oe fies aad cana Bn rea eee THE WORKS FRANCIS BACON, Bord Chancellor of England, A NEW EDITION: BY BASIL MONTAGU, ESQ. VOL XI: site oe eee ee ee LONDON: WILLIAM PICKERING. MDCCCXXIx. Thomas White, Printer, Johnson’s Court. PREFACE. Tuts volume, which concludes the Latin works of Lord Bacon, consists of the following tracts : Descriptio Globi Intellectualis oe coe it Thema Cceli (G.) : ee De fluxu et Refluxu Maris (G.) .. 75 Parmenidis, Telesii et Democriti Philosophia (G Oa Partis Instaurationis secunde delineatio et argumentum (G.)) oa. 6 ee Phenomena Universi(G.) . . . . - . . 175 Abecedarium Nature (T.). . . . ee A Catalogue of bodies, attractive, &c. (T.) 4 Historia, sonief auditus (N.). -.2.. 5 1 es Inguisitio. de. Miaenete-(h.).3 Sse cs. ee Oae De Versionibus, &c. corporum (R.) . . .. 268 De Sapientia, Veterum 75 5. 4-26 MeditationesSacre . . 72 00 In felicem Memoriam Elizabeth (R. ) Aare. oy Imago Civilis JuliiCasaris (R.) . . . . 898 Augusti Cesaris (R.). . . . 3839 Erne. NV allie (Birch) 7, . 2 ee 401 parasceve( Ne ©.) S207.e ee ee 05 Redargutio oe ee AGO vi PREFACE. ‘Lemporis:Partis Masculus: 9 ise ee ed PIOUe eee ta ee a OO Ornamenta Reon (T.) oe ee er A902 The tracts to which I have annexed the letter G are taken from the publication of posthumous tracts by Gruter. The tract entitled “ Partis instaurationis secunde delineatio et augmentum,” is a portion of the tract in Gruter entitled “Indicia vera de Inter- pretatione nature :” The beginning of this tract, from the words “Qui de natura” to the words “judicio suo utetur” is omitted. It is the same as the preface to the Novum Organum, which will be found in page 185, of vol. ix. of this edition. The tracts to which T is annexed are from Arch- bishop Tenison’s Baconiana, published in 1679: and those to which R is annexed are from the Opus- cula, published in 1658, by Dr. Rawley. The particulars of the tract “ De Sapientia Vete- rum,” which was published by Lord Bacon in the year 1609, are explained in the preface to the third volume of this work: and the tract entitled “‘Meditationes Sacre,” which was published in 1597, is explained folio xxiii, of vol. i. The Parasceve was published by Lord Bacon in the Year 1620, in the conclusion of the “ Novum Orga- num.” It ought to have been inserted in the conclu- sion of volume ix, or at the commencement of vol x. The tract entitled “ Redargutio” was first pub- lished by Stephens, in 1760, in a volume which also contains the first tract entitled “Temporis Partus ~ PREFACE. vil Masculus’”* from “ Reperio” to “ provoco.” The second tract from “Temporis” to “ sunt” is from Gruter. From the Latin works of Lord Bacon I have separated the translations by different authors from * Archbishop Tenison, in the Baconiana, says, “ Lost, like- wise, is a book which he wrote in his youth, he called it Tem- ‘poris Partus Maximus, the greatest birth of time: or rather, Temporis Partus Masculus, the masculine birth of time. For so Gruter found it called in some of the papers of Sir William Boswel. This was a kind of embryo of the Instauration: and if it had been preserved, it might have delighted and profited philosophical readers, who could then have seen the generation of that great work, as it were from the first egg of it.” In the Baconiana (200) there is the translation of a letter written in Latin by the Lord Verulam to Father Fulgentio, the Ve- netian, concerning his writings, and now translated into Englishby the publisher. In this Tract he says, ‘‘ Our meanness (you see) attempteth great things; placing our hopes only in this, that they seem to proceed from the providence and immense goodness of God.” And I am, by two arguments, thus persuaded, First, | think thus from the zeal and constancy of my mind, which has not waxed old in this design, nor after so many years grown cold and indifferent. I remember, that about forty yeurs ago, I composed ajuvenile work about these things, which with great confidence, and a pompous title, I called Temporis Partum Maximum, or the most considerable birth of time.” As Bacon here says, that this tract Temporis Partus Masculus was published about forty years before his letter to Fulgentio; and as this letter was written after his retirement from office, as it contains the following passages :—The ‘‘ Novum Organum should have immediately followed :” but I interposed my moral and political writings, because they were more in readiness. Vill PREFACE. his English into Latin, which have appeared in different editions of his works.* I please myself with the hope that, by a separate collection of the translations of the Latin works of Lord Bacon into English, and of such translations of English into Latin as were sanctioned by his Lordship, or were published within a few years of his death, I shall meet with the appro- bation of the patrons of this work. My only object is, without regard to expense or labour, to assist in submitting to the public a correct edition of the works of Lord Bacon, and to obey his last admoni- tion, ‘‘ For my name and memory I leave it to men’s charitable speeches, and to foreign nations, and the next ages.” 15 aed bs And for them they are these following. The first is, ‘‘the History of Henry the Seventh, King of England.” And as this was published in 1622, and as Lord Bacon died in 1626, it is obvious therefore that the Temporis Partus Masculus was pub- lished when he was about twenty. * The tract entitled ‘‘ Articuli Questionum circa Mineralia” is a translation from English into Latin, as is explained in the Baconiana, 104, where Archbishop Tenison says, ‘ Articles of questions touching minerals; written originally in English by Lord Bacon, yet hitherto not published in that language.” DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. CARD 1.1. Partitio universalis Humane Doctrine in Fhstoriam, Poésin, Philosophiam, secundum triplicem faculta- tem mentis, ALemoriam, Phantasiam, Rationem ; quodque eadem partitio competat etiam in Theolo- gicis: cum idem sit vas (nempe intellectus huma- nus) licet materia et insinuatio sint diversa. Partit1onem Doctrines Humanze eam deligimus, que triplici facultati intellectus respondeat. Tres ita- que ejus partes a nobis constituuntur: Historia, Poé- sis, Philosophia: Historia ad Memoriam refertur : Poésis ad Phantasiam: Philosophia ad Rationem. Per Poésin autem nihil aliud intelligimus hoc loco, quam historiam fictam. Historia proprie individuo- rum est; quorum impressiones sunt mentis huma- nz primi et antiquissimi hospites; suntque instar prime materiz scientiarum. In his individuis, at- que in hac materia, mens humana assiduo se exercet, interdum ludit. Nam scientia omnis, mentis et ex- ercitatio et opificium; poésis ejusdem lusus censeri possit. In philosophia mens mancipatur rebus; in poési solvitur a nexu rerum, et exspatiatur, et fingit VORP. B 2 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. qu vult. Hee vero se ita habere facile quis cernat, qui simpliciter tantummodo, et pingui quadam con- temp!atione intellectualium origines petat. [Etenim individuorum imagines excipiuntur a sensu, et in memoria figuntur. Abeunt autem in memoriam tanquam integra, eodem quo occurruut modo. Has rursus retrahit et recolit mens ; atque (quod offictum ejus proprium est) portiones earum componit et dividit. Habent enim individua singula aliquid inter se commune, atque aliud rursus diversum et multiplex. Ea vero compositio atque divisio vel pro arbitrio mentis fit, vel prout invenitur in rebus. Quod si fiat pro arbitrio mentis, atque transferuntur portiones ille ad placitum, in similitudinem quan- dam individui, phantasiz opus est, que nulla na- ture, aut materix lege et necessitate astricta, ea, que in rerum natura minime conveniunt, conjun- gere, quz vero nunquam separantur, discerpere potest; ita tamen ut intra primas illas ipsas indivi- duorum portiones coérceatur. Nam eorum, que nulla ex parte se sensui obtulerunt, non est phan- tasia, ne somnium profecto. Quod si esedem indi- viduorum portiones componantur et dividantur, pro ipsa rerum evidentia, et prout vere in natura se pro- dunt, aut saltem pro captu cujusque se prodere notantur, ex partes rationis sunt: atque universa hujusmodi dispensatio rationi attribuitur. Ex quo liquido constat, ex tribus hisce fontibus esse tres illas emanationes Historia, Poésis, et Philosophie ; neque alias, aut plures esse posse. Nam sub philosophie nomine complectimur omnes artes et scientias, et DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 3 quicquid denique a singularum rerum occursu per mentem in generales notiones collectum et digestum est. Neque alia censemus ad doctrinam partitione, quam illa superiore, opus esse. Informationes enim oraculi, et sensus, et re proculdubio, et modo insinuandi differunt; sed tamen spiritus huma- nus unus atque idem est: perinde ac si diversi liquores, atque per divisa infundibula, tamen in unum atque idem vas recipiantur. Quare et Theo- logiam ipsam aut ex historia sacra constare asseri- mus, aut ex preceptis et dogmatibus divinis, tan- quam perenni quadam philosophia. a vero pars, que extra hance divisionem cadere videtur (que est prophetia), et ipsa historia species est cum pre- rogativa divinitatis, in qua tempora conjunguntur, ut narratio factum preecedere possit; modum autem enuntiandi et vaticiniorum per visiones, et dogma- tum ceelestium per parabolas, participat ex poési. CAPUT II. Partitio Historie in Naturalem et Civilem ; Ecclesi- astica et Literaria sub Croili comprehensa. Partitio HMitorie Naturalis in Historiam Generationum, Preter-generationum, et Artium, ex triplict statu nature, libere videlicet, oberrantis, et constricte. -Histroria aut Naturalis est, aut Civilis. In Naturali nature res geste et facinora memorantur ; in Civili, hominum. LElucent proculdubio divina in utrisque, sed magis in humanis, ut etiam propriam in historia 4, DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. speciem constituant, quam Sacram aut Ecclesiasti- cam appellare consuevimus. Itaque eam Civili attri- buimus; at primo de Naturali dicemus. Naturalis Historia rerum singularium non est; non quod per- peram a nobis positum sit historiam versari in indi- viduis, que loco et tempore circumscribuntur. Nam proprie ita se res habet. Sed cum promiscua sit rerum naturalium similitudo, adeo ut si unum noris omnia noris, superfluum quiddam esset et infinitum de sin- gulis dicere. Itaque sicubi absit illa promiscua simi- litudo, recipit etiam historia naturalis individua; ea scilicet, quorum non est numerus, aut natio quedam. Nam et solis, et lune, et terre, et similium, que unice sunt in specie sua, rectissima conscribitur historia ; nec minus eorum, que insigniter a specie sua de- flectunt, et monstrosa sunt; quandoquidem in illis, descriptio et cognitio ipsius speciei nec sufficit nec competit. Itaque hee duo individuorum genera historia naturalis non rejicit: ut plurimum autem (quemadmodum dictum est) in speciebus versatur. At partitionem historiz naturalis moliemur ex vi et conditione ipsius nature, que in triplici statu posita Invenitur, et tanquam regimen subit trinum. Aut enim libera est natura, ac sponte fusa, atque cursu consueto se explicans, cum scilicet ipsa natura per se nititur, nullatenus impedita aut subacta, ut in coelis, animalibus, plantis, et universo nature appa- ratu; aut rursus illa a pravitatibus et insolen- tiis materia contumacis et rebellis, atque ab im- pedimentorum violentia, de statu suo plane con- vellitur et detruditur, ut in monstris et heteroclitis DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 5 nature; aut denique ab arte et ministerio humano constringitur, et fingitur, et plane transfertur, et tanquam novatur, ut in artificialibus. Etenim in artificialibus natura tanquam facta videtur, et con- spicitur prorsus nova corporum facies et veluti re- rum universitas altera. Itaque tractat historia natu- ralis aut libertatem nature, aut errores, aut vincula. Quod si cuiquam molestum sit artes dici nature vincula, cum potius liberatores et vindices censeri debeant, quod naturam in nonnullis suz intenti- onis compotem faciant, impedimentis in ordinem re- dactis, nos vero hujusmodi delicias et pulchra dictu nil moramur; id tantum volumus et intelligimus, naturam per artem, tanquam Proteum, in necessitate poni id agendi, quod absque arte actum non fuisset : sive illud vis vocetur et vincula, sive auxilium et perfectio. Partiemur itaque Historiam Naturalem in Historiam Generationum ; Historiam Pretergene- rationum ; et Historiam Artium, quam etiam mecha- nicam et experimentalem appellare consuevimus. Libenter autem Hlistoriam Artium ut historie natu- ralis speciem constituimus ; quia inveteravit prorsus mos disserendi et opinio, ac si aliud quippiam esset ars a natura, ut artificialia a naturalibus segregari _debeant, tanquam toto genere discrepantia : unde et illud mali, quod plerique historiz naturalis scrip- tores perfunctos se putant, si historiam animalium, aut plantarum, aut mineralium confecerint, omissis artium mechanicarum experimentis (que longe max- imi ad philosophiam momenti sunt); tum etiam illabitur animis hominum subtilius aliud malum; 6 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. nempe ut ars censeatur solummodo ut additamen- tum quoddam nature; cujus scilicet ea sit vis, ut naturam vel inchoatam perficere, vel inclinatam emendare possit; minime vero radicitus transmu- tare, atque in imis concutere ; quod plurimum rebus humanis desperationis intulit. At contra illud pe- nitus animis hominum insidere debuerat, artificialia a naturalibus non forma aut essentia, sed efficiente tantum, differre ; homini vere in naturam plane nul- lius rei potestatem esse, preeterquam motus: ut corpora scilicet naturalia aut admoveat, aut amoveat ; reliqua naturam intus per se transigere. Itaque ubi datur debita admotio corporum naturalium aut re- motio, omnia potest homo, atque ars: ubi non datur, nihil. Rursus autem modo corporum fiat debita illa admotio, aut remotio, in ordine ad aliquem ef- fectum, sive hoc per hominem et artem fiat, sive naturaliter absque homine, parum refert. Neque hoc illo fortius est, veluti si quis ex aspersione aque simulacrum iridis super parietem excitet, non minus obsequente utitur natura, quam cum idem fit in aére ex nube roscida. Contra vero, cum aurum invenitur in arenulis purum, eque sibi ipsi ministrat natura, ac sl aurum purum per fornacem et ministerium hominis excoqueretur. Aliquando autem ministe- rium ex lege universi aliis animalibus deputatur : neque enim minus artificiale quiddam est mel, quod fit mediante industria apis, quam saccharum, quod hominis, atque in manna (quod similis est generis) natura seipsa contenta est. Itaque cum una atque eadem sit natura, ejus autem vis per omnia valeat, DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. neque unquam illa a seipsa desciscat, omnino tan- quam ex equo subordinata tantum ad naturam poni debent hec tria, cursus nature ; exspatiatio nature; et ars sive additus rebus homo; ideoque in historia naturali ea omnia una et continua narrationum serie involvi par est: quod etiam Caius Plinius magna ex parte fecit; qui historiam naturalem pro digni- tate complexus est, sed complexam indignissime tractavit. Atque hee sit Naturalis Historie Partitio Prima. CAPUT III. Partitio Historia Naturalis, ex usu et fine suo ; quod- que finis longe nobilissimus Historie Naturalis sit ministratio prima ad condendam Philosophiam ; et quod hujusmodi historia (qu@ scilicet sit in ordine ad eum finem) desideretur. CztErum Historia Naturalis ut subjecto triplex (quemadmodum diximus), ita usu duplex est. Ad- hibetur enim aut propter cognitionem rerum ipsa- rum, qu historiz mandantur, aut tanquam materia prima Philosophie. Nobilissimus autem finis_his- torie naturalis is est; ut sit inductionis vere et legitima supellex atque sylva; atque satis trahat ex sensu ad instruendum intellectum. Illa enim altera, que aut narrationum jucunditate delectat, aut experimentorum usu juvat, atque hujusmodi voluptatis aut fructus gratia queesita est , inferioris profecto note est, et genere ipso vilior, pre ea, cujus ea est vis et qualitas, ut propria sit parasceve ad condendam philosophiam. Hec enim demum ea est historia naturalis, que verze et active philoso- 8 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. phie solida et eterna basis constituitur; quaeque lumini nature puro et minime phantastico primam accensionem prebet; cujus quoque neglectus et genius non placatus acies illas larvarum, ac veluti regna umbrarum, qua in philosophiis volitare cer- nuntur, cum maxima et calamitosa operum sterl- litate, nobis pessimo fato immisit. Affirmamus au- tem, et plane testamur, historiam naturalem, qualis in ordine esse debeat ad istum finem, non haber, sed desiderari, atque inter omissa poni oportere. Neque vero aciem mentis alicujus perstringant aut magna antiquorum nomina, aut magna novorum volumina, ut querelam istam nostram minus jus- tam cogitet. Satis enim scimus haberi historiam naturalem, mole amplam, varietate gratam, diligen- tia sepius curiosam. Attamen si quis ex ea fabulas, et antiquitatem, atque auctorum citationes et suf- fragationes, lites item inanes et controversias, philo- logiam denique, et ornamenta eximat (que ad con- vivales sermones hominumque doctorum noctes po- tius, quam ad instituendam philosophiam, sunt ac- commodata), profecto ad mhil magni res recidat. Itaque thesaurus quidam potius ad eloquentiam a nonnullis, quam solida et fida rerum narratio, queri et parari videtur. Preterea, non multum ad rem faciat memorare aut nosse florum, iridis, aut tulipe, aut etiam concharum, aut canum, aut accipitrum eximias varietates. Hc enim hujusmodi nil aliud sunt, quam nature lusus quidem et lascivia: et prope ad individuorum naturam accedunt. Itaque habent cognitionem in rebus ipsis exquisitam ; infor- mationem vero ad scientias tenuem et fere superva- a DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 9 cuam. Atque hee sunt tamen illa, in quibus natu- -ralis historia vulgaris se jactat. Cum autem dege- neraverit historia naturalis ad aliena, et rursus luxu- riata sit in superfluis ; tamen e contra magne utique et solide ejusdem partes aut prorsus pretermisse sunt, aut negligenter et leviter tractate: universa vero inquisitione sua et congerie nullo modo ad eum, quem diximus, finem (condende scilicet philosophia) apta et qualificata reperitur. Id in membris ipsius optime apparebit, atque ex comparatione ejus his- toriz, cujus descriptiones hominibus sub oculos jam proponemus, ad eam, que habetur. CAPUT IV. Incipit tractatus qualis esse debeat historia desiderata ; nempe Historia Naturalis ad condendam Philosophiam. Id ut clarius evplicetur, primo subjungitur partitio Historia Generationum. Ejus constituuntur partes quingue : Prima, celestium ; Secunda, meteororum: Tertia, terre et maris; Quarta, collegiorum ma- jorum, sive elementorum aut massarum ; Quinta, collegiorum minorum sive specierum. — Historia vero virtutum primarum repcitur, donec explicatio prime illius partitions Generationum, Pretergene- rationum, et Artium, sit absoluta. QuanquaM vero e fide nostra esse censemus, hujus ipsius historize, quam desideramus, confectionem non aliis relinquere, sed nobis ipsis desumere, propterea quod quo magis hee res omnium industrie patere videatur, eo major subest metus, ne ab instituto nostro aberrent; ideoque eam ut Tertiam Instaura- 10 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. tionis nostrze Partem designavimus: tamen ut insti tutum nostrum de explicationibus sive representa- tionibus omissorum, perpetuo servemus, atque etiam, si quid nobis humanitus acciderit, ut aliquid in tuto positum sit, sententiam nostram et consilia de hac re jam hoc loco subjungere visum est. Historize Generationum, sive nature solute, quinque partes constituimus. Eze sunt Historia Attheris, Historia Meteororum et regionum quas vocant aéris. Etenim tractum sublunarem ad superficiem usque terre, et corpora in eo locata, historiz meteororum attribui- mus. Etiam cometis cujuscunque generis, utcunque se habeat rei veritas, tamen ordinis causa, locum inter meteora assignamus. ‘Tertio subit Historia Terre et Maris, que conjuncta globum constituunt unicum. Atque hucusque rerum natura distribuitur ex locis et locatis: relique due partes substantias rerum distinguunt, vel massas potius. Congregan- tur enim corpora connaturalia ad majores et minores massas: que collegia rerum majora et minora ap- pellare consuevimus, habentque in politia mundana rationes inter se tanquam tribus et familia. Itaque quarto ordine ponitur Historia Elementorum sive Collegiorum Majorum; quinto et ultimo Historia Specierum sive Collegiorum Minorum. Elementa enim eo sensu accipi volumus, ut intelligantur non exordia rerum, sed tantum corporum connaturalium masse majores. Majoritas autem illa accidit propter texturam materie facilem, simplicem, obviam et paratam; cum species a natura parce suppeditentur, propter texturam dissimilarem, atque in plurimis DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 11 organicam. Virtutum yero illarum, que in natura censeri possint tanquam cardinales et catholice, densi, rari, levis, gravis, calidi, frigidi, consistentis, fluidi, similaris, dissimilaris, specificati, organici, et similium, una cum motibus ad illa facientibus, uti antitypie, nexus, coitionis, expansionis, et reli- quorum (quorum historiam omnino congeri et con- fici volumus, etiam priusquam ad opus intellectus » deveniatur), virtutum et motuum historiam, ejusque conficiendze modum tum tractabimus, postquam ex- plicationem triplicis illius partitionis, Generationum, Preetergenerationum, et Artium absolverimus. Ne- que enim eam scilicet intra triplicem illam nostram partionem inclusimus, cum non proprie sit historia, sed inter historiam et philosophiam veluti terminus medius. Jam vero de Historia Ceelestium, et deinceps de reliquis dicemus atque precipiemus. CAPUT V. Resumuitur tractanda Ehstoria Celestium ; qualis et esse debeat in genere, et quod legitima hujusce historie ordinatio versetur in triplict genere preceptorum ; widelicet, de Fine, de Materia, ac de Modo confici- endeé hujusmodi historie. HistoriAm Cecelestium simplicem esse volumus, nec dogmatibus imbutam ; sed veluti suspensa vi et doc- trina theoriarum; queque solummodo phenomena ipsa sincera complectatur, et separata, que jam dog- matibus fere concreverunt ; denique que narrationes proponat eo prorsus modo, ac si nihil ex artibus astronomie et astrologize decretum esset, sed expe- 12 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. rimenta tantum et observationes exacte collecta et perspicue descripta forent. In quo genere historiz nihil adhue invenitur, quod nostro respondeat voto. Hujusmodi quiddam tantummodo cursim et licenter attigit Caius Plinius: sed optima foret ea historia ceelestium, que ex Ptolemeo, et Copernico, et doc- tioribus astronomize scriptoribus exprimi et erui possit, si artem experimento plane spolies, adjunctis etiam recentiorum observationibus. Quod si cui mirum videatur, nos tanto labore parta, aucta, emen- data, rursus ad primam imperitiam, et nudarum observationum simplicitatem retrahere velle, nos vero nulla cum priorum inventorum jactura, tamen longe majus opus movemus; neque enim calculos aut predictiones tantum meditamur, sed _philoso- phiam; eam scilicet, que de superiorum corporum non motu solummodo, ejusque periodis, sed substan- tia quoque et omnimoda qualitate, potestate, atque influxu, intellectum humanum informare, secundum rationes naturales atque indubitatas, absque tradi- tionum superstitione et levitate, possit; atque rursus in motu ipso invenire atque explicare, non quid phznomenis sit consentaneum, sed quid in natura penitus repertum, atque actu et reipsa verum sit. Facile autem quis cernat, et eos, quibus terram rotari placet, et eos contra, qui primum mobile, et. veterem constructionem tenuerunt, gequa fere et ancipiti phznomenorum advocatione niti. Quin et ille nova constructionis nostra ztate auctor, qui solem secundi mobilis, quemadmodum terram primi mobilis, centrum constituit, ut planeta in propriis DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS, 13 suis conversionibus circa solem choreas ducere vide- antur (quod ex antiquioribus nonnulli de Venere et Mercurio suspicati sunt), si cogitata ad exitum_ per- duxisset, belle profecto rem conficere potuisse vide- tur. Neque vero nobis dubium est, quin et alia hujusmodi constructiones ingenio et acri cogitatione adinveniri possint. Neque illis, qui ista proponunt, admodum placet, hac, que adducunt, prorsus vera esse, sed tantummodo ad computationes et tabulas conficiendas commode supposita. At nostra ratio alio spectat; non enim concinnationes, que varlz esse possunt, sed veritatem rei querimus, que sim- plex est. Ad hoc vero historia phanomenorum sincera viam aperiret, infecta dogmate obstruet. Neque illud tacemus, nos in hac ipsa historia cceles- tium, ad normam nostram facta et congesta, spem per se ponere veritatis circa ccelestia inveniende ; sed multo magis in observatione communium pas- sionum et desideriorum materie in utroque globo. Etenim ista ethereorum et sublunarium que putan- tur divortia, commenta nobis videntur et superstitio cum temeritate; cum certissimum sit complures effectus, veluti expansionis, contractionis, impres- sionis, cessionis, congregationis ad massas, attrac- tionis, abactionis, assimilationis, unionis, et similum, non solum hic apud nos, sed et in fastigiis cceli, et in visceribus terre locum habere. Atque non alii interpretes magis fidi adhiberi aut consuli pos- sunt, ut intellectus humanus et ad profunda terre, quze omnino non cernuntur, et ad alta ceeli, que plerumque fallaciter cernuntur, penetret. Itaque op- 14 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. time antiqui, qui Proteum illum multiformem, etiam vatem ter maximum fuisse retulerunt; qui futura, preterita, et occulta presentium novisset. Nam qui materiz passiones catholicas novit, atque per hee novit quid esse possit, non poterit non nosse etiam quid fuerit, quid sit, et quid futurum sit, secundum summas rerum. Itaque plurimum spei et preesidii ad contemplationem ceelestium in physicis rationibus collocamus: per physicas rationes intelligendo, non eas que vulgo esse putantur, sed tantum doctrinam circa illos appetitus materia, quos nulla regionum aut locorum diversitas distrahere aut disterminare queat. Neque propterea (ut ad propositum rever- tamur) ulli diligentiz parci volumus, que circa phenomenorum ipsorum ccelestium narrationes et observationes possit impendi. Nam quanto uberior suppetat apparentiarum hujusmodi copia, tanto om- nia erunt et magis in promptu et firmiora. De quo antequam plura dicamus, est plane quod gratulemur et mechanicorum industri, et doctorum quorundam hominum cure et alacritati, quod jam nuper, per instrumentorum opticorum veluti scaphas et navicu- las, nova tentari coeperint cum ccelestibus pheno- menis commercia. Atque hoc inceptum, et fine et aggressu, nobile quoddam et humano genere dignum esse existimamus: eo magis quod hujusmodi homines et ausu laudandi sint et fide; quod ingenue et per- spicue proposuerunt quomodo singula illis constite- rint. Superest tantum constantia cum magna judicii severitate, ut et instrumenta mutent, et testium numerum augeant, et singula, et sepe experiantur, DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 15 et varie, denique ut et sibi ipsi objiciant, et aliis patefaciant quicquid in contrarium objici possit, et tenuissimum quemque scrupulum non spernant; ne forte illis eveniat, qued Democrito et anicule sue evenit circa ficus mellitas, ut vetula esset philosopho prudentior, et magnez et admirabilis speculationis cause subesset error quispiam tenuis et ridiculus. At ista tanquam prefati in genere, accedamus ad descriptionem historie coelestium magis explicatam ; ut ostendamus que et qualia circa ceelestia queri oporteat. Primo igitur questiones naturales, aut saltem ex ils nonnullas, easque precipuas propone- mus: iis usus humanos, quales verisimile est ex celestium contemplatione educi posse, adjiciemus ; hec utraque tanquam historia scopum, ut quibus historiam coelestium componere cure erit, norint quid agatur, easque questiones una cum operibus illis et effectis habeant in animo et intueantur; unde talem instituant et parent historiam, qualis ad judicia hujusmodi qusestionum, et przebitionem hujusmodi fructus et utilitatum erga genus humanum, sit ac- commodata. Questiones autem intelligimus ejus generis, que de facto nature querant, non de causis. Hoc enim pertinet proprie ad historiam. Deinde distincte monstrabimus in quibus Historia Ceelestium consistat, quaeque ejus sint partes; que res appre- hendende aut exquirenda, que experimenta sint comparanda et procuranda, que observationes adhi- bende et pensitande, proponentes tanquam topica quedam inductiva, sive articulos ad interrogandum de ceelestibus. Postremo precipiemus nonnulla non 16 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. solum de eo, quod queri oporteat, sed et de hoc, quomodo quesita debeant pensitari, etiam exhiberi, atque in literas referri, ne prime inquisitionis dili- gentia pereat in successione, aut, quod pejus est, infirmis et fallacibus initiis nitantur progessus qui sequentur. In summa, dicemus et ad quid queri debeat circa ccelestia, et quid, et quomodo. CAPUTOVE Quod que stiones philosophice circa célestia, etiam que preter opinionem sunt, et quodammodo dure, recipi debeant : proponuntur vero quingue gquestiones circa systema ipsum ; videlicet, an sit systema? et, st sit, guod sit centrum ejus ? et qualis profunditas ? et qua- lis connervio? et qualis partium collocatio ? EXISTIMABIMUR autem plerisque proculdubio reli- quias questionum veterum, jampridem quasi tumulo conditas et sepultas, rursus eruere, et fere manes earum evocare, lisque novas insuper quzestiones ad- spergere. Sed cum ea, que adhuc habetur circa ceelestia, philosophia nihil habeat firmitudinis ; cum- que illud nobis perpetuo ratum et fixum sit, omnia novo legitime inductionis judicio sistere ; cumque si forte questiones alique a tergo relinquantur, tanto minus opere et diligentiz consumetur in historia, propterea quod supervacuum fortasse videbitur ea inquirere, de quibus questio non fuerit mota ; necesse habemus questiones, quas ubique porrigit rerum natura, in manus accipere. Quin quo minus certi sumus de questionibus per viain nostram determi- nandis, eo nos minus difficiles prabemus in isdem)/) ’ DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. i kes recipiendis. Exitum enim rei videmus. Prima igi- tur ea questio est, An sit systema? Hoc est, An mundus sive universitas rerum sit globosa secundum totum, cujus sit centrum aliquod? An potius globi particulares terre et astrorum spargantur ; et singuli suis hereant radicibus, absque systemate, et medio sive centro communi? Atque certe jactavit schola Democriti et Epicuri, auctores suos moenia mundi diruisse. Neque tamen id prorsus secutum est ex iis, que ab illis dicta sunt. Nam Democritus cum materiam sive semina copia infinita, attributis et potestate finita, eademque agitata, nec ab eterno quovis modo locata, posuisset, vi ipsa illus opinionis adductus est, ut mundos multiformes, ortui et inte- ritui obnoxios, alios melius ordinatos, alios male herentes, etiam tentamenta mundorum et intermun- dia statueret. Sed tamen ut hoc receptum fuisset, nihil officiebat quin illa pars materia, que deputata est huic ipsi mundo, qui nostro generi est conspicuus, obtinuerit figuram globosam. Necesse enim fuit ut singuli ex illis mundis figuram aliquam accepissent. Etsi enim in infinito medium aliquod esse nequeat, ta-_ men in partibus infiniti rotunda figura subsistere po- test, non minus in mundo aliquo quam in pila. Verum Democritus sector mundi bonus fuit, in integralibus autem mundi etiam infra mediocres philosophos. At opinio illa, de qua nune loquimur, que destruebat et confundebat systema, fuit Heraclidis Pontici, et Ecphanti, et Nicetze Syracusani, et precipue Philo- lai, atque etiam nostra xtate Gilberti, et omnium (preter Copernicum) eorum, qui terram planetam on 11. ¢ 18 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. et mobilem, et tanquam unum ex astris, crediderunt. Atque illa opinio hane vim habet, ut planeta et stelle singule, atque etiam aliz innumere, que con- spectum nostrum ob distantiam fugiunt, necnon aliz, que nobis sunt invisibiles propter naturam non lucentem sed opacam, suos queque sortite globos, et formas primarias, per expansionem istam, quam suspicimus, immensam, sive vacui sive corporis cu- jusdam tenuis et fere adiaphori, tanquam insule in pelago immenso spargantur et pendeant, atque super centrum non commune aliqued, sed queque globi sui proprii volent; aliz simpliciter, alize cum motu nonnullo centri progressivo. Atque illud maxime durum est in hac opinione, quod tollunt quietem sive immobile e natura. Videtur autem, quemad- modum sunt in universo corpora, que rotant, id est, motu feruntur infinito et perpetuo; ita et ex oppo- sito debere esse corpus aliquod, quod quiescat: qui- bus interponitur media natura eorum que feruntur recta, cum motus rectus partibus globorum conve- niat, et rebus extlantibus extra patrias suas, que ad globos connaturalitatis sua movent, ut cum lis unite ipse quoque aut rotent aut quiescant. Verum huic questioni (nempe an sit systema ?) finem dabunt ea, que circa motum terre, an scilicet terra stet aut rotet? atque circa substantiam astrorum, an sit solida aut flammea? et circa ethera, sive spatia coeli interstellaria, an sint corporea aut vacua? de- cerni poterunt. Nam si terra stet, et coeli motu diurno circumvolvantur, proculdubio est systema: quod si terra rotet, tarnen non prorsus evincitur non esse systema, propterea quod aliud possit poni cen- DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 19 trum systematis, videlicet sol, aut aliud quippiam. Rursus, si unicus globus terre sit densus et solidus, videtur materia universi coire et densari ad centrum illud: quod si inveniantur Juna aut alii ex planetis constare etiam ex materia densa et solida, videntur ex eo coire densa non ad centrum aliquod, sed sparsim et quasi fortuito. Postremo, si ponatur vacuum coacervatum in spatiis interstellaribus, videntur globi singuli habere circa se effluvia tenuiora, et demde vacuum. Quod si et illa spatia corpore replentur, videtur esse unio densorum in medio, et rejectio tenuiorum ad circumferentiam. Plurimum autem confert ad scientias, nosse conjugationes questionum, propterea quod in aliquibus invenitur historia sive materia inductiva ad eas dirimendas, in aliquibus non item. Dato vero systemate, proxime accedit questio ea secunda, quod sit centrum systematis ? Enimvero si aliquis ex globis locum centri occupare debeat, occurrunt globi imprimis duo, qui naturam medii sive centri preferre videntur, terra et sol. Pro terra suffragantur aspectus noster et inveterata opinio, atque illud omnium maxime, quod cum densa coéant in angustum, rara in latum diffundantur (area autem omnis circuli contrahatur ad centrum), videtur sequi quasi necessario, ut angustiz circa medium mundi statuantur, ut proprius locus et tanquam uni- cus ad corpora densa. Pro sole autem facit ratio illa, quod cujus partes sunt im-systemate maxime et potissime, ei is locus assignari debeat, ex quo ipse in universum systema maxime agere et se communicare 20 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. possit. Quando vero is sit sol, qui mundum vivifi- care plurimum videatur, impertiendo calorem et lu- cem; rite omnino atque ordine videri possit colloca- tus in’medio mundi. Accedit et illud, quod sol manifeste habeat assectatores Venerem et Mercurium, etiam, ex sententia Tychonis, planetas reliquos; adeo ut plane videatur sol centri naturam sustinere posse, et vices gerere in aliquibus ; eo propius abest, ut universi centrum constitui possit, qua Copernici assertio fuit. Veruntamen in systemate Copernici multa et magna inveniuntur incommoda; nam et quod triplici motu terram oneravit, incommodum magnum, et quod solem a ccetu planetarum divulsit, cum quibus tot habet passiones communes, similiter durum; et quod tantum immobilis introduxit in naturam, ponendo solem et stellas immobiles, pre- sertim corpora maxime omnium lucida et radiantia ; et quod lunam terre tanquam in epicyclo adherere voluit; et alia nonnulla, que ille sumit, ejus sunt virl, qui quidvis in natura fingere, modo calculi bene cedant, nihil putet. Quod si detur motus terre, magis consentaneum videatur, ut tollatur omnino systema, et spargantur globi, secundum eos quos jam nominavimus, quam ut constituatur tale systema, cujus sit centrum sol. Idque consensus seculorum et antiquitatis potius arripuit et approbavit. Nam opinio de motu terre nova non est, sed ab antiquis repetita, quemadmodum diximus; at illa, de sole ut sit centrum mundi et immobile, prorsus nova est (excepto uno versiculo male traducto), et primo a DESCRIPT10 GLOBI INTELLECTUALIS. yA Copernico introducta. Sequitur tertia questio de profunditate systematis; non ut aliqua ejus mensura capiatur perfecta, sed ut in certo ponatur; an cce- lum stellatum sit instar unius regionis, sive ut vulgo loquuntur, orbis? an vero stella, fixae quas vocant, sint aliis sublimiores immensa quadam profunditate ? Neque enim ullo modo fieri potest, ut ill sint paris altitudinis, si hoc intelligatur exacte; stelle enim proculdubio non sunt site tanquam in plano, que habeant dimensionem quandam tantum in superficie - instar macularum aut bullarum, sed sunt ille globi integri, magni atque profundi, Itaque cum tam disparis reperiantur esse magnitudinis, omnino ne- cesse est, ut alia promineant, vel sursum versus, vel deorsum, nec fieri potest ut aut per superiora aut inferiora una conjungantur superficie. Hoc vero si fiat in partibus stellarum, temerarium plane esset asserere, etiam in corpore integro, stellas non esse alias aliis altiores; sed ut hoc verum sit, tamen asseri potest crassities quedam definita (licet insignis) ejus regionis, que vocatur sphera sive celum stel- latum, que hujusmodi prominentias et altitudinis -gradus quodammodo terminet: videmus enim ex apogeis et perigeis planetarum, singulis eorum coelis competere crassitiem notabilem, per que ascen- dant et descendant. At questio ista tantum eo spectat, utrum stelle aliz sint super alias, tanquam planeta super planetam, et quasi in diversis orbibus. Atque hac questio illi alteri questioni, de motu aut statu terre, similiter affinis est. Nam si stelle moveantur motu diurno circa terram, quandoquidem 22 DESCRIPTIO GLOB! INTELLECTUALIS. ee universe pari incitatione, et uno veluti spinitu agantur, cumque in planetis plane constet, prout variatur in sublimitate et humilitate situs, ita etiam yarlari in celeritate et tarditate motus, probabile est stellas, velocitate cursus pares, etlam in una regione wetheris locari, cujus licet crassities sive profunditas ponatur esse magna, tamen non sit tanta ut faciat ad discrimen incitationis sive celeritatis in motu; sed ut per cam regionem universam omnia putentur, tanquam vineulo connaturalitatis devincta, pariter rotare, vel saltem cum discrepantia tali, que ad as- pectum nostrum propter distantiam deferri non possit. Quod si terra moveatur, stella vel stare poterunt, quod Copernico placuit, aut, quod longe magis ve- risimile est, et a Gilberto introductum, ille poterunt singula rotare super centrum suum in loco suo, absque aliquo motu centri sui, quemadmodum et ipsa terra, si_ modo illum motum diurnum terre ab adscititiis illis duobus motibus, quos Copernicus superaddidit, sejungas. Utrumvis autem horum si fiat, nihil prohibet, quin stella aliz supra alias sint, donee aspectum nostrum effugiant. Quarta propo- nitur questio de nexu sive connexione systematis. Atque de natura et essentia corporis vel rei, que ether purus censetur, et astris interjacet, postea inquiremus. Nunc tantum de coherentia systematis dicemus. jus rei ratio est triplex. Aut enim datur vacuum, aut contiguum, aut continuum; ita- que primo queeritur, an sit vacuum coacervatum in spatiis interstellaribus 2? Id quod Gilbertus diserte posuit, atque etiam antiquorum nonnulli ex ils, qui DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 23 globos spargi sine systemate opinati sunt, innuere videntur; presertim ii, qui astrorum corpora com- pacta asseruere. Opinio talis est, globos universos, tam astra, quam terram, ex materia solida et densa constare. Illos autem in proximo circumdari ge- nere quodam corporum, que sint ipsi globo aliqua- tenus connaturalia, sed tamen magis imperfecta,, languida, et attenuata, queque nil aliud sint, quam globorum ipsorum effluvia, et emanationes ; qualia sunt vapores et halitus, atque adeo aér ipse, Sl conferantur terre: hec effluvia ad distantiam circa unumquemque globum non magnam pertingere, reliquum intervallum (quod longe amplissimum est) inane esse. Cui opinioni illud fidem adstruere possit, quod ex tam immensa distantia corpora astrorum conspiciuntur, Si enim universum illud spatium plenum esset, prasertim corporum, que proculdubio raritate et densitate valde ineequalia sunt, tanta foret radiorum refractio, ut ad visum nostrum pertingere non possent; cum si longe maxima ejus spatii pars vacua sit, facilius sane perferri consentaneum est. Atque revera hee questio magna ex parte pendebit ex questione, quam statim adducemus de substantia stellarum, An sit densa, vel tenuis et explicata? Nam s1 substantia earum sit solida, videbitur utique na- tura circa globos eorumque confinia tantummodo fere occupata esse et solicita, spatia vero interja- centia deserere, et tanquam pretermittere. Itaque non absimile vero fuerit, globos circa centrum spis- siores, circa superficiem laxiores, in ambientibus. et effluviis quasi deficientes, in vacuo tandem terminari. 24. DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. Contra, si natura astrorum sit tenuis et flammea, apparebit naturam tenuis non esse solummodo densi decrementum, sed per se potentem et primariam, non minus quam naturam solidi, eamque et in stellis ipsis, et in ethere, et in aére vigere, ut vacuo illo coacervato non sit opus. Pendebit quoque ista quzestio de vacuo in spatiis interstellaribus ex queestione illa, que pertinet ad principia nature, An detur vacuum? Neque tamen hoc ipsum nisi adhi- bita distinctione. Aliud enim est negare vacuum simpliciter, aliud negare vacuum coacervatum. Longe enim firmiores sunt ee rationes, que adduci possunt ad adstruendum vacuum intermistum ad Jaxamentum corporum, quam qu asserunt vacuum coacervatum, sive in spatiis majoribus. Neque hoc solum vidit Hero, vir ingeniosus et mechanicus, sed etiam Leucippus et Democritus, inventores opinionis de vacuo, quam Aristoteles argutiis quibusdam obsi- dere et expugnare conatur; qui duo _philosophi, acutissimi certe et celeberrimi, ita vacuum intermis- tum dant, ut vacuum coacervatum tollant. Ex sententia enim Democriti vacuum terminatur et cir- cumscribitur, ut ultra certos fines non detur distrac- tio sive divulsio’ corporum, non magis quam com- pulsio aut compactio. Licet enim in iis que ex Democrito habemus, hoc nunquam diserte positum sit, tamen hoc dicere videtur, cum corpora, eque ac spatia, infinita constituit ; ea usus ratione, aliter (si spatium scilicet infinitum, corpora finita essent) cor- pora nunquam hesura. Jtaque propter co-infinitatem materi cum spatio necessario compingitur vacuum ; DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 25° ad terminos certos, que videtur ejus fuisse opinio vera et recte intellecta, ut scilicet constituatur finis quidam explicationis sive expansionis corporum per vacuum copulatum; neque vacuum detur solitarium, aut corpore non obsessum. Quod si von detur vacuum instar solutionis con- tinuitatis *in systemate, tamen cum tanta inveniatur in partibus et regionibus systematis corporum diver- sitas, ut sint tanquam alterius gentis et patrie, ori- tur questio secunda que ad connexionem systematis pertineat ; ea est, an ether purus sit unus perpetuus sive continuus fluor, an vero constet ex pluribus con- tiguis ? Neque vero nostrum est de verbis argutari, sed intelligimus per contiguum, corpus quod super- jacet nec miscetur: neque rursus intelligimus con- tignationem duram, qualem vulgus astronomorum comminiscitur, sed qualem possint recipere fluores, ac si argento vivo supernataret aqua, aque oleum, oleo aér. Nemini enim dubium esse potest, quin in immenso illo tractu etheris puri sint eximie diffe- rentia quoad raritatem et densitatem, et alia non pauca; sed utrolibet dato (id est, continuo sive con- tiguo) hoc fieri potest. Nam satis constat, nec in mari ipso aquam in summo et aquam in imo ejusdem esse consistentiz et saporis; in aére vero, inter aérem terre conterminum, et aérem superiorem plurimum interest, et tamen unus et integer est et perpetuus fluor. Itaque deducitur questio ad hoc, utrum differentiz in tractu etheris puri se insinuent gradatim et fluxu quodam continuo; an constitu- antur et distribuantur ad certos et notabiles limites, 26 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. ubi corpora conjunguntur, que non sint commisci- bilia, quaemadmodum apud nos aér incumbit aque. Enimvero simplicius contemplanti videtur totum istud purum et liquidum corpus, in quo globi terre et astrorum, tanquam in vastissimo pelago, pendent et natant, quodque interjunctum illis globis quanto ipso et spatio, quod occupat, globorum mensuras quasi innumeris partibus superat, esse indivisa que- dam res et summe unita. Verum naturam diligen- tius intuenti illud plane constabit, consuesse naturam ad spatia nonnulla per gradus, deinde subito per saltus procedere, atque hunc processum alternare. Aliter, si quis vere introspiciat, nulla possit constitul fabrica rerum, nulla figura organica, si per gradus insensibiles perpetuo procederetur. Itaque pro- cessus ille per gradus intermundiis competere possit, non mundo, ad cujus constructionem necesse est longe dissimilia discludi alia ab aliis, et tamen ap- proximarl. Itaque terram et aquas excipit et con- tingit aér, corpus longe diversum, et tamen in prox- imo locatum, non primo limus, deinde vapor, aut nebula, dein aér purus; sed confestim aér absque medio. In aére vero et ethere (illa enim duo con- jungimus) dispertitio maxime omnium insignis et radicalis sumi posse videtur, ex natura magis aut minus susceptiva nature stellaris. Itaque tres se- cundum genera videntur esse regiones maxime no- tabiles a globo terre ad fastigia cceli; nimirum trac. tus aéris, tractus coeli planetarum, et tractus ccell stellati. Atque in infimo tractu natura stellaris non consistit, in medio consistit, sed coit ad globos.sin- DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS, Q7 gulos, in supremo spargit se per globos plurimos, adeo ut per summitates ejus videatur transire, quasi in empyreum integrum. Neque interim obliviscen- dum ejus quod paulo ante diximus, consuesse na- turam processum graduatum et persultorium alter- nare, adeo ut regionis prime confinia communicent cum secunda, et sccunde cum tertia. Nam et in aére sublimiore, postquam aér coperit esse ab effluviis terre defeecatior, et a coelestium magis atte- nuatus, tentat et experitur consistere flamma; ut in cometis humilioribus fit, qui sunt medie cujusdam nature inter naturam stellarum consistentem et evanidam; et rursus videtur coelum circa solem fortasse stellescere, et transire incipere in naturam coeli stellati. Nam possint illze maculae, que in sole observatione certe fida et diligenti deprehense sunt, esse rudimenta quedam materie stellaris; at in ccelo Jovis etiam stella absolute et perfect con- spiciuntur, licet, propter parvitatem, absque commo- ditate perspicillorum invisibiles, et rursus in summi- tatibus coeli stellatt ex innumeris micationibus ethe- ris inter stellas numeratas (cujus alia cause satis frigide reddi solent) videtur natura stellaris magis fundi et continuari. Verum de his in questionibus, quas mox proponemus de substantia et astrorum et coeli interstellaris, plura dicemus. Hee enim, quee diximus, pertinent tantum ad quastiones de nexu systematis. Superest quinta questio de collocatione partium systematis, sive de ordine coelorum. Atque dato quod non sit systema, sed spargantur globi, aut dato quod sit systema, cujus sit centrum sol; 28 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. aut etiamsi videant astronomi de aliquo novo syste- mate, tamen manet utique inquisitio, qui planeta ad alium planetam sit magis propinquus aut remo- tus, et similiter qui planeta magis aut minus elon- getur a terra aut etiam a sole. Quod si recipiatur systema veterum, non videtur causa cur magnopere insistatur inquisitioni nove de quatuor ccelis superio- ribus, stellarum fixarum scilicet, Saturni, Jovis, et Martis. Nam de eorum positura atque ordine, et seculorum consensus suffragatur, nec phenomenon ullum adversatur; atque rationes motuum (unde sumitur de altitudinibus coelorum precipua probatio) accommodate sunt, et nusquam turbant. Verum de Sole, Venere, et Mercurio, et Luna etiam, secun- dum systema veterum dubitatum est ab antiquis ; atque apud recentiores quoque de Venere et Mer- curio ambigitur, uter planeta sit altero superior. Nam pro Venere ut sit superior, stat illa ratio, quod tardius nonnihil movet, et pro Mercurio quod alliga- tur ad distantiam propiorem a sole, unde quis asse- yat debere eum proxime ad solem collocari. De luna vero nemo unquam dubitavit, quin locata sit proxime ad terram, licet variatum sit de appropin- quatione ejus ad solem. Neque serio contemplantem fugere debet aliud genus questionis, pertinens ad constitutionem systematis; hac est, utrum planeta alter alterum per vices supergrediatur quandoque, et quandoque rursus subeat; id quod de Venere per demonstrationes quasdam non indiligentes evinci videtur, ut illa aliquando inveniatur super solem locata, aliquando subter. Atque omnino recte que- DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 29 ritur, utrum apogeum humilioris planete perigeeum superioris non secet, ejusque fines subintret. Restat ultima questio de collocatione partium systematis, hoc est, utrum sint plura et diversa centra in syste- mate, et plures tanquam chorez, cum prasertim non solum terra primi mobilis, sol (ex sententia Tocho- nis) secundi mobilis, verum etiam Jupiter minorum et nuperorum illorum errorum ex Galileo centrum constituatur. Atque he sunt questiones ille quin- que, que de systemate ipso proponende videntur, an sit videlicet systema? et quod sit centrum ejus? et quanta profunditas ? et qualis nexus ejus? et quis ordo in collocatione partium ? De extimis vero cceli, et coelo aliquo empyreo, theses aut questiones non conficimus. Neque enim istarum rerum est historia, aut exstat phanomenon ullum. Itaque que de lis sciri possunt, ea per con- secutionem tantum, ac nullatenus per inductionem sciri possunt. Erit igitur talis inquisitionis et tem- pus congruum, et ratio et motus quidam. De coelis vero et spatiis immateriatis, religioni cmnino standum et permittendum. Que enim a Platonicis, et nuper a Patritio (ut diviniores scilicet habeantur in philosophia) dicuntur, non sine superstitione ma- nifesta, et jactantia, et quasi mente turbata, denique ausu nimio, fructu nullo, similia Valentini iconibus et somniis; ea nos pro rebus commentitils et levibus habemus. Nullo modo enim ferenda est Moriz apotheosis, tanquam Divi Claudii: quin pessimum est, et plane pestis et tabes intellectus, si vanis ac- cedat veneratio. . 30 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. CARURCVIT Seguuntur queestiones de substantia ceelestium ; qualis, widlelicet, sit substantia ceelestium in genere compa- rata ad corpora sublunaria? et qualis substantia atheris interstellaris comparata ad corpus stelloe ? et gualis sit substantia astrorum ipsorum compa- rata ad invicem, et comparata ad ignem nostrum, et innatura propria? et qualis sit substantia galaxice ? et macularum nigrarum in hemispherio antarctico ? Tum proponitur qucestio prima, An sit heterogenea inter coelestia et sublunaria, et qualis ea esse possit ? ABSOLUTIS questionibus de systemate, pergendum ad questiones de substantia ccelestium. Nam de substantia ccelestium inquirit precipue philosophia, et de causis motus eorum: de motu ipso vero et ejus accidentibus, astronomia: de influxuet potestate, utraque. Debuerat autem esse cautum inter astrc- nomiam et philosophiam, ut astronomia preferat hypotheses, que maxime expedite ad compendia calculorum; philosophia vero, qua proxime acce- dunt ad veritatem nature. Atque insuper, ut as- tronomie hypotheses ad commoditatem suam, rei veritati nullo modo preejudicent, vicissim ut philoso- phi decreta talia sint, que sint super phenomena astronomiz omnino explicabilia. At nunc contra fit, videlicet ut astronomice figmenta in philosophiam invecta sint, eamque corruperint ; et philosophorum speculationes circa ccelestia sibi tantum placeant, et astronomiam fere deserant, coelestia generaliter in- tuentes, verum ad phenomena particularia atque DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. OL eorum causas nullo modo se applicantes. Itaque cum utraque scientia (qualis nunc habetur) sit res levis et perfunctoria, fortius omnino figendus est pes; ac si ista duo, que propter angustas hominum contemplationes, et usum professorium, per tot se- cula disjungi consueverunt, una atque eadem res sint, atque in unum scientiz corpus conflata. Ita- que proponitur prima ea questio, An substantia coe- lestium sit heterogenea ad substantiam inferiorum ? Nam Aristotelis temeritas et cavillatio nobis coelum peperit phantasticum, ex quinta essentia, experte mutationis, experte etiam caloris. Atque misso in presenti sermone de quatuor elementis, que quinta essentia illa supponit, erat certe magne cujusdam fiduciz, cognationem inter elementaria, qu vocant, et coelestia prorsus dirimere, cum duo ex elementis, aér yidelicet et ignis, cum stellis et ethere tam bene conveniant, nisl quod moris erat illi viro ingenio abuti, et sibi ipsi negotium facessere, et obscuriora ‘malle. Neque tamen dubium est, quin regiones sub luna posite et supra, una cum corporibus que sub iisdem spatiis continentur, multis et magnis rebus differant. Neque rursus hoc certius est, quam illud, corporibus utriusque regionis inesse complures communes inclinationes, passiones, et motus, ut, salva nature unitate, ista distinguere potius debea- mus, quam discerpere. Quod vero attinet ad illam heterogeniz partem, ut celestia ponantur. eterna, inferiora corruptibilia; videtur sententia illa sub utraque parte fallere, quod nec colo ea competat seternitas, quam fingunt, neque terre ea mutabilitas. 32 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. Siquidem de terra vere rem reputanti, judicium minime faciendum ex illis que nobis sunt conspicua, cum nihil ex corporibus, quze oculus humanus videt, erutum sit aut ejectum ex magis profundo, quam spatio fortasse trium milliarium ad plurimum ; quod res nihili est, collatum ad ambitum globi terrestris universi. Itaque nihil obstat quin intima terra pari predita sint eternitate ac ipsum ceelum. Enim- vero si terra pateretur mutationes in profundo, fieri non potest quin consequentize earum mutationum etiam in nostra regione, quam calcamus, majores casus pariture fuissent, quam fieri videmus, Etenim earum, que nobis se dant conspiciendas, mutationum hic versus superficiem terre fere se ostendit quasi semper simul causa aliqua manifesta desuper impo- sita, ex tempestatibus coeli, per imbres, fervores, et similia, ut terra ipsa ex se et vi propria nulli ad- modum mutationi causam prebere videatur. Quod si concedatur (quod certe verisimile est) etiam terram ipsam non solum ccelestia in regiones aéris agere, aut frigora exspirando, aut ventos emittendo, aut hujusmodi alia; tamen et ista omnis varietas referri potest ad regiones terre ex propinquo, in quibus plurimas evenire muta- tiones et vices nemo sanus negaverit. Verum fa- tendum omnino est, ex phaxnomenis terre longe maxime penetrare in profundum terra-motus, et, quee ejus sunt generis, eruptiones aquarum, eructa- tiones ignium, hiatus et abruptiones terrarum, et similia ; que tamen ipsa videntur non insurgere ex longinquo, cum plurima ipsorum parvum aliquod PESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 3g spatium in superficie terree occupare soleant. Quanto enim latius spatium in facie terrze occupat terre- motus, sive aliud quippiam hujusmodi, tanto magis radices et origines ejus ad viscera terra penetrare putandum est; et quanto angustius, minus. Quod si quis afferat, fieri quandoque terre-motus, qui amplos et spatiosos regionum tractus quatiant, pror- sus ita est. At illi certe raro eveniunt, suntque ex casibus majoribus. Itaque equiparari possunt co- metis sublimioribus, qui et ipsi infrequentes sunt. Neque enim id agitur, ut terre simpliciter asseratur gternitas, sed ut illud appareat (quod initio diximus) inter ceelum et terram, quatenus ad constantiam et mutationem, non multum interesse. Neque oper pretium est argutari de eternitate ex rationibus motus, quemadmodum enim motus circularis ter- minis non indiget, ita nec quies; atque eque sus- ceptivum est eternitatis, ut densa in loco et congre- gatione magna connaturalitatis sus consistant, quam ut tenuia rotent: cum partes avulse amborum fe- rantur recta. Etiam illud in argumentum sumi potest, quod terre interiora corruption! magis ob- noxia non sint, quam ipsum ccelum; quod ibi aliquid deperire solet, ubi aliquid refici potest. Cum vero imbres, et que de alto decidunt, que faciem supe- riorem terre renovant, nullo modo penetrare possint -ad interiora terre, que tamen ipsa stant mole sua, et quanto suo; necessario fieri, ut nihil deperdatur, quando nihil adsit quod succedat. Postremo, mu- tabilitas, que in extimis terre deprehenditur, videtur et ipsa per accidens esse. Nam incrustatio illa VOL. Hl. D 34 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. parva, que ad milliaria pauca deorsum extendi videtur (inter quos terminos preeclaree ille officine et fabrice, plantarum nempe et mineralium, con- cluduntur) nuilam fere reciperent varietatem, multo minus tam pulchra et elaborata artificia, nisi ea pars terre a ccelestibus pateretur et perpetuo vellicaretur. Quod si quis existimet calorem et vim activam solis et coelestium universe terre crassitudinem transver- berare posse, is superstitiosus et fanaticus censeri possit; cum liquido pateat quam parvo objectu ea retundi et cohiberi possint. Atque de constantia terre hactenus: videndum jam de mutabilitate ccelestium. Primo igitur non ea utendum est ratione, mu- tationes in ceelo non fieri, quia sub aspectum nos- trum non veniunt. Aspectum enim frustrat et loci distantia, et lucis sive excessus sive defectus, et cor- poris subtilitas aut parvitas; neque enim scilicet si oculus in circulo lune positus esset, hic que apud nos in superficie terre fiunt mutationes, veluti inun- dationes, terre-motus, sedificia, structuras aut moles, cernere posset; que parve festuce rationem non exequant ad tantam distantiam. Neque ex eo, quod ccelum interstellare diaphanum sit, et stelle noctibus serenis eedem numero et facie cernuntur, quis facile pronunciet universum corpus etheris limpidum, purum, et immutabile esse. Nam et aér innumeras varietates suscipit, estus, frigoris, odo- rum, et omnigene misturee cum vaporibus subtilio- ribus, neque propterea exuit diaphanum; similiter nec imagini aut faciei illi coeli credendum. Nam si magne ille nubium moles, que coelum interdum DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 35 involvunt, et solis et astrorum conspectum tollunt a nobis, propter propinquitatem ipsarum ad visum nostrum, in superioribus coeli partibus penderent, neutiquam ille faciem ceeli sereni mutarent: nam nec ipse cerni possent propter distantiam, nec ullam eclipsin facere in astris, propter corporum parvita- tem respectu magnitudinis astrorum. Quin et cor- pus ipsum lunee, nisi qua parte lumen excipit, faciem coli non mutat, ut, si lumen illud abesset, tantum corpus nos latere plane posset. At contra liquido patet ex massis corporum, que mole et magnitudine spatiorum distantiam vincere, et propter materiam luminosam aut splendidam visum nostrum lacessere possint, admirandas in ccelo accidere mutationes atque insolentias. Id enim perspicitur in cometis sublimioribus, is nimirum, qui et figuram stelle induerunt absque coma, neque solum ex doctrina parallaxium supra lunam collocati esse probantur, sed configurationem etiam certam et constantem cum stellis fixis habuerunt, et stationes suas serva- runt, neque errones fuerunt; quales etas nostra non semel vidit, primo in Cassiopea, iterum non ita pridem in Ophiucho. Quod vero hujusmodi con- stantia, que conspicitur in cometis, fiat ob sequaci- tatem ad aliquod astrum, que Aristotelis opinio fuit, qui similem rationem esse posuit comete ad astrum unicum, et galaxiz ad astra congregata (utrumque falso), id jam olim explosum est, non sine nota in- genil Aristotelis, qui levi contemplatione hujusmodi res confingere ausus est. Neque vero ista mutatio in ceelestibus circa stellas novas locum tenet solum- 36 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. modo in iis stellis, qua videntur esse naturze eva- nide, sed etiam in lis, que morantur. Nam et in stella illa nova Hipparchi, apparitionis mentio facta est apud veteres, disparitionis nequaquam. Etiam conspici nuper coepit stella nova in pectore Cygni, que jam per duodecim annos integros duravit, etatem comete (qualis habetur) longe intervallo supergressa, nec adhuc diminuta aut adornans fugam. Neque illud rursus proprium et perpetuum est, ut veteres stella mutationem prorsus non patiantur, sed tan- tum stella recentioris epiphaniz, in quibus nil mi- rum si mutatio eveniat, cum ipsa generatio et origo ipsarum immemorialis non sit. Missa enim Arcadum fabula de prima epiphania lune, qua se jactant ili fuisse antiquiores, non desunt exempla in rerum memoria satis fida, cum sol per tres vices, absque incidentia eclipsis, aut interpositione nubium, aére liquido et sereno prodiit vultu mutato per multos dies, neque tamen similiter affectus, semel luce exill, bis subfusca. Talia enim evenerunt anno Dccxc, per septendecim dies, et temporibus Justiniani per annum dimidium, et post mortem Julii Cesaris per complures dies. Atque Juliane illius obtenebrationis manet testimonium illud insigne Virgilii: ‘¢ Tlle etiam extincto miseratus Cesare Romam, Cum caput obscura nitidum ferrugine texit, Impiaque zternam timuerunt secula noctem.” Varronis vero, hominis in antiquitate peritissim1, nar- ratio que invenitur apud Augustinum de stella Ve- neris, illam scilicet tempore Ogygis regis mutavisse colorem, magnitudinem, et figuram, dubiz fidei esse DESCRIPTIO GLOBL INTELLECTUALIS., Be ~ potuit, ni simile eventum celebri spectaculo state nostra MDLXxViII recurrisset. Nam tum quoque per annum integrum novatio facta est memorabilis in stella Veneris, que conspiciebatur magnitudine et splendore insolitis, rubedine Martem ipsum supera- bat, et figuram sepius mutabat, facta quandoque triangularis, quandoque quadrangularis, etiam ro- tunda, ut in ipsa massa et substantia prorsus pati videretur. Quin etiam stella illa ex veteribus, que in coxa Canicule sita est, quam ipse se vidisse dicit Aristoteles, comz nonnihil habentem, eamque comam preesertim obiter intuenti vibrantem, mutata jam videtur et comam deposuisse, cum nihil ejusmodi jam nostra ztate deprehendatur. Adde etiam quod complures mutationes coelestium, presertim in stellis minoribus, ex neglectu observationum facile preter- labuntur, et nobis pereunt. At promptum erit sciolo alicui ista ad vapores et dispositionem medii referre : sed mutationes, que corpus astri alicujus constanter et aquabiliter et diu obsidere deprehenduntur, et una cum astro circumvolvi, omnino in astro ipso, aut saltem in «there propinquo statui debent, non in regionibus aéris inferioribus ; cujus rei etiam argu- mentum sumitur plane validum, quod hujusmodi mutationes raro fiunt, et longis intervallis annorum ; quee autem in aére fiunt per interpositionem vapo- rum, frequentius. Quod si quis judicium faciat ex ordine cceli, atque motus ipsius equabilitate, coelum immutabile esse, atque certitudinem illam periodo- rum et restitutionum sumat in eternitatis tesseram non dubiam, cum substantiz corruptibili vix compe- 38 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. tere videatur motus constantia; is paulo attentius despicere debuerat, istam reditionem rerum per vices, et tanquam in orbem per tempora certa, etiam hic infra apud nos reperiri in nonnullis ; maxime in estu oceani: differentia autem minores, que in Coe- lestibus esse possunt, ut periodis, et restitutionibus suis, aspectum nostrum et computationes nostras fugiunt. Neque magis motus ille circularis coeli in argumentum eternitatis sumi potest ; quod scilicet lationis circularis non sit terminus; motus autem immortalis substantiz immortali convenit. Nam etiam comet inferiores, subter lunam locati, rotant, idque ex vi propria; nisi quis forte credere malit commentum illud de alligatione ad astrum. [nim- vero si placeat argumentari de aternitate coelestium ex motu’ circulari, id ad universitatem coeli trahi debuit, non ad partes coeli; etenim aér, mare, terra, massis wterna, partibus caduca. Quin potius, con- tra, non ita bene ominari licet de eternitate ceeli ex motu illo rotation!s: quia ille ipse motus non est perfectus in coelo, nec restituit se exacte in circulo integro et puro, sed cum declinationibus, sinuationi- bus, et spiris. Porro si quis illud, quod diximus de terra, retorqueat (videlicet quod mutationes, que in ca fiunt, per accidens fieri disseruimus, eo quod terra patiatur a ccelo), atque asserat contrariam esse ratio- nem ceeli, cum ceelum nullo modo pati possit vicis- sim a terra, quandoquidem omnis emissio a terra citra coclum desinat, ut probabile sit coelum, ultra omnem vim inimicam sepositum, susceptivum esse wternitatis, cum a natura opposita minime con- DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 39 cutiatur aut labefactetur; is non contemnenda que- dam objicit. Neque enim ii sumus, qui Thaletis simplicitatem revereamur, qui ignes ccelestes depas- cere vapores e terra et oceano sublimatos, atque inde ali et refici opinatus est (illi vero vapores recidunt fere simili quanto ac adscenderunt, neque reficiendis et terre et globis ccelestibus ullo modo sufficiunt, neque prorsus in tam altum pervenire possint); sed tamen utcunque terre effluvia materiata longe infra coelum se sistant, nihilominus, si terra sit primum frizidum, ex sententia Parmendis et Telesii, non facile quis affirmet, aut certo, ad quam altitudinem vis illa adversatrix et rivalis cceli se insinuet seriatim et per successionem, presertim cum tenuia naturam et impressionem frigidi et calidi imbibant, et longe perferant. Sed tamen, dato quod cceelum non patia- tur a terra, nil obstat, quin ccelestia a se invicem pati possint et immutari, sol nimirum a stellis, stelle a sole, planetz ab utrisque, universe ab ethere cir- cumfuso, presertim in desinentiis globorum. Pre- terea videtur opinio de eternitate coeli magnas vires sumpsisse ex ipsa machina et constructione cceli, quam astronomi plurima cum satagentia introduxe- runt. Cautum enim magnopere videtur ex ea ut ce- lestia nil patiantur, preter simplicem rotationem, in ceteris consistant nec perturbentur. Itaque corpora astrorum in orbibus suis tanquam clavis fixa posuerunt. Singulis autem declinationibus, sublationibus, de- pressionibus, sinuationibus ipsorum tot circulos per- fectos convenientis crassitudinis attribuerunt, circulo- rum eorum et concaya et convexa egregie tornantes 40 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. et polientes, ut in eis nil eminens, nil asperum inve- niatur, sed alter inter alterum receptus, et ob levo- rem exacte contiguus, et tamen labi facilis, moveat placide et feliciter, quae immortalis scilicet ingeniatio summovet omnem violentiam et perturbationem, individuas profecto corruptionis prenuntias. Nam certe si corpora tanta, qualia sunt globi astrorum, ethera secant, neque tamen perpetuo meant per easdem etheris partes, sed per partes et tractus longe diversos, cum aliquando superna invadant, aliquando versus terram descendant, aliquando ver- tant se ad austrum, aliquando ad boream, periculum est proculdubio ne fiant plurime in coelo impressiones, et concussiones, et reciprocationes, et fluctus, atque inde sequantur condensationes et rarefactiones corpo- rum, que generationibus et alterationibus viam pre- stinent et preestruant. Quandoquidem vero ex ra- tionibus physicis, atque insuper ex phenomenis ipsis, plane constabit hoc posterius verum esse, atque com- menta illa priora astronomorum de quibus diximus (si quis sanam mentem sumat) nature prorsus illudere vi- deantur, et rerum reperiantur inania: consentaneum est, ut etiam opinio de wternitate ccelestium, que cum illis conjuncta est, idem subeat judicium. Quod si quis hic religionem opponat, illi responsum volu- mus, ethnicam jactantiam tantummodo istam eter- nitatem ccelo soli attribuere, Scripturas Sacras zter- nitatem terre et coelo ex equo. Neque enim legitur solum, ‘‘ Solem et Lunam eternos et fideles testes in coelo esse ;” sed et illud, ‘“‘ generationes advenire et migrare, Terram autem in eternum manere.” De DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. Ad natura autem labili et caduca utriusque uno simul oraculo conclusum est: “Coelum et Terram pertran- sire; verbum autem Domini non pertransire.” Deinde, si quis adhuc instet, negari tamen non posse, quin in ipsa superficie orbis terrarum, et partibus proximis, infinite fiant mutationes, in ccelo non item, huic ita occurrimus ; nec nos hee per omnia aquare, et ta- men si regiones (quas vocant) superiorem et mediam aéris, pro superficie aut interiore tunica cceli accipia- mus, quemadmodum spatium istud apud nos, quo animalia, plants, et mineralia continentur, pro su- perficie vel exteriore tunica terre accipimus ; et ibi quoque varias et multiformes generationes invenirl. Itaque tumultus fere omnis, et conflictus, et pertur- batio in confiniis tantum cceli et terree locum habere videtur; ut in rebus civilibus fit, in quibus illud frequenter usu venit, ut duorum regnorum fines continuis incursionibus et violentiis infestentur, dum interiores utriusque regni provinciz diutina pace fruuntur, et bellis tantum gravioribus et rarioribus commoventur. Quod vero ad illam alteram partem heterogenex ccelestium attinet (prout asseritur ab Aristotele), quod calida non sint, ne forte sequatur conflagratio Heracliti, sed quod calefaciant per acci- dens, conterendo et diverberando aérem, nescimus quid sibi velit hujusmodi desertor experientiz, idque contra consensum veterum. Sed in illo minime novum est, ut unum aliquid ab experientia abripiat, et statim nature insultet, pusillanimus simul et audax. Verum de hoc mox dicemus in questione, utrum astra sint veri ignes? fusius vero et accuratius 42 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. in consillis nostris circa Historiam Virtutum, ubi ori- gines et cunabula calidi et frigidi tractabimus, mor- talibus adhuc incognita et intacta. Atque questio de heterogenea ccelestium ad hunc modum proposita sit. Damnare enim sententiam Aristotelis absque comperendinatione res fortasse postulat, sed nostrum non patitur institutum. Altera proponitur questio, Quale sit contentum spatiorum interstellarium ? Ila enim aut vacua sunt, quod Gilbertus sensit, aut repleta corpore, quod sit ad astra instar aéris ad flammam; quod familiariter accedit ad sensum; vel repleta corpore homogeneo cum ipsis astris, lucido et quodammodo empyreo, sed secundum minus, lucis scilicet non tam preful- gide et vibrantis: id quod sibi velle videtur recepta opinio, quod stella sit pars densior sphere sue. Nihil autem officit quo minus lucidum sit diaphanum ad transmittendam lucem magis fortem. Nam acute notavit Telesius etiam aé€rem communem continere aliquid in se lucis, eo usus argumento, quod sint quedam animalia, que noctu vident, quorum scilicet visus ad tenuem hujusmodi lucem recipiendam et fovendam sit proportionatus. Nam actum lucis absque ulla luce, vel ex ipsa spiritus visivi luce interna fieri, minus credibile esse. Sed et flamma ipsa diaphana conspicitur, etiam ad transmittendam speciem corporis opaci, ut in filis lucernarum patet ; multo magis ad transmittendam speciem lucis inten- sioris. Etiam ex flammis aliz aliis sunt pelluci- diores. Idque accidit vel ex natura corporis inflam- mati, vel ex copia. Nam flamma sevi, aut cere DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 48 magis luminosa est, et (si ita loqui licet) magis ignea, at flamma spiritus vini magis opaca, et tanquam aérea, presertim si in parva sit quantitate, ut flamma seipsam non inspisset. At nos hujus rei etiam ex- perimentum fecimus ; videlicet accipientes candelam ceream, eamque in situla erigentes (situla idcirco usi metallica, ut corpus candele a flamma, que circum- fundenda erat, posset muniri), situlam vero in patera, ubi erat parum spiritus vini, collocantes, tumque primo candelam, deinde spiritum vini accendentes ; ubi facile erat cernere flammam candele coruscan- tem et candidam, per medium flamme spiritus vini infirme et vergentis ad diaphanum. Atque pari ratione cernuntur sepius per coelum trabes lucide lucem manifestam ex se prebentes, et tenebras noctis insigniter illustrantes; per quarum corpora tamen datur conspicere astra. Attamen ista inequalitas stelle et aetheris interstellaris non bene definitur per tenue et densum, ut stella scilicet sit densior, ether tenuior. Nam generaliter hic apud nos flamma aere est corpus subtilius, magis, inquam, expansum, et minus habens materia pro spatio quod occupat ; quod etiam in ccelestibus obtinere probabile est. Durior vero est error, si stellam sphere partem esse intelligant veluti clavo fixam, et wthera stelle defe- rens. Hoc enim fictitium quiddam est, quemadmo- dum et orbium contiguatio illa que describitur. Nam corpus stella in cursu suo aut ethera secat, aut, ut ether ipse, rotat simul equaliter. Si enim inequaliter rotet, etiam stellam secare ethera ne- cesse est. Fabrica autem illa orbium contiguorum, 4.4. DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. ut concavum exterioris orbis recipiat convexum inte- rioris, et tamen, propter levorem utriusque, alter alterum in conversionibus suis, licet inaqualibus, non impediat, realis non est; cum perpetuum et conti- nuum sit corpus etheris, quemadmodum et aéris; et tamen quia magna reperiatur in utroque corpore diversitas, quatenus ad raritatem et alia, regiones ipsorum docendi gratia rectissime distinguantur. Itaque recipiatur sexta questio secundum hanc nos- tram explicationem. Sequitur questio altera nec ea simplex; de substantia ipsorum astrorum. Primo enim queritur, An sint alii globi sive masse ex materia solida et compacta, preter ipsam terram? Sana enim mente proponitur ea contemplatio in libro * De Facie in orbe Lune,” non esse verisimile, in dis- persione materiz, naturam quicquid compacticorporis erat in unicum terre globum conclusisse, cum tantus sit exercitus globorum ex materia rara et explicata. Huic vero cogitationi tam immoderate indulsit Gil- bertus (in quo tamen habuit precursores vel duces potius nonnullos ex antiquis), ut non solum terram et lunam, sed complures alios globos, solidos et opacos, per expansionem ceeli inter globos lucentes, sparsos asserat. Neque opinio ejus hic stetit, sed et globos illos lucentes ad aspectum, nimirum solem et clarissima queeque astra, ex materia quapiam solida, licet magis splendida et equali, constitui existimavit, lucem primitivam cum lumine, quod ejus censetur imago, confundens (nam et nostrum mare ex sese lucem ad distans proportionatum ejaculari censuit) ; nullam autem conglobationem agnovit Gilbertus, DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 45 nisi in materia solida, cujus corpora illa circumfusa rara et tenuia, effluvia quedam tantum essent, et tanquam defectiones, et deinde vacuum, Verum diligentissimi cujusque, et maxime sobrii investigato- ris natura animum perstringere posset cogitatio illa de Luna, quod sit ex materia solida. Nam et lucem reverberat, nec lucem transmittit, et proprie lucis tanquam expers est, et plena est inzequalitatis ; quae omnia solidorum sunt. Videmus enim .ethera ipsum et aérem, que tenuia sunt corpora, solis lucem exci- pere, sed minime reflectere, quod luna facit. Solis vero radiorum is est vigor, ut densas admodum nubes, quze materia sunt aquee, trajicere et pene- trare possit; lunam tamen neutiquam. At lux lune ipsius in eclipsibus aliquibus cernitur nonnulla licet obscura; in noviluniis autem et etatibus lune, nulla, preter partem irradiatam a sole. Porro, flamme impure et feculentze (ex quo genere substantie Empedocles constare lunam opinatus est) sunt certe inzequales, sed tamen ez inequalitates non locantur, sed mobiles plerumque sunt; cum macule in luna constantes putentur. Accedit quoque quod macule ille etiam suas sub-inequalitates habere deprehen- dantur, per specilla optica, ut jam plane multipliciter figurata reperiatur luna, et selenographia illa sive typus lune, quem animo agitabat Gilbertus, jam ex Galilei et aliorum industria presto esse videatur. Quod si luna ex materia quapiam solida constitui possit ut terre affinis, aut feex coeli (hujusmodi que- dam jactantur), videndum rursus an illa sit in hoc genere sola. Nam et Mercurius quandoque repertus 46 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. est in conjunctione solis, tanquam macula quedam, sive pusilla eclipsis, At maculz ille nigricantes, quze in hemispherio antarctico inveniuntur, suntque fixe, non secus ac galaxia, majorem injiciunt dubi- tationem de globis opacis, etiam in partibus ceeli sublimioribus. Nam quod illud in causa sit, quia coelum in illis locis sit tenue et tanquam perforatum, id minus verisimile est ; propterea quod hujusmodi decrementum, et tanquam privatio rei visibilis, ex tanta distantia visum nostrum