FORTHE PEOPLE

FOR EDVCATION

FORSCIENCE

LIBRARY

OF

THE AMERICAN MUSEUM

OF

NATURAL HISTORY

/Bound an
A.M.N.H.

V «QOA /

I

Tijdschrift

der

Nederlandsche Ornithologische Vereenigini

ONDER REDACTIE VAN:

Dr. L. F. DE BEAUFORT, A. A. YAN PELT LECHNER

Prof. Dr. E. D. YAN OORT

Jaargang XI, 1922

BOEKHANDEL EN DRUKKERLJ

vooRHEEx E. J. BRILL, Leiden

1922

De Redactie stelt zieh niet verantwoordelijk voor den inhoud
der bijdragen. Red.

LEDENLIJST

DER

Ncdcrlandschc Ornithologischc Vcrccniging

(MEI 1922)

Bestuur :

Dr. J. Büttikofer, Voorzitter, Rotterdam.

Dr. C Kerbert, Onder- Voorzitter, Amsterdam.

Dr. L. F. de Beaufort, Secretaris, Leusden, post Amersfoort.

W. H. de Beaufort, Penningineestei-, Maarn.

A. A. van Pelt Lechner, 2e Secretaris, Arnliem.

Jac. P. Thijsse, Bloemendaal.

Prof. Dr. É. D. van Oort, Leiden.

F. K. Baron van Dedem, Heino.

P. W. van der Burg, Neder-Hardinxveld.

Begünstigers t

Baere (L. J. del), Honthorststraat 8, Amstei'dam.
Jiskoot (W.), Baarn.

Correspondeerende Leden :

Bartels (Max), Pasir Datar, Halte Tjisaat, Preanger, Java.

Leden ;

Advocaat (Mejuffrouw H.), Bentinckstraat 8, 's-Gravenhage.

Ancona (Chr. J. d'), Bentinckstraat 148, 's-Gravenhage.

Baars (F. A. B. van), Budel (N.-B.).

Baere — Jiskoot (Mevrouw A. del), Linnaeuslaan 16, Ileemstede.

Bakker (Mejuffrouw Dr. C. R.), Laan van Oostenburg 32, Voorljurg.

Bakker (D.), Laan van Oostenburg 32, Voorburg.

Beaufort (E. L. de), Huize „de Boom", Leusden.

Beaufort (J. B. de), Woudenberg.

Beaufort — Boissevain (Mevrouw C. J. de), Leusden (Utr.).

Beaufort (Dr. L. F. de), Huize „de Hooge Kley", Leusden (Utr.), post Amcn-sfoort.

Beaufort (W. H. de), Huize „'t Stort", Maarn.

Beintema (S. H.), Mecklenburglaan 14, Utrecht.

Bergmann (Mr. G. van Zinnicq), 's-Hertogenbosch.

Berkhout (Prof. Dr. A. H.), „Immenhof", Bennekom.

Bernink (J. B.), Denekamp.

Bezemer (K. W. L.), "Wageningen.

Bibliotheek der Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam.

Bibliotheek der Landbouw-Hoogeschool te Wageningen.

Bibliothoek dor Rijks-Univcrsitoit te Groningen.

l)ibliotheek der Rijks-Universitcit te Utrecht.

Hibliotlieek van „Te3ier's Sticliting" te Haarloii.

IJierens de Haan (K.), Keizersgraclit 525, Amsterdam.

l'ierens de Haan (Dr. ,T. A.), Wetei'ingsclians 93, Amsterdam.

Birnie (G.), Twellou.

Birnie (Mi-. P. A.), „Vickara", Twelloo.

Birnie — Westenbrink Winstman, (Mevr. G.), Twelloo.

Blaauw (E.), Nijmegen.

Blaauw (F. li), lluize „Gooilust", 's-Graveland.

Boele (J.), IJ.sselkado '29, Kampen.

Boissevain (Cb. 11.), 't Witzand, Blaricuni.

Boissevain (Charles), Draina, Naarden.

Boil (Mej. G. J.), Oranjesingel 40, Nijmegen.

Boll (Mr. V. G. A.), De Lairesaestraàt lOü, Amsterdam.

Bouten (Leo), préparateur, Kloosterstraat 29, Blerik.

Boom (A. II. W. J.), Tilanusstiaat 371, Amsterdam.

Bos (Prof. Di". J. Piitzema), Wageningen.

Bos (Mevr. Ritzema), Wageningen.

Bosch (G.), Willem Loréstraat 2, Leeuwarden.

Bosch (Mr. .1. D. P. ten), Nassau Zuilensteinstraat 5, den Haag.

Bouwsenui Hzn. (W.), Middelstum (Gr.).

Brants (Dr. M. A.), Zclliem (Geld.).

Brantsma (VV.), Gortel, (Geld.).

Broek (Prof. J. A. van den), Detroit, U. S. A.

Brouwer (G. A.), Piet Heinstraat lia. Groningen.

Buekers (Dr. P. G.), Velp (Geld.).

Bürdet (À.), Lindenheuvel, Overveeu.

Bürdet — van der Vliet (Mevr. 0.), Overveen.

Burg (P. W. van der). Arts. Neder-Hardinxveld.

Burg — van Nés, (Mevr. van der), Neder-Hardinxveld.

Burgers (F. W.), 't Hoeckhuys, Bennekom.

Burgerhout (H. A.), Eendrachtsweg 66, Rotterdam.

Bussy (Dr. L. P. le Cosquino de), Teniersstraat 5, Amsterdam

Büttikofer (Di-. J.), Rotterdam.

Büttikofer — Suringar (Mevrouw P.), Rotterdam.

Buysman (Mej. M. J.), Gerard Doustraat 1, Utrecht.

Calkoen (Dr. 11. J.), „de Peppel", Dieren.

Calkoen (Jonkvrouwe J.), „Rozenhof", Almen (G.).

Canters (C. J.), Heerengracht 176, Amsterdam.

Coldewey (H.), Doetinchem.

Coldewey (P.), Welle 41, De venter.

Colenbrander (F. C), Reimersweerd, Brummen.

Collot d'Escury (Th. Baron), Kooy-sight, Oostvoorne.

Cremers Jr. (G. H.), Nimrodlaan 12, Ililvei'sum.

Crommeiin (C. A. van W^ickevoort), Groote Markt, Haarlem.

Crommelin (Di*. C. A.), Witte Singel 71, Leiden.

Croockewit (Dr. J. M.), Rokin 69, Amsterdam.

Dam (H. A. van), Bergsingel 114, Rotterdam.

Dammernian (Dr. K. W.), Dir. Zoöl. Mus., Buitenzorg, Java.

Dedel (Jhi-. Mi'. W. G.), 'sGraveland.

Dedem (F. K. Baron van), Huize „de Colck", lleino (().).

Dekker (W. H.), van der Duijn van Maasdamlaan 2, Arnbem.

Diemont (D. E. H.), Oude Rijn 6, Utrecht.

Dieren (Wouter van), Keizer.sgracht 622, Amsterdam.

Dinger (R.), Notai'is, Luntcreu.

Draisma de Vries (A.), „Frysia", Jidianaweg, Oostei'beek.

Diess.selliuys— de Meyei'c (Meviouw J. W. E.), Staclhoiulci'^huiu I, '8-Ciravoiihiige.
Dresselhiiys (A. M. J.), Culeinborg.
Di'ijver (J.), Molenstraat 15, Santjxjort.
Di'ijver (N.), Ileemstede — dor)».
Dijckmeester (Mr. G.), Groningen.
Ebeling (A.), Walstraat 39, Enschedé.
Eecke (R. van). Maredijk 159, Leiden.
Ennenia (J. St. P.), Oudestraat 72, Kainpcn.
Eykman (C), Dordrecht.
Eyma (C. J.), Egmond aan Zee.
Eyma (J.), „'t Hnis ten Bosch", Maarssen.
Eyma (P. J.), „Berg en V^aart", Ankeveen (N.-Il.).
P'^eitsma (Jobs.), Grijpskerk, (Gr.).
Feitsma Jr. (Jn.), Grijpskerk, (Gr.).
Fions (H.), den Burg, Texel.
Gaymans (J. A.), Eist (Betiiwe).
Gerbranda (G.), Nieuw-Soeren. Eriaeloo — Veldwijk.
Gevers (Jhr. A. D. Tlu), Huize Marquette, Ueemskeik bij Bevorwijk.
Giersbergen (L. van), Wageningen.
Gqossens (Mej. M.), Laagh Heem, Bloeniendaal.
Graswinckel (Jhr. H. A.), Westersingel 117b, Rotterdam.
Hansen (J.), Koendoeran bij Blora, Java.
Harencarspel (W. van), Juiianalaan 57, Bilthoven (Utr.).
Ileeckeren tot Waliën (L. Baron van), Laan van Meerdervoort 327, 's-Gravenliagc.
Ileemskerk (Mr. C. J.), Carel van Bylandtlaan 15, 's-Gravenhage.
Heemskerck van Beest (Jvr. Jac. v.), Nassau Zuileusteinstraat 35, den Haag.

(1 Mei— i Oct. Domburg).
Hein (K.), Prins Hendriklaan, Bilthoven (Utr.).
Hellebrekers (W. Ph. J.), Graaf Florisstraat 66a, Rotterdam.
Heurn (Jhr. W. C. van), Buitenzorg, Java.
H'jyst (A. F. C. A. van), Wijk bij üuurstede.
Heyst (B. G. van), Wijk bij Duurstede.
Hiddingh (Mr. W. F.), Slationsstraat 8, Hilversum.
Hir.schman (C. A. W.), Nie. Maesstraat 67, Amsterdam.
Hoey Smith (J. van), Westersingel 106, Rotterdam.
Hof (J. J.), Berberisstraat 26, 's-Gravenhage.

Hol (Th. C. M.), Adm. Gemeeutelijk Electriciteitsbedrijf, Leeuwen.
Holdert (F. H. J.), Graaf Florislaan 28, Hilversum.
Houten (Mr. A. Th. ten), Winterswijk.
Houten (P. J. van), Huize „Arentsburgh", Voorburg.
Houten (P. W. van), Ver. tot Landverbetering, eil. Rozenburg.
Houwink Hzn. (R.), Zuideinde, Meppel.

Huizer — Bouscholte (Mevr. C. J. M.), Zeestraat 62, den Haag.
Jakma Sr. (S. H.), Hilversum.
Janssen (W. A. M.), Bezuidenhout 257, den Haag.
Jelier (F. P.), Ruilstraat 27a, Rotterdam.
Jong (P. de), St. Jacobstraat 8, Leeuwarden.
Jurriaanse (J. H.), Schiekade W. Z. 75, Rotterdam.
Kat van Hardinxveld (J. 0. VV. F. de), Wijnstraat 106, Dordrecht.
Kate (C. G. B. ten), Buys Ballotstraat 6, Utrecht.
Kerbert (Dr. C), Amsterdam.
Kingma (K.), Borculo.

Klynstra (J.), Vivienstraat 76, 's-Gravenhage.
Knoppers (J.), Stationsweg 10, Meppel.
Koch (Ir. Mr. B.), Neuhuyskade 64, 's-Gravenhage.
Koch (J. C), Laan van Meerdervoort 213, den Haag.
Kolff (Mr. Dr. G.), Geldermalsen.

Koningsbergcr (Dr. J. C), Alex. NuiiiiuiU;ule (>, Utrecht.

Kortewog (C. J.), lluize Ilayenaarskanii), Sniilcle.

Korteweg (Mr. J. S.), I'rinsevinkcni)ark il, den Haag.

Kriiijtl)üsch (J.), Artb, Bakkiim (N.-H.).

Laan Jr. (J. A.), Wormerveer.

Lansink (II.), J. J. Ci-emerplein 12 II, Amstonlam.

Lecliner (A. A. van Pelt), Velperweg 79, Arnheiii.

Lechner — del ßaere (Mevr. J. A. van Pelt), Velperweg 7'J, Arnheni.

Lels i'zn. (Murk), Alblasserdam.

Lels (Pietl, Alblasserdam.

Lennep (Mr. C. van). Kleine Iloiitweg 9, Haarlem.

Lennep (D. J. van), Heerenweg (38. lleenistcde.

Lennep (W. E. van), Hamburgerstraat '23, Utrecht.

Leuring (W. .1. 11.), Arts, Huize Middolaer, Mook (L.j.

Lidth de Jeude (Dr. Th. W. van), Leiden.

Lieftinck (Ferd.), Glimmen (Gr.).

Loggers (I'h. J.), 3de Kostverlorenkade 15, Anistei-dam.

Lohman (Jhr. A. F. de Savornin), Siu'uitenboschstraat V,\ Heemstede.

Löhnis (F. B.), Scheveningen.

Loopuyt (P.), JBezuidenhoutsche weg 269, flen Haag.

Lorm (A. J. de), ßoreelstraat 3(5, '.sGravenhage.

Luden van Heumen (J. J.), Heumen (G.).

Lukassen (P. L.), Vlietlaan 16, Bussum.

Lycklama à Nyeholt (Jhr. Mr. G. J.), Kralingscheplaslaan 22, Pvotteidam.

Malssen (J. F. M. van), Obrechtstraat 518, 's-GravcnIiage.

Man (Dr. J. G. de), leiseke.

Mees (R. M.), Arts, Bakkum (N.-H.).

Meeverden (Mr. L. J. E. van), Groot Hertoginnelaan 196, 'sGravenhage.

Mesdag Gzn. (T.), Hattem.

Meulen (Jan t(U'), Heerengracht 260/266, Amsterdam.

Meurs (H. J. van), Mauritsstraat 45, Utrecht.

Mulder (A. M.), 2de J. v. d. Heijdenstraat 25 HI, Amsterdam.

Museum van Natuurlijke Historie ('s-Rijks), Leiden.

Naeir (Mr. J. D.), Lochem (G.).

NaefF (P. C), Koningslaan 30, Bussum.

Natura Artis Magistra (Kon. ZoOl. Gen.), Amsterdam.

Nederlandsche Vereeniging tot Bescherraing van Vogels, Seci'etariaat: Heeren-

gi'acht 260/260, Amsterdam.
Niermeyer (J.), Scheikundig ingénieur, Velperweg 91, Ai-nhem.
Noll Tobler (Hans), SchalThausen.
Nijhoff (P.), Piokin, Amsterdam.
Nijholf (W.), Lange Voorhout 9, 's-Gravenhage.
Oetgens van Waveren Paneras Clilford (G.), Vorden (G.).
Oomen (Adr.), Barbarossastraat 75, Nijmegen.
Oordt (Dr. G. J. van), Beetslaan 2, Bilthoven (Utr.).
Oort (Prof. Dr. E. D. van), Zoetorwoudsche Singel 1, Leiden.
Oort — Bogaerts (Mevr. J. van), Zoeterwoudsche Singel 1, Leiden.
Oost(M'wijk Bruyn (Mr. P. A. van), Villa Roverestein, Maartensdijk (U.).
Openbare Leeszaal en Bibliotheek, Ileerenstraat 41, Hilversum.
Ornis (Ver.), p.a. P. C. G. Molenaar, Kraneweg 31u'"i, Groningen.
Oudemans (Dr. A. G.), Burgem. Weertsstraat 65, Arnhem.
Gudemans (Dr. J. Th.), Schovenhorst, Putten (G.).
Overbeek de Meijer (G. A. W. van), Oudkerkliof 44, Utrecht.
Pallandt van Kerde (Ph. Baron van), Duinrell, Wassenaar.
Pellinkhoi' (J. H.), Heijdenrijckstraat 102, Nijim^gen.
Peltenburg (C), Rijnsburgerweg 90, Leiden.
Philipse (M. C.), Huize „Remmerstein", Rhenen.

Plantcnzicktekiinclise Dienst, Wuj^fMiingcii.

F'ülenaar (Mej. J. C), l'riiisengiacht 7Ü3, Anisterdani.

Poil (Jlir. Ch. van de), Callautsoog.

Polvliet (G.), Huize Kinheim, Beverwijk.

Poitielje (A. F. J.), Plantage Middeilaan 37, Amstcrdani.

Pot (A.), Slikkerveer.

Pot (Mej. .1. vau der), Westplein 12, Rotterdam.

Prins (A.), Arts, Grouw (Fr.).

Prins (Mej. M. G.), Goudastraat 25. Wormerveer.

Pijnappel (P. A.), „de lioorneboeg", Hiiversura.

Rikkers (W. A.), Fraukenslag 23, den Haag.

Riotte (Gh.), Steyl, post Tegelen (Limb.).

Köell (.Ihr. Mr. W. F.), Hecrengraclit 575, Amsterdam.

Rooseboom (G.), Riouwstraat 192, 's-Gravenhage.

Rooy (Mej. Dr. P. J. de), Stadhouderskade 57, Amsterdam.

Rossum (W. L. van), îloogstraat 10, Arnhem.

Rotterdamsche Diergaarde, Rotterdam.

Riimke (A. M. L.), Gemeeiite-Ziekenliuis, Zuidwal 83, 's-Gravenliage.

Rupp (C. A.), Koningsstraat 84, Arnhem.

Ruys (L. A.), Rentmeestei", Middachten, de Stceg.

Rijckevorsel van Kessel (.Ihr. E. van), Molenhoek, Ileumen (G.).

Rijnders (D.), Westerdokstraat 24, Amsterdam.

Sandberg tot Essenburg (Jhr. H. W. A.), lluize „Kiein-Essenburg", Ilierden(Vel.).

Sant (L. van H), Suikerfabriek fiedjosarie, Madioen (Java).

Schilfgaarde (T. van), voorloopig adres: Ned. Ind. Handelsbank, Batavia.

Schneijder (J. G.), Neder-Hardinxveld.

Schölten (.Iulius), Rembrandtlaau 1, Enschedé.

Schoute (Dr. D.), Seissingel R 70a, Middelburg.

Schreuder — Tours (Meviouw J. C.), Klein Warnsborn, Arnhem.

Schuijt (P. J. M.), Beneden-Leeuwen.

Sillem (J. G.), Legation des Pays Bas, 85 Rue de Grenelle, l'ai'ijs.

Sleen (Dr. W. G. N. van der), Stootsteeg, Haarlem.

Slolf (J. G.), Moeregrebstraat 24, Bergen op Zoom.

Sluis (P.), Weespercarspel.

Smidt van Gelder (J. H.), Velperweg 18, Arnhem.

Snoep (J.), Groote Markt 17, Rotterdam.

Sody (II. J. V.), Leeraar Middelbare Landbouwschool, Buitenzorg, Java.

Sölner (Mr. J. L.), Zutphen.

Staatsboschbeheer, Utrecht.

Stang — van Oldebarnevcld genaamd Witte Tullingli (Mevr.), lluize „de

Leemhoeve", Bilthoven (Uti'.).
Steenhuizen (P. L.), Alexandei'kade 8, Amsterdam.
Steyn — de Vries Feyens (Mevr. A. van), Koeduinweg 5. Aerdenhout.
Stoliel Jr. (J.), Lagestraat 8, Deventei-.
Stoilel (W.), Singel 3, Deventer.
Stolk (G.), Villa „de Wielewaal", Bilthoven (Utr.).
Straaten (G. L. van), Cornells Trompstraat 41, Delft.
Straaten (H. van), Het Veldhuis, Dennenweg 8, Velp (G.).
Straaten (VV. S. A. van), Hypolitusbuurt 15, Delft.
Strijbos (Jan P.), Nieuwe Geldelooze Pad 23, Haarlem.
Swaen (Prof. Dr. A. E. H.), Vossiusstraat 16, Amsteidam.
Taets van Amerongen (Baronesse C.), Bergstein, EUekom.
Tak van Poortvliet (Mej. J. M.), Wassenaarscheweg 33, den Haag. (1 Mei—

i Oct. Domburg).
Tex— Boissevain (Mevr. A. M. den), „de Heerlijkheid", Naarden.
Thate (W. F.), Huize den Biamel, Voi'den (G.).
Thiebout (Mr. C. H.), Potgietersingel 2, Zwolle.

Thijsso (.lue. 1>.), Blociiuîiidaal.

Tienlioven (Mr. 1*. (I. van), llecreiigniclit 2()ü/'2Gü, AnistercUtin.

Tjittes (A. A.), VVethoudorslaan 8, Drieberj^eii.

Tollenaar (D.), lloogstraat 86, Wageningen.

Tiiyll van Serooskei-ken (H. Cli. Baron van), Coelhorst, lloogoland (U.).

Valien — van der Maas (Mevr. Hugo), Ingebroiiwliuis, Assoit (Swalnion).

Veen (A. G. van), Oudegi'acht 194, Utrecht.

Vellenga (J.), Diei'gaardesingel 9Üa, Rotterdanj.

Ven (A. van der), Arts, Psychiatrische Inrichting, Brinkgrevcn, Üeventer.

Verloren van Themaat (G.), Schothorst, Hoogeland, Aniei'sloort.

Vei-meulen (H. ,!.), „de Mai-el", Bloeiiiendaal.

Vernieulen — van Egmond (Mevr.), „de Marel", Blocinendaal.

Vernhoiit (Dr. J. H.), Middelbiu-g.

Verwey (Jan), Villa Nova, Noordwijk aan Zee.

Vcrwey (O. A.), Janskerkhof 20, Utrecht.

Vierkant (G.), Weteringsclians 140, Amsterdam.

Victor (J. N. G.), Schuitendiep O.Z. 70, Groningen.

Visser — del Baere (Mevr. Wed. G. C.), Koninginnewcg, 101, liaailcm.

Vloten (0. van). Duno, Doorworth bij Oosterbeek.

Vos van Steenwijk (Mr. F. H. Baron de), Huize „Windesheim", Windesheim (ü.).

Vries Gzn. (Tj. de), Admiraal de Ruyterweg 121", Amstcidam.

Vries (L. de), da Costakade 4, Amsterdam.

Vijverberg (.1.), Noordgouwe (Schouwen).

Wage maker (A.), Heemstede.

Waldeck (K.), Laan van Meerdervoort 275, den Haag.

Waveren (A. G. W. van), Schotersingel 14.'}, Haailem.

Weber (Pi-of. Dr. Max), Eerbeek.

Werner (E.), Kapt. Kon. Maréch., Hees bij Nijmegen.

Wertheim (A. C.), Duinweg 18, Bosch en Diiin (U.).

Westra (H.), Lamb. Hortensiusiaan, Naarden.

Wigman (A. B.), W^ageningen.

VVigman — Hiipkes (Mevr. N. A.), Wageningen.

Willebeek le Mair (P.), Schied. Singel (JO, Rotterdam.

Willemse (F.), S. J., Tongersche Straat 53, Maastricht.

Willink (A. J.), WiUinkstraat 620, Winterswijk.

Wolda (G.), Bowlespark, Wageningen.

Wolf (H. M.), Amstel 56, Amsterdam.

Wüst (G.), Statenlaan 114, 's-Gravenhage.

Wyck (Jhr. F. Th. van der), Huize „Archem", Auibt-Ommen.

I.Izerman (R.), Schoiiwweg, Wassenaar.

Zaalborg (J.), Villa Maria Elisabeth, Prins Hendrikpark 34, Oegstgeest.

Zoological Museum (Director of the), Tring, Herts, Engeland.

Zoologisch Laboratorium ('s-Rijks), Groningen.

Redactie'commissie voor het Tijdschrift:

Proi: Dr. E. D. van Uort.

Dr. L. F. de Beaufort.

A. A. van Pelt Lcchner, Seer.

LEDENLIJST

DER

Ncdcrlandschc Ornithologische Vcrccniging

(MEI 1923)

Bestuur :

Dr. J. Biittikofei", Voorzitter, Rotterdam.

Dr. C. Kerbert, Onder-Voorzitter, Amsterdam.

Dr. L. F. de Beaufort, JSecretaris, Leusden, post Amei'sfoort.

W. H. de Beaufort, Penningineester, Maarn.

A. A. van Pelt Lechner, 2e Secretaris, Arnliem.

Dr. Jac. P. Thijsse, Bloemendaal.

Prof. Dr. E. ]). van Oort, Leiden.

F. K. Baron van Dedem, Heino.

P. W. van der Burg, Neder-Hardinxveld.

Begünstigers :

Baere (L. J. del), Honthorststraat 8, Amsterdam.
Jiskoot (W.), 0. Z. Voorburgwal 812, Amsterdam.

Correspondeerende Leden :

Bartels (Max), Pasir Datar, Halte Tjisaät, Preanger, Java.
Geyr von Schweppenburg (J. J. A. M. Freiherr von), Wilhelmstrasse 9, Han-
nover, Münden.

Leden :

Advocaat (Mejuffrouw H.), Bentinckstraat 8, 's-Gravenhage.

Ancona (Chr. J. d'), Batang Tiroe Estate, post Batangtais, Sumatra's W.kust.

Baars (F. A. B. van), Budel (N.-B.).

Baere — Jiskoot (Mevrouw A. del), Linnaeuslaan 16, Heemstede.

Bakker (Mejuffrouw Dr. C. R.), Laan van Oostenburg 32, Voorburg.

Bakker (D.), Laan van Oostenburg 32, Voorburg.

Beaufort (E. L. de), Hüize „de Boom", Leusden.

Beaufort (J. ß. de), Woudenberg.

Beaufort (Dr. L. F. de), Huize „de Hooge Kley", Leusden (Utr.), post Amersfooi-t.

Beaufort (W. H. de), Huize „'t Stört", Maarn.

Bergmann (Mr. G. van Zinnicq), 's-Hertogenbosch.

Bernink (J. B.), Denekamp.

Bibliotheek der Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam.

Bibliotheek der Landbouw-Hoogeschool te Wagen Ingen.

Bibliotheek der Rijks-Universiteit te Groningen.

Bibliotheek der llijks-Universiteit te Utiecht.

Bibliotheek van „Teyler's Stichting" te llaailem.

Bierens de Haan (K.), Keizersgracht 525, Amsterdam.

Bierens de Haan (Dr. J. A.), Pension Regina, Quai du Mont Blanc, Genève.

Birnie (G.), Twelloo.

Birnie (Mr. P. A.), „Vickara", Twelloo.

Birnie — Westenl)rink Winstman, (Mevr. G.), Twelloo.

Blaauw (E.), Nijmegen.

Blaauw (F. Iv), Huize „Gooilust", 's-Graveland.

Boissevain (Cli. H.), 't Witzand, Blaricum.

Boissevain (Gh.), Dratha, Naarden.

Boll (Mej. G. J.), Oranjesingel 40, Nijmegen.

BoU (Mr. V. G. A.), De Lairessestraat 10(J, Amsterdam.

Bos (Prof. Dr. .1. Ritzema), Wageningen.

Bosch (G.), Willem Loréstraat % Leeuwarden.

Bosch (Mr. J. D. P. ten), Nassau Zuilensteinstraat 5, den Haag.

Brants (Dr. M. A.), Zelhem (Geld.).

Brantsma (W.), Vaassen, (Geld.).

Broek (Prof. J. A. van den). Detroit, U. S. A.

Brouwer (G. A.), Heerebinnensingel 25a, Groningen.

Buekers (Dr. P. G.), Yelp (Geld.).

Bürdet (A.), Lindenheuvel, Overveen.

Bürdet — van der Vliet (Mevr. 0.), Overveen.

Burg (P. W. van der). Arts, Neder-Hardinxveld.

Burg — van Nes, (Mevr. van der), Neder-Hardinxveld.

Burger (F. W.), Lindenlaan 6, Wageningen.

Burgerhout (H. A.), Eendrachtsweg 66, Rotterdam.

Bussy (Dr. L. P. le Cosquino de), Baarn

Biittikofer (Di*. J.), Rottei'dam.

Biittikofer — Suringar (Mevrouw P.), Rotterdam.

Buysman (Mej. M. J.), Gerard Doustraat 1, Utrecht.

Caikoen (Dr. H. J.), „de Peppel", Dieren.

Calkoen (.'onkvrouwe ,1.), „Rozenhof", Almen (G.).

Canters (C. J.), Heerengracht 176, Amsterdam.

Chilton Thomas (Miss), Yaffles, Graysholt, Hindhead (Surrey), Engeland.

Coldewey (H.), Doetinchem.

Coldewey (P.), Welle 41, Deventer.

Colenbrander (F. C), Reimersweerd, Brummen.

Collot d'Escury (Th. Baron), Kooy-sight, Oostvoorne.

Cremers Jr. (G. H.), Nimrodlaan 12, Hilversum.

Crommelin (C. A. van Wickevoort), Bloeraendaal.

Crommelin (Dr. C. A.), Witte Singel 71, Leiden.

Croockewit (Dr. J. M.), Rokin 69, Amsterdam.

Dam (H. A. van), Bergsingel 'H4, Rottei'dam.

Dam merman (Dr. K. W.), Dir. Zoöl. Mus., Buitenzorg, Java.

Dedel (Jhr. Mr. W. G.), 'sGraveland.

Dedem (F. K. Baron van), Huize „de Colck", Heine (0.).

Dekker (W. H.), van der Duijn van Maasdamlaan 2, Arnhem.

Dieraont (D. E. H.), Oude Rijn 6, Utrecht.

Dieren (Wouter van), Keizersgracht 622, Amsterdam.

Dinger (R.), Notaris, Lunteren.

Dresselhuys (A. M. J.), Hooge Prins Willemstr. 32, Scheveningen.

Drijver (J.), Molenstraat 15, Santpoort.

Drijver (N.), Heemstede — dorp.

Dijckmeester (Mr. G.), Groningen.

Ebeling (A.), Walstraat 39, Enschedé.

Eykman (Dr. C), Dordrecht.

Eyma (C. J.), Egmond aan Zee.

Eyma (P. J.), „Berg en V^aart", Ankeveen (N.-H.).

P^itsma (Jobs.), Grijpskerk, (Gr.).

Feitsma Jr. (Jn.), Grijpskerk, (G)*.).

Gevers (Jhr. A. D. Th.), Huize Marquette, Heemskerk Inj Beverwijk.

Gogh (J. van), Deli-Batavia Mpij, Gedong Djohore, Medan, Deli, Sumatra.

Goossens (Mej. M.), Laagh Heeni, Bloemendaal.

Hansen (J.), Koendoeran bij Biura, Java.

Hareacirspel (VV. van), Julianalaan 507, Bilthoven (Utr.).

Heeckeren tot Waliën (L. A. F. H. Baron van), Laan van Meerdervoort 327,

's-Gravenliage.
Heemskerk (Mr. C. J.), Carel van Hyhmdtlaan 15, 's-Gravenhage,
Hein (K.), Prins Hendriklaan, Bilthoven (Utr.).
Hellebrekers (W. Ph. J.), Graaf P'iorisstraat 66o, Rotterdam.
Heurn (Jhr. W. C van), Groot llertogiuneiaan 117, 's-(îi'avenhage.
Heyst (A. F. C. A. van), Wijk bij Duurstede.
Heyst (B. G. van), Wijk bij Duurstede.
Hirsch man (C. A. W.), Nie. Maesstraat 67, Amsterdam.
Hoey Smith (J. van), Westersingel 106, Rotterdam.

Hoey Smith— van Stolk (Mevr. A. M. van), Westersingel 100, Rotterdam.
Hof (J. J.), Berberisstraat 26, 's-Gravenhage.

Hoi (Th. C. M.), Adm. Gemeentelijk Electriciteitsbedrijf, Leeuwen.
Holdert (F. H. J.), „Bijduin", Zuidlaan la, Aerdenhout-Bentveld.
Holdert — Klein (Mevr. E.), „Bijduin ", Zuidlaan ia, Aerdenhout-Bentveld.
Honten (Mr. A. Th. ten), VVinterswijk.

Houten (P. W. van), Ver. tot Landverbetering, eil. Rozenburg.
Huizer — Bouscholte (Mevi-. C. J. M.). Zeestraat 62, den Haag.
Janssen (W. A. M.), Bezuidenhout 257, den Haag.
Jelier (F. P.), Ruilstraat 27a, Rotterdam.
Jong (P. de), St. Jacobstraat 8, Leeuwarden.
Jurriaanse (J. H.), Schiekade W. Z. 75. Rotterdam.
Jurriaanse (Jan), Schiekade W. Z. 75, Rotterdam.
Kat van Hardinxveld (J. 0. \V. F. de), Wijnstraat 106, Dordrecht.
Kate (C. G. B. ten), Frederik Hendrikstr. 41. Utrecht.
Kerbert (Dr. C), Amsterdam.
Kingma (K.), Borculo.

Klynstra (J.), Vivienstraat 76, 's-Gravenhage.
Knoppers (J.), Stationsweg 10, Meppel.
Koch (Tr. Mr. B.), Neuhuyskade 64, 's-Gravenhage.
Koch (J. C), Laan van Meerdervoort 213, den Haag.
Kolff (Mr. Dr. G.). Geldermalsen.

Koningsberger (Dr. J. C), Bleyenburgkade 6, Utrecht.
Korteweg (C. J.), Huize Hagenaarskamp, Smilde.
Korteweg (Mr. J. S.), Prinsevinkenpark 17, den Haag.
Kuiper (Dr. K.), Kruisstraat 19, Rotterdam.
Laap Jr. (J. A.), Wormerveer.
Lansink (H.), J. J. Cremerplein 12 II, Amsterdam.
Lechner (A. A. van Pelt), Velpervveg 79, Arnhem.
Lels Pzn. (Murk), Alblasserdam.
Lels (Piet), Alblasserdam.

Lennep (Mr. C. van), Westerhoutstraat 30, Heemstede. Post Haarlem.
Lennep (D. J. van), Heerenvi'eg 68, Heemstede.
Lennep (W. E. van), Hamburgerstraat 23, Utrecht.
Lidth de Jeude (Dr. Th. W. van), Leiden.
Lieftinck (Ferd.), Glimmen (Gr.).

Loggers (Ph. J.), 3de Kostverlorenkade 15, Amsterdam.
Lohman (Jhr. A. F. de Savornin), Spruitenljoschstraat 13, Heemstede.

Lülinis (F. 15.), Sclievciiiiigen.
Lorm (A. J. de), l'apaverlioC 18, 's Graveohage.
Luden van Heuiiien (.1. .1.), Heumcn (G.).
Lukassen (P. L.), Vlietlaan 16, Bussum.

Lycklama à Nycholt (Jlir. Mi-. G. .1.), Kralingscheplaslaan 22, Uotterdam.
Malssen (.[, F. M. van), lîockhuin 2, Eindhoven.
Man (Dr. J. G. de), lerseke.
Marwyck Kooy (Mr. B. van), Dordrecht.

Meeverden (Mr. L. J. E. van), Groot Hertoginnelaan 196, 's Gravenhage.
Mesdag Gzu. (T.), Hatteni.

Mt'ulen (Jan ter), Heeiengracht 2()0/266, Amsterdam.
Mein's (Mr. H. J. van), l'ension Sergy, Chemin Krieg, Genève.
Meurs (Mi'. J. 11. van), Driehuizerkerkweg, Santpoort.
Mulder (A. M.), 2de ,1. v. d. lleijdenstraat 25111, Amsterdam.
Museum van Natiuirlijke llistoiie ('s-Hijks), Leiden.
Naeir (P. C), Kouingslaan 30, Bussum.
Natura Artis Magistra (Kon. Zoöl. Gen.), Amsterdam.

Nederlandsche Vereeniging tot Bescherming van Vogels, Secretariaat: Heeren-
gracht 200/266, Amsterdam.
Niermeyer (J.), Scheikundig ingénieur, Velperweg 91, Arnhem.
NijhoJl' (P.), Rokin, Amsterdam.
Nijhoir (W. ), Lange Voorhout 9, 's-Gravenhage.
Oetgens van Waveren Paneras ClilFord (G. ), Groenloo.
Oomen (Adr.), Ambachtstraat 10, Utrecht.
Oordt (Dr. G. J. van), Beetslaan 2, Bilthoven (Utr.).
Gort (Prof. Dr. E. D. van), Zoeterwoudsche Singel 1, Leiden.
Oort — Bogaerts (Mevr. J. van), Zoetei woudsche Singel 1, Leiden.
Oosterwijk Bruyn (Mr. P. A. van), Villa Roverestein, Maartensdijk (U.).
üpenbare Leeszaal en Bibliotheek, Heerenstraat 41, Hilversum.
Orobio de Castro Jr. (Mr. E. S.), Heerengraclit 260—266, Amsterdam.
Ornis (Ver.), p.a. P. C. G. Molenaar, Kraneweg 31 «"ti, Groningen,
üudemans (Dr. A. C), Bürgern. Weertsstraat 65, Arnhem.
Oudemans (Dr. J. Th.), Schovenhorst, Putten (G.).
Overbeek de Meijer (G. A. W. van), Buys Ballotstraat 1 B, Utrecht.
Pallandt van Eeide (Ph. Baron van), Duinrcll, Wassenaar.
Pellinkhot (J. IL), Heydenrijckstraat 102, Nijiuegen.
Peltenburg (C), Rijnsbiirgerweg 90, Leiden.
Philipse (M. C), Huize „Remmerstein", Rhenen.
Pilkington (Miss C), The Hazels, Prescot (Lancashire), Engeland.
Plantenziektekundige Dienst, Wageningen.
Polenaar (Mej. J. C), Prinsengracht 379, Amsterdam.
Poll (Jhr. Ch. van de), Callantsoog.
Polvliet (G.), Huize Kinheim, Beverwijk.
Portielje (A. F. J.), Plantage Middenlaan 37, Amsterdam.
Pot (A.), Slikkerveer.

Prins (Mej. M. G.), Goudastraat 25, Wormerveer.
Pijnappel (P. A.), „de Hoorneboeg", Hilversum.
Rengers (A. van Weideren Baron), Huize 't Reelaer bij Heino.
Rikkers (W. A.), Frankenslag 23, den Haag.
Riotte (Ch.), Steyl, post Tegelen (Limb.),
llöell (Jh)-. Mr. W. F.), Heerengracht 575, Amsterdam.
Rooseboom (G.), Riouwstraat 192, 's-Gravenhage.
Rooy (Mej. Dr. P. J. de), Stadhouderskade 57, Amsterdam.
Rossum (W. L. van), Hoogstraat 10, Arnhem.
Rotterdamsche Dieigaarde, Rotterdam.

Rümke (A. M. L.), Charlotte de Bourbonstr. 54, 's-Gravenhage.
Rupp (C. A.), Koningstraat 84, Arnhem.

167

Alphabetisch Register

WetenschappeHjke Vogelnamen^

vooikomL'iidu in „Ardea". jrg. XL

Accentor 155.

Accipiter 9, 96.

Accipitres 96.

accipitrina (Asio) 161.

Acrocephalus 54, 78, 162.

acuta 138.

A egi alites 87, 161.

aeruginosus (Circus) 88.

Alauda 77, 124.

alba (Chionis) 83.

alba (Crocethia) 10, 19, 77.

alba (Herodias) 87.

alba (Motacilla) 78, 133.

alba (Motacilla alba! 87, 133.

albicilla (Haliaëtus) 135.

albifrons (Anser) 136.

albifrons (Sterna) 77.

Alca 17, 99, 106, 141, 149.

Alcedo 32, 166.

alexandrinus (Charadrius) 78.

alle (Plotus) 148.

alpestris (Eremophila) 131.

alpina (Calidris alpina) 144.

alpina (Erolia) 10, 71, 77.

Ampelis 87.

Anas 39, 138.

Anorthura 161.

Anser 136.

anser (Anser) 136.

Anthus 8, 77.

apricarius (Charadrius) 10, 77, 151

A pus 77, 117, 165.

apus (Apus) 77, 117, 165.

aquations (Cinclus) 92.

aquaticus (Rallus) 149.

arctica (Fratercula) 159, 160.

arcticus (Colymbus) 149.

Ardea 33, 77.

Ardeidae 33.

Arenaria 78.

arenaria (Calidris) 10, 19.

argentatus (Lai'us) 2, 12, 29, 35, 78,

147, 149.
arquata (Numenius) 29.
arvensis (Alauda) 77, 124.
Asio 135, 161.
ater (Parus) 133, 134.
atricapilla (Sylvia) 79.
avosetta (Recurvirostra) 135.

bassana (Su la) 10, 11.
bernicla (Bi-anta) 137.
boarula (Motacilla) 162.
Borealis (Saxicola), 66.
borin (Sylvia) 9, 78.
bosehas (Anas) 39.
Rotaurus 3.3, 91, 162.
brachydactyla (Certhia) 161.
i)rachyrhynchus (Anser) 136.
Branta 137.
Burhinus 142.

caeruleus (Parus) 85.
Calidris 10, 19, 77, 143, 144.

168

calidris (Tütanus) 29.

canorus (Cuculus) 77,124,155,157,158.

canus (Larus) 2, 12, 13,77,91,147,149.

canutiis (Calidris) 77.

Capnniulf^nis 32, 7S, 1G1, 162.

carbo (Plialacrocoiax) 162.

Carduelis 130.

Certhia 161.

Charadrius 10, 77, 78, 143, 151.

Chi on is 83.

Chloris 157.

chloris (Chloris) 157.

chloropus (Gallinula) 78.

Ciconia 102.

ciconia (Ciconia) 162.

Ciconiidae 33.

Cinclus 92.

cinclus (Cinclus) 92.

cinerea (Ardea) 77.

ciopsis (Emberiza) 155.

Circus 57, 77, 80, 88, 162.

Clangula 138.

collurio (Lanius) 77.

coUybita (Phylloscopus) 78, 162.

Colymbus 141, 149.

coraiaunis (Sylvia) 77.

cornix (Corvus) 129.

corone (Coi-vus) 129.

Corvus 129.

cristatus (Podicopsj 77, 149.

Crocethia 10, 19, 77.

Cuculus 77, 124, 155, 157, 158.

curruca (Sylvia) 77.

cyaneus (Cirrus) 57, 77.

Cygnus 38, 136.

cygnus (Cygnus) 136.

D.

Delichon 77.
Dendrocopus 30, 124.
domesticus (Passer) 77.
dougalli (Sterna) 14.
Dryobates 1G2.
dubius (Charadrius) 143.

E.

Emberixa 78, 130, 155, 162.

epops (Upupa) 135.

Eremophila 131.

Erithacus 9, 128.

Erolia 10, 77.

erytbropus (Tringa) 144, 145.

euroj)aea (Pyrrhula pyrrhüla) 88.

europaeus (Caprimulgus) 32, 78, 161,

162.
eversmanni (Phylloscopus trochilus) 50,

58, 59, 64, 65, 77.
excubitor (Lanius) 134.

Falco 9, 77, 78, 135.
ferruginea (Calidris) 144.
ferruginea (Erolia) 77.
flammea (Strix) 92.
flammetis (Asio) 135.
flava (Motacilla) 77, 131.
flava (Motacilla flava) 87.
flavirostiis (Carduelis) 130.
fluviatilis (Sterna) 154.
Fratercula 159, 160.
Fringilla 8, 130.
fulicarius (Phalaropus) 146.
Fulmarus 14, 15, 16, 88, 141.
fusca (Oidemia) 139, 14-9.
fuscus (Larus) 147.

G.

galbula (Oriolus) .30.

Gallinula 78.

Callus 89.

Garrulus 124, 129.

garrulus (Ampelis) 87.

Gecinus 124.

germanica (Pyrrhula pyrrhula) 88.

glacialis (Fulmarus) 15, 88, 141.

glandarius (Garrulus) 124, 129.

glaucoides (Larus) 147.

goliath (Ardea) .33.

grisea (Oenanthe oenantbo) 66, 67, 78.

griseigena (Podiceps) 149.

griseus (Puffinus) 15.

grisola (Muscicapa) 157, 158.

169

H.

Haematopus 78, 146.

Haliaëtus 135.

haliaëtus (Pandion) 87, 135.

Herodias 87.

hiaticula (Aegialites) 87, 101.

hiaticula (Charadrius) 77.

Hippoiais 78.

Hirundo 77.

hirundo (Sterna) 14, 78.

hortulana (Emberiza) 78, 130.

Hydrobates 140.

Hydrochelidon 79.

hyemalis (Ciangula) 138.

hyperboreus (Larns) 147.

hypoltiuca (Muscicapa) 79.

hypoleuca (Tringa) 78.

I.

icterina (Hippolais) 78.
ignicapillus (Regulus) 78.
immer (Colymbus) 141.
interpres (Arenaria) 78.
interpres (Strepsilas) 9.
ispida (Alcedo) 32, 166.
Ixobrychus 136.
lynx 77.

Lanius 77, 134.

lapponica (Limosa) 78.

Larus 2, 29, 35, 77, 78, 91, 147, 149,

157, 162.
leucopsis (Branta) 137.
leucorodia (Plataiea) 78, 89, 136, 162.
leucorrhoa (Uceanodroma) 140.
leucorrhoa (Oenanthe oenanthej 67, 78,

134.
Limo.sa 29, 78, 157.
limosa (Limosa) 29.
lobatus (Phalaropus) 146.
longicauda (Stercorarius) 88.
longicaudus (Stercorarius) 12, 148.
Longipennes 156.

longirostris (Parus communis) 19.
lugubris (Motacilla alba) 87, 132, 157,

158.

M.

major (Dendrocopus) 30, 124.

major (Parus) 85.

marinus (Larus) 2, 12, 78.

martius (Ficus) 88, 124.

Mergus 78, 138.

nierula (Turdus) 86.

minor (Chionis) 83.

minor (Dryobates) 162.

minuta (Calidris) 144.

minutus (Ixobrychus) 136.

minutus (Larus) 157.

moUissima (Somateria) 77, 138, 140.

montifringilla (Fringilla) 8, 130.

morinellus (Charadrius) 143.

Motacilla 77, 78, 87, 131, 162.

Muscicapa 77, 79, 157, 158.

musicus (Cygnus) 38.

nebularia (Tringa) 77.

Nestor 27.

Netta 138.

nigra (Hydroclielidon) 79.

nigra (Oidemia) lu, 139, 140, 149.

nigricollis (Podiceps) 87, 89, 141.

nisus (Accipiter) 9.

nivalis (Plectrophenax) 130.

notabilis (Nestor) 27.

Numenius 29, 78, 157.

Oceanodroma 140.

ochropus (Tringa) 78.

ochrurus (Phoenicui'us) 79.

Oedicnemus 161.

oedicnemus (Burhinus) 142.

oedicnemus (Oedicnemus) 161.

Oenanthe 9, 52, 64, 66, 78, 134.

oenanthe (Oenanthe) 9, 52, 64, 66, 67, 7^

Oidemia 10, 139, 140, 149.

Oriolus 30.

orphea (Sylvia) 155.

ostralegus (Haematopus) 78, 146.

170

])alustris ( Acrocophalus) 162.

Fand ion 87, 135.

paradisaea (Sterna) 14, 78.

parasiticus (Stercorarius) 2, 10, 148.

Parus 4, 19, 85, 115, 116, 133.

Passer 77.

Pavoncella 29.

pelagicus (Hydrobates) 140.

Perdix 80.

peregrinus (Falco) 78, 135.

phaeopus (Numenius) 78.

Phalacrocorax 162.

Phalaropus 146.

Phasianus 89.

Philomachus 77.

philomelus (Turdus) 161, 162.

Phoenicurus 9, 77, 78, 126, 155.

phoenicurus (Plioenicurus) 0, 77, 126,

155.
Phylloscopus, 8, 52, 56, 58, 59, ()4, 77,

78, 162.
Picus 88, 124.
Platalea 78, 80, 136, 162.
Plectrophenax 130.
Plotus 148.

Podic.eps 77, 87, 80, 141, 149.
pomarinus (Stercorarius) 2, 10.
pratensis (Antlius) 8, 77.
Puffmus 15, 88, 140.
puff] nus (Puffmus puffin us) 88, 140.
pugnax (Pavoncella) 20.
pugnax (Philomachus) 77.
pygargus (Circus) 57, 77, 80, 162.
pyrrhula (Pyrrhula pyrrhula) 88.

R.

Rail us 140.

rayi (Motacilla flava) 87, 131.

Recurvirostra 135.

Regulus 8, 77, 78.

regulus (Regulus) 8, 77.

Rhodostethia 157.

ridibundus (Larus) 13, 77, 149, 162.

Rissa 12, 13, 14, 88, 148.

rosea (Rhodostethia) 157.

I'ubecula (Krithacus) 0, 128.
rubotra (.Saxicola) 78.
rufina (Netta) 138.
rustica (Hirundo) 77.

Sabiiii (Xeniaj 157.

Salicarius (Parus) 115, 116.

salicarius (Parus montanus) 10.

sandvicensis (Sterna) 77.

Saxicola 66, 78, 155.

schoeniclus (Emberiza) 162.

schoenobaenus (Acrocephalus) 78.

serratoi- (Mergus) 78, 138.

Somateria 77, 138, 140.

Squatarola 77, 78.

squatarola (Squatarola) 77, 78.

stellaris (Botaurus) 33, 01, 162.

stellatus (Colyrabus) 140.

Stercorarius 2, 10, 12, 88, 148.

Sterna 14, 77, 78, 154.

Strepsilas 9.

striata (Muscicapa) 77.

Stria 92.

Sturnus 78.

subarcuata (Triuga), 144.

subbuteo (Falco) 77,

Sula 10, 11, 14.

Sylvia 0, 77, 78, 70, 155.

T.

Tadorna 30, 77, 137, 138.

tadorna (Tadorna) 30, 77, 137, 138.

tadornoides (Tadorna) 30.

teinminckii (Calidris) 143, 144.

Tetrao 150.

thunbergi (Motacilla flava) 87, 131.

tinnunculus (Falco) 0, 78.

torda (Alca) 17, 09, 106, 141, 140.

torquata (Saxicola) 78.

torquilla (lynx) 77.

Totanus 20.

totanus (Tringa) 78.

tridactyla (Rissa) 12, 13, 88, 148.

Tringa 77, 78, 144.

171

tristis (Phylloscopus collybita) 58.

trivialis (Anthus) 77.

ïjochilidae 1)6.

trochilus (Phylloscopus) 8, 52, 64, 77,

162.
Troglodytes 155.
tiogludytes (Anortlmra) 161.
troille (Uria) 17, 78, i«), 141, 149.
Tardus 86, 161, 162.
typo-alba (Motacilla alba) 133.
typu-igoicapillus (Regulus ignicapillus)

78.
typo-oenanthe (Oenanthe oeuanthe)78.
typo-pufiinus fPuffinus jiuffiniis) 140.
typo-trochilus (Phylloscopus trochilus)

77.

U.

Upupa 135.
urbica (Delichoii) 77.
Uria 17, 78, ÜÜ, 141, 149.
urogallus (Tetrao) 150.

Vanellus 27, 29, 77, 155, 156.
vanellus (Vanellus) 27, 29, 77,155,156.
viridis (Gecinus) 124.
vulgaris (Sturnus) 78.
Vultur 96.

X.

Xema 157.

Ruys (L. A.), Rentnieester, Middachten, de Stoeg.

Rijnders (D.), Westerdokstraat 24, Amsterdam.

Sandberg tot Essenburg (Jhr.H. VV. A.), Iluize „Klein-Essenburg", Hierden (Vel.).

Sant (L. van 't), Suikerfabriek Redjosarie, Madiuen (Java).

Schilfgaarde (T. van), voorloopig adres: Ned. Ind. Handelsbank, Batavia.

Schneijder (J. G.), Neder-Hardinxveld.

Schölten (Julius), Rembrandtlaan 1, Enschedé.

Schoute (Dr. D.), Seissingel R 70a, Middelbui-g.

Schuijt (P. J. M.), Beneden- Leeuwen.

Sillem (J. G.), Legation des Pays Bas, 85 Rue de Grenelle, Parijs.

Sleen (Dr. W. G. N. van der), ötoofsteeg, Haailem.

Sloff (.1. G.), Halsterscheweg D 4üF, Bergen op Zoom.

Sluis (P.), Weespercarspel.

Smidt van Gelder (Dr. J. H.), Velperweg 18, Arnhem.

Snoep (J.), Groote Markt 17, Rotterdam.

Sody (H. j. V.), Leeraar Micldell)are Landbouwscliool, Buitenzorg, Java.

Sölner (Mr. J. L.), Zutphen.

Staatsboschbeheer, lUrecht.

Stang — van Oldebarneveld genaamd Witte TuUingh (Mevr.), Badhotel, Baarn.

Steenhuizen (P. L.), Alexanderkade 8, Amsterdam.

Steyn — de Vries Feyens (Mevr. A. van), Koeduinweg 5. Aerdenhout.

StolFel Jr. (J.), Lagestraat 8, Deventer.

Stoffel (W.), 't Buschken, Diepenveen.

Stolk (C.), Villa „de WielewaaF', Bilthoven (Utr.).

Straaten (H. van), Het Veldhuis, Dennenweg 8, Velp (G.).

Straaten (Ir. W. S. A. van), Dennenweg 6, Velp (G.).

Strijbos (Jan P.), Bentveldsweg 12, Aerdenhout.

Swaen (Prof. Dr. A. E. IL), Vossiusstraat 16, Amsterdam.

Tak van Poortvliet (Mej. J. M.), Lovendale, Domburg.

Tex — Boissevain (Mevr. A. M. den), „de Heerlijkheid", Naarden.

Thate (W. F.), Huize den Bramel, Vorden (G.).

Thieboiit (Mr. C. H.), Potgietersingel 2, Zwolle.

Thijsse (Dr. Jac. P.), Bloemendaal.

Tienhoven (Mi-. P. G. van), Heerengracht 260/266, Amsterdam.

Tinne (Miss), The Chine, Wrecclesham, Farnham (Surrey), Engeland.

Tjittes (A. A.), Wethouderslaan 8, Driebergen.

Tollenaar (D.), Hoogstraat 86, Wageningen.

Tuyll van Serooskerken (H. Ch. Baron van), Coelhorst, Hoogeland (U.).

Valien — van der Maas (Mevr. Hugo), Ingebrouwhuis, Asselt (Swalmen).

Veen (A. G. van), Oudegracht 194, Utrecht.

Ven (A. van der), Arts, Psychiatrische Inrichting, Brinkgreven, Deventer.

Verloren van Themaat (G.), Schothorst, Hoogeland, Amersfoort.

Vermeulen (H. J.), Lage Duin en Daalscheweg, Bloemendaal.

Vermeulen — van Egmond (Mevr.), Lage Duin en Daalscheweg, Bloemendaal.

Vernhout (Dr. J. H.), Middelburg.

Verwey (Jan), Villa Nova, Noordwijk aan Zee.

Verwey (0. A.), Janskerkhof 20, Utrecht.

Visser — del Baere (Mevr. Wed. G. C), Koninginneweg 101, Haarlem.

Vloten (0. van). Duno, Doorwerth bij Oosterbeek.

Vogel (Mr. W. J.), Leuvehaven 107, Rotterdam.

Vos van Steenwijk (Mr. F. H. Baron de), Huize „Windesheim", Windesheim (0.).

Vries Gzn. (Tj. de), Admiraal de Ruyterweg 172 ii, Amsterdam.

Vries (L. de), da Costakade 4, Amsterdam.

Vijverberg (J.), Noordgouwe (Schouwen).

Waldeck (K.), Laan van Meerdervoort 275, den Haag.

Weber (Prof. Dr. Max), Eerbeek.

Werner (E.), Kapt. Kon. Marech., Hees bij Nijmegen.

6

Westerman Holstijn (Mr. J.), dir. Nederlandsclie Hank, Amsterdam.

Westra (II.), Naarden.

Wicliers (Mevr.), Willem Karentzstr. 31, Utrecht.

Wigiiiaii (A. B.), Wageningen.

Wigman — Hupkes (Mevr. N. A.), Wageningen.

Wijngaarden (.1. A. van), Ilidderstraat, Hatteni.

Willebeek le Mair (P.), Schied. Singel GO, Rotterdam.

Willemse (F.), S. J., Tongersche Straat 53, Maastricht.

Willink (A. .1.), Willinkstraat 620, Winterswijk.

Wolda (G.), Bowlespark, Wageningen.

Wyck (.Jhr. F. Th. van der), Huize „Archem", Ambt-Ommen.

IJzerman (R.), Sclionwweg, Wassenaar.

Zaalberg (J.), Villa Maria Elisabeth, Prins Hendrikpark 34, Oegstgeest.

Zoological Museum (Director of the), Tring, Hei'ts, Engeland.

Zoologisch Laboratorium der Rijksuaiversiteit, Groningen.

Redactie-commissie voor het Tijdschriftj

Prof. Dr. E. D. van Dort.

Dr. L. F. de Beaufort.

A. A. van Pelt Lechner, Seer.

INHOUD VAN JAARGANG XI
1922

Aflevering 1 — Juni

ma?..
Doggersbank. "Waarnemingon betreifende den Vogeltrek over de Noordzee

door Jan Verwey 1

De Glanskoppige Zwartkopniees en iets over haar stem in verband met die

van de Matkoppige Zwartkopmees door L. van 't Sant 19

Eenige meikwaardige instincten en gewoontevormingen bij vogels door A.

F. J. P0UTIEL.TE, F. N. Z. S 23

Een merkwaardig boek door A. B. Wigman 40

Vogeltrek op Rottiim door O. A. Brouvver en Jan Verwey 47

Eenige aanteekeningen over het broaden van den Aschgrauwe Kuikendief

[Circus pygargus (L.)] door F. Lieetinck 80

A'erzoek aan de Leden 82

Professor Dr. Th. Studer -|- 83

Boekbespreking 85

Verslag der Wetenschappelijke Vei-gadering, geliouden te Amsterdam op

12 November 1921 • . . . . 87

Korte Mededeelingen 91

Opgave van enkeie ornithologisclie Aveikeu. in 1921 versehenen 95

Aflevering 2 en 3 — December

P. J. VAN Holten -j- 96

Dr. Jac. p. Thijsse 98

The moult of Ufia troille (L.) and Alca torda L. by Jan Verwey. ... 99
Bijzonderheden betreffende de Gierzwaluw [Apus ajnis (L.)] door Prof. Dr.

A. E. H. SwAEN, 1920—1921 117

Notes ornithologiques en 1922 par A. Bürdet 124

Waarnemingeu van 1 Januari 1920 tot en met 30 Juni 1922, medegedceld

door G. A. Brouwer en Jan Verwey 129

Een merkwaardig legsel van de Goudplevier (Charadrius apricarius L.)

door G. A. W. van Overbeek de Meijer (met 1 tekstafbeelding) , . . 151

Varia oologica XI door A. A. van Pelt Lechner 153

"Wetenschappelijke Vergadering, gehouden te Amsterdam in het Laboratorium

voor Gezondheidsleer, op 9 April 1922 161

Boekbespreking 163

Stephan von Chernel zu Chernelh.\za 7 164

Verzoek betreffende de Gierzwaluw 165

Een IJsvogel-enquéte 166

Tijdschrift

der

Nederlandsche Ornithologische Vereenigini

Jaargang XI.

Juni 1922.

Afleyering 1.

DOGGERSBANK

Waarnemingen betreffende den Vogeltrek over de Noordzee,

verzameld tijdens een verblijf op bet vuurschip Doggersbank-Zuid

van 26 Augustus tot 23 September 1920

DOOR

JAN VERWEY.

Het vuurschip Doggersbank-Zuid, in 1915 uitgelegd als baken van
de vrije vaargeul, was na enkele verplaatsingen tijdens mijn ver-
blijf gelegen op 54° 45' N.B. en 3° 58' 30" O.L., ongeveer 110 zee-
mijlen verwijderd van Den Holder en nog lets meer van het dichtst-
bijzijnde punt van Denemarken, resp. de beide meest nabije punten
van het vaste land. Het ligt aan de Zuidzij van de uitgestrekte
Doggersbank, die daar een diepte van omstreeks 40 meter heeft.

Oorspronkelijk koos ik het vuurschip „Zuid", omdat van de twee
lichtschepen, die me konden helpen, „Zuid" volgens de Noordwijker
visschers het gezelligst lag, het minst ver weg (110 zeemijl!) en
met meer vertier van voorbijgaande schepen (soms zagen we in
drie dagen weinig meer dan een trawler!); bovendien zou de zee
bij „Zuid" minder gauw oploopen dan bij „Noord". Een lichtschip
koos ik natuurlijk om het licht, anders waren vier logger- of traw-

1

lerweken waarschijnlijk heel wat amüsanter, afwisselingsrijker on
minder treiterend geweest vanwege do mindere zoeziekte!

Of ik wijs liob gedaan den raad der Noordwijkers op te volgen?
leder kan dat naar eigen inziclit beoordeelen : oorspronkelijk was
hot draailicht, dat door pctroloumlampen gevormd werd, dubbel zoo
sterk geweest; om eon of andere reden had men toen do helft der
lampen weggenomen en ik geloof dat een fh'nke Solarlamp mij van
weinig minder nut geweest was dan deze rest van vroegere glorie!
„Noord" had een sterk electrisch licht, dat veel vogels trok en ik had
zijnentwille graag een dag of wat vaker zeeziek in de touwladder
gezeten vanwege de nog gauwer oploopende zee!

Ik reisde uit Noord wijk af 24 Augustus, ging den 25sten in Den
Holder scheep en stapte na 15 uur varen in den vroegen morgen van
26 met de aflossende bemanning op het lichtschip over. De sleep-
boot loste daarna ook de oude bemanning van „Noord" af (56° N.Br,
en 5° O.L.), passeerde ons weer in den morgen van 27 en toen het
kleine ding met tienmijls-vaart zijn pijp aan de kim deed verdwij-
nen, wisten we dat de gevangenisdeur vier weken lang gegren-
deld was.

22 September dook 's avonds tegen negenen een licht aan den
horizon op. Het naderde eerst langzaam, daarna al sneller, onze
verlossing was nabij, om 11 uur waren we bevrijd! Den volgenden
morgen om 9 uur losten we „Noord" af, s' avonds passeerden we
„Zuid" weer, den 24sten liepen we 's morgens Den Holder binnen
en was ik 's avonds thuis.

Deze dagen, vier weken vormend uit den druksten doortrektijd der
Zangertjes en Steltloopers, met hooge verwachtingen tegemoet ge-
zien, in zeeziekte, verveling en naargeestige eentonigheid doorge-
bracht en bij het verlaten gegroet met de vreugd der verlossing,
zou ik ondanks dit alles, niet graag gemist hebben !

De omstandigheden, waaronder men op een dergelijk schip obser-
veert, zijn buitengowoon moeilijk. Afgezien van het feit, dat het
aanzien van den hemel boven zee in vele gevallen weinig mede-
werkt tot een geschikte belichting, geeft het outbroken van een
eigenlijken achtergrond aanleiding tot een zoo lastig gezichtsbedrog,
dat het herkennen van gelijk geteekende vogels van verschillende
grootte (de jongen van Larus ccmus, argentatns en marinus^ de
Stercorai'ms-^ooYiQïi jmrasitiais en poniarirmsl) zeer vaak uitge-

8

sloten is. Daarbij komt het moeilijk zieh stilhouden — laat staan dat
van een kijker! — op een schip dat overhelt van 20° rechts tot
20° links, het woeHg water dat de langskomende vogels, vooral
als deze klein zijn, elk oogenblik aan het oog onttrekt en ten slotte
voor wie verzamelen wil, de schietlust van een bemanning die
geen verschil ziet tusschen sport en studio. Daar het schip aan één
anker ligt, wijst de steven — afhankelijk van wind en stroom —
elk oogenblik in een andere richting en men moet er dus aan wen-
nen bij het waarnemen van een trekvogel even naar het kompas
te loopen, daar het voor iemand die den richtingszin der Samojeden
mist, ondoenlijk is de windstreken te voelen.

Bovendien moet ik hier twee nadeelen noemen, aan het trek-
onderzoek op een lichtschip verbonden. Door de breedte van licht-
huis en dekhut is het dek onder het licht zeer smal en daar het
schip meest slingert, slaan do „aanvliegende" vogels meestal over-
boord. Of de wind pakt de geknakte vlerkjes van het neerdwarre-
lend wicht en een plonsje in het water is het droevig eind van de
moeite- en hoopvolle reis. Het tweede bezwaar zit in den mist-
hoorn. Zoodra de stille mistige nachten komen met de meeste kans
op vogels, moet de hoorn lawaaien en het brüllend geloei van die
Sirene bliift me eeuwig bij : „elke 2 minuten 2 stooten snelopeen-
volgende"! Ik hoef niet te zeggen dat het ontzag van de vogels
voor deze herrie grooter was dan de aantrekkingskracht van onze
olielampen !

Ik had gedacht dat, indien ik trek zou zien, deze ge rieht zou
zijn van Oost naar West, dus van Denemarken naar Engeland. De
Engeischen toch zien over de heele oostkust van hun voreenigd ko-
ninkrijk van de noordelijkste eilanden tot den Thamesmond zee-
trekkers arriveeren. En hoe willen deze vogels daar anders komen
da,n uit oostelijke richting?

De trekrichting op Doggersbank was tijdens mijn verblijf intus-
sehen Noord-Zuid en dit op zichzelf vormde voor mij de grootste
openbaring. Ik zal mijn eigenlijke treknotities hieronder laten vol-
gen; gezien de onvolledigheid dezer waarnemingen, verzameld van
uit een stipje op een onmetelijk watervlak, lijkt het me geen zin
te hebben er weersnotities aan toe te voegen.

Aug. 27. — Een niet herkend Zangertje aan boord gehad.

„ 29. — 's Avonds een vermoeido jonge Fitis gepakt en een Steltloo-
per — dacht Scholekster — hooren overtrekken.

4

Aug. 30. — Een niet herkend Zangertje kort aan boord.

„ ;>1. — Eon Zangertje on eon Tuinfluitor (jong).
Sept. 1. — 'sMi.rgons 7 uur. 4 Strandlooporachtigc vogels langstrekkend
in Zuldelyke tot Zuldwestelijke richting, laag over liot water.
Driemaal een Tapuit aan boord, waarschijnlijk steeds dezolfdo.

„ 2. — Driemaal een Tapuit aan boord, waarschijnlijk steeds dezelfde.
Tenslotte verzamold: Ç ad.

„ 3. — Om 10.30 v.m. eon rijtjo van 8 Steltloopers, laag over hot
water, pijlsnel voorthaastend Wcst-Zuidwest.

„ 4. — Een vogeltje, zeer waarschijnlijk Witte Kwikstaart, aan boord
gehad.

„ 8. — Om 7 v.m. 3 Eenden (stellig Talingen), snel voorthaastend
laag over het water, Zuid-Zuidwest.

„ 9. — Om 9 v.m. een Steltloopertje längs, Zuid-Zuidwest. Om 11
v.m. een Torenvalk, Q of jong, Zuidivtst ten Zaiden. Beide
laag over het water. Een Sperwer Q zwenkt onverwachts
achter het schip op en verdwijnt, telkens ri,jzend en dalend,
hoog door de lucht, Noord.

„ 11. — Om 6 V. m. een Graspieper-enkeling längs, onzekor Zuid-
oost. Om 8.30 een Steenlooper, holder roepend on laag over
het water, Zuidwtst. Een niet herkend vogeltje aan boord
gehad, 's avonds twee andere om het licht gezien.

„ 12. — Om 7.30 v.m. een Dricteenzandlooper aan boord komend nit
Noord. Om 10.30 7 Strandlooperachtige vogels längs, laag
over het water, ZiiidweHl. Om 1 n.m. een Fitisachtig vo-
geltje aan boord. Om 4 n.m. een Steltloopertje rond het
schip en daarna een Strandlooper aan boord, beide verdwij-
nend. Een Tapuit aan boord. Om 5 n. m. een Bonte Strand-
looper, strijkend. Tenslotte bezoekt ons kort een vogeltje
dat ik als Zwartgrauwe Vliegenvanger meende to herkennen.

„ 13. — Om 7 v.m. 3 en om 7.30 v.m. 7 Eendjes (stellig Talingen),
laag over het water, snel Zuidwest. Een niet herkend vo-
geltje aan boord gehad, verdwijnt Zuid. Om 4 v.m. boven-
dien door den stuurman een vogeltje bij het licht gehoord.
Nacht 13/14 dampig met af en toe regen en zwakken, aan-
vankelijk Zuidoostelijken wind. Vanaf 8 n.m. voortdurend
enkele vogeltjes om het licht. Om 1.30 v.m. brengt de'
stuurman me een Tapuit en Roodstaart aan mijn kooi, bij
het licht gepakt. Een Strandlooperachtige vogel om het licht
geweest. Om 4 v. m. 3 vogels, zouden als Kievit geroepen
hebben; door den stralenbundel, Zuid ongeveer.

„ 15. — Tapuit aan boord gehad.

„ 16. — Tapuit trekt Zuidwest längs zonular o)is aan ie dotn. Een Fitis-
achtig vogeltje aan boord gehad.

„ 17. — Om 6 v.m. arriveert in geweldige stortbui een vogeltje dat
op de richel onder den ,,bak" wegschuilt. Als ik schiet, glijdt
het in een spuigat, raakt te water en is in een oogwenk
door de golven gegrepen. Stellig een voorwerp van een Parus-
soort, doch geen zekerheid.
Een der matrozen zag een vogeltje, blykbaar uitgeput, het

schip uadereu in do stortbui v;iu boven. Het laatste oogen-
blik greep een hooge golf het en was het verzweigen.
Sept. 19. — Tapuit aan boord gehad.

„ 20. — Een niet herkend vogeltje en Tapuit aan boord gehad. Om
11 V. m. passeert een vogeltje, zonder ons aan te doen, laag
over het water Zuicl- Zuidwesl. Stellig een Paapje.
Om 6 n. ra. een koppel van onistreeks 20 Eenden, hooij,
Zuidwesi.

„ 22. — In de vroegte een roofvogeltje, dacht stellig Smelleken, dat
strijken wil op de achterdavid aan stuurboord. Ziet men-
schen en verdwijnt; keert terug en zweeft zeer lang in de
nabi,jheid van het schip; tenslotte verdwenen.
Om 7.15 v.m. eon (j^ Zwarte Zeeëend, laag over het water,
Zuid. Om 8 v.m. 2 Keepen, druk roepend overkomend;
verdwijnen Zuid ongeveer. Een Roodborst aan boord en een
Goudhaantje, ook een Tapuit. Een tweede roofvogeltje ver-
dwijnt zonder dat ik het zie.
Sept. 2o — 's Middags op 54° 57' N. en 4° 3' 0. 2 Plevieren of Eendjes,
laag over het water, snel Zuid-Zuidiücst. Enkele vogeltjes
aan boord gehad, daaronder Tapuit.

üit bovenstaande waarnemingen volgt dat de trekrichting voor
Doggersbank-Zuid tijdens mijn verblijf schommelde tusschen Zuid
en West-Zuidwest, waarbij de hoofdrichting Ziiidwest was tot Zuid-
Zuidwest. Trekken we deze richtingen door, dan omsluiten ze aan
hun eene eind Zuid-Noorwegen, aan hun ander eind de oostkust
van Zuid-Engeland van af Suffolk en de Belgische kust met een
deel van de Fransche. Zien we nu echter dat de Scandinavische
vogels in groote menigte arriveeren op de eilanden benoorden En-
geland, dat over de heele Engelsche oostkust vogels aan land kö-
rnen, terwijl het zeer waarschijnlijk — mijns inziens zeker —
is dat de Middel-Europeesche trek over de Noordzee van Oost naar
West pas ter hoogte van Holland begint, dan kijken wij die En-
gelsche trekkertjes met andere oogen aan. Want alle vogels die
aan de Engelsche oostkust arriveeren noordelijk van Midden-Nor-
folk, zijn daar volgens deze zienswijze niet gekomen volgens een
Oost-West-richting, doch zij zouden in Scandinavie van land gegaan
zijn, om zoo te zeggen door dit land uitgestraald in richtingen be-
westen Zuid. Ook Dr. N. F. Ticehurst meent dat dit laatste het
geval zal zijn.

Men zal mij misschien verwijten dat ik een te klein aantal vo-
gels in de bedoelde richting zag langstrekken om te mögen conclu-
deeren dat ter hoogte van Doggersbank van een vaste Zuidwest-

trek van uit Scandinavie over do Noordzee sprake is; en men zou
kunnen veronderstellen dat mijn vogels mogelijk slechts uitzonde-
ringen waren. Intusschen stelt de gezichtskring, waarbinnen de vo-
gels te onderscheiden zijn, in werkelijkiieid niets voor dan een
miniem stipje op een onmetelijk watervlak. Vooral ook daar de
trekkers praktisch zonder uitzondering laag over het water vliegen,
zoodat er alleen op een spiegelgladde zee kans bestaat dat ze ge-
zien worden; bij liclitbewogen zee, wanneer een kijker moeilijk te
hanteeren is, is het haast ondoenlijk donkere vogels tegen het don-
ker water te ontdekken en alleen de witgebuikte Steltloopers trek-
ken dàn de aandacht als de zon ze beschijnen wil. Hetzelfde geldt
voor de nachttrekkertjes : geen visscher die ons bezocht of hij had
vogeltjes aan boord gohad en als men nu weet dat de eerste da-
gen de Engelsche visschersvloot aan de kim een pijnbosch scheen
van trawlermasten, dan hoeft het geen verwondering te wekken
dat het aantal vermoeide vogels, over zooveel schepen verdeeld,
voor elk schip slechts klein kon zijn. Elke vogel die het schip aan-
doet, stelt een vermoeiden vogel, dus een uitzondering voor.

Zekerheid echter geven verklaringen van andere: Doggersbank-
Noord kende nachten, dat tientallen vogels omkwamen en ik kreeg
interessante opgaven omtrent de beroemde Octoberdagen, wanneer
soms Sterke trek plaats vond van Kraaivogels, Spreeuwen, Leeuwe-
riken, Vinken, Lijsters en andere soorten. Deze scheen onder gun-
stige omstandigheden heel regelmatig te verloopen, waarbij de troe-
pen Vinken elkaar snel opvolgden en slechts nu en dan vogels het
schip aandeden om dan weer spoedig in de richting hunner voor-
gangers te verdwijnen. Toegevoegd zij dat ik hierbij zelf veronder-
stel dat deze trek ongeveer Zuidwest verliep, daar de bemanning
me omtrent de richting niets wist te verteilen.

Nemen we nu dus aan dat het bovenstaande logisch genoeg
klinkt om te overtuigen, dan is deze wetenschap het interessantst
voor onszelf. Het Noordwijksch onderzoek in den herfst van 1918
hield een aantal waarnemingen in betreffende uit zee opkomende dag-
en nachttrekkers op alle mogelijke oogonblikken van den dag. Wij ver-
onderstellen daarbij dat deze vogels uit Engeland afkomstig zouden
zijn. Sindsdien zijn deze waarnemingen met tal van andere ver-
meerderd en veel wijst er op dat we hier misschien niet met En-
gelsche, doch met Noorsche vogels te doen hebben. En ik zou willen
vragen: waar korat het Zangertje terecht dat een graad beoosten

hüt lichtschip in zuidwestelijke richting oversteekt? Het mist ïexel
en krijgt eerst voor Nooidwijk land in liet ziclit. Zou het, na een
reis van 600 K.M., niet dat land opzoeken on vermoeid neervallen
in onze alles bergende heim- en duindoornreep ? Ik beweer niet
dat er in den herfst geen trek is direct uit Engeland naar hier (reeds
de in Zeeland gevonden Roodborst bewijst dit), doch ik vermoed
dat deze trek eerst bezuiden den Hoek van Holland van beteekenis
zal worden en dat het grootste deel van de „trekkers uit zee" aan
de Hollandsche kust vogels zijn die de Noorsche Fjorden onder zieh
lieten verdwijnen toen ze hun reis begonnen over de gevaarvolle zee.

Het spreekt wel van zeit" dat een afstand van 350 zeemijlen niet
in één nacht kan worden afgelegd. Wij zijn aan de Hollandsche
kust zöö gewoon de nachttrekkertjes bij het licht worden rüstend
te vinden, dat we geneigd zijn te gelooven dat ze niet anders kun-
nen. Wie zou ook aan den binnenduinrand een Vhegenvanger of
Fitis willen zien „trekken" in het middaguur?! Tech wijzen de
waarnemingen er op dat ze dien binnenduinrand ook overdag be-
reiken. En het is begrijpelijk dat de Doggersbank- vogels het schip
aandoen op ieder oogenblik van den dag, dat de nachttrekker er
tot dagtrekker wordt en omgekeerd. Toch doet het vreemd aan
een Tuinüuiter uit zee te zien opdiiiken tegen het avondeten, of de
wacht met veel kabaal over het dek te hooren hellen bij het soep-
eten, om te waarschuwen dat er een Fitis is!

"Wat tuurden we dien morgen het spiegelgladde water over! Het
was heiig weer met zon en zwakken Zuidewind, er kon dus wel
iets kernen!

En zie, daar naderde, het was omstreeks elf uur, een vogel, heel
ver weg. Hij vloog laag over het water, recht toe recht aan, als
geleid door onzichtbare bakens, zieh niet störend aan ons daar-zijn,
even snel verdwijnend als hij gekomen was. Hier trok een dood-
gewone Torenvalk naar zijn winterkwartier. Kon het feit nuchter-
der zijn? En toch, drong zieh niet onweerstaanbaar een intens
verlangen op, te weten wat in dien vogel omging? Was het niet
mooi, daar een kleinen roofvogel, uitgebroed mogelijk in een Noorsch
pijnwoud, rusteloos te zien gehoorzamen aan dien innerlijken drang,
met het blauwe water onder en den strakken hemel boven zieh? Had
hij niet al vierhonderd kilometers achter den rug en was het meest
nabije land niet meer dan half zoo ver? Spotte deze vogel niet

8

met kleingeestigo theorieën, die weigeren den vogels een richtingszin
toe te kennen en die willen gelooven dat hun gezicht hen leidt?
Waar waren hier de bakens? Waren de nachten niet reeds lang
mot donkere duisternis waar geen schepen waren? En wat betee-
kende een scheepslicht?!

En dat Drieteenig Strandloopertje uit het hooge Noorden! Zijn
juvenielskleedje had hij nog aan, zijn schedol was nog onverbeend,
de sexe niet gedifferentieerd. Misschien kon hij nog geen vier weken
vliegen! Wat zat het diertje daar parmantig op het potdeksel der
verschansing en wat maakte zoo'n enkele waarneming veel goed
in die eindeloos lange dagen!

Is het wonder dat niet ieder nuchter kan blijven die van dichtbij
de geweidige macht leert kennen van dien oerouden drang en dat
men zieh er over verbaast dat zöö weinig menschen iets van dien
drang weerspiegeld vinden in hun verlangen naar beter begrijpen
van dat vele. mysterieuze?

Een trekbeeld zooals ik dat hier heb trachten te geven, lijkt mij
onvoUedig, indien niet alle waargenomen soorten overzichtelijk zijn
genoemd. Intusschen heeft de méthode die tegenwoordig algemeen
in zwang is, m. i. niet altijd evenveel zin, alleen al vanwege de
papier vermorsin g en hooge drukkosten. Ik bedoel de wijze waarbij
een beredeneerde lijst der soorten wordt gegeven, die elk onder een
apart hoofd genoemd zijn. Daarom heb ik hieronder de trekvogels
in één stukje samengevat, terwijl ze toch gemakkelijk te vinden
zijn. Ik liet daarbij twijfelachtige soorten buiten bespreking.

Mijn zeevogelwaarnemingen had ik even goed kimnen weglaten,
want ze hebben met dit opstel over trek eigenlijk niets te maken.
Ook geven deze notities misschien niets dat ook niet uit een vo-
gelwerk of uit oude tijdschriftartikels is te halen. Maar als ik dan
bedenk hoe weinig notie wij, inboorhngen van dit door de zee
bespoelde landje, eigenlijk hebben van het echte vogelleven op zee,
dan maak ik mijn verhaal graag wat langer, in de hoop ook, dat
anderen er eerder toe zuUen komen een volgende hchtschiptrekmaand
voor hun rekening te nemen !

Nu dan: Twee heesche Fringüla montifringüla boven het schip
den 22steM September, een roepende Anthus pratensis in den vroegen
morgen van 1 1 , van Regulus regidus een enkeling op denzelfden dag
als de Keepen. Phylloscopus troclähis slechts éénmaal herkend, een

9

jong (lat ons doodop boreikte in den avond van 29 Augustus;
intusschon kregen we verscheidene malen Fitisachtige Zangertjes
aan boord die niet herkend werden. Si/lvia borin 31 Augustus:
om half zes 'savonds kwam een vogeltje van ver over zee uit
zuidelijke richting op ons toevliegen, laag over het water; na het
aan boord komen liet het dier zieh vangen en bleekjong. Erithacus
rnbecula, ook een enkeling, deed ons 22 September even aan. Phoe-
nicunis phoenicunis, een jong Ç, werd door den stuurman bij het
licht gepakt in den nacht van 13 op 14 om half twee. Oenanthe
oenanthc was een der talrijkste trekkers: 1 September drie maal
gezien, waarschijnlijk telkons dezelfde vogel die zieh dan telkens
op een der waaktonnen moet hebben teruggetrokken. Deze ook 2
September met Hchtworden aan boord en wegvliegend naar de
waakton, waarop we hem met den langen kijker konden zien zitten !
's Middags om 3 uur en opnieuw om half vijf is de vogel weer aan
boord en dan tenslotte verzameld, oud 9 i^i^t vleugellengte van 96
en looplengte van 27 mm. 12 September een vogel 's middags; deze
wil aanvankelijk op den schoot van den stuurman strijken, die
op zijn hurken tegen de dekhut zit; als de man zijn banden uit-
steekt, wordt hij als mensch herkend en verlaten, in de richting
der waaktonnen rakelings längs mij en tusschen kapitein en machinist
door! In den nacht van 13 op 14 vangt de stuurman een voorwerp
bij het licht, jonge cf met vleugellengte van versch 100, droog
99 mm. en looplengte van 27.5 mm. ; evenals het 9 dus een typisch
oenanthe-v ooTweri) uit Noord-Europa. 15 September een enkeling
en 16 een langstrekker die aanvankelijk misschien van plan was
aan boord te komen, doch die zijn weg in zuidwestelijke richting
vervolgt. 19 's morgens om 7 uur, 20 September 's morgens om

10 uur en eindelijk 22 September in den middag telkens enkelingen
die direct weer verdwijnen. Tenslotte een paar Tapuiten op onze
reis naar „Noord" met de „Drente" en tijdens onze terugreis
naar Holland.

Van de roofvogels herkende ik 9 September Accipifer nisits, een
9 dat de kluts kwijt was en rijzend en dalend in noordelijke richting
verdween en denzelfden dag Faico tinmtncuhis, 9 of Jong, al eerder
uitvoerig behandeld.

Steltloopers betrekkelijk vaak gezien, doch slechts vier soorten
herkend, te weten: Strepsilas interpres als langstrekkende enkeling

11 September 's morgens om half negen. De vogel riep holder, een
geluid als een enkele tureluurtoon, maar nog scherper en enkele

10

malen hoorde ik het eigonaardig onduidelijk tiilgeliiid, Wadden-
bczoekers vermoedeiijk wèl bekend. Charadria.s aprirariu-s, een vogel
in winterkleed, vloog in den nacht van 16 op 17 tegen het licht
van Doggorsbank-Noord en werd door een der matrozen als cadeautje
voor me meegebracht toen we „Noord" aflosten. De man had den biiik
opengesneden en den vogel volgestopt met tabak ter conserveering!
Erolia alpina kwam 12 September aan boord, tegen den avond. Het
dier moet bar moe geweest zijn, want het streek oogenblikkelijk
op een bultzak die op de ankerwins lag te luchten; toen wij de
dekhut omgeslopen kwamen, sliep het dier, de kop tusschen de
öchouderveeren ! Een zeer jonge vogel, in overgang tot winterkleed,
sDavellengte 29.5, vleugellengte (droog) 115 mm. Grocethia alba
(= Calidris arenaria)^ eveneens 12 September op reis, werd reads
uitvoeriger besproken; juvenielskleed (geen enkele nieuwe veer
gevonden!), schedel bijna geheel onverbeend, snavellengte 24, vleugel-
lengte (droog) 125 mm.

Van de Eenden herkende ik slechts een cf Oidemia nigra die
22 September in zuidelijke richting langstrok. Overigens zag ik
deze soort niet zoolang Holland uit het zieht was! Maar dicht
onder de kust waren ze dan ook talrijk!

En tenslotte de zeevogels: Sida bassana regelmatig in klein
aantal gezien, meest langsvliegend, blijkbaar op weg naar beter
vischgronden. Deze vogels waren gedeeltelijk oud, vaak echter vogels
in z.g. overgangskleed en daarbij waren alle mogelijke stadia ver-
tegenwoordigd, jonge vogels (d.w.z. vogels geboren 1920) zag ik niet.

De beide Stereo rarins-soorten. pomarinus en parasiticus waren
vrijwel algemeen, zoolang ik op zee was, hoewel ze zieh bij be-
wogen zee veel minder lieten zien dan met kalm weer. Wat oude
vogels aangaat, zag ik pomarinus vaker dan parasiticus^ van de
jongere dieren durf ik niets positiefs te zeggen, want ik was lang
niet altijd in de gelegenheid hun middelste stuurpennen te bestu-
deeren en grootte-verschil durfde ik nooit op afgaan. Behalve een
niet klein aantal oude vogels met ongebande borst en buik en geel-
witten halsring zag ik enkel vogels van éénjaaroud '), nooit jongen !

1) Hartert gelooft (Vögel der Pal. Fauna, pag. 176-2) dat iKirasiticus het
„Altorskleid" pas in het vierde of vijfde jaar ryk is en dat hij al dien tijd
ongeslachtsi-yp zou blijven. Drio tot vier jaar ongeslachtsrijp zijn lykt nie
een heele poos, maar wel zou daardoor missühien de variatie te verklaren

11

De oude vogels met de sterk veiiengde middelste pennen hadden
voor mij in de vlucht het meest van roofvogels. Het verhoudings-
gewijs talrijk optreden van één jaar oude vogels (vgl. ook onder
Sula!) is stellig daaraan toe te schrijven, dat deze in hun eerste
jaar niet broeden en een zwervend leven lijden (vgl. Hantzsch, Bei-
trag zur Kenntnis der Vogelwelt Islands, pag. 132), een feit dus, te
vergelijken met het voorkomen van niet-geslachtsrijpe vogels längs
onze stranden in Juni, en vooral bekend van Meeuwen en Stelt-
loopers. Het kleed van die één jaar oude vogels varieerde zeer
sterk (ook aan huidenmateriaal na to gaan); sommige hadden een
staart met tot omstreeks 5 cm. verlengde middelste pennen, andere
hadden deze slechts 1 tot 2 cm. verlengd; er waren er met nog
slechts zwak gebande borst en buik, maar ook vogels met de heele
onderzij sterk geband en den nekring bruin doorsprenkeld. Bovendien
was ik er in hun ruitijd, waarop de witte vlekken op de vleugels
wezen, ontstaan door het bloot komen van onderliggende veeren
na uitvallen van de daarboven liggende ')•

Hoewel het op zichzelf dus niets bijzonders is dat deze één jaar
oude en oudere vogels zoo algemeen waren, zou ik er toch de
aandacht op willen vestigen dat wij in September bij Noordwijk
gewend zijn slechts jongen '-) te zien en tweedejaars-vogels maar
nooit „oude". Mochten latere waarnemingen doen zien dat deze
verschillen regel zijn, dan zou men daaruit misschien mögen be-
sluiten dat de jongen ongaarne de nabijheid der kust kwijt raken
en dat alleen de oudere zieh op volle zee wagen (zie Lowe, Our
Common Seabirds, noot pag. 10).

Wat waren die Jagers verrukkelijke dieren! Stel u een rüstige
zonsopkomst voor met heiige lucht en diep-grijsgroen water. Het is
doodstil, alleen in de verte fluiten twee trawlers elkaar een ver-
klinkend goeden morgen toe en dichterbij lawaait een crew met ge-

zijn van de „één jaar oude" vogels die ik voor het gemak in dit opstel
één jaar oud blijf noemen, al zi^jn ze dat dan misschien niet.

1) Niet te verwarren dus met de vlek aan het eind der groote slagpen-
delcveeren !

2) In „Ardea" IX, pag. 30 schreven we: „als zeker waargenomen meenen
we alleen 2 oude vogels te mögen opgeven". Waarschijnlijk heb ik me zelfs
hier, hoe voorzichtig de zin overigens ook gesteld is, vergist en vogeis van
één jaar oud — die van de lichte phase waarschynlijk, met reeds niet-
düorsprenkelden halsring — voor oude vogels gehenden.

12

bons van luiken en gerammel van kettingen; stoom ontsnapt ten
teeken dat zo „halun" gaan. Verder is enkel een troep meeuwen
te zien, rüstig afdrijvend op stroom, een honderd meter weg aan
stuurboord, er zullen er 800 zijn. Plotseling een gewolk van een
paar honderd blanke vogols, een klagend geroep, door druk „kek-
kek" afgewisseld. Er nadert een Jager, een witgebuikte oude vogel
met langen roofvogelstaart en geelwitten halsring. Wat is hij zeker
van zijn doel, zijn weg schijnt längs een staaldraad gespannen!
Daar is hij midden tusschen hen en vervolgt zijn slachtoffer. Even
later is de jacht afgeloopen, het geklaag mindert, de wölk komt
tot rust, de blanke vogels spreiden zieh weer als een kleedje over
het water uit, vergeten is alles! Dit tooneeltje herhaalde zieh met
mooi weer tientallen malen per dag; Bissa tridactyla vangt haar
vischjes terwijl ze op het water drijft; de Jager doet zoo'n bende
opgaan en kiest in de lucht zijn vogel uit.

Wat mij bij deze jaagpartijen het meest verbaasde, was, dat de
.Tager soms midden tusschen de meeuwen streek als het hem niet
lukte iets te bemächtigen en de troep daarna tot rust kwara. Hij
wachtte dan * — en dit kon soms lang duren, eenmaal meer dan
een kwartier! — tot er een wat ving, schoot dan op den vogel af
en trachtte diens buit los te krijgen; de Drieteenmeeuw is volhar-
dender bij het vasthouden van zijn vangst dan canus of argentatus,
zeer vaak trekt de Jager onverrichterzake af.

Een kleine Stercorarius-soort, die ik voor longicauclus hield, be-
zorgde me een tiidlang afleiding in den morgen van 7 Septem-
ber. Bij de determinatie ging ik af op de helderwitte vederzoomen
aan de bovenzij en het mankeeren van de witte vleugelvlek, telkens
als het dier even opvloog; bewezen en van belang is deze waar-
neming allerminst. De snavel was donkerblauw, de zijden waren
zeer sterk geband (haast gesperwerd), de staart had 1 tot 2 cm. ver-
lengde middelste pennen. Ook deze vogel was bij een troep Drie-
teenmeeuwen gestreken, waaruit hij af en toe vogels trachtte op te
jagen, wat hem siecht lukte.

Van de Meeuwen was marinus steeds vrij algemeen, zooweljongen
van verschillende leeftijden als oude vogels, ook een aantal eerste-
jaars. Het kwam me voor dat de vogels omstreeks half September
in aantal toenamen; 14 September zag ik een troep van 40 stuks.
Argentatus doorloopend in klein aantal gezien, jonge vogels even
goed als oude; waarschijnlijk toenemend tegen half September, doch
evenals bij alle andere meeuwsoorten de aantallen steeds sterk wis-

IS

seiend. Oude cmius ontdekte ik pas 9 September voor het eerst,
enkele tusschen tridactyla-hQnàen ; ik vond ze eigenlijk doordat me
de min of meer ronde staart opviel tegenover den zwak ingesneden
staart van de Drieteenmeeaw! Bruine jongen waren tijdens mijn
heele verblijf in klein aantal te zien; meest lagen ze tusschen de
Drieteenmeeuwen, die ze hun visschen probeerden af te pakken.
Ridibunclus slechts weinig gezien : meerdere — daaronder verschei-
dene jongen — op 30 Augustus, een klein aantal op 31 Augustus
(enkel jongen in eerste of tweede jeugdkleed gezien), enkele op
18 September, daaronder 3 oud ; ten slotte een voorwerp op 22
September.

Rissa tridachjla varieerde sterk in aantal, maar bleef altijd de
algemeenste vogel. Vooral in de laatste dagen van Augustus waren
er veel! We zaten toen rondom in de visch, geweidige scholen,
volgens den stuurman alles jonge baring; waarschijnlijk hadden
we daaraan die aantallen meeuwen te danken, die men dan ook elk
oogenblik met vischjes zag vliegen en soms met tamelijk groote !
De troepen dezer vogels telden nu en dan tot 300 stuks en be-
stonden voor de overgroote meerderb eid uit oude vogels, stellig voor
geen tiende uit jongen ! Toen ik aan boord kwam, waren ze voor
een deel in volledig zomerkleed, in de tweede Septemberhelft kwam
dit zeldzaam voor en hadden bijna alle vogels minstens een blauw-
achtige oorvlek.

Het gedrag dezer meeuwen was allermerkwaardigst. Met mooi,
stil weer bleek hun behoefte aan gezelligheid uit de geweidige troe-
pen, die ze dan vormden. Ze lagen dan uren achtereen op stroom,
terwijl alleen de nadering van een Jager het witte kleed tot wolkje
maakte, dat zijn vlokken schichtig kon doen neerdwarrelen in enkele
teilen. Daarbij klaagde de heele troep een vreemd geluid, zacht en
teer zooals deze vogels zelf schijnen in uiterlijk en karakter. Heer-
lijk was het, bij het lichtworden gewekt te worden door het kla-
gend gejank dezer dieren, ze 's avonds, verontrust, te zien opwolken
tegen de dalende zon boven een lichtspiegelende zee, of ze hun
duikelvluchten te zien volvoeren in wilde speelschheid, dartel als
kinderen zonder zorg ! Af en toe, vooral in den namiddag, voelden ze
zieh tot ons aangetrokken, ze verdrongen elkaar dan op den masttop.

Met Sterken wind en vrij bewogen zee was hun gedrag heel anders ;
dan schoten ze in kleine partijtjes wild längs de opgezwiepte golf-
bergen of ze lagen in smalle rijtjes op zij van het schip, soms even
opvliegend voor een lastige watermassa, zieh wiegen latend nur

14

aan uur. Op zulke (lagen vlogen ze altijd tegen wind in on massa's
meeuwen moeten zieh op dagen van storinachtigen wind uitNoord-
west, in die richting verplaatst hebbon.

Het vischvangen vond onmerkbaar plaats, terwijl de vogels op
het water dreven, een mani(M' van doen, die geen andere meenw of
stern tot regel zal maken; ze bleven dan zolfs bij het doorslikken
van den biiit rüstig liggen en aanvankelijk was het me dan ook
een puzzle, wànneer ze eigenlijk aten en waar ze de visch voor
de Jagers vandaan haalden ! Evenals de Zilvernieeuwen schijnen
ze ook wier (Fi(cus-sTpeG.?)te eten; eenmaal zag ik een vogel met
een stuk vliegen.

Dat de Sterns zôô weinig oponzee-vogels waren, had ik vroeger
nooit gedacht; slechts nu en dan zag ik ze en wel: 3 op 26
Augustus, 1, 1 en 2 op 1 September, een vogel bij het licht
gehoord in den avond van 3, een enkeling op 9 en ten slotte
1 of 2 op 21 September. Ik laat in het midden of deze vogels
Uirundo^ paradisea of mogelijk zelfs dougalli waren; slechts één, de
eerste van 26 Augustus, constateerde ik als hirundo fjong). Volgens
Hartert zou de roep van paradisea „recht verschieden" zijn van
dien van hirmido-, dit verschil ken ik niet.

Een kleine opmerking laat ik nog volgen: in de mededeelingen der
ringresultaten kwamen verscheidene malen bij ons geringde Sterns
voor, die na het broedseisoen noordelijk van ons werden aange-
troffen. Daarbij word dan verondersteld, dat een aantal Sterns
eerst een uitstapje noordwaarts zou maken vöör dat deze vogels
de reis naar het zuiden aanvaardden. Maar waarom? Wat bracht
ze hier toe? Te Noordwijk was me reeds lang opgevallen, dat tijdens
dagen van sterken Noordewind tal van Sterns zieh noordwaarts be-
wogen, deels visschend, deels missehien op zoek naar ander visch-
terrein. Ik veronderstelde toen reeds dat de wind mogelijk de oorzaak
er van was dat onze Sterns benoorden of beoosten ons aangetroften
werden. Deze veronderstelling werd, voor mij persoonlijk, op Dog-
gersbank zekerheid. Geen vogel, die zoo van den wind afhangt als
de zeevogel: Rissa^ Fulmanis en Sula verplaatsten zieh practisch
uitsluitend tegen wind in en wanneer deze wind langen tijd achter-
een krachtig uit éénzelfde richting woei, duurden de bewegingen
in die zelfde richting voort. Ook de Sternbewegingen zullen op die
wijze sterk beinvloed worden; zonder twijfel waren mijn vogels
als uitzonderingen te beschouwen, die op Doggersbank niet thuis-
hoorden en het was geen toeval dat ze steeds tegen wind in vlogen 1

15

Puffinus griseus nam ik op 13 September waar, toen zieh 's mor-
gens een tijdlang een voorwerp in de buurt van het schip ophield.
Behalve de bruin- tot grijsachtig getinte kin en keel, was het dier
geheel donker-zwartbruin. De vogel lag vrij hoog op het water
en herinnerde door zijn langen hals ietwat aan oen duif; elk oogen-
blik, altijd heel onverwachts, schoot de slanke snavel snel vooruit
en hapte lets van de wateroppervlakte af. In de vlucht toonden
de vleugels lang en smal, ze stonden min of meer sikkelvormig en
werden snel bewogen en dan weer vrij lang stilgebouden.

Fulmarus glacialis was tot en met 28 dagelijks in zeer enkele
voorwerpon te zien, tegen wind in längs ons wegscherend boven
een vrij bewogen zee; van 29 Augustus tot en met 3 September
geen enkel voorwerp gezien; op 4, bij oploopende zee, voor het
eerst weer enkelingen; van 5 tot en met 18 dan zeer algemoen,
aanvankelijk enkel langsjagend tegen wind in, doch tijdens het
verrukkelijk weer van 8 en 9 aldoor bij ons blijvend en azend
op onzen afval; van 14 tot en met 19 weer geen enkele vogel
gezien en eerst op 20 en volgende dagen genoten we hun gezel-
schap weer.

Ik geloof dat ik enkele jongen waargenomen heb onder vele oude;
herinner me deze observaties slechts vaag, doch vind onder 8 Sep-
tember aangeteekend, dat ik dien dag twee zekere jongen zag, het
eene geheel grijswit met de bruine bewolking van het jeugdkleed,
het andere blauwgrauw met de bruine bewolking. Daar ik in den
beginne misschien vogels van de donkere phase voor jongen heb
gehouden, laat ik de overige aanteekeningen weg. Dergelijke vogels
van de donkere phase zag ik maar een paar keer, bewust zeker
eigenlijk alleen op 11 September, toen ik 's avonds onder acht
vogels achter het schip één grijsgebuikte waarnam. Eigenaardig was
dat dit dier opviel door den lichten indruk, dien het maakte: de
bovenzi] steekt tegen de grijze onderzij lang niet zoo af als bij
voorwerpen waar bij de onderzij wit is.

Wat brachten die plompe dieren een afleiding ! Dom en toch
gochem scheerden ze de lange stormdagen been en weer achter
onzen achtersteven of vlogen ze längs het schip op, al maar loerend
en zoekend naar afval. En als er dan visch werd schoongemaakt,
wat Melden ze van schelvischlever en wijtingkinnetjes! Ik zie nog
dien wachtdoenden matroos, die me had willen verrassen bij het op-
staan: tien vogels tegelijk om zijn aasje en elk oogenblik het kin-
netje er afgegeten, maar gelukkig kreeg hij ze niet! Daarbij die

16

bespotte! ijk dikke kop, die altijd kijkt of ze geen mensch kunnen
onderscheiden en als ze neervallen met hun plompe lichaam sleepon
eerst hun gevliesde pooten over het water! Ook het silhouet van
den vliegenden vogel is merkwaardig: een zwaar lichaam op spitse
wieken en daarbij een snavel met dikke buis en een breede ronde
staart! Liefst scheren ze op één zij.

Een opmerking voeg ik toe : leder weet op welke wijze een trawler,
die voor zijn kor ligt, de zee omploegt. Het lijkt mij waarschijnlijk
dat daarbij allerlei gedierte {Crustacea^ Codente rata) en afvalpro-
dukten naar boven komen '); niet voor niets zal Fulmarus in
menigte uren lang de visschende trawlers volgen. Maar waarvan
leeft de vogel vorder? Van afval, door logger- en trawlerbemannin-
gen over boord gegooid bij het vischschoonmaken. Waarvan nog
meer? Ik neem aan dat hier en daar doode krabben, kwallen of
visschen drijven; maar moeten die genoeg zijn de honderden Storm-
vogels te voeden, die onze Noordzee bevolken? Ik kan het niet ge-
looven ! Daarbij volgen de dieren zöö angstvallig de visschersschepen,
verlaten ze zöö ongaarne een niet visschend schip als het onze als
de zee maar even oploopt, dat ik me niet kan indenken dat deze
toestand natuurlijk is. De toename van Fulmarus op de Engeische
broedplaatsen is een feit van de laatste twintig jaren. En zou het
nu toeval zijn dat deze toename geprecedeerd is door de uitljreiding
der stoomtrawlervisscherij ? Hebben we geen reden te veronder-
stellen dat de toename van Fulmarus mogelijk gemaakt is juist

1) Dr. J. Metzelaar gelooft dat dozo veronderstellinp: verkeerd is: „Welke
dieren zouden dit zijn? De grootsto Crustacea zijn veel te zwaar, de kleintjes.
zooals gammariden, kruipen altijd ergens in. Coelenterata? De anemonen zitten
steeds aan zware steenen of schelpen vast; hi/droideu idem: de kwallen zijn
van huis uit al pelagisch. De wormen geven zieh ook niet meer bloot dan
noodig is."

Misschien is hier van de zi,ide der slachtoffers niet zoo zeer sprake van
een opgewarreld worden, dan wel van een vluchten ; desnoods zou dit be-
perkt kiuuien zijn tot outvluchten van de beroeringsbaan, die door den staal-
draad in het water gesneden wordt. Een feit is dat de Noordsche Stormvogels
hij oploopende zee in menigte de trawlers volgen als deze visschen, zonder
dat afval Avordt overboord gesmeten. Daarbij kreeg ik den indruk dat de vogels
een eindweegs achter het schip veel van hun gading vonden en ik veronder-
stelde dat dit ter hoogte van de borden zou zijn, maar misschien was het
ook boven den staaldraad.

17

döör de zee-omploeging en afval-overboordzetting der trawlervloten,
zooals die tegenwoordig plaats vindt?

Uria trolle zagen we veel minder dan ik verwacht had: een
vogel, ZOO te zien in winterkleed (dus jong?) 28 Augustus; een
vogel van één jaar oud of ouder, in overgang, op 2 September;
twee stuks, een oude met gevoerd wordend jong op 3 September.
Verder een paar maal onzekere vogels op stormdagen veraf zien
vliegen, en vermeldenswaard lijkt me een mededeeling die me ook
al enkele malen door zeelui was gedaan, nl. dat zieh soms midden
op zee — in dit geval bij het lichtschip — jonge Zeekoeten lieten
zien, klein als donskuikens, waarvan het ieder on1)egrijpoli]k was
hoe ze die reis over zee hadden volbracht. Een Noordwijker visscher
verzekerde nie eens dat hij er op een dag in den nazomer enkele
vlak achter de branding had gezien voor ons dorp ^).

Aan het eind van dit verslag komt een woord van dank toe aan
den inspecteur van het Loodswezen te Amsterdam en aan kapitein,
stuurman en machinist van het lichtschip voor de vriendelijke
medewerking die ik van den eersten tot den laatsten dag mocht onder-
vinden en niet minder aan de bemanning van het lichtschip, die
steeds zoo eerlijk de eentonigheid en genoegens dezer achtentwintig
dagen met mij deelde. En evenmin zal ik ooit de nachtelijke uren
vergeten, in gezelschap van kapitein Kuyper doorgebracht op de
brug van de „Drente", waar ik zijn persoon leerde respecteeren
om vele redenen.

Noordwijk aan Zee,
April 1922.

NASCHRIFT.

Op pagina 6 veronderstelde ik dat het grootste deel der „trekkers
uit zee" aan de Hollandsche kust vogels zouden zijn, die niet van
uit Engeland, maar direct van uit Scandinavie naar Holland kwamen.
Veel pleit er inderdaad voor dat we vaak met vogels van Scandi-

1) In dit verband mag ik misschien ook een donsjong van Älca torda L.
noemen, dat 31 Juli 1914 lev end aan het strand bij Egmond-aan-Zee ge-
vonden werd (coli, C. J. Eyma).

2

18

navisch origine te doen hebbeu. Intusschen zou als l)ozwaar tegen
(leze opvatting de sterkte van den trek op enkele Octoberdagen
kunnen worden aangevoerd. Want hoe groot zouden de aantallen
vogels niet moeten zijn, die Scandinavie verlaten, wanneer aan de
lîollandsche kust sterke trek uit zee waargenomen wordt over vêle
kilometers strand?

In een 18 November '21 van zee thuiskeerend Noordwijker visscher
leerde ik vrijwel den eersten zeeman kennen, die het wetenschappelijk
belang scheen in te zien van een onoverdreven verhaal en juist
antwoord. De man was op zee van omstreeks 15 October tot 18
November en vischte al dien tijd tusschen Engeland en ons; hij
maakte dus den storm van 6 November mee. Vöör en na dozen storm,
maar vooral er nà tijdens de oostewindperiode, was er sterke trek
van vogels in zuiver westelijke richting, terwijl ze vischten voor
Lowestoft. Hij zag Roeken (geen Bonte Kraaien!), Kauwen, Spreeu-
wen, Vinken, Leeuweriken en Kieviten. Tegelijk echter was er trek
vanaf de Engelsche kust naar ons in zuidoostelijke richting en aan
dezen trek, dien hij vele dagen meemaakte, terwijl ze ongeveer 30
zeemijl uit de Engelsche kust verwijderd waren, zag hij enkel Roeken
en Bonte Kraaien deelnemen. Deze trek was soms van veel belang.
Meer dan eens vonden beide bewegingen tegelijk plaats, waarbij de
vogels elkaar kruisten.

Vogels, die bij Lowestoft zee kiezen in zuidoostelijke richting,
komen in Zeeuwsch-Vlaanderen uit (volgens het magnetisch korapas,
dat conservatieve zeelui mogelijk bij richtingaanduiden in hun hoofd
hebben, op Walcheren). Indien echter een zoo sterke trek van uit
Engeland naar het Zuiden van ons land regel is, hebben we alle
reden te verwachten dat ook de Hollandsche kust — hetzij door
geringe richtingafwijkingen, hetzij door van land gaan in Engeland
uit benoorden Lowestoft gelegen plaatsen — een deel dezer vogels
ontvangt en dat deze daar zelfs een vrij sterken trek zullen kunnen
veroorzaken. De trekkers uit zee aan de Hollandsche kust zouden
dan dus toch voor een groot deel — zoo niet het grootste — trekkers
uit Engeland bliiven. Intusschen behoeven zij geen Engelsche
b r 0 e d V 0 g e 1 s te zijn ; vooral de overtocht der Bonte Kraaien wijst er
op dat we hier mogelijk grootendeels met vogels te doen hebben van
Scandinavisch origine, die van uit Scandinavie het Engelsch konink-
rijk beroikten in het Noorden, om hot later weer te verlaten in het
Zuiden, hier dus ter hoogte van Lowestoft.

19

Waar ik den schedel van Grocethia alba (Pall.) [= Calidris
arenaria (L.)] „onverbeend" noemde, leze men in de plaats hiervan
voorloopig liever: „onvolledig verbeend".

Voor de vleugelmaat van de eerst verzamelde Tapuit (9 ad. van
2 September) leze men in plaats van „96 mm." : „versch 96, dioog
95 mm."

De Glanskoppige Zwartkopmees ')

(Partis coniiminis longirostris Kleinschmidt),

broedvogel in Noord-Holland,

en iets over haar stem in verband met die van de

Matkoppige Zwartkopmees -)

(Pants inontamis salicariiis Brehm)

DOOR

L. VAN 'T SANT.

In „Avifauna Neeiiandica", versehenen in 1908, staat over den
Glanskop: „Broedt waarschijnlijk in alle provinciën; tot dusverre
is dit alleen bewezen voor Utrecht, Gelderland, Overijsel en Lim-
burg; in Utrecht zeer talrijk".

Nu, dertien jaren later, is het broeden nog in geen der overige
provincies geconstateerd. Zien we dan, ait hoe weiuig gegevens het
bovenstaande is opgebouwd, dan wekt het wel verwondering, dat
er sindsdien niet meer plaatsen gevonden zijn, waar de Glanskop
broedend is aangetroffen. In Utrecht zijn het Doom (Snouckaert),
Bilthoven (Tollenaae) en Utrecht (Wolda) ; in Gelderland : Ede
(de Meyere), Wageningen (Wolda), Renkum (Verwey) en Ooster-
beek (Wolda). Overijsel mag naiiwelijks genoemd worden, daar er
siech ts één voorwerp (op 18 April) te Diepenveen geschoten is. Ik
overtuigde mezelf van het voorkomen in en buiten den broedtijd

1) 2) In dit artikel kortheidshalve resp. Glanskop en Matkop genoemd.

20

op (le plaatscn Bilthoven, Utrecht, Ede, Wageningen en Oosterbeek,
terwijl ik na den broedtijd den Glanskop onder Arnhem talrijk aan-
trof in de eerste helft van Augustus 1921 en één voorwerp op
27 October van dat jaar bij Hattem.

Vöör ik overga tot de belangrijker en daarom uitvoeriger waar-
nemingen uit Noord-Holland, wil ik er eerst de aandacht op vestigen,
dat gedurende de jaren, waarin er te Noordwijk a/Zee op den vogel-
trek gelet is, nog nooit een Glanskop is waargenomen,
niettegenstaande G. Brouwer en J. Verwey Glanskop en Matkop
reeds lang goed uit elkaar kennen. Daarom geloofde Verwey, dat
de Glanskoppen öök in Noord-Hoiland dààr zouden broeden, waar
ze waargenomen werden.

Aangezien ik het geval wilde onderzoeken, zonder een voorwerp
te schieten, zorgde ik er voor, dat ik niet alleen door de typische
lokgeluiden, die mij bekend waren, maar ook door den minder op-
vallenden zang beide soorten leerde onderscheiden, en voorts dat
er in den Alkmaarder en Haarlem mer Hout bij de oude nestkastjes,
die nooit gecontroleerd waren, nieuwe werden gehangen, om door
het controleeren daarvan mogelijk den Glanskop er broedend in aan
te treffen.

Het resultaat van het eerste punt is:

Loktoon van den Matkop: pèh, pèh, pèh (langgerekt, wat ik
daarom wel: tty, vrvj irvj schrijf); soms: tjie tjie pèh pèh (tjie tjie vlug).
Kleinschmidt („Berajah" 1919/1920, pag. 7) geeft als loktoon op:
„si si däh däh, oder: si si dëh dëh (gedehnt)".

Loktoon van den Glanskop: pietje, ëtsjie (met den klemtoon op
de tweede lettergreep) of: pëtsjieëp, met of zonder het vlugge det-
detdet er achter aan. (Kleinschmidt: „kurz sisitjé oder: kurz sisi-
dädettdett".

Zang van den Matkop: 3, 4 of 5 maal lets valsch : tsjie (lang).

Kleinschmidt noemt dit „Frühjahrsruf" en schrijft: „ein Pfeiflaut
Tsjih Tschih, Tschih (= Tjih Tjih Tjih), terwijl hij het gezang „schön
und abwechselnd, z. B. tschöh di diri tschöh dürr tschüh usw."
noemt. Hij merkt vorder op : „Eine Menge anderer verschiedenartiger
Stimmlaute", doch ik krijg den indruk, dat men al heel dicht bij den
vogel moet wezen om dezen te hooren, zooals Kleinschmidt, die
er een in een kooi had. Ik heb zulk gezang, hoewel ik dit jaar
6 nesten van Matkoppen wist en er dikwijls bij kwam, nooit gehoord.

Zang van den Glanskop: vlug: tsjiep tsjiep tsjiep tsjiep, of:
tsjuup tsjuup tsjuup tsjuup.

21

Kleinschmidt noemt dit, wat eenigszins lijkt op en m. i. op één
lijn Staat met het langgerekte tsjie tsjie tsjie van den Matkop, tot
mijn verwondering nu geen voorjaarsroep, maar schrijft: „Kein be-
sonderer Frühjahrspfiff bis jetzt bekannt", en vermeldt dit geluid
onder zang, dien hij „monoton tjift tjift tjift oder jüb jüb jüb
(Tempo schnell)" noemt.

Wat het tweede punt, de hulp der nestkastjes bij het betreffende
vraagstuk aangaat, moet ik helaas mededeelen, dat geen enkel
kastje een nest van den vogel heeft geherbergd, noch te Alkmaar,
noch te Haarlem. Alkmaar is in 1919 en 1920 door mij gecontro-
leerd, in 1921 door C. Groot. Haarlem is door mij slechts in 1921
gecontroleerd. Echter werden wel Glanskoppen door mij in Alk-
maar waargenomen, doch m. i. waren dit geen Standvogels, daar
ze al] een buiten den broedtijd werden waargenomen. Dit betreft
drie waarnemingen in den Alkmaarder Hout, ni. op 15 December
1918: 2 voorwerpen, op 7 April 1919: 1 voorwerp en op 5 Februari
1921 : 2 voorwerpen.

Mogelijk is het dat de Glanskop vlak bij Alkmaar, in Heiloo,
broedvogel is, maar dat hij in Alkmaar zou broeden, betwijfel ik,
hoewel de Ho at geen siecht terrein is.

Wat de waarnemingen uit Haarlem betreft, het volgende:

Daar ik gedurende het laatste jaar, dat ik in Wageningen ver-
toefde, telkens in Haarlem en in den Hout aldaar kwam, kreeg ik
de volgende talrijke waarnemingen in 1920:

28 November: 6; 11 en 18 December: telkens 1 ex.; 21 Dec:

2 paartjes; 2:3 Dec: 1 ex. en 4 Zwartkoppen (spec?; zoo goed als
zeker waren deze laatsten ook Glanskoppen); 24 Dec: 1 Zwart-
kop (spec ?) ; 26 Dec. : 1 Glanskop en 1 Zwartkop (spec ?) ; 27 Dec. :

3 Zwartkoppen (spec ?) ; 30 Dec. : 1 Glanskop.

Daar de Zwartkoppen (spec?) geen of haast geen geluid maakten,
heb ik ze niet als Glanskop genoteerd. Dit zullen waarschijnlijk
wel meest 99 Glanskoppen geweest zijn, daar ik nog nooit met
zekerheid een Matkop in den Haarlemmer Hout op den trek heb
aangetroffen, en hij er evenmin broedt.