nullo modo percutere possit, cum etiam reliquum corpus zxtheris invisibile sit, nec nisi per comparationem ad corpora stellarum cernatur. Illud fortasse magis probabile foret, ni- grores illos [defectui] luminis imputare, quia rariores inveniuntur stellz circa eam partem ceeli, quemad- modum circa galaxiam crebriores; ut alter locus con- tinenter luminosus videatur, alter umbrosus. Magis enim committi videntur ignes ccelestes in antarctico hemispherio, quam innostro ; majores siquidem stellas habeat, sed pauciores, et spatia interstellaria majora. Verum ipsa traditio de maculis illis non admodum fida est, saltem non tam magna circa eam observa- tionem adhibita est diligentia, ut consequentie inde deduci adhue debeant. Illud magis premit inquisi- tionem prasentem, quod possint esse plures globi opaci per ethera sparsi, qui omnino non cernuntur. Nam et luna ipsa in primis ortibus, quatenus illus- tratur a sole, visum sane ferit, cornu et labro illo tenui circuli extimi, in profundo autem minime, sed cernitur eadem specie tanquam reliquus xther: et stellulee ille erraticee circa Jovem a Galilexo (si DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 47 fides constet) reperte, merguntur ad visum nostrum in pelago illo stheris, tanquam insule minores et non conspicue; similiter et ille stellule quarum glo- meratio effecit galaxiam, si singulz sparsim, non con- gregate confertim, collocate essent, prorsus con- spectum nostrum effugerent ; quemadmodum et complures alia, que noctibus serenis, preesertim per hiemem, micant; etiam nebulosz ille stella, sive foramina ad preesepe, jam distincte per specilla nu- merantur; quin per eadem specilla in fonte lucis omnium purissimo (solem dicimus) macularum, et opaci, et ineequalitatis scrupulus nonnullus objectus esse videtur. Quod si nihil aliud, certe gradatio ipsa inter astra ccelestia quoad lucem, a clarissimis descendens et pertingens ad obscura et caliginosa, eo rem deducit, ut fidem faciat posse esse et globos omnino opacos. Minor enim gradus esse videtur a stella nebulosa ad opacam, quam a stella clarissima ad nebulosam. Aspectus autem noster plane fallitur et circumscribitur. Quicquid enim spargitur in ceelo, neque habet magnitudinem insignem, atque etiam lucem vividam et fortem, latet, nec faciem coeli mutat. Neque vero imperiti cujusquam animum percellat, si in dubium veniat utrum globi ex materia compacta pensiles sisti possint. Nam et terra ipsa in medio aéris, rei mollissimze, circumfusi pensilis natat: et magne nubium aquosarum moles, et gran- dinis congeries, herent in regionibus aéris, et inde magis dejiciuntur, quam descendunt, antequam terre Vicinitatem persentiscant. Itaque optime notavit Gilbertus, corpora gravia post longam a terra distan- 4:8 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. tiam motum versus inferiora paulatim exuere, utpote quia nullo alio corporum appetitu, quam illo coé- undi et se congregandi ad terram (que est corporum cum lisdem connaturalium massa) ortum habet, atque intra orbem virtutis suze terminatur. Nam quod de motu ad terre centrum asseritur, esset profecto vir- tuosum genus nihili, quod tanta ad se raperet; ne- que corpus nisi a corpore patitur. Itaque questio ista de globis opacis et solidis, licet nova et ad opi- niones vulgares durior, recipiatur ; atque una conjun- gatur queestio illa vetus, nec tamen decisa, que ex astris lucem promant primitivam, atque ex sese, et quz rursus ex illustratione solis, quarum altera con- substantialia videniur soli, altera lune. Denique omnem inquisitionem de diversitate substantia as- trorum ad invicem, que multifaria videtur, cum alia rutila, alia plumbea, alia candida, alia splendida, alia nebulosa manifesto et constanter cernantur, ad sep- timam queestionem intelligimus referri. Altera questio ea est, An astra sint veri ignes? que tamen queestio desiderat prudentiam quandam intelligendi. Aliud est enim dicere, astra esse veros ignes; aliud, astra (sint licet veri ignes) cunctas exercere vires, atque easdem edere actiones, quas ignis communis. Neque propterea ad ignem aliquem notionalem aut phantasticum deveniendum est, qui nomen ignis retineat, proprietates abneget. Nam et noster ignis, si in tali quanto quale est quantum astri, in ethere collocaretur, differentes daturus fuerit operationes ab iis, que reperiuntur hic apud nos; cum entia longe diversas nansiscantur virtutes, et ex quanto suo et DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 49 ex consitu sive collocatione sua. Etenim masse ma- jores, hoc est, corpora connaturalia, que congregan- tur in tali quanto, quod habeat analogiam ad sum- mam universi, induunt virtutes cosmicas, que in portionibus suis nullatenus reperiuntur. Nam ocea- nus, qui est aquarum congregatio maxima, fluit et refluit; at stagna et lacus, minime. Similiter uni- versa terra pendet, portio terre cadit. Collocatio autem entis plurimi ad omnia momenti est et in por- tionibus majoribus et minoribus, propter contigua et adjacentia, vel amica vel inimica, At multo majorem etiam evenire necesse est actionum diversitatem inter ignem astrorum et nostrum, quia non tantum in quanto et collocatione, sed etiam in substantia, ali- quatenus varietur. Ignis enim astrorum purus, integer, et nativus; at ignis noster degener, qui tanquam Vulcanus in terram dejectus ex casu clau- dicat. Si quis enim advertat, habemus ignem apud nos extra locum suum, trepidum, contrariis circum- fusum, indigum, et stipem alimenti, ut conservetur, emendicantem, et fugientem. At in celo existit ignis vere locatus, ab impetu alicujus contrarii dis- junctus, constans ex se, et similibus conservatus, et proprias operationes libere et absque molestia pera- gens. Itaque nihil opus fuit Patritio, ut formam flamme pyramidalem, qualis apud nos invenitur, sal- varet, comminisci superiorem partem astri, que versus zethera vertitur, posse esse pyramidalem, licet inferior pars, que a nobis conspicitur, sit globosa. Nam pyramis illa flamme per accidens est ex coac- tione et constrictione aéris, siquidem flamma circa VOL. ll. E 50 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. fomitem suum plenior, ab inimicitia aéris sensim con- stringitur et effingitur in formam pyramidis. Itaque in flamma, basis flamme lata est, vertex acutus; in fumo, contra, inferius acutum, vertex latus, et tan- quam pyramis inversa; quia aér fumum recipit, flammam comprimit. Quare consentaneum est flam- mam apud nos esse pyramidalem, in ccelo globosam. Similiter et flamma apud nos corpus momentaneum est, in ethere permanens et durabilis. . Attamen et apud nos flamma et ipsa manere possit in forma sua et subsistere, nisi a circumfusis perderetur, quod manifestissimum est in flammis majoribus. Omnis enim portio flamme, in medio flamme sita, et flamma undique circumdata, non perit, sed eadem numero manet inexstincta, et coelum rapide petens; at in lateribus laboratur atque abinde orditur ex- stinctio. Cujus rei modus (flamme interioris scilicet permanentia in figura globosa, et flamme exterioris vanescentia et pyramis) in flammis bicoloribus expe- rimento demonstrari possit. Quinetiam de ipso ardore flamme inter ceelestem et nostram plurimum variari potest. Nam flamma ceelestis libenter et placide explicatur, tanquam in suo, at nostra tan- quam in alieno compingitur et ardet et furit. Om- nis etiam ignis constipatus, et incarceratus, fit arden- tior. Enimvero et radii flamme ceelestis postquam ad corpora densiora et magis obstinata pervenerint, et ipsi lenitatem suam deponunt, et fiunt magis adurentes. Itaque non debuit Aristoteles conflagra- tionem Heracliti orbi suo metuere, licet astra veros ignes statuisset. Poterit igitur ista questio recipi DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. ol secundum hanc explicationem. Sequitur altera questio, An astra alantur, atque etiam an augean- tur, minuantur, generentur, exstinguantur ? Atque certe ex veteribus aliquis observatione quadam ple- beia ali astra putavit, instar ignis, atque aquas et oceanum et humiditatem terre depascere, atque ex vaporibus et halitibus reparari. Que certe opinio non videtur digna esse, ut questioni materiam sub- ministret. Nam et vapores hujusmodi longe citra astrorum altitudines deficiunt ; neque illorum tanta est copia, ut et aquis et terre per pluvias et rores reparandis, atque insuper tot et tantis globis cceles-_ tibus reficiendis sufficere ullo modo queant; preser- tim cum manifestum sit terram et oceanum humore evidenter per multa jam secula non decrescere, ut tantundem reponi videatur, quantum exsorbetur. Neque etiam ratio alimenti astris tanquam igni nos- tro competit. Ubi enim aliquid deperit et decedit, ibi etiam reponitur quippiam et assimilatur. Quod genus assimilationis ex tartarismis est, et ex contra- riorum aut dissimilium circumfusione ortum ducit. At in astrorum mole similari et interiore nil tale evenit, non magis quam in visceribus terre, que nec ipsa aluntur, sed substantiam suam servant secun- dum identitatem, non secundum assimilationem. Attamen de extimis oris corporum sidereorum recte datur questio, Utrum ea uno eodemque tenore ma- neant, aut athera circumfusum depredentur, atque etiam inficiant 2? Quare eo sensu de ulimoniis astro- rum etiam queri poterit. De augmentis vero et di- minutionibus astrorum in toto suo, recte adjungitur & 52 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. questio ; licet rara admodum fuerint phenomena, que illi dubitationi occasionem prebere possint. Pri- mo enim exemplum nullum, neque simile aliquid inter ea, que apud nos reperiuntur, huic questioni patrocinantur ; cum globus noster terre et aquarum non videatur suscipere, secundum totum suum, aug- mentationem aut diminutionem evidentem aut insig- nem; sed molem suam et quantum suum servare. At stella apparent ad aspectum nostrum interdum majore, interdum minore corpore. Verum est, sed illa majoritas et minoritas stelle vel ad longinquita- tem et ad vicinitatem refertur, ut in apogeis et peri- geis planetarum, vel ad constitutionem medil. Que vero fit ex constitutione medii facile dignoscitur, quod non alicui certe stella, sed omnibus ex equo apparentiam mutet, ut fit noctibus htemalibus, gelu ‘intensiore, quando stelle aucte videntur magnitu- dine, quia vapores et parcius surgunt et fortius ex- primuntur, et universum corpus aéris nonnihil con- densatur, et vergit ad aqueum sive crystallinum, quod species exhibet majores. Quod si forte fuerit aliqua particularis interpositio vaporum inter aspectum nos- trum et astrum certum, que speciem astri ampliet (quod in sole et luna frequenter et manifesto fit, et in reliquis accidere potest), ea apparentia nec ipsa fallere potest, quia mutatio illa magnitudinis non durat, neque sequitur astrum, nec cum corpore ejus movetur, verum astrum ab ea cito liberatur, et soli- tam recuperat speciem. Verumtamen quamvis ista ita se habeant, tamen cum et olim temporibus priscis atque etiam etate nostra, celebri et magno specta- DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 53 culo, magna novatio facta fuerit in stella Veneris et magnitudine et colore, atque etiam figura; cumque mutatio, que astrum aliquod certum perpetuo et constanter sequitur, et cum corpore ejus circumvolvi cernitur, necessario statui debeat in astro ipso, et non in medio; cumque ex observationum neglectu multa, | que in ceelo fiunt conspicua, pretereantur ct nobis pereant ; istam partem questionis none recte ad- mitti censemus. Ejusdem generis est altera pars questionis, Utrum astra per longos seculorum cir- cuitus nascantur et dissipentur ? nisi quod major sup- petat phenomenorum ubertas, que hance questionem provocat, quam illam de augmentis; sed tamen in uno genere tantum. Nam quoad veteres stellas, omni seculorum memoria, nec alicujus earum ortus primus notatus est (exceptis iis quae Arcades de Luna olim fabulati sunt), nec aliqua ex lis desideratur. Earum vero, que cometz habite sunt, sed forma et motu stellari, et prorsus veluti stella nove, et appa- ritiones vidimus, atque etiam ab antiquis accepimus, et disparitiones, dum aliis hominibus tanquam con- sumtze visee sunt, aliis tanquam assumtz (utpote que ad nos devecte tanquam in perigeis, postea ad subli- miora remearunt), aliis vero tanquam rarescentes ex- istimatee sunt atque in ethera soluta. Verum unt- versam istam questionem de stellis novis ad eum lo- cum rejicimus, ubi de Cometis dicemus. Superest questio altera, de Galaxia videlicet, An Galaxia sit glomeratio astrorum minimorum, aut corpus continu- -atum, et pars etheris, media natura inter etheream et sideream ? Nam opinio illa de exhalationibus jam- o4 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS, diu exhalavit, non sine nota ingenii Aristotelis, qui tale aliquid confingere ausus est, rei tam constanti et fixze imponendo naturam transitoriam et variam. Quin et finis etiam hujus questionis, prout a nobis proponitur, adesse jam videtur, si iis credimus que Galileus tradidit, qui confusam illam lucis speciem in astra numerata et locata digessit. Nam quod Ga- laxia non tollit aspectum astrorum, que intra ipsam inveniuntur, illud certe litem non dirimit, nec rem inclinat in alterutram partem ; id tantummodo for- tasse abnegat, non collocari Galaxiam inferius ethere stellato. Hoc enim si foret, atque insuper corpus illud continuatum Galaxie aliquam haberet profun- ditatem, aspectum nostrum interceptum iri consenta- neum esset. Si vero pari collocetur altitudine cum stellis qua per eam conspiciuntur, nil obstat quin stelle spargi possint in ipsa Galaxia, non minus quam in reliquo zthere. Itaque et istam queestionem recipi- mus. Atque hz sex queestiones pertinent ad substan- tiam coelestium ; qualis scilicet sit substantia cceli in genere, et qualis ztheris interstellaris, et qualis Ga- laxize, et qualis astrorum ipsorum, sive conferantur ad invicem, sive ad ignem nostrum, sive ad corpus proprium. At de numero, magnitudine, figura, et distantia astrorum, preeter phenomena ipsa et ques- tiones historicas de quibus postea dicetur, problemata philosophica fere simplicia sunt. De numero scilicet sequitur queestio altera, An is sit numerus astrorum qui videtur, quique Hipparchi diligentia notatus et descriptus est, et in globi ccelestis modulum conclu- sus ? Nam et satis frigida est ratio ea, que redditur, DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. 55 innumere illius multitudinis stellarum occultarum et tanquam invisibilium, que noctibus serenis preeser-. tim per hiemem conspici solet ; ut ille apparentie scilicet sint non stelle minores, sed radiationes tan- tum, et micationes, et tanquam spicula stellarum cog- nitarum ; et nova jam censa sunt plebeculz ccelestis capita a Galileo, non solum in illa turma, que Ga- laxize nomine insignitur, verum etiam inter stationes ipsas et ordines planetarum. Stelle autem invisi- biles fiunt, aut propter corporis parvitatem, aut prop- ter opacitatem (nam tenuitatis nomen non admodum approbamus, cum flamma pura sit corpus eximiz te- nuitatis), aut propter elongationem et distantiam. De auctario autem numeri astrorum per generatio- nem stellarum novarum, questionem, ut prius, ad locum de Cometis rejicimus. Quod vero ad magni- tudinem astrorum attinet, ea que est secundum ap- parentiam magnitudo pertinet ad phenomena, vera autem ad inquisitionem philosophicam, solo illo con- tenta problemate duodecimo: Que sit vera magni- tudo cujusque astri, vel mensurata, vel saltem col- lata? facilius enim est inventu et demonstratu, glo- bum lune esse globo terre minorem, quam globum lune in ambitu millia passuum continere. Itaque tentandumet contendendum, ut exacte magnitudines inveniantur ; ille siminus haberi possint, utendum com- paratis. Capiuntur autem atque concluduntur magnitudines verze, vel ab eclipsibus et umbris, vel ab extensionibus tam luminis quam aliarum virtutum, -quas corpora queque pro ratione magnitudinis longius -aut propius ejaculantur et diffundunt; vel postremo o6 DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. per symmetriam universi, que portiones corporum connaturalium ex necessitate quadam temperat et terminat. Minime vero standum iis que ab astro- nomis de veris magnitudinibus astrorum tradita sunt (licet videatur esse res magne et accurate sub- tilitatis) satis licenter et incaute; sed exquirende (si qua se ostendunt) probationes magis fide et sincere. Magnitudo vero et distantia astrorum se invicem indicant ex rationibus opticis ; que tamen et ipse excuti debent. Ista autem de vera magnitudine astrorum questio numero duodecima est; sequitur questio altera de figura, An astra sint globi? hoc est, coacervationes materie in figura solida rotunda. Vi- dentur autem ad apparentiam tres se ostendere figura astrorum, globosa et crinita, ut sol; globosa et an- gulata, ut stelle (crines:vero et anguli ad aspectum tantum referuntur, forma globosa tantum ad sub- stantiam); globosa simpliciter, ut luna. Neque enim conspicitur stella oblonga, aut triangularis, aut qua- drata, aut alterius figure. Atque secundum naturam videtur ut massze rerum majores, ad conservationem sul et veriorem unionem, se congregent in globos. Decima-quarta questio pertinet ad distantiam; Que sit vera distantia alicujus stelle in profundo cceli? Nam distantiz planetarum, tam ad invicem quam cum stellis fixis laterales sive per ambitum cceli, reguntur a motibus earum. Quemadmodum autem superius de magnitudine astrorum diximus, si exacta mag- nitudo et plane mensurata haberi non possit, utendum esse magnitudine comparata, idem de distantiis pre- cipimus ; ut si exacte capi distantia non possit, exem- DESCRIPTIO GLOBI INTELLECTUALIS. OF pli gratia a terra ad Saturnum, vel ad Jovem, tamen ponatur in certo Saturnum esse Jove sublimiorem. Neque enim systema cceli quoad interius, scilicet ordo planetarum quoad altitudines, omnino sine contro- versia est, neque que nunc obtinuerunt, olim credita sunt. Atque etiam adhuc lis pendet de Mercurio et Venere, utra sit sublimior. Inveniuntur autem dis- tantiz aut ex parallaxibus, aut ex eclipsibus, aut ex rationibus motuum, aut ex apparentiis diversis mag- nitudinum. Etiam alia auxilia huic rei comparanda sunt, que humana queat industria comminisci. Pra- terea crassitudines sivé profunditates spherarum per- tinent etiam ad distantias. THEMA CELI. Cum vero tanta reperiantur undequaque incommoda, satis habendum si asseratur quippiam, quod minus durum sit. Constituemus itaque et nos Thema Universi, pro modo Historie, que nobis hactenus cognita est, omnia integra servantes judicio nostro, postquam Historia, et per Historiam Philosophia nostra Inductiva magis adulta sit. Proponemus autem primo quedam de materia ccelestium, unde motus et constructio ipsorum melius intelligi possit, postea de motu ipso (quod nunc precipue agitur) que cogitata et visa nobis sunt proferemus. Videtur itaque natura rerum in dispertitione materia, dis- clusisse tenuia a crassis, atque globum terre crassis, omnia vero, ab ipsa superficie terre et aquarum ad ultima cceli usque, tenuibus sive pneumaticis assig- nasse, tanquam geminis rerum classibus primariis, - non equis scilicet sed convenientibus portionibus. Neque vero vel aqua in nubibus herens, vel ventus in terra conclusus, naturalem et propriam rerum col- locationem confundit. Heec vero differentia tenuis vel pneumatici, et crassi vel tangibilis, omnino pri- mordialis est, et ea qua maxime utitur systema universi. Sumpta autem est ex rerum conditione om- nium simplicissima, hoc est copia et paucitate ma- THEMA CCLI. 59 teria pro exporrectione sua. Pneumatica vero que hic apud nos inveniuntur (de iis loquimur que sim- plicia et perfecta existunt, non composita et imper- fecte mista) sunt plane illa duo corpora aér et flam- ma. Ka vero ut corpora plane heterogenea ponenda sunt, non ut vulgo putatur, quod flamma nil aliud sit quam aérincensus. His vero respondent in superio- ribus natura ztherea et siderea, sicut et inferiori- bus aqua et oleum, et magis in profundo mercurius et sulphur, et generaliter corpora cruda et pinguia, vel aliter corpora flammam exhorrentia et concipientia (sales vero composite nature sunt ex partibus crudis simul et inflammabilibus). Ista vero due magne rerum familiz aérea et flammea, videndum quo foedere universi partem longe maximam occupa- verint, et quas partes habeant in systemate. In aere terre proximo flamma vivit tantum vitam mo- mentaneam, et affatim perit. Postquam autem aér coeperit esse ab effluviis terre defecatior et bene at- tenuatus, natura flamme per varios casus tentat et experitur in aére consistere, et quandoque acquirit durationem nonnullam, non ex successione ut apud nos, sed in identitate; quod in aliquibus cometis humilioribus ad tempus obtinet, que sunt mediz fere nature inter flammam successivam et con- sistentem; non tamen figitur aut constat flammea natura, antequam perventum fuerit ad corpus lune. Eo loco flamma exstinguibile illud deponit, et se tuetur utcunque ; sed tamen infirma et sine vigore est ejusmodi flamma, et parum habens radiationis, nec propria natura vivida, nec a contraria natura 60 THEMA CQ:LI. admodum excitata. Etiam integra non est, sed ex compositione cum substantia etherea (qualis ibi in- venitur) maculosa et interpolata. Neque in regione Mercurii admodum feliciter collocata est flamma, cum ex coadunatione sua parvum tantummodo pla- netam conficere potis sit, eumque cum magna et perturbata varietate et fluctu motuum, tanquam ignem fatuum, laborantem et conflictantem, nec se a solis preesidiis nisi per parva spatia disjungi susti- nentem. Atque postquam ad regionem Veneris est ventum, incipit roborari flammea natura et clares- cere, et in globum bene amplum congregari; qui tamen et ipse famulatur soli, et longius ab eo rece- dere exhorret. In solis autem regione tanquam in solio collocatur flamma; media inter flammas plane- tarum, fortior etiam et vibrantior quam flamme fixarum propter majorem antiperistasin, et intensissi- mam unionem. At flamma in regione Martis etiam robusta cernitur, solis vicinitatem rutilatione refe- rens, sed jam sui juris, et que per integrum ceell diametrum se a sole disjungi patiatur. In regione autem Jovis flamma contentionem paulatim depo- nens, magis placida videtur et candida, non tam ex natura propria (ut stella Veneris, quippe arden- tior), sed ex natura circumfusa minus irritata et exasperata ; in qua regione verisimile est illud, quod reperit Galilaus, ccelum incipere stellescere, licet per stellas parvitate sua invisibiles. In Saturni autem regione rursus natura flamme videtur nonnihil Jan- guescere et hebescere; utpote et a solis auxiliis longius remota, et a ccelo stellato in proximo ex- THEMA CGELI. 61 hausta. Postremo flammea etsidereanatura, etheresz nature victrix, coelum dat stellatum, ex natura etherea et siderea (quemadmodum globus terre ex continenti et aquis) varie sparsis conflatum, versa tamen et subacta atque adeo assimulata substantia zetherea, ut sideree sit prorsus patiens et subserviens. Itaque tres reperiuntur a terra ad fastigia coeli regi- ones generales, et tria tanquam tabulata, quoad naturam flammeam. Regio exstinctionis flamme ; “regio coadunationis flamme; et regio dispersionis flammee. Atque de contiguo et continuo argutari in corporibus mollibus et fluoribus, plebeium omnino foret. [llud tamen intelligendum, consuesse natu- ram ad spatia quedam per gradus, deinde subito per saltus procedere, atque hujusmodi processum alter- nare; aliter nulla posset fieri fabrica, si per gradus insensibiles perpetuo procederetur. Quantus enim saltus (quoad explicationem materiz) a terra et aqua ad aérem vel maxime crassum et nebulosum? Atque heec tamen natura tam distantia corpora loco et superficie conjunguntur, sine medio aut intervallo. Nec minor saltus (quoad naturam substantialem) a regione aéris ad regionem lune, ingens similiter a colo lune ad ccelum stellatum. Itaque si quis continuum et contiguum acceperit, non ex modo nexus, sed ex diversitate corporum connexorum, tres ill, quas diximus, regiones in limitibus suis pro contiguis tantum haberi queant. Jam vero videndum liquido et perspicue, hec nostra de substantiis sys- tematis theoria, que et qualia neget, et que et qualia affirmet, ut facilius teneri vel destrui possit. 62 THEMA CCLI. Negat illud vulgatum, flammam esse aérem incen- sum ; affirmando corpora illa duo aérem et flammam plane esse heterogenea, instar aque et olei, sul- phuris et mercurii. Negat vacuum illud coacerva- tum Gilberti inter globos sparsos, sed spatia vel aérea vel flammea natura repleri. Negat lunam esse corpus aqueum, vel densum vel solidum, sed ex natura flammea licet lenta et enervi, primum scilicet rudimentum et sedimentum ultimum flamme ce- lestis; cum flamma (secundum densitatem), non minus quam aer et liquores, innumeros recipiat gra- dus. Affirmat, flammam vere et libenter locatam figi et constare, non minus quam aérem vel aquam, nec esse rem momentaneam et successivam tantum in mole sua, per renovationem et alimentum, ut hic fit apud nos. Affirmat flammam habere naturam coitivam vel congregativam in globos, quemadmodum natura terrea, minime similem aéri et aque, que congregantur in orbibus et interstitiis globorum, sed nusquam in globos integros. Affirmat, eandem natu- ram flammeam in loco proprio (id est ccelo stellato) spargi glomerationibus infinitis, ita tamen ut non exuatur dualitas illa, zetheris et sideris, nec continue- tur flamma in empyreum integrum. Affirmat, sidera veras flammas esse, sed actiones flamme in ceelestibus neutiquam trahendas ad actiones flamme nostra, quarum plereeque per accidens tantum per- funguntur. Affirmat, etherem interstellarem et sidera habere rationes ad invicem aéris et flamme, sed sublimatas et rectificatas. Atque de substan- tia Thematis sive Systematis Universi, hujusmodi THEMA CCELI. 63 quedam occurrunt. Nunc de motibus ccelesti- um dicendum, cujus gratia hzec adduximus. Consentaneum videtur ut quies non tollatur e na- tura, secundum aliquod totum (nam de particulis nunc non est sermo). Hoc (missis argutiis dialecticis et mathematicis) ex eo maxime liquet, quod incita- tiones et celeritates motuum ccelestium remittant se per gradus, ut desitura in aliquod immobile, et quod etiam ccelestia participant ex quiete secundum polos; et quod si tollatur immobile, dissolvitur et spargitur systema. Quod si sit coacervatio quedam et massa nature immobiles, non videtur ulterius querendum, quin ea sit globus terra. Compactio enim densa et arctata materiz inducit dispositionem erga motum torpescentem et aversam; quemad- modumcontraexplicatiolaxa, promptam vel habilem. Neque male introducta est a Telesio (qui instaura- vit philosophiam Parmenidis, et disputationes in libro de primo frigido) in naturam, non certe co-és- sentialitas et conjugatio (quod ille vult), sed tamen affinitas et conspiratio; videlicet ex altera parte, calidi, lucidi, tenuis et mobilis, et ex parte opposita, frigidi, opaci, densi, et immobilis; ponendo sedem primz conspirationis in ccelo, secunde in terra. Quod si ponatur quies et immobile, videtur etiam -poni debere motus absque termino et summe mo- bile, maxime in naturis oppositis. Is motus est fere rotationis, qualis invenitur in genere in ccelestibus. Agitatio enim in circulo terminum non habet, et videtur manare ex appetitu corporis, quod movet solummodo ut moveat, et se sequatur, et proprios 64: THEMA CCLI. petat amplexus, et naturam suam excitet, eaque fruatur, et propriam operationem exerceat; cum contra, latio in recta, itineraria videatur, et movere ad terminum cessationis, sive quietis, et ut aliquid assequatur, et dein motum suum deponat. Itaque de motu isto rotationis, qui est motus verus et pe- rennis, et ccelestibus vulgo putatur proprius, viden- dum quomodo se expediat, et quo moderamine se incitet, et franet, et qualia omnino patiatur. Que dum explicamus, formositatem illam mathematicam (ut motus reducantur ad circulos perfectos, sive eccentriccs, sive concentricos), et magniloquium illud (quod terra sit respectu cceli instar puncti, non in- star quanti), et complura alia astronomorum inventa commentitia, ad calculos et tabulas relegabimus. At primo motus ccelestium dividemus ; alii cosmici sunt, alii ad invicem. Eos dicimus cosmicos, quos ccelestia ex consensu non ccelestium tantum, sed universitatis rerum nanciscuntur. Eos ad invicem, in quibus alia corpora ccelestia ex aliis pendent. Atque vera et necessaria est ista divisio. Terra itaque stante (id enim nunc nobis videtur verius), manifestum est ccelum motu diurno circumferri, cujus motus mensura est spatium viginti quatuor horarum vel circiter ; consequentia autem ab oriente in occidentem ; conversio super puncta certa (quos polos vocant) australe et boreale. Etenim non jactantur cceli super polos mobiles, nec rursus alia sunt. puncta quam quz diximus. Atque hic motus vere videtur cosmicus, atque ideo unicus, nisi qua- tenus recipit et decrementa et declinationes, se- THEMA CQELI. 65 cundum que decrementa et declinationes trans- verberat motus iste universum rerum nobilium, et permeat a ccelo stellato usque ad viscera et interiora terrze; non raptu aliquo prehensivo, aut vexativo, sed consensu perpetuo. Atque iste motus in ccelo stellato perfectus est et integer, tam mensura justa temporis quam restitutione plena loci. Quanto autem deceditur e sublimi, tanto iste motus imperfectior est, respectu tarditatis, et respectu etiam aberratio- nis a motu circulari. Ac primo de tarditate dicen- dum separatim. Affirmamus Saturnum motu diurno tardius moveri, quam ut circumferatur aut restitua- tur ad idem punctum intra viginti quatuor horas, sed cceluin stellatum incitatius ferri, et pravertere Saturnum eo excessu, qui intra tot dies, quot annos conficiunt triginta, universo coeli ambitui respondeat. Similiter de reliquis planetis dicendum, pro diversi- tate periodorum cujusque planet; adeo ut motus diurnus cceli stellati (in ipsa periodo, absque re- spectu ad magnitudinem circuli) sit fere per horam unam velocior, quam motus diurnus lune. Si enim luna cursum suum 24. diebus posset expedire, tum excessus ille, hore integre foret. Itaque motus decantatus adversitatis et renitentize ab occidente in orientem, qui attribuitur planetis tanquam _pro- prius, verus non est, sed tantum per apparentiam, ex precursione celi stellati occidentem versus, et relictione a tergo planetarum versus orientem. Quo posito, manifestum est velocitatem istius motus cosmici, ordine non perturbato, descendendo decres- cere, ut quo propius quique planeta appropinquet VOL. 11. F 66 THEMA CQLI. ad terram, eo tardius moveat; cum recepta opinio ordinem perturbet et invertat; et motum proprium tribuendo planetis, in illud absurdum incidat, ut planetze, quo propinquiores sint ad terram (que est sedes nature immobilis) eo velocius moveri po- nantur, id quod per remissionem violentie primi mobilis, astronomi excusare nugatorie, et infeliciter conantur. Quod si cui mirum videatur, tantis spatiis, quanta sunt a celo stellato ad lunam, motum istum tam parvis partibus, minus scilicet hora una, quee est motus diurni pars 24° decrescere; succurrit illud, quod singuli planete minores circulos, quo terre propiores sint, conficiant, et breviore ambitu rotent ; ut, addito decremento magnitudinis circuli ad decrementum temporis sive periodi, motus iste insigniter decrescere cernatur. Atque hactenus de velocitate seorsim locuti sumus, perinde ac si pla- nete (positi exempli gratia, sub equinoctio, aut aliquo ex parallelis) anteverterentur tantum a celo stellato, et ab invicem, sed tamen sub eodem illo cir- culo. Hec enim simplex foret relictio absque obli- quitate. At manifestum est, planetas non solum impari gradu contendere, sed nec ad idem punctum circuli reverti, verum deflectere versus austrum et boream, cujus deflexionis limites sunt tropici; que deflexio nobis Circulum Obliquum, et Diversam Politatem ejus progenuit ; quemadmodum illa cele- ritatis inaequalitas motum illum renitentia, Neque vero hoc etiam commento nature rerum opus est, cum recipiendo lineas spirales (id quod proxime ac- cedit ad sensum et factum) res transigatur, et ista THEMA CQLI. 67 salventur. Atque (quod caput rei est) spire ista nil aliud sunt, quam defectiones a motu circulari perfecto, cujus planete sunt impatientes. Prout enim substantie degenerant puritate, et explicatione, ita degenerant et motus. Evenit autem, quemadmodum in celeritate, sublimiores planete feruntur velocius, humiliores tardius; ita etiam ut sublimiores planete propiores conficiant spiras, queque circulos propius referant; humiliores vero, spiras magis disjunctas et hiantes. Deceditur enim perpetuo descendendo magis ac magis, et a flore illo velocitatis, et a per- fectione motus circularis, ordine nusquam perturbato. In eo tamen planetz conspirant (utpote corpora mul- tum retinentia naturze communis, licet aliter differen- tia) ut habeant eosdem limites deflexionis. Neque enim Saturnus intra tropicos remeat, neque Luna extra Tropicos exspatiatur (et tamen de exspatiatione stelle Veneris non negligendum quod ad aliquibus traditum et notatum est), sed universi planetz sive sublimiores sive humiltores, postquam ad tropicos perventum est, se vertunt et retexunt, pertzsi minoris spiree, qualis subeunda foret, si polis magis appropinquarent ; eam- que jacturam motus,veluti destructionem nature sue, exhorrentes. Utcunque enim in ccelo stellato et stelle prope polos, et stelle circa equinoctium, or- dines et stationes suas servant, aliz ab aliis in ordi- nem redacte, summa et equabili constantia; planetze nihilominus videntur esse hujusmodi mixte nature, ut nec breviorem gyrum omnino, nec ampli- orem libenter ferant. Atque ista videntur nobis paulo meliora circa motus ceelestes, quam raptus et 68 THEMA CQGLI. motuum repugnantia, et diversa politas zodiaci, et inversus ordo celeritatis, et hujusmodi, que nullo modo cum natura rerum conveniunt, licet pacem qualem qualem colant cum calculis. Neque ista non viderunt astronomi prestantiores, sed arti sue in- tenti, et circa perfectos circulos inepti, et subtilitates captantes, et philosophiz malum morigeri, naturam sequi contempserunt. Verum istud sapientium ar- bitrium imperiosum in naturam, est ipsa vulgi sim- plicitate et credulitate deterius; si quis manifesta, quia sunt manifesta fastidit. Et tamen ingens est illud malum, et latissime patet ; ut ingenium huma- num, cum par rebus esse non possit, supra res esse malit. Jam vero inquirendum utrum motus iste unicus et simplex, in circulo et spira, ab oriente in occidentem, super polos certos australem et borea- lem, desinat et terminetur cum ccelo, an etiam deducatur ad inferiora. Neque enim liberum erit hujusmodi placita confingere hic in proximo, qualia supponunt in coelestibus. Itaque si in his regionibus quoque repcriatur ille motus, apparebit etiam in coelo cum talem esse secundum naturam communem sive cosmicam, qualem nos illam experimur. Primo itaque plane constat, illum coeli terminis non conti- neril. Verum hujusce rei demonstrationes et eviden- tias in Anticipatione nostra de Fluxu et Refluxu Maris plene tractavimus; itaque ad illam homines rejicimus; et hoc veluti posito et concesso, ad reliquos motus coelestium pergemus. Eos autem non Cosmi- cos, sed ad invicem esse diximus. Quatuor sunt genera motuum in ceelestibus visibilium, preter eum THEMA CQELI. 