Vordere waarnemingen in 1921 aldaar gedaan, luiden:
30 Jan.: 3 ex. (ook door Jan Verwey waargenomen); 19 Febr.:
één paartje; 28 Febr.: 1 ex.; 5 Maart: 1 ex.; 13 Maart: 1 ex.;
31 Maart: 4 ex.; 2 April: 1 ex.; 17 April: 1 ex. ; 7 Mei: 1 ex.;
14 Mei : 1 ex. ; 2 Juli : 1 ex. ; 28 Aug. : 2 ex. ; 16 Oct. : minstens 6 ex. bij
elkaar, waarschijnlijk ouden en jongen, naar het geluid te oordeelen.

22

Op grond van deze waarnemingen besluit ik tot het broeden der
soort in den Haarlemmer Hout, zoodat dus No ord -H oll and bij
de door Snouckaert genoemde provinciën kan gevoegd worden.

Verder wil ik nog een paar waarnemingen van mij betreffende
den Glanskop in de buurt van Haarlem vermelden: 20 Febr. 1921:
1 ex. te Overveen; 31 Maart 1921: een paartje te Heemstede, vlak
bij een paartje van den Matkop, doch beide zéér opge wenden. Om
de beurt en soms tegelijk, zongen de Matkop- en de Glanskopman,
en na een paar liedjes gingen ze elkaar te lijf en dwarrelden
vechtend naar beneden. Dit herhaalde zieh minstens vijf maal. De
wijfjes mengden zieh in het geheel niet in den strijd. Toen ik er
1 April terugkwam, was alleen nog maar het paartje Matkoppen
aanwezig.

18 September: 1 Glanskop in Aerdenhont.

Nadere onderzoekingen zullen moeten uitmaken of we zoowel in
Alkmaar als bij Haarlem nog broedvogels hebben of dat we er met
zwerf- of trekvogels te doen hebben.

„Artis" bezit een ex. van 's Graveland ; mogelijk is de soort daar
broedvogel.

M. i. is hoogstammig loofhout als broedterrein het meest goschikt,
hoewel gemengd hont ook, naaldhout echter minder als zoodanig
gebezigd wordt. A priori zouden we dus den Glanskop in Zuid-
Holland, waar hij nog niet broedend is aangetroffen, in het Haag-
sche Bosch als broedvogel kunnen verwachten.

Den Matkop trof ik daarentegen broedend aan in de meest ver-
schillende vegetaties, varieerend van de droogste jonge dennenaan-
plant tot het vochtigste loofhoutbosch, hetgeen echter niets nieuws
is, daar Kleinschmidt hetzelfde in Duitschland opgemerkt heeft.

Wageningen, November 1921.

23

Eenigc mcrkwaardige instinctcn en gcwoonte-
vormingcn bij vogels

DOOR

A. F. J. PORTIELJE F. N. Z. S.,
Inspecteur Kon. Zoöl. Gen. „Natura Artis Magistra".

Bij de handelingen der dieren moet, om groote misvattingen te
voorkomen, allereerst onderscheid worden gemaakt tusschen han-
delingen, die geen psycliischen grondslag hebben, en handelingen,
die psychisch worden opgewekt, handelingen dus, die niet uitslui-
tend als gevolg van een eenvoudigen prikkel verloopen, maar
overeenkomstig de beteekenis („meaning") der betreffende
omstandigheden.

Tot de eerstgenoemde handelingen moeten de reflexen worden
gerekend, die om zoo te zeggen het antwoord zijn van onderge-
schikte, lagere zenuwcentra (in de z. g. „oerhersenen" of subcor-
ticale centra en in het ruggemerg gelegen) op een bepaalden,
eenvoudigen prikkel, zonder dat de hoogere, allerlei associatie's
bewerkstelligende centra der hersenschors bij het procès betrokken
behoeven te worden; stereotiepe antwoordbewegingen dus, die 't
gevolg zijn van eenvoudig „causaal" gebeuren in de lagere zenuw-
centra; of zooals Lloyd Morgan (Habit and instinct. London, 1896)
deflnieert: „plaatselijk begrensde reacties op speciale prikkels."

Men heeft verkeerdelijk het dier wel beschouwd als „reflex-
machine", er niet meer dan een, zij 't ook zeer samengesteld
„automatisme", maar geen „psyche" in willen zien. Zeker zal in
het dier (maar dan evenzeer in den mensch), waar het de eenvoudige
reflexen betreft, van automatisme gesproken mögen worden.

Maar „het dier is — zooals Prof. Jordan het in een te Amster-
dam in 1921 gehouden rede ongeveer zeide — meer dan een „ma-
chine", het dier is geen conglomeraat van cellen, doch
een organisch geh eel van in allerlei betrekking tot elkaar

24

staande cellengroepen. Het dier komt als eon zekei'e eenheid
voor don dag, voor welke eenheid-van-bewerktuiging het milieu
een zekere beteekenis hebben kan." En we zien dan ook naast
of beter boven de eenvoudige, geen psychischen maar wellicht zui-
vor physico-chemischen ondergrond hebbende, op zekere eenvou-
dige prikkels antwoordende rcflexen — waarbij we echter terdege
onderscheid raoeten maken tusschon aangeboren en aange-
loerde! — allerlei handelingen, die psychisch opgewekt worden,
een handelen, volgens prikkels niet alleen, maar overeenkomstig
een bepaalde „beteekenis" der omgeving.

Hiermede hebben wij het geheimzinnig, moeilijk te ontginnen
veld der dier-psychologie betreden. En ook daar treft ons weer bij
nauwlettond waarnemen een terstond in 'toog vallend tweeërlei
gebeuren.

We ontdekken — althans bij de ons meer bekende, maar daarom
volstrekt nog niet gekende, en veelal oncritisch „vermenschelijkte"
hoogere Vertebraten — onderscheid tusschen:

]**. goërfde a and r if ten en bekwaamheden en 2". tijdens
het individueele levon daarbij kernende, verworven eigenschap-
pen, ervaringen, aangeleerde bekwaamheden. Daarbii
behoeven we ons het hoofd nog niet to broken met de vraag of en
in hoeverre daarbi] dan een — zij 'took nog zoo vaag of min of
meer den drempel van menschelijke bewustzijnstoestanden nabij-
komend „schemerbewustzijn" mag worden betrokken.

Zonder deze ons inderdaad wel onoverkomelijke hinderpalen in
den weg liggende kwestie van het bewustzijn in onze vraagstel-
ling te betrekken '), kunnen we trachten uit te maken of een dier-
lijke handelwijze, aandrift of bekwaamheid behoort tot de erfe-
lijke eigenschappen van de soort, dan wel of ze tijdens 't
leven van het individu verworven, en op een of andere vroe-
gere ervaring, een zieh inprenten ofoefenen van het in-
dividu berust.

Letten we er bij voorbeeld maar eens op of een handeling van
een dier — het pikken of het zwemmen van een eenden- verge-
leken met een grutto-kuiken om maar lets te noemen — aan- of

1) Zullen we wel ooit met zekerheid kunnen uitmaken wat bij can dier
bewust of onbewust gobourt, waar, hoe meer het centrale zennwstelsel der
dieren van hot onze afwykt, onze op analogic berustende gevolgtrekkingen
grond onder do voeten verliezen moeton !

25

meegeboren is, d. w. z. terstond bij, of korter of langer tijd nà de
geboorte kan optreden, zonder dat blijkbaar een voorafgaand leeren,
imiteeren of oefenen noodig is geweest, en daarbij dan deze han-
deling in hoofdzaak „stereotiep" of „congruent" verloopt bij alle
door ons waargenomen Individuen eener zelfde soort. Veelal, maar
niet altijd verraadt zieh instinctieve aanleg aan bijzondere licha-
melijke organisatie van 't dier. Het terstond kunnen zwemmen der
eendenkuikens laat zieh raden uit den bouw hunner zwemvliezen;
het op een bepaalde manier zieh onder omstandigheden gedragen
van een broedende fazant of verontrusten roerdomp houdt op be-
wonderenswaardige wijs verband met de „camouflage", de „schut-
kleuren" van den vogel.

Blijkt het bovengenoemde niet het geval te zijn, dan zou wel-
licht uitgemaakt kunnen worden of de handeling berust op een
aanleeren uit vroegere ervaring; of een zieh inprenten of oefenen
van het individu inderdaad meet voorafgaan en of de handeling
dan niet stereotiep, maar individueel eenigermate verschillend ver-
loopt bij verschillende Individuen.

Instinctieve handelingen — om met Ziegler (Der Begriff des
Instinktes einst und jetzt. Jena, 1910) te spreken — verloopen längs
of berusten op de geërfde (cleronome) bauen van het zenuwstel-
sel, in tegenstelling tot ervaring of ondervinding en gewoonte, die op
individueel verworven(embiontische) zenuwbanen berusten 'j.

Over het begrip instinct, alsook over het verband tusschen in-
stinct en ervaring of ondervinding, die tot gewoonte-vorming lei-
den, zijn de acten nog lang niet gesloten.

Vele dierpsychologen, o. a. von Buttel-Reepen, Lloyd Morgan,
Ziegler, Watson, Jennings, beschouwen (met Spencer) het instinct
als cleronome gecompliceerde reflex (ketenreflex) ; als een
associatie van reflexen dus, in tegenstelling tot de emb ion tische
associaties, de niet-instinctieve, individueel verworven ervarings-
en leerprocessen. Waarbij dan wel onderscheiden meet worden, of
en in hoeverre, bij deze associaties het instinct voorondersteld is,
dat dan verruimd of uitgebreid, vervolmaakt of ook geremd werd
door embiontische associatie, door leeren uit ervaring, inoefening
en inprenting.

1) Zie hierover ook: Joh. B. Watson, Animal education. An experimental
study on the psychical development of the white rat, correlated with the
growth of its nervous system. Chicago, 1903.

3

26

Bedenken we in dit verband nog eens hot bestaan van aange-
boren en aangeleerdo reflexen! BuYTENDUKdaarentegen wilde instincts-
handelingen niet als reflexen — hoe saamgesteld ook — opgevat
zien (zie: Psychologie der dieren, 1920, pag. 108 en volgende). Hij
geeft een deflnitie (Instinct en Leven, 1918, pag. 10, en: Proeven
over gewoontevorming bij dieren, 1918, pag. 209j van instinct als
zijnde „de psychische g rond voor een handelingscom-
plex dat h et dier van nature (aangeboren) verriebt, onder
bepaalde voorwaarden van tijd en plaats, van prikkels
van buiten en van binnen, en welk complex bestaat
uit een reeks van liandelingen (die elk weer bestaan
u i t e e n e c o m b i n a t i e van w a a r n e m i n g en b e w e g i n g),
welke handelingen volgens vaste we tten van elkaar
afhangen en elkaar op vol gen".

Hoe het ook met het begrip instinct gesteld möge zijn, alsook
hoe en inhoeverre het in betrekking kan staan tot het niet-instinc-
tieve (een zeer gewichtig — om niet te zeggen het allerge wich-
tigst — vraagpunt der vergelijkende psychologie), het geheele intel-
lectueele leven der dieren, het „redeloos en sprakeloos dierver-
stand" laat zieh — voor zoover de experimenteele zielkunde der
dieren heeft aangetoond — terug brengen tot de wetten der een-
voudige associatie. Hieronder wordt verstaan: het doelma-
tig verbinden van toevallige zintuigelijke waarneming
en ervaring met handelingen, meest in dier voege, dat
de da ad aan 'tpersoonlijk welzijn van 't individu of
aan de soortsbestendiging ten goede kernt.

Die associaties berusten, voor zoover experimented kon worden
aangetoond, niet op overleg, nadenken of begrijpen, niet dus op
een inzicht in 't wezen, in den innerlijken samenhang van oorzaak
en gevolg, maar zijn het gevolg van een ged ach tele os, spelen-
derwijs aanleeren, inprenten en onthouden van allerlei toevaUige
zintuigelijke ervaring door „trial and error" verkregen.

Wij kunnen dit individueel verwerven, ontwikkelen en inprenten
krachtens psychischen aanleg vooral beschouwen en bestudeeren
bij het nog „plastische" jeugdige dier in zijn sp eel tijd, die
wel verre van ontspanning een inspanning is en in allerlei phasen
van ontwikkeling een voortdurend oefenen, leeren-uit-ervaring en
inprenten van ondervinding blijkt te zijn (Karl Groos: Die Spiele
der Tiere. Jena, 1907). Maar ook bij de latere gewoontevor-
mingon van 't volwassen dier openen zieh voor den onderzoeker

27

de deuren, die uit- en vèrgezichten geven op allerlei belangrijk
verschiet in de dierlijke psyche (C. Lloyd Morgan: Instinct and
experience. London, Lee. ed. 1913, en F. J. J. Buytendijk: Proeven
over gewoontevorming bij dieren, 1918).

Waar alle waarneming aan het 1 e v e n d e dier van zooveel belang
kan zijn, verdient het zeker aanbeveling, dat er op dierpsycholo-
gisch gebied — niet het minst ook door do „veld-ornithologen" —
eens wat meer en nauwlettender waarnemingen, zoo mogelijk ook
proefnemingen, worden verriebt. Instinct en gewoontevorming bij
vogels kunnen om te beginnen bij nauwlettend en critisch waar-
nemen in de vrije natuur of in Zoologische tuinen worden nage-
gaan en vergelijkend bestudeerd. Voorts met bohulp van allerlei
apparaten der experimenteele dierpsychologie — problemboxes, dool-
hoven, enz. — worden „uitgelokt" en aan empirisch onderzoek
onderworpen.

In de vrije natuur en uit vrije beweging kan gewoontevorming
optreden of „uitgelokt" worden als noodwendige aanpassing aan
ingrijpende wijzigingen in het milieu of de levensgemeenschap van
een bepaald gebied, of het optreden van andere een bijzonderen
prikkel uitoefenen.de facto ren.

Hier zij — om een enkel voorbeeld te noemen — herinnerd aan
het ,, spotten" onzer zangvogels en vooral aan het verwerven van
een soort „roofvogelschap" door de Kea of Nestorpapegaai van
Nieuw-Zeeland, Nestor notaUlis Gould.

Oorspronkelijk van vruchten, nectar en insectenlarven levend,
leerden de Kea's aan de bloedige, vettige schapenhuiden der slach-
terijen den smaak van bleed en vet kennen, om voorts ook op de
le vende schapen neer te strijken en al doende vrij spoedig de plek
op den schapenrug „uit-te-vinden", waar het niervet gemakkelijk
voor hun lange houweelvormige bovensnavels te bereiken viel.

Bij nauwlettend, critisch waarnemen van dieren in de vrije natuur
of in Zoologische tuinen zullen allerlei bruikbare gegevens verza-
meld kunnen worden, die wellicht ter gelegener tijd „koren op den
molen" der dier-psychologen van professie kunnen blijken, maar
ook voor den niet speciaal zieh met de psychologie der dieren bezig
houdenden zoöloog van belang kunnen zijn. Zoo mögen hier dan
enkele merkwaardige instincten en gewoontevormingen vermeid
worden, door mij in „Artis" en in do vrije natuur waargenomen.
Van VaneUus vanellus (L.) is bekend, dat do vogels aan de voorzijde
van kop en hals merkwaardig gecamoufleerd zijn, bij 't opvliegen

(laarentegen een typisch door een biuinon band nog geaccentueerd
„lokwit" op den stuit vertoonen, wat niet zonder biologiyche betee-
kenis kan blijken te zijn inzake het bijeenblijven der vogels.

Correspondeorend met dit uiterlijk verschijnsel wenden de ver-
ontruste kieviten, plotseling doodstil staande, ons hun gecamou-
fleerde front toe, om bij vlucht evenzeer instinctmatig elkaar met
hun stuitwit den koers te wijzen. Slaan we van dichtebij een niet
al te wantrouwenden vogel bij zijn wormenjacht gade, dan zien
we hot dier telkens met eenige vlugge trippelpasjes vooruitschieten
en terstond doodstil mot voorovergebogen kop en vooruitgezetten
poot „post vatten", waarbij het dier dan met (wegens den betrek-
kelijk grooten inter-orbitaal afstand) scheefgehouden kop met een
zekere spanning den grond fixeert, en zieh aanstelt als stond het
te luisteren. Ook de beste prismakijker laat ons nu verder in den
steek. Alleen nemen we na enkele oogenblikken waar hoe de plots
toeschietende „kieft" een pier uit den grond heeft gehaald, nog
eer we er verdacht op waren. Wat beteekent dit wachten en
flxeeren; lag de pier er al, en moest de vogel zieh eerst even van
wat ook vergewissen, alvorens toe te schieten? Of wachtte het dier
bij een ontdekte wormgang wellicht af tot een daarin weggeslipte
hem ontsnapte pier terug komt?

Inderdaad laat herhaald waarnemen ons er toe besluiten aan te
nemen dat de vogel bij wormgaten een afwachtende bonding aan-
neemt. Maar er is nog meer! Want wat alweer met den besten
veldkijker in 't gras niet of zeer moeilijk gezien en gecontroleerd
kan worden, is 't volgend gebeuren, dat zoowel door mij als door
Steenhuizen — onafhankelijk van elkaar en zonder dat we elkaar
dus suggereeren of beïnvloeden konden — in „Artis" bij herhaling
kon worden waargenomen en door Dr. Kerbert bovendien nog
weer gecontroleerd. De in afwachtende, of luisterende bonding den
grond fixeerende kievit voertmet den vooruitgezetten poot
een, in „Artis" van vlak bij nauwelijks waarneembare,
t rillende beweging uit! Die op den grond overgedragen tril-
ling schijnt — op de wijze van het spa-schudden der wormenzoe-
kers — een worm den grond uit te jagen.

De kievit „trilt" zijn worm den grond uit! Instinctief of uit erva-
ring? Aangezien de bovenbeschreven handeling niet bij enkele kie-
viten, maar bij alle gezien kan worden, schijnt het mij toe, dat
hier om te beginnen wel sprake zal mögen zijn van een instinc-
tieven aanleg, die, aanvankelijk doelloos en absoluut onwillekeurig

29

geuit, op den duiir bij de wormgaten een bijzondere „beteekenis"
krijgt. Herhaalde, toevallige succesopleverende ervaring bij de worm-
gaten opgedaan wordt dan „mgeprent"; de vogel associeert zijn
trilbeweging met het bij de wormgaten ondervonden niittig effect;
hlj „beoefent" het trillen, „leert" het doeltreffender uitvoeren. Een
„experience" in onmiddellijke aansluiting aan, en direct verband
houdend met het instinct. (lets dergelijks dus ongeveer als zieh bij
zoogdieren laat onderkennen, in de instinctmatige zuig-handelingen
en grijpbewegingen der prille jeugd, die later in weliswaar meer
willekeurig uitgevoerde overgaan, maar daarmede het instinctieve

— het ook in den mensch te veronderstellen „dierlijke" of „natuur-
lijke" — nog niet verre te boven gaan).

Bij het typische „wormen trillen" van den kievit is al meer in 't spei,
dan er bijv. bij het kort na de geboorte — als alle „leeren" nog
uitgesloten is — instinctief zieh tegen den grond drukken der dons-
j engen mag worden verondersteld. De cleronome reflexen beant-
woorden bij het wormtrillen aan een zekere „beteekenis" die 't milieu
kan hebben, en zijn uitgebreid of aangevuld met inprenten en oefe-
ning, met individueele „embiontische" associaties. En ik waag

— wijl niet een enkele, maar bij nauwlettend onderzoek ledere
kievit in meerder of mindere mate het verschijnsel te zien geeft —
hier de onderstelling, dat wij hier längs dier-psychologischen weg

— zoogoed als eiders op vergelijkend-anatomische gronden — een
„aanpassing" op 't spoor zijn gekomen, temeerdaarik het „wormtril-
len" nimmer bij Pavoncella pugnax{h.)^ Totanus calidrisTemm., Limosa
limosa (L.) of Numenms arqiiata (L.) heb kunnen constateeren, en juist
de kievit, vergeleken met genoemde soorten het in „Artis" het minst
goed buiten een wormendieet stellen kan. In meer uitgesproken
mate dan de genoemde andere soorten is F. vanellus (L.) een „pieren-
verschrikker" of, om 't in wetenschappelijker term uit te drukken,
lumbricophaag; de genoemde andere vogels azen, gelijk de veld-
ervaring leert, op mollusken, insecten, en kleine crustaceën en veel
minder uitsluitend op pieren. Van Lariis argentatus Brünnich is ons ook
een wijze van wormenvangen bekend. Deze vogel trilt niet zooals de
kievit met één vooruitgezetten poot, maar maakt een trappe-
lende beweging met beide poot en a fw isselend. Voertde
zilvermeeuw deze handeling op het natte ebstrand uit, bij de gaten
of gangen waarin zieh de zeepier {Arenicola marinaL.) of de zand-
worm {EcJäitrus pallasii Guérin) hebben teruggetrokken, zoo bestaat

— althans wanneer de eb nog niet lang geleden intrad, of de vloed

30

aan 't opkomen is, zoodat de bovensto zandlaag met zeewaler ge-
drenkt is — de kans, dat de vogel deze wormen zoodoende uit
hun gang drijft. Wij zagen onze „Artis"-zilvermeeuwen dezelfde
handeling nu en dan op oen dichtbegrooid grasveld verrichten bij
vochtig weder. Wekte 'tnatte gras hier herinnering aan 'tnatte strand?

Eon zelfde beweging is ons van Tadorna tadorna (L.) — de borg-
eend — bekend, terwijl de Heer F. E. Blaauw mij meedeelde iets
dergelijks bij zijn Australische bergeenden [Tadorna tadornoides Sclat.)
te hebben waargenomen.

Hoe 't Staat met de merkwaardige handehngen, die tijdens do
broedverzorging optreden, het zoo wonder doelmatige „simuleeren"

— dat natuurlijk een instinctmatig en geen doelbewust simuleeren
is — alsook met de nolens-volens geuite „taal" en het „waarschu-
wen" der kieviten, möge tot later bewaard blijven.

Alleen zij mij vergund in 't voorbijgaan nog te wijzen op het
karakteristiek „kopknikken", dat een typisch plu vierengebaarschijnt
te zijn, waarvan de biologische beteekenis nog absoluut in 't dui-
ster ligt, zoo mede op 't feit, dat kieviten na een regenbuitje in
't natte gras dezelfde „badbewegingen" maken als stonden ze in
een ondiep kreekje te plassen.

Door mij grootgebrachte (naaktgeboren!), thans nog in het Vogel-
huis levende nest-jongen van Dendrocopus ynajor (L.) begonnen, toen
ze nog niet ten voile hun vederkleed hadden, reeds in 't nest

— en wel op elkaars koppen en lichamen! — het bekende spech-
tengehamer.

Dit werd — als ze niet rustten — later ook voortdurend uitge-
oefend tegen mijn schouders en hoofd, de tuinschutting, boomtakken
enz. Door „trial and error" werd ook hier door het blijkbaar louter
instinctief handelende jonge dier de „beteekenis" geleerd, welke
zijn instinctmatig er op los hameren krijgen kan op de schors van
insectenlarven bevattende boomen.

Daar treden wellicht bovendien dan nog andere embiontische
associaties op, b.v. het inprenten van een hollen klank der onder-
mijnde schors, of van een eigenaardig knaaggeluid der schors-kever-
larven, die meehelpen om den aanvankelijk instinctieven aanleg in
de goede, succès opleverende banen te leiden. Het vliegen leerden
zij ook „uit zieh zelf", toen de tijd daarvoor gekomen was. Hun
ouders waren ze kwijt en ik heb ze nimmer „voorgevlogen" of
„aangemoedigd", zooals de ouders dit heeten te doen.

Van Orioliis galbula Temm. ontving „Artis" 2 Juli 1918 drie nest-

31

jongen, die wel reeds staart- en vleugolpennen vertoonden, aan
borst en bulk echter nog wit bedonsd waren en met zwarto streepjes
geteekend. In verband met het feit dat de broedtijd in de tweede
helft van Mei tot Juni ligt, en de broedduur 15 dagen bedraagt,
zullen deze kuikens dus twee weken oud geweest zijn. Ik bracht
deze wielewalen thuis kunstmatig groot, legde ze in een doos met
hooi, waarop een molton doekje, dat geregeld gewasschen werd, en
voedde ze 8—12 malen per dag met versehe mierenpoppen, gemengd
met geweekt brood en fijn gekookt ei, waaraan het vruchtvleesch
van kersen, perziken, bessen en frambozen toegevoegd werd, ter-
wijl ze tegen het eind van Juli ook een weinig geschrapt rauw
vleesch kregen.

Zette ik de kuikentjes gedurende de eerste en tweede week van
Juli op een open plaats in mijn tuin, dan bleven ze doodstil bij
elkaar zitten. Koos ik de plaats zoo, dat struikgewas of dicht-
groeiende planten in hun buurt waren, dan hupten ze — de twee
grootsten 't eerst — er terstond been om zieh onmiddellijk daar-
onder te verstoppen; instinctieve aanleg dus, waar alle invloed van
ouders of imiteeren buitengesloten was. Reeds in de tweede week
van Juli moesten de vogels gekooid worden, daar ze het kunstnest
uitsprongen. Later, omstreeks de derde week van Juli, zochten ze
terstond, en nu ook vliegend, struiken of geboomte op, en klau-
terden daar in het gebladerte. Ze konden toen nog niet zelfstandig
eten, en 't hun toegereikte voedsel konden ze aanvankelijk alleen
dan tot zieh nemen, wanneer ik hun de kersen, bessen of fram-
bozen boven den snavel ophing of voorhield. (Dit was ook het
geval met een uit het wild gevangen volwassen cT). Het hun voor-
gelegd voedsel werd wel opmerkzaam bekeken, maar van omlaag
iets oppikken kwam blijkbaar niet in hun instinctieve kraam te
pas. Wel ^begonnen ze al spoedig uit eigen aandrift te „plukken"
aan bladeren — die evenwel niet gegeten werden — en pakten
ze terstond de boven hen hangende frambozen. Door het telkens
laten vallen van stukjes fruit bevorderde ik nu het aanleeren
van voedsel oprapen van een lager niveau dan waarin zieh hun
kop bevond en prompt 25, 26 en 27 Juli hadden ze onderschei-
denlijk en achtereenvolgens hun instinctieven aanleg zoodanig door
embiontisehe ervaring gewijzigd, dat ze uit een voerschotoltje, in
hun kooi geplaatst, zelfstandig vruchten oppikken konden ').

1) Zoo gelukte 't ook op den duur aan middelerwijl kunstmatig gevoerde

32

In do derdo week van Juli waren ze — na herhaalde probeerbe-
wegingen al zoover, dat ze goed vliogen konden. Wanneer ik ze
tijdens de voorafgaande week op mijn vinger liet zitten on dan,
hun teentjes vasthoudend, zoodat zo niet vallen konden, hen in
op- en neerwaartsche richting bewoog, maakton ze heftige vleugel-
slagen. Liet ik hen echter in een horizontaal vlak been en weer
zwaaien, zoo bleven ze — zonder ook maar een oogenblik de vleu-
gels te gebruiken — zieh alleen maar met de teenen vasthouden.

De ondsto vloog in de derde week van Juli mijn tuin geheel
door; herkonde mij van verre — zag dus goed, ook op een afstand —
botste echter plompverloren nog tegen schutting of huismuur. Hoe-
wel de instinctieve vliegbewegingen door oofening goed gecöor-
dineerd waren, had de vogel blijkbaar nog niet door ervaring „go-
loo rd", dat hij in een schutting niet terstond „houvast" vinden
kon, zooals dit in struikgewas wel 't goval is.

Zonder eon zweem van afschuw namon zo in do derde week van
Juli ringelrupsen uit de hand aan. Ze hadden dus nog niet door
droevo ervaring schrikkleuren leeren kennen on zieh ingoprent.
Hadden ze honger, zoo „spordon" ze jogens elkaar, alsof ze vader
of mooder voorhadden. Dit instinctieve snavelsperren van zang-
vogelnestjongon, waarmee deze zieh op in 't oog loopende wijs,
dank zij ook de witte gezwoUen mondranden en rood met gele
gehemoltekleur, aan hun ouders opdringen onder hijgend honger-
gepiep, wordt door do ouders al even instinctmatig met instoppen
van voer beantwoord. Voorde ik in „Artis" ongemorkt eenige door
de ouders verzorgde jongo wintorkoninkjes en lijsters, zoodat ze
eenmaal verzadigd niet „sperden", zoo namon do ouders niet de
minste notitie van hun kroost. Snavel-sperrende jongen worden
echter terstond bevredigd, on hun na de voedering op den nest-
rand godeponeerde outlasting wordt dan, voor zoover do zanglijster
botroft, door do ouders terstond ingeslikt of later ook weggebracht.

Togen 't eind van Juli begonnen voortdurende snavolgovechten
tusschen do hun volwassen grootte bereikt hebbende jongen onder-
ling. Toon do drie vogels 29 Juli in een kooi van hot Vogelhuis
geplaatst worden — flink zelfstandig als zo zieh gedroegen en goed
bevederd als ze waren in hun met borst- en buikstreepjes en vlekjes

jonge Caprimulgus europaeus L. en Alcedo isplda L. iiit een voerbakje te leeren
eten, en ook niet-hoAvegend voedsel tot zieh te nemen; wat bij weinig of
niet meer „plastisclio", volwassen vogels zeklon of nooit meer gelukt.

33

gecamoufleerd jeugdkloed — lieteii ze zieh, hiertoe uitgenoodigd,
nog gaarne voeren, en maakten daarbij nog hot eigenaardig honger-
gepiep van snavelsperrende nestjongen. Dit infantiel gedrag werd
na enkele weken niet meer waargenomen.

In „Bijdragen tot de Dierkunde", afl. XXI, pag. 139, mocht ik
onder meer de aandacht vestigen op eene waarneming bij Botaurus
stellaris (L.), in de Ankeveensche Plassen verricht, toen daar in
1913 door Steenhuizen de eerste série foto's werd genomen, die
er ooit van den roerdomp met nestjongen is vervaardigd.

Daarbij bleek, dat de slechts enkele dagen oude donsjongen niet
alleen — als alle Ardeidae en Ciconidae — den geërfden aanleg
bezaten om het door de voerende ouders op den nestrand uitge-
braakte voer zonder voorpikken der ouders op te nemen, maar
dat ze deze gecompliceordo cleronome reflex door een embiontische
associatie in dier voege gewijzigd of uitgebreid vertoonden, dat ze
niet wachtten tot het voedsel op den nestrand kwam te leggen,
doch het terstond uit den snavel van de zieh tot voerbraken in
postuur zettende ouders overnamen, door hun wijdsperrend sna-
veltje om den zieh op een kier geopend hebbenden oudersnavel
te klemmen en zoekende bewegingen te maken.

Blijkbaar hadden ze vroegtijdig geleerd waar het voedsel van-
daan moest komen; en dit is te meer merkwaardig, daar ik van
de vêle jongen voerende ooievaars en reigers in „Artis", zoowel
als daarbuiten, iets dergelijks nimmer kon waarnemen. Wellicht
in verband met het feit, dat roerdompenkuikens zieh zeer snel
moeten ontwikkelen — met 12 dagen toeh liepen de nog pas met
veerstoppels prijkende kuikens bij onze nadering al van 't nest en
tusschen 't riet — verloopt de uitbreiding van het instinct door
gewoontevorming hier zoo vlug; de kuikens van reigers en ooie-
vaars toeh blijven ongeveer een maand, die van Ardea goliath
Cretsehm., zooals in „Artis" bleek (Zie: Bijdragen tot de Dierkunde,
afl. XXI) zelfs 6 weken op het nest.

Voorts bleek mij, dat — waar de kuikens in dit stadium, zoo-
dra ze dus met +12 dagen in staat zijn zieh voort te bewegen,
terstond de vlucht nemen — de voor den roerdomp zoo
kenmerkende schut- en afweerhoudingen eerst later
optreden, wanneer de vogels ongeveer de volwassen grootte en
het eerste vederkleed hebben gekregen. Die schut- en weerhou-
dingen berusten dus op aan-geboren, maar niet terstond bij de ge-
beerte functioneerende of mee-geboren instincten.

34

In hoeveiTO dan bij dezo instinctieve handelingen het gedrag der
oudors min of meer bevorderlijk werkt op het doelmatig tot uiting
komen en in functie treden er van, valt zeer moeilijk met zeker-
heid uit te maken.

Het stereotiep optreden ervan bij alle roerdompen laat echter
zeer sterk vermoeden, dat hier aan imitatie in den zuivoren zin
niet mag worden gedacht, al worden de jongen in het beoefenen
van schrikhouding en afweerbewegingen mogelijk aangewakkerd
door 't ouderliik gedrag, dat, gelijktijdig met verontrustende ver-
schijnselen ten beste gegeven, door de jongen geassocieerd kan worden.

Experimenteel onderzoek alleen — in dit geval het grootbrengen
van kuikens buiten de oiiders om, wat hier, gezien het vöör-ver-
teerd voedsel, met zeer veel bezwaar gepaard gaat — zal kunnen
uitmaken, wat hiervan waar zij.

Aan een in 't vogelpoeltje van „Artis" le vende volwassen roer-
domp demonstreerde ik vaak de eerstgenoemde, aan zijn tusschen
't riet ZOO treffende uiterlijke camouflage beantwoordende instinct-
handeling, die den vogel bij nadering van werkelijk of vermeend
gevaar niet laat vluchten, doch den vijand de gecamoufleerde voor-
zijde laat toe wenden en, met de oogen den vijand volgend, laat
blijven toedraaien, zoodat de roerdomp „riet of wilgstomp wordt."

Bij een op te körten afstand naderen van den vijand verändert de
roerdomp dezen schutstand plotseling in een imponeerende afschrik-
resp. afweerhouding, door met uitgespreide vleugels neerhurkend —
een grooten uil gelijk — den vijand af te wachten en desnoods een
snaveluitval uit te voeren.

Na ongeveer 8 of 10 overweldigingen van mijn kant bleek onze
roerdomp — die bij nadering van oppasser of vreemden immer zijn
normalen schutstand en zoo noodig ook de weerhouding ten beste
bleef geven — ■ ten mijnen opzichte zijn instinctieven aanleg zoo-
danig „geremd" te hebben, dat hij bij mijne nadering — blijkbaar
door ondervinding geleerd — noch schut- noch imponeerstand in
practijk bracht, doch terstond de vlucht nam.

Als ik hem desondanks vervolgde en in 't nauw bracht, werd
de afweerhouding in excessieve mate aangenomen, waarbij de roer-
domp nimmer naar de hem naderende hand, m aar naar mijn
gelaat zijn snaveluitval richtte! Den vogel het vluchten belettend,
maar voorts niet verder verontrustend, bracht ik nu mijn hand
uiterst langzaam (bij bruuske beweging volgde weer een uitval)
naar den vogel toe om ten slotte onder het lichaam zeer voor-

35

zieh tig de beide pooten te grijpen cn den vogel dan langzaam op
te tillen. Dit alles liet de roerdomp — die als onder „psychische
narcose" in zijn weerhouding bleef volharden — geheuren, zoodat
ik het dier voorzichtig voor mij uitdragen en vertoonen kon, om
het daarna weer even voorzichtig neer te zetten. Van een in toe-
stand van „katalepsie" verkeeren, gelijk dit bij de bekende proef
met de eenigen tijd „los- vast" op een tafelvlak neergedrukte ot
vastgehouden kip het geval is, kan hierbij geen sprake zijn; de
roerdomp is voortdurend „bij zijn positieven", valt soms plotseling
uit bij een bruuske beweging, loopt ook terstond weg als hij zieh
weer op den vasten en veiligen grond voelt.

Sehnt- en weerhouding waren hier dus op den duur, d. w. z. na
een achttal onontkoombare overweldigingen gevolgd door een zeer
voorziehtige, als 't ware psychische narcose bewerkende behande-
ling van mijn kant, t. m. opzichte nagenoeg totaal geremd; een
merkwaardige gewoontevorming die zoogezegd alleen mijn persoon
betrof. Jegens den zijn terrein betredenden oppasser, zoowel als
jegens een volkomen vreemde toch bleef de ten mijnen opzichte
hier nu niet door „trial-and-error", maar door de macht van 't on-
vermijdelijke — door schade of schände wijs geworden of liever tot
zijn gewijzigd doen-en-laten gebrachte roerdomp bij zijn instinct
volharden. Zoodra ik mij echter als „Dritte-ini-Bunde" vertoonde,
sprak weer de aan mij opgedane ervaring, ook nadat ik den vogel
nagenoeg een half jaar met rust had gelaten.

Merkwaardige verschijnselen gaf ons ook een paar Larus argen-
latus Brünnich te zien, dat aan den drukbevolkten zwanen- en pelika-
nenvijver van „Artis" herhaaldelijk met succès jongen heeft groot
gebracht. Gezien de eigenaardige sociale broed-instincten van Larus,
is dit feit op zieh zelf al iets bijzonders; zilvermeeuwen hebben
het dan ook — bij mijn weten althans — alleen nog maar in den
Zoöl. tuin te Hamburg — waar de dieren trouwens „het rijk alleen
hadden" — tot sueeesvol broeden gebracht.

Zooais bekend is, nestelen de zilvermeeuwen in onze zeeduinen
koloniegewijs en gewoonlijk niet ver van de z.g. „reep". Een me-
nigte nesten, die meest niet veel meer zijn dan eenigermate met
takjes en veeren gestoffeerde nestkuiltjes tusschen het helmgras,
liggen op körten afstand van elkaar. Weliswaar zijn geen „Wacht-
posten uitgezet", gelijk dit nog altijd van kraaien, meeuwen
en andere soeiaal levende vogels verkondigd wordt, want hiertoe
zou een mate van doelbewustzijn voorondersteld moeten worden,

36

die wij bij vogels — gezien de resultaten der dierpsychologische
experimoiiten — zeker niet mögen verwachten. Maar, wat voor de
praktijk op 't zelfde neerkomt, de eersto de beste meeuw, die iets
Verdachts in de richting der broedkolonie ziet naderen, uit haar
verontrust gcmoed in een luidklinkend kliauw! kliauw! en daar-
door „waarschuwt" zij nolens vol ens alio colloga's. Een zwerm
vogels vliegt nu terstond op en gaat van verre reeds het gevaar
tegcmoet, om te trachten de — laat ons zeggen — naderende
menschen af te leiden.

In groote kringen omvliegcn zij den vijand — schijnaanvallen
soms vlak boven of längs de hoofden der menschen uitvoerend —
onder het uitstooten van een eigenaardig „kokkerend" geschreeuw,
dat men alleen in den broedtijd van verontruste meeuwen te hoo-
ren krijgt. Daarbij braken ze veelal hun kropinhoud uit, of laten
hun ontlasting vallen, wat geen eigenlijke vorm van verdediging
is — als b.v. 't spuwen van pofadders en brilslangen of van lama's.
Wij konden in „Artis" en daarbuiten herhaaldelijk constateeren,
dat een opgejaagde of zelfs opgevangen roofvogel, reiger, roerdomp
of meeuw gewoonlijk begint met een uitbraken van den kropinhoud
of ook eon zieh entlasten, wat dan ons inziens zonder meer neer-
komt op door „nervositeit" veroorzaakte „vagus-reflexen", al wordt
hiermede bovendien nog door den vogel, zeker niet „doelbewust",
een nuttig effect verkregen, ul. het lichter worden van hetlichaam
van het vluchtende dier.

Roofmeeuwen of jagers trekken van dit voedsel uitbraken van vluch-
telingen, zooals bekend is, partij ; instinctmatig of uit ondervinding?

De door camouflage tegen toevaUigen vijand beschütte eieren
en donsjongen blijven in de kolonie achter. De kuikens loopen
daarbij instinctmatig van de nesten en „verschuilen" zieh onder
duindoorns of in hooge helm. Ze komen, als de aanval afgeslagen
is en de ouders in de kolonie en op den grond teruggekeerd zijn,
weer te voorschijn, waarbij ik niet zou durven beweren, dat elk
ouderpaar perse eigen en niet andermans kroost terugkrijgt. De
praktijk van dit alles kan natuurlijk in den dierentuin niet tot
good recht komen, en dit zal dan ook de reden zijn, dat er —
misschien op een 't rijk alleen hebbend paartje na, als dit al tot
broeden wil overgaan — weinig of liever niets van terecht komt.

Wat gebeurde er nu in „Artis"?

Ons zllvermeeuwenpaar kwam voor het eerst in 1913 tot nestelen
en broeden. Door een gelukkig toeval zaten ze in een met kippen-

37

gaas omgeven boschje van Bambusa 7netake Sieb., onder welks plaat-
selijk eenigszins van den grond afgeraakt gaas de meeuwen wel,
maar grootere vogels niet door konden, en te midden van hen met
rust latende broedende zwanen, wier mannetjes de ooievaars, peli-
kanen en schollevaars op eerbiedigen afstand hielden. Hun eerste
ei werd 27 Mei, het tweede 30 Mei gelegd, en de broedduur liep
van 31 Mei tot 22 Juni, dus 2 2 dagen. Toen later het kippengaas
weggenomen moest worden vanwege een ratten-invasie, plukten en
vernielden de zwanen het bamboeboschje in zulk een mate, dat
het meeuwenpaar in Mei van 't volgend jaar aan den overkant
een goed heenkomen moest zoeken.

Vlak bij een dennetje, midden op een daar zieh bevindend gras-
veldje, werd toen genesteld. Ik vend toen eerst gelegenheid te con-
stateeren dat de meeuwen — wien 's avonds eens op last van den
Directeur door den toonmaligen oppasser van 't reptielenhuis takken
toegeworpen werden — met behulp van deze takken een abnor-
maal hoog en takkenrijk nest maakten, zeer afwijkend van het
nest van zilvermeeuwen in de vrije natuur. Ooievaars, reigers, aal-
scholvers, die min of meer kunstvaardige nesten maken, hebben
van nature — krachtens instinctieven aanleg dus — het vermögen
om van verren afstand takken naar hun nestplaats te brengen.
Zwanen, ganzen, eenden, en blijkbaar ook meeuwen, doen dit niet,
vergenoegen er zieh van nature mede, takken, grasboschjes enz.
uit de onmiddellijke omgeving van hun nestkuil te grijpen ot
te plukken en deze er rond omheen of er in te schikken. Waar
men nu ons paar zilvermeeuwen „tegen de natuur in" takjes en
takken verstrekken ging, bouwde het zijn nest veel hooger en
wijder uit dan de vogels anders van nature gekund hadden.

Het eerste ei werd gelegd of liever door ons gevonden — want
wij lieten het paar in deze gevaarlijke, nieuwe situatie, zooveel
mogelijk met rust — op 23 Mei. De 3 eieren kwamen onderschei-
denlijk uit op 18, 20 en 22 Juni, dus wederom — gerekend van
28 Mei tot 18 Juni — een broedduur van + 22 dagen. Mannetje
en wijfje losten elkaar bij het broeden af, en lieten de eieren nooit
alleen. Nu was onze verwachting op 't hoogste gespannen, want
wat zou het paar — dat door ons met opzet niet beschermd werd —
thans te zien geven op 't open veld, waar ooievaars en pelikanen
af en toe rondwandelen kwamen, al waagden de schollevaars zieh
ook niet zoo ver van het water. Zouden ze bij nadering van vijan-
den nu ook het nest verlaten, den vijand tegemoet gaan, om dan

38

later te merken dat een tweede vijaiid, onderwijl zij zieh met den
eersten bezig hielden, er met liun kuikons van doorging?

Een zwaan, die to dicht bij de jongc mecuwen verzeild wasgeraakt,
werd door beide echtolieden aangevallen en verjaagd; een ooievaar
door beide echteheden bij den vleugel gegrepen en tot hat water
toe „uitgeleide" gedaan. Door hun eerste succès overmoedig gewor-
den (welke argelooze zwaan of diefachtige ooievaar kan als 't er
op aankomt op tegen het feu sacré van een zijn broedsel bescher-
mend paar, dat hen met hun bruusk en spontaan optreden alleen
al „overdondert"), hielden de zilvermeeuwen het heele grasveld
vogelvrij ; geen vogel waagde er zieh meer op, en 't gras groeide
er dan ook veel beter dan voorheen '). Alleen het broedpaar Cygnus
musicus Bechst. — waarover Dr. Kerbert in „Ardea", jaarg. 1, 1912,
p. 87, bericht heeft — en dat vöör de meeawen reeds op 't veld zijn
gewone broedplaats betrokken had, werd met rust gelaten.

Allerlei „experience" dus, waarmede de meeuwen hun instinc-
tieven aanleg „te buiten gingen". Met succès werden dit jaar twee
j engen grootgebracht.

Maar 't zou nog merkwaardiger worden. Toen het daarop vol-
gend jaar op het bewuste grasveld een huisje gebouwd werd voor
de pelikanen, vestigde zieh ons meeuwenpaar met hun nieuwe
huishouding terstond daarachter; een bij uitstek voor verdediging
gunstig gelegen plaats, die immers slechts van twee kanten be-
stookt kan worden.

Blijkbaar door „trial" en vorige successen „wijs geworden",
konden ze hier dan vagelijk doel en middel beseffen en ont-
houden, en zoo hebben onze meeuwen, na er een jaar wel en wee
ondervonden te hebben, hun vorige nestelplaats toch maar weer
Verla ten voor deze gunstiger gelegenheid, waar zij voortaan dan nog
eenige jaren bleven nestelen, tot het wijfje stierf. (Later broedde
het mannetje met een ander wijfje binnen in het huisje; voor
een meeuw zeker nog meer abnormaal, in dit geval nog meer „los"
van het instinct door verworven „experience"). Jaar op jaar was
dit paar zilvermeeuwen het eenige, dat altijd omstreeks eind Mei
broeden ging en met succès jongen grootbracht. Maar het meest
zonderlinge feit komt nog. In het jaar 1915 vond ik het paar reeds

1) Een ander meeiuvenpaar dat ook probeerde te nestelen, maar niet de
toevallige günstige ervaringen van ons paar in kwestie had op kunnen doen,
zag zieh door ooievaars of andere kapers op de kust. van zijn eieren beroofd.

39

op 12 April bij zijn nest, waarin eendeneieren, het leg-

sel van een in „Artis" vrij rondvliegende A7ias hoschas L. De
eend had „zonder erg" het restant van 't meeuwennest van 't
vorig jaar voor haar broedverzorging in beslag genomen. En de
meeuwen ? . . . . lieten de eendenmoèr begaan en beschermden het
nest alsof het eind Mei was en hun eigen legsei bebroed moest
worden. De meeuwman waakte er bij en de wijfjesmeeuw trachtte
de eendenmoèr met merkwaardig „zachten" drang (want wat ware
er van de eend tegenover twee zilvermeeuwsnavels terechtgeko-
men, als het meeuwenpaar „voet bij stuk" had willen houden!) van
't nest te houden als deze erop wilde om bij te leggen.

Toen de eend haar legsei voltallig had gekregen en gehouden —
wat hier alleen dank zij de meeuwen op deze anders zoo gevaar-
lijke plaats gelukken kon ! — stoorden de trouw er bij staande
meeuwen haar bij het broeden niet. Merkwaardig ook, dat het
meeuwenpaar — laat ons zeggen als overgelukkige peeten, om
hier nu eens uit de dier-psychologische sfeer te mögen vallen —
de eend met haar kuikens uitgeleide heeft gedaan naar den zwa-
nenvijver, waarna zij de, het daar later hard te verantwoorden
krijgende, eenden-huishouding, „uit het oog en uit het hart" verloren.

Zèlf broedden de meeuwen dat jaar weer in Mei en brachten er
hun eigen kuiken — het overige broedsel mislukte — groot.

Amsterdam, Februari 1922.

40

Een merkwaardig bock»

„Die Vögel der deutschen Kulturland-
schaft" von Otto Schnurre, Dr. phil. nat.
Frankfurt a/M., 1921. (N. G. Elwert'sche Verlags-
buchhandlung, G. Braun in Marburg a. L.) 30 Mk.

Dit werkje van dr. Otto Schnurre beoogt de betrekkiDgen der
vogelwereld met onze menschelijke cultuur nader aan te toonen —
tout court.

Op dit hoogst interessante gebied der ornithologische wetenschap
is tot dusverre nog maar weinig verriebt, boeken bestaan er klaar-
blijkelijk nog in het geheel niet over en de weinige beschouwingen
zijn over allerlei tijdschriften in kortere of längere bijdragen ver-
deeld '), zoodat wij den schrijver voor de zeer zeker groote moeite,
die hij zieh heeft moeten getroosten bij het samenstellen zijner en
anderer meening dankbaar moeten wezen, temeer, omdat deze in
een prettigen, overzichtelijken en aangenaam te lezen vorm ge-
goten is.

De auteur erkent, dat hij bij zijn poging om het verband, dat
tusschen de vogelwereld en de cultuur bestaat, duidelijk te maken,
met eene bewuste eenzijdigheid is te werk gegaan, door de schade
brengende invloeden zoo goed als geheel op den achtergrond te
schuiven. Er bestaat reeds zöoveel litteratuur uitsluitend daarover,
dat het ware — om in de ornithologische terminologie te blijven —
uilen naar Athene dragen, wanneer men die ging vermeerderen,
zonder iets bepaald nieuws te brengen. Het is natuurlijk geenszins
de bedoeling, den desbetreffenden auteurs een verwijt om hun een-
zijdigheid te maken, want tot hen behooren de baanbrekers en
voorvechters der natuurbescherming en het ideale doel heiligt in dit

1) De litteratuurlyst aan 't oinde van het boek vermeldt 176 artikelen,
van welke verscheidene echter slechts in verwijderd verband met het onder-
werp staan.

41

geval ongetwijfeld de middelen. De wetenschap als zoodanig is er
echter niet mede gebaat.

Het onderwerp „cultuur en dierenwereld" bestaat uit twee onge-
lijke deelen, een positief en een negatief. Het laatste omvat het
meeste en valt veel meer in het oog, omdat het door zijn diepe
tragiek elk denkend mensch beroert. Het positieve gedeelte daaren-
tegen, alsmede de feiten, welke het schrägen, zijn veelal verborgen
en worden eerst onthuld door het oog van den onderzoeker. Met
unrecht wordt door de meeste schrijvers dit positieve deel — dus
de factoren der menschelijke cultaur, welke den bodem voor het
dier gunstig en geschikt maken — verwaarloosd en met onrecht
wordt het door de Zoologen zoo stiefmoederlijk behandeld. De reden
möge liggen in het feit, dat zieh hier eenige andere takken van
wetenschap invlechten, welker betrekkingen tot de zoologie nog
veel te weinig gewaardeerd worden. Dat zijn de landschaps-geschie-
denis en de vestigingskunde, dus wetenschappen, behoorende tot
de geografie. Hare betrekkingen tot de dierkunde vormen een onder-
deel der zoö-geografie, voor welke thaus een nieuw arbeidsveld
geopend wordt, dat de grenzen der tot dusverre als zoodanig be-
schouwde wetenschap verre overschrijdt.

In dr. Schnurre's boek nu wordt het positieve deel aan een
nadere beschouwing onderworpen, waai'bij de sehr, zieh beperkt tot
de Duitsche ornis en uitgaat van het critérium, dat de mensch noch
met zijne vervormiugen van het oorspronkelijke landschap en de
daardoor te voorschijn geroepen wijzigingen in de dierenwereld, noch
door zijn direct ingrijpen in 't faunistisch beeld der aarde iets
werkelijk nieuws in de natuur gebi'acht heeft. De factoren, welke
aan de toe- of afname eener diersoort ten grondslag liggen, bleven
in het verloop van de tijdperken der aardgeschiedenis dezelfde en
slechts gradueel, niet principieel onderscheid laat zieh bij hare
analyse vaststellen. Het uitsterven eener diersoort toch is ten slotte
aan twee oorzaken, die gescheiden of vereenigd kunnen werken, te
wijten, n.l. voedselgebrek en uitdelging door andere dieren. Gevallen
van de laatste soort zijn vaak moeilijk te bewijzen en komen wel-
licht voort uit aardgeschiedkundige catastrophen, zooals het ontstaan
van landverbindingen e. d. Doch in 't algemeen pleegt wel de ver-
houding tusschen het roovende en het geroofde dier zöödanig te zijn,
dat het laatste, dank zij de selectie, hoedanigheden verkrijgt, welke
het individu in Staat stellen, aan de vervolging van het eei'ste te
ontkomen. Groeit de macht en de geestelijke ontwikkeling van het

4

42

roofdier echter zôu sterk aan, dat die van zijn „voedsel-dieren" er
geen gelijken tred mede kan hoiiden, dan loopt de instandhouding
der laatsten ernstig gevaar.

De talrijke gevallen van uitroeiing der dieren door mensclnenhand
kunnen in dit verband buiten beschouwing blijven ; de mensch speelt
daarbi] do roi van een roofdier, hetwelk dusdanige eigenschappen
bezit, dat het voortbestaan eener soort, welke aan zijne vervolging
is prijsgegevon, vrijwel onmogelijk wordt gemaakt. Het ondergaan
eener species door voedselgebrek hgt veelal aan khmaatwijzigingen
en de daardoor beïnvloede vegetatie-verandering, doch van veel
grooter beteekonis zijn voor de récente fauna de floristische omkee-
ringen, door den mensch geschapen. Hier hebben wij een absoluut
nieuwe factor, die het tegenwoordige scheidt van de vroegere aard-
historische tijdperken. Vonden toen veranderingen in de flora door
den invloed der weersgesteldheid uitsluitend in zeer lang tijdsverloop
plaats, tegenwoordig wordt het plantenkleed der aarde door de
menschen zèlf in een recht körten tijd veranderd en dienstbaar
gemaakt aan hmi behoeften. Het Hgt voor de hand, dat deze, door
den mensch veroorzaakte floristische wiiziging van de grootste be-
teekenis voor de geheele dierenwereld moest worden en zij is het,
welke aan de tegenwoordige vogelfauna het eigenaardig karakter
verleent, hetwelk voor de ornis van het door menschelijke hand
bebouwde gebied zoo merkwaardig is: soorten-armoede, verbonden
met Individ uen-rijkdom aan den eenen, menigviildigheid der soorten
aan den anderen kant. Wilde men tegenwoordig het landschapsbeeld
scheiden in natunrlijke en kimstmatige bestanddeelen, dan zou, bij
conséquente doorvoering, het oerland tot een minimum gereduceerd
worden en er bleef bijna niets over dan cultuurland. Het bosch kan,
bij zijne tegenwoordige samenstelling niet als oerland beschouwd
worden en toch kan men het voor zoö-geografisch doel ook niet
aanvaarden als cultuurformatie. Ook valt de scheiding van „bosch"
en „tuin" moeilijk te deflnieeren; zij bestaat slechts voor den mensch,
niet echter in werkelijkheid en in elk geval niet voor den vogel.
Evenmin zijn de woonplaatsen der menschen in dit opzicht een
factor van beteekenis in 't landschapsbeeld. Zij mögen het zijn vpor
anthropo-geografische deskundigen, echter geenszins voor ornitho-
geograflsche vraagstukken. De gebouwen der menschen beteekenen
voor den gierzwaluw of 't zwarte roodstaartje niet anders dan rotsen
en steenhoopen, die hen passende nestgelegenheid bieden ; de tuinen,
welke door merel en zanglijster bewoond worden, zijn voor den

43

vogel bosch; de door menschenhand te voorschijn gebrachte koren-
veldeii worden door den boschrietzanger aanvaard inplaats van de
biezenwildernis, welke eertijds onze rivieroevers omzoomde. Wanneer
wij dus het begrip „menschelijke nederzettingen" voor ornitho-geo-
graflsch doel benutten willen, hebben wij daaronder geen landschap-
pelijke eenheid, doch eene vereeniging van verschillende natuurlijke
bestanddeelen te verstaan, t. w. bo sell-, rots- en s t e p p e-formatie,
beantwoordende aan de door menschen geschapen tuinen, ge-
b 0 u w e n en k o r e n v e 1 d e n. Daarnaar valt volgens dr. Schnurre de
omis van het gecultiveerde landschap samen te stellen uit bewoners
van rotsen van het bosch en van de steppe.

Op dit feit is in avifaunistische litteratuur zeer zeker nog veel
te weinig de aandacht gevestigd en in de meeste desbetreffende
bijdragen worden de waargenomen vogels in systematische volgorde
behandeld, hetgeen juist voor faunistische samenstellingen minder
gewenscht is. Bij de botanie is men in dit opzicht al heel wat vorder ;
herinnerd möge worden aan de uitdrukking „adventief-planten". In
de Ornithologie bestaat echter geen enkele benaming voor de dieren-
wereld van het cultuurland. De voor Reims gevallen schrijver
Hermann Löns spreekt van een „Quintär-faima", waaronder hij ver-
staat de dierenwereld op elk deel der aardkorst, van welke door
menschelijken invloed middellijk of onmiddellijk het oerlandskai'akter
werd weggenomen, dus elk stuk land, waarop een huis Staat, of dat
als straat, akker, weide, hooiland, tuin, park, dijk, kerkhof, steengroeve
enz. door den mensch een afwijkend aanzien verkreeg. Er zou tegen
dezen naam weinig zijn in te brengen, wanneer er niet ook een
Quartair en Tertiair bestond, welke men echter niet in één adem
noemen kan met Löns' Quintair. Want zoo geweidig zijn de om-
vormingen der jongste aardlaag door den mensch toch niet, dat zij
ons recht geven, haar tot uitgangspunt van een nieuw tijdperk der
aardegeschiedenis te maken. Mogelijkerwijs was dit ook geenszins
de bedoehng van dezen auteur, maar de analogie tot Quartair en
Tertiair ligt reeds in het woord opgesloten. Overigens neemt de
brochure van Löns („Die Quintärfauna von Nord-Deutschland" —
Ein zoogeographischer Versuch — aan sehr, dezes reeds lang bekend)
een merkwaardige plaats in onder de faunistische litteratuur, hoe
kort zij ook is. Löns was wel de eerste waarnemer, die de neder-
zettingen niet als landschappelijke eenheid beschouwde, zooals het
meestal geschiedt, maar hij verdeelde ze reeds in 1908 in hare
natuurlijke bestanddeelen.

44

Dr. Schnurre wekt — en m. i. met recht — op bij avifaunistische
beschrijvingen een vaste groep-indeeling naar natuurlijke landschaps-
bestanddeelen te volgen en niet de tot dusverre gebruikte syste-
matische volgorde. Wanneer men b. v. de „intramuraV-ornis eener
stad systematisch behandelt, dan komt de zwarte roodstaart naast
de gekraagde, de kauw naast den roek en de kuifleeuwerik naast den
boomkruiper te staan, waardoor het overzicht verloren gaat, want
het moet den lezer eerst duidelijk wezen, dat zwarte roodstaart en
kauw bewoners der gebouwen , gekraagde roodstaart en boom-
kruiper tuinvogels zijn, terwijl de kuifleeuwerik bij de straat en de
cultuursteppe behoort. Ongetwijfeld ware het practischer als de
indeeling geschiedde als volgt: I. Tuinvogels, II. Rotsvogels, III. Vogels
der cultuursteppe. Dat was in overeenstemming met de landschaps-
deelen eener stad. Men stelle zieh eens voor, dat b. v. Naumann of
Brehm sen. ons een ornis der naaldbosschen van hun tijd hadden
nagelaten. Wij zouden daarin waarschijnlijk soorten aantreften, welke
tegenwoordig slechts op loofhout zijn aangewezen (b.v. üuiter en
tuinfluiter), wat reeds uit Naumann's groote werk blijkt. Er vielen
daaruit zeer interessante conclusies op ornitho-geograflsch gebied te
trekken. Zoo zou ons duidelijk worden, dat de voorkeur eener
vogelsoort voor een bepaalde boschformatie lokaal en temporair kan
zijn beperkt.

Door den schrijver van deze zeer lezenswaardige beschouwingen,
welke menig vogelkenner een gansch anderen kijk op de dingen
geven dan tot dusverre, wordt niet voorbijgezien aan de gerecht-
vaardigde klachten van velen over de verarming der vaderlandsche
natuur door de steeds voortschrijdende menschelijke cultuur. De
melioratie der moerassige veenstreken, de reguleering der water-
loopen, de uniformeering der bosschen e. d. m. onttrokken een zeer
karakteristieke fauna en flora aan den bodem. Men verlieze echter
niet uit het oog, dat diezelfde veel-gesmade cultuur ons ook weder
een groot aantal dieren gebracht heeft, want er wordt bijna altijd
op zeer eenzijdige wijze op den vernietigenden invloed der cultuur
op den vogelstand gewezen. Het gevaar dezer eenzijdigheid ontstaat,
omdat men als uitgangspunt zijner onderzoekingen den tijd neemt,
die 1 à 2 decennia achter ons ligt; tocn was weliicht de een of
andere vogelsoort, die thans zeldzaam is, in de betrekkelijke streek
talrijk. Die vöör 20 jaren heerschende individuenrijkdom wordt be-
schouwd als een natuurgift, doch dit gaat niet op, want welHcht is
die vroegere menigvuldigheid juist door menschelijke cultuur ver-

45

oorzaakt. "Wie zieh gelijktijdig op de hoogte houdt van 't ontstaan
van het landschapsbeeld en van de veranderingen, welke het door
menschelijk ingrijpen heeft ondergaan, zal den invloed der cultuur
op de récente vogelfauna een geheel anderen maatstaf aanleggen
als hij, die bij het vaststellen eener lokale zangvogel-afname alléén
de wijzigingen in 'tlandschap gedurende de laatste 10 à 20 jaren
in aanmerking neemt.

De sehr, gaat zelfs nog een stapje vorder in zijn be we ringen en
zogt: Denken wij ons den invloed der mensehelijke eultuar weg uit
het landsehap en reconstrueeren het floristisch beeld, dat het dan
naar alle waarschijnlijkheid zoude bieden, dan ware het zeer twijfel-
achtig, of de avifauna onder deze omstandigheden aan de tegen-
woordige zou nabijkomen in veelvuldigheid der soorten en Individuen.

In dr. Schnueke's eigenaardige werkje vinden wij na de inleiding,
uit welke hierboven een kort uittreksel is gegeven, een karakte-
ristiek van „de Ornis der cultuursteppe", van „de Avifauna van
't parkaehtig land" en van „de Vogelfauna der mensehelijke gebou-
wen", elk met een opsomming van de vogelsoorten, welke hij tot
een dezer drie landschappen rekent. De sehr, vindt daarbij gelegen-
heid op menige belangrijke bijzonderheid te wijzen, waarvan de
vermelding op deze plaats te ver zoude voeren. Ten slotte komt
hij tot de eonclusie dat in vele gevallen de voedselnood de vogels
naar de nabijheid der menschen drijft. Deze is het, welke het dier
aanleiding geeft van het bosch naar de tuinen en parken te ver-
huizen. Alle andere factoren, van welke het wel en wee eener
vogelsoort afhangen, treden terug voor den machtigste : de honger.
Wenkt ergens beter en rijkelijker voeding, dan volgt de vogel posi-
tief de honger-drijfveer, wat sehr, met tallooze voorbeelden bewijst.

Met nadruk wij st hij er bij het einde van zijn boek nogmaals op
(en het kan in den tegenwoordigen tijd zijn nut hebben, het op
deze plaats te herhalen) om voorzichtigheid te betrachten bij het
beoordeelen van den invloed onzer cultuur op de vogelwereld. Het
cultuurlandschap is mensehenwerk ; zijn ornis vereenigt de fauna's
van drie onderling geheel versehillende formaties van 't oerlandschap
(steppe, bosch, rotsen) en wel op zeer beperkte ruimte. De vogel-
rijkdom onzer tuinen en parken, de uitbreiding der talrijke steppen-
vogels, de vermeerdering van woongebied voor vele soorten, zooals
de boschrietzanger in de korenvelden, de rotsvogel in 'tlawaaiige
fabrieksgedeelte der wereldstad en nog zoo menige andere verrijking

46

dor vogelfauna hebben wij aan de cultuur te danken. Daarop zij
met klem gewezen. Er is de laatste jaren zööveel over schending
door cultuur in 't flora- en fauna-beeld geschreven, dat ook wel eens
een andere toon mag worden aangeslagen. Dat deze schade niet kan
worden ontkend, is duidelijk; het is echter evenzeer recht en billijk,
dat bij objectieve uiteenzetting van den invloed der menschelijke
bodembowerking op onze vaderlandsche dieren- en plantenwereld
niet slechts op de zonder eenigen twijfel voorhanden schade wordt
gewezen, doch dat ook de vaak niet dadelijk te onderkennen gunstige
zij de wordt beliebt.

Dat heeft dr. Schnurre op voortreftelijke wijze in zijn studie naar
voren weten te brengen.

Wageningen, Januari 1922. A. B. Wigman.

47

Vogcltrck op Rottum»

Waarnemingen betreffende den Vogeltrek op Rottumeroog,
ver/canield tijdens een verbli.jf-op liet eiland van 19 Juli tot 1 September 1921;

Doon

G. A. BROUWER en JAN VERWEY.

INLEIDING.

In zijn vergadering van 17 Mei 1921 besloot h et bestuur der
Nedeiiandsche Ornithologische Vereeniging een bedrag van omstreeks
/'250.— uit het Trekstudiefonds beschikbaar te stellen voor een
onderzoek naar den vogeltrek op het eiland Rottum, in de maand
Augustus van dat jaar. De bedoeling was, het onderzoek te doen
geschieden door de Club van Trekwaarnemers, die ten opzichte van de
vordere regeling geheel vrij gelaten word. Om verschillende redenen
word de aanvangsdatum vervroegd en zoo werd er, op enkele dagen
na (2—8 Augustus), gewerkt van 19 Juli tot 1 September.

Rottum is inderdaad gebleken uitermate geschikt te zijn voor
het nagaan van den trek der zangertjes en van den trek van vele
andere soorten. Door het bijna geheel ontbreken van broedvogels
en daar het eiland zeer weinig hout bezit, biedt het opzoeken van
trekkertjes betrekkelijk weinig moeite, vooral ook daar de kleinere
Vogels aankomen over een uitgestrekte strandvlakte en ze daarna
alle het bewoonde deel van het eiland opzoeken, waar de huizen
en boompjes zijn en het rijshout is geplant.

Aan broedvogels is het eiland slechts een klein aantal soorten
rijk. Behalve de Meeuwen en Sterns, die door hun nooit eindigend
gejank en gekrijsch het winderig eiland verlevendigen, broeden er
een aantal Scholeksters en Pleviertjes, doch slechts enkele soorten
zangvogels, die hieronder volgen.

Van de Spree u wen kunnen we weinig zeggen: 20,21 en 22 Juli
werden telkens minstens 5 stuks gezien, ook op 23 enkele, doch
na dozen datum werden slechts een enkeling op 25, 3 stuks op 26

48

en een jong op 29 Juli waargenomen. Na 8 Augustus werd de eer-
ste 10 dagen geen enkel voorwerp gezien, doch van 18 Augustus
af waren ze in vroege morgenuren op mooie dagen meest in klein
aantal te vinden als rüstende trekkers. Wij mögen dus wel aan-
nemen dat de laatste broedvogels vöör Augustus verdwenen en
dat de trek niet begon voor de tweede helft van die maand. De
soort schijnt in meerdere paren op het eiland te broeden, o. a. in
voor de vogels opgehangen kistjes. Minstens 5 stuks vonden we
dood als mummies.

Waar zou een huis staan en toch de Musch outbroken? Zeker
niet op Rottum! Het was moeilijk ze te teilen, want ze waren
meest in partijtjes bezig in de helm, waar ze de zaadjes uit de
aren pikten; je vond dan hier en daar een deel, een paar maal
echter telden we er meer dan 30. De jongen waren, vooral in de
laatste helft van Augustus, in den rui, waarbij de winterkleed-keel-
vlek der mannetjes schuchter door het grijs te voorschijn kwam.
Er waren minstens 4 oude mannetjes en één van hen leerde Veew^ey
direct als gevaarlijk kennen, zoodat de vogel steeds alarmeerde als
hij hem in het oog kreeg! Hij stoorde zieh niet aan andere Eilan-
ders en scheen te begrijpen dat het gevaar niet in het geweer,
maar in den mensch schuilde, want hij alarmeerde evenzeer als het
geweer werd meeged ragen als wanneer het thuis stond.

Meest hield een flinke troep zieh in den stuifdam op en als het
niet te hard woei, toonden ze groote voorliefde voor den ronden korf
in den top van de groote baak, die ze als hun eigenlijk buitenver-
blijf scheuen te beschouwen!

Ze schijnen 's winters op het eiland te blijven, de voogd was
vol verbalen over hun makheid bij het voeren!

Akkerleeuweriken broeden algemeen op het eiland, waar
ze tijdens ons verblijf meestal troepsgewijze voedsel zochten in de
läge vlakten. Een geheel geel-witte vogel was meestentijds in de
vlakte onder de boerderij aan te treffen. Van wegtrekken der vogels
bleek ons niets.

In talrijkheid werden ze door de Graspiepers nog ver over-
troffen. Wat konden er met regenachtig weer veel in den takkenbossen-
stapel zitten! Tegen den avond trokken ze zieh meestal in do hooge
helm terug, waar ze overigens dooi- hun aanwezigheid het zoeken
of terug-vinden van Zangertjes zeer bemoeilijkten.

Vorder bezit Rottum de Witte Kwikstaart als broed vogel en
daar in de laatste week van Juli verscheidene malen 3 oude vogels

4d

gezien werden, broedden er mogelijk twee paren op het eiland. 20
Juli werd een vlug jong waargenomen; tegelijkertijd was er een
liest met 4 kleine jongen in den takkenbossenhoop. Deze waren 8
Augustus uitgevlogen, maar werden nog wel door de oude vogels
gevoerd. 'sAvonds kwamen ze slapen in de appelboompjes van den
boerderij-tuin. De oude vogels waren overdag evengoed in de stuif-
vlakte aan de Sternpunt te vinden als op het ooststrand buiten
den stuifdam. Het wijfje was een vogel, in 1920 geboren, en aan
het eind van de eerste Augustusweek prachtig in overgang, met
nieuwe kleine slagpennen en vleugeldekveeren, sterk afstekend
tagen de afgesleten, vaal lichtbruine slagpennen.

Misschien broeddo dit j aar een paar Tapuiten in de afbraak op
het plateau. Volgens Stephan, de neef van den voogd, die de soort
goed kende, waren ze er den heelen zomer geweest, doch het was
hem niet gelukt het nest te vinden. Ze moeten intusschen het
eiland zeer vroeg verlaten hebben, want Brouwer nam tijdens zijn
verblijf geen enkel voorwerp waar.

Merkwaardig is zeker dat Rottum sinds enkele jaren den K o e ko e k
als broedvogel kent. Brouwer zag den eersten dag, 20 Juli, 4 jongen
op het aardappelhek, een ö^e was volgens den voogd nog in het
nest (Graspieper-pleegouder). Omstreeks 27 scheuen er 3 te zijn
vertrokken. Op 28 was de nestvogel vlug en de laatste dagen
der maand werden 2 stuks gezien. Deze of twee andere jongen
(een „blau we" en een „roodbruine") werden door Traanberg en
Verwey bij hun komst gevonden. De „blauwe" werd omstreeks 14
Augustus voor het eerst niet meer gezien, terwijl de „roodbruine"
23 en 24 Augustus nog druk sjirpte (en dus gevoerd werd), doch
25 en volgende dagen niet meer werd teruggezien. Aile hadden
Graspiepers als pleegouders en verdwenen zoodra ze voldoende vlug
waren, terwijl van een verdwijnen der Graspiepers zoolang we er
waren, doordat het aantal zoo groot was, nog niets te merken viel.
Een oude Koekoek werd door geen van ons gezien.

Vroeger broedden op het eiland ook Boerenzwaluwen, doch
deze komen de laatste jaren slechts op den trek voor, hoewel dit jaar
een paar vergeefs schijnt te hebben getracht zieh op de boerderij
te vestigen.

Wat was het aantal zangertjes soms groot als de avond daalde
en het spei der Sterns begon, overstemd door het geklaag der Zil-
vers! Dan konden op mooie dagen de stuifdam en de takkenbossen

5Ô

Wemelen van druk klein goed en het wrakhouten hek om het aard-
appelveldje was dan de uitkijkpost voor alio vogels, die insecten
vingen in de lucht. Als er niet te voel werd been- en weergeloo-
pen, kon ook do boordorij-tuin met zijn appolboompjes zeer gezocht
zijn en bij zuidoosten wind trokken massa's trekkertjes zieh terug
in de duindoorngroep achter Mees Toxopeus' huis. Was het warm
en zonnig, dan was het een lust het plateau te bezoeken met „het
huis op den heuvel" en de ruines en fundamenten der vroegere
voogdswoning, waar de Gekraagde Roodstaarten zieh wellicht tus-
schen de vervallen oudheden droomden van een warm Afrika.
Overigens hing hot bezoek op bepaalde plaatsen sterk af van de
windrichting (wind speelt op een eiland een belangrijke rol!) en
het lag aan hot verschillend karakter dezer vogels dat de Paapjes
en Draaihalzen het aardappelwrakhek beminden en de Tapuiten de
vlakte rechts van de kleine baak.

Het spreekt vanzelf dat onze wandeling zieh aan deze punten
had aan te passen en dat wo den eonen dag geduldig de duindoorn-
groep bespiedden, terwijl we hem den anderen dag slechts even af te
kloppen hadden. Daar echter voornamelijk het bewoonde deel van
het eiland de vogels interesseerde, hielden wo vast aan één bepaalde
route die dagelijks een paar maal afgeloopen word. Deze begon met
een bezoek aan den boerderij-tuin en de takkenschutten voor het
huis. Daarna werden de duindoorns bezocht en Mees Toxopeus'
tuintje. Langs de takkenbossen die op drukke dagen steeds het
langst ophielden, kreeg het aardappelveldje een bourt en de kleine
baak. Door de groene vlakte met zijn talrijke Tapuiten kwam je
dan in het kreekenterrein, waar alleen bij hoogen stand van de zee,
als de kreeken volliepen, water was te vinden en je dus kans op
steltloopers had, maar waar tijdens perioden van laag water alles
droog viel. Om de punt der Meouwenduinen bereikte je de groote
baak, aan het eind van den „stuifdam". Vöör de baak was een
vlakte, met zeekraal {Salicornia herbacea) begroeid, waar het heel
moeilijk was de Tapuiten te vinden als ze zieh niet verroerden.
De stuifdam is een zandwal met rij shout dat in Vierkanten geplant
is om het aanstuiven te bevorderen. Het was vermoeiend dien dam
af te zoeken, maar wanneer wij met ons beiden waren, was er
geen dankbaarder werk op het heole eiland en met stuifweer leerde
je, waartoe de zangertjes gebracht werden. Onze zoekmethode be-
stond daarin dat we alle vogeltjes vöör ons uitdreven naar hot eind.
Dat ging gemakkelijk, want een vogeltje dat overdag niet trekt en

51

liever geen groote afstanden vliegt, denkt er nauwelijks over in
een boog om je been te vliegen. Aan het eind hadden we dan alle
bewoners bij elkaar en als wij ons nu maar rüstig hielden, kwamen
ze één voor één het rijswerk doorscharrelen om den dam weer te
bezetten. Meest kregen we ze dan prachtig te zien. Dat neemt niet
weg dat enkele vogels een heele stuifdamlengte been en terug wer-
den achter volgd vöör ze herkend waren.

Deze wandehng duurde 's morgens meest 3 tot 6 en 's middags,
als ze herhaald werd voor de telling, 2 tot 4 uur. Hieruit volgt tegelijk
onze dagverdeeling: 's morgens trek noteeren en vogels zoeken, na
de koffie prepareeren en inschrijven, van 3 of 4 uur af de telhng
tot 6 à 7 uur. Opgemerkt zi], dat Bkouwer's indeeling heel anders
was, daar er tijdens zijn verblijf nog geen trek van zangvogels was,
waardoor zijn meeste voetstappen op het wad zijn afgedrukt op
zoek naar steltloopers. Hier voor ontbrak later de tijd.

Met een enkel woord zeiden wij al dat de meeste zangertjes te
zien waren tegen den avond. Hoe ongehoord het ook klinken möge,
de trekkers maakten er hun lijfspreuk van: „hoe later op den dag,
hoe schooner volk"! Voor deze toename gedurende den dag (zie
Dagelijksch Overzicht onder 24 Augs. !) weten wij twee redenen.
De eerstft is deze: de zangertjes die land onder zieh zien tijdens
het licht-worden in de ochtendvroegte, zullen strijken. De vogels
echter die op de Sternpunt streken in de helm, aanvankelijk blij
dat ze land bereikten, zullen, zoodra ze eenigszins zijn uitgerust,
rond zien of er geen „heimischer" oord te vinden is dan een stuif-
vlakte of zeereep. Soms kwamen we ze tegen: een Roodstaart die
de läge zuidvlakten over vloog, een Fitis die zijn helmduin verliet.
Ze schijnen slechts kort te blijven in dergelijk terrein, zoodat uit
de helm opgejaagde zangertjes tot de zeldzaamheden behoorden.
Gelukkig maar, want wij vermochten deze trekkers negen van de
tien keeren niet te herkennen.

De tweede reden voor toename gedurende den dag ligt daarin
dat niet alle vogels dicht bij land waren toen het licht werd. Vele
vlogen nog ver van land, genoodzaakt hun reis bij daglicht te ver-
volgen boven het gevreesde groenblauwe water van een woelige
zee. Sommige krijgen land in 't zieht als de zon nog maar kort
schijnt, andere pas in den middag. Deze hebben dus een körten dag
en het is geen wonder dat ze „busy" zijn als de nacht komt en
de reis moet worden voortgezet. Soms jaagden ze nog als ze nau-

5â

welijks meer te onderscheidon waren in de duisternis en alleen het
geluid van afgeknipt wordende insecten-vleugeltjes of het gefladder
hunner vlerken tagen de appelboomblâren hun aanwezigheid verried.
Zonder twijfiü kreeg Rottum op vêle dagen het belangrijkst deel
van zijn nachttrekkers overdag en zoo zal het iets gewoons Ijlijken
dat een Tapuit om 9 uur uit zee komt opzetten en dat de Rottumer
booten, als ze varen naar Borkum of Norderney, vermoeide zang-
vogels aan boord krljgen in gezicht van land.

Over de trekrichting kunnen we niet veel zeggen, want ons ver-
blijf was te kort om veel daaromtrent te kunnen leeren. Er schenen
twee duidelijk uitgesproken richtingen te zijn: de een verliep
Oost-West, in hoofdzaak dus de Waddenreeks volgend en voor ons
opkomend uit de richting van Borkam en verdwijnend in de richting
van Schiermonnikoog ; de tweede verliep ongeveer Noordnoordoost-
Zuidzuidwest en deze vogels kwamen dus aan de Noordzeezij aan
wal en verdwenen in de richting der Groningsche kust. Zij zouden,
indien deze richting over zee steeds dezelfde was, in Denemarken
van wal gestoken zijn en daardoor dus de heele Helgolander bocht
afgesneden hebben.

Van 19 Juli tot 2 Augustus werd waargenomen door G. A. Brou-
WER, van 8 tot 31 Augustus door J. Verwey, van 8 tot 18 Augustus
in gezelschap van G. Traanberg en van 25 tot 30 Augustus in gezel-
schap van J. Drijver'). Aanvankelijk was ook in den tusschentijd van
2 tot 8 Augustus voorzien, doch door onverwachte omstandigheden
mislukte dit, zeer tot onze spijt.

Ten gevolge van deze verdeeling van den verblijftijd draagt Brou-
wer ook de verantwoordelijkheid voor alle waarnemingen tot 2
Augustus, Verwey voor alle opgaven na 7 Augustus. Bovendien is
Brouwer verantwo'ordelijk voor de toegevoegde steltlooper-opmer-
kingen, Verwey voor die betreffende zangertjes en tegelijk voor
de uiteenzetting over Phylloscopus trochiMs en Oenantlw oenanthe.

1) We kunnen niet laten hier Dbuveh onzen dank uit to sprokon voor do
opmorkingen, gemaakt bij het doorzien der copie.

53

DAGELIJKSCH OVERZICHT.

[De hieronder gegeveii aantallen hebben slechts betrekking op de
vogels die herkend werden; zij willen dus niet de op het eiland
aanwezige aantallen uitdrukken. Men kan intusschen veilig aanne-
men dat het aantal aanwezige vogels nooit veel hooger wag dan
het aantal der herkende en waar we meenden dat het verschil wel
van belang was, hebben we de geschatte aantallen toegevoegd],

19 Juli. — Zonnig; weinig krachtige wind, Oost-Zuidoost.

20 Juli. — Zwak zonnig tot licht bewölkt. De wind is 's nachts
geruimd tot Noordwest en tot een flinke bries aangegroeid.

21 Juli. — Afwisselend zonnig en bewölkt. De 's nachts starke wind
mindert overdag; Noordwest.

Een jonge Lepelaar 's morgens rüstend aangetroffen bij een troep
Mantelmeeuwen.

22 Juli. — Bewölkt, af en toe even zonnig. Vrij krachtige Noord-
westen, later Zuidwesten wind.

De jonge Lepelaar op het wad gezien; een oude Fuut in zomer-
kleed bij het eiland, aan den kant van Borkum.

23 Juli. — Buiïg vanaf 8 v.m. Wind zeer krach tig tot (tijdelijk)
stormachtig, uit den heelen Westhoek, 's middags afnemend.

24 JuH. — Aanvankelijk zwaarbewolkt en buiïg, 's middags opkla-
rend. Wind 's nachts toegenomen en 's morgens vroeg stormachtig
uit AVest-Noordwest ; 's middags afnemend en lets ruimend.

Een Zeekoet (9 in sterk afgedragen en verschoten zomerkleed)
zit 's morgens op het Westerstrand.

25 Juli. — Afwisselend warm zonnig en bewölkt. Wind 's nachts
langzaam gekrompen tot ongeveer Zuid, na 11 v.m. schommelend
om West, vri] krachtig.

Een niet herkend zangertje gezien.

54

26 Juli. — Zonnig; wtcrke brios, van Zuidwest ruimend tot Noord,
daarna Noord west blijvend.

Twee Zwaluwen door Mees Toxopeus gezien en tweemaal een
Toren val k waargenomen, waarvan de eerste in de richting van
Hornhuizen verdwijnt fdus in zuidwestclijke richting); 's middags
een 15-tal overtrekkende Regenwulpen.

27 Juli. — Bij het aanbreken van den dag een dichte nevel, heiïg,
later zonnig, weinig wind, 's nachts ongeveer West, tot den mid-
dag omstreeks Zuid, daarna ruimend tot Oost.

Een Boerenzwaluw gezien en een Torenvalk. In de morgensche-
mering trekken Pleviertjes längs en roept Oeverlooper.

Enkele trekkertjes : een Spotvogel, een Acrocephalus-soovt en een
Z warte Roodstaart (jonge çf of $).
Een Waterhoen in den stuifdam!

28 Juli. — ßedekt. Wind schommelend om Oost en overdag tot
een flinke bries aangroeiend.

Enkele Wulp-trekkers genoteerd.

29 Juli. — 's Morgens zonnig ; 's middags zwaar bewölkt. Wind in
den loop van den dag aangroeiend tot halven storm, schomme-
lend om Zuid west.

2 Gierzwaluwen scheren 's morgens over de boerderij in zuid-
westelijke richting. 's Middags om 6 nur tijdens de feiste wind-
stooten (windkracht ruim 22) 7 stuks boven het eiland, die Zuid-
oost afdrijven over het wad. Een groote roofvogel gezien door
de knechts. Enkele Zwarte Sterns, 2 maal een oude vogel en
2 jongen.

30 Juli. — Mooie zonnige dag. Wind in den nanacht nog zeer ki'ach-
tig, omstreeks Noordwest, overdag afnemend tot absolute wind-
stilte om 8.30 's avonds, daarna plots krimpend tot Oost-Zuidoost.

31 Juli. — Zonnig met Westen tot Noordwesten wind.

Een vluchtje van 6 Goudkieviten en 2 Zwarte Sterns als West-
trekkers aan de Noordzeezijde gezien.

Een Zeekoet (waarschijnlijk een één jaar oude cT', in overgangtot
wiuterkleed) wordt door een der knechts gevangen.

1 Augs. — Vrij krachtige, ongeveer Westen, wind, gedurig bewölkt.

55

Een joiîge Roodborsttapuit op het aardappelhek.
Twee Futen in zomeikleed aan den Eemsmond.

2 Augs. — Zonnig en warm; weinig wind uit het Zuidwesten,
'smiddags even opstekend.

Een Boerenzwaluw gezien en er is trek van Kapmeeuwen.
Een cT Aschgrauwe Kiekendief zweeft over do hors in de rich-
ting van Borkum.
Een twijfelachtige Fitis.
3 — 7 Augs. — Niet waargenomen.

8 Augs. — Zonnig met buien. Sterke, ongeveer Westen wind.
Een klein aantäl Oeverioopers en een Witgat trekken door.

2 Fitisjes waarv^an 1 jong; een jonge Spotvogel; 2 Tapuiten waar-
van één verzameld : 9 juv.

Twee Oeverioopers aan de kreekjes.

9 Augs. — Afwisselend zonnig en bewölkt. Sterke Westen wind.

Er komt een niet-herkende roofvogel door (tegen den sterken wind
in, laag de strandvlakte overtrekkend uit de richting van Borkum).
Een Witgat en 5 Zwarte Sterns ^*- West.

Enkele Tapuiten, waarschijnlijk 3, 99 of jongen, 1 zeker jong
(verzameld).

10 Augs. — Zonnig en helder, maar 's avonds betrokken met regen-
druppels. Wind aanvankelijk zwak en Zuid, krimpend tot bijna
Oost, tegen den avond toenemend.

Er is zwakke trek van Gele Kwikstaarten (één vogel als oud,
een andere als jong herkend); ook komen er nog al Boerenzwa-
luwen längs (+ 8 gezien). Een AVatersnip en Witgat. Ook Bont-
bekken en Wulpen doorkomend. Deze trek verloopt Oost- West,
's Middags jagen 2 Torenvalken (bruin-gestaart) een tijdlang boven
het duin.

3 Fitissen waarvan 1 jong; 3 Tapuiten (2 zijn 99 of jongen);
1 Paapje.

Een Oeverlooper aan het Noordzeestrand, een andere aan een plas
op het eiland.

11 Augs. — Aanvankelijk di'oog, later regenachtig en zeer zacht,
's avonds dampig. Wind vrij sterk, Oost, 'smiddags West werdend.

56

Zwakke trek van Gele Kwikstaarten (w. o. 1 jongj en Boompie-
pors (enkele malen gehoord). 1 Boerenzwaluw zien jagen, 3 Gier-
zwaluwen inkomend uit Oost. 1 Witgat. 's Middags jaagt een
Torenvalk (bruin-gestaart, $) het eiland op en neer.

Minstens 9 Zwartgrauwe Vliegenvangers (tot 9 v. m. 1 gevonden,
daarna 3, toenemend in aantal, 's avonds 9 !), waarvan 1 verza-
meld: jong; 1-2 Grauwe Vliegenvangers; 9 Fitissen waarvan een
oud 9 verzameld en een jong 9 van den vorm eversmanni (Bp.);
2 Tuinfluiters (1 jong); 2-3 Tapuiten (99 of jowg^n); 1 Paapje;

2 Gekraagde Roodstaarten (99)-

12 Augs. — Zonnig en warm, maar 's morgens tijdelijk bewölkt.
Aanvankelijk matige Zuiden wind die ruimt tot West en daarna
afneemt.

Slechts 2 Gele Kwikstaarten genoteerd (Oost- West); een jonge
Boerenzwaluw gezien; eenmaal Oeverloopers gehoord.
4 Zwartgrauwe Vliegenvangers (1 jong); 1 jonge Grauwe Vliegen-
vanger; minstens 8 Fitissen; 1 ïapuit (9 of jong); 2 Paapjes.

3 Oeverloopers aan de plasjes.

13 Augs. — Zonnig en holder, soms bewölkt, warm. Wind frisch en
ongeveer West.

Niets van trek gemerkt, een jonge Gele Kwikstaart gezien.

1 Zwartgrauwe Vhegenvanger ; 1 jonge Fitis; 1 Grasmusch; 2
Tapuiten (de eene bij Mees Toxopeus' huis ; nog niet thuis op
het eiland!); 1 Paapje.

14 Augs. — 's Nachts valt een regenbui. Zonnig en bewölkt. Wind
sterk, ongeveer West.

Dezelfde Zwartgrauwe Vliegenvanger nog; minstens 7 Tapuiten
w.o. 1 — 3 cf cf ad. en 2 jongen (een çf en 9? vleugellam gevonden
resp. geschoten).

Een Kemphennetje, jong Q met pullus-vederen aan den kop, ver-
zameld aan de plasjes.

15 Augs. — Buiig, maar veel zon, krachtige, ongeveer Westen wind.

Eenmaal een overvhegende Boompieper; eenmaal Witgat gehoord.

Een jonge Grauwe Klauwier; 1 Fitis; minstens 14 Tapuiten ('s mor-
gens 1!), waaronder 2 — 3 oude cfcf, een jonge cf (verzameld)
en een aantal 99 of jongen; 1 Paapje; 1 Draaihals.

57

De Klauwicr houdt zieh don lieelen dag bij de boeideiij op. Hij is
erg mak en doet zieh druk te goed aan een doode Musch, die
we 11 Augustus wegwierpen!

16 Augs. — 's Morgens buiïg, later droog. Wind aanvankelijk sterk,
ongeveer West, afnemend en krimpend tot Zuid.

2 Gele Kwikstaarten zien overkomen.

Een Fitis, een Spotvogel, een Grasmusch en 5 Tapuiten, waar-
schijnlijk alle 99 of Jongen.

17 Augs. — Wind 's nachts en overdag Zuidzuidoost, 's avonds krim-
pend tot Oostzuidoost, zwak. Zonnig en warm.

Zeer zwakke trek van Gele Kwikstaarten (3x1 gezien); iets meer
Boompiepers; 1 BoerenzWaluw gezien en eenmaal Witgat gehoord.
Ook is er sterke steltlooper-doortrek (vooral Wulpen en Bontbok-
plevieren) en trek van Kapmeeuwen.

De stuifdam wordt in zijn voile lengte door een 9 Kiekendief,
liygargus of cy miens, afgejaagd.

Een Grauwe Klauwier; 1 Zwartgrauwe Vliegenvanger; 2 Tuin-
fluiters; 1 Grasmusch; minstens 7 Tapuiten; 2 Paapjes.

18 Augs. — Warm, beider, zonnig, matige wind, Oost, later Oost-
noordoost.

's Morgens vrij groote drukte! Troepjes Ortolanen, op zichzelf ot
samen met Gele Kwikstaarten, trekken over of vallen neer in het
ruige duin of bij de aardappelen. Eén jonge Ortolaan verzameld.
Ook komen de Gele Kwikstaarten vrij druk apart door (1 oud 9
en minstens 3 jongen herkend). Af en toe ook Boerenzwaluwen,
totaal 5 gezien waaronder 3 jong. Verder is er sterke doortrek
van Bontbekplevieren en Wulpen en 's avonds trek genoteerd
van Bonte Strandlooper en Groenpootruiter.
's Middags een jonge Spreeuw in vlekjeskleed gezien, die in de
kleine baak strijkt. De Ortolanen houden zieh den verderen dag in
de helm op, waar ze 's middags overal uit opgestooten worden,
meest kleine troepjes van 3, 4, 5.

1 — 2 Grauwe Klauwieren (de eene gebleven van 17 Augs.); min-
stens 15 Zwartgrauwe Vliegenvangers; minstens 8 Fitissen (één
's middags zacht zingend!); 6 Tuinfluiters; 1 Spotvogel; 2 Gras-
musschen; minstens 32 Tapuiten, w.o. zeer groote voorwerpen:

58

3 Paapjes; 2 Gekraagde Roodstaarton, een jonge on een oude cT-
Een Kemphennetje ' s morgens aan de eendenkom (tammeEenden)!

19 Augs. — Als gister, maar warmer. Wind matig, Oostnoordoost.

In de vroegte verscheidene Spreeuwen op het eiland, waarschijnlijk
19 stuks gezien. Een troepje van 11 bestaat voor ongeveer de
helft uit oude, voor de andere helft uit jonge vogels, de jongen
gedeeltelijk in overgang tot vlekjeskleed. Er is een vrij groot
aantal Ortolanen, waarvan er 's morgens al gauw 8 rond het
aardappelveldje opgestooten v^^orden. Vorder is er tamelijk sterke
trek van Boompiepers en Gele Kwikstaarten (1 jong en 1 oud
gezien) en af en toe Boerenzwaluwen gezien, w. o. 4 jongen. Een
Kievit bezoekt het aardappelenlandje.

3—4 Zwartgrauwe Vliegenvangers; minstens 10 Fitisjes; 1 Spot-
vogel; 1 Tuinfluiter; 2 — 3 Grasmusschen; 1 Braamsluiper; min-
stens 37 Tapuiten ('s morgens 13!), waaronder enkele oude cf cf ;
3 Paapjes; 2 Gekraagde Roodstaarten, een oude cf en een $.

20 Augs. — Frissche vroegte! Later zonnig en warm. Tamelijk
Sterke wind, Zuidoost.

Er is een niet klein aantal Ortolanen op het eiland, ook niet

weinig Boompiepers; vorder is er trek van Gele Kwikstaarten

(2 jongen gezien). In het geheel 3 Boerenzwaluwen waargenomen,

waarvan 2 jong.

Een donkerbruingerugde Boomvalk jaagt 's morgens het eiland

over, tegen wind in.

Een tiental Kapmeeuwen zien overkomen als West-trekkers.

Een jonge Grauwe Klauwier; 6 — 7 Zwartgrauwe Vliegenvangers;
minstens 20 Fitissen'); 1 Tuinfluiter; 1 Grasmusch; minstens 37

1) De pootkleur van den geographischen vorm trlstis Blyth van Phylloscopus
collybüa (Vieill.) zou donkerder zijn dan de kleur der pootjes van onzen Tjiftjaf.
Of nu de pootjes van den vorm eversmanni (Bp.) van Phylloscopus trochilus (L.)
als regel donkerder gekleurd zijn dan die van onze Fitis, vind ik niet ver-
meld, maar de pooten van het euersmawwt-voorwerp dat ik 11 Augustus in
den boerderijtuin schoot, noteerde ik direct daarna als „donkergryszwart",
dus bijna zwart!

Hoewel de tint van den Fitispoot sterk varieert, van zeer bleekbruin (uit-
gedroogd uitziend!) tot vrij donkerbruin, zonder dat dit aan leeftydsverschil
is toe te schryven, zien de teenen en het geviaicht er altijd min of meer

59

Tapuiten ('s morgens slechts 13 gevonden, hun totaal 's avonds
op minstens '50 geschat!); 4 Paapjes en tot slot een aantal
Gekraagde Roodstaarten, waarvan 1 oiide en 2 jonge cTcT en
3 — 4 99 nader herkend.

21 Augs. — Aanvankelijk bewölkt en frisch; 's middags warm en
zonnig. 's Morgens niet zwakke, daarna afnemende wind, onge-
veer Zuidzuidoost. 's Avonds regen, onweer en bliksem.

Regelmatig Ortolanen gehoord; de trek van Boompiepers en Gele
Kwikstaarten schijnt slechts zwak te zijn. Merkwaardige Gier-
zwaluwentrek: 's morgens om 7 nur 3 stuks boven den takken-
stapel; 's middags komen troepen door van 4, ± 11 en + 26,
alle blijkbaar uit ongeveer noordelijke richting aan land komend
en in ongeveer zuidelijke richting het eiland overstekend. De
vogels van elken troep — het mooist was dit bij die van 26! —
vlogen alle zeer dicht op elkaar, „voor mij eigenlijk iets tot&al
nieuws!"

1 Grau we en 16 — 18 Zwartgrauwe VHegenvangers; omstreeks 40
Fitisjes; 2 Tuinfluiters; 1 Grasmusch; vermoedelijk slechts enkele
Tapuiten; 3 Paapjes; waarschijnlijk 4 — 5 Gekraagde Roodstaarten
w.o. minstens 1 jonge cT en enkele 99-

22 Augs. — Het dagbegin is donker met wat regen ; na 8 v. m.
opklarend en zeer warm werdend. Zwakke Oostzaidoosten wind.

In de vroegte een Spreeuw bij de boerderij gezien. Ortolanen
regelmatig gehoord, doch niet zoo druk als op 21 Augs. Nu en
dan Boompiepers gehoord en er is zwakke trek van Gele Kwik-
staarten (2 j engen herkend). 's Morgens Huiszwaluw gehoord.

geelbruin uit, doordat de randen der schildjes geelachtig zijn, lichter dan de rest.

Het bovenbedoelde eversmanni-voovwer]) zou ik echter, indien ik op de
pootkleur was afgegaan, voor een Tjiftjaf gehenden hebben. Door tegenlicht
leite ik niet op de pootkleur en afgaande op de grootte, hield ik den vogel
voor een (bleeke) Fitis, waarom ik hem verzamelde. Bij het opnemen was
de zwarte pootkleur zöö opvallend dat ik het dier dat oogenblik voor Tjiftjaf
hield !

Een en ander weerhoudt me echter een 20 en 21 Augustus waargenomen
(niet verzamelde) „Tjiftjaf" op te geven. De pooten van dit dier waren
donker, doch reeds tijdens de waarneming leek de vogel mij voor een Tjif-
tjaf rijkelijk groot en iets te helder getint. Het dier scharrelde beide dagen
in den takkenbossenstapel tusschen de Fitissen.

60

1 Grauwe en minstens 12 Zwartgrauwe Vliegeiivangers; minstens
60 Fitissen (een oude cf verzameld); 3 Tuinfluiters; 1 — 2 Gras-
miisschen; 1 Braamsluiper; 14 Tapuiten w.o. 1 oude cf gezion;
3 Paapjos; minstens 6 Gekraagde Roodstaarten w. o. jonge en
oude cf en $; 3 Draaihalzen.

23 Augs. — Overdag warm. Wind zwak, Oostzuidoost. 's Avonds
darapig.

Er zijn voel Ortolanen op het eiland. Ook zijn regelmatig Boom-
piepers te hooren en er is zwakke trek van Gele Kwikstaarten
(een oude cf en minstens 6 jongen nader herkend). Enkelo Boe-
reazwaluwen gezien (3 — 5, w. o. minstens 1 jong). Een Kievit
aan land zien komen aan de Noordzeezij.

EenGoudhaantje(bleek-kuif); 5 Grauwe Vliegenvangers(enkeleoud);
20—25 Zwartgrauwe Vliegenvangers ; omstreeks 60 Fitissen ('smid-
dags meer dan 20 in den takkenhoop !) ; 2 Tuinfluiters; 4 Gras-
musschen (1 oude cT); 15 — 20 Tapuiten (minstens 1 oude cf);
minstens 10 Faapjes; 8 — 10 Gekraagde Roodstaarten (jonge en
oude cf en 9); 4- — 5 Draaihalzen.
Een Oeverlooper aan de kreekjes.

Fijne dag! 's Middags en misschien nog meer tegen den avond
een drukte van belang en ik vergeet nooit die wrakhouten aard-
appelomheining om een uur of zes in het licht der dalende zon.
0, wat was dat aantrekkelijk en wat zie je op zoo'n oogenblik,
waartoe de trekkertjes komen! Daar zaten naast, door en boven
elkaar op een eindje van weinige meters 2 Draaihalzen, enkele
Faapjes en Tapuiten, een Zwartgrauwe en enkele Grauwe Vlie-
genvangers met wat Gekraagde Roodstaarten, Graspiepers en een
aantal Fitisjes!

24 Augs. — Tot omstreeks 11 v.m. bedekt en donker, grijs en zeer
zacht; 's middags helder en warm. Wind zwak, draaiend in de
morgenuren, overdag West blijvend.

's Morgens 3 maal een Spreeuw gezien. Niet zooveel Ortolanen
als op 23 Augs. Blijkbaar niet weinig Boompiepers; tamelijk sterke
trek van Gele Kwikstaarten; 1 — 3 maal een troepje van 5 Boe-
renzwaluwen gezien (1 — 2 oud). Een Kievit opgestooten in de
vlakte. Een Watersnip tegen den avond inkomend uit Oost. Twee
roofvogels, waarvan de eene als ($) Slechtvalk herkend, houden

61

zieh boven de hors buiten den stuifdam op. Er is ook doortrek van
Bontbekpievieron en Wulpen.

4 Grauwe Vliegenvangers ('s morgens 1) en minstens 11 ('s mor-
gens 3!) Zwartgrauwe Vliegenvangers (1 jong dood gevonden);
omstreeks 60 (eerst 20 !j Fitisjes (minstens 30 in den takkenbos-
senhoop!); 7 Tuinfluiters (eerst 2!); enkele Grasmusschen, w.o. 1
oude cT; 1 Braamsluiper; 30 Tapuiten ('s morgens 10!); 3 — 4
Paapjes; minstens 25 Gekraagde Roodstaarten ('s morgens + 6!),
een enkele oude en verscheidene jonge cf cf, vele 99- Het lukt
niet, meer dan 2 Draaihalzen te vinden, die den heelen dag in de
buurt van het aardappelhek blijven. 's Middags een Nachtzwaluw,
9 of jong, opgestooten in de heim van den stuifdam, op een piek
die de voetstappen van 's morgens nog liet zien. (Moet daar tus-
schen 10 v.m. en 6 n.m. gestreken zijn!)

Een Oeverlooper aan de kreekjes, een Goudplevier aan het Noord-
zeestrand.

Wat was die zonzij van den stuifdam 's middags mooi! Fitisjes
en Roodstaarten stoven bij vijf tegelijk de heim uit en een opper-
vlakkig waarnemer zou de aantallen, op het eiland aanwezig, op
honderden geschat hebben! Terwijl ik 's morgens 12 Fitissen in
den stuifdam ontmoette en geen enkelen Gekraagde Roodstaart,
telde ik er 's middags 24 Fitissen en 13 of meer Roodstaarten!

25 Augs. — 'sMorgens zon, naongeveer 10 v.m. betrokken, 'savonds
buiïg. Wind Westnoordwest, toenemend.

Weinig Ortolanen gehoord, nu en dan Boompiepers. Enkele toe-
vende Gele Kwikstaarten ontmoet, w. o. 2 jong, geen trek. Een
jonge Blauwe Reiger (geboren 1921) komt in uit Oost en strijkt
in een der vlakten. Een Torenvalk (9) jaagt den zeereep af.

1 Grauwe en 3-4 Zwartgrauwe Vliegenvangers; +15 Fitissen;
4-5 Tuinfluiters; 1 Zwartkoptuinfluiter 9; 2 Grasmusschen (99
of jongen); minstens 3 Braamsluipers ; 6-8 Gekraagde Roodstaar-
ten ('s morgens 1); 1 Roodborst; 6-10 Tapuiten (een oude cf dood
gevonden); 4 Paapjes; 4 Draaihalzen.
Een schuwe Oeverlooper aan de kreekjes.

26 Augs. — Bewölkt en zonnig. Wind sterk, aanvankelijk Noord-
noordwest, krimpend, 's avonds tegen donker Zuidzuidwest.

Weinig Ortolanen op het eiland. Boompiepers gehoord. Af en toe

62

komen nog Gele Kwikstaarten door (w.o. 2 jongen). Eén Boeren-
zwaluw gezien.

Een jonge Grauwe en een Zwartgrauwe Vliegenvanger ; 6-7 Fi-
tisson; 4-5 Tuinfluiters ; 8 Grasmusschen (2 99 of jongen); 5
Braamsluipers ; omstreeks 50 Tapuiten (60-70 geschat!); 6 Paap-
jes; 1 Roodborst; waarschijnlijk 4 Gekraagde Roodstaarten (2 99
en 1 jonge cT); 2-3 Draaihalzen.
Een schuwe Oeverlooper aan de kreekjes.

27 Augs. — Bedekt en zonnig. Krachtige tot stormachtige wind,
aanvankelijk Zuidzuidwest, later ruimend tot West; 's avonds
afnemend.

Sterke wind bemoeilijkt het waarnemen en maakt dat we geen
trek behoeven te verwachten.

2 Grauwe Vliegenvangers (1 jong, 1 oud met kleine slagpennen
geheel of gedeeltelijk nieuw, groote slagpennen en bovenvleugel-
dekveeren oud); 1 Zwartgrauwe Vliegenvanger; 6 Fitissen (1 jong
verzameld); 2 Tuinfluiters; 1 Grasmusch (9 of jong); 10 Tapui-
ten; 1 Paapje; 4 Gekraagde Roodstaarten (2 jonge cf cf en 1 9);
1 Draaihals.

Een jonge Fitis 's avonds slapend gevonden in een appelboompje
van den boerderijtuin.

28 Augs. — Aanvankelijk bedekt, later zonnig en bewölkt, 's mid-
dags meest beider. Wind eerst West en niet zwak, 's middags
geruimd tot Oost, 's avonds Zuidoost.

Enkele Ortolanen in de helm, van trek niets gemerkt.

6 Fitisjes (één jong verzameld); 1 Rietzanger (jong, verzameld);

1 Tuinfluiter; 2 Grasmusschen, 99 of jongen, één zéér ros!; 3
Braamsluipers; 12 Tapuiten (een jonge cf dood gevonden); 1 Paapje;

2 Gekraagde Roodstaarten, een jonge çj^ en een 9; 1 Draaihals.
Een Oeverlooper in den stuifdam!

29 Augs. — Aanvankelijk afwisselend zonnig en donker, 's middags
meest zon. 's Morgens wind Zuid, vrij sterk, ruimt tot West en
wordt zeer sterk, tegen den avond stormachtig.

In de vroegte 4 maal een Spreeuw gezien. Er is sterke trek van
Ortolanen, Boom- en Graspiepers, Witte en Gele Kwikstaarten
(een oud cf on oud 9 nader herkend). Verscheidene Boerenzwa-

63

luwen jagen längs (6—8 totaal gezien), ook 2 Gierzwaluwen. Twee
Witgatjes overtrekkend. Een Torenvalk jaagt 's morgens achter de
boerderij.

Een groot aantal Ortolanon op het eiland, vooral 'smiddags. Ze
schijnen uitsluitend in te komen uit Noordnoordoost (misschien
ook Noord tot Noordoost) en daarbij vliegen ze in gemengde troe-
pen met Graspiepers en Gele Kwikstaarten. Zoo noteerden we
9 vogels w. 0. Ortolanen en Graspiepers en een gezelschap van
24 stuks waarbij enkel Ortolanen gehoord werden. Hun trek
duurde lang voort, want zelfs om 1 n. m. namen we nog 4 vogels
waar, w. o. 1 Ortolaan en 1 Gele Kwikstaart, die uit Noordnoordoost
aan land kwamen; deze schonen ons zeer vermoeid toe. Er is
ook vrij Sterke doortrek van Gele Kwikstaarten op zichzelf, deze
komen eveneens in uit Noordnoordoost en vliegen regelrecht door,
zonder het eiland aan te doen (5-6 maal gezien). Ook de Witgatjes
volgden deze richting. Slechts één Boompieper waargenomen, in-
komend uit Oost.

2 Vuurgoudhaantjes (één verzameld, jong); 6 Zwartgrauwe Vlie-
genvangers; omstreeks 40 Fitissen (5 verzameld, 4 jong); 1 Tuin-
fluiter; 4 Grasmusschen (1 oude cf); ruim 15 Tapuiten; 4 Paap-
jes; ongeveer 15 Gekraagde Roodstaarten (2 oude cfcf, jonge cf cf,
99); 1 Draaihals.

's Morgens om een nur of negen worden een Tapuit en een vogel,
. die voor Vliegenvanger gehouden werd, waargenomen, aan de
Noordzeezij van het eiland opkomend uit zee; om 9.16 op dezelfde
wijze een bleeke Fitis. Deze vogels schonen, hoewel de Tapuit
direct in de heim streek, niet erg vermoeid.
'sAvonds wordt (winderig!) naast een Witte Kwikstaart (jong)
een Gele Kwikstaart slapend aangetroffen in een der appelboompjes
van den boerderij tuin !

30 Augs. — 's Morgens een enkele regenbui nit tijdelijke bewolking,
overigens meest zon. Vrij sterke wind, Noord, later krimpend.

Niets van trek gemerkt ; wel zitten er nog veel Ortolanen, enkele
Boompiepers en Gele Kwikstaarten en naar het ons voorkomt,
meer Witte Kwikstaarten dan gewoonlijk.

2 Grauwe Klauwieren; 1 Zwartgrauwe Vliegenvanger; 2 (!) Fitissen
(vergelijk 29 Augs.!); 1 Tuinfluiter; 1 Braamsluiper; 10 Tapuiten;

64

5 Gekraagde Roodstaarten (2 cfcf, waarvan 1 jong, 3 99)- De
Draaihals nog steeds blijvend!
Een Oeveiiooper in den stuifdam!

31 Augs. — Aanvankelijk bewölkt, later zonnig. Wind eerst sterk,
later afnemend en 'savonds waarschijnlijk krimpend, Noordwest.

Enkele toevende Ortolanen.

's Morgens 2, 's middags 3 Gekraagde Roodstaarten; 's morgens 2,

's middags 8 — 9 Tapuiten.

Een Oeverlooper aan de kreekjes.

Rottum wordt met een gerust hart verlaten !

Van de verzamelde vogels die alle in het voorgaand overzieht
der waarnemingen te vinden zijn, geven twee soorten nog tot een
enkele opmerking aanleiding. Dit zijn Phylloscopus trochüusen OenanÜie
oenanthe.

Phylloscopus trochilus (L.),

Onder 11 Augustus werd reeds een verzamelde jonge Fitis ge-
noemd, tot den vorm eversmmvni (Bp.) te rekenen, die voorkomt in
Sibérie, westwaarts volgens ons tegenwoordig weten tot in Noordoost-
Rusland.

Hoe sceptisch vele ook mögen staan tegenover het benoemen en
daarbij min of meer in hokjes zetten van te onderscheiden geogra-
fische vorm en, ieder zal moeten toegeven dat deze vormenstudie
een der dankbaarste hulpmiddelen is voor het trekonderzoek. Boven-
dien zal wel eens de tijd komen, dat wij leeren de hokjes-stijfheid
te omzeilen en ons een juist beeld te vormen van aanpassing en
wetmatigheid. Tot zoolang volgen we de sleur en vermelden we
hieronder de staart- en vleugelmaten der op Rottum verzamelde
Fitissen ter overtuiging dat de maten deze evei'smanni-âeterminsitie
niet tegenspreken.

65

Vleugellengte.

Staartlengte.

3 QÇ juv.

9
9 ad.

3 cTcf juv.

cf ad.
juv. (sexe?)

61—62

62

66 en 67

64.5—66

69

63

50.4—51.4
51.5
51.4
52.2—52.6

51.5

eversmanni (Bp.) Ç J^v.

67

53

De vogel is van aile verzamelde jonge Fitisjes op de bovendeelen
het meest grijs getint en komt in dit opzicht ongeveer overeen met
het oude cT van 22 en het oude 9 van 29 Augustus. De onderzij
is zeer weinig geel en komt eveneens overeen met die dezer twee,
doch in plaats van met gelé uitvloeivlekken bedekt, is de borst
meer egaal bleek-geelgrijs dat naar onder onmerkbaar lichter wordt.
De pootkleur is in de noot onder 20 Augustus beschreven. Deze
determinatie is dus gebaseerd op het feit dat de bedoelde Fitis een
jonge vogel was.

Dat de pootkleur van den vogel donkergrijszwart was, pleit mo-
gelijk voor de juistheid der determinatie, omgekeerd mag men de
donkere pootkleur niet als middel gebruiken om een Fitis als
Noordsche te herkennen.

Het is niet onmogelijk dat ook het oude cf en het 9, hierboven
bedoeld, vogels zijn die uit eversrnanni-omgeving stammen, dit zal
wel niemand kunnen uitmaken; het geldt niet voor het oude 9 van
11 Augustus dat de borst zeer duidelijk geel gevlekt heeft.

Overigens namen we, zooals al gezegd werd, vaak zeer bleeke
jongen waar. Ook de oude Fitissen varieerden zeer sterk; bij som-
mige stak een schijnbaar helgele keel en bovenborst tegen een
spierwitten buik af, waardoor ze kleine Fluiters scheuen ; andere had-
den keel en borst zeer bleek-geelgrijs. Mogelijk wijst dit ailes op
verschillende herkomst der waargenomen vogels; hiervoor schijnt
ook een waarneming van 29 Augustus te pleiten, waarmee we
deze Fitisbespreking willen sluiten: bij de takkenschelf 's mor-
gens onder 12 stuks Fitissen 11 „bleeke", ongeveer als oude vogels
uit ons land uitziend; in den stuifdam telden we 15 stuks en daar-
onder ook enkele bleeke; het meerendeel echter was helgeel van

6

66

onder en zo kwamen zoo te zien mot gcwone jonge Fitissen overeen.
„Ik veronderstel nu dat de stuif'dam voornamolijk zijn vogels uit
de richting van Borkum, de takkenschelf hoofdzakelijk recht uit de
Noordzee krijgt. Dan zal de stuifdam helgeol gebuikte vogels bezit-
ten, uit Oost-Duitschland b. v., de scholf „bleeke" uit Scandinavie ')."
Hoe vreemd het ook klinken möge dat men buiten verschillen
van enkele millimeters zou kunnen waarnemen, zou ik toch betref-
fende den 29sten willen toevoegen dat enkele vogels uit de takken-
schelf ons bijzonder groot voorkwamen, dat ze zichtbaar langer
staarten bezaten en dat enkele de bovendeelen zöö grijs en de
onderdeelen zöö bleek getint hadden dat één hunner aan een Braam-
sluiper herinnerde! Men vergeté niet dat we soms enkele uren ()
tot 10 meters van den takkenbossenhoop af lagen en onze vogels
daarbij onderzochten met 8 en 18x-vergrootende prismakijkers.
Vele vogels bij elkaar maakten bovendien het vergelijken gemakkelijk.

Oenanthe oenanthe (L.).

Dat waren dagen waarvan we niet gedroomd hadden, 50, GO Ta-
puiten na afloop van de telling! Wat kon die vlakte er gezeUig
uitzien met om de andere graszoô een Tapuit er boven op! En wat
een groote waren er af en toe tusschen!

Jammer genoeg bestaat er voor de voor ons te verwachten oenanthe-
vormen in den herfst geen ander critérium dan de grootte en daarbij
komen dan vooral de vleugel- en looplengte in aanmerking. Ik ver-
zamelde 4 jongen en 4 andere werden dood gevonden door Druver,
Traanberg en een der kinderen. Van deze 8 stuks laat ik er 2
vervallen, daar hun geslachtsklier nog niet macroscopisch zichtbaar
gedifferentieerd was. Duid ik, zonder dat ik hiermee iets zou willen
beweren omtrent al of niet-houdbaarheid dezer beide vormen, de
Middcl-Europeesche broedvogels als grisea (ßr.) aan en de Noord-
Europeesche als oenanthe (L.), dan zou ik de verzamelde vogels als
volgt willen specifieeren. Voor vergelijk geef ik tevens de maten
van enkele al eerder verzamelde vogels; vorder verwijs ik naar de
door Kleinschmidt gegeven tabel van vleugelmaten in „Berajah" 1905,
Saxicola Borealis.