69 quem diximus Cosmicum, qui est motus diurnus per spiras intra tropicos. Aut enim attolluntur stella altius, et rursus demittuntur humilius, ut sint longius et propius a terra: aut flectunt se et sinuant per latitudinem zodiaci, excurrendo magis ad austrum, aut magis ad boream, atque efficiendo eos, quos vo- cant, Dracones: aut incitatione atque etiam conse- cutione motus (hee enim duo conjungimus) variant, gradiendo aliquando celerius, aliquando tardius, ali- quando in progressu, aliquando in regressu, aliquan-_ do etiam stando et morando; aut ad distantiam aliquam a sole magis aut minus alligantur, et circum- scribuntur. Horum causas et naturas reddemus tantum in genere et per capita; id enim hoc loco nostrum postulat institutum. Verum ad hoc ut ‘viam premuniamus et aperiamus, dicendum aperte quid sentiamus de quibusdam tam _placitis philosophi- cis quam hypothesibus astronomicis, et de observa- tionibus etiam astronomorum per varia secula, ex quibus artem suam instaurant ; que omnia videntur nobis esse erroris et confusionis plena. Sunt itaque axiomata, sive potius placita nonnulla, que a_philo- sophis accepta, et in astronomiam translata, et male credita, artem corruperunt. Simplex autem erit rejectio et judicium nostrum ; neque enim tempus refutationibus terere convenit. Horum primum est, quod omnia supra lunam inclusive sint incorrupti- bilia, neque novas generationes aut mutatiunes ullo modo patiantur. De quo alibi dictum est, quod sit superstitio et vaniloquium. Verum ex hoc fonte illud ingens malum, quod ex omni anomalia novas 70 nae THEMA CLI. atque, ut putant, emendatas confingant astronomi theorias, et rebus sepius tamquam fortuitis appli- cant causas eternas et invariabiles. Secundum est, quod ceelo (cum sit scilicet ex essentia quinta et minime elementari) non competant actiones ill turbulente, compressionis, relaxationis, repulsionis, cessionis et si- milium, que videntur progigni a mollitia quadam corporum et duritia, que habentur pro qualitatibus elementaribus. Hac vero assertio est abnegatio insolens et licentiosa rerum et sensus. Ubicunque enim corpus naturale positum sit, ibi est antitypia quoque, idque pro modo corporis. Ubicunque vero corpora naturalia, et motus localis, ibi vel repulsio, vel cessio, vel sectio ; hac enim que dicta sunt, compres- sio, relaxatio, repulsio, cessio, cum multis aliis, sunt passiones materi catholicee ubique locorum. Atta- men ex hoc fonte nobis emanavit illa multiplicatio circulorum perplexorum ad libitum, quos tamen vo- lunt ita et consignari inter se, et alios intra alios mo- veri et verti tanto levore et lubricitate, ut nulla nihilominus sit impeditio, nulla fluctuatio; que omnia phantastica plane sunt et rebus insultant. Tertium est, quod singulis corporibus naturalibus singuli competant motus proprii; et si plures inve- niantur motus, omnes, excepto uno, sint aliunde, et ex movente aliquo separato. Quo falsius quicquid nec excogitari potest, cum universa corpora ex mul- tiplici rerum consensu motibus etiam pluribus pra- dita sint, aliis dominantibus, aliis succumbentibus, aliis etiam latentibus nisi provocentur ; propril autem rerum motus nulli sint nisi mensuree exacte, et modi THEMA CELI. V1 motuum communium. Atque hinc rursus nobis pro- diit primum mobile separatum, et cceli super ccelos et inedificationes nove continentur, ut motuum tam diversorum preestationibus sufficere possint. Quar- tum est, quod omnes motus ccelestium dispensentur per circulos perfectos ; quod onerosum valde est, et portenta illa eccentricorum et epicyclorum nobis peperit ; cum tamen, si naturam consuluissent, motus ordinatus et uniformis sit circuli perfecti; motus vero ordinatus, sed multiformis, qualis invenitur in coelestibus compluribus, sit aliarum linearum; meri- toque Gilbertus hec deridet, quod non verisimile sit naturam confinxisse rotas, que, exempli gratia, in circuitu contineant milliare unum aut alterum, ad hoe ut feratur pila palmaris. Tantule enim magni- tudinis videtur esse corpus planetz ad eos, quos ad deferendum illud fingunt, circulos. Quintum est, quod stelle sint partes orbis sul tanquam clavo fixe. Hoc vero evidentissime est commentum eo- rum, qui mathemata, non naturam tractant, atque motum corporum tantum stupide intuentes, substan- tiarum omnino obliviscuntur. Ista enim fixatio, particularis est affectus rerum compactarum et con- sistentium, que firmas habent prehensiones ob pres- suras partium. Inopinabile autem prorsus est si transferatur ad mollia vel liquida. Sextum est, quod stella sit densior pars orbis sui; ille vero neque partes sunt, neque densiores. Non enim homogenea sunt cum ethere, et gradu tantum, sed plane hetero- genea, et substantia differunt; atque ea quoque substantia quoad densitatem rarior est, et magis 72 THEMA CQLI. explicata quam etherea. Sunt et alia complura placita ejusdem vanitatis; sed hee ad id, quod agitur, sufficient. Atque hee de placitis philosophize circa ceelestia dicta sint. Quod vero ad hypotheses astronomorum attinet, inutilis fere est earum redar- gutio, que nec ipse pro veris asseruntur, et possint esse varie, et inter se contrarie, ut tamen phenomena zeque salvent, et concinnent. Itaque sit cautum, st placet, inter astronomiam et philosophiam, tanquam foedere convenienti et legitimo, ut scilicet astronomia prehabeat hypotheses, que maxime expedite sunt ad compendia computandi, philosophia eas, qua proxime accedunt ad veritatem nature, atque ut astronomiz hypotheses rei veritati non prejudicent, et philosophiz decreta talia sint, que sint super phenomena astro- nomie explicabilia. Atque de hypothesibus ita esto. At de observationibus astronomicis, que ac- cumulantur assidue, queque jugiter a coelo tanquam aquee scaturiunt, illud omnino homines monitos volu- mus; ne forte de illis verum sit, quod eleganter fingitur de musca A®sopi, que sedens super temonem currus Olympici; Quantum, inquit, pulverem ego excito ? Ita observatio aliqua pusilla, eaque quando- que instrumento, quandoque oculo, quandoque cal- culo titubans, queque possit esse propter veram aliquam in coelo mutationem, novos ccelos, et novas spheras, et circulos excitat. Neque hac eo dicimus, quod remitti debeat aliqua industria observationum et historize, quam omnibus modis acuendam et inten- dendam esse dicimus, sed tantummodo ut adhibeatur prudentia, et summa et sedata judicii maturitas, in THEMA CGLI. 7 - abjiciendis aut mutandis hypothesibus. Itaque pate- facta jam via de motibus ipsis, dicemus pauca et in genere. Quatuor autem genera esse diximus motuum majorum in ccelestibus. Motum per profundum cceli attollentem et demittentem; motum per latitudinem zodiaci exspatiantem ad austrum et boream; motum per consequentiam zodiaci citum, tardum, progressi- vum, retrogradum, statarium ; et motum elongationis a sole. Neque objiciat quispiam, motum illum se- cundum latitudinis, sive draconum, potuisse referri ad motum illum magnum cosmicum, cum sit inclinatio alternans versus austrum et boream, quod et spire ille de tropico in tropicum similiter sunt, nisi quod ille motus sit tantum spiralis, iste vero etiam sinuosus et minoribus multo intervallis. _Neque enim hoc nos fugit. Sed plane non sinit constans et perpetuus motus solis in ecliptica absque latitudine et draconi- bus, qui tamen sol communicat cum ceteris planetis quoad spiras inter tropicos, nos in hac opinione ver- sari. Itaque alii fontes et hujus et reliquorum trium motuum querendi sunt. Atque hee sunt illa, que circa motus ccelestium nobis videntur minus habere incommodi. Videndum vero quid negent, et quid affirment. Negant terram rotare. Negant esse in coelestibus duos motus ab oriente in occidentem alterum; atque affirmant anteversionem et relicé tionem. Negant obliquum circulum et diversam politatem ejus; et affirmant spiras. Negant primum mobile separatum et raptum ; et affirmant consensum cosmicum tanquam commune vinculum systematis. Affirmant motum diurnum inveniri non in ccelo, sed et in aére, aquis, etiam extimis terre, quoad vertici- 74: THEMA CQLI. tatem. Affirmant consecutionem et volubilitatem illam cosmicam in fluidis, esse verticitatem et direc- tionem in consistentibus, usquequo perveniatur ad immobile sincerum. Negant stellas figi tanquam nodos in tabula. Negant eccentricos, epicyclos, et hujusmodi fabricas esse reales. Affiirmant motum magneticum sive congregativum vigere in astris, ex quo ignis ignem evocat et attollit. Affirmant in ceelis planetarum, corpora planetarum velocius mo- verl et rotare, quam reliquum cceli, in quo siti sunt, quod utique rotat, sed tardius. Affirmant ex ea in- equalitate fluctus, et undas, et reciprocationes ztheris planetarum, atque ex iis varios motus educi. Affirmant necessitatem in planetis volvendi celerius et tardius, prout locantur in ccelo sublimius aut humilius, idque ex consensu universi. Sed simul affirmant tedium preternaturalis incitationis in pla- netis, et majoris, et minoris circuli. Affirmant soli- sequium ex natura inopinosa in ignibus infirmioribus Veneris et Mercurii; cum etiam inventz sint a Gali- leo stellula errantes Jovis assecle. Ista autem nos tanquam in limine historiz naturalis et philosophiz stantes prospicimus, que quanto quis magis se im- merserit in historiam naturalem, tanto fortasse pro- babit magis. Attamen testamur iterum nos hic teneri nolle. In his enim, ut in aliis, certi viz nostre sumus, certi sedis nostre non sumus. Hee vero interfati sumus, ne quis existimet nos vacilla- tione judicii, aut inopia affirmandi negativas ques- tiones malle. Itaque tenebimus, quemadmodum ceelestia solent (quando de iis sermo sit), nobilem constantiam. DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. ConrEMPLATIO de causis fluxus et refluxus maris, ab antiquis tentata, et deinde omissa, junioribus repetita, et tamen varietate opinionum magis labefactata quam discussa, vulgo levi conjectura refertur ad lunam, ob consensum nonnullum motus ejusdem cum motu lune. Attamen diligentius perscrutanti vestigia quaedam veritatis se ostendunt, que ad certiora dedu- cere possint. Itaque, ne confusius agatur, primo distinguendi sunt motus maris, qui licet satis incon- siderate multiplicentur a -nonnullis, inveniuntur revera tantum quinque; quorum unus tanquam anomalus est, reliqui constantes. Primus ponatur motus ille vagus et varius (quos appellant) curren- tium; secundus motus magnus oceani sexhorarius, per quem aque ad littora accedunt et recedunt alternatim bis in die, non exacte, sed cum differentia tali, que periodum constituat menstruam. Tertius motus ipse menstruus, qui nil aliud est quam res- titutio motus (ejus quem diximus) diurni ad eadem tempora; quartus motus semimenstruus, per quem fluxus habent incrementa in noviluniis et pleniluniis, magis quam in dimidiis; quintus motus semestris, per quem fluxus habent incrementa auctiora et insignia in equinoctiis. Atque de secundo illo motu 76 DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. magno oceani sexhorario sive diurno, nobis in pra- sentla sermo est precipue et ex intentione, de -reliquis solummodo in transitu, et quatenus faciant ad hujusce motus explicationem. Primo igitur quod ad motum currentium attinet, dubium non est quin pro eo ac aque vel ab angustiis premuntur, vel a liberis spatiis laxantur, vel in magis declivia festi- nant, ac veluti effunduntur, vel in eminentiora incur- runt ac inscendunt, vel fundo labuntur equabili; vel fundi sulcis et inzequalitatibus perturbantur, vel in alios currentes incidunt, atque cum illis se miscent et compatiuntur, vel etiam a ventis agitantur, pre- sertim anniversariis sive statariis, qui sub anni certas tempestates redeunt, aquas ex his et similibus causis impetus et gurgites suos variare, tam consecutione ipsius motus atque latione, quam velocitate sive mensura motus, atque inde constituere eos quos vocant currentes. Itaque in maribus tum profunditas fossee sive canalis, atque interposite voragines et rupes submarine; tum curvitates littorum, et ter- rarum prominentie, sinus, fauces, insule multis modis locate, et similia, plurima possunt; atque agunt prorsus aquas, earumque meatus et gurgites in omnes partes, et versus orientem, et versus Occi- dentem, austrum versus similiter et septentriones, atque quaquaversum, prout obices illi aut spatia libera et declivia sita sint et invicem configurentur. Segregetur igitur motus iste aquarum particularis, et quasi fortuitus, ne forte ille in inquisitione, quam prosequimur, obturbet. Neminem enim par est constituere et fundare abnegationem eorum, que ee DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. o£ 6 mox dicentur de motibus oceani naturalibus et ca- tholicis, opponendo motum istum currentium, veluti cum thesibus illis minime convenientem. Sunt enim currentes mere compressiones aquarum, aut libera- tiones a compressione: suntque, ut dixiimus, parti- culares et respectivi, prout locantur aque et terre, aut etiam incumbunt venti. Atque hoc, quod dixi- mus, eo magis memoria tenendum est, atque dili- genter advertendum, quia motus ille universalis oceani, de quo nunc agitur, adeo mitis est et mollis, ut a compulsionibus currentium omnino dometur, et in ordinem redigatur, cedatque et ad eorum violen- tiam agatur et regatur. Id autem ita se habere ex eo perspicuum est vel maxime, quod motus simplex fluxus et refluxus maris in pelagi medio, presertim per maria lata et exporrecta, non sentiatur, sed ad littora tantum. Itaque nihil mirum si sub currenti- bus (utpote viribus inferior) lateat et quasi des- truatur, nisi quod ille ipse motus, ubi currentes secundi fuerint, eorum impetum nonnihil juvet atque incitet ; contra ubi adversi, modicum frenet. Misso igitur motu currentium, pergendum est ad motus illos quatuor constantes, sexhorarium, menstruum, semimenstruum, et semestrem, quorum solus sexhorarius videtur fluxus maris agere et clere, menstruus vero videtur tantummodo motum illum determinare et restituere, semimenstruus autem et semestris eundem augere et intendere. Ktenim fluxus et refluxus aquarum, qui littora maris ad certa spatia inundat et destituit, et horis variis 78 DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. variat, et vi ac copia aquarum, unde reliqui illi tres motus se dant conspiciendos. Itaque de illo ipso motu filuxus et refluxus sigillatim ac proprie (ut in- stituimus) videndum. Atque primo illud dari pror- sus necesse est, motum hunc, de quo inquirimus, unum ex duobus istis esse, vel motum sublationis et demissionis aquarum, vel motum progressus. Motum autem sublationis et demissionis talem esse intelligi- mus, qualis invenitur in aqua bullienti, que in cal- dario attollitur et rursum residet. At motum pro- gressus talem, qualis invenitur in aqua vecta in pelvi, que unum latus deserit, cum ad latus op- positum advolvitur. Quod vero motus iste neu- tiquam sit primi generis, occurrit illud imprimis, quod in diversis mundi partibus variant estus secun- dum tempora; ut fiant in aliquibus locis fluxus et augmenta aquarum, cum alibi sint ad eas horas refluxus et decrementa. Debuerant autem aque, si ille non progrederentur de loco in locum, sed ex profundo ebullirent, ibique simul se attollere, atque rursus simul se recipere. Videmus enim duos illos alios motus, semestrem et semimenstruum, per uni- versum orbem terrarum simul perfungi atque operari. Fluxus enim sub equinoctiis ubique au- gentur; non in aliis partibus sub eequinoctiis, in aliis sub tropicis; atque similis est ratio motus semimenstrui. Ubique enim terrarum invalescunt aque in noviluniis, nullibi in dimidiis. Itaque videntur revera aque in duobus illis motibus plane attolli et demitti, et veluti pati apogeeum et peri- geum, quemadmodum ceelestia. Atque in fluxu et DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. 79 refluxu maris, de quo sermo est, contra fit: quod motus in progressu certissimum signum est. Pre- terea si fluxus aquarum ponatur esse _ sublatio, attendendum paulo diligentius quomodo ista sub- latio fieri possit. Aut enim fiet tumor ab aucto quanto aquarum, aut ab extensione sive rarefactione aquarum in eodem quanto, aut per sublationem simplicem in eodem quanto atque eodem corpore. Atque tertium illud prorsus adjiciendum. Si enim aqua, qualis est, attollatur, ex hoc relinquatur neces- - sario inane inter terram atque ima aque, cum non sit corpus quod succedat. Quod si sit nova moles aque, necesse est eam emanare atque scaturire e terra. Sin vero sit extensio tantum, id fiet vel per -solutionem in magis rarum, vel appetitum appropin- quandi ad aliud corpus, quod aquas veluti evocet et attrahat, et in sublimius tollat. Atque certe ista aquarum sive ebullitio, sive rarefactio, sive conspi- ratio cum alio quopiam corpore ex superioribus, non incredibilis videri possit in mediocri quantitate, atque adhibito etiam bono temporis spatio, in quo hujusmodi tumores sive augmenta se colligere et cu- mulare possint. Itaque excessus ille aquarum, qui inter estum ordinarium, atque estum illum lar- giorem semimenstruum, aut etiam illum alterum profusissmum semestrem notari possit, cum nec mole excessus inter fluxum et refluxum equiparetur, atque habeat etiam bene magnum intervallum tem- poris ad incrementa illa sensim facienda, nihil habeat alienum a ratione. Ut vero tanta erumpat moles aquarum, que excessum illum, qui invenitur 80 DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. inter ipsum fluxum et refluxum, salvet, atque hoc fiat tanta celeritate, videlicet bis in die, ac si terra, secundum vanitatem illam Apolloni, respiraret, atque equas per singulas sex horas efflaret, ac deinde absorberet, incommodum maximum. Neque mo- veatur quispiam levi experimento, quod putei non- nulli in aliquibus locis memorentur consensum habere cum fluxu et refluxu maris, unde suspicari quis possit, aquas in cavis terree conclusas similiter ebul- lire, in quo casu tumor ille ad motum progressivum aquarum referri commode non possit. Facilis enim est responsio, posse fluxum maris accessione sua multa loca cava ac laxa terre obturare atque op- plere, atque aquas subterraneas vertere, etiam aérem conclusum reverberare, qui serie continuata hujusmodi puteorum aquas trudendo attollere possit. Itaque hoc in omnibus puteis minime fit, nec in multis adeo, quod fieri debuit, si universa massa aquarum naturam haberet ebullientem per vices, et cum exstu maris consensionem. Sed contra raro ad- modum fit, ut instar miraculi fere habeatur ; quia scilicet hujusmodi laxamenta et spiracula, que a puteis ad mare pertingunt, absque obturatione aut impedimento raro admodum inveniantur. Neque abs re est memorare quod referunt nonnulli, in fodinis profundis, non procul a mari sitis, aerem incrassari et suffocationem minari ad tempora fluxus maris; ex quo manifestum videri possit non aquas ebullire (nulla cum cernuntur), sed aérem retroverti. At certe aliud urget experimentum non contemnen- dum, sed magni ponderis, cui responsio omnino DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. 81 debetur; hoc est, quod diligenter observatum sit, idque non fortuito notatum, sed de industria inquisi- tum atque repertum, aquas ad littora adversa Europe et Florida iisdem horis ab utroque littore refluere, neque deserere littus Europe cum advolvantur ad littora Floridz, more aque (ut supra diximus) agitate in pelvi,sed plane simul ad utrumque littus attolli et demitti. Verum hujus objectionis solutio perspicue apparebit in iis, qua mox dicentur de cursu et pro- gressu oceani. Summa autem rei talis est, quod aque a mari Indico profecte, et ab objectu terrarum veteris et novi orbis impedite, truduntur per mare Atlanticum ab austro in boream; ut non mirum sit eas ad utrumque littus simul ex aquo appellere, ut aque solent, que contruduntur a mari in ostia et canales fluminum, in quibus evidentissimum est motum maris esse progressivum quatenus ad flumina, et tamen littora adversa simul inundare. Verum id pro more nostro ingenue fatemur, idque homines at- tendere et meminisse volumus, sl per experiehntiam inveniatur fluxus maris iisdem temporibus ad littora Peruvie atque Chine affluere, quibus fluunt ad littora prefata Europe et Florid, opinionem hanc nostram, quod fluxus et refluxus maris sit motus progressivus, abjudicandam esse. Sienim per littora adversa tam maris Australis, quam maris Atlantici, fiat fluxus ad eadem tempora, non relinquuntur in universo alia lit- tora, per que refluxus ad eadem illa tempora satisfa- ciat. Verum de hoc judicio faciendo per experientiam (cui causam submisimus) loquimur tanquam securi. Existimamus enim plane, si summa hujus rei per VOL. 11. G SZ DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. universum terrarum orbem nobis cognita foret, satis gequis conditionibus istud foedus transigi, nempe ut ad horam aliquam certam fiat refluxus in aliquibus partibus orbis, quantum fiat fluxus in aliis. Quamo- brem ex iis, que diximus, statuatur tandem motus iste fluxus et refluxus esse progressivus, Sequitur jam inquisitio ex qua causa, et per quem consensum rerum, oriatur atque exhibeatur iste motus fluxus et refluxus. Omnes enim majores motus (si sunt lidem regulares et constantes) soli- taril, aut (ut astronomorum vocabulo utamur) ferini non sunt, sed habent in rerum natura cum quibus consentiant. Itaque motus illi, tam semimenstruus incrementi, quam menstruus restitutionis, convenire videntur cum motu lune ; semimenstruus vero ille sive eequinoctialis cum motu solis; etiam sublationes et demissiones aquarum cum apogeis et perigzis cceles- tium. Neque tamen continuo sequetur (idque homines advertere volumus), que periodis et curriculo temporis, aut etiam modo lationis conveniunt, ea natura esse su- bordinata, atque alterum alteri pro causa esse. Nam non eo usque progredimur, ut affirmemus motus lune aut solis pro causis poni motuum inferiorum, qui ad illos sunt analogi; aut solem et lunam (ut vulgo loguuntur) dominium habere super ilfos motus maris (licet hujusmodi cogitationes facile mentibus hominum illabantur ob venerationem ccelestium); sed et in illo ipso motu semimenstruo (si recte advertatur) mirum et novum prorsus fuerit obsequii genus, ut eestus sub noviluniis et pleniluniis eadem patiantur, cum luna patiatur contraria; et multa alia adduci DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. 83 possint, que hujusmodi dominationum phantasias destruant, et eo potius rem deducant, ut ex materiz passionibus catholicis, et primis rerum coagmenta- tionibus, consensus illi oriantur, non quasi alterum ab altero regatur, sed quod utrumque ab iisdem origi- nibus et concausis emanet. Veruntamen (utcunque) manet illud quod diximus, naturam consensu gau- dere, nec fere aliquid monodicum, aut solitarium ad- mittere. Itaque videndum de motu fluxus et re- fluxus maris sexhorario, cum quibus aliis motibus ille convenire aut consentire reperiatur. Atque in- quirendum primo de ‘luna, quomodo iste motus cum luna rationes aut naturam misceat. Id vero fieri omnino non videmus, preterquam in restitutione menstrua: nullo modo enim congruit curriculum sexhorarium (id quod nunc inquiritur) cum curriculo menstruo; neque rursus fluxus maris passiones lunze quascumque sequi deprehenduntur. Sive enim luna sit aucta lumine, sive diminuta, sive illa sit sub terra, sive super terram, sive illa elevetur super hori-+ zontem altius aut depressius, sive illa ponatur in meridiano, aut alibi, in nulla prorsus harum consen- tiunt fluxus atque reflixus. Itaque, missa luna, de aliis consensibus inqui- ramus. Atque ex omnibus motibus ccelestibus con- stat, motum diurnum maxime curtum esse, et minimo temporis intervallo (spatio videlicet viginti quatuor horarum) confici. Itaque consentaneum est, motum istum, de quo inquirimus (qui adhuc tribus partibus diurno brevior est) proxime ad eum motum referri, qui est ex ccelestibus brevissimus; sed hoc rem 84 DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. minus premit. TIllud vero longe magis nos movet, quod ita sit iste motus dispertitus, ut ad diurni motus rationes respondeat, ut licet motus aquarum sit motu diurno quasi innumeris partibus tardior, tamen sit commensurabilis. Etenim spatium sexhorarium est diurni motus quadrans, quod spatium (ut dixi- mus) in motu isto maris invenitur cum ea differentia, que coincidat in mensuram motus lune. Itaque hoc nobis penitus insedit, ac fere instar oraculi est, motum istum ex eodem genere esse cum motu diurno. Hoc igitur usi fundamento pergemus inqui- rere reliqua; atque rem omnem triplici inquisitione absolvi posse statuimus. Quarum prima est, an — motus ille diurnus terminis cceli contineatur, aut de- labatur et se insinuet ad inferiora? Secunda est, an maria regulariter ferantur ab oriente in occidentem, quemadmodum et celum? ‘Tertia, unde et quo- modo fiat reciprocatio illa sexhoraria estuum, que incidit in quadrantem motus diurni, cum differentia incidente in rationes motus lune? Itaque quod ad_ primam inquisitionem attinet, arbitramur motum rotationis sivé conversionis ab oriente in occidentem esse motum non proprie ccelestem, sed plane cosmi- cum, atque motum in fluoribus magnis primarium, qui usque a summo ccelo ad imas aquas inveniatur, inclinatione eadem, incitatione autem (id est, ve- locitate et tarditate) longe diversa; ita tamen ut ordine minime perturbato minuatur celeritate, quo propius corpora accedunt ad globum terre. Videtur autem primo probabile argumentum sumi posse, quod motus iste non terminetur cum ccelo, quia per 3 DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. 85 tantam cceli profunditatem, quanta interjicitur inter coelum stellatum et lunam (quod spatium multo am- plius est, quam a luna ad terram), valeat atque vigeat iste motus, cum debitis decrementis suis ; ut verisimile non sit naturam istiusmodi consensum, per tanta spatia continuatum, et gradatim se remitten- tem, subito deponere. Quod autem res ita se habeat in ceelestibus, evincitur ex duobus, que aliter se- quentur, incommodis. Cum enim manifestum sit ad sensum, planetas diurnum motum peragere, nisi ponatur motus iste tanquam naturalis ac proprius in planetis omnibus, confugiendum necessario est vel ad raptum primi mobilis, quod nature prorsus adversa- tur, aut ad rotationem terre, quod etiam satis licenter excogitatum est, quoad rationes physicas. Itaque in ccelo ita se res habet. Postquam autem a coelo discessum est, cernitur porro iste motus eviden- tissime in cometis humilioribus, qui, cum inferiores orbe. lune sint, tamen ab oriente in. occidentem evidenter rotant. Licet enim habeant motus suos solitarios et irregulares, tamen in illis ipsis confi- _ciendis interim communicandis cum motu etheris et ad eandem conversionem feruntur; tropicis vero non continentur fere, nec habent regulares spiras, sed excurrunt quandoque versus polos, sed_nihilo- minus in consecutione ab orlente in occidentem -rotant. Atque hujusmodi motus iste licet magna acceperit decrementa (cum quo propius descendatur versus terram, eo et minoribus circulis conversio fiat, et. nihilominus tardius), validus tamen utique manet, ut magna spatia brevi tempore yincere queat, 86 DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. Circumvolvuntur enim hujusmodi comete circa uni- versum ambitum, et terre, et aéris_ inferioris, spatio viginti quatuor horarum, cum hore unius aut alterius excessu. At postquam ad eas regiones descensu continuato perventum sit, in quas terra agit, non solum communicatione nature et virtutis suze (que motum circularem reprimit et sedat), sed etiam immissione materiali particularum substantiz suze per vapores et halitus crassos, iste motus im- mensum hebescit, et fere corruit, sed non propterea prorsus exinanitur aut cessat, sed manet languidus et tanquam latens. Etenim jam in confesso esse coepit navigantibus intra tropicos, ubi libere aquore motus aéris percipitur optime, et aér ipse (veluti et coelum) majoribus circulis, ideoque velocius, rotat, spirare auram perpetuam et jugem ab oriente in occidentem ; adeo ut qui zephyro uti volunt, eum extra tropicos sepius querant et procurent. Itaque non extin- guitur iste motus etiam in aére infimo, sed piger jam devenit et obscurus, ut extra tropicos vix sentiatur. Et tamen etiam extra tropicos in nostra Europa in mari, coelo sereno et tranquillo, observatur aura quedam solisequa, quae ex eodem genere est ; etiam suspicari licet, quod hic in Europa experimur, ubi flatus euri acris est et desiccans, cum contra zephyri sit generalis et humectans, non solum ex hoc pen- dere, quod ille a continente, iste ab oceano apud nos spiret; sed etiam ex eo, quod euri flatus, cum sit in eadem consequentia cum motu aéris proprio, eum motum incitet et irritet, ac propterea aérem dissipet et rarefaciat: zephyri vero flatus, qui in contraria DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. 87 consequentia sit cum motu aéris, aérem in se vertat, et propterea inspisset. N eque illud contemnendum, quod vulgari observatione recipitur, nubes, que feruntur in sublimi, plerumque movere ab oriente in occidentem, cum venti circa terram ad eadem tem- pora flant in contrarium. Quod si hoc non semper faciunt, id in causa esse, quod sint quandoque venti contrarii, alii in alto, alii in imo; illi autem in alto spirantes (si adversi fuerint) motum istum verum aéris disturbent. Quod ergo cceli terminis non con- tineatur iste motus, satis patet. Sequitur ordine secunda inquisitio; An aque ferantur regulariter et naturaliter ab oriente in oc- cidentem? Cum vero aquas dicimus, intelligimus aquas coacervatas, sive massas aquarum, que sci- licet tante sunt portiones nature, ut consensum habere possint cum fabrica et structura universi. Atque arbitramur plane, eundem motum masse aquarum competere atque inesse, sed tardiorem esse, quam in aére, licet ob crassitudinem corporis sit magis visibilis et apparens. Itaque ex multis, que ad hoe adduci possent, tribus in prasens contenti erlmus experimentis, sed iisdem amplis et insignibus, que rem ita esse demonstrant. Primum est, quod manifestus reperiatur motus et fluxus aquarum ab oceano Indico usque in oceanum Atlanticum, isque incitatior et robustior versus fretum Magellani- cum, ubi exitus datur versus occidentem ; magnum itidem ex adversa parte orbis terrarum a mari Scythico in mare Britannicum. Atque he conse- quentiz aquarum manifesto volyuntur ab oriente in 88 DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. occidentem. In quo advertendum imprimis, in istis tantum duobus locis maria esse pervia et integrum circulum conficere posse; cum contra per medios mundi tractus, objectu duplici veteris et novi orbis abscindantur et compellantur (tanquam in ostia fluminum) in duos illos alveos oceanorum geminorum Atlantici et Australis, qui oceani exporriguntur inter austrum et septentriones; quod adiaphorum est ad motum consecutionis ab oriente in occidentem: ut verissime omnino capiatur motus verus aquarum ab istis, quas diximus, extremitatibus orbis, ubi non impediuntur, sed permeant. Atque primum experi- mentum hujusmodi est. Secundum autem tale. Supponatur fluxum maris ad ostium freti Herculei fieri ad horam aliquam certam, constat accedere fluxum ad caput Sancti Vincentii tardius, quam ad ostium illud ; ad caput Finis-terree tardius, quam ad caput Sancti Vincentii; ad Insulam Regis tardius, quam ad caput Finis-terre; ad insulam Hechas tardius, quam ad Insulam Regis; ad ingressum canalis Anglici tardius, quam ad Hechas; ad littus Normannicum tardius, quam ad ingressum canalis. Hucusque ordinatim; ad Gravelingam vero, verso prorsus ordine (idque magno saltu), quasi ad eandem horam cum ostio freti Herculei. Hoc experimentum secundum ad experimentum primum trahimus. Ex- istimamus enim (quemadmodum jam dictum est), in mari Indico, et in mari Scythico veros esse cursus aquarum, ab oriente scilicet in occidentem, pervios et integros ; at in alveis maris Atlantici atque Australis compulsos et transversos, et refractos ab objectu ter- DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. 89 rarum, que utrinque in longum ab austro ad boream exporriguntur, et nusquam, nisi versus extremitates, liberum dant exitum aquis. Verum compulsio illa aquarum, que causatur a mari Indico versus boream, et in opposito.a mari Scythico versus austrum, spatiis immensum differunt ob differentem vim et copias aquarum.. . Universus igitur oceanus Atlan- ticus usque ad mare Britannicum cedit impulsioni maris Indici; at superior tantum Atlantici maris pars, nimirum ea que jacet versns Daniam et Norve- giam, cedit impulsioni maris Scythici. Hoc vero ita fieri necesse est. Etenimduz magne insule veteris orbis et novi orbis eam sunt sortite figuram, atque ita exporriguntur, ut ad septentriones late, ad aus- trum acute sint. Maria igitur contra ad austrum magna occupant spatia, ad septentriones vero (ad dorsum Europe et Asi atque Americe) parva. Ita- que ingens illa moles aquarum, que venit ab oceano Indico, et reflectit in mare Atlanticum, potis est compellere et trudere cursum aquarum continua suc- -cessione quasi ad mare Britannicum, que successio est versus boream. At illa longe minor portio aquarum, que -venit a mari Scythico, quaque etiam liberum fere habet exitum in cursu suo proprio versus occidentem ad dorsum Americe, non potis est cursum aquarum compellere versus austrum, nisi ad eam, quam diximus, metam, nempe circa fretum Britannicum. Necesse est. autem ut in motibus istis oppositis sit tandem aliqua meta, ubi occurrant et conflictentur, atque ubi in proximo mutetur subito ordo accessionis ; quemadmodum circa Gravelingam 90 DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. fier! diximus, limite videlicet accessionis Indice et Scythice. Atque inveniri euripum quendam ex contrariis fluxibus circa Hollandiam, non solum ex ea (quam diximus) inversione ordinis horarum in fluxu, sed etiam peculiari et visibili experimento, a plurimis observatum est. Quod si heec ita fiant, reditur ad id, ut necesse sit fieri, ut quo partes Atlantici et littora magis extenduntur ad austrum, et appropin- quant mari Indico, eo magis fluxus antevertat in precedentia, utpote qui oriatur a motu illo vero in mari Indico; quo vero magis ad boream (usque ad limitem communem, ubi repelluntur a gurgite antis- tropho maris Scythici), eo tardius atque in subse- quentia. Id vero ita fieri, experimentum istud progressus a freto Herculeo ad fretum Britannicum plane demonstrat. Itaque arbitramur etiam fluxum circa littora Africee antevertere fluxum circa fretum Herculeum, et, verso ordine, fluxum circa Norvegiam antevertere fluxum circa Suediam; sed id nobis ex- perimento aut historia compertum non est. Tertium experimentum est tale: Maria clausa ex altera parte, que Sinus vocamus, si exporrigantur inclinatione aliqua ab oriente in occidentem, que in consequentia est cum motu vero aquarum, habent fluxus vigentes et fortes: si vero inclinatione adver- sa, languidos et obscuros. Nam et mare Erythreum habet fluxum bene magnum, et Sinus Persicus, magis recta petens occidentem, adhuc majorem. At mare Mediterraneum, quod est sinuum maximus, et hujus partes Tyrrhenum, Pontus, et Propontis, et similiter mare Balticum, que omnia reflectunt ad orientem, DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. 91 destituuntur fere, et fluxus habent imbecillos. At ista differentia maxime elucescit in partibus Mediter- ranei, que quamdiu vergunt ad orientem, aut flec- tunt ad septentriones (ut in Tyrrheno et in lis que diximus maribus) quiete agunt absque estu multo. At postquam se converterint ad occidentem, quod fit in mari Adriatico, insignem recuperat flux- um. Cui accedit et illud, quod in Mediterraneo refluxus ille tenuis (qualis invenitur) incipit ab oc- eano, fluxus acontraria parte, ut aqua magis sequatur cursum ab oriente, quam refusionem oceani. Atque his tantum tribus experimentis in presentia utemur ad inquisitionem illam secundam. Possit tamen adjici probatio quedam consenta- nea cum his que dicta sunt, sed abstrusioris cujus- dam nature ; ea est, ut petatur argumentum hujusce motus ab oriente in occidentem, quem aquis adstruxi- mus, non solum a consensu cceli (de quo jam dictum est), ubi iste motus in flore est ac fortitudine preci- _ pua, sed etiam a terra, ubi protinus videtur cessare ; ita ut ista inclinatio sive motus vere sit cosmicus, at- que omnia a fastigiis coeli usque ad interiora terre transverberet. Intelligimus enim conversionem istam ab oriente in occidentem fieri scilicet (quem- admodum revera invenitur) super polos australem et borealem. Verissime autem diligentia Gilberti - nobis hoc reperit ; omnem terram et naturam (quam _ appellamus terrestrem) non delinitam sed rigidam, et, ut ipse loquitur, robustam habere directionem sive verticitatem latentem, sed tamen per plurima exquisita experimenta se prodentem, versus austrum 92 DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. et boream. Atque hanc tamen observationem plane ‘minuimus, atque ita corrigimus, ut hoc asseratur tantum de exterioribus concretionibus circa superfi- ciem terre, et minime producatur ad viscera ipsius terre (nam quod terra sit magnes, interim levi om- nino phantasia arreptum est; fieri enim prorsus nequit, ut interiora terre similia sint alicui substan- tie, quam oculus humanus videt, siquidem omnia apud nos a sole et celestibus laxata, subacta, aut in- fracta sint, ut cum iis que talem nacta sunt locum, quo vis coelestium non penetret, neutiquam consen- tire possint); sed quod nunc agitur, superiores incrus- tationes sive concretiones terre videntur consentire cum conversionibus cceli, aéris, atque aquarum, quatenus consistentia et determinata cum liquidis et fluidis consentire queant, hoc est, non ut vol- vantur super polos, sed dirigantur et vertantur versus polos. Cum enim in omni orbe volubili, qui vertitur super polos certos, neque habet motum cen- tri, sit participatio quedam nature mobilis et fixe; _ postquam per naturam consistentem sive se determi- nantem, ligatur virtus volvendi, tamen manet et intenditur, et unitur virtus illa et appetitus dirigendi se; ut directio et verticitas ad polos in rigidis, sit eadem res cum volubilitate super polos in fluidis. Superest inquisitio tertia; Unde et quomodo fiat reciprocatio illa sexhoraria estuum, que incidit in quadrantem motus diurni, cum differentia quam dix- imus? Id ut intelligatur, supponatur orbem terra-_ rum universum aqua cooperiri, ut in diluvio generali. Existimamus aquas, quippe ut in orbe integro, neque ~ Se MSR Pde DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. 93 impedito, semper in progressu se commoturas ab oriente in occidentem, singulis diebus ad certum ali- quod spatium (idque profecto non magnum ob exso- lutionem et enervationem virium hujus motus in confiniis terre), cum ex nulla parte objectu terra im- pediantur aque, aut cohibeantur. Supponatur rur- sus, terram unicam insulam esse, eamge in longitu- dine exporrigi inter austrum et septentriones, que forma ac situs motum ab oriente in occidentem maxime frenat et obstruit; existimamus aquas cur- sum suum directum et naturalem ad tempus por- recturas, sed rursus ab insula illa repercussas paribus intervallis relapsuras ; itaque unicum tantum fluxum maris in die futurum fuisse, et unicum similiter re- fluxum, atque horum singulis circiter 12 horas attributum iri. Atque ponatur jam (qued verum est et factum ipsum) terram in duas insulas divisam esse, veteris scilicet et novi orbis (nam Terra Australis situ suo rem istam non magnopere disturbat, quemad- modum nec Groenlandia aut Nova Zembla), easque ambas insulas per tres fere mundi Zonas exporrigi, inter quas duo Oceani, Atlanticus et Australis, inter- fluunt, et ipsi nunquam nisi versus polos pervil; existimamus necessario sequi, ut duo isti obices natu- ram duplicis reciprocationis universe moli aquarum insinuent et communicent, et fiat quadrans ille motus diurni; ut aquis scilicet utrimque frenatis, fluxus et refluxus maris bis in die, per spatia scilicet sex hora- rum, se explicet, cum duplex fiat processio, et duplex itidem repercussio.. Illa vero due insule, si instar _cylindrorum aut columnarum, per quas exporrigeren- 94, DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. tur quis dimensionibus et*rectis littoribus, facile demonstraretur, et cuivis occurreret iste motus, qui jam tanta varietate positure terre et maris confundi videtur et obscurari. Neque etiam est difficile con- jecturam capere nonnullam, qualem isti motui aqua- rum incitationem tribuere consentaneum sit, et quan- ta spatia in uno die conficere possit. Si enim sumantur (in estimationem hujus rei) littora aliqua ex iis que minus montosa aut depressa sunt, et oceano libero adjacent, et capiatur mensura spatii terre inter me- tam fluxus et metam refluxus interjacentis, atque illud spatium quadruplicetur propter estus singulis diebus quaternos, atque is numerus rursus duplicetur propter estus ad adversa littora ejusdem oceani, atque huic numero nonnihil in cumulum adjiciatur, propter omnium littorum altitudinem que ab ipsa fossa mari semper aliquantum insurgunt ; ista com- putatio illud spatium productura est, quod globus aque uno die, si liber ab impedimento esset, ac in orbe circa terram semper in progressu moveret, con- ficere possit ; quod certe nil magnum est. De differ- entia autem illa que coincidit in rationes motus — lune, et efficit periodum menstruam ; id fieri existi- mamus, quod spatium sexhorarium non sit mensura exacta reciprocationis, quemadmodum nec motus diurnus alicujus planetarum non restituitur exacte in horis 24, minime autem omnium luna. Itaque mensura fluxus et refluxus non est quadrans motus > stellarum fixarum, qui est 24, horarum, sed quadrans diurni motus lune. Mandata, Inquiratur utrum hora fluxus circum lit- DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. 95 tora Africe antevertat horam fluxus circa fretum Herculeum? Inquiratur utrum hora fluxus circa Norvegiam antevertat horam fluxus circa Suediam, et illa similiter horam fluxus circa Gravelingam ? * Inquiratur utrum hora fluxus ad littora Brasiliz antevertat horam fluxus ad littora Hispania Nove, et Floridz ? Inquiratur utrum hora fluxus ad littora Chine non inveniatur ad vel prope horam fluxus ad littora Peruvie, et ad vel prope horam refluxus ad littora | Africe et Floride ? Inquiratur quomodo hora fluxus ad littora Peru- viana discrepet ab hora fluxus circa littora Hispanic Nove, et particulariter quomodo se habeant differ- entie horarum fluxuum ad utraque littora Isthmi in America; et rursus quomodo hora fluxus ad littora . Peruviana respondeat hore fluxus circa littora Chinz ? Inquiratur de magnitudinibus fluxuum ad diver- sa littora, non solum de temporibus sive horis. Licet enim causentur fere magnitudines fluxuum per de- pressiones littorum, tamen nihilominus communicant etiam cum ratione motus veri maris, prout seeundus est aut adversus. Inquiratur de mari Caspio, que sunt bene mag- ne portiones aquarum concluse, absque ullo exitu in oceanum, si patiantur fluxum et refluxum, vel qua- lem, siquidem nostra fert conjectura, aquas in Caspio - posse habere fluxum unicum in die, non geminatum, atque talem ut littora orientalia ejusdem maris dese- rantur, cum occidentalia alluantur. 