1) De 4 op 29 Augustus verzamelde jongen pleiten echter niet voor de
juistheid dezer verondorstelling.

6?

Sexe.

Datum.

Viiidplaats.

Vleugelmaat ').

Versch

Droog

Looplengte.

gemeten.

gemeten.

(jrlsi'd (Hrehin.)

9 j"v.

14 VIII 1921
28 VIII 1921

Rottumeroog

91—91
94—94

89—90
92—93

26 en 26. 3
26

cfad.

25 IX 1920

Brandaris

96—96

26.9

9 j"v.

26 VIII 1921

Rottumeroog

99—100

98—98

27

9 ad.

2 IX 1920

Doggers bank

96 — 96

95—95

27

oeninilhfi (L.) <

14 VIII 1921

15 VIII 1921

Rottumeroog

98 of meer
100—100

97—97
100—100

27.5
27.3

cf Jiiv.

14 IX 1920

Doggersbank

100—100

99—99

27.4

cTad.

25 VIII 1921

Rottumeroog

100—100

98—99

26.4

lencnrrhoa (Gm.)

9

4 V 1920

Noordwijk
aan Zee

106 — 106

104—104

28.2

Alle voorwerpen vertoonen correlatie van vleugel- en loopmaten,
slechts het oude cf van 25 Augustus 1921 maakt hierop een uit-
zondering.

Het jonge 9 van 26 Augustus dat door Drijver in den stuifdam
werd dood gevonden, hield ik aanvankelijk voor een voorw^erp van
den Groenlandschen vorm [^ez^corr/ioa (Gm.)]. Hoewel de vleugellengte
voor oeyianthe groot is, houd ik, gelet ook op de looplengte, den
vogel tocli liever voor een Noord-Europeeschen broedvogel.

1) De maten van beide vleugels zijn steeds gegeven. De looplengte ver-
toonde links en rechts alleen bij den eersten vogel een verschil ; intusschen is het
meest moeilijk den loop te meten tot in tienden van millimeters nauwkeurig.

68
Stcltloopcrs cnz*

Was Rottum voor het waarnemen van den trek der zangvogeltjes
bij uitstek geschikt, voor hefc verkrijgen van notitie's betreffende
den trek der steltloopers bleek het niet de aangewezen plaats.

De voornaamste tegenslag was dat de vloed, die langzaam maar
gestadig de ontelbare scharen op de uitgestrekte slikken voor zieh
uitdreef, hier wegens de topografische gesteldheid de uitwerking
miste, waardoor zij Eendracht en Delle wal beroemd heeft gemaakt:
de vogels werden niet alle bijeengedreven naar een
gemakkelijk onder observatie te nemen ter rein, maar
formeerden tijdens hoog water hier en daar groote gezelschappen
längs den geheelen zuidoostkant.

Alleen wanneer over de uitgestrekte hors het zand in rechte
strepen voortjoeg en het vloed water bij de groote kaap vorder
tusschen de zeekraal kwam opzetten dan gewoonlijk, zochten de
scharen de luwte van het eiland en de grasvlakten, vrij van stui-
vend zand. Maar op zulke dagen kon van een rüstig waarnemen
en teilen weinig komen ').

De enkele aanteekeningen die wij hieronder laten volgen, hebben,
tenzij anders vermeld, uitsluitend betrekking op de tweede Juli-
helft, toen nog geen zangertjes of Tapuiten het verloopen van den
zomer op het vreedzaam eiland kwamen aankondigen.

Scholeksters broeden over het geheele eiland verspreid, zelfs
midden op de haast altijd stuivende hors. Er waren einde Juli nog
verschillendo nesten met eieren, o. a. één op de hors en 3 aan de
zuidwestzijde, de laatsten waarschiinlijk van vogels wier eerste
legsel door de zee vernield word.

De meeste broedsels waren echter reeds uitgeloopen en de jongen
in allerlei ouderdomsstadia aan te treffen, een klein aantal al vol-
komen vlug. Vanuit den uitkijk op het boerderijdak was het aardig
mot con kijker de familie's in do vlakto gade te slaan.

20 Juli zag Brouwer op de hors, ter wij 1 de oude Scholeksters

1) Een woord van dank aan den heer J. Niekmeyer te Arnhem voor de
vriendelyke wyze waarop door hem voor dergelyke waarnoniingon een sterk
vergTootende kijker met statief werd bescliikbaar gesteld.

69

alarmeerden, een donsjong dat, zelf meepiepend, recht op hem
kwam aanloopen, bij tusschenpoozen even stil staand als om te
luisteren. Bij nader toezieri bleken de beide oogen van het onge-
lukkige diertje met zand te zijn dichtgestoven!

Maar een ieder die het eiland bezoekt, wordt getroffen door de
reusachtige massa's, van verre donker-uitziende vogels, die hij
meestal reeds bij aankomst vanaf de boot aan het zuiderstrand
ontdekt. Het zijn alle niet-broedende Scholeksters die er tijdensden
vloed tot één machtigen troep van naar schatting omstreeks 4000
vogels, bijeengevlogen zijn om er het grootste gedeelte van den dag
to verslapen. Met den kijker v^^as gemakkelijk uit te maken dat
althans ruim een vierde gedeelte jonge vogels vv^aren in hun eerste
wiuterkleed (donkere snavelpunt, witte keelvlek); de overgroote
meerderheid was echter niet van volwassen zomerkleedvogels te
onderscheiden. Toch lijkt het ons niet onaannemelijk dat ook deze
laatsten in hoofdzaak éénjarige vogels waren, in hun eerste zomer-
kleed; de eerste-winterkleed-vogels zouden dan jongen van late
broedsels kunnen zijn '), bij welke de rui naar het (eerste) zomer-
kleed vaak niet schijnt op te treden, die dozen rui en dus ook het
eerste zomerkleed wellicht geheel overslaan '-).

Het aantal Goudkieviten was doorloopend klein ; slechts enke-
lingen, tweetallen of kleine troepjes werden gezien, doorgaans in
onvolkomen prachtkleed; vogels in volkomen winter- of zomerkleed
werden in den beginne slechts enkele malen aangetroffen, in Augustus
echter waarschijnlijk vaker. De grootste troep, welke 27 Juli werd
genoteerd, telde 37 vogels (alle kleeden) en het totaal op Rottum
aanwezige aantal werd dozen dag geschat op ruim 80, 23 JuU op
ruim 50 stuks.

Eigenaardig is dat de soort in groot aantal aanwezig was onder
de strandvogelbenden, welke 7 Augustus bij opkomend water van
de slikken voor Noordpolderzijl verdreven werden; vermoedelijk
trad dus eerst in Augustus een vermeerdering op.

Zie voor Kievit: Dagelijksch 0 verzieht.

De Steenlooper was een van do weinige soorten, waarvan in
de laatste Julidagen een duidelijke toename viel waar te nemen. Tot

1) Cf. Lieut. Claud B. Ticehurst, A contribution to the Ornithology of the
Island of Texel. Ibis 1920, p. 388—390.

2) Cf. Annie C. Jackson, The moults and sequence of Plumages of the
British Waders. Brit. Birds, Vol. XI, p. 84.

70

24 Juli werden geeii groote aantallen gozien, maar na dezen datum
was de beweeglijke vogel op hat wad een talrijko verschijning,
graag gemengd onder de bedrijvig voedsel zoekende Bonte Strand-
loopers of bij andere soorten aangesloten. Hun aantal liep in de
honderden; de grootste vluchten uit louter Steenloopers bestaande,
telden 80 tot 120 vogels. Alle waargenomen voorwerpen waren in
zomorkleed, zoodat wij vermoedelijk te doen hadden met een zui-
vcren doortrek; alleen 2 Augustus werden een of meer exemplaren
in jeugd- of winterkleed gezien.

De Goudplevieren vonden in de niet ver afgelegen Groningsche
polders de zoo geliefde versch geploegde bouwlanden, waar zij zieh
2 en 7 Augustus dan ook vrij talrijk ophielden. Op Rottum viel
het moeilijk om zekere waarnemingen betreffende de soort te ver-
krijgen, daar zwijgend langsvliegende vogels niet steeds op het
eerste gezicht van een Goudkievit in overgang waren te onder-
scheiden. Om deze reden kunnen slechts een vogel, die onder het
uiten van z'n lokroep 25 Juli 's middags van over de Eems recht-
toe op het eiland kwam aanvliegen en een zeer mak voorwerp dat
24 Augustus op het strand werd aangetroffen, zonder bezwaar wor-
den- opgegeven.

Bontbekplevieren werden in gering aantal op het wad of als
toevende trekkers (31 Juli, meest jongen) aan het Noordzeestrand
gezien, in Augustus enkele malen als directe doortrekkers.

Op een paar plaatsen van het eiland verrieden Strandpleviertjes
door hun agitatie dat nog hulpbehoevend kroost in de nabijheid
zieh gedrukt hield en zoo werden jongen gevonden op 20 Juli en
9 Augustus. Maar daarnaast hadden zieh troepjes verzameld aan
het zuiderstrand en vooral in het stuifgebied der Dwergsterns aan
de westzijde waren vaak een goed aantal bijeen (40-tal op 24 Juli,
meer dan 70 op 13 Augustus).

Zie voor Watersnip: Dagelijksch Overzicht.

De Bonte- en de Kanoetstrandlooper kunnen moeilijk af-
zonderlijk behandeld worden. In talrijke gemengde troepen bevolkten
zij de bij ebbe droogvallende slikken om door den vloed langzaam aan
weer naar het eiland teruggedreven te worden en de uren van hoog
water te verslapen aan den zuidoostkant, verzameld in eenige com-
pacte (reuze-)troepen. Hier kon zonder overdrijven van duizenden
gesproken en het totaal aantal op een 8 à 10 duizend geschat
worden. Welke van beide soorten in die dagen de meerderheid
vormde, kon niet worden uitgemaakt, want nu eens overheerschteu

71

ill een troep de forschere Kanoeten, dan weer waren de bedrijvige
zwartbuikjes sterker in aantal. Vermeid dient te worden dat alleen
Bonte Strandloopers in vol zomerkleed met de duidelijke zwarte
buikvlek van deze zwermen deel schenen uit te maken; de Bonte
►Strandloopers die als enkelingen in de eerste helft van Augustus
tamelijk regelmatig aan de kreken waren aan te treffen, waren
gedeeltelijk Jon gen (in juveniels-kleed), in overgang tot winterkleed
(5 stuks aangoteekend tusschen 9 en 15 Augustus). (Waarschijnlijk
werden dergelijke vogels reeds einde Juli in klein aantal waarge-
nomen). In het laatst van Augustus waren de oiide aljnna-YOgels
voor een groot deel in overgang.

De Kanoetstrandloopers droegen in Juli meest het steenroode zomer-
kleed, een achtste deel naar schatting was in die dagen in winter-
kleed; daartusschen kwamen alle rose-kleurovergangen voor. Eind
Augustus werd bijna enkel overgang en winterkleed waargenomen.

Van den Krombekstrandlooper werd slechts nu en dan een
onkeling in het bruinroode zomerkleed op het wad aangetroffen; stellig
bevond zieh een klein aantal onder de massale troepen der beide
voorgaande soorten, maar om ze er in te ontdekken, was ons niet
mogelijk. Een gezelschap van 50 à 60 stuks, dat 1 Augustus op
het slik gevonden werd, bestond zonder twijfel uit doortrekkers.
27 Augustus werden 3 vogels in waarschijnlijk onvolkomen winter-
kleed gezien.

Een bescheiden aantal schuwe Drieteenige Zandloopers be-
volkte het westerstrand, een paar maal werden ook exemplaren op het
wad gezien ; de Juli-vogels (meest een troepje aan het westerstrand)
waren alle in zomerkleed, in Augustus werden ook vogels in winter-
kleed gezien, waarschijnlijk j engen.

Zie voor Kemphaan: Dagelijksch Overzicht onder 14 en 18
Augustus.

De krachtige roep van den Groenpootruiter werd gedurende den
geheelen verblijf-tijd gehoord, maar alleen over de laatste décade van
Juli hebben wij gegevens over hun aantal. Dit bedroeg 23 Juli
totaal + 60 stuks; daarna vond een toename plaats en 25 Juli
werden ruim 120, 27 Juli omstreeks 130 vogels geteld; 8 en 9
Augustus werden bij hoog water resp. nog ruim 50 en omstreeks
80 stuks op het eiland gezien.

Zie voor Witgatje: Dagelijksch Overzicht.

T u r e 1 u u r s vertoonden zieh die laatste Juli-dagen en in de maand
Augustus op Rottum tegen verwachting slechts in zeer gering aan-

72

tal, meest enkelingen ; nooit werden meer dan 5 stuks bijeen ge-
zien. Tijdens eon bezoek aan het eiland op 19 Juni alarmeerden er
enkele boven de grasvlakten van het zuidelijk deel, zoodat wij den
indruk kregen dat vermoedelijk twee paren breed vogels waren.

De Oeverlooper bezocht in Augustus verscheidene malen de
geulen van het schapenland, waarin het water na een hoogen vloed
was blijven staan; enkele malen ook werden vogels in den stuifdam
aangetroffen !

Bij de Rosse Gr utto's viel een duidelijke toename te constateeren,
naarmate Augustus naderde. De eerste dagen werd hun aantal op
enkele tientallen, 23 Juli op ruim 100 (in hoofdzaak„rose"-gekleurden,
enkele winterkleed en enkele steenrood), op 27 op 400 stuks ge-
schat, waaronder waarschijnlijk vogels in zomerkleed talrijker aan-
wezig waren dan tevoren.

Behalve de Wulpen, die als overtrekkers in het Dagelijksch
Overzicht vermeid werden, herbergde het eiland bij hoog water
doorgaans een contingent van eenige honderden zeer schuwe Wul-
pen, het aantal varieerend van 400 tot 1200 stuks.

Van den Regenwulp werd slechts nu en dan een enkeling ge-
hoord of gezien; alleen op 26 Juli passeerde een gezelschap van
15 doortrekkers.

Volledigheidshalve voegen wij hierbij nog eenige notitie's betref-
fende de Meeuwen en Sterns, waaraan Rottum ook heden ten
dage nog zijn vermaardheid te danken heeft.

Als overzomeraars waren er een 80 à 100 Mantelm eeu wen,
meest jonge exemplaren in het grau we kleed der één jaar oude vogels ;
ongeveer een vierde deel was niet van volwassen vogels te onder-
scheiden en tusschen deze uitersten kwamen vele vogels voor met
meer of minder grijs in den zwarten mantel. De hoofdmacht (ruim
60) lag het grootste gedeelte van den dag te rüsten nabij de groote
kaap en alleen bij gunstig getij vertrokken de forsche dieren naar
het wad onder het uiten van hun zwaren roep, nog lager van toon
dan die van de Zilvermeeuw.

Zilver meeuwen zouden er volgens beweren van den voogd op
Rottum ongeveer 1000 paren broeden, de kolonie op de Noordwest-
plaat schatte hij op 2000 paar. Op de Plaat waren de eieren dit
jaar stelselmatig geraapt, op Rottum daarentegen had men de
Meeuwen met rust gelaten (met uitzondering van de vogels der
zuidelijke duintjes), waardoor de voogd hoopte de door de mobili-

73

satie naar de Plaat verdreven vogels, met het oog op een gemak-
kelijker eier-inzamelen, weer terug te lokken.

19 Juni kregen wij den indruk dat de jongen algemeen juist de
eischalen verlaten hadden of bezig waren ze te vertaten. Eind Juli
waren in de groote vlakte onder de boerderij de halfwassen Meeu-
wenjongen in groote aantallen bijeen. De aan de westzij van het
eiland uitgebroede Meeuwenkaikens gingen bij nadering van men-
schen dadelijk te water en op de deining rondzwemmend, wachtten
ze tot het gevaar geweken was. Tegen Augustus was een deel vlug,
intusschen waren zelfs begin Augustus nog kleine jongen te vinden
en eerst aan het eind van de maand waren de meeste Meeuwen
vertrokken, zoodat op mooie ochtenden slechts enkele boven de
kolonie zweefden. Bij winderig weer en tegen den avond kwamen
vele intusschen nog op het eiland rüsten, vooral op het kreeken-
strand, westelijk van de kolonie.

Behalve oude vogels en jongen hielden zieh ook vogels van daar-
tusschen gelegen leeftijden in de buurt van de kolonie op.

Van de Kleine Zeemeeuw waren dit jaar 2 nesten met 3
eieren tusschen de Zilvermeeuwen van de zuid-duintjes gevonden en
de oude vogels alarmeerden daar nog heftig wanneer er in die buurt
geloopen werd; 80 Juli werd een vlug jong gezien. Daar er in den
stuifdam nabij de groote baak ook steeds een cantis alarmeerde
(nog op 9 Augustus), lag daar wellicht nog een derde nest. Ook op
de Plaat waren dit jaar 2 nesten gevonden. Het aantal der niet
broedende vogels (oude, één jaar oude en in Augustus een klein
aantal jongen van 1921), welke die dagen de schelpvlakte van de
zuidpunt tot rustplaats gekozen hadden, was zeer aanzienlijk en
bedroeg stellig 2^/.^ à 3 duizend stuks.

Even talrijk waren de scharen Kapmeeuwen welke bij krachtigen
wind met hen de beschutting van het eiland zochten. Dit waren
echter meest oude vogels, een klein deel één jaar oude vogels,
terwijl slechts enkele jongen van 1921 werden waargenomen. 23 Juli
waren er onder circa 2200 stuks ± 400 oude dieren, zoo te zien
in vol zomerkleed, maar de meesten ruiden al en waren eind Juli
half of bijna geheel in winterkleed, terwijl half Augustus slechts
winterkleed of overgang tot winterkleed werd aangeteekend.

Hoewel de Groote Stern sedert 1913 ') niet meer op Rottum

1) In 1914 keerden de vogels wel terug, maar tijdens den broedtijd hebben
zy toen het eiland verlaten.

gebroed hoeft, was hij or goregeld to zien. Oudo vogcls die luid
him scherp „starriet" of „kaugek" boven hot eiland lioten khiiken,
wanneer zij met een snirpend jong overgovlogen kwamen, waren
algomeon, Hun lievelings-verblijfplaats was hot einde van de hors,
dicht aan de Eems, waar ze in een of meor troepen van 80 tot
150 vogels samenhokten. Een derde deel van deze vogcls bestond
uit jongen van dit jaar. 1 Augustus bedroeg hun aantal tegen de
500 stuks.

De Vischdiefjes en Noorsche Sterns hadden een talrijke
nederzetting (eenige honderdon paren) op de schelpvlakte aan den zuid-
kant, waar ze duchtig te kampen hadden met hot stuivendc zand.
Bovendien hadden ze volgens den voogd veel last van de Zilvermeeuwen
en aan deze laatsten is het mogelijk te wijten dat de good bevolkte
kolonie van einde Juli, 13 Augustus verlaten teruggevonden word.
Een groot aantal lijkjes van donsjongen lag bovendien reeds einde
Juli samengespoeld in een oude hoogwaterlijn.

Het broedterrein der Dwergsterntjes was aan de westzijde ge-
legen, dicht bij de landingsplaats, maar het hooge water onder invloed
van den krachtigen westenwind van 23 Juli veegde do plek schoon
tot een kale woestenij. Een klein aantal vogels trotseerde, evenals
een enkele Scholekster en Zilvermeeuw, de haast eeuwig stuivende
hors en slaagde er in, daar jongen uit to broeden: 25 Juli 2 jongen
(1 dood, 1 half dood) en een nest met 2 eieren, 26 Juh een grooter jong.

Zie voor Zwarte Stern: Dagelijksch 0 verzieht.

De voogd schatte zijn Bergeenden-bezit ') op een 10 à 12 paren,
die echter bij onze komst op het eiland reeds met hun jongen de
wijde waddenzee waren opgegaan. Eén ouder-paar met een 5-tal
donsjongen vertoefde nog op het uiteinde van do zandplaat aan den
oever der Eems.

Maar nergens waren bij afgaand water do bonte scharen der niet
broedende vogels zoo talrijk als op het Rottumer wad in die laatste
Juli-dagen. Hoewel de aantallen niet iederen dag even groot waren,
viel van eenigen doortrek niets te bespeuren. 21 Juli word hun
aantal op nog geen 500, 25, 26 en 27 Juli steeds op 600 stuks ge-
schat. 22 Juli waren zij buitengewoon talrijk en daar een vrij
krachtige wind het mogelijk maakte de vogels in groepjes te laten

1) Cf. Otto Leege, Die Vögel der Ostfriesischen Insehi. 1905. S. 37: „Auf
Rottum nisten nur noch etwa 200 Paare".

75

passeeren, weten wij dat er niet minder dan' 1140 vogels toen bijeen
zijn geweest.

Enkele E i d e r e e n d e n in donkergrauwe zomerkleeden (meestal 4
tot 6, waarschijnlijk niet-geslachtsrijpe vogels) hielden zieh geregeld
op bij de uiterste oostpunt van de hors, aan den mond van een
breede en diepe kreek, die bij eb een groote watermassa naar de
Eems voerde. 5 Juli had de heer G. Rooseboom, Den Haag, tusschen
Rottum en de Plaat reeds een 5-tal aangetroffen, waarbij toen 2
vogels waren met vrij veel wit in het gevederte. („Zij maakten
zoo ongeveer den indruk van het Jüngeres" cf, figuur 2 van plaat 21
van deel X van Naumann"). Deze waren reeds eenige dagen bij
het eiland gezien (brieven 7 Juli '21 en 18 Januari '22).

De zandige boorden van bovengenoemde kreek waren tijdens laag
water ook een gelief koosde verblijfplaats voor de Middelste Zaag-
bekken, die er gaarne hun toilet maakten. Ze waren echter steeds
buitengewoon op hun qui-vive en niet te benaderen. Het grootste
aantal dat er 81 Juli bijeen was, bedroeg 20 stuks. 25 Augustus
schoot de voogd een cT in zomerkleed op zee.

NAMEN DER IN HET VERSLAG GENOEMDE VOGELS.

Hieronder volgt een opgaaf van de Latijnsche en Hollandsche
namen der in dit verslag genoemde vogels. Daar ons eén oordeel
over meerdere of mindere wenschelijkheid van een bepaalde nomen-
clatuur ontbreekt, geven we de voorkeur aan die van Hartert,
omdat zijn werk ons de namen geeft van alle palaearktische soorten ')•

Intusschen met een kleine wijziging. Wanneer iemand buiten een
Vink waarneemt, kan hij zeggen Fringilla coelebs gezien te hebben;
intusschen niet Fringilla coelebs coelebs, want bij de moeilijkheid
van rassen-onderscheiding. is het meest niet doenlijk den derden naam,
zijnde die van den geographischen vorm, toe te voegen zonder dat

1) Daar de aanvullingen op Die Vögel der Palaearktischen Fauna nog niet
alle versehenen zijn, ontleenen we de nomenclatunr aan de Handlist of British
Birds (1912), met inachtname van de correcties voorkomend in British Birds,
Vol. IX, p. 2—10, Vol. XI, p. 2—5, Vol. XIII, p. 2—4 en Vol. XV, p. 2—3

76

men gevaar loopt, dezeii niet te kunnen verantwoorden; meestal is
een geographische vorm slechts vast te stellen bij vergelijk van
huiden, gevallen als die van de Rouw- en de Engolsche Gele Kwik-
staart behooren tot de uitzonderingen. Desondanks worden.de vogels
bij opgaven van dagelijksche waarnemingen vaak met 3 namen
aangeduid, o. i. een onmogelijke wijze van doen.

Zijn in een soort een of meer geographische vormen onderscheiden,
m.a. w. zijn de vogels van die soort 3 namen rijk, dan kan men,
als men over den vogel in het algemeen spreekt (niet over
een der vormen) de soort enkel binai r aanduiden, indien men den
auteursnaam weglaat. Een wijze van doen die evenmin te billijken
is, want oorspronkelijk werd elke vogel binair benoemd.

Sommige vogels bezitten 2, andere 3 namen; hier bezitten die met
2 wel een auteursnaam. Een weinig eenvormig benamingssysteem !

Zij die zieh nog in het rüstig bezit van slechts 2 namen (plus
den auteursnaam) verbeugen, doen dit zoolang het niemand lukt een
geographischen vorm „af te scheiden"; in vêle gevallen berust de
derde naam op de kunde, routine en opmerkingsscherpte van den
ornitholoog die een bepaalde groep zijn belangstelling waardig acht;
voorloopig varieert het aantal vormen regelmatig, omdat de een de
verschillen niet vermag te zien die de ander aangeeft. Dergelijk
onderzoek verdiept en is zeer zeker te prijzen, doch de nomencla-
tuur mag er niet de dupe van worden, het moet en kan buiten
de eigenlijke nomenclatuur omgaan.

Als laatste bezwaar zouden we willen opmerken dat de ornitho-
logie zieh door dit systeem naar ons gevoelen in zekeren zin ver-
wijdert van de andere biologische wetenschappen.

Zelf zijn we allerminst tegen benoemen van geographische vor-
men, deze zijn daarvoor een te gemakkelijk hulpmiddel voor trek-
studies; ook heeft een soortbeschrijving weinig zin, indien ze slechts
op een deel der vogels van toepassing is. Om nu echter aan de
bovengenoemde bezwaren te ontkomen, dulden we voortaan de
vogels binair aan, terwijl dan de naam van den geographischen vorm,
in zekeren zin onafhankelijk van dien van de soort, wordt toegevoegd
waar deze gegeven kan worden. De voordeelen zijn genoemd: een-
vormigheid in het benamingssysteem, niet-voorkomen van namen
die niet te verantwoorden zijn naast de mogelijkheid van auteurs-
naam-toevoegen; tot slot mogelijkheid van rassenstudie zonder dat
deze onze nomenclatuur moeilijkheden veroorzaakt.

77

Akkerleeuweiik Älauda arvensis L.

Aschgrauwe Kiekendief . . . Circus pygargus (L.)

Bergeend Tadorna tadorna (L.)

Blauwe Kiekendief Circus cyaneus (L.)

y, Reiger Ardea cinerea L.

Boerenzwaluw Hirundo rustica L.

Bontbekplevier Charadrius hiaticula L.

Bonte Strandlooper . . . . . Erolia alpina (L.)

Boompieper Anthus trivialis (L.)

Boomvalk Falco subbuteo L.

Braamsluiper Sylvia curruca (L.)

Draaihals Jynx torqiäUa L.

Drieteenzandlooper Crocetliia alba (Fall.)

Dwergstern Sterna albifrons Pali.

Eidereend Somateria mollissima (L.)

Fitis Phylloscopus trochilus (L.)

geogr. vorm tyi^o-trocliilus
„ „ eversmanni (Bp.)

Fuut Podiceps cristatus (L.)

Gekraagde Roodstaart .... Phoenicurus phoenicurus (L.)

Gele Kwikstaart Motacilla flava L.

Gierzwaluw Äpus apus (L.)

Goudhaantje Regulus regidus (L.)

Goudkievit Squatarola squatarola (L.)

Goudplevier Charadrius apricarius L.

Grasmusch Sylvia communis Lath.

Graspieper ". Antlius pratensis (L.)

Grauwe Klauwier Lantus collurio L.

fl Vliegenvanger. . . . Muscicapa striata (Fall.)

Groenpootruiter Tringa nebularia (Gunn.)

Groote Stern Sterna sandvicensis Lath.

Huismusch Passer domesticus (L.)

Huiszwaluw Delichon urbica (L.)

Kanoetstrandlooper Calidris canutus (L.)

Kapmeeuw Larus ridibundus L. .

Kemphaan Philomachus piignax (L.)

Kievit Vanellus vanelhis (L.)

Kleine Zeemeeuw Larus canus L.

Koekoek Cucuhis canorus L.

Krombekstrandlooper .... Erolia ferruginea (Brunn.)

78

Lepelaar Piaf aléa leucorodea L.

Mantelmeeuw Larus maiimis L.

Middelste Zaagbek Mergiis serrator L.

Nachtzwaluw Caprimulgus europaeiis L.

Noordsche Stern Sterna ^mradisaea Brunn.

Oeverlooper Tringa hyjwleuca L.

Ortolaan Emheriza hortulana L.

Paapje Saxicola ruhetra (L).

Regenwulp Numenius phaeopus (L.)

Rietzanger Äcrocephalus scJioenobaenus (L.)

Roodborsttapuit Saxicola torquata (L.)

Rosse Grutto Limosa lapponica (L.)

Scholekster Haematopus ostralegus L.

Slechtvalk Falco peregrinus Tunst.

Spotvogel Hippolais icterina (Vieill.)

Spreeuw Sturnus vulgaris L.

Steenlooper Arenaria interpres (L.)

Strandplevier Charadrius alexandrinus L.

Tapuit Oenanthe oenanthe (L.)

geogr. vorm typo-oenanthe ')
„ „ grisea (Brehm.)

„ „ leuconitoa (Grael.)

Tjiftjaf PUylloscopus collybita (Vieill.)

Torenvalk Falco tinnimculus L.

Tuinfluiter Sylvia borin (Bodd.)

Tureluur Tringa totanus (L.)

Vischdief Sterna hirundo L.

Vuurgoudhaantje Regulus ignicapülus (Temm.)

geogr. vorm typ)o-ignica2nllus

Waterhoen . • , Gallinula chloropus (L.)

AVitgat Tringa ochropus L.

Witte Kwikstaart Motacilla alba L.

Zeekoet Uria troille (L.)

Zilvermeeuw Larus argentaius Pontopp.

Zilverplevier Squatarola squatarola (L.)

1) Deze wijzo van uitdrukken is aan Klkinsuhmidt ontleend en wij geven
aan haar de voorkeur boven den vaak gebruikten term „forma typica". De
herhaling- van den species-naam zonder meer, b.v. Oenanthe oenanthe (L.) geogr.
vorm oenanthe (L.), zogt o. i. niemand iets.

79

Zwarte Roodstaart Phoenicurus ochrums (Gmel.)

„ Stern Hydrochelidon nigra (L.)

Zwartgrauwe Vliegenvanger. . Muscicapa hypoleiica (Pali.)

Zwartkoptuinfluiter Si/hria atricapüla (L.)

SLOTWOORD.

Aan het eind van dit verslag nog een enkel woord over körnende
trekstudies, waarbij zieh, in verband met dit eerste onderzoek naar
den vogeltrek op Rottum, twee vragen op den voorgrond dringen.

1°. Heeft in een land als het onze een vast Trekstation recht
van bestaan?

2°. Is Rottumeroog van belang als plaats voor de vestiging van
een vast Station of belangrijk als eiland voor vogeltrek
überhaupt?

Voor ZOO ver wij er over kunnen oordeelen, lijkt ons een vast
Trekstation in ons land slechts gerechtvaardigd te zijn, indien dit
onderdeel zou uitmaken van een algemeen-biologisch station en niet
als aparte inrichting. Als onderdeel van een biologisch station is
de instelling van een trek-centrum echter dringend gewenscht; reeds
lang werken ettelijke enkelingen op zichzelf, terwijl een hoogst
enkele tot belangrijke resultaten komt.

De tweede vraag valt gedeeltelijk met het vallen van de eerste.
Doch bovendien daardoor dat Rottum over 6—8 jaren waarschijnlijk
onbewoonbaar zal zijn; het neemt jaarlijks zeer sterk af. Daarbij
is de reis van Groningen naar Noordpolderzijl en de overtocht naar
het eiland een niet weg te cijferen bezwaar.

Mocht men er echter toe komen een trek-centrum in te stellen,
dan zouden weinig plaatsen belangrijker resultaten opleveren' dan
Rottumeroog. De bestudeering van den trek der zangvogels biedt er
onverwachte gemakken en zou statistisch verriebt kunnen worden.
En als Rottum dan een barre zandplaat gaat worden, bij storm-
weer niet te bewonen, dan zou eindelijk eens gewerkt kunnen
worden op Terschelling's Brandaris, op het heerlijk Vlieland, op
Texel's Eendracht en aan de Slufter, aan den Hoek van Holland
en längs de groote ri vieren. En als laatste zouden we dan de licht-
schepen kunnen exploiteeren die de sleuteltjes zuUen zijn op de
kostbaarste laadjes der trek-wetenschap!

80

Eenige aanteekcningen over het brocdcn van den
Aschgrauwen Kuikendief (Circus pygargus (L*))*

DOOR

FERD. LIEFTINCK.
(Met pltn. I en II).

In Mei 1918 wercl mij medegedeeld, dat er een nest van een
grooten roofvogel was gevonden in de beide nabij het dorp Vries (Dr.).
Het bleek mij te zijn van den Aschgrauwen Kuikendief {Circus
pygargus (L.)). In 't begin van Mei was er een paar dezer vogels op
het bedoelde heideveld versehenen, waarvan het mannetje door den
pachter der jacht daar werd geschoten. Na twee dagen was er reeds
een nieuw mannetje opgedaagd. Deze roofvogels zijn in deze streken
op de heidevelden niet zeldzaam. Op mijn verzoek werd dit paar
vogels vorder gespaard om waarnemingen en fotografische opnamen
te kunnen doen. Het nest zat namelijk in hooge struikheide op
ongeveer 25 Meter afstand van een dennenbosch, van waaruit het
gemakkelijk was de vogels te observeeren.

Op 21 Mei waren er drie eieren (wit, lets blauwgroen getint,
ongevlekt) in het nest, dat op een droog open plekje tusschen knie-
hooge beide was gemaakt en alleen bestond uit een kuiltje met wat
verdroogde plantenstengels en grassen. Toen ik op +5 Meter van
het nest gekomen was, vloog het wijfje zwalkend op.

Op 23 Mei waren er 4 eieren.

Op 26 Mei 's avonds half negen 4 eieren — het wijfje was iets
schuwer, vloog, op + 10 Meter van het nest gekomen, op — bleef
in de buurt van het nest rondz woven en was na 18 minuten weer
op het nest. Het mannetje kwam direct aanvliegen met voedsel in
de klauwen, toen hot wijfje van het nest vloog. Gewoonlijk liet het

ARDEA, XI, 1922.

PI. I.

Thot, ThEu IJ^■.^Tl^CK.

Aschgrau we Kuikendief.

(Circus pygavf/HS (L.) ).

Yries (Dr.), 29 Mei 1918.

ARÜEA, XI, 1922.

PI. II.

■

<-

■5 ^

;\ 1 / , -

0

^.

>xi^ V

*

) /•'

>4k

■■. y'M^à*-f

^^'*H'^;/

^7'

' "^ '

HVXXK

^^Sm

H~^ %^- J

^ ' ^^ '<À

^^i^

■/ ('Xv

^^./. ■ ■ -- ^ -^^^-^

W,î

(•//V?\

^■■■^■m»p^^^^^

1'* ■

■ i''H^\

.M vi ■

^^BBÊÊÊS^M^^

I^.^S

•"#;

^;;^''^S<'''tT~*^

f ^ , (^ -^ ■^'- >^^' ' '^^V^ ^

*3Krt&

^fc^'^'

■■ïi'\ ( '^\

Î ■■■ X' 'W' >:X^ \--'"- ■

,fc'^^:i-jt\'-*Q»i

y i M ; 1 \ -

■ - -'-,.: -^V- -wX.-- ^

■ . . W^

ir^^^. A-' -l:- >

^v'x.\r \ .

', ■» ^~— -/ '-X?«^' V. ""■--. r-

fSffSSBß^^^^^^i

&tt^B9H*^SBsliH^

■ /T'' X ^i-y '

' • \ / --^ V ''X:^.-^^

^"-^^- .,->^

, . T ,,. %r

I'/V^v'-M-'J . ^

■ ■ ■'■^\'lX>^:-;''^^>lfé

fe'-v<

^t'v 'X'>

^î/%?!î1ÉI

. , "•'^/t ' 'i<^yi'r*\\\X X-v-*».-

r^/W-'fx

x-^-x y iV

■/' (

'A?iwv.-

k- S

'"> \ • «C^-CTLLv ^"^^f K v;i7

'»LiifA \ J ■'/,

0 ^ ^■•^\^!if7', v-i

— • . • \ ■; ^-

^>^^ix*7^-^ ^/^^ / A-. ff V . j\i//.'

.".5' .jttH_v^» /.

dV\ij,P\\%

, J ^ ■ i

^A/^ ^NiVY^VI^^Vi

--i-<^:\xt"';^

c"^ ''",1 yJ:^/'

- 1 .'

Phot. FkRD. LlKFTIiNC K.

Ascligrauwe Kuikendief.

(Circus pygargtis (L.) ).

Vries (Dr.), ±22 .Iiini IUI

81

mannetje zieh niet in de buurt zien als het wijfje zat te broedon.
Op 28 Mei: Wijfje broedt vast 's morgens 7 nur; vliegt eerst op
3 Meter afstand voor mij op — vier wulpen zitten haar na — dummy
camera bij het nest geplaatst — wijfje zit na 20 minuten weer —
mannetje niet gezien.
Juni 16: 3 eieren en een dood jong.
„ 17: 2 eieren (1 ei en een dood jong verdwenen).
„ 18: 1 ei en 1 jong.
„ 19: 1 ei (aangepikt), 1 jong.
„ 20 ('s morgens) : 1 ei (aangepikt), 1 jong.
„ 21 : 2 jongen.
De broedtijd was in dit geval dus ± 4 weken. ■
Eerst half Juli had ik gelegenheid de waarnemingen voort te
zetten - de beide jongen waren nog aanwezig en groeiden hard.
Juh 16: bij het nest hgt een jonge ringmusch geheel geplukt op
de kopvederen na;
„ 17: van voormiddags S^/.^ uur tot 11^4 uurwerd niet gevoerd;
de jonge ringmusch hgt nog bij het nest — de jongen
hebben leege kreppen ;

om 1174 uur V. m.: mannetje vhegt met prooi rond en
brengt den jongen een geplukten jongen pieper — na het
voeren stijgt het mannetje op en vliegt in kringen boven
't nest rond, ondertijds druk en verheugd roepend ;
S'/a uur n. m. mannetje brengt jonge geplukte ringmusch.
Verder werden o.a. gebracht:
Juli 19: een patrijs (jong).
„ 20: een jonge boompieper (?) en ringmusch; 's avonds 9\/^

uur vloog het mannetje nog boven het nest.
„ 21 : ringmusch, pieper.

„ 22: ringmusch, levend nestjong van kneutje.
„ 23 : muis, akkerleeuwerik.

„ 24: twee jonge boompiepers, oud mannetje van huismusch.
„ 25: jonge patrijs.

„ 26: 5 Vogels (0. a. kneutje, 2 jonge boompiepers).
Natuurlijk is dit slechts een gedeelte van het voedsel, dat door
de oude vogels in deze dagen werd gebracht.

Prof VAN OoRT was zoo vriendelijk verschillende der vogelresten
te determineeren.

Na den 26 Juli kon ik geen vordere waarnemingen doen. De jongen
zijn beide uitgevlogen.

8â

Het is duidelijk dat een paar van deze roofvogels met hunne
jongen heel wat zangvogeltjes consumeeren gedurende den zomer,
maar ik zou deze prachtige vogels or toch zeker niet om willen
missen. Ze hooren op de Drentsche heidevelden en ik heb er ook nog
graag eenige jonge patrijzen voor over. Het is te betreuren, dat de
meeste jagers er anders over denken, van de jachtopzieners niet
eens gesproken.

De Punt (Dr.), Febr. '22.

VERZOEK AAN DE LEDEN.

Prof. Thienemann, directeur van de Vogelwarte te Rossitten, heeft
zieh tot het Bestuur der Nederlandsche Ornithologische Vereeniging
gewend met de vraag, of er in Holland hulp is te verwachten voor
den wederopbouw van het bekende „Ulmenhorst" op de Kurische
Nehrung, het trekstation van Prof. Thienemann. „Ulmenhorst" is
tijdens de revolutie verwoest. De herbouw kost 80.000 Mark. Wie
zelf wat geven kan, of in zijn omgeving belangstelling voor het
herstel van dit klassieke station weet op te wekken, wordt dringend
aangespoord zulks niet natelaten. Onze Penningmeester, de Heer
W. H. DE Beaufort, Huize „'t Stört" te Maarn, belast zieh gaarne
met het innen der bijdragen.

Namens het Bestuur voornoemd,

Dr. L. F. DE Beaufort, Secretaris.
Juni 1922.

88

Professor Dr* Th* Studcr "j**

Den 12<'« Februari 1.1. overleed te Bern, zijne geboortestad, op
76-jarigen leeftijd Dr. med. et phil. Th. Studer, die vanaf 1876 tot
het voorjaar 1921 het hoogleeraarsambt in de Zoologie en Verge-
lijkende Anatomie bekleed heeft. Nadat hij in 1870 te Bern het
Staatsexamen als medicus had afgelegd, begon Studer zijn zoolo-
gische studies te Leipzig onder Prof. Leuckart, toenmaals een der
voornaamste Duitsche Zoologen, en maakte kort daarop als vrij-
williger-medicus den Duitsch-Franschen oorlog mede. Na afsluiting
van zijn zoologische studies met het proefschrift „Ueber die Ent-
wicklung der Feder" in 1873, werd hij eerst Conservator en kort
daarop Directeur van het Natuurhistorisch Museum te Bern, dat
hij door onvermoeide werkzaamheid tot aan zijn levenseinde tot
grooten bloei heeft weten te brengen. Met de Duitsche korvet
„Gazelle", die in 1874 uitgezonden werd om op Kerguelen-eiland
den doorgang van Venus te observeeren, maakte hij de reis mede
en keerde na lange kruistochten van dit schip längs de westkust
van Austrahë, Nieuw-Guinea en Nederlandsch-Indië in 1876 door de
Magelhaensstraat naar Europa terug. Zijn ook op ornithologisch
gebied zeer interessante verzamelingen, w.o. vooral de Pingoeïns
en de toen nog weinig bekende, merkwaardige IJshoenders {Chionis
alba en Ch. minoi') zijn ware pronkstukken in het Bernsche Museum.

In 1876 tot hoogleeraar der Universiteit te Bern benoemd, heeft
Studer in al de daaropvolgende jaren een onnoemelijke hoeveelheid
zoologisch werk van groote beteekenis en meest uiteenloopenden
aard geleverd. Het is hier niet de plaats om al de talrijke zoolo-
gische publicaties op te noemen, die Studer in den loop der jaren
het hcht heeft doen zien en die hem als buitengewoon veelzijdigen
geleerde hebben deen kennen. Wij willen hier slechts releveeren
den Catalogus der Vogels van Zwitserland, dien hij in samenwer-
king met Dr. Fatio in opdracht der Zwitsersche Regeering bewerkt
heeft. Zijn groote naam heeft hem leerhngen uit alle werelddeelen
verschaff en zijne nagedachtenis zal ook bij verscheiden Nederlan-
ders, die onder zijne leiding te Bern hun Doctorstitel hebben be-
haald, steeds hoog in eere worden gehouden.

â4

ôok de leden onzer Vereoniging zullen zieh met genoegen den
jovialen, krassen 76-jarigen gast herinneren, die een jaar geleden
de excursie van „Vogelbescherming" op Schouwen en onze orni-
thologische vergadering en excursies op Texel heeft medegemaakt,
en met jeugdig enthusiame het rijke vogelleven van ons land, dat
een „groote openbaring" voor hem was, heeft bewonderd.

Met Studer is een der steeds zeldzamer wordendo veelzijdige
Zoologen van de oude garde heengegaan, die ook op ornithologisch
gebied een eereplaats heeft ingenomen.

Mei 1922. B.

85

Boekbcsprcking*

D. ToLLEXAAR, Legperioden en eierproductie by eenige
wilde vogelsoorten, vergelekon met die bij höender-
rassen, with a summary in english. Meded. v. d. Land-
bouwhoogeschool, Deel 23, Verliandeling 2. 1922.

Door den auteur en eenige anderen zijn gedurende een aantal
jaren data verzamold omtrent het eerste ei, het aantal eieren per
nest en den duur van de legperiode bi] eenige wilde vogelsoorten,
meer in het bijzonder bij inlandsche meezensoorten. De waarne-
mingen werden voornamelijk gedaan op Oranje-Nassau's Oord te
Wageningen en Noord-Houderinge bij de But (U.).

In grafieken en statistische tabellen zijn de verkregen gegevens
overzichtelijk gemaakt. Zij leiden den auteur tot de volgende con-
clusies.

Het leggen van het eerste ei varieert bij elke meezensoort, doch
er bestaat een zekere verhouding tusschen het begin van den leg
bij de verschillende soorten; zoo is de koolmees (Par?6s maj/or) steeds
vroeger dan de pimpel (Parus caeruleus) etc. Wat de variatie be-
treft van den datum, waarop door één bepaalde soort in verschil-
lende jaren het eerste ei gelegd wordt, zoo blijkt deze minder af-
hankelijk van de temperamur op of omstreeks dien legdag, dan
van de gemiddelde temperatuur in de période, die aan den legtijd
vooraf gaat; bij een gemiddeld läge temperatuur begint de vogel
laat te leggen, bij een hooge eerder. Daar aangenomen kan worden,
dat een gemiddeld hooge temperatuur in de wintermaanden en het
vroege voorjaar voor de hier beschouwde meezen-soorten een gun-
stige factor vertegenwoordigt voor hare voedselvoorziening, mag uit
het voorafgaande worden afgeleid, dat wanneer de vogel in goede
conditie verkeert, vroeg met leggen begonnen wordt. Bij vroeg leggen
behoort laat ophouden met leggen (lange legperiode), broedsels van
gemiddeld veel eieren en veel tweede broedsels, alle verschijnselen,
die zieh uit de „goede conditie" van het dier laten verklaren. Dat
evenwel de al of niet gunstige bestaansvoorwaarden in de praeleg-
periode niet alleen het leggen beheerschen, blijkt hieruit, dat wanneer
de leg begonnen is, een plotseling invallende koude remmend werkt.

86

Eeii eigenaardigheid, waar de auteur herhaaldelijk op wijst is
deze, dat wanneer men de eerste période van den leg (de eerste
broedsels) vergelijkt met de tweede (waarin ook de tweede broedsels
Valien), het gemiddeld aantal eieren in de eerste grooter is dan in
de tweede, terwijl de variatie-coëfficient zieh juist in omgekeerde
richting beweegt, m. a. w. bij het begin van den legtijd, bij het
eerste broedsel, worden grooter legsels geproduceerd dan later, ter-
wijl er in het begin minder verschil is in het aantal eieren per
legsel dan later. Gemiddeld aantal eieren per legsel en variatie-
coëfticient zijn das twee grootheden, die, zooals de schrijver zieh
uitdrukt „tegen elkaar inloopen" en waarvan wij „de fundamen-
teele beteekenis" niet weten. Toch meen ik, dat de vei"klaring
daarvan gegeven kan worden. Telkens wijst schrijver er op, dat
voor de leg-functie een hoeveelheid énergie noodig is en dat de leg
begint, wanneer deze aanwezig is en ophoudt, wanneer zij verbruikt
is. Nu is deze hoeveelheid énergie verschillend bij verschillende
Individuen. Deze beginnen echter alle met „volle capaciteit" te
leggen: er is dan weinig verschil in het eiertal der legsels en het
totaal aantal geproduceerde eieren is groot. Later wordt de capaci-
teit tot leggen minder, bij de zwakkeren eerder dan bij de sterkeren.
Gevolg: het totaal aantal eieren wordt minder, maar er is meer
verschil in het aantal eieren per legsel. 't Is er mee als bij een
wedstrijd: in den aanvang loopen alle deelnemers even hard, de
gemiddelde snelheid is groot en de onderlinge afstand gering; aan
het einde zijn de zwakkeren uitgeput, de gemiddelde snelheid dus
kleiner en de onderlinge afstand grooter. Het graiiekje van de
merel {Turdus merula)^ die niet met „voile kracht" begint te leggen,
schijnt mij deze opvatting te bevestigen. Wij zien daar ni., dat in
het begin de variatie- coefficient niet afneemt bij toenemend ge-
middeld eieraantal.

De schrijver vergelijkt de door hem gevonden tegengestelde be-
weging van eieraantal en variatie-coëfflcient bij die, welke Pearl
bij een hoenderras vend. Ik meen echter, dat de oorzaak in het
laatste geval elders gezocht moet worden. Het zou mij evenwel te
ver voeren, er hier dieper op in te gaan.

Ten slotte moet ik bekennen de op blz. 31 gegeven „werkmethode",
die de besproken feiten moet „verklaren", niet geheel te begrijpen.
Ik volsta dus met er naar te verwijzen.

Mei 1922. L. F. de Beaufort.

87

Wetenschappelijkc Vcrgadering»

gehoiiilen in do Koningszaal van liet Kon. Zoöl. Gen. „Natura
Artis Magistra" te Amsterdam, op 12 November 1921.

Aanwezig zijn de Heeren Dr. J. Büttikofer, Voorzitter, Dr. L. F.
DE Beaufort, Secretaris, Dr. C. Kerbert, A. A. van Pelt Lechner,

G. A. W. VAN OVERBEEK DE MeIJER, A. F. J. PORTIELJE, L. DE VrIES,

W. VAN Harengarspel, Dr. G. J. van Oordt, Tj. de Vries Gzn.,
F. K. Baron van Dedem, Prof. Dr. E. D. van Oort, A. C. Wertheim,
P. L. Steenhuizen, 0. A. Verwey, J. Verwey, J. P. Strijbos, J.
Drijver, Mr. P. G. van Tienhoven, Adr. Oomen, Mevrouw J. van
Oort-Bogaerts en als introducée Mej. van Benthem Jutting.

Van de Heeren J. H. Jurriaanse en W. H. de Beaufort is
bericht van verhindering ingekomen.

De Heer Drijver deelt mode, dat op Texel op 8 November 4
Pestvogels {Ampelis (jarruhis) zijn waargenomen. Vorder doet spre-
ker mededeeling van een nest van de Bontbekplevier (Aegialites
hiaticula), van Hoek van Holland, met afwijkende blauwe eieren.
Vervolgens vestigt spreker er de aandacht op, dat bij de firma
Gerzon huidjes van Podiceps nigricollis verkocht worden, welke
echter niet afkomstig zijn van inlandsche exemplaren. Spreker laat
verder twee kaartjes uit „Aquila" circuleeren, waarop de versprei-
ding van den Zilverreiger {Herodias alba) is aangegeven en deelt
ten slotte mede, dat gedurende de maand Augustus een Visch-
arend [Pandmi haliaetus) op het Naardermeer is waargenomen, welk
exemplaar o. a. baars bemachtigde.

De Heer van Pelt Leghner zogt, als verklaring voor de abnor-
male kleur der Bontbekplevier-eieren, dat, wanneer de grondkleur
ontbreekt, de lager liggende oöcyaan-kleur als grondkleur optreedt.

De Heer Jan Verwey heeft bij Noordwijk broedend aangetroffen :
Motacilla flava rayi cf X M. flava flava $. Het legsei, dat uit 6
eieren bestond, is niet uitgekomen. 9 September zag spreker een
exemplaar van M. flava thimbergi. In gezelschap van den Heer
Brouwer nam spreker op 7 Juli een exemplaar van Motacilla alba
lugithris waar, dat voerde. Het was gepaard met een 9 van M.
alba alba. Het nest werd niet gevonden. Na sterken N.W. wind trof

88

sp reker bij Noordwijk-biinieii Kissa trkladijla aan en op 22 Juni
een exemplaar van Fulmarus gladalis, de zebde zomervogel in ons
land waargenomen. Het was een oud 9- Op 25 October spoelde
een half vergaan exemplaar van Pufßniis imfflnus pufjimis aan,
tegelijk met een jong cf van Stercorarm-s longicaucla. Vermoedelijk
zijn deze exemplaren ver van onze kusten verongelukt.

De trek leverde dit najaar niets bijzonders op. „Teervogels" komen
nog altijd in groote hoeveelheden voor. Spreker vraagt of hier niets
aan te doen is.

Besloten wordt omtrent deze laatste aangelegenheid een adres
aan de Regeering te zenden.

De Heer Tj. de Vbies Gzn. vertoont een foto van een nest van
den Bruinen Kuikendief {Circus aeruginosus)^ in galigaan bij Harde-
garijp gevonden, bevattende 6 eieren. Toen do jongen een week ot
drie oud waren, werd het gras geraaaid. Het nest met jongen werd
daarom op een drijftil geplaatst, op eenigen afstand van de oor-
spronkelijke ligplaats. De jongen werden door de ouders aangenomen.

De Heer van Harengarspel heeft met hetzelfde succès jonge
vogels in nestkastjes verplaatst, doch geeft toe dat het hiergenoemde
geval eenigszins anders is.

De Heer Portielje herinnert er aan, dat Gadow dergelijke proe-
ven in Meeuwenkolonies heeft gedaan. De vogels vonden hun nest
terug, wanneer het op een verhooging werd geplaatst, niet, wan-
neer het enkele meters zijdelings werd verplaatst.

De Heer Tj. de Vries Gzn. heeft in een vorige vergadering reeds
lets medegedeeld omtrent groote eieren van den Goudvink, door
hem in Posen gevonden. Nu neemt Stresemann uit die streken een
vorm germayiica aan, die tusschen Pyrrhula p. pyrrhula en P. p.
europaea instaat. De eieren, die spreker verzamelde, zijn grooter
dan Goudvink-eieren uit Engeland afkomstig.

De Heer van Oort is het in deze niet met Stresemann eens.
Waar twee sub-species bij elkaar komen, kan men altijd tusschen-
vormen vinden. Spreker wijst er op, dat ook bij P. p. europaea uit
Holland verschil in grootte der eieren voorkomt, evenals trouwens
by P. p. pyrrhula.

De Heer van Harengarspel deelt mede, dat hij op 10 October
de Zwarte Specht (Picus marfius) te Vianen heeft waargenomen.
Dit is een voor een bij uitstek boschbewonende soort een merk-
waardige vindplaats.

Do Heer Portielje bespreekt de vraag, waarom Uilen overdag

89

hunne oogen gesloten liouden. De Uilen in „Artis" slapen (3verdag
niefc. Ook kunnen zij zeer goed het daglicht vordragen. Het dicht-
houden van de oogen beschouwt spreker daarom als een instinctieve
handeling om zieh onzichthaar te maken. Het vederkleed der Uilen
maakt deze vogels onzichtbaar in hun natuurlijke omgeving, alleen
de groote oogen vallen op. Door de oogen te sluiten wordt de camou-
flage dus verbeterd.

De Heer J. Verwey merkt op, dat wanneer men een Ransuil
nadert, hij de oogen opent; wilde het dier zieh beschermen, dan
zou het volgens den Heer Portielje juist de oogen moeten sluiten.

De heer de Beaufort meent, dat lichtschuwheid wel degelijk een
rol speelt.

De Heer L. de Vries heeft Steenuilen overdag vliegende waar-
genomen bij donker wecr; bij holder weer hielden zij zieh schuil.

De Heer Tj. de Vries Gzn. heeft daarentegen Boschuilen recht
in de stralen van den ondergaanden zon zien kijken. Spreker vraagt
zieh af, of do camouflage, in het bij zon der bij de grootere soorten,
van eenig nut is voor deze vogels?

De Heer van Overbeek de Meijer kan als nieuwe broedplaats
voor de Geoorde Fuut {Podiceiis nigrkoUis) de Nieuwkoopsche Blas-
sen vermelden. Te Ankeveen en op de Leersumsche Blassen is het
aantal broedende paartjes afgenomen.

De Heer Drijver voegt hieraan toe, dat deze soort vermoedelijk
op het Naardermeer heeft gebroed.

De Heer Steenhüizen zogt, dat sinds de uitbreiding van Amsterdam
ook de Lepelaar [Platalea leucorodia) in de liist van Amsterdamsche
vogels kan worden opgenomen. Op de opgespoten terreinen onder
Watergraafsmeer kwamen in Augustus talrijke Lepelaars voedsel
zoeken.

De Heer L. de Vries heeft aan den Noordkant van Amsterdam
Lepelaars waargenomen en de Heer Drijver aan den Westkant.

De Heer van Belt Lechner deelt mede, dat op het Internatio-
naal Congres voor Bluimveeteelt te 's Gravenhage melding is gemaakt
van een tam Hoenderras (Bolstaart-hoen) uit Chili, dat blau we
(bruin gevlekte) eieren zou leggen. Dit zou merkwaardig zijn, daar
— voor zooverre spreker bekend — het blau we eischaal-pigment
(oöcyaan), noch uit-, noch inwendig, ooit bij eieren van het geslacht
Gallus is aangetroffen. Wèl komt dit geregeld. in de fundamenteele
schaallagen bij de genera Phasianus, Perdix e. a. voor, waar het
(bij afwijkingen) soms als grondkleur naar boven treedt. Spreker

90

vraagt of een der aanwezigen daaromtrent iets naders gehoord ot
gezieii heeft. Hij spoort Heeren Directeuren onzer Diergaarden aaii,
te trachten het Bolstaart-hoen te verkrijgen.

De Heer van Oordt doet daarop oen uitvoerige medodeeling omtrent
zijn reis naar Spitsbergen (zie „Ardea", X, blz. 129 e. v.).

De Heer de Beaufort doet een mededeeling omtrent nieuwe vogel-
soorton voor Sumatra (zie „Ardea", X, p. 171 e. v.)-

Daar niemand meer het woord verlangt, shiit de Voorzitter de
vergadering.

91

Körte Mededeelingcn»

Een vroeg broedsel van den Roerdomp {Botaurtis stellar is (L,.)).

In het laatst van April 1921 werd mij medegedeold dat er een
nest van den Roerdomp was gevondon op het Zuidlaardermeer. Bij
mijn bezoek op 28 April vond ik daar inderdaad een Roerdomp op
het nest, die zoo vast zat te broeden, dat wij den vogel tot op
eenige meters konden naderen. Het nest bevond zieh in holstaand
overjarig riet op drijvende stengels. Er waren reeds twee jongen,
benevens vier eieren (aangepikt).

Op 29 April was nog een jong uitgekomen. Ik fotografeerde den
Guden vogel op het nest, Ofschoon zieh dit in niet dieht staand riet
bevond, was het uiterst moeilijk den vogel op het nest te zien,
zelfs op een afstand van eenige meters, door de sterke mimiery.
De oude verliet steeds het nest vliegend en keerde loopend door
het riet terug. Na lang zoeken gelukte het mij eenige malen den
vogel loopend door het riet op zijn terugtoeht naar het nest met
den kijker waar te nemen.

De Punt (Dr.), Febr. '22. Ferd. Lieftinck.

Kleine Zeemeeuw {Lams canus L.). — De Heer P. Skovgaard
schrijft ons in dato 7-iii-1922 uit Viborg (Denemarken) : „Possibly
following may be of interest for the „Korte Mededeelingen" in „Ardea".
Stud. biol. W. VAN DiEREN (Amsterdam) has written to me that a
gull [Larus canus L.) — with ring: J. A. Palmen. Helsingfors. Finland.
N° 332 — in Deeember 1919 is found at the Wadden near Oost-
Tersehelling (Holland). With eorrespondenee to the Ring-station in
Finland I beeame knowledge to the date of this gull. It is ringed
the 7-vri-1918 on N. W. Aland, Finbo, Finland, and as the inserip-
tion of the ring shows, with address of the late Prof. Palmen."

Red.

92

Kcrkiiil {Sfn'.c flamnwa L.). — Do Hecr W. Encjej.s te Zwolle was
zoo vrieiKlelijk ons bij zijii sclirijven van 8 April 1922 eeii foto te
doen toekomen, die een afbeelding geeft van aan hem tusschen
11 Maart— 8 April 1922 ter praeparatie toegezonden Kerkuilen, ten
getale van ongeveer honderd stuks, alien door ziekte gestorven.
ï]en onderzoek naar do oorzaak dezer ziekte is door verschillende
inrichtingon ter hand genomen.

Wij hebben gemeend door rcproductie der foto dit feit ook in
„Ardea" te moeten vastleggen. Red.

Waterspreeuw. — Op 30 Maart 1922 zag de Heer Van Aken te
Velp in de Rosendaalsche Beek, in het hooge gedeelte van de Rosen-
daalsche Laan, een waterspreeuw. De vogel liep zoowel door als
on der het water. — Jongenheer J. H. Greven zag op 2 April 1922
bij het slootje van de Geitenkamp (dat is de Bronbeek) oen water-
spreeuw op een boomwortel staan. De vogel was in het geheel niet
schuw en bewoog zieh niet, zoolang de jongen er naar keek. — Zoowel
deze leerling als de breeder van den Heer Van Aken, eveneens een
mijner leerlingen, verifieerden den vogel naar een hun door mij
vertoond opgezet exemplaar. — Jongenheer J. H. Jochim van Noot-
DORP zag een waterspreeuw tusschen 10 en 22 April 1922 in het
landgoed „Rosendael" bij het Kasteel. — Jongenheer H. Löser zag
op 1 Mei 1922 een waterspreeuw in de sloot längs de spoorbaau
Zevenaar — Arnhem, vlak bij Westervoort. — Jongenheer J. P. A.
TuENTER zag 7 Mei 1922 des middags twee waterspreeuwen te Eiden
in den hoek, door de twee dijken gevormd. Het land staat daar onder
water. De twee Individuen verschilden daidelijk in afmeting, niet in
kleur. — Of de vogels tot den vorm cinchis (L.), dan wel tot den
vorm vindus aquatictis (Bechstein) behoorden, is niet vastgesteld
geworden. — In alle geval zijn deze berichten eene bijdrage tot
het voorkomen van de waterspreeuw in ons land.

Arnhem, -t^-^.-t^ 1922. ■ Dr. A. C. Oüdemans.

' 9 Mei

93

(Zie „Körte Mededeeliugen" l)ij : SIri.r fluvniieii L.)

95

Opgavc van enkclc ornithologische werken,
in 1921 versehenen*

C.

Cathelin, P., La migration des Oiseaux. Paris, 1921.

E.
Elms, M., Our resident birds and how to know them. London, 1921.

F.

Pehringer, O., Die Vögel Mitteleuropas. Band I — (m. 96 farb. Taf.).
Heidelberg, 1921 —

Ploericke, K., Yogelbuch. Gemeinverständliche Naturgeschichte der mittel-
europäischen Vogelwelt. Mit farb. Taf. u. Fig. Lieferung 1 — Stuttgart,
1921 — (Komplet in etwa 16 Lief.).

G.

Gladstone, Hugh S., The value of birds. (An address read before the

Dumfriesshire and Galloway Natural History Society). Dumfries

(Standard Office), 1921.
Grote, H., Aus der ornithologischen Literatur Russlands. Berichte und

Übersetzungen. Heft 1 — 1921 — (Kommissionsverlag: Gebauer-

Schwetschke, Halle a. S.).
Gumey, H., Early annals of Ornithology. London, 1921.

H.

Howard, H. E., Territory in bird life. New York, 1921.

L.

Littlejohns, T. and Lawrence, A., Birds of our bush or photography
for nature lovers. London, 1921.

Lucanus, Fr. v., Die Rätsel des Vogelzuges. Ihre Lösung auf experi-
mentellem Wege durch Aeronautik, Aviatik und Vogelberingung.
(m. 4 Abb. u. 1 Taf.). Langensalza, 1921.

96

M.

Massingham, J., Some birds of the countryside. Tlie art of nature.

Matthews, F. Sch., Field book of wild birds and their nnisic. New York,

lOiil.
Matthews, G. M. and Iredale, T., A Manual of the Birds of Austrahi;.

Vol. 1 — Jjondon. 19'J1 — (Compl. in 4 vol.).

P.

Paris, P., Faune de France. Tome 2: Oiseaux. Paris, 1921.
Pearson, G., Portraits and habits of our ])irds, prepared by various authors,
(w. col. pi. by L. A. Fuertes) 2 vol. New York, 1921.

Schnurre, O., Die Vös'ol der deutschen Kulturlandschaft. Marburg, 1921.
Simon, E., Histoire natureUe des Trochilldae (Synopsis et Catalogue).

Paris, 1921.
Swann, H. Kirke, A synopsis of the Acclpitres. (Diurnal birds of prey).

Comprising species and subspecies described up to 1920 with their

characters and distribution. Parti — {Vultur to Accipiter). 2"''. ed.,

revised and corrected. London, 1921 —

W.

Weckmann — Wittenburg, P. F., Ornithologisch- photographische Natur-
studien. Neue Bilder und Beobachtungen aus dem Vogelleben. (Mit
78 Naturphotographien). Bielefeld, 1921.

Wolda, G., A^ogelkultuur en Vogelstudie. (Versl. en Meded. v. d. Phyto-
pathol. Dienst te Wageningen, N". 17). Wageningen. 1921.

p. J. VAN HOUTEN. t

.A. I^ ID El -A.

Tijdschrift

der

Nederlandsche Ornithologische Vereeniging

Jaarganff XI.

December 1922.

Afleyering 2 — 3.

P* J* van Houtcn* f

Den SOsten Juni 1.1. overleed, geheel onverwacht, op den leeftijd
van 73 jaar, P. J. van Houten, lid onzer Vereeniging sedert hare
oprichting en lid van haar bestuur vanaf 1903 tot het voorjaar 1922.

In hem verliest onze Vereeniging een harer meest sympathieke
leden, een man die haar van hare oprichting af, zonder zieh ooit
op den voorgrond te dringen, steeds een warm hart heeft toe-
gedragen, een trouw bezoeker der vergaderingen en een volijverig
medewerker van haar bestuur, die bij al zijn groote bescheidenheid
met helderen blik en gezond oordeel zeer veel tot den bloei en het
aanzien onzer Vereeniging heeft bijgedragen. Deze bescheidenheid
was dan ook de reden, die hem bewogen heeft, zieh uit het bestuur
terug te trekken, ten einde, zooals hi] het zelf uitdrukte, voor
jongere krachten plaats te maken.

Zijn groote liefde tot de vogelwereld toonde hij ook als getrouw
lid der Nederlandsche Vereeniging tot Bescherming van Vogels, en
bii de oprichting der Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten
in Nederland, waar hij met alien ernst als voorvechter optrad ter
bescherming van de met uitroeiing bedreigde broedkolonies van
lepelaars, roode reigers en baardmannetjes in de Naardermeer.

Als afgevaardigde der Nederlandsche Vereeniging tot Bescherming
van Dieren maakte hij deel uit van de door de Regeering ingestelde
Commissie ter voorbereiding van de nieuwe Vogelwet. In hooge
mate ging hem aan het hart de roekelooze vernieling van tal-
rijke vogelsoorten in Nederlandsch-Indië , vooral der prachtige

98

paradijsvogels, voor welker verdediging hij nooit moede werd op
de bres te staan.

Het spreekt dus van zelf dat hij een zeer werkzaam lid was
der in 1914 opgerichte Commissie ter bevordering van een verbod
van uitvoer van vogels uit de Nederlandsche koloniën, alwaar hij
een groot aantal van zijn jongere jaren had doorgebracht en wier
rijk planten- en dierenleven hij met al de hem ten dienste staande
middelen trachtte te beschermen.

Overal waar het gold het wetenschappelijk onderzoek en de
bescherming der dieren- en plantenwereld van Nederland en zijne
koloniën financiëel te steunen, was Van Houten tot medewerking
bereid, en nooit werd bij hem te vergeefs voor een milde bijdrage
aangeklopt.

Het heengaan van onzen goeden vriend Van Houten met zijn
veelzijdige gaven van geest en hart, den trouwen menschenvriend
en beschermer der natuur in den meest uitgebreiden zin des woords
en van alles wat edel is en schoon, heeft ook in onze Vereeniging
een groote leegte veroorzaakt.

Zijne nagedachtenis zal dan ook bij ons steeds hoog in eere
worden gehouden.

October 1922. J. B-.

Dr* Jac* P* T hij s sc»

Op 16 October jl. werd ons bestuurslid Jac. P. Thijsse aan de
Gemeente-Universiteit te Amsterdam tot doctor honoris causa in
de Plant- en Dierkunde bevorderd. Ook uit naam onzer mede-leden
der Vereeniging wenschen wij den Heer Thijsse van harte geluk
met deze onderscheiding. Wij willen hier niet alles opsommen wat
Thijsse voor de ornithologie heeft gedaan. Het initiatief tot menig
onderzoek, zooals dat naar den vogeltrek op Rottum, werd door
hem genomen. Maar waar wij Thijsse vooral dankbaar voor zijn
is, dat — dank zij zijn enthousiast voorbeeld — wij in ons land
tegenwoordig zoovele iiverige ornithologen hebben. Vele belangrijke
waarnemingen der laatste jaren hebben wij indirect aan Thijsse te
danken. En daarom : een eeresaluut voor den „jongen doctor" !

November 1922. Red.

99

The moult of Uria troille (L*) and Alca torda L*

15 Y

JAN A^ERWEY.

The purpose of this investigation is to follow the changes in
moulting-time which present themselves in birds of the same species,
but differing in age, endeavouring at the same time to show the
connection between this moult, the corporal development and the
development of the genitals.

Material and Methods.

The material. Guillemots and Razorbills, furnished by the des-
tructions of seabirds on our coast by stormy weather and oil on
the water, principally answered both demands of the investigation :

P The possibility of following the age of the birds for the first
three years of their life.

2^ The disposal of many birds.

I will try to explain furtheron how they answered the first point.

As to the second point, I must confess that my material still was
insufficient though it amounted to about 450 Guillemots and about
130 Razorbills. The cause of this is that I always remained depen-
dent on the benevolence of the tides and on the terrible and
destroying pollution of the sea by costly quantities of oil. For
whereas on December 19th 1921 I received 71 and on January 11th
and 12th 1922 together 90 destroyed birds, the months November
and February — as well in the winter 20/21 as 21/22 — excelled
in peace for the birds and idleness for me. Besides it is necessary
for the autumn-moult, to examine birds from July, August and
September, birds which are only with difficulty to be got, as
Guillemots and Razorbills probably do not appear near our coast
in a somewhat important number before the end of August.
Destructions of larger numbers hardly ever take place before Sep-
tember and October, often not before November.

The method of examination was rather simple. As long as a
bird's feather is not fullgrown, the calamus of dark feathers, on
examination of the inside of the skin, shows itself of a dark colour

100

(owing to the pigment I suppose for in white featliers it is white)
and very long. The outside of the skin shows the dried up horn-
sheath round the base of the feather. Often this hornsheath becomes
very long; according to Samuel (1871) it may become as long as
the feather itself, if the bird is prevented from picking the sheath
away. Apparently fullgrown feathers often show, on examination
of the inside of the skin, the darkblue calamus and I always con-
sidered the latter as a sure sign that the moult had not yet finished.
Rests of the hornsheath at the outside sometimes seem to remain
for some time after the feather has stopped to grow, but I am not
quite sure of this and they never will remain there long after the
so called dying of the feather.

Examination of the outside of the skin is difficult, it costs a lot
of time and one can be hardly sure to succeed in finding the last
traces of moult. Especially not, if one has to examine those artisti-
cally stuffed birds which are the pride of old and even new collections.

I always examined the inside of the skin of fresh material.
Of birds, being prepared for collection-purposes, the whole skin was
examined, of most others however — unsightly oilvictims — only
the underparts were examined. This was done by giving a length-
wise cut from bill to anus, after which the skin on both sides was
torn off the flesh as far as the sides of the neck and till above
the flanks. By a cut through the ribs at the left side, the genitals
were made visible and — if necessary — the testicles were mea-
sured or the oviduct prepared out. As an exception the skin of the
back was examined and of birds in autumnmoult also the bases
of remiges and rectrices at the outside.

Useful billmeasures were taken of 200 Guillemots. Only fresh
material was used for it, in dry skins the bill has dried up and
its height is lower accordingly.

Before coming to the observations themselves I will set forth
shortly the method by which the three categories of birds — one,
two and three or more years old — were distinguished.

The one year old Guillemots and one year old Razorbills, as one
may expect, do not breed, unless perhaps as a rare exception.
This makes it possible to distinguish one year old, two years old
and older birds by examination of the genitals: a female which
has never laid any eggs, has got an oviduct in the shape of a
thread or small band, generally straight; in the female which has

101

laid an egg once, the oviduct has bagged oat and shows itself in
the following winter like a folded band, rarely straight. So females
in their first winter have an oviduct which has not been used and
a poorly developed ovary, females in their second winter have the
same oviduct and a somewhat stronger developed ovary, older
females show an oviduct which has been made use of and their
ovary is more or less strongly developed.

It is not always easy, macroscopically to discern an oviduct which
has been used from one which has not been used. In the real winter-
months it is sometimes difficult to distinguish the one year old females
from elder ones (the ones which have laid eggs) and whereas this is
the case in birds of the size of a Guillemot, it is especially the case in
all kinds of smaller birds, where the oviduct sometimes is hardly to be
found. In such doubtful cases a microscopical examination of sections
may give a decisive answer. In the maidenly females the mucosa
(taken from about the middle of the oviduct) shows a generally very
regular and not very high (often very low) folding; in the females that
have laid eggs, the folding is as a rule irregular, untidy and high.
This may find its explanation in the fact that the muscular-layer may
go back to little more than its former size after the eggs have been laid,
may be by contraction, may be by destruction of tissue. The course of
this process seems to be very slow: in the Guillemot which surely
does not lay any eggs after the middle of August, the oviduct is still
distinctly bagged out about the beginning of November and only
December-birds show the final situation so that there is a distance of
three months or more between egg-laying and the being normal of the
oviduct. As the mucosa however is vacant of contracting tissue or such
which is being destroyed, it has to fold itself more strongly in propor-
tion to the contraction of the muscular layer. It is probably in connec-
tion with this last fact that even sections cannot give such a positive
answer as one might theoretically expect: some time before the first
laying the epitheliumcells of the mucosa begin to increase in number
and as this cell-increase sometimes possibly takes place rather early in
the bird's bachelor-time, it may be the cause of an early folding which
cannot give any surety as to the bird's having laid eggs or not.

Sections stained with haematoxylin-eosin, gave little trouble in
recognizing the oviduct as having been used or not because of the
strongly developed bloodvessels in the so called old birds. It seems
however that the bloodvessels too already swell some months before the
bird's first laying so that, they too, do not give the help one would wish.
So by the early development of mucosa and bloodvessels the benefit
of the microscopical method may turn out to be of much less impor-
tance than I thought at first.

102

The testicles of the one year old males in the wintermonths are
poorly developed, those of males in their second winter (in the
same months) more strongly, those of older birds (from the same
months) are more or less swollen. As far as I know, it cannot be
made out anatomically whether the male in the preceding summer
was mature or not, but this has to be concluded from a comparison
of the measures of the testicles. And so it depends for a good deal
on the number of birds which have been examined, whether one
can recognise the bird as one or two years old or older. In spring
it can be done very well, in the wintermonths it is more trouble-
some. In the Razorbill the difference of measures often is so small
that it is better to go by the number of furrows in the bill (see
further on).

Summary of Material.

(~f ad, =: cf in third or following autumn, winter or spring.

cT 1919 = cT hatched summer 1919.

cT juv. ^ cT in first summer, winter or spring.

In the Razorbill birds with three to four billfurrows have been
called adult, even if the genitals clearly seemed to show that
they had not been in function the preceding summer or before
(see Conclusions: Maturity).

All birds were collected at Noordwijk-aan-Zee.

Uria troille (L.).

1920 December 1 cT ad., 1 9 ad., 3 cTcT juv., 1 9 juv., 1 9-

1921 January 8 cTcT ad., 9 99 ad., 1 cT 1919, 3 99 1919, 2 99

ad. vel 1919, 16 cTd" juv., 1 c^ 1919 vel juv., 4

99 juv., 2 d^cf, 3 99-
February 1 cf ad., 1 cf juv.
March 5 cfcf ad., 4 99 ad., 5 cf cf 1919, 8 99 1919, 15

cfcT juv., 10 99 juv.
April 1 9 ad., 2 cTcf 1919, 2 99 1919, 1 dd" juv., 4

99 juv.
May 1 cT 1920 vel 1919.

August 1 cf juv. (1921).
September 12 cf d" ad., 2 99 ad., 3 cf cT 1920, 5 cfcT ad.

vel 1920, 1 cf (1920?), 2 c^cT juv., 2 cTö" juv.

vel 1920, 1 9 JUV.
October 2 cTo" ad., 3 99 ad., 4 c^cT juv., 2 juv. (sex?).

103

November 3 cf cT ad., 8 99 ad., 3 cfcf 1920, 1 cf ad. vel

1920, 2 cf cf (1920?), 5 99 1920, 10 cTö" juv., 7

99 juv., 1 9-
December 9 cTd" ad., 5 99 ad., 8 cTcT 1920, 4 cTcT ad. vel

1920, 6 99 1920, 1 9 ad. vel 1920, 1 9 (1920?),

27 cTcT juv., 11 cf cf juv. vel 1920, 10 99 juv.,

5 99 juv. vel 1920, 1 ad. (sex?).
1922 January 13 d'cT ad., 26 99 ad., 11 cTcT 1920, 1 cT ad.

vel 1920, 4 99 1920, 1 9 ad. vel 1920, 35 cTcf

juv., 4 cTcT juv. vel 1920, 13 99 juv., 1 ad. (sex?).
February 2 cTcf ad., 7 99 ad., 1 cP 1920, 1 9 1920, 2 cTcT

juv., 2 99 juv.
March 3 99 ad., 5 <f cT 1920, 1 cT ad. vel 1920, 4 99

1920, 6 cTcf juv., 5 99 Juv.
April 3 cTcT ad., 1 9 ad., 3 cTd" 1920, 1 9 (1920?), 18

cfcf juv., 5 99 juv.
May 1 cT juv. (1921).

Älca tor da L.

1921 January 14 cf cT ad., 6 99 ad., 6 cfcT 1919, 1 cT juv., 299.
March 6 cTcT ad., 1 9 ad., 2 cTcT 1919, 1 9 1919, 1 9

(1919?), 2 ö^cT juv.
April 2 d'cf ad., 1 c^ 1920, 2 jav. (sex?).

September 1 cf ad.

November 2 cTcT ad., 2 99 ad., 2 99 juv., 1 ad. (sex?).
December 7 c^J' ad., 5 99 ad., 9 cfcf 1920, 3 99 1920, 1

cf juv.

1922 January 18 cTcT ad., 8 99 ad., 1 cT 1920, 2 99 1920, 3

cf cf juv.
February 1 cf ad.
March 4 cTcT ad., 1 9 ad.

April 1 cf 1920, 1 9 juv. (1921).

May 1 cf 1922.

I wish to express my thanks to Dr. M. B. Droogleever Fortuyn,
lector in histology at the University of Leyde, for the assistance
he gave me in this investigation and for his aid in the redaction
of this article.

104 •

Observations.
I. Moult').

Uria troille (L.). — About 450 specimens examined, about 300
of which were received during the period ot
the springmoult viz. from December 1st onward
to May (see also Postscriptum).

Bird older than two years. — The moult of the so called
old birds (birds then about 30 months old and older) was observed
to begin in the second half of November with the growth of black
contourfeathers in the neck and (often somewhat later) on the head,
where the change in breedingdress takes place. Perhaps the growth
of these feathers is preceded or accompanied by the growth of a
certain number of contourfeathers on the belly and in the flanks;
we can 't know this however, as most of the birds, when they begin
moulting into breedingdress, still show their autumn-moult in a
varying — often rather important — number of growing feathers
on the underbreast and the belly and in the flanks. The neck and
the head then only show the last traces of their autumn-moult in
a varying number of growing downfeathers. The first birds in breeding-
plumage (but still with growing feathers) were received on Novem.
ber 27th and Deceber 7th (1922); in the first days of January some
more birds show the full breedingdress; about the middle of January
some have finished moulting, so that one looks in vain for growing
feathers.

Others however moult much later and even in the second half
of January there are birds which do not show a trace of moult
(9 ad, Jan. 14th, 1922). Late birds like such even at the end of
February still show a number of growing downfeathers on the
chin, the throat and sometimes the rest of the head (9 ad, February
27th 1922, received alive, though apparently in full breeding-plu-

1) Only the so called springmoult is given here, the autumnmoult will
be given when more material will have been examined.

2) Of about 60 so called old birds, which for the most part I especially
examined on this point, I found no specimens wiiich showed strong moult
of belly, breast and flanks as I found more than once in the one and two
ye.irs old birds. These birds were received in January.

105

mage, shows even strong moult of head and neck). An investi-
gation of this kind can't make out whether those late monitors
only occur among the youngest of the so called old birds (for in-
tance among the three years old birds) or whether they are northern
breedingbirds. Both might be the case. It still must be remarked
— perhaps as a general rule for birds of all years — that the
downmoult lasts longer than the moult of the contourfeathers, often
beginning before the latter and always finishing after it.

It follows from what we saw above that the moulting-period in
these birds (from 30 months old and older) lasts from the middle
of November till the end of February.

Bird from one to two years old. — The moult of these
birds, then about 18 months old, does not seem to begin before the
first half of January. Though less often than in the old birds, it
does not seldom occur that the autumn-moult has not yet finished
(downfeathers growing on the chin and contourfeathers on the unter-
side) when the springmoult begins. A rather great part of the birds
is much later and even a female of March 9th (1921) still seems to
be in complete winterplumage (the inside of the skin of head and
neck however showing strong moult). The majority however has
made more or less progress towards the beginning of March; April-
birds in uncomplete breedingdress are, rare though a number of
them still shows growing feathers on examination of the inside of
the skin, even towards the end of the month (2 cf cT, April 24th
and 25th, 1922).

As already stated (see footnote) no few of the one year and two
years old birds show a more or less strong moult of the body-
feathers, especially of those of the underside, whereas the old birds
rarely moult more than the flanks and some few feathers of the
underside.

We saw that the moulting-period in these birds (from 18 to 24
months old) lasts from the beginning of January to the
end of April.

Bird in its first spring. — Birds which have safely passed
their first winter and are going to be one year old in the following
summer, moult later. The first of them with growing new feathers
I found at the end of February and the beginning of March. In
the second half of March the first of these feathers may become
visible from the outside (March 15th, 1921, cT with throat- feathers
not quite of the length of the old feathers; March 28th, 1921, bird

106

unsexed, kept alive, in transitional plumage). The first bird (in
breeding plumage) which nearly had finished moulting (a moderate
number of growing downfeathers on head and neck) was received
on April 28th, 1922; twenty others however, all from the last
week of April, were all moulting rather strongly. Many birds begin
much later and only show the first traces of moult at the end ot
March or the beginning of April (cf March 29th, 1921, with the
first growing downfeathers); about the middle of April transition
becomes somewhat more general but even at the end of April a
number of birds still seems to be in complete winterdress, though
the inside of their skin of course shows a number of growing feathers
(4 out of 8 received on April 24th 1922). I only could examine a few
May-birds but we may accept for sure, that transition is general
till the middle of May and that the moulting period has not yet
come to an end at the end of May ^). So it lasts in these birds
(which are in their first spring) from the second half ot
February till the end of May or later.

Alca torcla L. — About 130 specimens were examined, 120 ot
which were received from December 1st onward
to May.

Bird older than two years. — Three to four furrows^)
in the bill.

The moult of the so called old Razorbill begins considerably later
than that of the old Guillemot. Not any one of the December- or
January- birds showed growing feathers, the first specimen in moult
was received in the second half of February (9, February 21st, 1922,
winterplumage, strong moult on the inside of the skin of head
and neck, where the colour will be changed). In the first half ot
March most birds are moulting fully and some of them already are
in nearly complete or even complete breedingdress (9, March 10th,

1) Le Roi (1911) found in birds, collected in the isle of Lungsk (Lofoten)
and Spitsbergen, on 7 June 1908 and 17 June 1907 respectively, „am Unter-
hals noch eine Anzahl Winterfederchen". I don't believe that these feathers
still had to be moulted for the last traces of moult of the head and the
neck are nearly always to be found on the chin and not on the underpart
of the neck.

2) Though it is no real furrow^, I consider the white stripe on the bill as
the first furrow and the first real furrow as the second furrow.

107

1922, only with a moderate number of growing feathers on head
and upperneck). Others, somewhat later, get their full breedingdress
in the second half of March.

As in the young Guillemot, the moult of the bodyfeathers —
also in old Razorbills — varies greatly individually: one bird
(cf, March 9th, 1922) shows strong moult all over the body, even
on the back (though the belly shows little more than downmoult),
other ones chiefly moult the feathers of the flanks, breast, head and
neck, again other ones only seem to renew the feathers of the
head and those of the neck where the latter will change its colour.
In average the Razorbill seems to renew a larger number of body-
feathers than the Guillemot.

It further should be remarked that the moult, not only that of
the species as a whole, but also the individual moult, lasts shorter
than in the Guillemot. The springmoult of each individual Guillemot
may last 5—6 weeks at least, that of the Razorbill 4 weeks and
possibly shorter.

Moulting-period of the old birds: February and March.

Bird from one to two years old.. — One or two billfurrows
as long as the birds are in winterdress; sometimes the second one
may be indicated indistinctly ; but it also happens that there are
two distinct furrows and that a third one is indicated indistinctly ').
The birds in winterplumage with two furrows and even those
which have the third furrow indicated indistinctly, don't seem to
represent a special year; they always seem to be birds in their
second winter which were not yet mature the preceding summer.
I suppose that the third furrow arises during the putting on, for
the second time, of the breeding plumage -).

A female of March 3rd and two males of March 28th (1921) are
still in winterplumage but the inside of the skin shows moult
(I did not note where and how strong this moult was); a male of
March 22nd (1920) is in transition, but not far; a male of April
24th (1922) is in nearly complete breedingdress, it has two bill-
furrows and head and neck are moulting strongly, whereas a small

1) Observed in 4 specimens : cf 19 Dec. and cT 20 Dec. 1921, 9 21 Dec. 1921,
cf 12 January 1922.

2) I don't think it possible that birds in their second winter ever possess
3 furrows in their bill. See Conclusions, Maturity, small letter.

108

number of growing feathers is to be found all over the back and
a moderate number in the flanks.

Moul ting-period of these birds (then about 21 months old): March
and April, possibly till half May.

Bird in its first spring. — The bird shows, until its spring-
moult, no furrow in the bill and the latter itself is low. The first
furrow (the white one) arises during the moult into the first
breedingplumage. Whether the second furrow may arise shortly
after the first, can be taught by more material, a young female ot
April 28th (1922), in nearly complete breedingdress, has the second
one indicated indistinctly.

A male of March 29th (1921) still is in winterplumage but the
inside of the skin shows a beginning of moult; another male
from the same days (April 1st, 1921) is in transition and already
has got the white furrow; two birds of April 17th and 23rd (1912)
are for the greater part in breedingdress and have got the
first (white) furrow; the cf of April 28th 1922 has already been
mentioned. Moulting-period of these birds (being in their first spring):
second half of March, most likely till the middle
of May and later,

N.B. So the springmoult of Guillemots and Razorbills renews the
feathers of the head and those of the neck where the latter
will change its colour. And further a varying number of
bodyfeathers, mostly at least a number of the feathers of the
flanks. Wings and tail remain unmoulted.

11. Measurements.

On account of the later moult of younger birds, as it is shown
to take place by the preceding notes, we may be inclined to expect
that birds, one to two years old, may not yet have reached their
full development, even if this seems to be the case. In the Razor-
bill we can see the difference distinctly enough from the billfurrows.
But an eighteen months old Guillemot seems to be exactly similar
to an old one and still, it too, shows differences which are ]-ather
obvious when accurately looked at. They are the following: the so
called tarsus and the feet of a bird in its first winter are gray and
pale coloured, besides the tarsus is narrow ') and the bird itself is

1) This narrow tarsus seems strange, young birds generally are supposed
to have a broader tarsus than old ones.

-*"

r

Tj

r

1 ^

C<1 C^)

CÖ

->*!

r '. CM

lO OS

Oi (^3

(M S '.

rH

'. tH T-l

T— 1 OS

.^

as 0 CD

^ ^-

,-H

^

^

'-' 0 1-1

1

1-1 r 1

,

■71

00
t— 1

0

-— >-,

[

1 '

p< ce

1— 1

1 »--g

"* ^

^ .- l'~

O

il
Ö

<^

r •

_^

1-1 1—1
..(M

00 lO
CM

0

0 -M

CO (M

T— 1 <J3

.—1

1—1

Id m;
meas

CM

as

1 OS

1 rH

-* """
1—1 1

- fl

,^ '. CD

lO rH

1 1— (

CD 5Î °-

T3

^C-

«5 5Î

-* CM

CD

1

c-^icô

1— 1 lO 10

as CO -^

1— ( r— 1 T— 1

1—1 _ 05

05

• — • (-1 r-i

1—1

OÔ ^
1—1 .V

^-i^' '-'

a> 0

1—1 CQ

13.7 (

12.6,

13.7,

(1921
15.2 (

-, 15.-

16.5
birds <
g 192(

as CM
I— 1 1— 1

„CM

OÔ ^

, 14.-
14.5,
, 15.-
(1922)

0 0

S-i t-i

t>"cD"io"

l '. '^.

00 '*"

cn" [

[cm" [ ocd

fe F^

CO CQ CO

"^ lO -^

lO lO -C p^

1-1 1-1 H ce

CJ CM

cô -*'

-* -* icô cô

T— 1 I— 1 T— 1

1—1 1—1

rH 1— (

1— 1 I— 1 rH rH

^ ^

^

.

l '^ r

00

(M

0:

'. cô '.

cm' ,~

CO I— 1 -^

1—1 1—1

^ l

T— 1

..cô~ ^

«f^

r73

1 '^ 1

CO

CM

CM

00

(M

'. T-H '. ■•

T-H

1—4

.5, 13
13.2,
.9, 14
14.-

6

+1

«?oô

CO 1—1
1—1

d

+1

0

C1 CO i*"

CO

^: C

1— 1
00

1.

C

A'ù.^.i^

cô

1—1

CM cô

1—1 1— t

c>i
1—1

1—1

Oj

o\ CO

^

I— 1

1 r. \

II

C c^

II

[

©

--: CÖ '-^ -+i

s

CM cô cô

S

1—1

CM 1— 1 CO r— 1

1— 1 1— 1 1— 1

a

1-H 1—1

•

-

.

S

0

r-T l_ lO~ l_

l_

lO

C c c

[

\

P.

^

(M CO CÖ -tH
1— 1 1— 1 1— ( 1— 1

\6
1—1

uô

rH

c^q cô cô

rH 1— 1 rH

cô
1— (

1—1

** ^

CO 1 '^

©

œ 1 -* .,

^

!M

. 05

00

t>

..CD

CO

^ 1. cM-c-.

1—1

cô

1—11^

^

cà

°î o5

Ö

05

1-1 CM 1-H (M

00

1— (

1—1

rH

CM rH

1—1 1—1

1— (

.\

rH

;^

cd" ..oT .,

r-T .

CM -^

\a

of

^lO~

r*

ci
ft

r-î «^ !M '^

r-1 .-H r-l CM

cc5 CÖ

CO

CÔ <^ i2

1-1 CO .

.1, 13.2, 13

13.9, 14.-

3, 14.6, 14.

CD
1—1

d

rH '^

CM

03

CO

■^oô 2

CM rH .

1—1 1—1

1— ( 1—1

d

rH 0

'"' d

d

1-1 0

I— 1

03

^ °î (M ^

cjTc-"

+1

i.«r+i

+1

^' +'

C

+1

^.i H

0

1— i 1— 1 1— 1 (M

(M cô

CO CO

oi

CM 1—1

1—1 1—1

1—1 1—1

co

1— 1 rH CO

>o

lO

r-l.

os

rH CO

c-î ., i-T. ^

^ „

CO

_^ ^ CM

05

of 10 "^

CO

..of CD =0

ft
0

^ 09 c4 ^

1—1 1—1 1—1 (M

00 1*
(M OÔ

CM

1—1

cjfod" cô
cm' cô '"'

13.8,
2, 14.

CO
I— 1

d^-

OS^

1—1

CM

rH

^00^ 2
CM 1—1 1—1

m

1—1 1—1

f ^i-T ^

1—1 1—1

II

1-: Il

II

->- Il

1—1

II

" c^r r II

(M

1—1

l «5 d ^

1-1 1— 1 1-^ CM

oq"co~

CM cô

^

GO 10
CM cô ^

, 13.-

13.7,

g

rH <M t_,
rH 1-1 S

■r-^ rH

^

"^ OÔ '. ^

CM 1-1 -* S

a

1-1 1-1 ^T-l

1—1 1—1

r— 1 1—1

^ ^

1—1

1— ( 1—1

p

t-f C36~ l_ ^^

i^'co"

(M^CO"

1 CO- l -t

1 1

CM~ [

■^ 1. "^

£

Ö r-H CM crj

CM cô

CM cô

oôcô;^i2

rH CM

rH cô

rH cô 00

1—1 1—1 1—1 1—(

1— ( 1—1

1—1 1—1

I— 1 1— (

1—1 rH

tH rH 1— (

•n

0 &0

-0

4-3

t-i

Ö \^

G

^

•4-)

;h

c

^

9

third
later
inter

CD

0 03

'Ö -^

(D

>H.
0 ■«

ce

0

0

"b '■«

-t-J

4J

^G

'^

.s^

.a ^

■^

Ö

'^

0

■^

B-o^

no

more tender. The bird in its second winter appears to be fullgrown
and its legs mostly seem to have reached the size of the legs ot
the old birds; the general colour of the legs however is very olten
warm yellowishbrown ; this hue sometimes also occurs . in older
birds, but then as an exception whereas in the two years old birds
it is the rule.

The best way to find out whether a bird is fullgrown or not, is
to notice its measures and these prove that the apparently fullgrown
bird, which is nearly two years old and will come to breeding
within a few months, is not fullgrown even then. To this purpose
I measured the height of the bill of a good number of Guillemots,
a method which is preferable to the measuring of the wings, as it
does not matter whether birds are moulting their primaries or not.
I measured the bill just there where the feathering of the chin
stops between the two halves of the mandible (see page 109).

Conclusions.

Moult: From the notes given above, it follows that there is an
anticipation of the springmoult when the bird grows older. We
further may assume that for a late moult, just the same, whether
it is found in older or in younger birds, the parents of the birds
in view can be blamed, for we may expect that a late young from
a certain year, which for the first time puts on its. breedingdress
in May, the next year may be able to anticipate this moult till
March, but impossibly till January and the year after that till f. i.
January but not till the beginning of December. In consequence of
this anticipation of moult early moulting „old" birds may as a rule
be older than late moulting „old" ones.

We may expect however that this does not concern birds which
have not been hatched at about the same latitude for more northern
breeding birds hatch their young ones later than more southern
ones so that these young ones may moult a Httle later. If the
communication of Hantzsgh (1905) is exact, the Guillemots of Iceland
do not wear their breedingdress before the middle of March, which
means a difference of two or three months with our birds. A bird
moulting late might be therefore just as well a northern breeding
bird as a bird with a retarded moult.

Old specimens which are really slow in moulting — as they so
often occur in other species of sea-birds! — must be very rare

Ill

among Guillemots. Without much doubt a want of food would here,
just as well as with other birds, be of great influence on the
moulting process. But periods of scarcity of food, with these sea-
birds, might turn up in times of stormy weather and not in weeks
of severe frost as with other kinds of birds; it is more likely however
that stormweather with high sea will cause the death of the weaker
birds through exhaustion than that the moulting process would be
stopped by want of food. That may be the reason why in older
birds a totally abnormal moult hardly ever occurs and why hardly
any of the older ones of these 300 specimens examined, ever
disturbs the beautiful regularity in the moulting process of the
species. It should however be remembered that the mere exami-
nation of birds which perished during storms, would give — also
in older birds — an insufficient idea of the course of the moulting
process. We only would see the weaker birds which moult a httle
later than the sound ones and the beautiful early moult of those
strong indivuals would be missing.

For it is a fact that in few groups of birds weak behind-comers
are eliminated so thoroughly as is the case with these seabirds,
always so dependent on the wild play of the elements. During fine
weather, as it is often found in August and September, late hatched,
tender young ones easily may get their food on a calm or little
moving sea. Though they remain smaller than the other ones, they
grow and come to moulting. And while moulting or shortly after
it, the periods of storms are coming in October, continuing in
November and December, bringing the death of hundreds.

Among the many Guillemots, received winter 21/22, were 2 specimens
which, because of their backwardness in growth and moult, may serve
as an example how small and weak some birds may remain till long
after their birth.

The first one, a male, was brought on August 26th and this bird I
kept in confinement until September 3rd. The animal was extremely
tame, followed me, when hungry, like a little dog and showed the same
confidence as is described of Pinguins. The second one I received on
October 15th, this bird I killed at once.

Both birds were not in the least fullgrown and both still showed a
number of feathers of the so called juvenile-plumage. The following notes
about them may be given here :

cf, 3 Sept. 1921. A number of brown feathers of the juvenile-plumage,
especially on fore-back and shoulders, interrupt the slategray-black
colour of the upperside. The wings are very short, all remiges are

112

growing, the rectrices are also growing with distinct hornsheaths.

Bill 30, height of bill 8.5, wing about 130, tarsus about 32 ram.
All measures taken from the dry skin.
Sex ?, 15 October 1921. Brown juvenile-feathers on the back, in smaller
number than in the first bird. Remiges growing, rectrices seem to
be f'ullgrown. Some of the new shoulderfeathers are narrowly edged
with white at the tip. Primary-coverts don't seem to be moulted.

Bill 28, height of bill 9, wing about 160, tarsus about 32 mm.
All measures taken from the dry skin.

Maturity: As said before, Guillemots and Razorbills, as a rule,
do not breed in their first summer. The large numbers of idlers
which are to be found in the vicinity of the breeding-colonies in
summer and also the birds which are met with in summer on sea
far from land or along our flat coasts, without much doubt are
composed for the greater part of these immature birds. Occasionally
a one year old bird seems to come to coupling, but if further
examination might confirm this opinion, the case will most likely
be just as rare as that of some birds which don't come to breeding
in their second summer. The reason why the latter birds don't breed,
may be sterelity; the breeding of the former ones might be expected
from very strong and early hatched specimens (see however post-
scriptum).

Sterile birds may be less rare than we may be inclined to believe.
There namely occur Razorbills with three furrows in the bill, whereas
their genitals have not been in function the preceding summer or before.
These birds must be either:

a. birds in their second winter, which received three billfurrows during
the first moult into breedingplumage or

b. birds in their third or later winter, which for some reason did not
use their genitals.

As this question seems to me of much interest, I give the corresponding
observations, all concerning Razorbills, below :

9 — 3 furrows — 19 November 1921 — Oviduct not having been

used ?

(j^ — 3 furrows — 12 January 1922 — Testicles have not been used.

9 — 3 furrows — 12 January 1922 — Oviduct has not been used.

9 — 3 furrows and the 4th one indicated indistinctly — 10 March

1922 — „Strongly developed ovary! but oviduct in my opinion

doubtless not having been used".

I, for myself, am sure that these birds all belong to b, that they are

birds in their third or even in a later winter and — though I can't

prove this — woi birds in their second one. Especially as the last named

113

female also possessed an indication of the fourth billfurrow and as she
was in full breedingdress on March 10th (see Observations on moult,
„bird older than two years").

It really is remarkable to notice how early old birds sometimes
have completely swollen testicles or a strongly developed ovary,
especially if we realize that they do not seem to' begin with
breeding before the middle of May.

Haetert (1921) says that the- first eggs in England on the coast of
Yorkshire are laid about May 20th, Hantzsch (1905) mentions that the
birds of Iceland — also those of the southern part — rarely lay before
the middle, mostly not before the end of May or even not before June.
According to le Roi (1911) the birds of Beerenisland don't lay before
June, probably often not before the middle of that month. The birds of
Helgoland however sometimes seem to begin laying much earlier: in
1909 Dr. Weigold saw the first eggs on May 10th, in 1912 even on
April 22nd (one egg).

Notwithstanding this late breeding, now and then females from
January, at the end of the month, have got ovaries, differing
hardly or not from those of April-birds and this is the rule with
old females from the first days of March. And whereas the old
males from November or December have a left testicle of about
10 to 12 mm. long and 3 to 4 mm. broad, the left testicle of one of
the males from the beginning of March already measures 22 X 8 !

In February and March the testicles and ovaries of the birds in
their second spring begin to become much larger for the first time :
whereas the breadth of the testicles in such males about the middle
of January is about 2 mm., it is in March already 4 mm., in the
second half of March a breadth of 5 mm. occurs and a two years
old male of April 5th possesses a left testicle which measures
already 4 X 20 !

It follows from this that there is — in some respect — a relation
between the time of moulting and the development of the genitals.
This is still better shown by the following. An early moulting
bird has its genitals strongly developed early in the year, a later
moulting bird has them developed later. This is the case as well
with two years old birds as with older ones: a two years old male
in March, which was behind several others in moulting, possessed
a left testicle of only 2.5 instead of one of 4 mm. width. The most
striking instances about relation between moult and development
of the genitals are however to be found in young birds, hatched

114

the summer before. Those weak males, which at the end of April
still are in winterdress, even then have testicles of no more than
1 to 1.5 mm. width; the stronger males however, which at the end
of April are in transitional-plumage, have testicles of about 2 mm.
width; w^iereas the earliest moulters which in those same days
are in full breedingdress, have testicles of 13 to 15 mm. long and
2.5 to 3 mm. broad ')! So that the testicle-measures of males in
their first spring, which don't come to breeding that summer, are
larger than those of the same males ip. autumn, when they have
passed the summer in idleness! Though first-year-birds don't
breed, their genitals swell in spring and decrease
again in autumn!

Measures: The foregoing list gives the billmeasures of 201
Guillemots examined, received between 29 October 1920 and 4 May
1921 and between 12 September and 21 December 1921. Besides
the billmeasures of a small number of birds, received at the end
of April 1922, have been added.

What do we see now? Whereas the height of the bill of the
two years old male in breedingdress reaches no more than 15.2,
this measure for the old male in breedingplumage is abnormally
low, it reaches generally up to 16.—. Something like that we see
in the female. The now mature and apparently fullgrown bird is
not fullgrown and the maximum-measure of 18 two years old birds
(males and females) in nearly complete or complete breedingdress
remains considerably under the maximum-measure of 30 so called
old ones; their measures even are not any nearer to those of the
older than to those of the one year old birds.

At the same time we notice that the growth of the bill takes
place during the moult into breedingdress, a fact which strikes us
most in the old birds, partly because of the latter more specimens
in breedingplumage have been examined than of the younger ones :
whereas the bill of the old bird in winterplumage in neither of the
23 males examined, reaches up to 16.— mm., 10 of the 13 old
males in breedingdress show a height of 16. — or more! So we
may say that the heavy bill completes the breedingdress; in the
summe rmonths it lowers again and even during the autumn moult,

1) A male received on May 5th, 1922, 'without doubt hatclied oummer
1921, in breedingdress, with a naodérate number of growing feathers on the
inside of the skin of the neck, has testicles measuring 5 X 20 !

115

when the colour changes from dull-black into gray again, there
does not seem to take place a noticeable growth of the horn, for
a number of old birds which stand in their autumn-moult or have
nearly finished it (received between 28 September and 8 November
1921), have got billheights of 13 to 15.4 as for the males (14 spe-
cimens) and 11.7 tot 14.6 as for the females (12 specimens). At the
same time as this growth of horn in spring, a changing of colour of the
bill takes place, just the same as with many other birds (compare
starling): the bill of the breedingdress is of a dull-black, the one
matching the winterdress of a horn-greyish colour. This last hue is
not the result of the wearing-out, the bird which at the end or
the summer begins moulting, has still got a dull-black bill. It
sometimes happens in spring that the bird, while already wearing its
breedingdress, has not got a black bill yet, but this is an exception.
A horhgrowth like the above described one, was noticed 'by Klein-
schmidt (1912) in Panis Salicariiis; he calls the bill in breeding-
time often „geradezu unförmlich lang und dick" and in the autumn
it is worn out again to „Normalgrösse".

From the measures we also may conclude that the male as a
rule has a bill which is somewhat heavier than that of the female,
although the extremes perhaps are exactly the same.

(Ingekomen bij de Redactie 3 Augustus 1922).

Postscriptum.— On July 27th, 1922, I received .a Razorbill,
hatched summer 1921, which had died shortly before. The bird was
moulting from breeding- into winterdress, showing strong moult on
head, neck, breast, foreback and flanks, whereas belly and hindback
only showed a small number of growing feathers. It seemed full-
grown and the feathers of the old plumage — especially those of
the back — are very worn, as they are in all Guillemots and
Razorbills shortly before they begin moulting in summer, when most
of the bodyfeathers and the rectrices and remiges are a year old.

As a one year old bird with very small testicles, this animal
ought to possess one or two billfurrows, that is to say the
white stripe only or the white stripe and one furrow and — as
the bird is in breedingdress — also the enlargement at the base
of the bill as it occurs in every Razorbill in breedingdress. The
bird misses however, except the enlargement at the base, every
furrow on the bill: the bill is just like that of a bird in its first winter.

On July 28th, 1922, I found a second Razorbill, just driven

116

ashore and already in a far state of putrefaction, the bill of which
was exactly similar to that of the first. This bird too was moulting
from breeding- into winterdress.

So it seems to happen that the bill of the Razorbill which is
moulting into breedingdress, remains without any furrow. And as
I dare not suppose that the first one or two furrows arise during
the autumn-moult, such a bird will, in its second winter, be believed
to be a bird in its first one. This might be the explanation why
Razorbills with one or two billfurrows — which seem to be in their
second, whereas they may be in their third winter — may have
genitals which have been used, so that they might make us believe
that the Razorbill now and then breeds already in its first summer.

I have still been able to give in this article the results of an
examination of 230 Guillemots, received November and December
.1922, but they have been omitted in the Summary of Material.
They bring the total of Guillemots examined up to about 700 and
give me the opportunity of adding that old birds which, while assu-
ming their springmoult, show a rather strong moult of belly and
flanks, are rarely or never to be found among birds received later
(see note 2 on page 104), but that they are not rare among birds,
received in November and (especially the first half of) December.
This indicates that the springmoult of old Guillemots renews less
bodyfeathers than that of younger birds, as has already been re-
marked. The strong moult of belly and flanks in those old birds
which so early assume the breedingdress, is autumn-moult. Further
details thereabout will be given later.

Literature.

Bebnhard Hantzsch, Beitrag zur Kenntnis der Vogelwelt Islands. Seite 113.
Berlin, R. Friedländer & Sohn, 1905.

E. Hartert, Die Vögel der Palaearktischen Fauna. Seite 1772. Berlin, R.
Friedländer & Sohn, 1903—1922.

0. Kleinschmidt, Berajah 1912. Parus Sahcarius. Fusznote Seite 9.

0. LE Roi, in Alexander König, Avifauna Spitzbergensis. Bonn 1911. Selbst-
ausgabe. Seite 249 und 250.

S. Samuel, Archiv für path. Anat. Bd I (1871). S. 323.

Gustav Swenandee, Über die Mauser der Lummen und Alken. Kgl. Norske
Vid. Selsk. Skrift 1903, N" 8, 6 pp. Not read bij me.

H. Weigold, Jahresberichte der Vogelwarte auf Helgoland. Sonderhefte Jour-
nal für Ornithologie 1909—1912.

117

Bijzonderheden betreffende de Gierzwaluw

[Äpiis apus (L.)]

DOOR

Prof. Dr. A. E. H. SWAEN
1920.

De eerste gierzwaluwen werden door mij te Amsterdam waar-
genomen op 1 Mei des avonds om zeven uur. Er vlogen toen
ettelijke boven het Vondelpark. Het weer was wat zachter dan de
vorige dagen. Den volgenden dag was het lauw, mat weer, met
's avonds onweer. Tusschen zessen en zevenen vlogen ettelijke
gierzwaluwen boven de stad. Zij maakten herhaaldelijk al vliegende
elkaar het hof. Den lien Mei zwierde een groote viucht rond boven
den Willemsparkweg, waarbij het zeer duidelijk merkbaar was dat
de mannetjes de wijfjes najoegen om haar het hof te maken want,
niettegenstaande het gewirwar, kon ik toch duidelijk de paren met
het oog volgen. Den 24en Juli zag ik te Zandvoort, waar ze niet
talrijk zijn, enkele onder regenvlagen bij Sterken W. tot ZW. wind.
Den 25en en 26«" Juli nam ik er daar geene waar, doch den 27f^o
zag ik er nog vrij vele tusschen Voorschoten en den Haag, bij
droog weer en W. tot NW. wind. Den 28en Juli zag ik er vele
boven den Haag, den 29en slechts enkele en den 30eo geene. Den
31en Juli nam ik er vele waar te Amsterdam, waar ze ook 1, 2
en 3 Augustus talrijk waren. Den -ien Augustus zag ik er geene
in den Haag terwijl ze in Amsterdam talrijk waren, bij goed,
warmer weer en wind uit westelijke richting. 5 Augustus waren
zij nog vri] talrijk boven Amsterdam. 6 Augustus, een regendag,
nam ik er geene boven den Haag waar. Op 7 Augustus zag ik er
vele in den avond te Amsterdam: overdag regende het, maar tegen
den avond klaarde het weer op. Den Sen Augustus, bij mooi weer,
vlogen 's avonds tot vijf minuten over negenen origeveer vijftien
boven mijn huis; zij lieten geen geluid hooren. Den 9en Augustus
zag ik 's morgens om 7.45 drie stuks boven mijn huis. Op mijn
wandeling naar het Centraalstation zag ik op verschillende plaatsen

118

talrijke, luid krijschendo troepen. 10 Augustus vlogen ettelijke
gierzwaluwpn 's avonds om 8 uur boven mijn woning; het was
ietwat buiig Weer, met NW. wind. Den lien Augustus 's morgens
om acht uur vlogen er verscheidene ; 's avonds tusschen achten en
negenen waren zij zeer talrijk. Op den Willemsparkweg vlogen zij
elkaar, luid krijschend, na. Droog maar betrokken weer. Den 12pn
vloog er een troepje 's morgens boven den Haag, 's Avonds waren
zij talrijk te Amsterdam. Den 13(^ö vloog een krijschende troep
boven den Haag, 's Avonds nam ik er vele waar boven Amsterdam.
Den 15en nam ik er 's avonds aan den IJkant, bij Sloterdijk en
aan den Admiraal de Ruyterweg geene waar. Den 16en zag ik er
's morgens twee boven den Haag, 's Avonds vlogen er wel dertig
hoog boven mijn huis. Den 17en nam ik er 's avonds enkele boven
Amsterdam waar. Den volgenden dag regende het voordurend en
zag ik geen enkele gierzwaluw, doch den 19en nam ik er weer
verscheidene waar. Den 21en Augustus zag ik 's avonds een enkele,
en den 22en, 's avonds tusschen zevenen en half acht nam ik er
twee waar bij het Rijksmuseum; beide dagen regende het hevig.
Den 23en zag ik er geene en evenmin den 24:en te Amsterdam en
te Arnhem, maar den 25en vloog 's avonds om kwart voor achten
een vijftiental laag boven het Park; het was droog, koel weer,
met beloken lucht. Den 26en Augustus vlogen er 's avonds om half
acht twee boven het Vondelpark. Den volgenden dag zag ik er
geene, maar had weinig gelegenheid tot waarnemen. Den 28ea vlogen
er 's avonds om half acht drie boven mijn woning; het was erg
koud, met NO. wind. Den 29eii, hoewel het warmer was en mooi
weer, zag ik er geene evenmin als den 30en of den 31^" Augustus,
doch op den len September vlogen er 's avonds om 7 uur vijf boven
de van Baerlestraat ; het weer was buiig, maar lets warmer. Den
5en September vlogen er om half zeven 's avonds twee boven het
Spui en den 6«" vlogen er 's avonds om zeven uur drie boven mijn
huis. Dit was de laatste dag waarop ik gierzwaluwen waarnam. —
Hun aantal neemt in Amsterdam zeer zeker toe.

De Heer L. van 't Sant te Wageningen schrijft mij :
Aankomst te Alkmaar: Eén voorlooper op 1 Mei. Op 2 en

3 Mei geen gierzwaluwen aldaar. Op 4 Mei één exemplaar, mis-
schien hetzelfde van 1 Mei. Aankomst van de groote massa op

4 Mei tusschen 9 en 12 uur. Daar ik mijn werk vlak bij de
St. Laurenskerk had en bij die kerk voor Alkmaar, wat gierzwaluwen
betreft, de mooiste waarnemingen zijn te doen, meen ik wel den

119

goeden aankomstdatum van de Alkmaarsche gierzwaluwen te heBben.

Ver trek uit Eerbeek (waar ik tot 7 Augustus vertoefdej op
1 Aug. In den Haag zag ik echter 8 Aug. nog overal voorwerpen
vliegen, die echter allengs verminderden. 17 Aug. nam ik er nog
één waar, maar vertrok toen naar Haarlem, waar ik nog twee
achterblijvers of trekkers vond, die 22 Aug. in den regen bij den
Hout joegen. Naar Noordwijk vertrokken, zag ik daar nog tweemaal
één trekker(?) op 27 Augustus. Het aantal gierzwaluwen was dit
jaar in Alkmaar normaal.

Van den Heer A. Scheygrond te Gouda ontving ik de volgende
mededeeling:

Aankomst te Gouda, Ed. Hoffmann nam de eerste twee exem-
plaren waar op 29 April aan den Haastrechtschen dijk. Op 2 Mei
was ongeveer alles aanwezig.

Vertrek. In den nacht van 19 op 20 Augustus vertrok de groote
troep. Op 24 Augustus zag ik in den laten namiddag een tien- tot
vijftiental gierzwaluwen scheren boven het van Bergen IJzendoorn-
Park. In de week van 12- 19 September, waarschijnlijk Donderdag
16. September, zag ik 's morgens ongeveer 10 uur nog een exemplaar
boven de binnenplaats van de R. H. B. S. Zondag 19 September
nam Ed. Hoffmann het laatste exemplaar waar tusschen boeren-
en huiszwaluwen op de Reeuwijksche Blassen.
: Aantal gewoon.

i De Heer F. G. Bosch te Leeuwarden bericht mij :
I De eerste twee exemplaren nam ik waar op 29 April. Het weer
|was, evenals vorige dagen, koud en buiig, afgewisseld door zonne-
Ischijn. De wind was Z. tot Z.W. Het laatste exemplaar werd
:waargenomen op 1 September 's avonds 6 uar. Van 18 Augustus
:af zag ik slechts één, ten hoogste soms twee exemplaren. Het
'aantal was, als vorige jaren, vrij groot, doch niet grooter.
[ De Heer E. Blaauw te Nijmegen zendt mij de volgende waar^
'nemingen.

" 1 Mei des morgens zeer vroeg zag ik twee bi,] hun oude nest-
plaats aan mijn woning. Ik had gezorgd dat die nestplaats goed in
orde was. 12 Mei zag ik er zeer vele; trou wens hun aantal acht
ik in het. algemeen veel grooter. Den 18en en 22en Juli zag ik
mooie jachttochten. Den 26^1 Juli zag ik er reeds heel weinig meer;
ZOO nu en dan een paar. 28 Juh zag ik er een zestal nabij de
broedplaats. 30 Juli overnachten de ouden in de broedplaats; waar
zijn de jongen nu? Den 26en Augustus bracht men een levend

120

voorwerp bij Dr. de Blécourt te Hees, dat weder in vrijheid is
gelaten.