96 DE FLUXU ET REFLUXU MARIS. Inquiratur utrum fluxus augmenta in noviluniis et pleniluniis, atque etiam in equinoxiis, fiant simul in diversis mundi partibus? Cum autem dicimus simul, intelligimus non eadem hora (variantur enim hore secundum progressus aquarum ad littora,-ut diximus), sed eodem die. More. Non producitur inquisitio ad explicationem plenam consensus motus menstrui in mari cum motu lune; sive illud fiat per subordinationem, sive per concausam. Syzygie. Inquisitio prasens conjungitur cum inqui- sitione, utrum terra moveatur motu diurno? Si enim estus maris sit tamquam extrema diminutio motus diurni; sequetur globum terre esse immobi- lem, aut saltem moveri motu longe tardiore quam ipsas aquas. I DE PRINCIPIIS ATQUE ORIGINIBUS SECUNDUM FABULAS CUPIDINIS ET CCELI: SIVE, .: PARMENIDIS ET TELESII ET PRACIPUE DEMOCRITI PHILOSOPHIA TRACTATA IN FABULA DE CUPIDINE. Quz de Cupidine sive Amore ab antiquis memorata sunt, in eandem personam convenire non possunt ; quinetiam ab ipsis ponuntur Cupidines duo, et longo sane intervallo discrepantes ; cum unus ex lis deorum antiquissimus, alter natu minimus fuisse diceretur. Atque de antiquo illo nobis in prasentia sermo est. Narrant itaque Amorem illum omnium deorum fuisse antiquissimum, atque adeo omnium rerum, excepto Chao, quod ei cozevum perhibetur. Atque Amor iste prorsus sine parente introducitur. Ipse autem cum Ceelo mistus, et deos et res universas progenuit. A nonnullis tamen ovo prognatus incubante Nocte tra- ditus est. Ejus vero attributa ponuntur diversa, ut sit infans perpetuus, ceecus, nudus, alatus, sagittari- us; vis autem ejus precipua, et propria, ad corpora unienda valet: etiam claves etheris, maris, et terre ei deferebantur. Fingitur quoque et celebra- tur alter Cupido minor, Veneris filius, in quem attri- VOL. 11. H 93 PARMENIDIS, TELESII, buta antiquioris transferuntur, et propria multa adjiciuntur. Fabula ista, cum sequenti de Ceelo, brevi parabo- le complexu proponere videtur doctrinam de prin- cipiis rerum et mundi originibus; non multum dissidentem ab ea philosophia, quam Democritus exhibuit ; nisi quod videatur aliquanto magis severa, et sobria, et perpurgata. jus enim viri, licet acu- tissimi et diligentissimi, contemplationes gliscebant tamen, et modum tenere nesciz erant, nec se satis stringebant, aut sustinebant. Atque etiam hec ipsa placita, que in parabola delitescunt, quamvis paulo emendatiora, talia sunt, qualia esse possunt illa, quze ab intellectu sibi permisso, nec ab experientia conti- nenter et gradatim sublevato, profecta videntur ; nam illud vitium existimamus etiam prisca secula occupasse. In primis autem intelligendum est, que hic afferuntur, conclusa et prolata esse ex authoritate rationis humanz solummodo, et sensus fidem secuta: cujus jampridem cessantia et deficientia oracula me- rito rejiciuntur, postquam meliora et certiora morta- libus ex parte Verbi Divini affulserint. Itaque Chaos illud, quod Cupidini coevum erat, massam sive con- gregationem materie inconditam significabat. Ma- teria autem ipsa, atque vis et natura ejus, denique principia rerum in Cupidine ipso adumbrata erant. Ille introducitur sine parente, id est sine causa: causa enim effectus veluti parens est ; idque in tropis familiare et fere perpetuum est, ut parens et proles causam et effectum denotent. Materie autem prime, et virtutis atque actionis propriz ejus causa nulla esse potest in natura (Deum enim semper excipi- ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 99 mus), nihil enim hac ipsa prius. Itaque efficiens nulla, nec aliquid nature notius; ergo nec genus, nec forma. Quamobrem quacunque tandem sit illa materia, atque ejus vis et operatio, res positiva est et surda, atque prorsus ut invenitur accipienda, nec ex prenotione aliqua judicanda. Etenim modus si sciri detur, tamen per causam scirl non potest, cum sit post Deum causa causarum, ipsa incausabilis. Est enim terminus quidam verus et certus causarum in natura: atque eque imperiti est et leviter philoso- phantis, cum ad ultimam nature vim et legem posi- tivam ventum sit, causam ejus requirere aut fingere ; | ac in iis, que subordinata sunt, causam non deside- rare. Quare Cupido ab antiquis sapientibus ponitur in parabola sine parente, id est, sine causa. Neque nihil in hoc est; imo haud scimus an non res omni- um maxima. Nil enim philosophiam per-aque cor- rupit, ac illa inquisitio parentum Cupidinis; hoc est, quod philosophi principia rerum, quemadmodum in natura inveniuntur, non receperunt et amplexi sunt, ut doctrinam quandam positivam, et tanquam fide experimentali; sed potius ex legibus sermonum, et _ ex dialecticis et mathematicis conclusiunculis, atque ex communibus notionibus, et hujusmodi mentis extra naturam exspatiationibus, ea deduxerunt. Ita- que philosophanti quasi perpetuo hoc animo agitan- dum est, non esse parentes Cupidini, ne forte intel- lectus ad inania deflectat ; quia in hujusmodi per- ceptionibus universalibus gliscit animus humanus, et rebus et se ipso abutitur, et dum ad ulteriora tendit, ad proximiora recidit. Cum enim, propter angustias suas, iis que familiariter occurrunt et que una 100 PARMENDIS, TELESII, et subito mentem subire et ferire possunt, maxime moveri consuerit; fit ut cum ad ea, que secun- dum experientiam maxime universalia sunt, se ex- tenderit, et nihilominus acquiescere nolit, tum demum tanquam adhuc notiora appetens, ad ea, que ipsum plurimum affecerint, aut illaqueaverint, se vertit, et ea ut magis causativa, et demonstrativa quam ipsa illa universalia sibi fingit. Itaque quod prima rerum essentia, vis et Cupido, sine causa sit, jam dictum est. De modo vero ejus rel (que causam non recipit) videndum. Modus autem et ipse quoque per-obscurus est, idque a para- bola ipsa monemur, ubi eleganter fingitur Cupido ovum Nocte incubante exclusum. Certe sanctus philosophus ita pronuntiat : “ Cuncta fecit Deus pul- chra tempestatibus suis, et mundum tradidit disputa- tionibus eorum; ita tamen ut non inveniat homo opus, quod operatus est Deus a principio usque ad finem.” Lex enim summa essentie atque na- turze, que vicissitudines rerum secat et percurrit (id quod ex verborum complexu describi videtur ; “ opus quod operatus est Deus a principio usque ad finem”), vis scilicet primis particulis a Deo indita, ex cujus multiplicatione omnis rerum varietas emergat et confletur, cogitationem mortalium perstringere po- test, subire vix potest. Aptissime autem refertur illud de ovo Noctis ad demonstrationes, per quas Cupido iste in lucem editur. Que enim per affir- mativas concluduntur, videntur partus lucis; que “vero per negativas et exclusiones, ea tanquam a tenebris et nocte exprimuntur et educuntur. Est autem iste Cupido vere ovum exclusum a Nocte; no- ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 101 titia enim ejus (que omnino haberi potest) procedit per exclusiones et negativas.. Probatio autem per exclusionem facta, quedam ignoratio est, et tan- quam nox, quoad id quod includitur ; quare praclare Democritus atomos sive semina, atque eorum vir- tutem, nullius rei similia, quae sub sensum cadere posset, asseruit ; sed ea prorsus ceca et clandestina natura insignit. Itaque de ipsis pronuntiavit : Neque sunt igni simulata, neque ulli Preeterea rei quie corpora mittere possit Sensibus, et nostros adjectu tangere tactus : Et rursus de virtute eorum: At primordia gignundis in rebus oportet Naturam clandestinam cecamque adhibere, Emineat ne quid, quod contra pugnet et obstet. Itaque atomi neque ignis scintillis, neque aque guttis, neque aure bullis, neque pulveris granis, neque spiritus aut etheris minutiis, similes sunt. Neque vis et forma eorum aut grave quiddam est aut leve, aut calidum aut frigidum, aut densum aut rarum, aut durum aut molle, qualia in corporibus grandioribus inveniuntur; cum ist# virtutes, et re- lique id genus composite sint et conflate. Neque similiter motus naturalis atomi, aut motus ille est descensus, qui apppellatur naturalis, aut motus illi oppositus plage, aut motus expansionis et con- tractionis, aut motus impulsionis et nexus, aut motus rotationis ccelestium, aut quispiam ex aliis motibus grandiorum, simpliciter. Atque nihilominus et in 2 102 PARMENIDIS, TELESII, corpore atomi elementa omnium corporum, et in motu et virtute atomi initia omnium motuum et virtutum insunt. Veruntamen in hoc ipso, nimirum de motu atomi, collato ad motum grandiorum, phi- losophia parabole a philosophia Democriti dissentire videtur. Democritus enim non omnino_ parabole tantum, sed et sibi quoque impar, et fere contrarius reperitur in lis, que amplius ab eo circa hoe dicta sunt. Debuit enim motum heterogeneum atomo tribuere non minus, quam corpus heterogeneum et. virtutem heterogeneam. Verum ille motus duos, descensus gravium, et adscensus levium (quem per plagam sive percussionem magis gravium pellendo minus gravia in superius expediebat), delegit ex mo- tibus grandiorum, quos atomo ut primitivos commu- nicaret. Parabola autem heterogeneam et exclusi- onem ubique tuetur, tam substantia quam motu. At parabola ulterius innuit, harum, de quibus dixi- mus, exclusionum finem aliquem et modum esse; neque enim perpetuo Nox incubat. Atque Deicerte proprium est, cum de ejus natura inquiritur per sensum, ut exclusiones in affirmativis non terminen- tur. Alia vero est hujus rei ratio, ea scilicet, ut post debitas exclusiones et negationes aliquid affirmetur, et constituatur, et ut ovum quasi a tempestiva et matura incubatione excludatur; neque tantum o- vum excludatur Nocte, sed etiam ex ovo excludatur persona Cupidinis ; hoc est ut non tantum educatur et extrahatur hujusce rei notio quedam ex ignora- tione, verum etiam notio distincta et confusa. At- que de demonstrationibus, quales ex circa materiam ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 103 primam esse possint, hee habuimus, que cum sen- su parabole maxime convenire arbitramur. Veni- endum igitur ad Cupidinem ipsum, materiam sci- licet primam et dotes ejus, quas tanta circumstat nox; et videndum quid parabola ad illam lucis af- ferat. Neque nos fugit, opiniones hujusmodi duras et fere incredibiles ad hominum sensus et cogitationes accedere. Atque ejus certe rei periculum jam fac- tum esse plane cernimus in hac ipsa Democriti phi- losophia de atomis, que quia paulo acutius et altius in naturam penetrabat, et a communibus notionibus erat remotior, a vulgo pueriliter accipiebatur ; sed et philosophiarum aliarum, que ad vulgi captum magis accedebant, disputationibus, tanquam ventis, agitata et fere exstincta est. Et tamen etiam ille vir suis temporibus summa admiratione floruit, et Pentathlus dictus est ob multiplicem scientiam, et in- ter omnes philosophos, omnium consensu, maxime physicus est habitus, ut magi quoque nomen obtine- ret. Neque Aristotelis pugnz et dimicationes (qui Ottomannorum more de regno suo philosophiz anxi- us erat, nisi fratres trucidasset ; cui etiam cure erat, ut ex ejus verbis liquet, ne quid posteri scilicet dubi- tarent) tantum sua violentia, nec etiam Platonis ma- jestas et solennia tantum reverentia potuerunt, ut philosophiam hance Democriti delerent. Sed dum illa Aristotelis et Platonis strepitu et pompa profes- soria in scholis circumsonarent et celebrarentur, hee ipsa Democriti apud sapientiores, et contemplatio- num silentia et ardua arctius complexos, in magno honore erat. Certe in seculis illis Romane doctri- 3 104. PARMENIDIS, TELESH, nz, illa Democriti et mansit et placuit; cum Cicero ejus viri ubique summa cum laude mentionem faciat, et non ita multo post preconium illud poéte, qui videtur ex temporis sui judicio (ut solent illi) de eo © locutus esse, conscriptum sit et exstet, Cujus prudentia monstrat Magnos posse viros, et magna exempla daturos, Vervecum in patria crassoque sub aere nasci. Juy., Sat. x. ver. 48. Itaque non Aristoteles aut Plato, sed Gensericus et Attila et barbari hanc philosophiam pessum dederunt. Tum enim, postquam doctrina humana naufragium perpessa esset, tabule istze Aristotelice et Platonice philosophiz, tanquam materiz cujusdam levioris et magis inflate, servatze sunt, et ad nos pervenerunt, dum magis solida mergerentur, et in oblivionem fere venirent. Nobis vero digna videtur Democriti philosophia, que a neglectu vindicetur, presertim quando cum auctoritate prisci seculi in plurimis consentiat. Primo itaque describitur Cupido ut persona quedam ; eique attribuuntur infantia, ale, sagitte, alia, de quibus sigillatim postea dicemus. Sed hoc interim sumimus; antiquos proposuisse ma- materiam primam (qualis rerum principium esse potest) formatam et dotatam, non abstractam, poten- tialem, informem. Atque certe materia illa spoliata, et passiva, prorsus humane mentis commentum quoddam videtur, atque inde ortum, quia intellectui humano illa maxime esse videntur, quze ipse potissi- mum haurit, et quibus ipse plurimum afficitur. Itaque fit ut forme (quas vocant) magis existere - ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 105 videantur, quam aut materia, aut actio: quod illa latet, hee fluit; altera non tam fortiter impingitur, altera non tam censtanter inheret. Imagines autem illz contra, et manifeste et constantes putantur; adeo ut materia illa prima et communis tanquam accessori- um quiddam videatur, et loco suffulcimenti; actio autem quevis tanquam emanatio tantum a forma, at- que prorsus prime partes formis deferantur. At- que hinc fluxisse videtur formarum et idearum reg- num in essentiis, materia scilicet addita quadam phantastica. Aucta etiam sunt ista superstitione nonnulla (errorem, intemperantiam, ut fit, secuta), et ideze abstracte quoque introducte, et earum dig- nitates; tanta confidentia et majestate, ut cohors somniantium vigilantes fere oppresserit. Verum ista ut plurimum evanuerunt, licet alicui, nostro hoc seculo, cure fuerit, ea sponte inclinantia fulcire et excitare, majore ausu (ut nobis videtur) quam fruc- tu. Verum quam preter rationem materia abstracta principium ponatur (nisi obstent prejudicia) facile perspicitur. Formas siquidem separatas quidem ac- tu subsistere posuerunt, materiam separatam nemo; ne ex iis, qui eam ut principium adhibuerunt ; atque ex rebus phantasticis entia constituere durum. vide- tur ac perversum, neque inquisitioni de principiis consonum. Neque enim queritur quomodo naturam entium commodissime cogitatione complectamur, aut distinguamus, sed que sint vere entia prima et maxime simplicia, ex quibus cetera deriventur. Primum autem ens non minus vere debet existere, quam que ex €0 fluunt; quodammodo magis. Au- 106 PARMENIDIS, TELESII, thupostaton enim est, et per hoc reliqua. At que dicuntur de materia illa abstracta, non multo meliora sunt, quam si quis mundum et res ex categoriis et hu- jusmodi dialecticis notionibus, tanquam ex principiis, fieri asserat. Parum enim interest, utrum quis mun- dum fieri ex materia et forma, et privatione dicat, an ex substantia et qualitatibus contrariis. Sed omnes fere antiqui, Empedocles, Anaxagoras, Anaxi- menes, Heraclitus, Democritus, de materia prima in ceteris dissidentes, in hoc convenerunt, quod ma- teriam activam, forma nonnulla, et formam suam’ dispensantem, atque intra se principlum motus ha- bentem, posuerunt. Neque aliter cuiquam opinari licebit, qui non experientiz plane desertor esse velit. Itaque hi omnes mentem rebus submiserunt. At Plato mundum cogitationibus, Aristoteles vero etiam cogitationes verbis, adjudicarunt ; vergentibus etiam tum hominum studiis ad disputationes et sermones, et veritatis inquisitionem severiorem missam facientibus. Quare hujusmodi placita magis toto genere repre- hendenda, quam proprie confutanda, videntur. Sunt enim ecorum, qui multum loqui volunt, et parum scire. Atque abstracta ista materia est materia disputationum, non universi. Verum rite et ordine philosophanti, nature plane facienda est dissectio non abstractio (qui autem secare eam nolunt, abstrahere coguntur), atque omnino materia prima ponenda est conjuncta cum forma prima, ac etiam cum principio motus primo, ut invenitur. Nam et motus quoque abstractio infinitas phantasias peperit, de animis, vitis, et similibus, ac si iis per materiam et formam ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA, 107 non satisfieret, sed ex suis propriis penderent ila principlis. Sed hac tria nullo modo discerpenda, sed tantummodo distinguenda; atque asserenda materia (qualiscunque ea sit) ita ornata, et appa- rata, et formata, ut omnis virtus, essentia, actio, at- que motus naturalis ejus consecutio et emanatio esse possit. Neque propterea metuendum, ne res torpe- ant, aut varietas ista, quam cernimus, explicari non possit, ut postea docebimus. Atque quod materia prima forma nonnulla sit, demonstratur a parabola in hoc, quod Cupidinis est persona quedam. Ita tamen ut materia ex toto, sive massa materi, quon- dam informis fuerit: Chaos enim informe, Cupido persona quedam. Atque hxc cum sacris literis op- time conveniunt. Neque enim scriptum est quod Deus hylen in principio creavit, sed celum et terram. Subjungitur etiam descriptio nonnulla status re- rum, qualis fuerit ante opera dierum, in qua distincta mentio fit terra et aque, quae sunt nomina formarum; sed tamen quod massa secundum totum erat infor- mis. Verum introducitur in parabolam Cupido ita personatus, ut sit tamen nudus. Itaque post illos, qui materiam ponunt abstractam, proxime (sed in contrarium) peccantilli, qui eam ponunt non exutam. Atque de hac re quedam adspersimus in iis, que de: demonstrationibus, quales in materiam primam con- veniant, et de heterogenea ipsius materiz a nobis jam dicta sunt. At hic, quem nunc ingrediemur, est proprius ejus rei tractandz locus. Videndum ergo ex iis, qui principia rerum in materia formata fun- daverunt, quinam sint illi, qui formam materie 108 PARMENIDIS, TELESII, tribuerint nativam et nudam, et qui rursus superfu- sam etindutam. Inveniuntur autem omnino quatu- or opinantium secte. Prima est eorum, qui unum quippiam asserunt rerum principium, diversitatem autem entium constituunt in natura ejusdem princi- pli fluxa et dispensabili. Secunda eorum, qui princi- pium rerum ponunt substantia unicum, idque fixum et invariabile, diversitatem entium deducunt per hujusmodi principii diversas magnitudines, figuras, et posituras. Tertia eorum, qui plura constituunt rerum principia; et diversitatem entium ponunt in eorum temperamento et mistione. Quarta eorum, qui infinita aut saltem numerosa constituunt rerum principia, sed specificata et effigiata; quibus nihil opus ut comminiscantur aliquid, quod res deducat ad multiplex, cum naturam jam a principio disgregent. Inter quos secunda secta nobis videtur solummodo Cupidinem exhibere, ut est, nativum et exutum. Prima vero introducit eum tanquam velo discretum, tertia tunicatum, quarta etiam chlamydatum et fere sub larva. Atque de singulis pauca dicemus, ad meliorem parabole explicationem. Primo igitur ex lis, qui unum rerum principium statuerunt, nemi- nem invenimus qui illud de terra affirmaret. Ob- stabat scilicet terre natura quieta, et torpens, et min- ime activa, sed cceli et ignis et reliquorum patiens ; ne idcuipiam in mentem veniret asserere. Attamen prisca sapientia Terram proximam a Chao ponit, Cceli- que primo parentem, deinde nuptam; ex quo con- jugio omnia. Neque propterea hoc accipiendum, ac si veteres unquam statuissent terram principium ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 109 essentie ; sed principium vel originem potius sche- matismi sive systematis. Itaque hance rem ad para- bolam sequentem de Ccelo rejicimus; ubi de originibus inquiremus ; que est inquisitio ad illam de principiis posterior. At Thales aquam principium rerum posuit. Vi- debat enim materiam precipue dispensari in humido, humidum in aqua. Consentaneum autem esse illud rerum principium ponere, in quo virtutes entium et vigores, presertim elementa generationum et instau- rationum potissimum inyenirentur. Genituram ani- malium humidam ; etiam plantarum semina et nuclea, quamdiu vegetarent, nec effoeta essent, tenera et mollia. Metalla quoque liquescere et fluere, et esse tanquam terre succos concretos, vel potius aquas quasdam minerales. ‘Terram ipsam imbribus aut ir- rigatione fluviorum fcecundari et instaurari, nihilque aliud videri terram et limum, quam feces et sedi- menta aque. At aérem planissime esse aque ex- spirationem atque expansionem. Quin et ignem ipsum non concipi, neque omnino durare aut ali, nisi ex humido et per humidum. Pinguedinem autem illam humidi, in qua flamma et ignis sustentantur et vivunt, videri quandam aque maturitatem et con- coctionem. Corpus rursus et molem aque per uni- versum, ut fomitem communem, dispertiri. Oceanum, terre circumfundi : vim maximam aquarum dulcium subterraneam, unde fontes et fluvii, qui, venarum - instar, aquas per terrze et faciem et viscera deportent. At immensas vaporum et aquarum congregationes in supernis esse, utque aliam quandam aquarum univer- 110 PARMENIDIS, TELESII, sitatem, utpote a qua inferiores aque, atque adeo oceanus ipse reparentur et reficiantur: etiam ignes coelestes existimabat aquas illas et vapores depascere ; neque enim aut sine alimento subsistere, aut ali- unde ali posse; figuram autem aque, que in ejus particulis (guttis videlicet) cernitur, eandem cum figura universi esse, rotundam nempe et sphericam ; quin et undulationem aque, etiam in aére et flamma, notari et conspici: motum denique aque habilem, nec torpescentem, nec prefestinum, numerosissimam autem piscium et aquatilium generationem. Sed Anaximenes aéren) delegit, quod unum esset rerum principium. Nam si moles in constituendis rerum principlis spectanda sit, videtur aér longe maxima universi spatia occupare. Nisi enim detur vacuum separatum, aut recipiatur superstititio illa de hetero- genea ccelestium et sublunarium; quicquid a globo terre ad ultima coeli extenditur spatii, atque astrum aut meteorum non est, aérea substantia compleri videtur. Atque globi terrestris domicilium instar puncti ad cceli ambitum censetur. In «there vere ipso, quantula portio in stellis conspergitur ? cum in citimis spheris singule conspiciantur, in ultima, licet ingens earum numerus sit, tamen, pre spatiis inter- stellaribus, exiguum quiddam spatii siderum appa- reat; ut omnia tanquam in vastissimo aéris pelago natare videantur. Neque parva est ea portio aéris et splritus, que in aquis et cavis terre locis sedem et moram habet; unde aque fluorem suum recipiunt. Quin et extenduntur quandoque et intumescunt ; terrze autem non solum porositas sua accidit, sed ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. iB | etiam tremores et concussiones, evidentia signa venti et aéris inclusi. Quod si media quedam natura sit propria principiorum, ut tantz varietatis possit esse susceptiva; ea prorsus in aére reperiri videtur. Est enim aér tanquam commune rerum vinculum, non tantum quia ubique presto est, et succedit, et vacua possidet, sed multo magis quod videtur esse nature cujusdam medi et adiaphore. Hoc enim corpus illud est, quod lucem, opacitatem, omniumque colo- rum tincturas, et umbrarum eclipses excipit et vehit ; quod sonorum etiam harmonicorum, et (quod multo majus est) articulatorum, impressiones et signaturas motu accuratissimo discriminat; quod odorum dif- ferentias, non tantum generales illas suavis et foetidi, gravis, acuti, et similium, sed proprias et specificatas, rose, viole, subit nec confundit ; quod ad celebres et potentissimas illas qualitates calidi, frigidi, etiam humidi, sicci, quodammodo equum se prebet, in quo vapores aquei, halitus pingues, spiritus salium, me- tallorum fumi, suspensa volant; denique in quo radii coelestes, et arctiores rerum consensus et discor- dize, secreto commeant, et obmurmurant; ut sit aér veluti chaos secundum, in quo tot rerum semina agant, errent, tentent, atque experiantur. Postremo, si vim genialem et vivificantem in rebus consulas, que ad rerum principia manuducat eaque manifestet, etiam aéris potiores partes esse videntur; adeo ut aéris, et spiritus, et anime, vocabula usu nonnunquam confundantur. Idque merito, cum vite paulo adul- tioris (exceptis scilicet rudimentis illis vite in embry- onibus et ovis) respiratio aliqua comes sit veluti 112 PARMENIDIS, TELESII, individuus ; adeo ut pisces concreta et conglaciata aquarum superficie suffocentur. Etiam ignis ipse, nisi ab aura circumfusa animetur, exstinguitur, nihil- que aliud videtur, quam aér attritus, irritatus et incensus ; quemadmodum aqua e contra videri possit aéris coagulum et receptus. Etiam terram perpetuo aérem exhalare, neque ut per aquam in formam aéris transitum faciat opus habere. Heraclitus vero magis acutus, sed minus credibilis, ignem rerum principium posuit. Neque enim naturam mediam, que maxime vaga et corruptibilis esse solet, sed naturam summam et perfectam, que corruptionis et alterationis terminus quidam sit, ad rerum principia constituenda quesivit. Videbat autem maximam rerum varietatem et perturbationem in corporibus solidis et consistentibus inveniri. ‘Talia enim corpora organica esse possunt, et veluti machine quedam, que etiam ex figura innumeras variationes nancis- cuntur, qualia sunt corpora animalium et plantarum. Etiam in his ipsis, ea quoque, que organica non sunt, tamen si acutius introspiciantur, valde esse dissimilia reperiuntur. Quanta enim dissimilitudo inter partes animalium illas ipsas, que vocantur similares? cere- brum, humorem crystallinum, albuginem oculi, os, membranam, cartilaginem, nervum, venam, carnem, pinguedinem, medullam, sanguinem, sperma, spiri- tum, chylum, reliqua? etiam inter partes vegeta- bilium, radicem, corticem, caulem, folium, florem, semen, et similia? At fossilia organica non sunt certe, sed tamen et in una specie varie commista sunt, et ad invicem admodum copiosam varietatem ostendunt. - ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 113 Quamobrem basis illa diversitatis entium, ampla, lata et exporrecta, in qua tantus rerum apparatus eluces- cit et obversatur, constitui videtur in natura solida et consistenti. Corpora vero liquorum vis schematismi organici plane deserit. Neque enim reperitur per totam istam naturam visibilem, aut animal, aut planta, in corpore mere fluido. Ergo numerosissima illa varietas a natura liquida abscinditur, et subdu- citur. Manet nihilominus varietas non parva, ut in tanta diversitate fusilium, succorum, destillatorum, et hujusmodi, manifestum est. At in aérils et pneu- maticis corporibus arctatur multo magis varietas, et obducitur promiscua quedam rerum _ similitudo. Certe vis illa colorum et saporum, quibus liquores quandoque distinguuntur, omnino cessat; odorum vero manet, atque aliarum nonnullarum, ita tamen, ut transeant, confundantur, et minus hereant ; adeo ut in universum quo magis ad ignis naturam fiat ap- propinquatio, tantum de varietate depereat. At postquam ad ignis naturam ventum est, ejusque rectificati et purioris, omne organum, omnisque proprietas, omnis dissimilaritas exuitur, atque na- tura tanquam in vertice pyramidali in’ unum coire videtur, atque ad terminum actionis sue pro- prie pervenisse. Itaque incensionem sive ignescen- tiam pacem nominavit, quia naturam componeret ; generationem autem bellum, quia ad multiplex dedu- _ceret. Atque ut ista ratio (qua res a varietate ad unum, et ab unitate ad varium, fluminis instar, flue- rent, et refluerent) aliquo modo explicari_ posset ; ignem ei densari et rarescere placuit, ita tamen ut VOL. 1. I 114 PARMENIDIS, TELESII, rarescentia illa versus naturam igneam, actio esset nature directa et progressiva; densatio autem ve- luti retrogradatio nature et destitutio. Utrumque fato et certis periodis (secundum summam) fieri cen- sebat : ut mundi istius, qui volvitur, futura sit quan- doque conflagratio, et deinde instauratio, atque incensionis et generationis series perpetua et suc- cessio. Ordinem autem (si quis diligenter versetur in tenui ea, que de hoc viro atque ejus decretis ad nos pervenit, memoria) diversum statuit incensionis et exstinctionis. In scala enim incensionis, nihil ab lis, que vulgata sunt, dissentiebat; ut progressus rarescentie et extenuationis esset a terra ad aquam, ab aqua ad aérem, ab aére ad ignem; at non idem decursus, sed ordinem plane invertebat. Ignem enim per exstinctionem terram educere asserebat, tanquam feces quasdam atque fuligines ignis; eas deinceps uditatem concipere et colligere, unde aque fiat efluvium, que rursus aérem emittat et exspiret ; ut ab igne ad terram mutatio fiat in preceps, non gradatim. Atque hee, aut iis meliora, cogitabant illi, qui unum rerum principium statuerunt, naturam simpli- citer intuiti, non contentiose. Atque laudandi sunt, quod vestem unicam Cupidini tribuerint, id quod nuditati proximum est; atque hujusmodi vestem, que est (ut diximus) veli cujuspiam instar, non pro- fecto tela spissioris. Vestem autem Cupidinis ap- pellamus formam aliquam materiz prime attributam, que asseratur esse cum forma alicujus ex entibus secundis substuntialiter homogenea. Ista autem £T DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 115 que de aqua, aére, igne, ab istis asseruntur, non firmis admodum rationibus nixa, reprehendere non fuerit difficile ; neque causa videtur cur de singulis disseramus, sed tantum in genere. Primo itaque videntur antiqui illi in inquisitione principiorum, rationem non admodum acutam instituisse, sed hoc solummodo egisse, ut ex corporibus apparentibus et manifestis, quod maxime excelleret, quererent, et, quod tale videbatur, principium rerum ponerent ; tanquam per excellentiam, non vere aut realiter. Putabant enim hujusmodi naturam dignam, que sola esse diceretur qualis apparet: catera vero ean- dem ipsam naturam esse existimabant, licet minime secundum apparentiam; ut vel per tropum locuti, vel tanquam fascinati videantur, cum impressio for- tior reliqua traxerit. At vere contemplantem, zequum se prebere oportet ad omnia, atque principia rerum statuere, que etiam cum minimis et rarissimis, et maxime desertis quibuscunque entium conveniant, non tantum cum maximis et plurimis et vigentibus. Licet enim nos homines entia, que maxime occurrunt, maxime miremur, tamen nature sinus ad omnia lax- atur. Quod si principium illud suum teneant non per excellentiam, sed simpliciter, videntur utique in duriorem tropum incidere ; cum res plane deducatur ad equivocum, neque de igne naturali, aut naturali aére, aut aqua, quod asserunt, predicari videatur, sed de igne aliquo phantastico et notionali (et sic de ceteris), qui nomen ignis retineat, definitionem abneget. Porro videntur et illi in eadem incommoda compelli, que assertores materie abstracte subeunt. 2 116 PARMENIDIS, TELESII, Ut enim illi materiam potentialem et phantasticam ex toto, ita et isti ex parte introducunt. Ponunt etiam materiam quoad aliquid (principium illud nempe suum) formatam et actualem; quoad reliqua tantum potentialem. Neque aliquid lucri fieri per istud genus principii unici videtur, magis quam per illud materiz abstracte ; nisi quod habetur aliquid quod obversetur ad intellectum humanum, in quo cogitatio humana magis defigatur et acquiescat, et per quod notio principii ipsius paulo plenior sit, re- liquorum omnium abstrusior, et durior. Sed scilicet illa tate pradicamenta regnum non acceperant, ut potuisset principium illud nature abstracte latere sub fide et tutela pradicamenti substantiz. Itaque nemo ausus est confingere materiam aliquam plane phantasticam, sed principium statuerunt secundum sensum, aliquod ens verum; modum autem ejus dispensandi (liberius se gerentes) phantasticum. Nihil enim inveniunt, imo nec comminiscuntur, quo appetitu aut stimulo, aut qua ratione, via, aut ductu, istud principium suum a se degeneret, et rursus se recipiat. At cum tanti appareant per universum contrariorum exercitus, densi, rari, calidi, frigidi, lucidi, opaci, animati, inanimati; et aliorum pluri- morum que se invicem oppugnant, privant, peri- munt; hec omnia ab uno quopiam rei materiate fonte manare putare, neque tamen ullum ejus rei modum ostendere, speculationis cujusdam attonite videtur, et inquisitionem deserentis. Nam si de re ipsa per sensum constaret, ferendum esset, licet modus esset in obscuro; rursus si modus vi rationis ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 117 erutus esset aliquis habilis et credibilis, discendum fortasse ab apparentiis; sed minime postulandum, ut lis assentiamus, quorum nec entia per sensum manifesta, neque explicationes per rationem proba- biles. Preterea, si unum esset rerum principium, debuerat ejus conspici in omnibus rebus nota que- dam, et tanquam partes potiores, et praedominantia nonnulla; neque inveniri principatum -ullum, quod principio ex diametro opponatur. Etiam in medio collocari debuerat, ut omnibus commodius sui copi- am faceret, et per ambitum se diffunderet. At horum nihil esse in illis placitis invenitur. Nam terra, que a principii honore separatur, et excluditur, videtur suscipere et fovere naturas illis tribus princi- palibus oppositas, cum ad mobilitatem et lucidam naturam ignis, opponat naturam quietam et opacam; ad tenuitatem et mollitiem aéris, opponat similiter naturam densam et duram, et ad humiditatem et se- quacitatem aque, naturam siccam, rigidam, et aspe- ram; atque ipsa quoque terra medium locum occu- parit, ceteris deturbatis. Porro, si unicum esset rerum principium, debuerat et illud tum ad rerum generationem, tum ad earum dissolutionem, equam prebere naturam. Tam enim est principii, ut res in illud solvantur, quam ut res ex illo gignantur. At hoc non fit ; sed ex lis corporibus aer et ignis ad materi- am generationis prebendam inepta videntur, ad eorum resolutionem excipiendam parata. At aqua contra ad generationem benigna et alma; ad resolu tionem sive restitutionem magis aliena et aversa; id quod facile cerneretur, si imbres paulisper cessarent. 118 PARMENIDIS, TELESII, Quin et putrefactio ipsa nullo modo res ad aquam puram et crudam redigit. Sed longe maximus error, quod constituerunt principium corruptibile et mortale. Id enim faciunt, cum principium introdu- cunt tale, quod naturam suam in compositis deserat et deponat. Nam quodcunque suis mutatum finibus exit, Continuo hoc mors est illius, quod fuit ante. Verum hac ratione magis nobis opus erit statim, cum ad illam tertiam sectam, que plura decrevit rerum principia, sermo jam ordine devectus sit, que certe secta plus roboris habere videri possit, plus prejudicii, certe habet. Itaque ad opiniones non secundum genus et in communi, sed singulas accede- mus. | Itaque ex iis, qui plura principia dixerunt, sepa- rabimus eos qui infinita asserunt. Ille enim locus de infinito ad parabolam Ceeli pertinet. Verum ex antiquis Parmenides duo rerum principia, ignem et terram, dixit, sive coelum et terram. Solem enim et sidera verum ignem esse asseruit, eumque purum et limpidum, non degenerem, qualis apud nos est ignis, — qui, tanquam Vulcanus in terram dejectus, ex casu claudicat. Parmenidis vero placita instauravit seculo nostro Telesius, vir peripateticis rationibus (si aliquid illze essent) potens et instructus, quas etiam in illos ipsos vertit ; sed affirmando impeditus, et destruendo quam adstruendo melior. Ipsius vero Parmenidis in- ventorum parca admodum et perexilis memoria. Attamen fundamenta similis opinionis plane jacta vi- dentur in libro, quem Plutarchus “ De primo frigido” ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 119 conscripsit ; qui tractatus videtur ex aliquo tractatu antiquo, qui tunc temporis exstabat, jam pertit, de- scriptus et desumptus. Habet enim non pauca et acutiora et firmiora, quam solent esse authoris ipsius, qui ea vulgavit; a quibus monitus atque ex- citatus videtur Telesius, ut ea et studiose arriperet, et strenue persequeretur in suis de natura rerum commentariis. Placita autem hujus secte sunt hu- jusmodi. Primas formas ac prima entia activa, atque adeo primas substantias, calorem et frigus esse ; eadem nihilominus incorporea existere; sed subesse materiam passivam et potentialem, que corpoream molem preebeat, atque sit utriusque nature ex aquo susceptiva, ipsa omnis actionis expers. Lucem pullulationem caloris esse, sed caloris dissipati, qui, coéundo multiplicatus, sit robustus et sensibilis. Opacitatem similiter destitutionem et confusionem nature radiantis ex frigore. Rarum et densum ca- loris et frigoris texturas et veluti telas esse; ca- lorem vero et frigus eorum effectores et opifices, densante opus frigore et inspissante, divellente au- tem calore et extendente. Ex ejusmodi texturis indi corporibus dispositionem erga motum, vel ha- bilem vel aversam, raris videlicet promptam et habi- lem, densis torpescentem et aversam. Itaque calorem per tenue motum excitare et peragere, frigus per densum motum compescere et sedare. Quare esse et poni quatuor naturas coéssentiales, atque conjugatas, easque duplices, ordinem eum, quem diximus, ad invicem servantes (fons enim calor et frigus, caeterze emanationes) ; sed tamen perpetuo 120 PARMENIDIS, TELESIiI, concomitantes et inseparabiles. as esse, calidum, lucidum, rarum, mobile. Et quatuor rursus his op- positas, frigidum, opacum, densum, immobile. Sedes vero et contignationes prime conjugationis, in ceelo, sideribus, ac precipue in sole statui; secunde in terra. Ccelum enim e summo integroque calore et materia maxime explicata esse calidissimum, luci- dissimum, tenuissimum, maxime mobile. Terram contra, ex frigore integro et irrefracto, et materia maxime contracta, frigidissimam, tenebricosissimam, densissimam, penitus immobilem, ac summopere motum exhorrentem. Summitates vero cceli natu- ram suam integram atque illasam servare, diversita- tem nonnullam inter se admittentes, sed a contrarii violentia et insultu penitus semotas: similem per ima sive intima terre constantiam esse, extrema tan- tum, ubi contrariorum sit appropinquatio et concur- sus, laborare, et ab invicem pati et oppugnari. Ccelum itaque tota mole et substantia calidum, et omnis contrariz nature prorsus expers, sed inequa- liter; aliis partibus scilicet magis calidum, aliis minus. Stellarum enim corpus intensius calidum, interstellare remissius; quin et stellis ipsis alias aliis ardentiores, et ignis magis vividi et vibrantis: ita tamen ut contraria natura frigoris, aut aliquis ejus gradus, nunquam eo penetret; recipere enim diver- sitatem nature, contrarietatem non recipere. Neque vero de calore aut igne coelestium, qui est integer et nativus, ex igne communi judicium omnino fieri. Ignem enim nostrum extra locum suum, - trepidum, contrariis circumfusum, indignum, et sti- ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 121 pem alimenti, ut conservetur, emendicantem, et fu- gientem: at in ccelo vero locatum, ab impetu alicujus contrarii disjunctum, constantem, ex se et similibus conservatum, et proprias operationes libere et absque molestia peragentem. Item ccelum omni parte lu- cidum, sed secundum magis et minus. Cum enim sint, ex stellis notis et numeratis, que nisi ccelo sereno conspicl non possint, atque in galaxia sint nodi minutarum stellarum, que albedinem quandam conjuncte, non corpus lucidum distincte represen- tent, nemini dubium esse posse, quin et sint stelle complures quoad nos invisibiles ; atque adeo univer- sum coeli corpus luce preditum sit, licet fulgore non tam robusto et vibrante, nec radiis tam confertis et constipatis, ut tanta spatia distantiarum vincere queat, et ad nostrum aspectum pervenire. Ita rursus ccelum universum ex substantia tenui et rara, nil in ea contrusum, nil illibenter compactum, sed tamen alia parte materiam magis explicatam, alia minus explicatam sortiri. Postremo, motum cceli eum in- veniri, qui rei maxime mobili competat, conversionis nimirum sive rotationis; motus enim circularis abs- que termino est, et sui gratia, motus in linea recta, ad terminum et ad aliquid, et tanquam ut quiescat. Itaque universum ccelum motu circulari ferri, nec ullam ejus partem hujus motus expertem esse; sed tamen quemadmodum et in calore, et in luce, et rari- tate coeli versatur ineequalitas, ita et in motu eandem notari; adeoque magis insigniter, quia observationem humanam magis lacessit et sustinet, ut etiam calculos pati possit. Motum autem orbicularem et incita- tione differre posse, et latione; incitatione, ut sit 122 PARMENIDIS, TELESII, celerior aut tardior; latione, ut sit in circulo per- fecto, aut aliquid habeat spiree, neque se plane restituat ad cundem terminum (nam linea spiralis ex circulo et recta composita est); itaque hee ipsa coelo accidere, varietatem nempe incitationis, et de- flexionem a restitutione, sive spiralitatem. Nam et stelle inerrantes et planet impariter properant ; et planete evidenter a tropico in tropicum deflectunt, atque quo sublimiora ccelestia sunt, eo et majorem incitationem sortiuntur, et propiorem spiram. Nam si phenomena simpliciter, atque ut conspiciuntur, accipiantur, et ponatur motus diurnus unus naturalis et simplex in ccelestibus, et formositas illa mathema- tica (ut motus reducantur ad circulos perfectos) contemnatur, et recipiantur linez spirales; et con- trarietates ille motuum in consecutione, ab oriente in occidentem (quem vocant primi mobilis), et rursus ab occidente in orientem (quem vocant motum pro- prium planetarum) redigantur in unum, salvando differentiam temporis in restitutione per prefestina- tionem et derelictionem, et diversam politatem zodiaci per spiras; manifestum est hoc, quod dixi- mus, evenire. Exempli gratia, ut luna, que est planetarum infima, incedat et tardissime, et per spiras maxime raras et hiantes. Atque talis quedam natura portionis illius cceli, que fit (propter distanti- am a contrario) firma et perpetua, huic secte videri possit. Utrum vero veteres terminos servarit Tele- sius, ut talia esse putaret, quacunque supra lunam collocantur, cum luna ipsa; an altius vim inimicam adscendere posse, perspicue non ponit. At terre (que est opposite nature contignatio et sedes) por- ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 123 tionem itidem maximam intemeratam et inconcus- sam statuit, et quo celestia non penetrent. Eam vero qualis sit, non esse cur inquiratur, ait. Sat esse ut quatuor illis naturis, frigiditate, opacitate, densi- tate, et quiete, iisque absolutis, et nullatenus immi- nutis, dotata judicetur. Partem autem terre versus superficiem ejus, veluti quendam corticem, aut incrustationem, generationi rerum assignat ; omnia- que entia que nobis quovis modo innotuerunt, etiam ponderosissima, durissima, et altissime demersa, me- talla, lapides, mare, ex terra per calorem cceli aliqua ex parte versa et subacta, et que nonnihil caloris, radiationis, tenuitatis, et mobilitatis jam conceperit, et denique ex media inter solem et terram puram natura participet, consistere. Itaque necesse est, ut terra illa pura infra profundissima maris, minerarum, et omnis generati deprimatur; et a terra illa pura usque ad lunam, aut altiora fortasse, media quedam natura ex temperamentis et refractionibus cceli et terre collocetur. Postquam autem interiora utrius- que regni satis muniisset, expeditionem et bellum molitur. Nam in spatiis illis intra extima cceli et intima terre, omnem tumultum et conflictum, et tartarismum inveniri, ut fit in imperiis, in quibus illud usu venit, ut fines incursionibus et violentiis in- festentur, dum interiores provincie secura pace fru- untur. Has itaque naturas et earum concretiones, sese assidue generandi et multiplicandi, et quaqua- versus offundendi, et molem materi universam occupandi, et sese mutuo oppugnandi et invadendi, et propriis se sedibus deturbandi et ejiciendi, et sese in lis constituendi, preterea et alterius nature vim, 124 PARMENIDIS, TELESI, et actiones, et proprias etiam percipiendi et prehend- endi, et ex hujusmodi perceptione se movendi et accommodandi, appetitum et facultatem habere, atque ex ista decertatione, omnium entium, atque omnis actionis et virtutis varietatem deduci. Videtur tamen alicubi, licet titubanter et strictim, aliquid dotis materie impertiri; primo ut non augeatur, nec minuatur, per formas et activa entia, sed summa universali constet: deinde ut motus gravita- tis sive descensus ad illam referatur ; etiam quiddam de nigredine materiz injicit. Ilud autem perspicue ; calorem et frigus, eadem vi et copia, in materia ex- plicata vires remittere, in complicata intendere, cum Mensuram non suam sed materiz impleant. Modum vero excogitat atque explicat Telesius, quo ex hoc certamine et lucta induci atque expediri possit tam foecunda et multiplex entium generatio. Ac primo cavet terre, inferiori scilicet principio, ac ostendit quid in causa sit, cur a sole terra jampridem de- structa, et absorpta non sit, nec in futurum esse possit. Caput huic rei distantiam ponit terre a stellis fixis immensam, a sole ipso satis magnam, et qualis esse debeat, bene mensuratam. Secundo, declinationem radiorum solis a perpendiculo, habito respectu ad partes terre diversas, quod videlicet su- pra majorem partem terre sol nunquam sit in ver- tice, aut incidentia radiorum perpendicularis ; adeo ut universum terrze giobum vigore aliquo caloris no- tabili nunquam occupet. Tertio, obliquitatem motus solis in transcursu per zodiacum, habito respectu ad easdem terre partes, unde calor solis in qualicunque vigore non assiduo ingeminatur, sed per intervalla ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 125 majora redit. Quarto, celeritatem solis respectu motus diurni, qui tantum ambitum tam exiguo tem- poris spatio conficit, unde minor ‘mora caloris, neque momentum aliquod temporis, in quo calor constet. Quinto, continuationem corporum inter solem et terram, quod sol non per vacuum integras caloris demittat vires, sed per tot corpora renitentia per- means, et cum singulis satagens, et dimicans, in immensum langueat, et enervetur; tanto magis quod quo longius procedat atque debilior evadat, eo corpora inveniat magis inobsequentia, maxime om- nium, postquam ad terre superficiem ventum est, ubi videtur non solum renitentia, sed plane quedam repulsio. Processum vero immutationis talem asse- rit. Bellum plane inexpiabile atque internecivum esse, neque contrarias istas naturas ullo symbolo con- venire, neque per tertiam, preeterquam hylen, Ita- que utramque naturam hoc ipsum appetere, niti, contendere, ut alteram plane perdat, seque solam et suam materie indat; ut sit solis opus (quod per- spicue et sepe dicit) plane terram vertere in solem, et vicissim opus terre, solem vertere in terram; neque hoc officere quin omnia certo ordine, definitis temporibus, et justis mensuris fiant; atque actio quaque cursu debito incipiat, moliatur, vigeat, lan- gueat, cesset. Quod tamen per leges foederis aut concordie ullas non fieri, sed omnino per impoten- tiam : omne enim plus et minus in virtute et actione, non ab intensionis moderamine (que integrum quid- dam concupiscit), sed ab opposite nature ictu et freno esse ; operationis diversitatem et multiplicita- 126 PARMENIDIS, TELESII, tem, atque etiam perplexitatem, omnino propter unum ex tribus istis evenire ; vim caloris, dispositio- nem materiz, modum subactionis; que tamen tria nexu quodam inter se implicantur, atque sibi ipsis concause sunt. Calorem ipsum, vi, copia, mora, medio, successione differre : successionem vero ipsam in plu- rimis variari, accedentia, recedentia, sive intensione, remissione, saltu, gradu, reditu, sive repetitione per majora aut minora intervalla; atque hujusmodi alterationibus. Calores itaque prorsus vi et natura longe diversissimos esse, prout puriores vel impurio- res, habita ratione ad primum fontem (solem vide- licet), facti sint. Neque calorem omnem calorem fovere; sed postquam gradibus bene multis ad invi- cem distent, se mutuo non minus quam frigora perimere ac perdere, et proprias actiones agere, et alterius actionibus adversari atque opponi; ut mi- nores calores ad multo majores constituat Telesius tanquam proditores et perfugas, et cum frigore conspirantes. Itaque vividum illum calorem, qui in _ igne est, et vibratur, exilem illum calorem, qui in aqua serpit, omnino Interimere; atque similiter ca- lorem preternaturalem humorum putridorum, in corpore humano, calorem naturalem suffocare et exstinguere. Copiam vero caloris plurimum interesse, manifestius esse, quam ut explicatione egeat. Neque enim unam aut alteram ignis prunam que vehe- menter, ac multas coacervatas, calefacere; maxime autem insigniter copiz caloris effectum demonstrari in multiplicatione caloris solis, per reflexionem ra- diorum; numerus enim radiorum conduplicatur per ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 127 reflexionem simplicem, multiplicatur per variam. Copie caloris vero debet adscribi vel addi et unio, quod etiam obliquitate et perpendiculo radiorum optime ostenditur, cum quo propius et ad acutiores angulos radius directus et reflexus coéat, eo validio- rem caloris ictum jaciat. Quin et sol ipse, cum inter majores illos et robustiores stellarum fixarum ignes, Regulum, Caniculum, Spicam, versatur, valentiores fervores efflat. Moram vero caloris evidentissime maximi momenti operationem esse, cum omnes Vir- tutes naturales tempora colant, observent, ut ad vires actuandas tempus requiratur nonnullum, ad roborandas, bene multum. Itaque moram caloris calorem equalem in progressivam et inzqualem convertere, quia calor et antecedens et subsequens simul conjugantur ; id et in fervoribus autumnalibus, quia fervoribus solstitialibus, et in horis estivis po- meridianis, quia horis ipsis meridianis ardentiores sentiuntur, manifestum esse; etiam in frigidioribus regionibus debilitatem caloris, mora et longitudine dierum zxstivis temporibus quandoque compensari. At medii potentiam et efficaciam in calore deferendo insignem esse. Hine enim tempestatum temperiem magnopere variam, ut ccelum indicibili inconstantia per dies astivos algidum nonnihil, per dies hiemales sudum quandoque inveniatur ; sole interim iter suum et spatia sua constanter et legitime servante ; etiam segetes et uvas flantibus austris et ccelo nubiloso, magis mutari: atque omnem cceli, secundum varias annorum revolutiones, dispositionem et excretionem, aliquando pestilentem et morbidam, aliquando salu- 128 PARMENIDIS, TELESII, brem et amicam, hinc causam et originem sumere ; medio scilicet aére variante, que dispositionem ex ipsa vicissitudine et alteratione tempestatum diversam, longa fortasse serie, colligit. Successionis vero ca- loris, atque ordinis quo calor calorem consequitur, ut multiplicem rationem, ita summam virtutem esse. Neque solem tam numerosam et prolificam genera- tionem educere potuisse, nisi corporis solis moventis configuratio, versus terram et terre partes, plurime inzqualitatis et variationis particeps esset. Nam et circulariter movetur sol, et rapide, et ex obliquo, et se retexit, ut et absens sit et prasens, et propior et remotior, et magis ex perpendiculo et magis ex obliquo, et citius rediens et tardius, neque ullo tem- poris momento calor emanans a sole sibi constet, neque brevi intervallo usquam (nisi sub ipsis tro- picis) se restituat; ut tanta variatio generantis cum tanta varietate generati optime conveniat. Cui addi posse medii sive yehiculi naturam diversissimam. Cetera quoque, que de inequalitate et gradibus caloris unici dicta sunt, posse ad vicissitudines et varietates successionis in caloribus diversis referri. Itaque Aristotelem non male generationem et cor- ruptionem rerum oblique viz solis attribuisse, eam- que ut efficientem causam earum constituisse, si libidine pronuntiandi et arbitrum nature se gerendi, et res ad placitum suum distinguendi et concinnandi, recte inventum non corrupisset. I[llum enim et generationem et corruptionem (que nunquam pror- sus privativa, sed generationis alterius pragnans est) ineequalitati caloris solis secundum totum, hoc est, ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 129 accedentiz et recedentie solis conjunctim, non ge- nerationem accedentiz, corruptionem recedentiz divisim assignare debuisse; quod pinguiter et ex vulgi fere judicio fecit. Quod si cui mirum videatur, generationem rerum soli attribui, cum sol ignis esse asseratur, et supponatur, ignis autem nil generet; id leviter objici. Somnium enim plane esse illud de heterogenia calorum solis et ignis. Infinitas enim esse operationes, in quibus actio solis et actio ignis conveniant; ut in maturatione fructuum, conserva- tione plantarum tenerarum, et clementiz cceli assue- tarum, in regionibus frigidis, exclusione ovorum, restitutione urinarum ad claritatem (calorem enim solis et animalis conjungimus), resuscitatione animal- culorm frigore obrigentium, evocatione eorum et vaporum, et id genus. Sed nihilominus ignem nostrum malum mimum esse; nec solis actiones bene imitari, aut prope attingere, cum solis calor tribus dotatus sit proprietatibus, quas ignis communis egre ullo artificio representare possit. Primo, quod sit ob distantiam gradu ipso minor et blandior; hoc vero ejusmodi esse, ut aliquo modo zquiparari pos- sit; caloris enim talis modus magis incognitus est, quam imparabilis. Secundo, quod per tot et talia media fluens et gliscens dissimularem quan- dam et generativam vim mutuetur et obtineat; maxime vero quod tam regulari inequalitate augeatur, minuatur, accedat, recedat, nunquam vero subsul- torie aut precipitanter sibi succedat. Que duo postrema ab igne fere sunt inimitabilia, licet industria perspicaci et perpensa res provehi possit. Atque VOL. 11. h 130 PARMENIDIS, TELESII, hujusmodi quedam de diversitate calorum a Tele- sio dicuntur. 7 Frigidi autem, contrarii nempe principii, atque dispensationis ejus vix meminit; nisi forte que de dispositione materiz jam secundo loco dicentur, ea huic rei satisfacere posse putaverit; quod tamen facere non debuit, quandoquidem frigus nullo modo privationem caloris, sed omnino principium activum, caloris wmulum, et tanquam competito- rem, videri voluit. Que autem de materie dis- positione disseruit, eo pertinent ut ostendant quo modo materia a calore patiatur, et subigatur et vertatur, missa frigoris mentione aut cura. De frigore autem (nos enim in omnium inventis summa cum fide, et tanquam faventes, versamur) hujusmodi quedam dicere potuit. Sedem frigidi immotam et fixam ad structuram caloris mobilem et versatilem optime convenire; tanquam incudem ad malleum. Nam si utrumque principium varietatem et altera- tionem habuisset, genuissent proculdubio entia ho- raria et momentanea. Etiam immensas regiones calidi (ccelum scilicet) compacta natura globi terre, et circumjacentium, nonnihil compensari; cum non spatia, sed copia materiz in spatiis, spectetur ; frigidi vero naturam, virtutes et rationes, merito aut silentio preteriri, aut brevi sermone transmitti debere, cum nil certi et explorati de eo haberi possit per experientiam. Habemus enim ignem commu- nem, tanquam solis vicarium, qui caloris naturam manifestet. At frigidi telluris nulla est substitutio, que in manu hominis sit et adhibeatur presto ad experimentum. Etenim illos horrores et rigores ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. Lak frigidi, qui ex globo et ambitu terre hiemalibus temporibus, et in regionibus frigidissimis exspirant in aérem, tepores plane et balnea esse, pre natura primi frigidi,in visceribus terre inclusi ; ut frigus illud, cujus homines sensum et potestatem habeant, simile quiddam sit, ac si calorem nullum alium haberent, preter eum qui a sole estivis diebus, et in calidis regionibus emanat; qui, ad ignes fornacis ardentis collatus, refrigerium quoddam censeri possit. Sed in iis, que subdititia sunt, minus morandum. Viden- dum igitur deinceps, qualia sint ea que a Telesio dicuntur circa dispositionem materi, in quam calor agat; cujus ea est vis, ut actionem ipsam caloris promoveat, impediat, immutet. Ejus ratio quadru- plex. Prima differentia sumitur ex calore prain- existente, aut non preinexistente. Secunda, ex copia aut paucitate materie. Tertia, ex gradibus sub- actionis. Quarta, ex clausura vel apertura corporis subacti. Quod ad primam attinet, supponit Telesius in omnibus entibus, que nobis cognita sunt, subesse atque latitare calorem nonnullum, licet ad tactum minime deprehendatur, qui calor cum novo aut superveniente calore conjungitur; quin et ipse ab eodem adventitio calore ad actiones suas peragendas, etiam in proprio modulo, excitatur atque incenditur. Hujus rei argumentum esse insigne, quod nullum scilicet sit ex entibus, non metallum, non lapis, non aqua, non aér, quod non ex attactu, atque etiam ab admotione ignis, aut corporis calidi, calescat. Quod factum iri verisimile non est, nisi calor preinexistens et latens preparatio quedam esset ad calorem 132 PARMENIDIS, TELESII, novum et manifestum. Etiam illud magis et minus, nempe facilitatem aut tarditatem in calore con- cipiendo, quod in entibus invenitur, secundum modum caloris prainexistentis competere. Aérem enim parvo calore tepescere, atque eo qui in corpore aque non percipiatur sed sensum fugiat: etiam aquam citius tepescere, quam lapidem, aut metallum, aut vitrum. Nam quod aliquod ex istis, metallum scilicet aut lapis, citius tepescere videatur quam aqua, id tantum in superficie fieri, non in profundo ; quia corpora consistentia, minus communicabilia sunt in partibus suis, quam liquida. Itaque extima me- talli citius calefieri quam extima aque, universam autem molem tardius. Secunda differentia ponitur in coacervatione et exporrectione materie. a si densa fuerit, fit ut caloris vires magis uniantur, et per unionem magis augeantur et intendantur; contra, si laxior fuerit, ut magis disgregentur, et per disgregationem magis minuantur, et enerventur. Itaque fortiorem esse calorem metallorum ignoto- rum, quam aque ferventis, etiam quam flamme ipsius, nisi quod flamma per tenuitatem magis sub- intret. Nam flammam carbonum sive lignorum, nisi flatu excitetur, ut per motum facilius impellatur et penetret, non admodum furere; quin et nonnullas flammas (qualis est spiritus vini, inflammati pre- sertim in exigua quantitate et dispersa) adeo lenis caloris esse, ut ad manum fere toleretur. Tertia differentia, que sumitur ex subactione materia, mul- tiplex est; gradus enim subactionis memorantur ab eo quasi septem ; quorum primus est lentor, qui est ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 133 dispositio materiz exhibens corpus ad majorem vio- lentiam nonnihil obsequens, et compressionis, et preecipue extensionis patiens, flexibile denique aut ductile. Secundus, mollities, cum majore violentia nil opus est, sed corpus etiam levi impulsione, atque ad tactum ipsum sive manum cedit, absque evidenti renitentia. Tertia, viscositas sive tenacitas, quze est principium quoddam fluoris. Videtur enim corpus viscosum ad contactum et complexum alterius cor- poris incipere fluere et continuari, nec se ipso finiri, licet sponte et ex sese non fluat; fluidum enim sui sequax est, viscosum alterius magis. Quarta, ipse fluor, cum corpus spiritus interioris particeps in motu versatur libens, et seipsum sequitur, atque gre de- finitur, aut consistit. Quinta, vapor, cum corpus attenuatur in intactile, quod etiam majore cum agilitate et mobilitate cedit, fluit, undulat, trepidat. Sexta, halitus, qui vapor est quidam magis coctus et maturus, et ad igneam naturam recipiendam sub- actus. Septima, aér ipse; aérem autem contendit Telesius omnino calore nativo, neque eo parvo aut impotenti, preditum esse; quod etiam in frigidis- simis regionibus aér nunquam congelatur aut con- erescit. Etiam illud evidenti indicio esse, aérem in natura propria calidum esse, quod omnis aér clausus, et ab universitate aéris divulsus, et sibi permissus, teporem manifeste colligit, ut in lana et rebus fibrosis. Etiam in locis clausis et angustis, aérem ad respirationem sentiri quodam modo suffocativum, quod a calido est. Atque hec propterea fieri, quod aér clausus sua natura uti incipiat, cum aér foras et 134 PARMENIDIS, TELESII, sub dio refrigeretur a frigore, quod globus terre perpetuo emittit et efflat. Quin etiam aérem nostrum communem tenui quadam ceelestium dote insigniri, cum habeat nonnihil in se lucis ; quod ex visu animalium, que noctu et in locis obscuris cernere possunt, ostenditur. Atque talis est Telesio dispositionis materiz series, in mediis videlicet; si- quidem extrema, videlicet ex altera parte corpora dura et rigida, ex altera ignis ipse, tanquam termini mediorum non recensentur. Sed preter hosce gra- dus simplices, magnam aucupatur diversitatem in dispositione materia ex corpore similari et dissimi- lari, cum scilicet portiones materiz in uno corpore composite et coadunate, vel ad unum ex gradibus supra-dictis equaliter referri possunt, vel ad diversa impariter. Longe enim maximam inde sequi in operatione caloris differentiam. Itaque quartam illam differentiam necessario adhiberi ex natura ac etiam positura corporis, in quod calor agat, clausa, aut porosa et aperta. Quando enim in aperta et ex- posita operatur calor, operatur seriatim et per singu- la, attenuando et simul educendo et separando, Cum vero in occlusa et compacta, operatur secundum to- tum, et secundum massam, nulla facta jactura calo- ris, sed calore novo et vetere se conjungentibus et plane conspirantibus, unde fit, ut potentiores et Magis intrinsecas et exquisitas alterationes et subac- tiones conficiat. Verum de hoc plura mox dicentur, cum de modo subactionis disseremus. Sed interim satagit et zstuat Telesius, et miris modis implicatur, ut expediat modum divortii et separationis qualita- ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 135 tum suarum primarum connaturalium, caloris, lucis, tenuitatis, et mobilitatis, ac quaternionis. opposite, prout corporibus accidunt : cum corpora alia inveni- antur calida, aut ad calorem optime preparata, sed eadem inveniantur quoque densa, quieta, nigra; alia tenuia, mobilia, lucida sive alba, sed tamen frigida ; et similiter de ceteris, una quapiam qualitate in re- bus existente, reliquis non competentibus ; alia vero duabus ex istis naturis participent, duabus contra priventur, varia admodum permutatione et consortio. Qua in parte Telesius non admodum feliciter per- fungitur, sed more adversariorum suorum se gerit ; qui cum prius opinantur quam experiuntur, ubi ad res particulares ventum est, ingenio et rebus abutun- tur, atque tam ingenium quam res misere lacerant et torquent, et tamen alacres, et (si ipsis credas) vic- tores, suo sensu utcunque abundant. Concludit autem rem per desperationem, et votum, illud signi- ficans, licet et caloris vis et copia, et materi dispo- sitio, crasso modo et secundum summas distingui et terminari possint ; tamen exactas et accuratas eorum rationes, et distinctos et tanquam mensuratos mo- dos, extra inquisitionis humane aditus sepositos esse; ita tamen, ut (quo modo inter impossibilia) diversi- tas dispositionis materia, melius quam caloris vires et gradus, perspici possit; atque nihilominus in his ipsis (si qua fata sinant) humane et scientiz et po- tentie fastigium et culmen esse. Postquam autem desperationem plane professus esset, tamen in vota precesque non cessat. Ita enim dixit: “ Qui porro calor vel quantus, hoc est, quod caloris robur, et que 136 PARMENIDIS, TELESII, ejus copia, quam terram et que entia in qualia inver- tat, minime inquirendum videtur, ut quod homini nulla (ut nobis videtur) innotescere queat ratione. Qui enim vel caloris vires, et calorem ipsum veluti in gradus partiri, vel materiz, cui inditus est, copi- am quantitatemque distincte percipere, et certis determinatisque caloris viribus copizque, certam materiz quantitatem, dispositionemque, certasque actiones, aut centra, certe materie quantitati, certis- que actionibus certam determinatamque caloris copiam assignare liceat ? Utinam id otio fruentes et perspicaciore prediti ingenio, et quibus in summa tranquillitate rerum naturam perscrutari licuerit, assequantur : ut homines non omnium modo scientes, sed omnium fere potentes fiant!” honestius paulo quam solent ejus adversarii, qui quicquid artes, quas ipsi pepererunt, non assequuntur, id ex arte omnino impossibile statuunt, ut nulla ars damnari possit, cum ipsa et agat et judicet. Restat tertium quod erat, subactionis videlicet modus. Hoc triplici dog- mate absolvit Telesius. Primum est, id quod antea a nobis obiter est notatum, nullam prorsus symboli- zationem intelligi (ut in peripateticorum doctrina), per quam res tanquam concordia quadam foveantur et conspirent. Omnem enim generationem, atque adeo omnem effectum in corpore naturali, victoria et preedominantia, non pacto aut foedere transigi. Id quod novum non est, cum etiam Aristoteles in doc- trina Empedoclis hoc ipsum notaverit. Quod scilicet cum Empedocles litem et amicitiam, rerum principia efficientia statuisset, tamen in explicationibus suis ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 137 causarum, inimicitia fere utatur, alterius tanquam oblitus. Secundum est, calorem actione sua propria perpetuo vertere ens in humidum, et quod calori siccitas nullo modo coéat, nec frigori humiditas. Idem enim esse attenuare et humectare, atque quod maxime tenue, id etiam maxime humidum esse: cum per humidum intelligatur id quod facillime cedit, abit in partes, et rursus se restituit, atque egre finitur aut consistit. Qua omnia magis insunt flamme, quam aéri; qui a peripateticis constituitur maxime humidus. Itaque calorem, humidum perpetuo alli- cere, depascere, extendere, indere, generare ; contra, frigus omnia agere in siccitatem, concretionem, duri- ‘tiem; ubi vult Aristotelem et hebetem in observa- tione, et sibi discordem, et erga experientiam imperiosum et libidinosum videri, quod calorem cum siccitate copulet. Nam quod aliquando entia de- siccet calor, id per accidens fieri ; nimirum in corpore dissimilari, et ex partibus aliis magis crassis, aliis magis tenuibus coagmentato ; eliciendo, et (per atte- nuationem) exitum dando parti tenuiori, dum pars crassior inde cogatur, et magis se constringat: que tamen ipsa pars crassior, si advenerit calor ferocior, et ipsa fluit, ut in lateribus manifestum est. Primo enim calor, non ita fervens, lutum cogit in lateres, tenuiore parte evaporata; at fortior calor etiam illam substantiam lateritiam solvit in vitrum. Atque hec duo dogmata veluti errorum redargutiones cen- serl possunt ; tertium plane affirmat, neque id solum, sed et perspicue distinguit subactionis modum. Is duplex est, vel rejiciendo, vel vertendo; atque al- 138 PARMENIDIS, TELESII, teruter ex iis modis perducitur in actum, secundum vim caloris et dispositionem materi. Cujus rel tamen duo videntur tanquam canones. Unus, quod cum calidum et frigidum magna mole, et tanquam justo exercitu concurrunt, sequitur ejectio. Nam entia, veluti acies, loco moventur et impelluntur. Ubi vero minore quantitate res geritur, tum sequitur versio; nam interimuntur entia et naturam potius quam locum mutant. Hujyus rei insigne et nobile exemplum esse in regionibus aeris superioribus, que licet ad calorem ccelestem magis appropinquent, tamen frigidiores inveniuntur, quam confinia terre. In illis enim locis, postquam propius ad sedem primi calidi ventum est, calor se colligens universam frigoris vim, que adscenderat, simul ejicit et detrudit, et aditu prohibet. Quinetiam similiter fieri posse, ut sint per profunda terre calores yehementiores quam in super- ficie ; postquam scilicet ad sedem primi frigidi appro- pinquatio facta est, quod se excitans, magno impetu calidum rejicit, et fugit, et in se vertit. Alter canon est, quod in aperto sequitur ejectio ; in clausa versio. Hoc autem insigniter conspici in vasibus occlusis, ubi emissio corporis attenuati (quod spiritum fere vo- camus), prohibita et retrusa, profundas et intrinsecas in corporibus alterationes et fermentationes generat. At hoc ipsum similiter fieri, cum corpus ob partium compactionem sibi instar vasis occlusi est. Atque hee sunt que Telesio, et fortasse Parmenidi, circa rerum principia, visa sunt ; nisi quod Telesius hylen addidit de proprio, peripateticis scilicet notionibus depravatus. Atque similia veri fuissent, que a Telesio dicun- ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 139 tur, si homo tollatur e natura, et simul artes mecha- nice, que materiam vexant, atque fabrica mundi simpliciter spectetur. Nam pastoralis quedam vide- tur ista philosophia, que mundum contemplatur placide, et tanquam per otium. Siquidem de syste- mate mundi disserit non male, de principiis imperi- tissime. Quin et in Ipso quoque systemate ingens est lapsus, quod tale constituat systema, quod videri possit eternum, nec supponat chaos, et mutationes schematismi magni. Sive enim ea est Telesii philo- sophia, sive peripateticorum, sive que alia, que in eum modum systema instruat, libret, muniat, ut non videatur fluxisse a chao; ea levior philosophia vide- tur, atque omnino ex angustiis pectoris humani. Nam omnino secundum sensum philosophanti mate- riz eternitas asseritur; mundi (qualem eum intue- mur) negatur; quod et prisce sapientie, et ei, qui ad ipsam proxime accedit, Democrito visum est. Idem sacre litere testantur. Illud precipue inter- est; quod ille etiam materiam a Deo; hi ex sese statuunt. ‘Tria enim videntur esse dogmata, que scimus ex fide, circa hanc rem. Primo, quod materia creata sit ex nihilo. Secundo, quod eductio syste- matis fuerit per verbum omnipotentiz ; neque quod materia se ipsa eduxerit e chao in schematismum illum. Tertio, quod schematismus ille (ante preva- ricationem) fuerit optimus, ex iis que materia (qualis creata erat) suscipere possit. At philosophie ille ad nullum horum adscendere potuerunt. Nam et crea- tionem ex nihilo exhorrent, et hunc schematismum post multas ambages et molimina materie eductum 2 140 PARMENIDIS, TELESII, sentiunt ; nec de optimitate laborant, cum schematis- mus asseratur occiduus et variabilis. In his itaque fidei atque ejus firmamentis standum. Utrum vero materia illa creata, per longos seculorum circuitus, ex vi primo indita, se in illum optimum schematis- mum colligere et vertere potuisset (quod missis ambagibus ex verbi imperio continuo fecit), non in- quirendum fortasse est. Tam enim est miraculum, et ejusdem omnipotentie, representatio temporis, quam efformatio entis. Videtur autem natura divina utraque omnipotentiz emanatione se insignire volu- isse: primo, operando omnipotenter super ens et materiam, creando scilicet ens e nihilo; secundo, super motum et tempus, anticipando ordinem nature, et accelerando processum entis. Verum hec ad pa- rabolam de Ceelo pertinent, ubi, que nunc breviter perstringimus, fusius disseremus. Itaque ad princi- pia Telesii pergendum, Atque utinam hoc saltem semel et inter omnes conveniret, ne aut ex non enti- bus entia, aut ex non principiis principia, constitul placeret, neque manifesta recipiatur contradictio. Principium autem abstractum non est ens; rursus ens mortale non est principium; ut necessitas plane invincibilis hominum cogitationes (si sibi constare velint) compellat ad atomum, quod est verum ens, materlatum, formatum, dimensum, locatum, habens antitypiam, appetitum, motum, emanationem. Idem per omnium corporum naturalium interitus manet inconcussum et eternum. Nam cum tot et tam varie sint corporum majorum corruptiones, omnino necesse est, ut quod tanquam centrum manet immu- ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 141 tabile, id aut potentiale quiddam sit, aut minimum. At potentiale non est ; nam potentiale primum reli- quorum, que sunt potentialia, simile esse non potest, que aliud actu sunt, aliud potentia. Sed necesse est ut plane abstractum sit, cum omnem actum abneget, et omnem potentiam contineat. Itaque relinquitur, ut illud immutabile sit minimum; nisi forte quis asserat omnino principia nulla existere, sed rem al- teram alteri pro principiis esse, legem atque ordinem mutationis constantia esse et eterna, essentiam ipsam fluxam et mutabilem. Atque satius foret hujusmodi quiddam diserte affirmare, quam studio eternum aliquod principium statuendi, in durius incommodum incidere, ut idem principium ponatur phantasticum. Illa enim prior ratio aliquem exitum habere videtur, ut res mutentur in orbem; hec prorsus nullum, que notionalia, et mentis adminicula habet pro enti- bus. Et tamen quod hoc ipsum nullo modo fieri possit, postea docebimus. Telesio tamen hyle pla- cuit, quam ex juniore evo post natam in Parmenidis philosophiam transtulit. At certamen instituit Tele- sius agentium suorum principiorum mirum et plane iniquum, et coplis et genere bellandi. Nam quod ad copias attinet, terra ei est unica, at coeli exercitus ingens; etiam terra puncti fere instar, cceli vero spatia et regiones immense. Neque huic incommodo illud subvenire queat, quod terra et connaturalia ejus ex materia maxime compacta asserantur; coelum contra et stherea ex materia maxime explicata. Licet enim plurimum certe intersit, tamen hec res nullo modo copias vel longo intervallo equabit. At 142 PARMENIDIS, TELESII, robur dogmatis Telesii versatur in hoc vel pracipue, si tanquam equalis portio hyles (secundum quan- tum,non secundum exporrectionem) utrique principio agenti assignetur, ut res durare possint, et systema constitui et stabiliri. Quicunque enim cum Telesio sentiet in ceteris, et exsuperantiam hyles, presertim tam amplo excessu, in uno principio ad alterum, re- cipiet, herebit nec se omnino explicabit. Itaque in dialogo Plutarchi “ De facie in orbe lune,” sana mente proponitur illa consideratio, non esse verisimile, in dispersione materiz, naturam quicquid compacti corporis erat in unicum terre globum conclusisse, tot interim volventibus globis astrorum. Huic vero cogitationi tam immoderate indulsit Gilbertus, ut non solum terram et lunam, sed complures alios glo- bos solidos et opacos, per expansionem ceeli, inter globos lucentes sparsos, assereret. Quin et ipsi peri- patetici, postquam ccelestia suo statu, sublunaria autem per successionem et renovationem eterna posuissent, non confisi sunt se hoc dogma tueri posse, nisi elementis veluti equas materie portiones assignassent. Hoc est enim illud, quod de decupla illa portione, qua ambiens elementum interius ele- mentum superet, consomniant. Neque ista eo addu- cimus, quod nullum ex iis nobis placeat, sed ut ostendamus inopinabile quiddam esse, atque cogita- tionem prorsus male mensuratam, si quis terram contrarium agens ccelo principium statuat: quod Telesius fecit. Atque hoc ipsum durius multo inve- nitur, si quis preter quantum ipsum, disparem virtu- tem et actum ceeli et terre intueatur. Perdita enim ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 143 omnino sit dimicationis ‘conditio, si ex altera parte telorum hostilium ictus perferantur, ex altera non pertingant, sed citra cadant. At liquet plane solis vires in terram mitti; terre autem vires usque ad solem venire nemo spondeat. Etenim inter omnes virtutes, quas natura parit, illa lucis et umbrz lon- gissime emittitur, et maximo spatio sive orbe cir- cumfunditur. Umbra autem terre citra solem terminatur, cum lux solis, si terra diaphana esset, globum terre transverberare possit. Nominatim calidum, frigidum (de quibus nunc est sermo), nun- quam deprehenduntur tam magna spatia vincere, in virtute sua perferenda, quam lux et umbra. Ita- que si umbra terre non pertingit ad solem, multo minus frigidum terre eo adspirare posse consentaneum est. Id siita sit, nempe ut sol et calidum in quedam corpora media agant, quo contrarii principii virtus non adscendat, nec ullo modo eorum actum impe- diat; necesse est ut illa (sol, inquam, et calidum) proxima queque occupent, et dein remotiora quoque conjungant, ut tandem futura sit Heracliti confla- gratio, solari et ccelesti natura gradatim versus terram et confinia ejus descendente et magis appro- pinquante. Neque illa admodum conveniunt, ut vis ila naturam suam imponendi et multiplicandi, et alia in se vertendi, quam Telesius principiis attribuit, non operetur in similia, eque aut magis quam in contraria; ut coelum jam excandescere debuerit, et stelle inter se committi. Verum ut propius acceda- mus, quatuor omnino demonstrationes proponendx videntur, que Telesii philosophiam de _ principiis 144 PARMENIDIS, TELESH, plane convellere et destruere possint, etiam singule, multo magis conjuncte. Harum prima est, quod inveniantur in rebus nonnulle actiones et effectus, etiam ex potentissimis et latissime diffusis, que ad calorem et frigus nullo modo referri possint. Proxima, quod inveniantur nature nonnull, quarum calor et frigus sint effectus et consecutiones ; neque id ipsum per excitationem caloris preinexistentis, aut admo- tionem caloris advenientis; sed prorsus, per qux calor et frigus in primo esse ipsorum indantur et generentur. Itaque principii ratio in iis ex utraque parte deficit, tum quia aliquid non ex ipsis, tum quia ipsa ex aliquo. ‘Tertia, quod etiam ea que a calore et frigore originem ducunt (que certe sunt quam plurima), tamen procedunt ab illis tanquam ab efficiente et organo, non tanquam a causa propria et intima. Postremo, quod conjugatio illa quatuor connaturalium omnino permiscetur et confunditur. Quare de his sigillatim dicemus. Atque alicui for- tasse vIx operze pretium videri possit, nos in phi- losophia Telesii arguenda tam diligenter versari, philosophia scilicet non admodum celebri aut re- cepta. Verum nos hujusmodi fastidia nil moramur. De Telesio autem bene sentimus, atque eum ut amantem veritatis, et scientiis utilem, et nonnul- lorum placitorum emendatorem, et novorum homi- num primum agnoscimus. Neque tamen nobis cum eo res est tanquam Telesio, sed tanquam instau- ratore philosophiz Paramenidis, cui multa debetur reverentia. Sed illud in primis in causa est, quod hee fusius agamus, quod in eo, qui primus nobis ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 145 occurrit, complura disserimus, que ad sequentium sectarum (de quibus postmodum tractandum erit) redargutionem transferri possint, ne sepius eadem dicere sit necesse. Sunt enim errorum (licet diver- sorum) fibra miris modis inter se implicate et intextz, que tamen szpenumero una redargutione, tanquam falce, demeti et succidi possint. Verum, ut occcepimus dicere, videndum quales inveniantur in rebus virtutes et actiones, que ad calidum et frigidum nullo rerum consensu, aut ingenii violentia, trahi