De Heer G. A. Bkouwer te Groningen zendt mij de volgende
uitvoorige waarnemingen :

1920 : 1 Met : 's avonds 5, 1 en 3 Gierzw. -^ Noordoost langs-
schietend aan den binnenduinrand te Wassenaar
(met den Heer J. H. Pellinkhof).
2 Mei: 's morgens, 's middags en 's avonds een aantal

(6 bij een) boven den Haag.
10 Juni: duinen bij den Eierlandschentoren (Texel): 's mor-
gens 3, 4 en + 5 stuks ->N.O. doortrekkend.
12 Juni: Ae Koog (Texel): 's morgens 5 stuks -> N.O.
's avonds vele -> N.O. o.m. een 34-tal tusschen
10 en 10.30 n.m. ter hoogte van de Slufter (met
den Heer G. Wolda).

12 Juli: 's morgens 5 stuks ^ Z.W. over de Muij (Texel).

15 Juli: 's morgens 7 stuks over den dijk bij de Cocks-
dorp (Texel).

16 Juli: 's avonds 1 ex. längs het Posthuis (Vlieland).

N.O.

Z.W.

Begin Augustus groote verzamelingen in Friesland : o. m.

1 Augs. 's avonds ruim 80 boven Woudsend.

2 „ v.m. vogel invliegend onder dakpan te Balk.

's av. ruim 100 boven Lemmer.
5 „ heelen dag rond de boot, varend van Lemmer — Tjeuke-

meer — Scharsterbrug.
4 „ 1 ex. boven Sneek, enkele Sneekermeer.
ojô „ aantal boven Prinsenhof (Grouw).
7/8 „ aantal boven Sneek.
9 „ 1 ex. boven Leeuwarden, meerdere tegen W. wind

invliegend bij Warns, 1 ex. boven Hoorn (N.H.).
10 — 20 Augs. op Texel geen gezien.

De Heer D. F. Tollenaar te Wageningen zendt mij, uit de
opgaven ingekomen bij het „Ornithologisch Onderzoek", de volgende
waarnemingen :

Groningen, 28 April, F. Kostek. "WintersAvijk, 29 Apri), Mr. A. Th. ten

Groningen, 29, 30 April, 1 Mei, Houten.

J. Kemper. Hilversum, 29 April, W. H. Bierman.

Groningen, 29 April, 1, 2 Mei, J. de Brummen, 29, 30 April, 3 Mei,

Jonge. H. Mittien.

121

Amersfoort, 29, 30 April, 1 Mei, Amsterdam, 1, 2, 3 Mei, Fr. C.

Th. Weevers. Mijnssen Jr.

Groenlo, 29 April, Dr. Sicherer. Haarlem, 1, 2 Mei, E Lefebvre.

Zaandam, 29 April, H. N. Kluyver, Amsterdam, 1 Mei (1 ex.), 2 Mei de
Groningen, 30 April, 1, 2 Mei, rest, W. J. v. Dieren.

S. V. Minnen. Watergraafsmeer, 1 Mei, H. C. Carlon.

Ede, 30 April, J. L. F. de Meyere. Haarlem, 1 Mei, W. Bierman.
"Wageningen, 30 April, D. Tollenaar. Alkmaar, 1, 4, 5 Mei, L. v. 't Sant.
Den Haag, 30 April, P. Westbroek. Amsterdam, 1 Mei, M. Lieftinck.
Den Haag, 30 April, J. F. v. d. Vliet. Amsterdam, 2 Mei, W. v. Haren-
Utrecht, 30 April, 1 Mei, Ad. Oomen. carpsel.

■Groningen, 1, 2, 3 Mei, H. v. Dijken. Santpoort, 3 Mei, J. Drijver.
Montfoort, 1 Mei, Mej. C. J. v. Dordrecht, 5 Mei, Dr. Z. J. de Lange.

Heemskerk. Breda, 5, 6, 7 Mei, J. G. V. de WItt

Hamer.

De Heer J. Drijver te Santpoort zendt mij de onderstaande
opgave :
3 Mei. Enkele gierzwaluwen boven Amsterdam.

13 Aug. Een gierzwaluw trekt over Texel in Z.Z.W. richting (tezamen

met boerenzwaluwen).

14 Aug. Opnieuw één gierzwaluw over Texel.

25 Aug. Bij Halfweg 's morgens enkele gierzwaluwen.
31 Aug. Om 6 uur 's avonds bij Spaarndam 4 gierzwaluwen, in
gezelschap van jonge boerenzwaluwen.
7 Sept 7 gierzwaluwen bij Halfweg.

1921.

Over dit jaar bezit ik, helaas! slechts weinige gegevens. Den
28en April om half vier 's middags meende ik — de omstandigheden
waren ongunstig — een gierzwaluw te Amsterdam waar te nemen.
Dit is te waarschijnlijker omdat de Heer J. Drijver den volgenden
dag, 's avonds om acht uur, twee voorwerpen, in dezelfde buurt,
boven het Wilhelminaziekenhuis heeft waargenomen. Den 30en April
vlogen twee stuks des morgens om 10 uur boven de Vondelkerk.
Den 6en Mei waren zij talrijk. Den 7en Mei vlogen zij luid krij sehend
rond. De geheele maand Mei waren zij voortdurend in grooten
getale aanwezig. Den 7en Juni, hoewel het prachtig weer was, nam
ik den geheelen morgen en middag geen enkel exemplaar waar!
Den 30ea Juni vlogen op de Kromme Nieuwe Gracht te Utrecht
ettelijke gierzwaluwen zoo ongewoon laag dat jongens ze trachtten
te grijpen. Zij schijnen daar in een van de oude, läge huizen te

122

nestelen. Er waren er minstens twintig bij elkaar. Den lien Juli
vlogen de gierzwaluwen behalve op de heetste uren den geheelen
dag rond (Amsterdam). Den 12^" was het iets koeler en er waren
minder voorwerpen te zien. Den IS^n JuH vlogen er 'savonds om
kwart voor tienen nog twee rond. De 19en Juli waren zij te Sche-
veningen des ^vonds talrijk, doch den, volgenden dag, toen het
vooral 's avonds veel koeler was, was hun aantal aanmerkelijk
minder. Den 21eQ Juli was hef: nog koeler; ik nam slechts enkele
gierzwaluwen waar. Ook zoo den 22en ofschoon het iets warmer
was. Den 23en Juli was het zeer winderig (N.O.), met bewölkte
lucht en dreigenden regen ; ik nam slechts ééne gierzwaluw waar.
Den 24en was er geen enkel voorwerp te zien. Den 25en was het
warm; des 's morgens om 9.30 zag ik één exemplaar, maar des
avonds op verschillende punten van Amsterdam vele. Den 26<'ü Juli
was het droog en warm ; ik zag eeh enkel voorwerp ; everizoo den
27cn. Den volgenden dag was het heet; des avonds waren zij te
Scheveningen talrijk. Den 29en vlogen er té 's-Gravenhage ettelijke
krijschend rond. Den 30^" vlogen er vele om het Kurhaus te
Scheveningen. Den lea Augustus zag ik er slechts een enkele.
2, 3, 4 en 5 Augustus zag ik er geene boven den Haag; doch den
5en vlogen er 'savonds te Amsterdam twee boven mijn huis. Den
Ben Aug. zag ik er 's middags en 'savonds twee te Amsterdam.
Den 7en zag ik er aldaar 's morgens twee; 's avonds omstreeks
zeven uur waren zij talrijk bij het Rijksmuseum. Den Sen en
9en Aug. zag ik er geene boven den Haag; den lOen één; den
lien en 12en geene. Den 13en Aug. waren zij 's avonds in het
Vondelskwartier talrijk. Den 14en 's morgens vlogen er twee boven
mijn huis, terwijl er 's avonds vele waren. Den 15en, bij buiïg,
koel weer, zag ik er den geheelen dag ettelijke. Den 16en zag ik
er 's morgens twee ; 'savonds vlogen er verscheidene, soms krijschend.
Den volgenden dag vertrok ik naar het buitenland, zoodat ik niet
kan zeggen wanneer zij in 1921 uit Amsterdam vertrokken zijn.
De Heer G. A. Brouwer zendt mij de volgende waarnemingen :
1921: 26 April: omstreeks 7 n.m. 2 stuks boven Hoendiep ^ te
Groningen. ■ .i ••

28, 29 Ax>rü: uitstedig. ■■ ^ -

30 April: meerdere boven Groningen, 's av. tot 12 stuks bijeen.
1 Mei: 1 ex. boven Bedüm.

1 ex. boven Zuidwolde.

2 stuks boven Haren.

123

.-KTC) I 17 Mei: omstreeks 2.30 n.m. één vogel •— ^ N.O. boven

' ' 1 de hors en de Smouseduintjes van Terschelling.

Was voor zoover ik kon nagaan begin Augs. te Groningen ver-
trokken ; geen waarnemingen wegens verblijf in buitenland.

Voorts verwijs ik naar de aanteekeniîigen orrttrent liet trekken
van de gierzwaluw in „Vogeltrek op Rottum" van de Heeren
G. A. Beouwer en Jan Verwey, in Ardea XI, 1, bl. 47 vlgg.

In den loop der jaren ben ik veel in de gelegenheid geweest
deze vogels gade te slaan. Meermalen heb ik in huizen gewoond
waar zij nestelden of tegenover woningen waar dit het geval was.
Uit deze langdurige bekendheid met de gierzwaluw is mij wat hare
gewoonten betreft het volgende gebleken:

1. Zij vliegen 's avonds in de maand Juli tot een tijd die ligt
tusschen halftien en kwart voor tienen (zomertijd).

2. Zij zijn 's morgens laat. Den 18en Juni 1919 zongen te Maas-
tricht 's morgens om 4.15 reeds de zwarte roodstaart en de meerl,
doch de gierzwaluwen begonnen eerst om 4.35 bij hare nestplaatsen
te vliegen. Den 20en Juh 1920 om 5.10 toen musschen, kau wen en
meerls reeds bedrijvig waren, was er nog geen gierzwaluw te be-
speuren. Lichamelijke vermoeidheid moet juist bij dezen vogel, met
zijn snelle, rustelooze vlucht, wel zeer groot zijn.

3. Op het heete van den middag vertoonen zij zieh, vooral als
er nog geen jongen zijn, heel weinig. Vermoedelijk rüsten zij dan
op hunne nestplaatsen. Dit zal ook wel noodig zijn om hare vederen
weder in orde te brengen. *)

Er is nog veel duisters in het leven van dezen belangwekkenden,
geheimzinnigen vogel!

Aan al degenen die mij hunne gewaardeerde mededeelingen
zonden, betuig ik mijn hartelijken dank. Mögen velen h un voorbeeld
volgen !

Amsterdam, Juli 1922.

*) Kunnen jeugdige ornithologen niet eens de nesten op verschillende uren
van den dag onderzoeken om na te gaan of de vogels er zieh ophouden?

Notes ornithologiques en 1922

A. BÜRDET.

Pic noir [Picus martius).

Le Pic noir {Picas martius) a de nouveau nicbi cette année dans
les environs d'Apeldoorn; le premier nid a été constaté dans cette
région il y a 3 ans seulement. C'est dans un hêtre, à 3 ou 4 mètres
du sol, que le pic a creusé son nid; l'entrée en est ovale, et
passablement plus grande que celle des Pics épeiches [Dendrocopus
major) ou des Piverts [Gecinus viridis).

C'est le 22 Mai que j'ai pu photographier le mâle et la femelle
près du nid, nourrissant leurs petits.

Le vol du Pic noir rappelle un peu celui du Geai {Garrulus
glmidarius) ; son cri, pendant qu'il vole, est très caractéristique et
s'entend de très loin; c'est la syllabe „tru" répétée 8 ou 10 fois

et à intervalles très rapprochés: „tru, tru, tru, tru, tru, "

Au repos, accroché contre un tronc d'arbre près du nid, il peut
répéter pendant près d'un quart d'heure un cri très plaintif, une
sorte de diphtongue: „Kieu-eu". Est-ce un cri d'appel, ou bien un
avertissement pour les petits? Ceux-ci viennent à l'ouverture du
nid, comme les autres Pics, recevoir la nourriture des parents.
Cette année il y en avait 3 dans le nid, qu'ils ont dû quitter dans
la première semaine de Juin. Je ne sais s'il y a eu une seconde
nichée. D'après le garde-chasse qui a trouvé le nid, les parents et
les jeunes sont restés tout l'hiver dans la même forêt ou dans les
environs. L'année dernière il y a eu 2 nids, pas très éloignés l'un
de l'autre (environ 400 mètres).

Jeune Coucou (Cucuhis cmiorus) dans un nid d'Alouette
des champs (Alauda arvensis).

Le 27 Mai je vis dans un nid d'Alouette des champs, un jeune

125

coucou, âgé de 2 jours seulement, qui avait déjà rejeté hors du
nid ses 2 compagnons; les jeunes alouettes semblaient être âgées
de 4 ou 5 jours, et ce ne fut sans doute pas sans peine que le
coucou avait réussi à les mettre à la porte. Je les replaçai dans
le nid, dans l'espoir de pouvoir filmer la scène de l'expulsion.
Installé dans la tente avec mon appareil, je me mis à guetter en
attendant les événements. Le jeune coucou n'avait nullement l'air
satisfait du retour de ses compagnons; ceux-ci, du reste, n'étaient
pas non plus très enchantés de la présence de ce frère si peu
sociable, né 3 jours après eux, probablement, mais qui s'était
acharné après eux, quelques heures après son éclosion, et avait
fini par les expulser. Les 2 jeunes alouettes, pressées l'une contre
l'autre, se tiennent immobiles dans un coin du nid. Le coucou
rumine dans sa petite cervelle un nouveau plan de campagne; il
tord étrangement la tête à droite et à gauche, semble palper ses
voisins avec ses bras; puis il entreprend une petite promenade
hors du nid jusqu à 10 ou 15 centimètres de distance; mais là, il
s'empêtre dans des brins de foin qui lui barrent le passage et le
forcent à battre en retraite; son retour au nid provoque des gestes
de terreur chez les jeunes alouettes. Pendant toute cette manoeuvre,
les 2 parents ont rôdé autour du nid, poussant de petits cris
auxquels répondaient déjà leurs 2 enfants. La femelle se décide la
première à nourrir de nouveau : c'est le coucou qui reçoit ce premier
repas (après une heure d'attente). Elle revient au bout de 8 minutes,
et c'est encore le coucou qui accapare ce second repas, ainsi que
le 3me, 15 min. plus tard. Cette fois, le coucou vide son intestin
dans le bec de la mère, qui avale la petite boule blanche. Pendant
ce temps, le mâle donne la chasse à un étourneau indiscret qui
s'approchait de trop près. Le 4me repas fut servi aux 2 jeunes
alouettes; le 5me fut réparti également entre les 3 nourrissons,
ainsi que le 6me et le 7me.

A ce moment le jeune coucou ayant restauré ses forces et repris
courage, fait de vains efforts pour se glisser sous l'un de ses com-
pagnons. Les repas se succèdent toutes les 10, ou 15 minutes, tantôt
pour les 2 alouettes seulement, tantôt pour les 3 petits.

Comme le coucou ne semblait plus de force à exécuter son plan
ce jour-là, je pKai ma tente et mes appareils à 1^ heure, me proposant
de revenir le jour suivant, pour voir, si j'aurais plus de chance. Le
lendemain, en effet, avant 8 heures, j'étais de nouveau sur place,
mais j'eus la grande déception de trouver les 2 jeunes alouettes ....

126

seules dans le nid, et en parfait état de santé; le jeune coucou,
lui, gisait mort à côté, à environ 15 centimètres de distance, dans
les mêmes herbes où il s'était déjà égaré la veille ; un brin aigu
d'une herbe dure avait pénétré dans une de ses jambes, l'avait
retenu et comme cloué sur place: il était mort de faim! Son esprit
d'aventure avait causé sa perte ainsi que ma déception comme
opérateur de cinéma!

Je ne me tins pas cependant pour battu, et j'étais bien résolu
à prendre ma revanche dès qui l'occasion se présenterait. Vous
allez voir du reste que la revanche fat éclatante.

Le 1er Juillet, éclosion d'un jeune coucou dans un nid de Rossignol
de murailles {Phoenicurus phoenicurus), contenant 4 oeufs, dont les

2 premiers étaient éclos le 30 Juin et les 2 derniers le 1er Juillet
en même temps que l'oeuf de coucou. Le 2 Juillet, je réussis à
filmer la scène si étrange de l'expulsion des jeunes rossignols de
muraille par leur criminel camarade, le petit coucou. Comme le nid
qui servait de théâtre à ce tragique événement se trouvait dans
un tuyau de cheminée placé horizontalement à environ 2\ mètres
au-dessus du sol, je fus obligé de transporter le nid avec ses jeunes
habitants sur une petite caisse ouverte, placée sur un pieu à 60 cm.
de terre. Dès que j'eus terminé mes opérations de photographe, je
remis le nid dans le tuyau, et moins de 3 minutes après, je vis
la femelle rentrer au nid pour nourrir ses petits. Le lendemain

3 Juillet, comme 2 des jeunes rossignols de muraille étaient encore
en vie, mais à côté du nid, je résolus de recommencer les opérations,
mais en laissant le nid dans le tuyau, que je coupai en deux, dans
le sens de la longueur, la moitié supérieure du tuyau servant de
toit. J'installai ma tente avec mon cinéma à 1-|- mètre du nid, et
je me mis à observer. Je n'eus pas à attendre longtemps (à peine
3 minutes) le retour de la couveuse, qui s'installa sur le terrible
nourrisson et ses 2 compagnons que j'avais replacés à côté de lui.
La mère a l'air fort agitée; serait-ce l'émotion que lui cause le
déménagement de son nichoir si pittoresque, et surtout la grande
lumière qui l'inonde en ce moment, elle, habituée à couver dans
son obscur tuyau? Non, car je ne tarde pas à découvrir la cause
réelle de son agitation et de ses soubresauts; elle est comme
soulevée par une force mystérieuse, et bientôt je vois sortir de
dessous sa poitrine un des jeunes rossignols de muraille qui est
violemment poussé en avant par le redoutable coucou; celui-ci
9,pparaît aussi, chassant de ,son large dos son malheureux com-

127

pagnon qui, bientôt, dégringole en bas du nid. Ne sentant plus de
résistance, le jeune coucou, après un très court moment d'arrêt,
replonge, la tête la première, sous la chaude poitrine de la mère,
pour aller chercher son 2me compagnon, auquel il ne tardera pas
à faire subir le même sort. Pendant toute cette manoeuvre, la
couveuse s'agite, mais ne fait aucun effort pour empêcher l'acte
criminel du jeune coucou: elle assiste à toute cette scène, résignée
d'avance, semble-t-il, à en accepter toutes les conséquences; elle
accueille et continue à couver l'enfant étranger, cause de la mort
des enfants légitimes, avec le même empressement, la même
tendresse, qu'elle aurait témoignée à ses propres petits.

Pour bien me persuader de la réalité du fait étrange que je venais
de constater, je fis répéter encore 2 fois cette même expulsion en
replaçant les 2 jeunes victimes dans le nid à côté du coucou. La
fidèle mère revint chaque fois reprendre sa place sur ses 3 nour-
rissons; mais chaque fois aussi, le coucou recommença la même
manoeuvre et obtint les mêmes résultats, jusqu'à ce qu'il fut bien
le maître définitif du nid et de ses parents adoptifs. J'ai eu la
grande joie de pouvoir filmer cette scène si mystérieuse: mon film
établit d'une façon bien péremptoire que l'expulsion des petits
oiseaux par le jeune coucou s'accomplit dès les premiers jours de
l'éclosion, et, ce qui est le plus étrange, avec la complicité apparente
de la mère.

Aujourd'hui 10 Juillet le jeune coucou âgé de 10 jours continue
à grossir rapidement, nourri avec la plus grande assiduité par les
deux parents.

Je terminerai par une observation qui présente un certain intérêt :
on sait qu'en général, chez les oiseaux chanteurs, c'est le mâle
seul qui chante; pendant que je guettais les manoeuvres du jeune
coucou et que la mère couvait ses petits avec sa sollicitude
accoutumée, à la vue soudaine du mâle perché dans le voisinage,
elle fit subitement entendre une espèce de mélodie, qui rappelait
assez clairement le chant du mâle. Celui-ci ne tarda pas à venir
au nid, apportant une belle chenille verte à sa compagne. C'est la
seule fois que j'ai entendu chanter une femelle.

Le 16 Juin j'ai eu également l'occasion de filmer un autre coucou
dans un nid de rossignol de muraille installé dans un vieux tronc
de bouleau à 15 cm. de profondeur, au-dessous du niveau du sol.
Le coucou était âgé d'environ 2 semaines. J'eus la curiosité de
compter le nombre des repas pendant 1| heure. La femelle nourrit

128

11 fois, le mâlo 12 fois, en tout 23 repas, soit en moyenne toutes
les 4 minutes. Pendant ce même laps de temps, le nettoyage,
accompli par le mâle seulement, se fit 4 fois, soit toutes les
22 minutes. Le menu des repas se composait de vers, larves,
sauterelles, mouches bleues, chenilles vertes, millepieds, etc.

Rouge-gorge [Erithacus rubecula).

Je dois signaler le fait assez rare d'une troisième couvée de
Rouge-gorge dans le même nid, cette année. Le nid est placé à
2,75 m. au-dessus du sol, dans un tas de foin, dans un hangar, à
proximité de notre jardin potager. Les 2 premières couvées de 5
oeufs chacune, ayant très bien réussi; les rouge-gorges se sont
sentis encouragés à en élever une troisième, composée de 4 oeufs.

Overveen, le 10 Juillet 1922.

129

Waarncmingen van 1 Januari 1920
tot en met 30 Juni 1922

MEDEGEDEELD DOOR

G. A. BROUWER en JAN VERWEY.

De volgende lijst geeft iiit de waaraemingen, welke door de
Club van Trekwaarnemers verzameld werden tusschen 1 Januari
1920 en 1 Juli 1922, de gegevens die ons min of meer van belang
leken.

De nomenclatuur is volgens Hartert's werk „Die Vögel der
paläarktischen Fauna"; voor de gewijzigde aanduidingswijze van
geografische vormen zie men „Vogeltrek op Rottum", bldz. 75.

Bij het opgeven der betrokken waarnemers zijn de volgende
verkortingen gebruikt: B. voor G. A. Brouwer te Groningen, D.
voor J. Drijver te Santpoort, 0. voor Ad. Oomen te Nijmegen, S.
voor Jan P. Strijbos te Haarlem, T. voor G. Traanberg te Haar-
lem, V. voor Jan Verwey te Noordwijk-aan-Zee en Y. voor R. Yzer-
MAN te Wassenaar.

Corvus cornix L, — Bonte Kraai.

25 Mei 1920 werd een voorwerp waargenomen op Schiermonnik-
Gog door den heer Mr. G. Dyckmeester uit Groningen (med. B. en Y.).

Corvus corone L. — Zwarte Kraai.

Den avond van 12 Mei 1920 een verzameling van zeker 40 stuks,
druk roepend in de hooge dennen bij het Choorven te Oisterwijk.
Yoor zoover kon worden waargenomen bevonden zieh hieronder
geen pas uitgevlogen jongen, wat ook met oog op den datum niet
aannemelijk is. Wellicht bestond de troep grootendeels uit eenjarige,
nog niet geslachtsrijpe vogels (B.).

Garrulus glandarius (L.) — Vlaamsche Gaai.

Van de vêle Gaaien, die bij de invasie van herfst-1919 in onsland
kwamen, werd bij het aanbreken van de volgende lente weinig meer
gemerkt. Slechts een klein aantal waarnemingen uit de maanden

10

130

Maart en April (voornamelijk 2^« helft) schijnen op een wegtrekken
in noordoostelijke richting te wijzen. De laatste vogel passeerde
11 Mei in de vroegte aan den binnenduinrand bij Noordwijk-aan-Zee,
richting noordoost.

Carduelis flavirostris (L.) — Frator.

Ofschoon de Frater als „menigvuldig op den doortrek" in de
nederlandsche literatuur te boek staat, hebben wij dit voor de
duinstreek nooit door eigen waarneming bewaarheid gevonden. Op
de Groningsche kwelders en buiten den dijk gelegen onkruidcn
längs de Eems was de soort in de beide laatste winters echter
talrijk aan te treffen ; nu eens in onrustige zwermen van 200 à BOO
stuks, neervallend op de zeekraal {Salicornia herbacea), waarbij de
rose stuitstreek van een aantal der vogels (cf cT) zichtbaar wordt,
dan weer in kleinere, gemengde vluchten met Sneeuwgorzen, Bêrg-
leeuweriken en soms een enkel Kneutje, bij nadering voortgolvend
steeds verder over de vochtige zilte kleigronden (B.).

Fringilla montifringilla L. — Keep.

Terwijl we in de jaren 1920, '21 en '22 verscheidene doortrek-
data verzamelden uit de eerste dagen van Mei, werd in 1922 een 9
nog waargenomen op 22 Mei te Schipborg (Dr.). De vogel werd lang
gehoord en duidelijk gezien (B.).

Emberiza hortulana L. — Ortolaan.

. 2 Mei 1920 werden 2 troepjes, elk van 3, aan den Duinweg
te Noordwijk-aan-Zee waargenomen, voedsel zoekend op aard-
appelakkers, die tegen verstuiving met stroo beplant waren. En-
kele zongen druk (Y. en V.).

Een teruggekeerde broedvogel werd hetzelfde jaar reeds op 18
April bij Nijmegen zingend aangetroffen (0.).

In den herfst van 1921 werd op 2 en 9 October telkens een
exemplaar gezien op den weg bij Middenduin te Santpoort, op
eerstgenoemden datum bovendien doortrek genoteerd längs den
zeereep (D.).

Plectrophenax nivalis (L.) — Sneeuwgors.

Aan het strand onder Noordwijk-aan-Zee werd de soort als volgt
op den voorjaarstrek genoteerd :

131

1920. 6 Maart: 2 stuks w.o. 1 cT, duidelijk' in overgang naar het
zomerkleed ; wit wordend aan kop en op den rug
(B. en v.).
7 Maart: de beide vogels van den vorigen dag en een 3<ie,
donker exeinplaar (T. en V.).

13 Maart: een troep van 12 stuks w.o. 1 cf met reeds bijna

geheel witteu kop, alleen nog een smalle roestbruine
streep in de lengte er midden over en 1 of 2 cTcT
weike minder ver zijn uitgeruid (B.).

14 Maart: een gezelschap van 7 vogels w.o. dezelfde (?) cf ,

vermeid onder den vorigen dag; 2 of 3 der anderen
schijnen ook cfcf? de overigen alle weinig wit
(0. en v.).
In 1 9 2 2 werd de laatste vogel aangetroffen (gehoord) op 19 Maart (V.).

Eremophila alpestris (L.) — Bergleeuwerik.

Een aanteekening over het voorkomen dezer soort eind Januari
1920 op Texel werd reeds in „Waarnemingen over 1919" (Ardea,
Jrg. IX, bladz. 23) opgenomen.

Wij kunnen thans mededeelen dat Bergleeuweriken in de winters
1920/21 en 1921/22 aan de Groningsche Waddenkust geregeld en
soms in vrij groot aantal werden aangetroffen, alwaar ze in troe-
pen van een half dozijn tot meerdere tientallen met hun valsche,
tweelettergrepige loktonen de dorre kwelders niet weinig verleven-
digden. De vroegste waarneming viel op 10 October (1920) (B.).

Motacilla flava L.
Geogr. vorm thunhergi Billb. — Noordsche Gele Kwikstaart.

9 September 1921 zag ik een exemplaar van dezen vorm in den
polder bij Noordwijk-aan-Zee. Daar de vogel betrekkelijk weinig
schuw was, kon ik hem geruimen tijd waarnemen en kreeg mooi
den donkeren bovenkop te zien, waaronder ik de oogstreep geheel
miste. Ook zag ik boven het voorhoofd doorschemerend blauw (V.).

Geogr. vorm rayi (Bp.) — Engelsche Gele Kwikstaart.

Nadat in het voorjaar van 1920 de engelsche vorm van de Gele
Kwikstaart enkele malen als doortrekker was waargenomen in den
polder bij Noordwijk-aan-Zee, werd daar in 1921 het nest gevonden
van een cT dat gepaard was met een eenjarig 9 ').

1) Cf. Club van Nederlandsche Vogelkundigen, Jaarbericht N°. 11, bladz. 95,
waar -J. F. M. van Malssen melding maakt van een broedpaar onder Loosduinen.

132

De waarnemingen in 19 20 waren de volgende:

22 April: 2 stuks w.o. 1 ö".

23 „ : 1 cT ter zelfder plaatse.

25 y, : 2 cf cf op dezelfde plaats, in gezelschap van 2 eenjarige
99 (geogr, vorm dus onbekend) (V.).
2 Mei : 2 cTcf en 19; bovendien 2 eenjarige 99 (Y. en V.).
In 1921 werden geen doortrekkers waargenomen, doch een cT,
dat 8 Mei voor het eerst gezien werd, bleef ook na dien datum ;
tot het 1 Juni lukte het nest van dezen vogel te vinden, dat 6
eieren inhield en in het weiland iag. Het dier was gepaard met
een eenjarig 9 (geogr. vorm dus onbekend). Het broedsel werd
waarschijnlijk door een roofdiertje vernield.

De maten der eieren waren: 17.— X 14.1, 17.3X14.1, 17.4X13.9,
17.4 X 14.—, 17.4 X 14.1, 17.6 X 14.3. (V.).

In 19 2 2 werd slechts op 22 April een cf gezien in het Lange-
veld benoorden Noordwijkerhout, in den polder niet ver van het
Pumpstation der Noordwijksche Waterleiding, waar het een oogen-
blik door een sexe-genoot van den „blue-headed"vorm werd nage-
jaagd (B. en V.).

Motacilla alba L.

Geogr. vorm lugubris Temm. — Rouwkwikstaart.

De engelsche vorm van de Witte Kwikstaart werd in het voor-
jaar van 1920, van '21 en van '22 telkens in klein aantal door-
trekkend waargenomen. In 1921 werd bovendien het broeden vast-
gesteld onder Katwijk.

De waarnemingen in 19 20 vielen voor Noordwijk-aan-Zee alle
in Maart, 15 Mei werd echter tweemaal een voorwerp waargeno-
men aan het Texelsch Noordzeestrand, de een 1 '/^ KM. van de
ander verwijderd (D.).

In 19 21 werden verscheidene waarnemingen, ook buiten Noord-
wijk-aan-Zee (omgeving van Haarlem), verzameld, nadat daar de
eerste vogel op 27 Februari genoteerd was. Alle overigen vielen
in Maart.

7 Juli werd toen een nest waarin minstens 2 jongen, gevonden ')
aan den weg van Katwijk-Binnen naar Wassenaar tegenover het
vervallen „Couwenhoven". De jongen waren reeds tamelijk groot

1) Abusievelyk vermeldt het verslag der wetenschappelyke vergadering
op bldz. 87 dat het nest niet werd gevonden.

133

en versehenen bij het voeren aan den nest-ingang. Het nest lag
+ 4 meter hoog in een rietschelf. Beide ouders braciiten voedsel,
het luguhris-YOorwerp leek ons een çf, de andere vogel (die wij dus
voor het Ç hielden) was een gewone Witte Kwikstaart (B. en V.).
In 192 2 werd een voorwerp op 20 Mei waargenomen in de
SlufterboUen op Texel (Staring) en ongeveer terzelfder plaatse een
voorwerp op 25 Juni (Staring en V.).

Geogr. vorm typo-alba. — Witte Kwikstaart.

25 April 1921 werd me een nest van de Witte Kwikstaart ge-
wezen dat 1 1 eieren bevatte, die zeer duidelijk in 2 legsels, nl. van
6 en 5, te scheiden waren. Het nest lag in een laag rietschelfje.

Nadat ik het geheel had medegenomen voor 's Rijks Museum van
Nat. Historie, werd in een naburig schelfje op 7 Mei een nest met
12 eieren gevonden, die weer duidelijk in 2 legsels — elk van 6
eieren — waren te scheiden. Van deze beide legsels nam ik het
eene mee, het andere werd later door menschenhand vernield.

Jammer genoeg lukte het niet vast te stellen of hier 2 paartjes
samen één nest hadden — wät me vrij onwaarschijnlijk lijkt —
dan wel of 1 cf gepaard was met 2 99 (V-)-

Geogr. vorm typo-alha?

25 Januari 1920 een voorwerp te Santpoort (D.). 25 December
1920 een exemplaar in een der buitenwijken van Den Haag dicht
bij de duinen (Y.).

Parus ater L. — Zwarte Mees.

Aansluitend op de mededeelingen over 1919 zij hier nog de trek
der Zwarte Meezen vermeld zooals deze zieh in de duinstreek voor-
deed in de jaren 1920 en 1921.

19 20. In lïet voorjaar schijnt zwakke terugtrek te hebben plaats
gevonden der in den herfst van 1919 doorgekomen vogels. Doortrek-
data werden toen verzameld in Maart en April. In het najaar wer-
den de eerste doortrekkers 28 September waargenomen (Noordwijk-
aan-Zee). Hoewel het aantal der doorkomende vogels minder groot
was dan in 1919, duurden de bewegingen tot in de 2de November-
helft voort (18 Nov. Noordwijk-aan-Zee, 19 Nov. Zuidhorn, Gron.).
Evenals in 1919 volgden de vogels de duinenreeks behalve in zuid-
westelijke, nu en dan ook in noordoostelijke richting, hoewel het
geheel veel meer dan in 1919 het karakter droeg van een uitge-

134

sproken zuiclwest-trek. We kunnen hier tusschenvoe^en, dat deze
trek ook over de provincies Groningen en Friesland plaats vond
[Oct.- en Nov.-waarnemingen van G root Zcewijk (Noordpolder), stad
Groningen en Zuidhorn (B.) en Leeu warden (med. G. Wulda)].

Ook Kool- en Pimpeimeezen namen weer in vrij groote
hoeveellieid aan de bewegingen deel, doch bovendien Staartmee-
zen in klein aantal [24 Oct. Groot Zeewijk (Noordpolder, Gron.),
2 Nov. Groningen; 27 Oct., 9 en 20 Nov. Noordwijk-aan-Zee, waar
Staartmeezendoortrek volgens waarnemingen van V. het laatst
genoteerd was in 1916]. Een enkele Zwarte Mees bracht den winter
van '20 op '21 in de duinstreek door (3 Jan. Den Haag, 20 Febr.
Naaldenveld, Haarlem).

1921. Notities betreffende terugtrek van ater werden in het
voorjaar niet verkregen. In den horfst echter werd, nadat de eerste
vogels op 16 September te Overveen (25 Sept. Noordwijk-aan-Zee)
waren waargenomen, regelmatig doortrek genoteerd tot einde Octo-
ber. De beweging was uitgesproken Zuidwest, het aantal duidelijk
kleiner dan in 1920. Een enkeling overwinterde bij Den Haag en
Haarlem.

Lanius excubitor L. — Klapekster.

Een doortrekkende vogel werd 9 April 1922 door D. op het
Naardermeer waargenomen.

Oenanthe oenanthe (L.).
Geogr. vorm leucorhoa (Gm.) — Groenlandsche Tapait.

Nauwkeurige waarnemingen, verriebt längs den binnenduinrand
bij Noordwijk-aan-Zee, gaven ons de overtniging dat de zgn. Groen-
landsche Tapuit („the large race" der Engelsche waarnemers) in
de 2de helft van April en de maand Mei niet zeldzaam bij ons
kan doorkomen. Voorloopig zij slechts medegedeeld dat de vroegste
waarneming viel omstreeks 20 April (in 1920) en dat de laatste
doortrekker (9) gezien werd op 5 Juni (1922). Vorder dat 3 vogels
werden verzameld, te weten: een 9 dat 4 Mei 1920 binnenvloog
door een openstaand venster van een Duinweg-bewoonster (zie
„Vogeltrek op Rottum", bldz. 67), een 9 dat 28 April -1922 bij
Villa Nova en een eenjarig cT dat 10 Mei 1922 bij Van Roon aan
den Duinweg werd geschoten. Nadere bijzonderheden worden moge-
lijk later gepubliceerd (V.).

135

Upupa epops L. — Hop.

27 April 1922 een cT doodgevonden nabij de Koog op Texel.
Telegraafdraadvogel ? (Staring).

Asio flammeus (Pontopp.). — Veldnil.

31 December 1921 in de duinen bij den Hoorn (Texel) 2 Veld-
uilen opgejaagd; in één der uilenballen een poot van een Drietee-
nige Zandlooper (D.).

Falco peregrinus Tunst. — Slechtvalk.

31 Augustus 1920 vonden we op een vervallen plaggenhoop, op
de buitendijksche gronden achter Eendracht (Texel), de overblijfselen
(kop, poot, darinen) van een Kluit {Recurvirostra avosetta L.) en
hielden een Slechtvalk, die er in de nabij held op een zandbank zat
en die na zijn opvliegen een groote opschudding onder de strand-
looper-benden veroorzaakte, voor den dader. Twee dagen later
streek bi] denzelfden plaggenhoop een Slechtvalk met een prooi
voor ons weg en vonden we kop en veeren van een tweede Kluit
(jongj.

Onder de in het rond, liggende veeren waren ditmaal verscheidene
van peregrinus afkomstig (Y. en B.).

Haliaëtus albicilla (L.) — Zeearend.

Van omstreeks half October tot begin November 1921 hield zieh
een exemplaar in de duinen achter „de Westen" (Texel) op, waar
ik den vogel van zeer dichtbij waarnam op 3 November. Het dier
was in jeugdkleed (Staring).

Pandion haliaëtus (L.) — Vischarend.

28 September 1920 werd een jong cT geschoten op het landgoed
Singraven bij Denekamp, waar ik het opgezet zag in „Natura Docet"
(Staring).

In de 2de helft van Augustus 1921 verbleef een exemplaar 2 à
3 weken op het Naardermeer, waar D. het 19 Augustus gedurende
geruimen tijd kon waarnemen (cf. De Levende Natuur, Jrg. XXVII,
bldz. 48 — 50). De vogel, die geregeld op een der buitenplaatsen aan
de Vecht kwam slapen, werd daar helaas geschoten.

13()

Platalea leucorodla L. — Lepelaar.

In het vroege voorjaar van 1920 werden de eerste (4) Lepelaars
25 Februari op het' Naardermeer teruggezien (D.).

Ixobrychus minutus (L.) — Woudaapje.

13 Juli 1920 een exemplaar gezien aan het Kolkven bij Oisterwijk.
Boschwachter Moorman nam er tot begin Juli geregeld ter plaatse
een waar, zoodat we hier wellicht met een broedvogel te doen heb-
ben (0.).

In de Verslagen der Vereeniging tot Behoud van Natuurmonu-
menten, 1913—1917, bldz. 25 (nootj wordt melding gemaakt van
een cT, dat 15 Mei 1917 aan hetzelfde ven gezien werd.

Cygnus cygnus (L.) — Wilde Zwaan.

Eenige late voorjaarswaarnemingen:

1921. 6 April een troep van 11 stuks w.o. 6 jonge vogels aan den
mond van het afvoerkanaal van stoomgemaal „Stroink" tus-
schen Vollenhove en Blokzijl (B.).

1922. 12 Maart een troep van circa 35 vogels op het Zuidlaarder-
meer (B.) en 9 April 3 stuks w.o. 2 jongen op het Naarder-
meer (D.).

Anser anser (L.) - Wilde Gans.

Over den doortrek van Anser anser de volgende gegevens:

2 September 1920 konden we een 2-tal, dat op de droogvallende
slikken achter polder Eendracht (Texel) stond te slapen, dicht ge-
noeg naderen om de soort vast te stellen (Y. en B.).

[30 Aug. '20—2 ex. Anser spec, bij Oosterend -* zuidwest over-
vHegend.]

4 — 8 April 1921 waren groote scharen van deze blauw-grijs-
gevleugelde ganzen aanwezig op de wijde buitendijksche graslanden
voor Blokzijl, waar ik enkele malen ruim 600 stuks bij een zag. De
laatste troep (± 150 vogels) werd gezien op 17 April (1921) aan het
Zuidlaardermeer (B.).

[1 Juni '22 — 1 ex. Anser spec, bij Anlo (Dr.) -> noordoost over-
vliegend.]

Anser brachyrhynchus Baill. — Kleine Rietgans.

Onder een der troepen Kolganzen [Anser alhifrons (Scop.)], welke
6 November 1920 in de Peizermade (Dr.) zöö dicht te naderen was,

137

clat identificatie van bijna alio Individuen mogelijk werd, bevonden
zieh ongeveer 10 voorwerpen dezer soort. Denzelfden dag werden
ook 3 exemplaren aangetroffen bij een Groningsch poelier, welke
volgens mededeeling daags tevoren in diezelfde omgeving buitge-
uiaakt waren (B.).

Branta leucopsis (Bechst.) — Brandgans.

In den morgen van 11 December 1920, nadat 's nachts een flink
pak sneeuw gevallen was, zag ik tusschen de sneeuwbuien door
driemaal een rij dezer ganzen langsvliegen buitendijks Noordpolder
(Gron.), nabij het Zijlhuis voor Rottum, nl. 2 troepen van resp. 8
en 14 vogels in oostelijke richting en 1 troep van 32 vogels, die in
tegengestelde richting de kustlijn volgde.

8 Februari 1921 werden te Groningen 1 exemplaar op de markt
en 5 stuks bij een poelier aangetroffen (B.).

Gezien de berichten in nieuwsbladen en de ontvangsten van
poeliers schijnt een groot aantal Zwanen en Ganzen, w.o. niet
weinig Brandganzen, door de strenge vorst in de beide eerste
maanden van 1922 hierheen te zijn gedreven. Te Noordwijk-aan-Zee
werd toen een enkeling gezien op 4 en een mager voorwerp dood
ontvangen op 13 Februari (V.), terwijl omstreeks 8 Februari een
klein gezelschap op het strand bij het dorp werd gezien (med. V.).

Branta bernicla (L.) — Rotgans.

Twee late voorjaarswaarnemingen:

9 Juni 1920 bevonden zieh onder de scharen öcholeksters, Rosse
Grutto's en Bonté Strandloopers, die op de bij ebbe droogvallende
slikken achter Eendracht (Texel) hun voedsel zochten, 3 Rotganzen.

„De mogelijkheid dat het hier vogels betreft, welke in den afge-
loopen winter werden aangeschoten en hierdoor verhinderd zijn
geworden met hun soortgenooten weg te trekken, is bij een soort
waarop 's winters zöö druk gejaagd wordt, natuurlijk niet uitge-
sloten. Toch kreeg ik, ofschoon ik ze niet op de wieken deed gaan,
niet den indruk dat dit invaheden waren". (B.).

17 Mei 1921 één enkeling op de gronden voor de Grie, Oosterend
(Terschelling), goed vluchtig (B.).

Tadorna tadorna (L.) — Bergeend.

De volgende aanteekeningen over 1920:

Als ieder jaar vertoefden in April en Mei de doortrekkende vogels

138

weer in de Wassenaarsche duinen — 18 April werden er o. m. 8
stuks bijeen opgestooten — en werden zij voor de kust bij Wasse-
naar en Noordwijk-aan-Zee herhaaldelijk gezien.

16 Juli bevondon zieh op hot wad aan de zuidoostzijde van
Vlieland 2 oude Bergeenden, die elk een rist van resp. circa 28
en circa 37 donsjongen voerden.

18 Juli was ongeveer ter zelfder plaatse een ouderpaar aanwezig
met circa 20 jongen, welke laatsten duidelijk onderling in grootte
verschilden (B.). Dergelijke groote aantallen jongen bestaan zooals
vanzelf spreekt uit meerdere broedsels.

Behalve bij Mergus serrator en (in geringere mate) bij Soniateria
mollissima (cf. Hantzsch, Vogelwelt Islands, S. 170 en 203) komen
dergelijke groote aantallen jongen dus ook bij Tadorna tadorna voor.

Anas acuta L. — Pijlstaart.

De volgende zomerwaarnemingen werden in 1920 op Vlieland
verkregen, waarbij echter wel mag worden opgemerkt, dat hier
mogelijk kwestie is van „half tamme" kooivogels, die hun vrijheid
herwonnen.

6 of 7 waarden (in zomerkleed), waarbij een of meer wijfjes,
werden 15 — 17 JuH geregeld gezien op een duinplas in het zuiden
van het eiland; den laatsten datum werden ook op het wad aan
de zuidoostzijde 1 cf met 2 vogels in vrouwelijk kleed aangetroffen
en nog 1 cf in het wed van een vervallen eendenkooi.

18 Augustus werden 2 cfcf gezien op bovengenoemden plas (B.).

Netta rufina (Pall.) — Krooneend.

21 Februari 1920 op de Waal bij Nijmegen een J" dezer soort
waargenomen, waarbij misschien ook een 9 aanwezig was.

„Met ontzettend rosse kuifkop, zwarte nek en borst, vleugels
bruinachtig met wit als hi] klapwiekend op het water staat, zwem-
mend valt een heel lichte schouderplek op". (0.).

9 Maart 1920 5 (j'cT en 1 9 gezien op de Vechtplassen bij Loos-
drecht.

„Heel opvallend contrasteert het inktzwart van borst en nekstreek
tegen het feile ros van de hooge kop; als een golf er een optilt
zie je de groote lichte flankvlek". (0.).

Clangula hyemalis (L.) — IJseend.
Aan de golfbrekers voor Scheveningen de volgende notities in 1920:

139

4 Maart een vogel, waarschijnlijk jong cT in overgang; vertoonde
de fletsroode snavelvlek en bruinen borstband, wangvlek zeer
duidelijk op de witte wangen, boven- en achterkop nog met
grijs geteekend.

26 Maart een cf in overgangskleed, waarbij naast de bovengenoemde
kenteekenen vooral de zeer licht grijze schouderveeren (welke
bij cf ad. 's winters zuiver wit zijn) opvielen. Van verlengde
stuurpennen was niets te zien.

30 Maart is waarschijnlijk dezelfde vogel als op 26 Maart nog aan-
wezig (B.).

11 en 12 December een jonge vogel met grijsgroenen snavel (Y.).
10 Januari 1922 werd een jong voorwerp waargenomen in de nabij-

heid van het Wassenaarsche Slag, waar het dook in de brandings-

golven (V.).

Oidetnia fusca (L.) — Groote Zee-eend.

Daar de Groote Zee-eend door velen nog altijd als een op onze
kust weinig voorkomende vogel schijnt te worden beschouwd, zou-
den we er de aandacht op willen vestigen, dat deze soort zieh in
de trektijden (2cle Septemberhelft — October en Februari — Maart) in
zeer groot aantal voor de kust kan ophouden, terwijl een niet
klein aantal kan doorkomen bij invallende koude of wel den heelen
winter kan blijven hangen.

Enkele waarnemingen mögen dienen dit nader toe te lichten:
20 Febr. 1921. — Buitengewoon is het aantal Groote Zee-eenden, die elk
oogenblik langskomen in allerlei richtingen, maar voor een
groot deel ook als trekkers -» noordoost.
18 Sept. 1921. — De zee ligt vol Oidtmia en onder deze zijn alle opvlie-
gende vogels fusca. Ik telde ze voor de aardigheid tot 100,
maar er v^aren er honderden, want elke eend, die zijn vleu-
gels uitsloeg of wiens snavel je kon onderscheiden, was fasca.
30 Sept. 1921. — Een zee vol Oidemia, w.o. veel fasca. We telden er in
een oogenblik 50, toen de vogels voor een schult opgingen.
1 October 1921. — Boven zee was fusca zoo talrijk dat M. er in 1 minuut
84 telde toen ze opvlogen voor een schult. Hij merkte daarbij
op dat alle vogels dichterbij fusca waren, alle vogels verderaf
nigra. Zou fusca minder diep duiken?
Gm een denkbeeld te geven van de talrijkheid van Z warte en
Groote Zee-eenden op drukke dagen, zij nog toegevoegd dat het
reeds enkele malen voorkwam dat meer dan 2000 stuks voor het
dorp werden geteld binnen bereik van een 18 X prismakijker (V.).

140

Oidemia nigra (L.) — Zwarte Zee-eend.

19 Juni 1922 op het Paterswolder-meer een waard met twee
vogels in vrouwelijk kleed, welke eenige malen opvliegen voor onze
zeilboot; de vleugels vaalbruin contrasteerend (door jeugd en zonne-
brand?). Cf. Ardea, Jrg. V., bldz. 94. (B.).

Somateria mollissima (L.) — Eidereend.

28 Mei 1920 twee vogels voor den noordoostelijksten golfbreker
te Scheveningen.

Ondanks de menschendrukte op hot strand, zwommen zij slechts
enkele tientallen meters uit den wal. De eene vogel droeg het
vrouwelijk kleed, de andere had wit in het gevederte van de borst
(herinnerend aan een zwarte boereneend met de witte borstvlek,
zooals men er in Noord-Holland zoo vele ziet), terwijl ook de rug
lichte veeren vertoonde ; de kop, vooral de wangstreek, was donker
zwartbruin, de snavel groenig. Dit was dus een cT in overgangs-
kleed ').

Merkwaardig genoeg lag veel vorder uit de kust op hetzelfde
oogenblik nog een tweetal eenden, welke, afgaande op de driehoe-
kige koppen, buiten twijfel Eiders waren. Alle dreven in zuidwes-
telijke richting af (B.).

Hydrobates pelagicus (L.) — Stormvogeltje.

In de stormperiode van begin November 1921 ontving ik een
jong Ç, 2 November aan het strand bij Noordwijk-aan-Zee gevon-
den (V.).

Oceanodroma leucorrhoa (Vieill.) — Vaal Stormvogeltje.

Een jong 9 ontvangen dat 1 November 1921 aan het strand bij
Noordwijk-aan-Zee gevonden word (V.).

Puffinus puffinus (Brunn.).

Geogr. vorm typo-pußnus — Noordsche Pijlstormvogel.

Een ingedroogd, mummieachtig voorwerp, in zekeren zin echter
door hot zeewater geconserveerd, werd 24 October 1921 ontvangen
van het strand te Noordwijk-aan-Zee. Uit het oogpunt van versprei-

1) Men zie de op Plaat 82 in Van Oort, Ornithologia Neorlandica, afge-
beelde zomer- en overgangskleeden.

141

ding heeft de vondst wel geeneiiei waarde. De vogel is nii in
's Rijks Museum van Nat. Historie te Leiden (V.).

'Fulmarus glacialis (L.) — Noordsclie Stormvogel.

Een levend oud Ç werd 22 Juni 1921, 's nachts om 2 nur door
een juttenden zeeman uitgeput aangetroffen aan het strand be-
noorden Noordwijk-aan-Zee, waar het bij mij thuis stierf in den
nacht van 22 op 23.

Een ander voorwerp (9 ad.) werd 12 November 1921 ontvangen
van het strand. De Juni-vogel heeft kop, nek en onderdeelen zuiver
wit, het November-voorwerp heeft deze grootendeels grauwgrijs ge-
tint, vooral bovenkop en flanken (V.).

Podiceps nigricollis Brehm. — Geoorde Fuut.

4 April 1920 vanaf de Scheveningsche pier een vogel in pracht-
kleed gezien, op körten afstand langsdrijvend (Y.). Denzelfden dag
werd op de broedplaats onder Maarsbergen, behalve een broedpaar
in prachtkleed, ook een exemplaar in overgang waargenoraen (JB.).

Coly tubus immer Brunn. — IJsduiker.

Een vrouwelijke IJsduiker, in overgang van pracht- naar winter-
kleed, werd 17 December 1921 levend gevangen aan het strand bij
Noordwijk-aan-Zee. De vogel — een teer-slachtoffer — leefde bij
mij tot 21 December, toen ik aan haar lijden een einde maakte.
Naderde men het dier, dan liet het een zacht, zeer weemoedig ge-
luid hooren, een lang uitgehaald, hoog „hoe-u-joe", pijnlijk aandoend,
dat bij het sterven het akehgst klonk.

Zieh afzettend met de geweldig gespierde pooten, vermocht het
dier sprengen te maken van tot 2 meter, waarbij de vervaarlijko
snavel rondhouwde en vastgreep wat binnen zijn bereik kwara.

Een mannelijk exemplaar in nagenoeg voUedig prachtkleed — ver-
moedehjk een in 1920 geboren vogel, teer-slachtoffer — werd 21
April 1922 aan het strand bij Noordwijk-aan-Zee gevangen. Ook
deze vogel kwam levend bij mij thuis, waar ik hem echter direct
doodde. Zijn geluid klonk als dat van het bovenbeschreven 9 (V.).

Prachtkleed der Duikers, genus Colymbus.

Uit een onderzoek naar den rui van de Zeekoet [Uria troille (L.)],
de Alk [Alca torda L.] en de inlandsche Duikersoorten (genus Co-
lymbus), van welk onderzoek in dit nummer het eerste gedeelte

142

gepubliceerd is, bleek dat de zgn. oudo Duikers — 3 jaar oud en
ouder — hun prachtkleed of restoii van hun praclitkleed rainstens
dragen tot einde October, vaak tot November en December, een
enkele maal tot in Januari; terwijl deze zelfde vogels weer in Ja-
nuari en Febraari in hun nieuwe prachtkleed overgaan. Hieruit
volgt dat de tot dusver hier te lande heerschende meening '), als
zouden vogels in prachtkleed voor onze kusten tot de zeldzaam-
heden behooren, onwaarschijnlijk is, want dan zouden oude vogels
slechts zeldzaam mögen voorkomen onder de honderden in October,
November en December en opnieuw in Februari, Maart en April
doortrekkende Duikers. Aanbrengsten en vondsten van teer- en
stormslachtoffers in de beide laatste jaren bevestigden dan ook de
bij Noordwijk-aan-Zee verrichte waarnemingen, volgens welke pracht-
kleedvogels in het minst niet tot de zeldzaamheden behooren,
integendeel in bepaalde tijden van het jaar (einde October!) talrijk
kunnen doorkomen.

Uitdrukkelijk zij daarom toegevoegd dat de ontvangen Parel- en
Hoodkeelduikers, die in onvoUedig of volledig prachtkleed waren,
niet vermeid worden, daar ze wat hun verspreiding betreft van
geen belang zijn en over hun rui later een en ander zal worden
medegedeeld (V.).

Wei zij hier vermeld, dat B. op 15 Juli 1920 een zomerkleed-
voorwerp van een Duikersoort waarnam, hetwelk in zuidwestelijke
richting längs het Noordzeestrand van Vlieland vloog.

Burhitius œdicnemus (L.) - Griel.

In 1920 werden de eerste vogels door jachtopziener Jansen (med. S.)
in het duin onder Vogelenzang waargenomen op 24 Maart. Ondanks
het vroege voorjaar schijnen zij dus niet eerder te zijn aangekomen
dan in voorgaande jaren: 1918 — 24 Maart — Wassenaar (B.),
1919 — 23 Maart — Wassenaar (Y. en B.). Als aankomstdatum
in 1921 verkregen we voor Vogelenzang 26 Maart (jachtopziener
Alberts — med. S. en T., onafhankelijk van elkaar) en in 1922 op
27 Maart (jachtopziener Jansen — med. S.).

In het A^lielandsch duin stootte ik 15—18 Juli 1920 elken dag
op dezelfde plaats een Griel op. Volgens zeer geloofwaardige mede-

1) Cf. Van Ookt, (3rnithologia Neeiiandica, Ul. I, bid/.. 22, 24 on 20.

143

deeling van een in de nabijheid wonend Vlielander waren er reeds
vroeg in het voorjaar twee van deze vogels. Hier viel ons op hoe
de vlucht van een over grooten afstand vliegende Griel herinnert
aan die van een Houtduif. E venais Torenvalk, Aschgrau we Kieken-
dief en zelfs Koekoek werd ook deze vogel tijdens zijn vlucht door
de Sterns, die er in de duinen broeden, duchtig bestookt (B.).

Voor het laatst werd de soort achter Vogelenzang gezien in 1919
op 13 October en in 1920 op 4 October (jachtopziener Jansen —
med. S.); terwijl in 1921 door genoemden jachtopziener nog om-
streeks 11 November een troepje van 8 à 10 Grielen werd waar-
genomen in de Amsterdamsche Waterleidingduinen en ongeveer
14 dagen later, dus omstreeks 25 November, nog 2 stuks in het
Zwarteveld; van deze laatsten werd vermoed dat het geen eigen
vogels waren. Jammer genoeg werd de preciese datum geen der
beide malen direct opgeteekend (med. S.). Zelf zag S. de soort nog
op 8 October.

Charadrius dubius Scop. — Kleine Pluvier.

„Broedt op zandig uiterwaard-terrein aan de Waal (bij Nijmegen).
Donsjongen gezien op 27 Juni (1920)" (0.).

Aan de Hatertsche vennen werd de soort 6 Juli 1920 voor het
eerst weer teruggezien, alwaar 19 Juli een eischaal en den 21sten
3 zeer kleine jongen nabij de broedplaats van het vorig jaar ge-
vonden werden (0.).

Charadrius morinellus L. — Morinelpluvier.

16 Augustus 1920 in de Slufterbollen (Texel) een vogel in jeugd-
of winterkleed, welke tot op enkele meters te naderen was en
haast niet tot opvliegen te bewegen. Het gèluid dat de vogel
maakte is te omschrijven als een soort „krieuwend gegorgel", zoo-
als men dit ook wel (b.v. bij boosheid) van de Bontbekpluvier
kan vernemen (B.).

Calidris temminckii (Leisl.). — Kleinste Strandlooper.

19 Augustus 1920 liet een tweetal voorwerpen dezer soort, hoe-
wel zij aanvankelijk zeer schuw waren, zieh van nabij waarnemen
aan de kreek binnenlangs den ouden Eierlandschen dijk ter hoogte
van de hofstede „'t Fortuin" op Texel.