possint. Primo itaque sumendum quod a Telesio datur, materi summam eternum con- stare, nec augeri, aut minui. Hance ille dotem, qua materia se servat et sustinet, transmittit ut passi- vam, et tanquam ad rationem quanti potius quam ad formam et actionem pertinentem, ac si nihil opus esset eam calori et frigori deputare, que agentium tantum formarum, et virtutum fontes ponuntur ; materiam enim non simpliciter, sed omni agente virtute destitui et exui. Atque hec asseruntur magno mentis errore, et prorsus mirabili, nisi quod consensus atque opinio pervulgata et inveterata mi- raculum tollit. Nil enim simile fere inter errores reperitur, quam ut quis virtutem istam materiz inditam (per quam ipsa se ab interitu vindicat, adeo ut minima queque materie portio, nec universa mundi mole obrul, nec omnium agentium vi et Impetu destrui, aut ullo modo annihilari, et in ordinem redigi queat, quin et spatii nonnihil occupet, et renitentiam servet cum dimensione impenetrabili, et ipsa vicissim aliquid moliatur, nec se deserat) VOU.11, L 146 PARMENIDIS, TELESII, | pro agente virtute non habeat, cum contra sit omnium virtutum longe potentissima, et plane insu- perabilis, et veluti merum fatum, et necessitas. Hanc autem virtutem nec conatur Telesius ad calidum et frigidum referre. Atque hoc recte; neque enim scilicet aut incendium, aut torpor et congelatio huic rei aliquid addunt, vel detrahunt, nec super eum aliquid possunt, cum ipsa interim et in sole, et _ad centrum terra, et ubique vigeat. Sed in eo lapsus -videtur, quod molem materie certam et definitam agnoscit, ad virtutem, que se numeris suis tueatur, cecutit, eamque (profundissimis peripateticorum tenebris immersus) accessorii loco ducit, cum sit maxime principalis, corpus suum vibrans, aliud sub- movens, solida et adamantina in seipso, atque unde de- creta et possibilis et impossibilis emanant auctoritate inviolabili, Schola itidem vulgariseam facili verborum complexu pueriliter prensat, satisfactum huic cogita- tioni putans, si duo corpora in eodem loco non posse esse pro canone ponat, virtutem autem istam, atque cjus modum, nunquam apertis oculis contemplatur, et ad vivum dissecat; parum scilicet gnara, quanta ex ea pendeant, et qualis lux inde scientiis ex- orlatur. Verum (quod nunc agitur) ista virtus quantacunque extra Telesii principia cadit. Transe- undum jam ad virtutem illam, que ad priorem hane est tanquam antistropha, eam scilicet que nexum materia tuctur. Ut enim materia ma- teria obrui non vult, ita nec materia a materia divelli. Atque nihilominus utrum hee nature lex sit aque ac illa altera peremptoria, magnam 2 ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 147 habet dubitationem. Telesio enim, quemadmodum et Democrito, vacuum coacervatum et sine meta dari placuit, ut entia singularia contiguum suum depo- nant, nonnunquam et deserant, egre (ut aiunt) et illibenter, sed majore nempe aliqua violentia domita et coacta; idque ille nonnullis experimentis demon- strare contendit, ea potissimum adducens, qu passim citantur ad abnegandum et refellendum vacuum, eaque tanquam extrahens et amplians eo modo, ut entia videri possint in levi aliqua necessitate posita, contiguum illud tenere; sin majorem in modum tor- queantur, vacuum admittere; sicuti in clepsydris aqueis, in quibus si foramen, per quod aqua descen- dere possit, minutius sit, spiraculo egebunt, ut aqua descendat; sin latius, etiam absque spiraculo, aqua in foramen majore mole incumbens, et vacuum supra nil morata, deorsum fertur. Similiter in follibus, in quibus si ea comprimas et occludas, ut nullus illa- benti aéri aditus pateat, ac postea eleves et expandas, si pellis gracilis sit et debilis, dirumpitur pellis, si crassa et frangi inepta, non item; et alia hujusmodi. Verum experimenta ista nec exacte probata sunt, nec inquisitioni omnino satisfaciunt, aut questionem terminant, atque licet per illa Telesius se addere rebus et inventis putet, et quod ab aliis confusius observatum est subtilius distinguere nitatur, tamen nullo modo par rebus evadit, nec exitum rei evolvit, sed in mediis prorsus deficit; quod ex more est et ipsi et peripateticis, qui ad experimenta contuenda instar noctuarum sunt, neque id tam ob facultatis mbecillitatem, sed ob cataractas opinionum, et con- 148 PARMENIDIS, TELESII, templationis plene et fixe impatientiam. Questio vero ista (ex maxime arduis) quousque detur va- cuum, et ad que spatia fieri possit seminum vel coitio vel distractio, et quid sit in hoc genere per- emptorium, et invariabile, ad locum ubi de vacuo tractandum erit, rejicimus. Neque enim multum interest ad id quod nunc agitur, utrum natura vacuum penitus respuat, an entia (ut emendatius se loqui putat Telesius) mutuo contactu gaudeant. Hlud enim planum facimus, istam sive vacui fugam, sive contactus cupidinem, nullomodoa calido et frigido pendere, nec a Telesio ipsi adscribi, nec ex rerum ulla evidentia illis adscribi posse; cum materia loco mota aliam prorsus materiam trahat, sive illa sit -calida sive frigida, sive liquida sive sicca, sive dura sive mollis, sive amica sive inimica, adeo ut corpus calidum corpus gelidissimum citius attraxerit ut el adsit, quam se ab omni corpore disjungi et deseri patiatur. Nam vinculum materie fortius est, quam dissidium calidi et frigidi. Et sequacitas materiz non curat diversitatem formarum specialium ; itaque nullo modo hee virtus nexus ab illis principiis calidi et frigidi. Sequuntur virtutes duz invicem opposite, que regnum hoc principiorum (ut videri possit) ad calidum et frigidum detulerunt, sed jure male enucleato; eas dicimus, per quas entia se aperiunt et rarefaciunt, dilatant et expandunt, ita ut majus spatium occupent, et se in majorem sphzram con- jiciant; aut rursus se claudunt et condensant, coarctant et contrahunt, ita ut spatiis decedant, et in minorem spheram se recipiant. Ostendendum itaque 3 ET DEMOCRITI PHILOSOPHIA. 149 est, quatenus ista virtus a calido et frigido ortum habeat, et quatenus seorsum moretur, nec cum illa rationes misceat. Atque verissimum est, quod affirmet Telesius, rarum et densum caloris et frigoris esse veluti opificia propria; longe enim maxime sunt illorum partes ad hoc, ut corpora majus et minus spatium occupent; sed tamen confusius ista accipiuntur. Videntur enim corpora quandoque ab una spatiatione naturali in alteram migrare et se transferre, idque libenter, et tanquam volentia, et formam mutantia; quandoque autem tantummodo a naturali spatiatione depulsa, et manente forma veteri in consuetam spatiationem reverti. Atque virtus illa progressiva in novum spatium a calido et frigido fere regitur. At virtus altera restitutiva non item, siquidem expandit se aqua in vaporem et aérem, oleum similiter et pinguia in halitum et flammam ex vi caloris; nec (si perfecte transmigraverint) reverti satagunt; quin et aér ipse ex calore intumescit et extenditur. Quod:si migratio fuerit semiplena, post caloris abscessum, in se facile recidit; ut etiam in virtute restitutiva partes frigoris et caloris sint non- nulle. At que, non mediante calore sed violentia aliqua extensa sunt et distracta, etiam absque ulla frigoris accessione, aut diminutione caloris, in priora spatia (cessante violentia) cupidissime revertuntur ; ut in exsuctione ovi vitrei, et follibus levatis. Id vero in solidis et crassis longe evidentius est. Nam si distendatur pannus vel chorda, remota vi magna velocitate resiliunt ; atque eadem est compressionis ratio. Nam aér violentia aliqua contrusus et incar- 150 . PARMENIDIS, TELESII, ceratus multo conatu erumpit; atque adeo omnis ille motus mechanicus, quo durum a duro percutitur, qui vulgo motus violenti nomine appellatur, per ‘ quem res solide mittuntur et volant per aérem et aquam, nihil aliud est, quam nixus partium corporis emissi ad se expediendum a compressione; et tamen nusquam hic apparent vestigia calidi et frigidi. Neque est quod quis argutetur ex doctrina Telesii hoc modo, ut dicat; esse singulis spatiationibus naturalibus assignatam portionem quandam calidi et frigidi, ex certa quadam analogia. Itaque fieri posse ut tametsi nihil addatur caloris et frigoris, tamen, si spatia materiati extendantur aut contrahantur, res eodem recidat, quia plus et minus imponitur materia in spatio, quam pro ratione ca- loris et frigoris. Verum ista licet non absurda dictu, tamen sunt eorum qui semper aliquid comminisci solent, ut quod semel visum est teneant, nec natu- ram et res persequuntur. Nam si addatur calor et frigus hujusmodi corporibus extensis aut compressis, idque majore mensura quam pro ratione et natura corporis ipsius, veluti si pannus ille tensus calefiat ad ignem, tamen nullo modo rem compensabit, nee. impetum restitutionis exstinguet. Itaque planum jam fecimus, istam virtutem spatiationis ex calore et frigore in parte notabili non pendere, cum tamen sit ipsa illa virtus, que plurimum auctoritatis, his principiis tribuerit. Sequuntur due virtutes que omnibus in ore sunt, atque longe et late patent, per quas scilicet corpora massas sive congregationes ma- jores rerum connaturalium petunt, in quarum obser- set ae aa EF DEMOCRITI PHILOSOPHIA. tl vatione, ut im reliquis, aut nugantur hommes aut plane aberrant. Schola enim communis satis habet, si motum naturalem a violento distinguat ; et gravia deorsum, levia sursum ferri ex motu naturali pro- nuntiet. Verum parum preficiunt ad philosophiam hujusmodi speculationes. Ista enim natura, ars, Vi0- lentia, compendia verborum sunt, ef nuge. De- buerunt autem hunc motum non tantum ad naturam referre, sed etiam affectum et appetitum particu- larem et proprium corporis naturalis in hoc ipso motu querere. Sunt enim et alii motus complures naturales ex passionibus rerum longe diversis. Ita- que res secundum differentias proponenda est. Quin et ipsi ili motus, quos violentos appellant, magis secundum naturam appellari possint, quam iste quem vocant naturalem; si sit illud magis secundum naturam quod est fortius, aut etiam quod est magis ex ratione univers. Nam motus iste adscensus et descensus, non admodum impe- riosus est, nec etiam universalis, sed tanquam provincialis et secundum regiones ; quin et allis mo- tibus obsequens et subjectus. Quod vero gravia deorsum ferri aiunt, levia sursum, idem est ac si dicerent, gravia esse gravia, levia levia. Quod enim pradicatur, id ex vi ipsa termini in subjecto assum- tur. Si vero per grave densum, per leve rarum intelligunt, promovent nonnihil, ita tamen ut ad ad- junctum et concomitans, potius quam ad causam, rem deducant. Qui vero gravium appetitum ita expli- cant, ut ad centrum terre illa ferri contendant, levia, ut ad circumferentiam et ambitum ccell, tanquam 152 PARMENIDIS, TELESII, &c. ad loca propria; asserunt certe aliquid, atque etiam ad causam innuunt, sed omnino perperam. Loci enim nulla sunt vires, neque corpus nisi a corpore patitur, atque omnis incitatio corporis, que videtur esse ad se collocandum, appetit atque molitur con- figurationem versus aliud corpus, non collocationem aut situm simplicem. PARTIS INSTAURATIONIS SECUNDA: DELINEATIO ET ARGUMENTUM. MemorEs autem instituti nostri, omnia perspicue proponemus, atque ordine non perturbato. Pateat itaque hujus partis destinatio et distributio. Desti- natur huic parti doctrina de meliore ac perfectiore usu rationis, quam hucusque hominibus sit cognitus aut monstratus; eo consilio, ut per hoc intellectus hu- manus (quantum conditio mortalitatis recipit) exal- tetur, et facultate amplificetur ad nature obscuritatem vincendam, et interpretandam. Namque ipsi inter- pretationi nature attribuuntur libri tres, tertius, quartus, et sextus ; siquidem quintus, qui ex antici- pationibus est secundum usum rationis communem, ad tempus tantum sumitur, et deinceps postquam figi coeperit, atque ex usu rationis legitimo verificari, et transfertur, et commigrat in sextum. Huic vero libro secundo committitur intellectus ipse, ejusque cura et regimen, omnisque apparatus atque instruc- tio ad veram rationis administrationem conducens, describitur. Atque licet nomen ipsum logice, sive dialectice, propter depravationes, apud nos ingra- tum fere sonet, tamen ut homines per consueta tan- quam manu ducamus, est certe ars ea, quam addu- cimus, ex genere logice, que et ipsa (vulgaris 154 PARTIS INSTAURATIONIS SECUNDZ: inquam) auxilia et preesidia intellectui parat et molitur, Differt autem nostra a logica vulgari, tum aliis rebus, tum precipue tribus; videlicet initiis inquirendi, ordine demonstrandi, atque fine et officio. Nam et inqui- sitionis initium altius sumit, ea subjiciendo examini, que logica vulgaris veluti ex fide aliena, et auctori- tate ceca recipit, principia, notiones primas, atque ipsas informationes sensus; et ordinem demonstrandi plane invertit, propositiones et axiomata ab historia et particularibus ad generalia, per scalam adscenso- riam, continenter subvehendo et excitando, non pro- tinus ad principia, et magis generalia advolando, atque ab illis medias propositiones deducendo et de- rivando. Finis autem hujus scientie est, ut res et opera, non argumenta et rationes probabiles, inve- niantur et judicentur. Quare institutum hujus libri secundi hujusmodi est. Nune distributionem ejus- dem similiter proponemus. Quemadmodum in ge- neratione luminis requiritur, ut corpus lumen recep- turum poliatur, atque deinde in debito ad lucem situ. sive conversione ponatur, antequam lucis ipsius fiat immissio ; prorsus ita est operandum. Primo enim mentis area equanda, et liberanda ab eis, que hac- tenus recepta sunt; tum conversio mentis bona et congrua fucienda est ad ea, que afferuntur; pos- tremo menti preparatee informatio exhibenda. Atque pars destruens triplex est, secundum triplicem natu- ram idolorum, qua mentem obsident. Illa enim aut adscititia sunt, idque dupliciter, nimirum que im- migrarunt in mentem eaimque occuparunt, vel ex philosophorum placitis atque sectis, vel rursus ex DELINEATIO ET ARGUMENTUM. 155 perversis legibus et rationibus demonstrationum ; aut ea que menti ipsi et substantie ejus inherentia sunt atque innata. Sicut enim speculum inequale veros rerum radios ex sectione propria immutat : ita et mens, quando a rebus per sensum patitur, in motibus suis expediendis, haudquaquam optima fide, rerum hature suam naturam inserit et immiscet. Itaque primus imponitur labor, ut omnis ista militia theoriarum, qua tantas dedit pugnas, mittatur ac relegetur. Accedit labor secundus, ut mensa pravis demonstrationum vinculis solvatur. Hunc excipit tertius, ut vis ista mentis seductoria coérceatur, atque idola innata vel evellantur, vel, si evelli non possint, ita tamen indicentur, atque pernoscantur, ut variationes restitui possint. Inutilis enim et fortasse damnosa fuerit errorum in philosophiis demolitio et destructio, si ex prava complexione mentis novi erro- rum surculi, et fortasse magis degeneres, pullulaye- rint; neque prius absistendum, quam omnis spes- precidatur, ex usu rationis communi, aut ex vulgaris logice presidiis et auxiliis, philosophiz absolvende, aut majorem in modum amplificande; ne forte er- rores non abjiciamus, sed permutemus. Itaque pars ista, quam destruentem appellamus, tribus redargu- tionibus absolvitur ; redargutione philosophiarum ; redargutione demonstrationum ; et redargutione ra- tionis humane native, Neque nos fugit, absque tanto motu accessiones non parvas ad scientias a nobis fieri potuisse, atque aditu fortasse ad laudem molliore. Verum nos nescii quando, hee. alicui alii 156 PARTIS INSTAURATIONIS SECUND in mentem ventura sint, fidem nostram in integrum liberare decrevimus. Post aream mentis zequatam, sequitur ut mens ponatur in conversione bona, et veluti in adspectu benevolo ad ea que proponemus. Cum enim in re nova valeat ad prajudicium, non solum preeoccupatio fortis opinionis veteris, verum etiam preceptio sive prefiguratio falsa rei, que affertur, etiam huic malo remedium adhibendum est, atque mens non tantum vindicanda, sed et preparanda. la preparatio nihil aliud est quam ut vere habeantur de eo, quod addu- cimus, opiniones, ad tempus tantummodo, et tan- quam usurariz, donec res ipsa pernoscatur. Atque hoc in eo fere situm est, ut pravee et sinistrae suspi- ciones, quales ex prenotionibus receptis (veluti ex atra bile quadam epidemica) mentes hominum subi- turas facile conjicimus, arceantur atque intercipian- tur, quod ait ille: “ne qua Occurrat facies inimica, atque omnia turbet.” Primo igitur si quis ita cogitet, occnlta nature ve- luti signo divino clausa manere, atque ab humana sapientia interdicto quodam separari, dabimus ope- ram ut hee opinio infirma atque invida tollatur, eoque rem perducemus, simplici veritate freti, ut non solum ne qua oblatret superstitio, verum etiam ut religio in partes nobis accedat. MRursus si cui hu- jusmodi quippiam in mentem veniat opinari, magnam illam et solicitam moram in experientia, et in mate- rie et rerum particularium undis, quam hominibus DELINEATIO ET ARGUMENTUM. 157 imponemus, mentem veluti in Tartarum quendam confusionis dejicere, atque ab abstracte sapientiz serenitate et tranquillitate, ut a statu multo divi- niore, submovere, docebimus, atque in perpetuum, ut speramus, stabiliemus (non sine rubore, ut existi- mamus, omnis scholze, que meditationibus inanibus atque ab omni essentia desertissimis apotheosin quan- dam attribuere non veretur), quantum inter divine mentis ideas et humane mentis idola intersit. Quin- etiam illis, quibus, in contemplationis amorem effusis, frequens apud nos operum mentio asperum quiddam atque ingratum et mechanicum sonat, monstrabimus quantum illi desideriis suis propriis adversentur, cum puritas contemplationum, atque substructio et inven- tio operum prorsus eisdem rebus nitantur, ac simul perficiantur. Adhuc si quis hesitet, atque istam sci- entiarum ab integro regenerationem, ut rem sine exitu, et vastam, et quasi infinitam accipiat, osten- demus eam contra censeri debere potius errorum et vastitatis terminum et verum finitorem; atque planum faciemus, inquisitionem rerum particularium justam et plenam, demptis individuis, et gradibus rerum, et varationibus minutis (id quod ad scientias satis est), atque inde debito modo excitatas notiones sive ideas, rem esse multis modis magis finitam, et ha- bilem, et comprehensibilem, et sui certam, et de co, quod confectum est, atque eo, quod superest, gnaram, quam speculationes et meditationes abstractas, qua- rum revera nullus est finis, sed perpetua circulatio> volutatio, et trepidatio. Atque etiamsi quis sobrius (ut sibi videri possit), et civilis prudentia diffidentiam 158 PARTIS INSTAURATIONIS SECUNDZE ad hee transferens, existiinet heec, que dicimus, votis similia videri, queque spei nimis indulgeant, revera autem ex philosophie statu mutato nil aliud secuturum, quam ut placita fortasse transferantur, res autem humane nihilo future sint auctiores ; huic fidem, ut putamus, faciemus, nil minus agi, quam placitum aut sectam, nostramque rationem ab jis, que hucusque in philosophia et scientiis prebita sunt, toto genere differre: operum autem certissi- mam messem sponderi, ni homines muscum sive segetem herbidam demetere preoccuparent, atque affectu puerili et conatu fallaci operum pignora in- tempestive captaverint.. Atque ex his, que diximus, pertractatis, satis cautum de prejudicio fore existi- mamus illius generis, quod ex prava et iniqua rei, que adducitur, perceptione conflatur, atque una secundam partem, quam preparantem appellamus, absolvi ; postquam et ex parte religionis, et ex parte contemplationis abstractw, et ex parte prudentie naturalis, atque ejus comitatu, diffidentia, et sobrie- tate, et similibus, omnis adversa aura conticuerit, et reflare desierit. Attamen ut omnibus numeris com- pleta adhibeatur praparatio, illud deesse videtur, ut languor ipse mentis et torpor, ex rei miraculo con- tractus, tollatur. Hc autem mala dispositio mentis tantum per causarum indicationem aufertur: sola enim causarum cognitio miraculum rei, et stuporem mentis solverit. JItaque omnes impedimentorum malitias et molestias, quibus interclusa philosophia vera remorata est, signabimus, ut minime mirum sit humanum genus erroribus tam diuturnis implicatum, DELINEATIO ET ARGUMENTUM. > 159 atque exercitum fuisse. In qua parte etiam ilud opportune ad spem solido argumento fovendam pate- bit, nimirum licet vera illa nature interpretatio, quam molimur, merito maxime difficilis, tamen multo maxi- mam difficultatis partem in lis subesse, que in potesta- te nostra sunt, atque corrigi possunt, non in lis, que extra potestatem nostram sita existunt ; in mente (in- quam), non in rebus ipsis, aut in sensu. Quod si cui su- pervacua videatur accurata ista nostra, quam adhibe- mus ad mentes preparandas, diligentia, atque co- gitet hoc quiddam esse ex pompa, et in ostentatio- nem compositum, itaque cupiat rem ipsam, missis ambagibus et prestructionibus, simpliciter exhiberi ; certe optabilis nobis foret (si vera esset) hujusmodi insimulatio. Utinam enim tam proclive nobis esset difficultates et impedimenta vincere, quam fastum inanem et falsum apparatum deponere. Verum hoc velimus homines existiment, nos haud inexplorato viam in tanta solitudine inire, presertim cum argu- mentum hujusmodi pre manibus habeamus, quod tractandi imperitia perdere, et veluti exponere nefas sit. Itaque ex perpenso et perspecto tam rerum quam animorum statu, duriores fere aditus ad homi- num mentes, quam ad res ipsas, invenimus, ac tra- dendi labores inveniendi laboribus haud multo levio- res experimur, atque, quod in intellectualibus res nova fere est, morem gerimus, et tam nostras co- gitationes quam aliorum simul bajulamus. Omne enim idolum-vanum arte, atque obsequio, ac debito accessu subvertitur; vi, et contentione, atque incur- signe subita et abrupta efferatur. Neque hoc ideo 160 PARTIS INSTAURATIONIS SECUNDA tantum fit, quod homines vel admiratione auctorum captivi, vel propria fiducia tumidi, vel assuetudine quadam renitentes, se zquos prebere nolint. Si quis libentissime sibi equitatem imperare voluerit, atque omne prejudicium veluti ejuraverit, tamen et tali mentis dispositioni neutiquam propterea fi- dere oporteret. Nemo enim intellectui suo ex ar- bitrio voluntatis suz imperat, neque philosophorum (ut prophetarum) spiritus philosophis subjecti sunt. Itaque non aliorum equitas, aut sinceritas, aut faci- litas, sed nostra propria cura atque morigeratio et insinuatio nobis presidio esse possit. Qua in re ac- cedit et alia quedam difficultas ex moribus nostris haud parva, quod constantissimo decreto nobis ipsi sancivimus, ut candorem nostrum et simplicitatem perpetuo retineamus, nec per vana ad vera aditum queramus, sed ita obsequio nostro moderemur, ut tamen non per artificlum aliquod vafrum, aut im- posturam, aut aliquid simile imposture, sed tantum- modo per ordinis lumen, et per novorum super sani- orem partem veterum solertem insitionem, nos nos- trorum votorum compotes fore speremus. Itaque eo redimus, ut hance premuniendi diligentiam mi- norem potius pro tantis difficultatibus, quam minus necessariam esse judicemus. Missa autem jam parte preparante, ad partem informantem veniemus, atque artis ipsius, quam adducimus, figuram simplicem et nudam proponemus. Que ad intellectum perficiendum ad interpreta- tionem nature faciunt, dividuntur in tres ministra- tiones, ministrationem ad sensum, ministrationem DELINEATIO ET ARGUMENTUM. raed Lo}! ad memoriam, et ministrationem ad rationem. In mi- nistratione ad sensum tria docebimus. Primo, quomodo bona notio constituatur et eliciatur, ac quomodo testatio sensus, que semper est ex analogia hominis, ad analogiam mundi reducatur et rectifi- cetur; neque enim multum sensui tribuimus in perceptione immediata, sed quatenus motum sive alterationem rei manifestat. Secundo, quomodo ea que sensum effugiunt, aut subtilitate totius corporis, aut partium minutiis, aut loci distantia, aut tarditate vel etiam velocitate motus, aut familiaritate objecti, aut alias, in ordinem sensus redigantur, atque ejus judicio sistantur, ac insuper in casu, quo adduci non possunt, quid faciendum, atque quomodo huic desti- tutioni vel per instrumenta, vel per graduum obser- — vationem peritam, vel per corporum proportionato- rum ex sensibilibus ad insensibilia indicationes, vel per alias vias ac substitutiones, sit subveniendum. Postremo loco de historia naturali, et de modo ex- perimentandi dicemus, qualis sit ea historia naturalis que ad philosophiam condendam sufficere possit ; et rursus qualis experimentatio, deficiente historia, ne- cessario sit suscipienda : ubi etiam quedam de provo- canda et figenda attentione admiscebimus. Multa enim in historia naturali atque experimentis, notitia ipsa adesse jampridem, usu abesse solent, propter vim animi apprehensivam minime excitatam. His tribus ministratio ad sensum absolvitur. Aut enim sensui materia prebetur, aut juvamentum; nimirum vel ubi deficit, vel ubi declinat. Materiz, historia, et experimenta, defectui sensus substitutiones; decli- nationi rectificationes debentur. VOL. 11% M 162 PARTIS INSTAURATIONIS SECUNDA Ministratio ad memoriam hoc officiy® pre- stat, ut ex turba rerum particularium, et natu- ralis historize generalis acervo particularis historia excerpatur, atque disponatur eo ordine, ut judi- cium in eam agere, et opus suum exercere possit. Etenim vires mentis sobrie estimande, neque sperandum ut ex in rerum infinitate discurrere possint. Manifestum autem est, memoriam tum in rerum multitudine comprehendenda incapacem et incompetentem; tum in rerum delectu, que ad inquisitionem aliquam definitam faciaht, sug- gerendo imparatam atque inhabilem esse. Quod autem ad prius malum attinet, facilis est medendi ratio; unico enim remedio absolvitur; ut nulla nisi de scripto inquisitio aut inventio recipiatur. Perinde enim est ut quis interpretationem nature in aliquo subjecto, memoria sola nixus, complecti velit, ac si computationes ephemeridis memoriter tenere aut perficere tentet. Quinetiam satis liquet quantum memorize et mentis discursul tribuamus, cum nec de scripto inventionem, nisi per tabulas ordinatas, pro- bemus. De posteriore igitur magis laborandum. Atque certe postquam subjectum inquisitioni consti- tutum et terminatum sit, atque a corpore rerum ab- scissum et inconfusum constiterit (in quo habemus nonnulla, que utiliter pracipiamus), ministratio ista ad memoriam tribus operis sive officiis constare vi- detur. Primo, docebimus qualia sint ea, que circa subjectum datum sive propositum (discurrendo per historiam) inquiri debeant, quod est instar topice. Secundo, quo ordine illa disponi oporteat, et in ta- bulas digeri. Neque tamen ullo modo speramus DELINEATIO ET ARGUMENTUM. 163 veram rei venam, que ex analogia univers! sit, jam a principio inveniri posse, ut eam partitio sequatur ; sed tantum apparentem, ut res aliquo modo secetur in partes. Citius enim emerget veritas e falsitate,: quam e confusione, et facilius ratio corriget parti- tionem, quam penetrabit massam. Tertio itaque ostendemus, quo modo et quo tempore inquisitio sit reintegranda, et chartez sive tabule pracedentes in chartas novellas transportandz, et quoties inquisitio sit repetenda. Etenim primas chartarum series vel sequelas super polos mobiles verti statuimus, et tan- tum probationes esse et tentamenta inquisitionis ; siquidem mentem in naturam rerum jus suum per- sequi et obtinere posse, nisi repetita actione, plane diffidimus. Itaque ministratio ad memoriam tribus (ut diximus) doctrinis absolvitur ; de locis inveniendi, de methodo contabulandi, et de modo instaurandi inquisitionem. Superest ministratio ad rationem, cui ministra- tiones duz priores subministrant. Nullum enim per eas constituitur axioma, sed tantum notio simplex cum historia ordinata ; certo verificata per minis- trationem primam, atque ita representata per secun- dam, ut tanquam in potestate nostra sit. Atque ministratio ad rationem ea maxime probari meretur, que rationem ad opus suum exsequendum, et finem obtinendum optime juvabit. Opus autem rationis natura unicum; fine et usu geminum est. Aut enim scire et contemplari, aut agere et efficere, homini pro fine est. Itaque aut cause expetitur cognitio et contemplatio; aut effecti potestas et copia. Quamobrem dati effectus vel nature in 164. PARTIS INSTAURATIONIS SECUNDA quovis subjecto causas nosse intentio est humane scientia. Atque rursus, super datam materi basin effectum quodvis sive naturam (inter terminos pos- sibiles) imponere vel superinducere, intentio est hu- mane preesentie. Atque he intentiones, acutius inspicienti et vere estimanti, in idem coincidunt. Nam quod in coutemplatione instar cause est, in operatione est instar medii; scimus enim per causas, Operamur per media. [Et certe si media universa, que ad opera queelibet requiruntur, homini optato ad manum suppeterent, nil opus foret magnopere ista separatim tractare. Verum cum operatio hu- mana in multo majores angustias compellatur, quam scientia, propter individui multiplices necessitates et inopias; adeo ut ad partem operativam requiratur seepius non tam sapientia universalis et libera de eo quod fieri potest, quam prudentia sagax et solers ad delectum eorum que preesto sunt; ista tractatu fe- licius disjungi consentaneum est. Quare et minis- trationis eandem partitionem faciemus, ut aut parti contemplative, aut active ministretur. Atque quod ad partem contemplativam attinet, ut verbo dicamus, in uno plane sunt omnia. Hoc ipsum non aliud est, quam ut verum constituatur axioma, sive idem copu- latum ; hc enim est veritatis portio solida, cum simplex notio instar superficiei videri possit. Hoc autem axioma non elicitur aut efformatur, nisi per inductionis formam legitimam et propriam; que experientiam solvat et separet, atque per exclusiones et rejectiones debitas necessario concludat. Vulga- ris autem inductio (a qua tamen principiorum ipso-. rum probationes petuntur) puerile quiddam est, et DELINEATIO ET ARGUMENTUM. 165 precario concludit, periculo ab instantia contradic- toria exposita; adeo ut dialectici de ea nec serio cogitassé videantur, fastidientes, et ad alia prope- rantes. [lud interim manifestum est, quze per in- ductionem cujusvis generis concluduntur, simul et inveniri et judicari, nec a principiis aut mediis pen- dere, sed mole stare sua, neque aliunde probari. Multo magis necesse est ea, qua ex vera inductionis forma excitantur, axiomata esse seipsis contenta, atque ipsis principiis, que vocantur, certiora et firmiora. Atque hoc genus inductionis illud est, quod interpretationis formulam appellare consuevi- mus. Itaque pre omnibus doctrinam de constitu- tione axiomatis, et formula interpretandi, diligenter et perspicue complectimur. Restant tamen, que huic rei serviunt, tria maximi omnino momenti, sine quorum explicatione inquisitionis istius preescriptum, licet potestate validum, tamen usu operosum censeri possit. Ea sunt, inquisitionis ipsius continuatio, varia- tio, et contractio; ut nihil in arte aut abruptum, aut incongruum, aut pro humane vite brevitate longum relinquatur. Docebimus itaque primo usum axio- matum (jam per formulam inventorum) ad _ alia axiomata inquirenda et excitanda, que superiora et magis generalia sint: ut per veros et nusquam in- termissos gradus scale adscensorie ad unitatem nature perveniatur. In quo tamen adjiciemus modum eadem axiomata superiora per experientias primas examinandi, et verificandi, ne rursus ad con- jecturas, et probabilia, atque idola prolabamur. Atque hec est ea doctrina, quam inquisitionis conti- 166 PARTIS INSTAURATIONIS SECUNDA nuationem appellamus. Variatio autem inquisitionjs sequitur naturam diversam, aut causarum, quarum gratia inquisitio instituitur ; aut rerum ipsarum, sive subjectorum, in quibus inquisitio versatur. Itaque missis causis finalibus, que naturalem philosophiam prorsus corruperunt, initia sumemus ab inquisitione variata sive accommodata formarum; que res pro desperata hucusque abjecta est, idque merito. Neque enim ulli obvenire possit tanta facultas aut felicitas, ut ex anticipatienibus et dialecticis argumentatio- nibus alicujus rei formam eruat. Sequentur inqui- sitiones materiarum et efficientium. Cum autem efficientia et materias dicimus, non. efficientia remota, aut materias communes (qualia in dispu- tationibus agitantur), sed efficientia propiora, et materias preparatas intelligimus. Id ne sepius subtilitate inutili repetatur, inventionem latentis processus subtexemus. Latentem autem processum appellamus seriem ct ordinem mutationis; rem sci- licet ex efficientis motu et materi fluxu conflatam. Que autem secundum subjecta fit inquisitionis varia- tio, ex duabus rerum conditionibus ortum habet; aut ex natura simplicis et compositi (alia enim accommo- datur inquisitio ad res simplices, alia ad compositas et decompositas et perplexas), aut ex historie copia et in- opia, que ad inquisitionem peragendam parari possit. Ubi enim historia abundat, expedita est ratio inqui- sitionis; ubi tenuis est, in arcto est labor, et mul- tifaria industria et arte opus habet. Itaque per ista, que jam dicta sunt, tractata variationem inquisitionis absolvi putamus. Restat inquisitionis contractio, ut DELINEATIO ET ARGUMENTUM. 167 non tantum in inviis via, sed et in viis compendium, et tanquam linea recta, que per ambages et flexus secet, ex indiciis nostris innotescat. Hoc autem (veluti et omnis ratio compendiaria) maxime in rerum delectu consistit. Duas autem invenimus veluti rerum prerogativas, que ad inquisitionis compendia plu- rimum faciunt; prerogativam instantie, et prero- gativam inquisiti. Itaque docebimus primo quales sint ille instantia, sive experimenta, que ad illumi- nationem pre ceteris excellant, adeo ut pauce idem, quod aliz plures, prestent. Hoc enim et moll ipsius historia, et discurrendi laboribus parcit. Deinde etiam explicabimus, qualia sint ea inquisita, a quibus interpretationem auspicari oporteat, utpote quz preedisposita sequentibus facem quandam preferunt, aut ob exquisitam certitudinem in se, aut ob naturam universalem, aut ob necessitatem ad _ probationes mechanicas. Atque hic ministrationi, que ad con- templativam partem spectat, finem imponimus. Activam autem partem ac ejus ministrationem tri- plici doctrina claudemus, si prius duo monita ad aperiendas hominum mentes premittamus. Horum primum est, in inquisitione ea, que fit per formulam, inter contemplativam partem activam ipsam per- petuo intercurrere. Hoc enim fert rerum natura, ut propositiones et axiomata, a magis generalibus per argumentationem dialecticam deducta et deri- vata ad particularia et opera, obscure admodum et incerto innuant. Quod autem ex particularibus axioma educitur, ad nova particularia, tanquam correspondentia, manifesto et constanti tramite 168 PARTIS INSTAURATIONIS SECUND& ducat. Alterum hujusmodi est, ut meminerint homi- nes, in inquisitione activa necesse esse rem per scalam descensoriam (cujus usum in contemplativa sustuli- mus) confici. Omnis enim operatio in individuis versatur, que infimo loco sunt. Itaque a genera- libus per gradus ad ea descendendum est. Neque rursus fieri potest, ut per axiomata simplicia ad ea perveniatur ; omne enim opus atque ejus ratio ex coitione axiomatum diversorum instituitur et desig- natur. Itaque hec prefati ad triplicem illam doc- trinam activam veniemus; quarum prima proponit modum inquisitionis distinctum et proprium, ubi non jam causa, aut axioma, sed operis alicujus effectio ex intentione est, atque inquisitioni subjicitur. Se- cunda ostendit modum conficiendi tabulas practicas generales, per quas omnigenz operum designationes facilius et promptius deducantur. ‘Tertia subjungit modum quendam inquirendi sive inveniendi opera, imperfectum certe, sed tamen non inutilem, quo ab experimento ad experimentum procedatur absque constitutione axiomatis. Nam quemadmodum ab axiomate ad axioma, ita etiam ab experimento ad experimentum datur et aperitur quedam via ad in- veniendum instabilis et lubrica, sed tamen non prorsus silentio praetermittenda. Jam igitur et practicam ministrationem quoque, que in distribu- tione ultima posita est, absolvimus. Atque hee est hujusce secundi libri aperta et brevis delineatio. Quibus explicatis, thalamum nos mentis humane et universi, pronuba divina bonitate, plane constituisse confidimus. Epithalamii autem votum sit, ut ex 1 DELINEATIO ET ARGUMENTUM. 169 eo connubio auxilia humana, tanquam stirps heroum, que necessitates et miserias hominum aliqua ex parte debellent et doment, suscipiatur et deducatur. Sub finem tamen queedam de laborum consociatione et successione subjiciemus. Tunc enim demum homi- nes vires suas noscent, cum non eadem infiniti, sed omissa alii preestabunt. Neque sane de futuris eta- tibus spem abjecimus, quin exoriantur qui ista a tenuibus profecta initiis in majus provehant. Illud enim occurrit, hoc quod agitur, ob boni_ natu- ram eminentem, manifeste a Deo esse. In divinis autem operibus minima queque principia eventum —trahunt. Atque in redargutione ipsa philosophiarum, quam paramus, nescimus fere, quo nos vertamus, cum via, que aliis in- confutationibus patuit, nobis interclusa sit. Nam et tot et tanta se ostendunt errorum agmina, ut ea non strictim, sed confertim evertere et summovere necesse sit ; et si propius accedere, et cum singulis manum conserere velimus, id frustra fuerit, sublata disputationis lege, cum de principiis non consentiamus ; et multo magis, quod ipsas pro- bationum et demonstrationum formas et potestates rejiclamus. Quod si (id quod solum relinqui videtur) €a, que nos asserimus, a sensu Ipso et experientia educere et excitare connitamur, rursus eodem re- volvimur; et obliti eorum, que de animorum pre- paratione dicta sunt, contrariam ingressi viam inve- niamur; nam in res ipsas abrupte, et directo incidamus, ad quas viam quandam aperiri et sub- sterni, propter obfirmatas animorum preoccupationes 170 PARTIS INSTAURATIONIS SECUND/E et obsessiones, necesse esse decrevimus. Sed tamen propterea ipsi nos minime deseremus; sed aliquid comminisci et tentare, quod proposito nostro con- sentaneum sit, conabimur; tum signa quedam ad- ducentes, ex quibus de philosophiis judicium fieri possit ; tum interim inter ipsas philosophias, portenta errorum nonnulla, et mera animorum ludibria ad earum auctoritatem labefactandam notantes. Neque tamen nos fugit, fortius hujusmodi errorum aéra figi, quam ut eis per saturam derogetur; presertim cum viris doctis non sit nova aut incognita ea confidentiz et jactantia species, qu opiniones abjecit, non frangit. Sed nec nos aliquid levius aut inferius, quam pro rei, que agitur, majestate afferemus, neque ex hoc genere redargutionis prorsus fidem facere, sed tantum patientiam et equanimitatem, idque in inge- niis tantum altioribus et firmioribus, conciliare spe- ramus. Neque enim quispiam ex isto assiduo et perpetuo errorum contubernio ita se recipere potest, et ad nostra cum tanta benevolentia et animi mag- nitudine accedere, ut non cupiat habere interim que de veteribus et receptis cogitet et opinetur. Sane in tabellis non alia inscripseris, nisi priora deleve- ris; in mente egre priora deleveris, nisi alia in- scripseris, Itaque huic desiderio subveniendum putavimus, atque hac prorsus eo spectant (ut quod res est aperte eloquamur) ut volentes ducant, non ut no- lentes trahant. Omnem violentiam (ut jam ab initio professi sumus) abesse volumus: atque quod Borgia facete de Caroli Octavi expeditione in Italiam dixit, DELINEATIO ET ARGUMENTUM. 