Als doorslaggevend kenmerk ten opzichte van de Kleine Strand-

U4

iooper zij hier vermeld dat de kleur der pooten „geelolijfDruin" was
en wel scheen de binnenzijde der tarsi „roodbruin" te zijn, tegen-
over de buitenzijde „geelolijf"; hierdoor ontstond eenigszins een
kleurencontrast van rood en geel.

Opmerkelijk is dat dit kleurverschil dor pooten van minuta en temminckii
in de ons ten dionste staande literatuur zoo siecht afgebeeld en weinig ver-
meid wordt. Keulemans kleurde in de nieuwe Nanmann de pooten van tem-
minckii, yninuta en alirina en op een andere plaat ook van subarcuata (= ferni-
ginea) bij zomer- en winterkleedvogels uniform groenzwart, terwijl men ook
door Thorbubn's figuren („British Birds", Vol. IV, Plate 66) wat dit kleur-
verschil betreft onbevredigd wordt gelaten.

Alleen Hartebt zegt duidelijk in zijn „Vögel der pal. Fauna", Bd. II,
van minuta (S. 1578): .... „Schnabel und Füsze schwarz";
van temminckii (S. 1581): .... „Schnabel schwärzlich, Wurzel des Unter-
schnabels hell olivenbraun. Füsze hell olivenbräunlich, oft fast oliven-
gelblich, bis olivenbraun".

Tenslotte zij hier nog verwezen naar Miss Haviland's (geillustreerde)
artikels in British Birds (Mag.) Vol. VIII, pp. 202—208, waarin vooral de
foto's voorkomend op Plato 4, pp. 204 en 205 C. minuta fraai weergeven en
Brit. B., Vol. X, pp. 157—165.

De beide waargenomen vogels lieten als ze opvlogen ecn „ieke-
renden" roep hooren, waarbij ze sterk aan Kneutjes deden denken (B.).

Tringa erythropus (Pali.) — Zwarte Ruiter.

Van deze soort, die gedurende den zomer van 1920 bij de Cocks-
dorp (Texel) vrijwel geregeld en wellicht talrijker ') dan in andere
jaren was aan te treffen, droegen de waargenomen vogels slechts
in enkele gevallen hat donkere zomerkleed ; verreweg het grootste
deel was in jeugd- of winterkleed. We verkregen de volgende aan-
teekeningen, waarbij we veronderstellen dat de vogels, die in Juli
het grijze kleed droegen, jeugdige, nog niet geslachtsrijpe zomer-
zwervers zijn — wat echter door sectie nog altijd dient te worden
uitgemaakt — evenals de „grijze" Rosse Grutto's en Goudkieviten

1) Men zou dit kunnen opmaken uit vergelijking met de opgaven van Lieut.
C. B. TiCEHUBST (The Ibis 1920, p. 387), die in 1906 en 1908 terzelfder plaatse
waarnam, terwiU een berichtje in Brit. B., Vol. XIV, p. 164, meldende:
„It is worth adding that the Dusky Redshank has been unusually plentiful
this year in north Norfolk" en de opgave in het Jaarbericht der Club van
Nederlandsche Vogolkundigen (N° 10, bldz. 100), wellicht eveneens hiervoor
kunucn pleiten.

145

en de wit-gekeelbande, met donkere snavelpunt voorziene Schol-
eksters, die in die maanden dezelfde plaatsen bevolken.

De Augustus-waarnemingen zouden wat erythropiis in het grijze
kleed betreft, o. i. betrekking hebben op jonge vogels, slechts 2
maanden te voren uitgebroed, terwijl de voorwerpen in volkomen
of onvolkomen zomerkleed uit deze maand de oude vogels zouden
zijn, voor een deel reeds in rui naar het winterkleed en evenals
de jongen op doortrek naar de winterkwartieren. Meer waar-
nemingen zijn echter zeer gewenscht.
13 en 14 Juli een klein aantal; op ieder der beide dagen wordt slechts 1 ex.
in zomerkleed gezien, de overige aile (oerste?) winterkleed.

11 Augs. ±10 stuks w.o. 1 zomerkleed, 1 overgangskleed i), rest „winter-

kleed" [o. i. jeugdkleed: „The juvenile body-feathers (etc.) ... are
moulted from August to February," Annie C. Jackson, Moults of
British Waders, Brit. B., Vol. XII., p. 109].

12 Augs. Troep van ±50 stuks w.o. 2 of 3 zomerkleed, enkele in over-

gangskleed, ruim 40 „winterkleed" (o. i. jeugdkleed); bovendien
ee« eenzame enkeling in overgang.

17 Augs. 1 ex. in winterkleed.

18 Augs. een langsvliegende winterkleedvogel op Vlieland (B.).
31 Augs. enkelingen in winterkleed.

1 Sept. 1 ex. in winterkleed.

2 Sept. circa 25 stuks (2 troepjes), alle winterkleed (Y. en B.).

In 1921 verkregen we nog de volgende waarnemingen :

4 — 8 April te Blankenham ((3v.) werd de soort enkele malen gehoord
tydens algemeene opschuddingen onder de benden Grauwe Ganzen, Grutto's
en Eenden, die in die dagen op de slibbige Zuiderzeekust hun voedsel zoch-
ten; op den laatsten datum werd 1 ex. in winterkleed gezien in het dras-
sige grasland tusschen Oldemarkt en Ossenzijl (B.).

11 Juni werd door den heer G. Rooseboom, Den Haag, tweemaal een paar
in zornerkleed gezien aan de oevers van de Maas tusschen Mook en Hedel.

12 Juni 1 en 4 voorwerpen in zomerkleed op de k welders achter Horn-
huizen (Gron.) (B.).

Uit de bovenstaande data blijkt dat de Zwarte Ruiter ook zomer-
zwerver is aan onze stranden, het talrijkst voorkomeud in den
trektijd, terwijl we zelfs betwijfelen of de soort als wintergast wel
zoo gewoon is als door Albarda (Aves Neerlandicae, bldz. 84) en

1) Bij de twee rechter onderschriften op Plaat 172 van Prof. Van Oort's
„Ornithologia Neerlandica" heeft blijkbaar per ongeluk een verwisseling
plaats gehad.

H

146

Snouckaert van Schauburg (Avifauna Neerlandica, bldz. 105) wordt
opgegeven.

Phalaropus fulicarius (L.) — Rosse Franjepoot.

9 Januari 1921 nam ik een buitengewoon makke Rosse Franje-
poot waar aan het strand benoorden Noordwijk-aan-Zee. Het dier
bewoog zieh aanvankelijk voort boven een smal zwin, dat over
grooten afstand längs het strand liep, waarbij het telkens biddend
stilhield om dan lets van het water op te pikken. Toen het op
raijn hoogte gekomen was, streek het vertrouwelijk op het water,
nauwelijks 3 meter van me af. Ik nam resten van bruin waar aan
de kleine bovenvleugeldekveeren (V.).

Phalaropus lobatus (L.) — Grau we Franjepoot.

Van den najaarstrek-1920 verkregen wij de volgende aanteeke-
ningen :

19 Augustus een 7-tal beweeglijke Franjepootjes in de kreek
binnenlangs den ouden Eierlandschen dijk bij de Cocksdorp op Texel.
Alle zeven waren in niet-prachtkleed; vermoedelijk waren 6 van hen
jonge vogels, terwijl de T^ie waarschijnlijk een oude vogel was,
welke nog resten van den roestrooden halsband van het zomerkleed
vertoonde. Ze zwommen, de staartjes in de lucht, met schokkende
bewegingkjes bij voorkeur midden in de kreek; niet eenmaal zag
ik er een op den kant komen (B.).

1 September 2 en 3 stuks in de kreek bij de Cocksdorp, De
laatste 3 waren o. i. jongen-1920. Van de beide eerste vogels werd
de eene als lobatus herkend (o. i. jong-1920), terwijl de identiteit
van de andere onbeslist bleef; waarschijnlijk was het een oude
lobatus in volkomen winterkleed. 2 September 's avonds 2 stuks ter
zelfder plaatse (Y. en B.).

Omstreeks 8 September te Scheveningen een exemplaar in jeugd-
of winterkleed (species?) op de brandingsgolven, tusschen een aan-
tal Kleine Zeemeeuwen en Kokmeeuwen, geheel op zijn gemak
links en rechts naar voedsel rondpikkend. AVaarneming vanaf den
rechter havendam (B.).

Haematopus ostralegus L. — Scholekster.

Half Juni (1922) van Texel vernomen, dat er bij den Hoorn een
Scholeksterpaar is, dat twee Bergeendjes als pleegkinderen heeft
aangenomen. Half Juli is er één halfvolwassen Bergeend overge-

147

bleven, die o. a. regenwormen eet, welke door den Scholekster ge-
vonden worden.

Het terrein, waar de vogels zieh ophouden, bestaat uit vrij laag
land met smalle slooten (zoet water). (D.).

Begin Augustus mocht D. op Texel nader vernemen dat een
Bergeend-paar met jongen, dat dit jaar bij Den Hoorn gesignaleerd
was, naar het schijnt meerdere van zijn kinderen is kwijtgeraakt.
Boeren uit de omgeving hadden eenige malen ouderlooze Berg-
eendjes aangetroffen, éénmaal zelfs eenige uit een diepe droge
sloot geholpen en op het land gezet. 6 Augustus kon D. zieh ter
plaatse persoonlijk overtuigen, waarbij hi] de grootgeworden Berg-
eend te zien kreeg, die, hoewel reeds vluchtig, nog in gezelschap
was van zijn pleegouders.

Larus fuscus L. — Kleine Mantelmeeuw.

30 September 1921 een voorwerp tusschen andere Meeuwen,
Pluvieren en Strandloopers op het wad bij de Cocksdorp, Texel
(Staring).

Larus canus L. — Kleine Zeemeeuw.

22 Juni 1920 op de Beer aan den Hoek van Holland een nest
gevonden met 4 eieren van ongeveer uniform type. De maten van
dit legsei waren: 57.7x42.2, 59.1X42.—, 55.— X 39.6 en 58.4 X
40.8 mm. (G. Rooseboom en B.).

Larus hyperboreus Gunn. — Burgemeester.

Winter 1920/21 werd slechts één jong voorwerp gezien, dat in
den morgen van 19 Januari over de brandingsgolven passeerde in
zuidwestelijke richting (Y.).

Winter 1921/22 één enkele jonge vogel zuidwest over de bran-
dingsgolven op 28 December (B. en V.) en 2 stuks tusschen vêle
Zilvermeeuwen aan het strand op 6 Januari. Een dezer beide die-
ren was een in 1921 geboren jong, het 2de echter een vogel in het
opvallend lichte kleed met weinig teekening, 2 of 3 jaar oud.
Deze laatste was bovendien duidelijk kleiner, ongeveer van de
grootte der Zilvermeeuwen {Larus argemtatus Pontopp.), waar hij
tenslotte tusschenlag op het water. De donkergepunte snavel leek
mij opvallend klein. Mogelijk is dit dier eerder glaucoides Meyer
geweest dan een kleine hyperboreus (V.).

148

Rissa tridadyla (L.) — Drieteenmeeuw.

Een stervend oud voorwerp 26 Augustus 1920 op het strand bij
Zandvoort (med. V.).

In 1921 werd een volwassen 9 in prachtkleed ontvangen op 14
Juni. Het dier was levend gevonden op de zgn. losplaats te Noord-
wijk-Binnen en bezat slechts één poot; de andere was blijkbaar
verloren gegaan en genezen tot een klein stompje (V.).

In 1922 ontving Staring den 29sten April een vogel in pracht-
kleed (cf), die in de Muy op Texel dood gevonden was, te Noord-
wijk-aan-Zee werd een prachtkleedvogel (cf) aangebracht op 5 Mei
(V.) en D. zag 24 Mei een jong exeraplaar, dat den indruk maakte
van niet in orde te zijn, binnen den dijk bij Oostmahorn (Fr.).

Stercorarius parasiticus (L.) — Kleine Jager.

18 Juli 1920 werden 4 stuks waargenoraen aan het strand be-
noorden Noordwijk-aan-Zee. Ze kwamen onverwachts voor ons en
nadat we een van hen, die aanvankelijk apart vloog, hadden zien
strijken op het water, blijkbaar om iets op te nemen, begonnen
twee van hen te speien. Ze stegen met snelle en wilde vleugel-
slagen vrij steil op en daalden dan met de vleugels uitgespreid.
Het was juist zooals een Houtduif doet bij de paringsvlucht, maar
veel wilder en met verrukkelijke kracht.

0. i. betreft deze waarneming niet-geslachtsrijpe vogels, die een
zwervend leven lijden of vogels wier broedsel mislukt is. Volgens
Hantzsch (cf. Vogel welt Islands, S. 132 en 133) ziet men op IJs-
land voör half Augustus niet licht vlugge jongen, maar zijn kleine
gezelschappen of enkelingen van niet-geslachtsrijpe Voorwerpen niet
zelden in de buurt der broedvogels waar te nemen (T. en V.).

Stercorarius longicaudus Vieill. — Kleinste Jager.

Een jong cf van deze soort werd 24 October 1921 levend ont-
vangen van het strand bij Noordwijk-aan-Zee. De vogel stierf kort
na aankomst en behoort tot de donkere jeugd-phase (V.).

Plotus alle (L.) — Kleine Alk.

Winter 1920/21 geen enkel exemplaar ontvangen.

Winter 1921/22 3 stuks, alle van het strand bij Noordwijk-aan-Zee,
een oud 9 op 26 December, jonge 99 ^P i'osp. 27 December en 10
Januari (V.).

149

TeervernielingeD.

Terwijl het in Januari 1921 scheen of de Teerolie-vernielingen
hun maximum zouden bereiken — omstreeks 120 teervogels wer-
den die maand aangebracht — herhaalden ze zieh winter 1921/22
op zulk een voet, dat in volgende jaren een algeheele vernietiging
van het zeevogelleven ') te vreezen is, indien niet spoedig een
wettelijk verbod tegen de bewuste verontreiniging wordt ingesteld.

Winter 1921/22 bereikten de vernieUngen hun maximum in de
2de Decemberhelft, toen den 19tien 71 stuks ontvangen werden,
grootendeels levend.

Toen ik dientengevolge den opkoopprijs tegen den volgenden dag
halveerde en zoodoende een aantal jongens er toe bracht, hun
vogels buiten te laten sterven, werden er nog 48 ontvangen, maar
tegelijk schreef ik: „Honderden schijnen om te komen. Helm-
potertjes wierpen vanmorgen op hun wandeUng tot den 10<ien paal
(d. i. tot 10 K.M. benoorden het dorp) 48 stuks in zee. Degenen,
die aan den duinvoet zaten, telden ze niet mee en bij den ge-
stranden logger zaten er zeker 20, die alle zee in vluchtten. Totaal
geloofden ze er meer dan 100 te hebben gezien. Niet alleen zitten
Zeekoeten en Eenden hier en daar in het duin, maar een aantal
zelfs in de Waterleiding (bedoeld is hier het Van Limburg Stirum-
kanaal van het Amsterdamsch Kanalenstelsel). Ze bewaarden vele
in de loopgraaf der Soldaten tot de marken wat Stegen!". 11 en 12
Januari werden opnieuw 90 stuks ontvangen.

Het totaal aantal winter 1920/21 ontvangen zee vogels bedroeg
ruim 250 stuks; het aantal, winter 1921/22 ontvangen, omstreeks
650 stuks. Toegevoegd zij echter dat ook de vogels, die niet ten-
gevolge van teerolie, doch door stormweer omkwamen, hieronder
begrepen zijn en dat hun aantal in den laatsten der beide winters
wel noemenswaard grooter was dan in den eersten (V.).

Rallus aquaticus L. — Waterral.
Een Waterral die 1 Januari 1920 voor het eerst aan den „vijvei"

1) Als slachtoffers van de teerolie moeten in de eerste plaats genoemd
worden: Zeekoet [Uria troille (L.)], Alk [Alca torda h.], Zwarte en Groote
Zee-eend [Oldemia nigra (L.) en fusca (L.)], Fuut [Podiceps cristatus (L.)],
Roodhalsfuut [Podiceps griseigena (Bodd.)] en de Duikers [Cohjinbus arcticus
L. en sttUatus Pontopp.]; in mindere mate ook de Meeuwen [Laras argen-
latus Pontopp., canus L. en ridibitndus L.].

150

bij Puiketi Duin werd waargenomen, bleef de maanden Januari,
Febmari en Maart en was in dien tijd bijna zonder mankeeren
onder dezelfdo esschenstommels te vinden, waar de vogel voor het
laatst op 31 Maart werd teruggezien (B. en V.).

Tetrao urogallus L. — Auerhoen.

Een mannelijk Auerhoen spoelde 5 Jani 1920 in bijna onher-
kenbaren toestand aan voor Noordwijk-aan-Zee. De pooten waren
met een touw samengebonden en het cadaver miste, doordat het
in verren staat van ontbinding verkeerde, vele veeren, voornamelijk
aan den kop.

Desondanks kon de vogel geprepareerd worden, waarbij een grove
hagelkorrel in den rechterarm gevonden werd, terwijl krop en maag
met dennennaalden gevuld bleken te zijn. De laatste bevatte boven-
dien kiezel in vrij groote hoeveelheid. Deze vondst, die uit weten-
schappelijk oogpunt wel geenerlei waarde heeft, laat duidelijk zien
op welke zonderlinge wijze ') vogelcadavers aan het strand kunnen
zijn gekomen (V.).

1) Wij willen er hier even aan herinneren dat het Auerhoen o. a. in
Schotland, Scandinavie, Noord-Rusland, het Alpengebied en hier en daar in
Duitschland een geliefkoosd jachtwild is, dat soms deel uitmaakt van de
wildzendingcn welke, ook door poeliors bij ons te lande, uit die streken
worden ontvangen.

Ecn mcrkwaardig legsd

van de

Goudplevicr

[CharadriiLS apricarius L.)

DOOR

G. A. W. VAN OYERBEEK DE MEIJER.
(Met 1 tekstafb.)

Den ]4en Mei 1922 waren Dr. G.'J. van Oordt en ik op excursie
in de Peel. Het doel was Goudplevier-nesten te vinden; wij waren,
in tegenstelling met vorige jareu, zeer gelukkig, daar wij twee
legsels vonden en één paar ouden met j engen zagen.

Een der legsels iiad zooveel merkwaardigs, dat ik meen goed te
doen een en ander ter opname in „Ardea" toe te zenden.

Van uit Venraai waren wij 's morgens al vroeg op pad gegaân ;
't was beider, zonnig weer met lieel weinig wind, ideaal weer om
Goudplevieren te zoeken, daar de dieren bij druibg, winderig weer
geen geluid geven, altbans bijna niet gehoord kunnen worden en
bovendien bij siecht licht op den grauwen heibodem zoo goed als
niet te zien zijn.

Betrekkelijk spoedig werd een wijfje gesignaleerd, dat zieh met
zeer verdachte bewegingen steeds verder verwijderde door een ter-
rein, spaarzaam met bei, maar overvloedig met dor gras bedekt,
bovendien vrij oneffen, met talrijke kuiltjes en opgeworpen plaggen.
Wij waren er toen nog een goede honderd meter van verwijderd
en meenende, dat het dier niet verder dan vijftig meter geloopen
kon hebben, omdat wij het anders over een kleine terreinverhooging
vöör ons hadden moeten zien bewegen, gingen wij onmiddellijk
naar het nest zoeken: zonder resultaat echter. De vogel bleef

152

ondorwijl op oon naburig houvoltjo wachten, ondor voortdiirond fluiten.

't Beste was toon versproid te gaan liggen en op een gegeven,
afgesproken tijd op te springen, om zoodoende het dier van het
nest te zien komen. Om ons te verschuilen moesten wij echter
een honderdvijftig meter teruggaan. Het was een groot toe val, dat
ik toen het hierbij afgebeelde legsel vond, verscholen in een van
de weinige kleine heipollen, met de opening van mij afgekeerd,
zoodat ik de eieren pas zag liggen, toen ik er vlak naast stond;
een prachtig gezicht; het grootste ei lichtgroen mot slechts een
zeer donkeren krans om de stompe pool, vorder — evenals bij een
veel voorkoraend Stema-eilype — geheel en al effen; het dwerg-ei
daarentegen meer bruingeel met verspreide vlekken.

Toen ik de eieren uit het nest nam, bemerkte ik tot mijn teleur-
stelling, dat in het grootste ei een scheur was (op de afbeelding
bij de spitse pool te zien), waardoor geel gekleurde mieren (Lasius
flavus?) naar buiten liepen, die het ei reeds grootendeels hadden
leeggegeten. De vroeger door mij gevonden vogelnesten, die door
mieren waren bezet, waren steeds door de ouden verlaten; ik dacht
niet anders of dit zou ook hier het geval zijn en dus moest er
nög een nest liggen. Na een kleine twintig minuten gelegen te
hebben, sprongen wij op en zagen toen den vogel van het boven
beschreven legsei wegloopen. Er deed zieh dus het merkwaardige
geval voor, dat dit dier zat te broaden op eieren, waarvan het
eene een dwerg-ei en steriel, het andere gebarsten en door mieren,
onder den broedenden vogel door, uitgegeten was!

Op onzen terugweg zagen wij het dier wederom van het nest
loopen; doordat wij stil bleven liggen, kwam het spoedig terag en
zette het zieh op de eieren.

Opmerkelijk was tevens hoe de vogel, na eenige keeren veront-
rust te zijn, veel langer op het nest bleef, mits wij maar niet te
dicht bij kwamen.

Utrecht, Juli 1922. •

Nest en eieren van de Goudplevier {Charadrius aprlcarius L.).

De Peel, 14 Mei 1922.

Van Oorut phot

153

Varia oologica

A. A. VAN PELT LECHNER.

XL

Schimmelvorming in Eier-collecties.

De kleine vlekjes, in kleur van dof olijf- tot geelaclitig-bruin
afwisselend, door Kennard in diens artikel ') over dit onderwerp
bedoeld, zijn mij bij siecht geprepareerde voorwerpen uit
oude, verwaarioosde coliecties wèl bekend.

Het onderzoek door Prof. S. C. Prescott (Massaciiusetts, Institute
of Teclinology) braclit ' aan het licht, dat de infectie der eischalen
veroorzaakt wordt door een sporen-vormenden bacil, die bruine
kolonies ontwikkelt en zéér nauw verwant is met en dan ook
door Prof. P. voorloopig geclassificeerd werd als een variant van
Bacillus mesentericus fuscus, die zieh ôôk in droge bewaarplaatsen
ontwikkelt. Enkele schalen waren bovendien door fimgi aangetast.

Als het eenige goede middel beval Prof. P. onderdompehng aan
gedurende 3 — 5 minuten, naar gelang der grootte en textuur(!) -), in
een sublimaat-oplossing van 1 op 500; daarna goed afspoelen (onder
stroomend water), gevolgd door een onderdompeling in een waterbad
gedurende 5 — 10 minuten (naar gelang der grootte en textuur), en
daarna de eischalen goed laten drogen. Bij toepassing van deze
behandeling, nà voorafgaande reiniging met zeep (K. noemt: Bon
Ami-Soap), nam K. slechts bij één uit 1250 voorwerpen een lichte
verkleuring waar, terwijl zieh nà verloop van 2 jaren nog geen
sporen-vorming vertoonde. Behandeling met cldoret. natr. of chloret,
kalic. tastte de schalen aan (geen wonder!), terwijl bij reiniging
met zeep alléén de infectie terugkwam.

1) Moulds and bacteria in Egg-collections, by Fr. H. Kennard (Tlie Auk,
XXXVIII [1921], N° 3, pp. 345—356).

2) Geen geringe eisch ! v. P. L.

154

Qit ervaring kan ik mededeolcn, dat eon watorbad alléûn reeds
volstrekt niet voor alle eischalen unschuldig is: de glutineuze laag,
waar deze aanwezig is, wordt er door aangetast, verdwijnt meestal
geheel, terwijl lang niet alle pigment-vlekken tegen water bestand
zijn. Bovenbedoelde desinfectie in een sublimaat-o])lossing, waarna
men de afspoeling en het waterbad wel flink zal mögen toepassen,
heeft dus wel degelijk haar schaduwzijde.

Door de voorwerpen zorgvuldig te prepareeren en de collectie
goed te verzorgen, d. w. z. de eischalen inwendig vol ko men
te reinigen en absoluut droog te laten worden alvo-
rens ze in de collectie te brengen, en deze laatste in
doozen of laden te bewaron, die geen stofdoorlaten,
zal men m. i., afgaande op mijn circa 25-jarige ervaring, van de
bewuste schimmelvorming wel bevrijd blijven.

Statistische onderzoekingen betreffende de nesten
en eieren van Sterna fluviatllis Naumann.

In „Biometrika" (Vol. XII, parts 3/4, 1919. Pp. 308—354) geven
K. Pearson c. s. het vervolg van het verslag, welks eerste gedeelte
door mij werd aangekondigd in „Ardea", III, 1914, pp. 125— 126.

Uit de längs mathematischen weg verkregen conclusiën dezer
uitvoerige oö- en nidologische Studie vermeld ik hier de volgenden:

1. de dieper-bruin en lichter-groen gekleurde eieren komen lets meer
voor in de gevallen, waarin van een eigenlijk nest geen sprake
is, terwijl de lichter-bruin en donkerder-groen gekleurden meer
gevonden worden in die nesten, waaraan meer zorg besteed is,
m. a. w. : waarbij plantaardig materiaal gebruikt is.

2. onder de eieren, eenvoudig weg in kuiltjes gelegd, domineeren
de meer rondachtigen, in de min of meer bewerkte nesten de
meer ovaalvormigen.

3. het aantal groene eieren neemt toe met dat van het aantal
eieren in het legsel.

4. er komen twee gen te s van 99 voor, waarvan de eene bruine,
de andere groene eieren legt; bij de eerste met zéér geringe
kans op groene, bij de tweede item op bruine afwijkingen.

5. de intensiteit der groene of bruine grondkleur houdt geen ver-
band met de grootte of den vorm der eieren. Ofschoon die inten-

155

siteit misschien in geen relatie staat tot de vlekking, lijkt het
aannemelijk dat de kleur zelf wèl verband houdt met de vlek-
king of met de intensiteit der grondkleur; het ontbreken van
Sorby's oorhodeïne sciiijnt tevens minder overvloedige pigment-
vorming in het algemeen mede te brengen.

Mimikry der eieren van Cuculus canorus L.

Een artikel ') van F. von Lucanus geeft beschouwingen over
bovenvermeld onderwerp aan de hand der Eier-collectie in het
Museum van Natuurlijke Historie te Berlijn, waarbij bleek dat het
grootste deel (nl. 72 "/J der daar aanwezige Koekoekseieren (765)
overeenkomst vertoont met die der pleegouders.

In twee gevallen werd v. L. in meer dan gewone mate getroffen
door de volmaakte overeenstemming van een ccmorus-ei en wel 1":
in een legsel van Emheriza ciopsis (ex Coll. Nehrkorn); hi] zegt daarbij :
„Es wäre von grossem Interesse zu erfahren ob in der Heimat (Japan)
dieser Ammer der Kuckuck gerade ihre Nester zum Unterbringen
seiner Eier bevorzugt, und ob diese den Nesteiern in der Regel
angepast sind" ; 2° : in 4 legsels van Sylvia orphea^ waarbij de over-
eenstemming des te merkwaardiger is, aangezien deze bij de legsels
uit Dalmatië gelijk is aan die uit Malaga afkomstig, terwijl Baldamus
omtrent een legsei uit de Herzegowina hetzelfde mededeelt. Over
het aanpassings-verschijnsel van het canorus-ei is zéér zeker nog
lang niet het laatste woord gesproken! Terecht vestigt v. L. er nog
eens de aandacht op, dat zelfs sterk contrasteerende canorus-eieren
volstrekt niet altijd door de pleegouders verwijderd worden {Saxicola,
Accentor^ Troglodytes^ etc.). Zoo neemt Phoenicurus jilioenicurus niet
alleen effen blau we, m aar wel degelijk ook anders gekleurde, ge-
vlekte ccmorus-QieYeiL aan.

Cyanistisch gekleurde legsels van Vanellus vanellus (L.).

Op + 450.000 eieren van Vanellus vanellus, die Mr. F. G. Lupton ^)
in' een tijdsverloop van 24 jaren onder oogen kreeg, vond hij siech ts

1) Journ. f. Orn., 1921, pp. 239—258.

2) The Ibis, 1921, p. 312.

156

éénmaal een cyanistisch goklourd legsel (Sottie, Yorkshire), op grond
waarvan Mr. L. deze kleurphasc bij V. vanellus voor zeldzamer dan
de erythristische houdt.

Met den Heer Tjeerd de Vries Gzn., die — zooals wèl bekend —
speciaal met do oölogie van V. vanellus zéér vertrouwd is, over
dit onderwerp correspondeerende, meldde ') deze mij o. a. : „Mijne
„ervaring met vanellus-Q\Q,Ye,ï\ loopt zeker over minstens een mil-
„lioen stuks. Een zuiver cyanistisch compleet legsel heb ik nog
„nooit gezien ; wèl meermalen enkele dergelijke voorwerpen, hetgeen
„echter geen bewijs bohoeft te zijn, dat zulke legsels zelden of nooit
„voorkomen (zie ter staving daarvan mij ne „Modedeelingen over
„Nederlandsche broodvogels" op pp. 92 e. v. in „Ardea" VI, 1917) . . . ,
„doch wijst toch wel eenigermate in die richting".

In hot algemeen gaat hot geheel en al o n t b r e k e n van de nor-
male grond- of oppervlakte-klour (in casu: dof olijfgroen-, grljs-, geel-
of bruinachtig) slechts zelden gepaard met een normale schaal-
structuur; bij zuiver (d. w. z. volslagen) cyanistisch gekleurde eischalen
is dit in don regel wèl hot geval. De Heer de Veies schrijft dan ook :
„Licht-groene en blauwachtig-witte , dus niot-zuiver cyanistische
„voorwerpen komen méér voor, waarbij echter in den regel de
„eischaal zöö dun is (soms zijn zo weinig meer dan wind-oieren),
„dat zij meostal niet vervoerbaar zijn". Bij erythrisme is geen
sprake van het outbroken van een grond- of oppervlakto-klour; deze
is dan alleen gewijzigd, terwijl de schaal-structuur volkomen
normaal is. Erythristische voorwerpen, ook compleete legsels van
V. vanellus in die kleurphase, verkroeg de Heor de Vries sodert
1916 jaarlijks, en wel steeds uit dezelfde streek, dus welHcht —
zooals hij schrijft — van hetzelfde Ç (of dezelfde famihe).

Bent's „North American Gulls and Terns".

Als Bulletin 113 van het united States National Museum is in
1921 to Washington (Government Printing Office) versehenen: „Life
Histories of North American Gulls and Terns, Order Longipennes'\
door A. C. Bent, en wel als vervolg van diens in Bulletin 107

1) Brieven dd. 30 Aug. en 1 Oct.

157

begonnen voortzetting van Bendire's^) stand aard werk „Life Histories
of North American Birds".

Een overgroot aantal foto's, waaronder zéér mooie, van nesten,
nestplaatsen, broedende vogels, etc. verlucht den tekst, die o. a.
over „nesting habits" en „behavior" op boeiend geschreven wijze
den lezer tal van bijzonderheden mededeelt.

Aan het werk zijn bovendien toegevoegd een 16-tal Eierplaten,
waarvan de uitvoering in één woord onberispeUjk kan genoemd
worden; het gechagraineerd kunstdrukpapier blijkt uitmuntend ge-
kozen en in casu „the right printing-paper in the right place" te zijn.

Het afgebeelde ei van Rhodostethia rosea -), waarvan slechts één
voorwerp wordt gegeven, komt geheel overeen met de tot nu toe
van die soort versehenen, onderling geen verschil van beteekenis
in kleur of vlel^king vertoonende afbeeldingen, waaruit men zou
kunnen afleiden, dat dit ei onveranderUjk slechts in één grond-
kleur, namelijk olijfgroen, voorkomt en ook overigens nage-
noeg niet variëert. Wijlen Dr. 0. Ottosson echter verkreeg ook,
naar hij mededeelt^), voorwerpen met een sterk bruine grond-
kleur, zooals die bij Xema Sahini en bij Limosa- en Nu7nenius-soorien
voorkomt, terwijl soms een zéér sterke vlekking optreedt, welke in
karakter aan die van eieren van Lams miniiius herinnert.

A. H. Evans over Cuculus canorus L.

In de „Proceedings of the Zoological Society of London" (1922,
part I, pp. 197-199) geeft Mr. A. H. Evans „Notes on the Life-
history of Cuculus canorus'% loopende over een meer dan 20-jarige
ervaring, waaruit ik het navolgende aanstip:

1. Een der 99 koos zoowel Chloris chloris, Muscicapa gy'isola als
Motacilla alba lugubris tot pleegouders; haar eieren, die zieh
door een bijzonder kenmerk onderscheidden, vertoonden geen
gelijkenis met die van een der genoemd e pleegouders.

2. Twee mwoms-eieren in één nest waren steeds onmiskenbaar
van verschillende 99 afkomstig.

1) Zie: Ardea, X, p. 74.

2) PL 87, fig. 5.

3) Zie: Zeitschr. f. Ool. u. Ornith., XVI (1906;, p. 133.

158

3. Eénmaal werd hot canorus-ei gelegd (bij Motacilla alba higubris),
nadat de j on gen reeds warenuitgevlogen.

4. Eon canorus 9, wier ei met dat van Muscicapa grisola overeen-
kwam, legdo het steeds bij Motacilla alba lugubris.

5. Het aantal eieren der pleegouders, dat het canorus 9 in het
nest laat liggen, wisselt Sterin: af.

Evans' ervaringen accordeeren — naar hij zegt — vrijwel met de
conclusies van Rey'); waar deze echter constateert, dat de me este
canorus 9 9 haar oog laten vallen op speciale pleegouders, be-
schouwt Evans dit als een „niet-zelden" voorkomend feit.

De onderlinge verhoudingen tusschen het vogel-, ei-
en legsel-gewicht en den broedduur.

Naar bovenbedoelde verhoudingen heeft 0. Heinroth uitvoerige
onderzoekingen ingesteld en de resultaten daarvan gepubliceerd -) ;
uit de daaruit getrokken conclusiën laat ik een en ander volgen.

Bij afnemende grootte der vogelsoorten binnen een groep stijgt
de betrekkelijke ei-grootte gewoonlijk eerst langzaam, daarna echter
bij de kleinste vormen zéér snel. Hoezeer men ook in het algeraeen —
zooals te verwachten was — kan zeggen dat 1° : geringe grootte van
den vogel; 2°: ver voortgeschreden ontwikkeling van het uitkomende
jong; 3^: gering eier-aantal van het voile legsel en 4": lange broed-
duur de relatieve grootte van het ei doen toenemen, toch ligt hier
volstrekt geen dringende noodzakelijkheid voor de vier
genoemde facto ren voor de hand. Zij gelden meestal slechts binnen
de enkele vogelgroepen en bij onderlinge vergelijking der Orden en
Familien zien we, dat ook vaak het tegenovergestelde
ervan het geval is.

Zéér lange broedduur, vooral bij nestzitters moet als iets
oorspronkelijks opgevat worden, en is dââr blijven voort-
bestaan waar het broedsel aan weinig gevaar is blootgesteld. Hij
gaat meestal met een langzame ontwikkeling der nestjongen gepaard.

Korte broedduur vindt zijn oorsprong in: 1. inwendige oor-

1) Zie : Marshall's „Zoologische Vorträge", N" 11. Leipzig, 1892.

2) Journ. f. Orn., 1922, Heft 2/3, pp. 172—285 (Mit 7 Kurventafehi).

159

zaken : al)Solute kleinheid van het ei ; weinig gevorderde ontwikke-
ling van het uitkomende jong (nestzitters) ; 2. uitwendige oorzaken:
gevaar voor het ei door overstroomingen, vijanden, enz. ; meerdere
broedsels.

Bij de meeste nestvluchters, die zeker wel voor het meerendeel
grondbroeders zijn, dus in sterke mate aan gevaar zijn blootgesteld,
zien we een scherpen tweestrijd tusschen de in- en uitwendige
oorzaken, in zooverre namelijk als de mechanisch noodzakelijke
grootte van het ei (bij vergevorderde ontwikkeling van het uitko-
mende jong) en de lange broedduur door het uit meerdere eieren
bestaande legsel (aan gevaar blootgestelde soort) en de op körten
broedduur gerichte natuurkeus (aan gevaar blootgesteld nest) sterk
beïnvloed worden.

De eischaal-vlekken bij Fratercula arctica (L.).

Tot heden zijn — zooals Mr. Percy F. Bünyard zegt ') — de
dieper liggende, uitwendig niet of slechts in zéér geringe mate
zichtbare vlekken bij vele eieren van Fratercula arctica nagenoeg
onopgemerkt gebleven of van geen beteekenis geacht.

In een bijeenkomst van Engelsche oölogen demonstreerde Mr. B.
onlangs een série eischalen van F. arctica, die hij inwendig elec-
trisch verlichtte, waardoor hij de bedoelde vlekken zoowel in letter-
lijken als in figuurlijken zin eerst goed „aan het licht" bracht,
want op die wijze worden öök nog pigment- vlekken zichtbaar, die
absoluut niet döörschijnen, zooals andere dat zonder belichting
wel doen.

Naar Bunyard's meening nu verkeert de teekening der F. arctica-
eieren in een vrij snel verloopend overgangsstadium naar een meer
aan de oppervlakte liggende vlekking, waarbij hij afgaat op het
verschil tusschen de gemiddelde vlekking van thans, vergeleken bij
die van 80 — 35 jaar geleden, welk verschil hem bij informatie bleek
ook reeds door anderen, die over deze eieren een veeljarige ervaring
bezitten, te zijn opgemerkt. Waar Saunders, Seebohm en Dresser
de grondkleur als wit of dof-wit beschrijven, meent B. op goeden grond
te kunnen aannemen, dat die kleur ook belangrijk gewijzigd is.

1) The Ibis, 1922, N« 2, pp. 256—258 (met plaat).

12

IßO

Thans vindt lüj: okoi-kleurige, licht-gele, roomkleurige, grijsachtig
witto, heel licht-mauvokleurige en bleek-rosekleurige. Het pigment
der vlekken is onveranderd zwart- tot bleek-bruin gebleven ; eveneens
bleef de vorm constant: als regol namelijk ovaal met breede punt.

Dat tot iieden de dieper liggende vlekken bij de Papegaaiduiker-
eieren nagenocg onopgemerkt gebleven zijn, kan ik Mr. Bunyard
niet toegeven; althans niet wanneer Inj daarmede zeggen wil dat
ze in de oölogische literatuur vrijwel „verwaarloosd" zijn; oudere
Duitsche auteurs tocli maken er wel degelijk reeds melding van; ik
laat hier, om er één te citeeren, de bcschrijving volgen, door Thiene-
MANN ') nu bij na 85 jaren geleden van het onderhavige ei gegeven,
waarvan vooral het (door mij) gespatiöerde, in verband met Mr.
Bunyard's hypothèse, opmerkenswaard is: „ihre Farbe ist graugelb-
„lichweiss, zuweilen nur mit aschgrauen, verwaschnen, einzelnen
„Flecken, meist aber auch noch mit blassen, graubraunen
„und hellbraunen Flecken, Fleckchen und Schnörkeln,
„welche nach der Basis zu einen Kranz bilden, nur selten aber
„etwas lebhafter werden".

WiLLUGHBY -), de oudste der Engeische ornithologen, wier werken
ik heb kunnen raadplegen, beschreef, nu ruim 245 jaren geleden,
het ei als „reddish or sandy" gekleurd; ook toen reeds kwamen er dus
eieren van F. arcHca met rood- of rosachtige grondkleur voor.

Wanneer de buitenste vlekking der eieren van F. arctica (een
holenbroeder) thans werkelijk in een progressief stadium vor-
keert, zal het m.i. de raoeite waard zijn na te gaan of er zieh
ook sporadische gevallen van v e r a n d e r d e n e s t w ij z e voordoen.

1) F. A. L. Thienemann, System. Darstellung- der Fortpflanzung der Vögel
Europa's. Leipzig, 18:38. 5e Abth., pp. 55—56.

'2) The Ornithology of Francis Willughby (Ornithologiae Librl Très. Londini,
lG7ü), translated by John Ray. Jjondon, lü78. F. o-Jü.

161

Wetcnschappelijkc Vcrgadering^

gehouden te Amsterdam in het Laboratorium voor Gezondheidsleer,

op 9 April 1922.

Aanwezig zijn de Laden: Dr. J. Büttieofee, Yoorzitter; W. A. M.
Janssen, Mr. P. G. van Tienhoven, A. A. Tjittes, W. van Haren-
CARSPEL, L. DE Vries, G. A. Brouwer, J. Drijver, E. D. van Dissel,
A. F. J. Portielje, C. J. Canters, D. Rijnders, Dr. G. J. van Cordt,
Tjeerd de Yries, J. G. Schneijder, Jac. P. Thijsse, G. Rooseboom,
Adr. Oomen, C. A. Verwey, F. K. Baron van Dedem, H. M. Wolf,
N. Drijver, Prof. Dr. A. E. H. Swaen, Mr. V. G. A. Boll, A. A.
van Pelt Lechner, J. H. Jurrl^anse, Prof. Dr. E. D. van Cort,
A. Bürdet, W. Ph. J. Hellebrekers, P. W. van der Burg, J. Stoffel,
Dr. L. P. DE BussY, A. Pot, J. S. Korteweg, Dr. J. H. Smidt van Gelder,
J. Niermeijer, p. J. VAN HouTEN, J. P. Strijros, D. Tollenaar,
Dr. L. F. DE Beaufort, Secretaris; Mevr. Strijbos, Mej. M. G. Prins,
Mevr. VAN der Burg, Mevr. van Oort en Mej. M. J. Buysman.
Voorts als introduces : de Heeren D. J. van Balen en H. J. van Balen.

De Voorzitter opent de vergadering en geeft het woord aan den
Heer de Bussy, die aan de hand van een groote verzameling vogel-
huiden, eieren en nesten, die in de vergaderzaal zijn uitgestald en
met behulp van een aantal films, die een indruk van het landschap
geven, het een en ander mededeelt over de vogelfauna van Deli.
Achte reenvolgens worden het strand, de läge bosschen, de kultuur-
tuinen, de heuvels en de beboschte bergen behandeld. De aldaar
voorkomende vogels worden besproken enhun levenswijze geschetst.
Door een warm applaus betuigt de vergadering haar dankbaarheid
aan spreker voor diens belangrijke voordracht.

Nadat gemeenschappelijk in „Artis" geluncht is, wordt de ver-
gadering hervat en stelt de Heer Thijsse voor aan het einde der
vergadering een inzameling te houden ten bate van de Vogelwarte
te Rossitten en die op Helgoland. Vervolgens geeft de Heer Thijsse
eenige verklaringen bij de vogel-films, welke door den Heer Bürdet
worden vertoond. Cpnamen van Winterkoning [Anorthura troglodytes)^
Zanglijster {Turdus phüomelus)^ Boomkruiper (Certhia hrachydactyla)^
Griel {Oedicnemus oedicnemus), Nachtzwaluw [Caprimulgus europaeus)^
Velduil {Asio accipitrina)^ Bontbckplcvier {Aegialites Maticula), Riet-

162

gors {Emheriza sclioenidus)^ Boschrietzanger (Acrocephalus palustris)^
Roerdomp (Botaunis stellaris), Aschgrauwo Kuikendief {Circus pygar-
gus) en Lepelaar {Platalea leucorodia) worden achtereenvolgens ver-
toond. Beide Heeren oogsten een geestdriftig applaus in, waarop
hot woord wordt gegeven aan den Heer Strijbos, die lantaarnplaatjes
laat zien van de sterk verminderde kolonie Aalscholvers (Phala-
crocorax carbo) te Lekkerkerk, opnamen van Kopmeeuwen (Larus
rkUbundus) in het Leersumsche Veld en van een Fitis [Phylloscopus
trochilus) op Rottum.

De Heer van Oordt laat foto's zien van Spitsbergen.

De Heer van der Burg doet mededeelingen van eenige ornitho-
logische waarnemingen. Yan 2 — 30 October nam spreker te Har-
dinxveld een paartje van de Groote gele Kwikstaart (Motacilla
boarula) waar. De Tjiftjaf {Phylloscopus collybita) werd dit jaar al op
10 Maart waargenomen, de Ooievaar {Ciconia ciconia) op 7 Maart.
Op 18 Maart zag spreker de Kleine bonté Specht {Dryobates minor).

De beer van Harencarspel laat een kikvorsch zien met een
zwaluw in den bek; terwijl de vogel op den grond naar klei voor
zijn nest zocht, werd hij door den kikvorsch gegrepen.

De Heer Portielje vraagt den Heer Bürdet, naar aanleiding van
de vertoonde film, of het wiifje-^SLchtzwahiw {Capriumlgus europaeus)
op een tweede broedsel zat te broeden, terwijl het mannetje voor
de jongen zorgde. Heinroth heeft namelijk waargenomen, dat het
mannetje voor de jongen zorgt. Ook vraagt spreker zieh af, of de
jonge Roerdompen {Botaurus stellaris) ook op den nestrand gevoerd
worden, daar zij daarop pikten. Vorder deelt hij mede, dat de
Zanglijster {Turclus phüomelus) de ontlasting van de jongen niet meer
doorslikt, wanneer de vogels grooter zijn geworden.

De Heer Bürdet gelooft niet, dat het wijfje van de gefilmde
Nachtzwaluw op een tweede broedsel zat.

De Heer Strijbos deelt nog mede te hebben waargenomen, dat
het mannetje-Nachtzwaluw voor de jongen zorgt.

Nadat de Voorzitter den Heer D. J. van Balen dank heeft gezegd
voor de demonstratio van een fraaie verzameling gekleurde teeke-
ningen van Delische vogels, door den Heer van Balen naar de
natuur gemaakt en die ter iilustratie van de voordracht van den
Heer de Bussy in de vergaderzaal waren tentoongesteld, wordt de
vergadering gesloten.

De collecte voor Rossitten en Helgoland bracht Z' 65.60 op.

BOEKBESPREKING.

Prof. Dr. E. D. van Oort, „Ornithologia

Neerlandica", de Vogels van Neder-

land , met ongeveer 400 gekleurde

platen, gr. 4°.

's Gravenhage, Martinus NiJHOFF, 1918 —

Onder verwijzing naar mijne bespreking der in 1918 versehenen
twee eerste afleveringen (Ardea, Jaargang VII, p. 180) is het mij
een bijzonder groot genoegen thans met een enkel woord te kunnen
wijzen op het dezer dagen voltooide eerste deel van dit grootsch
aangelegde werk, dat zoowel wat den tekst als de uitvoering der
gekleurde platen betreft in alle opzichten aan de toen uitgesproken
verwachtingen voldoet.

Dit eerste der' 5 deelen, dat de Futen, Zeeduikers, Stormvogels,
Roeipootigen, Reigers, Ooievaars, Lepelaars en Eendachtigen met
volledigen tekst, titel, voorwoord en inhoudsopgave benevens 87
gekleurde platen omvat, mag als volkomen geslaagd worden be-
sehe uwd.

De moeilijke tijdsomstandigheden tengevolge van den grooten
oorlog waren voornamelijk de redenen waarom de vol tooling van
dit eerste deel langer dan door auteur en uitgever oorspronkelijk
bedoeld was, op zieh heeft laten wachten.

Van harte hoop ik, dat thans het tweede deel, waarvan, dank zij
de groote énergie en voortvarendheid van den uitgever, de platen
grootendeels reeds versehenen zijn, eveneens spoedig volledig het
licht zal zien en dat aan het verschijnen van het volledige werk
vorder niets meer in den weg möge staan.

November 1922. Dr. J. Büttikoper.

Stephan von Chcrnel zu Chcrnelhâza f

Don 21st'-''i Februari ovorlecd in de volle kracht van zijn leven
de leider van het Hongaarsch Ornithologisch Instituut te Budapest
Stephan von Chernel zu Chernelhäza, een der meest eminente
Hongaarsche ornithologen, die zieh voor de Studie der vogelwereld
van zijn vaderland en den bloei van genoemd Instituut buiten-
gewoon verdienstelijk heeft gemaakt. Toegerust met een voorbeeldige
kennis der Hongaarsche vogelwereld, die hij door ernstige Studie
der ornithologische literatuur en als hartstochtelijk veldornitholoog
verworven had, werd hij reeds vroeg de trouwe helper van Otto
Herman, den oprichter van genoemd Instituut. In 1890 was hij de
voornaaraste medewerker aan de baanbrekende model-observatie
van den vogeltrek in Hongarije, waarbij hij als Secretaris-gencraal
van het comité het leeuwendeel der veelomvattende wcrkzaamheden
op zieh nam. In den „Nomencia tor Avium Regni Hungariae" (1898)
heeft VON Chernel den grondsteen voor de Hongaarsche ornitho-
logische nomenclatuur gelegd en deze later door het verzamelen
der Hongaarsche triviale vogelnamen tot de tegenwoordige groote
volmaaktheid gebracht.

Van de grootste beteekenis voor de Hongaarsche ornithologie en
het Instituut was zijn in 1899 versehenen hoofdwerk: „Die Vögel
Ungarns, mit besonderer Berücksichtigung ihrer landwirtschaftlichen
Bedeutung", dat als de eerste, in hoofdzaak op eigen observaties
berustende Hongaarsche ornithographie moet worden beschouwd.

Zijn tweede groote werk was de vertaling der drie ornithologische
deelen van „Brehm's Tierleben", die voor de ontwikkeling der liefde
voor de vogelstudie in Hongarije van groote beteekenis is geweest.

Naast zijne uitgebreide wetenschappelijke werkzaamheden was
VON Chernel een ijverig voorvechter op het gebied van vogel-
bescherming en van natuurbescherming in het algemeen, getuige
0. a. zijn eerst kort vöör zijn dood geschreven en in deel XXVII
van „Aquila" versehenen „Entwurf für ein neues Gesetz betreffend
den Schutz der heimischen Vögel."

165

Na het overlijden van Otto Herman in 1916 werd von Chernel
tot leider van liet Hongaarsch Ornithologisch Instituut benoemd.
Hij heeft tot aan zijn dood de tradities en den goeden naam van
deze in ornithologische klingen der geheele wereld in hoog aanzien
staande inrichting met liaar tijdsclirift „Aquila", ten spijt van alle
eilende, die de onzalige wereldoorlog over het thans zwaar ver-
minkte Hongarije heeft gebracht, staande weten te houden.

Ongeloofelijk groot is het aantal geschriften van dezen onver-
moeibaren, veelzijdig ontwikkelden Hongaarschen Ornitholoog, die
grootendeels in de jaargangen van „Aquila" van af 1880 tot zelfs
in het eerst na zijn dood uitgekoraen deel XXVIII versehenen zfjn.

Zijn vroegtijdig heengaan wordt door alle ornithologen en vogel-
beschermers in en buiten zijn vaderland ten zeerste betreurd, en
niet het minst ook in ons land, voor welks groote prestaties op
het gebied van vogel- en natuurbescherming hij steeds de wärmste
sympathie aan den dag heeft gelegd.

October 1922. Dr. J. Büttikofer.

Verzoek betreffende de Gierzwaluw*

Geh eel ten on rech te schijnt men te denken, dat ik geen
gegevens over de Gierzwaluw meer verzamel!

Ondergeteekende verzoekt dan ook, evenals in vorige jaren, mede-
deeling omtrent den datum van aankomst in en van vertrek uit
Nederland van de Gierzwaluw, Apus apus (L.), in den zomer van
1922 en zou gaarne antwoord uit alle deelen des lands ontvangen
op de navolgende vragen :

1 . Wanneer zijn de Gierzwaluwen bij u aangekomen en vertrokken?

2. Eleven enkele achterblijvers na, toen de groote raenigte ver-
trokken was en, zoo ja, wanneer vertrokken die achterblijvers?

3. Wat was de weerstoestand op het tijdstip van komst en vertrek?

4. Wat was het aantal Gierzwaluwen in 1922?

a. klein? h. groot? c. gewoon?

Amsterdam, Vossiusstraat 16. A. E. H. Swaen.

Een IJsvogel-enquêtc»

In verband met de vervolging, waaraan de IJsvogel (Älcedo
ispida L.) is blootgesteld in de vischkweekerijen, heeft de Neder-
landsche Vereeniging tot Bescherming van Vogels vertoogen gericht
tot het Departement van Landbouw. In den loop van deze hande-
lingen blijkt, dat men niet voldoende op de hoogte is van het aantal
der ijsvogels in ons land en hun levenswijze. Over deze zaak ont-
spon zieh een discussie op de Wetenschappelijke Vergadering der
Nederlandsche Ornithologische Vereeniging, op 3 December j.l. te
Rotterdam gehenden, en ook daar bleek de wenschelijkheid van een
nader onderzoek. Gaarne zou ik daarom zooveel mogelijk antwoorden
ontvangen op de volgende vragen:

1. Wat weet gij precies van het broeden van ijsvogels in ons land?

2. Gaat het aantal broedparen vooruit of achteruit, of blijft het
stationnair ?

3. Wat is u bekend omtrent het trekken en zwerven van ijsvogels?

4. Hebt u wel eens ijsvogelgezelschappen waargenomen? Zoo ja,
in welken tijd van het jaar?

5. Waarmee voedt de ijsvogel zieh?

6. Welk voedsel brengt hij aan zijn jongen?

7. Hoe vangt hij zijn prooi?

8. Welke vijanden heeft de ijsvogel?

9. Hoe denken beroepsvisschers — geen kweekers — over de
ijsvogels?

10. Kunt u middelen aangeven om de schade, die de ijsvogel wel-
licht in de kweekerijen aanricht, te beperken, zonder dat de
vogel gedood of gevangen behoeft te worden?

Antwoorden op deze vragen worden gaarne ingewacht bij Jag.
P. Thijsse, Binnenduin, Bloemendaal (N. H.)-

10 December 1922.

Tijdschrift

der

Nederlandsche Ornithologische Vereeniging

ONDER REDACTIE VAN:

Dr. L. F. DE BEAUFORT, A. A. TAN PELT LECHNER

EN

Prof. Dr. E. D. TAN OORT

Jaargang XI, aflevering 1

BÛEKHANDEL EN DRUKKERIJ

vooRHEEN E. J. BRILL, Leiden

1922

I N H O U D.

Bldz.

DnggersbanU. Waaniemingcn botrcHomlp. den Vogel trek over de Noordzee

door Jan Ykiîwky 1

De r!liiriskoj)|)ige Zwartkopmocs en iets over liaar stern in verband met die

vail de Matkopiiige Zwartkopmees door L. v.\N 't Sant !'•

Menige nierkwaai'dige instincton en gewoontevorfningen liij v(igt>l< dooi- .\.

F. .1. r'oi{Tif<:L.)K, F. N. Z. S . . . 23

Een merkwiiardig boek door A. H. Wig.man W

Vogeltrek 0|) Rottmn (b>or G. A. Buouwku en. Jan Vkuwky . -47
F^cMiige aanteekeningei) ovei' bet broeden van (b-n Asc.bgiaiiwen Kiiikendief

(Circus pi/yaryns (L.) ) dooi' F. LiKKTiNCK 80

Vorzoek aan de Leden . . , 82

Professor Dr. Tu. Studkr -]-... . ...... 83

Boekbespreking 85

Verslag der WetenscbapiielijUe Vergadering, gebomb'n te .Amsterdam op

V2 November 1921 87

Korte Mededeelingen 91

Opgave van enkcle ornitli<dogische werlvJen, in 1921 versehenen 95

.jA^ -t^ Ü-J J;±j .jâL.

Tijdschrift

der

Nederlandsche Ornithologische Vereenigini

ONDER REDACTIE VAN :

Dr. L. F. DE BEAUFORT, A. A. TAN PELT LECHNER

Prof. Dr. E. D. VAN OORT

Jaargang XI, aflevering 2—3

BOEKHANDEL EN DRUKKERI.J

vooRHEEN E. J. BRILL, Leiden

192l!.

INHOUD.

Bladz.

P. J. VAN Höhten f. . . . . . - •- < ■ • • >•■-•.. ^^

Dr. .Tac. P. Thijsse ..... . f ^^S;"^ 98

The mou\t of Uria troille (L.) and Jlca tor(kiL.,]ii^' Lk^-^^ ... 99
Bijzonrlerliedon betreffende de'Oierzwaluw [Apus a))iis:(t,.)]:(i'(^r Prof. Dr.

A. E. H. SWAEN, -1920— 1921>. . . ./ri^^^,, . .......... liT

Notes ornithologiqiies en 1922" par A.'Bnç^ç. . • • -^- ....... 124

Wanrneniinü-en van 1 .lanuari '!-920 tôt oïl%ot ;^0 Juni 1922, mede<>edceld

door G. A. Hhouwer en .Jan Verwky •;.. 129

Een nierkwaai'dig legsel van de Goudplèvièr {C/iaradriiis apricariiis L.)

door Ci. A. W. VAN Overheek oe MEiJEU\;(inet 1 toUstaf l)oeldii)g) . . . 151

Varia oologica XI door A. A. van Pelt Leo hner 15:i

Wotenscliappolijke Vergadering, gehoii den to Amsterdam in hel Laboratoriinn

voor Gezondlicidsleer, op 9 April 1022 '. 101

Boekbps])roking ; 163

Stephan von Chernel zu Chernelii.v/a f "104

Yerzoek betreiïcnde de Gierzwaluw 1G5

Een LKsvogel-enquete 166