171 Galios venisse in manibus cretam tenentes, qua di- versoria notarent, non arma, quibus perrumperent ; similem quoque inventorum nostrorum et rationem et successum animo precipimus ; nimirum ut potius animos hominum capaces et idoneos seponere et subire possint, quam contra sentientibus molesta sint. Verum in hac parte, de qua jam loquimur, que ad redargutionem philosophiarum pertinet, feli- citer sane levati sumus, casu quodam opportuno et mirabili.* Nam dum hec tractarem, intervenit ami- cus meus quidam ex Gallia rediens, quem cum salu- tassem, atque ego illum, ille me de rebus nostris familiariter interrogassemus: Tu vero, inquit, vacuis tuis ab occupationibus civilibus intervallis, aut saltem remittentibus negotiis, quid agis? Opporttme, in- quam, nam ne nil me agere existimes, meditor instau- rationem philosophiz, ejusmodi, que nihil inanis aut abstracti habeat, queque vite humane conditiones in melius provehat. Honestum profecto opus, in- quit: et quos socios habes? Ego certe, inquam, profecto nullos: quin nec quenquam_ habeo, quo- cum familiariter de hujusmodi rebus colloqui possim, ut me saltem explicem et exacuam. Dure inquit, partes tuz sunt: et statim addidit, atque tamen scito hee aliis cura esse. Tum ego letatus: Guttula, inquam, me aspersisti, atque animam reddidisti. Ego enim anum quandain fastidicam non ita pridem con- veni, que mihi nescio quid obmurmurans, vaticinata est, foetum meum in solitudine periturum. Vis, in- quit, ut tibi narrem que mihi in Gallia circa hujus- * Que abhine sequuntur, in priori editione tractatulum fa- ciunt, cui titulus Redargutio Philosophiarum. 172 PARTIS INSTAURATIONIS SECUND modi negotium evenerunt? Libentissime, inquam, atque insuper gratiam habebo. Tum retulit se Parisiis vocatum a quodam amico suo, atque introductum in consessum virorum, qua- lem, inquit, vel tu videre velles; nihil enim in vita mihi accidit jucundius. Erant autem circiter quin- quaginta viri, neque ex lls quisquam adolescens, sed omnes etate provectiores, quique vultu ipso digni- tatem cum probitate singuli pre se ferrent. Inter quos aiebat se cognovisse nonnullos honoribus per- functos, atque alios ex senatu; etiam antistites sacrorum insignes, atque ex omni fere ordine emi- nentiore aliquos; erant etiam quidam, ut aiebat, peregrini ex diversis nationibus. Atque cum ille primo introlisset, invenit eos familiariter inter se colloquentes; sedebant tamen ordine sedilibus dis- positis, ac veluti adventum alicujus expectantes. Neque ita multo post ingressus est ad eos vir quidam, aspectus (ut e1 videbatur) admodum placidi et serenl, nisi quod oris compositio erat tanquam mi- serantis ; cul cum omnes assurrexissent, ille circum- spiciens et subridens: Nunquam, inquit, existimavi potuisse fierl, ut otium omnium vestrum, cum singu- los recognosco, in unum atque idem tempus coin- cideret ; idque quomodo evenerit, satis mirari non possum. Cumque unus ex ceetu respondisset, eum ipsum hoc otium illis fecisse, cum que ab ipso ex- spectarent illi ducerent omni negotio potiora. Atque ut video, inquit, universa illa jactura ejus, quod hic consumetur, temporis, quo certe vos separati multis mortalibus profuissetis, ad meas rationes accedet. DELINEATIO ET ARGUMENTUM. 173 Quod si ita -est, videndum profecto ne vos diutius morer : simul consedit, absque suggesto aut cathedra, sed ex quo cum ceteris, atque hujusmodi quedam apud eum consessum verba fecit ; nam aiebat, qui hec narrabat, se illa tum excepisse, ut potuit, licet cum apud se’una cum illo amico suo, qui eum intro- duxerat, ea recognosceret, fateretur ea longe infe- riora iis, que tum dicta essent, visa esse. Exemplum autem orationis,, quam excerperat, quod circa se habebat, proferebat. Illud ita scriptum erat. Vos certe, filili, homines estis et mortales; nec conditionis vestre tantum pceniteat, si nature vestre satis memineritis. Deus, mundi conditor et vestrum, animas vobis donavit mundi ipsius capaces, nec tamen eo ipso satiandas. Itaque fidem vestram sibi seposuit, mundum sensui attribuit; neutra autem oracula clara esse voluit, sed involuta, ut vos exer- ceret, quandoquidem excellentiam rerum rependeret. Atque de rebus divinis optima de vobis, spero: circa humana autem metuo vobis, ne diuturnus error vos usu ceperit. Existimo enim hoc apud vos peni- tus credi, vos statu uti scientiarum florente et bono. Ego rursus moneo vos, ne eorum que habetis aut copiam, aut utilitatem, quasi ad magnum aliquod fastigium evecti, et votorum compotes, aut laboribus perfuncti, accipiatis. Idque sic considerate. Si in omnem illam scriptorum varietatem, qua scientiz tument et luxuriantur, de eo quod afferunt interpelletis, et stricte, et presse examinetis, ubique reperietis ejusdem rei repetitiones infinitas; verbis, ordine, exemplis, atque illustratione, diversas ; rerum 174 PARTIS INSTAURATIONIS, &c. summa et pondere ac vera potestate prelibatas ac plane iteratas; ut in pompa paupertas sit, et in rebus jejunis fastidium. Atque si vobiscum familia- riter loqui et jocari hac de re liceat, videtur doctrina vestra coene illi hospitis Chalcidensis simillima, qui cum interrogaretur unde tam varia venatio? respon- dit, illa omnia ex mansueto sue esse facta. Neque enim negabitis universam istam copiam nil aliud esse, quam portionem quandam philosophie Graco- rum, eamque certe minime in saltu aut silvis nature nutritam, sed in scholis et cellis, tanquam animal domesticum saginatum. Quod si a Grecis iisque paucis abscedatis, quid tandem habent vel Romani, vel Arabes, vel nostri, quod non ab Aristotelis, Pla- tonis, Hippocratis, Galeni, Euclidis, Ptolemei in- ventis derivetur, aut in eadem recidat? Itaque videtis in sex fortasse hominum cerebellis et ani- mulis spes et fortunas vestras sitas esse. Neque vero idcirco Deus vobis animas rationales indidit, ut suas partes (fidem scilicet vestram que divinis de- betur) hominibus deferretis: neque sensus informa- tionem firmam et validam attribuit, ut paucorum hominum opera, sed ut sua demum opera ccelum et terram, contemplaremini; laudes suas celebrantes, et hymnum auctori vestro canentes, lis etiam Viris, si placet (nihil enim obstat) in chorum acceptis. PH/ENOMENA UNIVERSI; SIVE HISTORIA NATURALIS AD CONDENDAM PHILOSOPHIAM. PRAFATIO. Cum nobis homines nec opinandi nec experiendi vias tenere prorsus videantur, omni ope huic infor- tunio subveniendum putavimus. Neque enim major aliunde se ostendit bene merendi ratio, quam si id agatur, ut homines, et placitorum larvis et experi- mentorum stuporibus liberati, ipsi cum rebus magis fida et magis arcta inita societate contrahant, quasi per experientiam quandam literatam. Hoc enim modo intellectus et in tuto, et in summo collocatur, atque presto insuper erit, atque ingruet rerum uti- lium proventus. Atque hujus rei exordia omnino a naturali historia ducenda sunt ; nam universa phi- losophia Grecorum, cum sectis suis omnigenis, atque si qua alia philosophia in manibus est, nobis videtur super nimis angustam basin naturalis historie fun- data esse, atque ex paucioribus quam par erat pro- nuntiasse. Arreptis enim quibusdam ab experientia et traditionibus, neque is interdum aut diligenter examinatis, reliqua in meditatione et ingenii agita- tlone posuere, assumta in majorem rei fiduciam dialectica ; chymistz autem et universum mechanico- rum et empiricorum genus, si et illis contemplationes et philosophiam tentare audacia creverit, paucarum 176 PHZNOMENA UNIVERSI. rerum accurate subtilitati assueti, miris modis reli- quas ad eas contorquent, et placita magis deformia et monstrosa, quam rationales illi producunt. Ili enim parum ex multis, hi rursus multum ex paucis, in philosophie materiam sumunt; utriusque autem ratio, si verum dicendum sit, infirma est et perdita. Sed naturalis historia, que hactenus congesta est, primo intuitu copiosa videri possit, cum re vera sit egena et inutilis, neque adeo ejus generis, quod querimus. Neque enim a fabulis et deliriis purgata est, et in antiquitatem, et philologiam, et narrationes supervacuas excurrit, circa solida negligens et fas- tidiosa, curiosa et nimia in inanibus. Pessimum au- tem est in hac copia, quod rerum naturalium inqui- sitionem amplexa est, rerum autem mechanicarum magna ex parte aspernata. Atque hee ipse ad natu- re sinus excutiendos longe illis prestant; natura enim sponte sua fusa et vaga disgregat intellectum, et varietate sua confundit ; verum in mechanicis ope- rationibus contrahitur judicium, et nature modi et processus cernuntur, non tantum effecta. Atque rursus universa mechanicorum subtilitas citra rem, quam querimus, sistitur. Artifex enim operi et fini suo intentus ad alia (que forsan ad nature inquisi- tionem magis faciunt) nec animum erigit, nec ma- num porrigit. Itaque magis exquisita cura opus est, et probationibus electis, atque sumptu etiam, ac summa Insuper patientia. Illud enim in experimen- talibus omnia perdidit, quod homines etiam a prin- cipio fructifera experimenta, non lucifera, sectati sunt, atque ad opus aliquod magnificum educendum PHENOMENA UNIVERSI. wiv s omnino incubuere, non ad pandenda oracula nature, quod opus operum est, et omnem potestatem in se complectitur. Intervenit et illud ex hominum cu- riositate et fastu, quod ad secreta et rara.se plerum- que converterunt, et in his operam et inquisitionem posuerunt, spretis experimentis atque observationi- bus vulgatis ; quod videntur fecisse aut admirationem et famam captantes, aut in eo lapsi et decepti, quod philosophiz officium in accommodandis et reducendis rarioribus eventibus, ad ea que familiariter occur- runt, non eque in ipsarum illarum vulgarium rerum causis et causarum causis altioribus eruendis, situm esse existimarunt. Universe autem hujus de natu- rali historia querele causa, ea precipua est, quod homines non in opere tantum, sed in ipso instituto aberrarunt. Namque historia illa naturalis, que exstat, aut ob ipsorum experimentorum utilitatem, aut ob narrationum jucunditatem confecta videtur, et propter se facta, non ut philosophiz et scientiis initia et veluti mammain prebeat. Itaque huic rei pro facultate nostra deesse nolumus. Nobis enim quantum philosophiis abstractis sit tribuendum, jam- pridem constitutum est ; etiam vias inductionis vere et bone, in qua sunt omnia, tenere nos arbitramur, et intellectus humani versus scientias facultatem incompetentem et prorsus imparem, veluti per ma- chinas, aut filum aliquod labyrinthi, posse juvare. Neque nescii sumus, nos, si instaurationem illam sclentiarum, quam in animo habemus, intra inventa ulla majora cohibere voluissemus, ampliorem for- tasse honoris fructum percipere potuisse. Verum VOL. 11. N 178 PHENOMENA UNIVERSI. cum nobis Deus animum indiderit qui se rebus submittere sciat, quique ex meriti conscientia et successus fiducia speciosa libens pretereat; eam etiam partem operis nobis desumpsimus, quam ex- istimamus alium quemquam aut in universum fu- gere, aut non pro instituto nostro tractare voluisse. Circa hoc autem duo sunt, de quibus homines et alias, et nunc precipue cum ad rem ipsam accingi- mur, monitos volumus. Primo, ut mittant illam cogitationem, que facile hominum mentes occupat et obsidet, licet sit falsissima et perniciosissima, eam videlicet, quod rerum particularium inquisitio infi- nitum quiddam sit et sine exitu: cum illud verius sit, opinionum et disputationum modum nullum esse, sed phantasias illas ad perpetuos errores et infinitas agitationes damnari; particularia autem et informationes sensus (demptis individuis et rerum gradibus, quod inquisitioni veritatis satis est) com- prehensionem pro certo, hec eam sane vastam aut desperatam, patiuntur. Secundo, ut homines sub- inde meminerint quid agatur, atque cum inciderint in complures res vulgatissimas, exiles, ac specie tenus leves, etiam turpes, et quibus (ut ait ille) honos preefandus sit, non arb.trentur nos nugari, aut — mentem humanam inferius, quam pro dignitate sua, deprimere. Neque enim ista propter se quesita aut deseripta sunt, sed nulla prorsus alia patet intellectui humano via, neque ratio operis aliter constat ; nos siquidem conamur rem omnium maxime ‘seriam, ¢t humana mente dignissimam, ut lumen naturze purum et minime phantasticum (cujus no- PHENOMENA UNIVERSI. 179 men hactenus quandoque jactatur, res -hominibus penitus ignota est), per facem a divino numine pre- bitam et admotam, hoc nostro seculo accendatur. Neque enim dissimulamus, nos in ea opinione esse, preposteram illam argumentorum et meditationum subtilitatem, prime informationis, sive vere induc- _tionis, subtilitate et veritate suo tempore preter- missa, aut non recte instituta, rem in integrum restituere nullo modo posse, licet omnia omnium ztatum ingenia coiérint ; sed naturam, ut fortunam, a fronte capillatam, ab occipitio calvam esse. Res- tat itaque ut res de integro.tentetur, idque majori- bus presidiis; atque exutis cpinionum zelis detur aditus ad regnum philosophie et scientiarum (in quo opes humane site sunt, natura enim nonnist parendo vincitur), qualis patet ad regnum illud ceelorum, in quod nisi sub persona infantis ingredi non licet: usum autem hujus operis, plebeium illum et promiscuum ex experimentis ipsis, omnino non contemnimus (cum et notitiz et inventioni hominum, pro varietate artium et ingeniorum, plurima utilia procul dubio suggerere possit); attamen minimum quiddam esse censemus, pre eo aditu ad scientiam et potentiam ‘humanam, quem ex misericordia divina speramus. A qua.etiam supplices iterum petimus, ut novis eleemosynis per manus nostras familiam humanam dotare dignetur. Natura.rerum aut libera est, ut in speciebus, aut perturbata, ut in monstris, aut constricta, ut in experimentis artium ; facinora autem.ejus cujuscun- que generis .digna.memoratu et historia. Sed _his- 180 PUNOMENA UNIVERSI. toria specierum, que habetur, veluti plantarum, animalium, metallorum et fossilium, tumida est et curlosa; historia mirabilium, vana et e rumore; historia experimentorum manca, tentata per partes, tractata negligenter, atque omnino in usum practice, non in usum philosophize. Nobis itaque stat decre- tum, historiam specierum contrahere, historiam mi- rabilium excutere atque’ expurgare; precipuam autem operam in experimentis mechanicis et artifi- cialibus, atque nature erga manum humanam obse- quiis collocare. Quid enim ad nos lusus nature et lascivia? hoc est pusilla specierum ex figura diffe- rentiz, que ad opera nil faciunt, in quibus nihilo- minus naturalis historia luxuriatur. Mirabilium autem cognitio grata certe nobis, si expurgata et electa sit; sed quamobrem tandem grata? Non ob ipsam admirationis suavitatem, sed quod sepe artem officil sui admonet, ut naturam sciens €o perducat, quo ipsa sponte sua nonnunquam preivit. Omnino primas partes ad excitandum lumen nature artifici- alibus tribuimus ; non tantum quia per se utilissima, sed quia naturalium fidissimi interpretes. Num forte fulguris, aut iridis naturam tam clare explicas- set quisquam, antequam per tormenta bellica, aut artificiosa iridum super parietem simulacra, utrius- que ratio demonstrata esset? Quod si causarum fidi interpretes, etiam effectorum et operum certi et felices indices erunt. Neque tamen consentaneum putamus ex triplici ista partitione historiam nostram distrahere, ut singula seorsim tractentur, sed genera ipsa miscebimus, naturalia artificialibus, consueta PHZENOMENA UNIVERSI. ‘18l admirandis adjungentes, atque utilissimis quibusque maxime inherentes. Atque a phenomenis etheris ordiri solennius fo- ret. Nos autem nil de severitate instituti nostri remittentes, ea anteferemus, qua naturam constl- tuunt et referunt magis communem, cujus uterque globus est particeps. Ordiemur vero ab historia corporum, secundum eam differentiam, que videtur simplicissima ; ea est copia aut paucitas materiz in- tra idem spatium, sive eandem circumscriptionem, content et exporrectsee. Nam cum ex pronuntiatis de natura nil verius sit, quam propositio illa gemella, ex nihilo nihil fieri, neque quicquam in nihilum re- digi, sed quantum ipsum nature, sive materi sum- mam universalem perpetuo manere et constare, et neutiquam augeri aut minui: etiam illud non mi- nus certum, tametsi non tam perspicue notatum, aut assertum sit (quicquid homines de potentia materiz equabili ad formas fabulentur), ex quanto illo ma- teria, sub iisdem spatiorum dimensionibus, plus et minus contineri, pro corporum diversitate a quibus occupantur, quorum alia magis compacta, alia magis extensa sive fusa, evidentissime reperiuntur. Neque enim parem materi portionem recipit vas aut con- cayum aqua et aére impletum; sed illud plus, istud minus. Itaque si quis asserat, ex pari aéris con- tento, par aque contentum effici posse; idem est, ac si dicat, aliquid fieri posse ex nihilo. Nam quod deesse supponitur ex materia, id ex nihilo suppleri necesse foret. Rursus si quis asserat, par contentum aque in par contentum aéris posse verti, idem est, 182 PHENOMENA UNIVERSI. ac si dicat, aliquid posse redigi in nihilum. Nam quod superesse supponitur ex materia, id ad_nihi- lum evanuisse similiter necesse foret. Neque nobis dubium est, quin hee res etiam calculos pati possit, surdos fortasse in aliquibus, sed definitos et certos, et nature notos. Veluti si quis dicat, auri corpus col- latum ad corpus spiritus vini, esse coacervationem materia superantem ratione vicecupla simpla aut circiter, non erraverit. Itaque exhibituri jam histo- riam eam, quam diximus de copia et paucitate mate- riz, atque de materia coitione atyue expansione, ex quibus notiones ille densi et rari (si proprie acci- piantur) ortum habent, hune ordinem servabimus, ut primo corporum diversorum (ut auri, aque, olei, aeris, flamme) rationes ad invicem recenseamus. Examinatis autem rationibus corporum diversorum, postea unius atque ejusdem corporis subingressus et exspatiationes cum calculis sive rationibus memo- rabimus. Idem enim corpus etiam absque accessione aut ablatione, aut saltem minime pro rata contrac- tionis et extentionis, ex variis Impulsibus tum exter- nis tum internis, sustinet se congerere in majorem et minorem spheram. Interdum enim‘ luctatur corpus, et in veterem spheram se restituere nititur, interdum plane transmigrat, nec revertere satagit. Hic cursus primo, atque differentias et rationes cor- poris alicujus naturalis (quoad extentum) collati cum aperturis aut clausuris suis memorabimus; videlicet cum pulveribus suis, cum calcibus suis, cum vitrifi- cationibus suis, cum dissolutionibus suis, cum distil- latis suis, cum vaporibus et auris, exhalationibus, et PHENOMENA UNIVERSI. 1838 inflammationibus suis memorabimus; deinde actus ipsos et motus, et progressus et terminos contractionis et dilatationis proponemus, et quando se restituant cor- pora, quando transmigrent secundum extentum ; precipue autem efficientia et media, per que hujus- modi corporum contractiones et dilatationes se- quuntur, notabimus, atque interim virtutes et actiones, que corpora ex hujusmodi compressionibus et dila- tationibus induunt et nanciscuntur, obiter subtexe- mus. Cumque probe noverimus, quam difficilis res sit, in presenti animorum statu, jam ab ipso prin- cipio cum natura consuescere, observationes nostras ad attentionem hominum et meditationem excitan- dam et conciliandam adjiciemus. Quod ad demon- strationem autem attinet, sive retectionem densitatis et raritatis corporum, nil dubitamus aut cunctamur, quin, quoad corpora crassa et palpabilia, motus gra- vitatis (quam vocant) loco optime et maxime expe- dite probationis sumi possit ; quo enim corpus com- pactius, eo gravius. Verum postquam ad gradum aereorum et spiritualium ventum est, tum profecto a lancibus destituimur, atque alia nobis industria opus erit. Incipiemus autem ab auro, quod omnium, que habemus (neque enim tam adulta est philoso- phia, ut de visceribus terre statuere debeamus), gra- vissimum est, atque plurimum materi minimo spatio complectitur, atque ad hujus corporis spheram reli- quorum rationes applicabimus ; illud monentes, historiam ponderum hic nos minime tractare, nisi quatenus ad corporum spatia sive dimensa demon- stranda lucem preebeat. Cum vero non conjicere {84 PHENOMENA UNIVERSI. et ariolari, sed invenire et scire nobis propositum sit, hoc autem in examine et probatione experimen- torum primorum magnopere positum esse judice- mus, prorsus decrevimus in omni experimento sub- tiliore modum experimenti, quo usi sumus, aperte subjungere : ut postquam patefactum sit quomodo singula nobis constiterint, videant homines et qua- tenus fidem adhibeant, et quid ulterius faciendum sit, sive ad errores corrigendos, qul adhzerere pos- sint, sive ad excitandas atque ad operandas proba- tiones magis fidas et exquisitas. Quin et ipsi de iis, que nobis minus explorata atque errori magis expo- sita, et quasi finitima, videbuntur, sedulo et sincere monebimus. Postremo observationes nostras (ut modo diximus) adjiciemus, ut licet omnia integra philosophiz servemus, tamen faciem ipsam historia naturalis, etiam in transitu versus philosophiam, ob- vertamus. Atque porro illud curabimus, ut que- cunque ea sint sive experimenta, sive observationes, que preter scopum inquisitionis occurrunt atque interveniunt, et ad alios titulos proprie pertinent, notemus, ne inquisitio confundatur. TABULA COITIONIS ET EXPANSIONIS MATERIZ PER SPA- TIA IN TANGIBILIBUS, CUM SUPPUTATIONE RATIONUM IN CORPORIBUS DIVERSIS. Idem spatium occupant, sive eque exporriguntur. unciasive Den. Gr. : Den. Gr. Auri puri 20 OFT Cupri OS a0 Argentivivi 19 9 Q Aurichalchi Soe aah Plumbi eee Ges Chalybis Si LOS Argenti puri 1021 4 ris communis 8 9 9 Plumbi cine- Ferri S767 10 rei,anglice 410 13 § Stanni (poy ee in glass Magnetis ayy ah Den. Lapidis Lydii Marmoris Silicis Vitri Crystalli Alabastri Salis gemmee Luti communis Luti albi Nitri Ossis bovis Pulveris mar- garitarum Sulphuris Terree communis Vitrioli albi Eboris Aluminis Olei vitrioli Arenee albze Crete . Olei sulphuris Salis communis Ligni vite Carnis ovillee Aque fortis Cornu bovis Balsami Indi WOW NNO NOW NHN NWW W 2 2 1 li 1 1 1 1 ] 1 1 1 i 1 1 Ligni santal. rubei } : Gagatis 1 Cepee recentis } l in corpore Caphuree ] Radicis caricee } recentis Ligniebeni = 1 Sem. feeniculi 1 dulcis PHENOMENA UNIVERSI. Gr. Den. 1 13)Suceinilucidi 1 223 14)Aceti ] 22% 15)Agressee ex wa l 204 16) mis acerbis 18 17\|Aque communis 1 12 18|Urinee 1 10 19)Olei caryophyl- 1 84 20} lorum 54% 21|Vini clareti ] 5 22)Sacchari albi 1 5 23/Cere flave if 2 24 Radicis Chine 1 Carnis pyri 2 25) brumalis cru- $1 12 26) di 22 27\Aceti distillati ~ 1 214 28)Aque rosaceze } 1 21 29) distillatee 21 30/Cineriscommunisl 20 31\Beniovis 1 183 32)Myrrhee 1 18 33)/Butyri if 10 34)Adipis 1 10 35)Olei amygda- 0 10 36) lini dulcis } 7 37\Olei maceris 6 38] viridis ex= bo 6 39). pressi Herbe sampsuchi0 ee Petrolei P 0 5 41/Florum rose 0 ab) Spiritus vini 0 Ligni 0 gni quercus 4 43/Fuliginis com- ? They munis et ca- e mino press. 33 45\Ligni abietis 0 34 46 Gr. 3 33 3 3 paulo minus. 3 3 paulo minus. 23 24 MODUS EXPERIMENTI CIRCA TABULAM SUPRASCRIPTAM. INTELLIGANTUR pondera, quibus usi sumus, ejus generis et computationis, quibus aurifabri utuntur, ut libra capiat uncias 12. uncia viginti denarios, de- 186 PHENOMENA UNIVERSI. narius grana 24, Delegimus autem corpus aun, ad cujus exporrectionis mensuram reliquorum cor- porum rationes applicaremus, non tantum quia gra- vissimum, sed quia maxime unum et sui simile. Re- liqua enim corpora que quiddam continent volatilis, etiam ignem passa varietatem retinent ponderis et spatii; sed aurum depuratum eam plane exuisse videtur, atque ubique simile esse. Experimentum vero hujusmodi erat. Unciam auri puri in figuram alec sive cubi efformavimus ; dein vasculum quadra- tum paravimus, quod corpus illud auri caperet, atque ei exacte conveniret, nisi quod esset nonnihil altius, ita tamen ut locus intra vasculum, quo cubus ille auri adscenderat, linea conspicua signaretur. Id fecimus liquorum gratia, ut cum liquor aliquis intra idem vasculum immittendus esset, ne difflueret, at- que hoc modo justa mensura commodius servari posset. Simul autem aliud vasculum fieri fecimus ; quod cum altero illo, pondere et contento prorsus par esset; ut in pari vasculo corporis contenti tan- tum ratio appareret. ‘Tum cubos ejusdem magnitu- dinis sive dimensi fieri fecimus, in omnibus materiis in Tabula specificatis, que sectionem pati possent ; liquoribus vero ex tempore usi sumus, implendo sci- licet vasculum quousque liquor ad locum illum signa- tum adscenderet ; pulveres eodem modo; sed intelli- gantur pulveres maxime et fortiter compressi. Hoc enim potissimum ad equationem pertinet, nec casum recipit. Itaque non alia fuit probatio, quam ut unum ex vasculis vacuum cum uncia in una lance, alterum ex vasculis cum corpore in altera parte po- PHANOMENA UNIVERSI. 187 neretur, et ratio ponderis exciperetur ; quod quanto esset diminutum, tanto dimensum ejusdem corporis intelligitur auctum. Exempli gratia, cum auri cu- bus det unciam unam, adipis vero denarium unum; liquet exporrectionem -corporis auri, collatam ad exporrectionem corporis adipis, habere rationem vicecuplam. Mensure autem ejus, que unciam auri capiebat, modum etiam excipere et notare visum est ; ea erat pinte vinaria, qualis apud nos Anglos in usu est, pars 269. paulo minus. Probatio vero ta- lis erat. Pondus aque, quod intra vasculum sub illa linea continebatur, notavimus, ac tum pondus aquee intra pintam contentum similiter notavimus, et ex rationibus ponderum rationes mensurarum colle- gimus. MONITA. VIDENDoM, num forte contractio corporis arctior, ex Vi unita, nanciscatur majorem rationem ponderis, quam pro quantitate materia ; id utrum fiat necne ex historia propria ponderis constabit. Quod si fiat, fallit certe supputatio; et quo corpora sunt exten- siora, eo plus habent materie quam pro calculo ponderis et mensurz, que ex eo pendet. 2. Parvitas vasis quo usi sumus, et forma etiam (licet ad cubos illos recipiendos habilis et apta), ad rationes exquisitas verificandas minus propria fuit. Nam nec minutias infra grani dimidium et quadran- tem facile excipere licebat, et quadrata illa superfi- cles, in parvo nec sensibili adscensu sive altitudine, notabilem ponderis differentiam trahere potuit, con- tra quam fit in vasis in acutum surgentibus. 188 -PHANOMENA UNIVERSI. 3. Minime dubium est etiam complura corpora, que in Tabula ponuntur, intra suam speciem magis et minus recipere quoad pondera et dimensa. Nam et aque et vina, et similia, sunt certe alia allis gra- viora. Itaque quoad calculationem exquisitam ca- sum quendam ista res recipit, neque ea individua, in que experimentum nostrum incidit, naturam spe- ciel exacte referre, neque cum aliorum experimentis fortasse omnino in minimis consentire possunt. _ 4, In Tabulam superiorem conjecimus ea corpo- ra, que spatium sive mensuram commode implere corpore integro, et tanquam similari possent, que- que etiam pondus habeant, ex cujus rationibus de materiz coacervatione judicium faciamus. Itaque tria genera corporum huc retrahi non _poterant. Primo, ea que dimensioni cubice satisfacere non poterant, ut folia, flores, pellicule, membrane. . Se- cundo, corpora inequaliter cava et porosa, ut spon- giz, suber, vellera. Tertio, pneumatica pondere non dotantur. OBSERVATIONES. CoacERVATIO materiz in corporibus tangibilibus, que ad nostram notitiam pervenerunt, intra rationes partium 21. vel circiter vertuntur. Coacervatio enim maxime compacta invenitur ia auro, maxime expansa in spiritu vini (ex corporibus dicimus que unita sunt, nec evidenter porosa). Namque spiritus vini occupat spatium vicies et semel repetitum, quod occupat aurum, juxta rationes uncie unius ad grana 22. Ex 21. enim illis partibus, quibus corpora alia amt toed 0 PHENOMENA UNIVERSI, 189 aliis sunt magis compacta, 13. partes occupant me- talla; nam stannum, quod metallorum est levissimum, ponderis est denar. fere 8. quod decrevit infra pon- dus auri denariis 13. Omnigena autem illa varietas, postquam a metallis decessimus, intra 8. illas reli- quas partes clauditur ; ac rursus insignis illa varietas, que incipiendo a lapidibus inclusive ad alia illa pro- tenditur, intra tres tantum partes aut non multo plus cohibetur. Nam lapis Lydius, qui est ex lapi- dibus gravissimus (excepto magnete), parum dena- riis 3. preponderat.. Spiritus autem vini, qui est terminus levitatis in corporibus unitis, denario uno paulo levior est. Videtur saltus magnus, sive hiatus, ab auro et argento vivo ad plumbum; scilicet a 20. denariis et paulo minus ad 12. Atque licet metallica magna varietate exuberent, vix tamen existimamus in hoc hiatu multa inveniri corpora media, nisi sint prorsus rudimenta argenti vivi. A plumbo autem gradatim adscenditur ad ferrum et stannum. Rursus alterum magnum hiatum sive saltum invenimus inter metalla et lapides; scilicet ab 8. denariis ad tres; tantum enim aut circiter a stanno distat ad lapidem Lydium. Solummodo inter hec se interponit, et fere ex equo, magnes, qui est lapis metallicus, atque existimamus inveniri et alia fossilia misture imperfecta, et com- posite nature inter metallum et lapides. A lapidi- bus certe ad reliqua parvis intervallis proceditur. In vegetabilibus autem minime dubitamus, ac etiam in partibus animalium, se ostendere quam plura corpora, etiam satis zequalis texture, que spi- 190 PHENOMENA UNIVERSI. ritum vini levitate superent. Namque etiam lignum quercus, que videtur esse ex lignis robustis et soli- dis, spiritu vini est levius; et lignum abietis adhuc magis. Florum autem et foliorum plurima, et mem- brane et pellicule, ut spolia serpentum et alee insec- ‘torum, et similia, procul dubio ad minores rationes ponderum (si dimensionem illam cubicam capere possent) accederent, ac multo magis artificialia, ut papyrus, linteus pannus exstinctus (quali ad fomites flammarum utimur), folia rosarum que supersunt a distillatione, et hujusmodi. Reperimus plerumque in partibus animalium corpora nonnulla magis compacta, quam in plantis. Ossa enim et carnes magis sunt compacta, quam ligna et folia; cohibenda :ac etiam corrigenda est illa cogitatio, in quam animus humanus propendet ; compacta nimirum queque et maxime solida esse durissima et consistere maxime, fluido vero .adesse naturam minus contractam. Nam coacervatio ma- teria non minor est in corporibus que fluunt, quam in lis, que consistunt, sed major potius. Siquidem aurum mollitie quadam vergit ad fluorem, atque cum liquescit, neutiquam extenditur, sed _priore spatio continetur. Et argentum vivum ex se ‘fluit, et plumbum facile fluit, ferrum egre, quorum alte- rum ex gravissimis metallis est, alterum ex levissi- mis. ‘Sed illud precipuum quod generaliter metalla, lapides (fluida videlicet corpora), fragilia pondere longe superent. | Accidit auro et argento vivo, que ex metallis reliquis tanto sunt :graviora, res mira; nempe ut PHENOMENA UNIVERSI. 191 reperiantur quandoque in granis et parvis portioni- bus quasi a natura perfecta, et fere pura ; quod nulli fere aliorum metallorum contingit, que necesse ha- bent ut per ignem purgentur, et coéant ; cum tamen hec duo, quorum coitio longe maxima est et veris- sima, id a natura quandoque absque ignis beneficio consequantur. In inquisitione de re metallica ac de natura lapi- dum attendatur parum, que ‘sint ea metalla, que solent esse ceteris depressiora, et magis in profundo sita, si que hujus rei norma sit et experimentum eonstans ; in quo tamen ipso ratio habenda est re- gionis in qua fodine sunt, an ipsa fuerit terra alta, an terra humilis. Similiter de lapidibus et gemmis, erystallis, ‘an natura lapidea penetret terram tam profunde, quam metallica, an -potius in superficie hereat, quod magis-existimamus. Sulphur, quem patrem metallorum esse commu- nis est opinio, licet a peritioribus fere repudiata, aut ad sulphurem quendam naturalem non communem translata, habet coacervationem materiz, omni me- tallo, etiam lapidibus et terris robustioribus, inferio- rem; scilicet denariorum 2. et granorum 2. neque id tamen obstat (si cetera convenirent), quin cum mercurio confusum, propter ejusdem eximiam gravi- tatem, pondera omnium metallorum pro ratione temperamenti reddere posset, preter pondus auri. Efficiens coitionis in corporibus ad coacervatio- nem non semper spectatur. Nam vitrum, quod coit: per ignem acrem et fortem, preponderat crystallo, quod nativum est, et educitur sine igne aut evidenti 192 PHENOMENA UNIVERSI. calore; nam quod glacies sit concreta, id populare est, atque ipsum crystallum ea longe ponderosius est, que manifeste a frigore cogitur, ac tamen aque supernatat. Mixtura liquorum ex rationibus ponderum so- lummodo non pendet aut procedit, siquidem spiritus vini cum oleo amygdalarum expresso non miscetur ; sed (quod quis fortasse non putaret) supernatat oleo, quemadmodum oleum supernatat aque; et tamen grano tantum et dimidio (ut in Tabula conspicitur) levior est. At idem spiritus vini aque licet graviori longe facilius miscetur ; ut et aqua ipsa rursus faci- ius miscetur cum oleo vitrioli, quam cum oleo amygdalarum; et tamen oleum vitrioli aqua est granis 18. gravius; oleum amygdalarum vero tan- tum granis 4. levius. Neque hoc accipiendum est, quin in corporibus proportionatis ad mixturam pre- cipua sit ponderis ratio. Nam videmus vinum aque supernatare, si cohibeatur agitatio, vel primi casus sive descensus perturbatio; veluti cum in vase, ubi continetur aqua, vinum superinfunditur, sed me- diante offa panis, vel linteo, quod vim ipsam casus primi frangat. Atque idem in aqua super oleum vitrioli, cum hac industria, infusa, usu venit. At- que quod magis est, licet vinum infundatur prius, et aqua posterius (super offam, vel per pannum ut dictum est), invenit locum suum, et permeat per vi- bum, et in fundo se colligit. PHENOMENA UNIVERSI. 193 CONTINUATIO HISTORIA COITIONIS ET EXPANSIONIS MATERIA, IN CORPORE EODEM. Rationes pulverum majore cum utilitate inquir, si fiat collatio eorum cum corporibus ipsorum inte- gris, quam si ponerentur per se et simpliciter, judi- cavimus. Hoc enim modo et de corporum diversi- tate, et de arctissimis illis nature integralis nexibus et vinculis judicium fieri, et rationes iniri posse ani- mum advertimus. Intelligimus autem in rationibus pulverum, pulveres fortiter et maxime pressos. Hoc enim facit ad aquationem, nec recipit casum. Mer- curius in corpore habet in mensura illa experimen- tali, secundum quam Tabula ordinatur, denar. 19. grana 9. sublimatus vero in pulvere habet denar. 3. gran. 22. Plumbum in corpore denar. 12. gran. 1. dimid. In cerussa vero in pulvere denar. 4. gran. 8. dimid. Chalybs in corpore denar. 8. gran. 10. In pul- vere preparato (quali ad medicinas utimur) denar. 2. gran. 9. ) Crystallum in corpore denar, 2. gran. 18. in pul- vere denar. 1. gran. 20. Santalum rubeum in corpore denar. 1 gran. 5— dimid. in pulvere gran. 16. dimid. Lignum quercus in corpore gran. 19. dimid. in cinere denar. 1. gran. 2. Ut autem melius intelligantur rationes pulveris pressi et non pressi, idque pro diversitate corporum, nos pondus rosarum, quod integraliter in Tabulam recipi non poterat, in pulvere excepimus ; illud in VOL. 1]. fo) 194 PHZNOMENA UNIVERSI. pulvere non presso dabat gran. 7. in pulvere presso gran. 22. sed idem in ligno santali rubei experti, santalum rubeum in pulvere non presso gran. 10. in pulvere presso gran. 16. dimid. dare comperimus, ut sit pulvis rose pulvere santali, si non premantur, multo levior, si premantur, gravior. Etiam ad sup- plementum Tabule prioris rationes pulveris excepi- mus in aliquo ex floribus, ex herbis, et ex seminibus (nam radicum dimensio cubica esse poterat), ad ex- emplum reliquorum in sua specie ; ac invenimus pul- verem floris rose, ut superius dictum est, dare gran. 22. herbee sampsuchi gran. 23. seminis foeniculi dulcis denar. 1. gran. 3. dimid. Etiam aliorum cor- porum, que in Tabula recipi non poterant, pondera in pulveribus excepimus, ut arene alba. Hec dabat denar. 1. gran. 20, salis communis, qui dat denar. 1. gran. 10. sacchari, quod dat. denar. 1. gran, 2. dimid. myrrhe, que dat denar. 1. biniorum, que dant denar. 1. Conspicere autem est in ipsa Tabula sulphur in corpore dare denar. 2. gran. 2. in oleo chymico denar. 1. gran. 18. vitriolum autem in cor- pore denar. 1. gran. 22.in oleo denar. 1. gran, 21. Vinum in corpore dare denar. 1, gran. 2. d. qu. in distillato gran. 22. Acetum in corpore dare denar. 1. gran. 2.d. in distillato denar. 1 gran. 1. MONITA. Quanpo dicimus pondus in corpore, pondus in pulvere, non intelligimus de eodem individuo, sed de corpore et pulvere ejusdem speciei, intra eandem PHENOMENA UNIVERSI. - 495 illam mensuram tabularem contento. Nam si lig- num quercus accipiatur, et idem lignum in individuo in cinerem redigatur ; et plurimum de pondere de- perdit, et cinis ille mensuram ligni ex magna parte non implet. Modus versionis corporis in pulverem ad aperti- onem sive expansionem corporis multum facit. Alia enim est ratio pulveris, qui fit per simplicem contu- ‘sionem sive limaturam: alia ejus, qui per distilla- tionem, ut sublimati: alia ejus qui per aquas fortes et erosionem vertendo tamquam in rubiginem : alia ejus, qui per exustionem, ut cinis, calx. Itaque ista cum ad contemplationem adhibeantur, equiparari nullo modo debent. | Nos in singulis diutius, quam pro instituti nostri ratione, morari non possumus, et tamen que prestare non licet, designare juvat; ea demum foret Tabula exacta corporum cum suis aperturis, que corpora singula pulveribus suis, cum calcibus suis, cum vitri- ficationibus suis, cum dissolutionibus suis, cum dis- tillatis suis conferret. Historiam variationis ponderum in individuis, id est ejusdem corporis integri et pulverisati, ut ejus- dem aque in nive aut glacie, et solute ejusdem, ovi crudi et cocti, ejusdem pulli vivi et mortui, et simi- lium, ad historiam propriam ponderum rejicimus. OBSERVATIONES. In corporibus magis compactis longe arctior est compactio partium, quam ulla pulverum suorum 196 PHENOMENA UNIVERSI. positione aut pressura equari potest. Et quo cor- pora sunt graviora et solidiora, eo major differentia redundat inter integra sua et aperturas suas, ut ratio argenti vivi crudi ad sublimatum in pulvere est quin- tupla, et amplius, rationes chalybis et plumbi non adscendunt ad quadruplam; rationes crystalli et santali non adscendunt ad duplam. In corporibus levioribus et porosis laxior fortasse est partium positura in integris, quam in pulveribus pressis, ut in foliis siccis rosarum. Atque in hujus- modi corporibus, major intercedit differentia inter pulveres suos pressos et non pressos. Pulverum partes ita se sustentare possunt, ut pulvis non pressus triplicem impleat mensuram ad pulverem pressum. Corpora metallica, ut sulphur, vitriolum, in olea, que vocant, conversa, pondus eximie retinent, nec magnum intercedit discrimen inter olea et ipsa cor- pora. Destillata procul dubio attenuantur et pondere decrescunt; sed hoc facit vinum duplo plus quam acetum. Dignissima observatione est insignis illa apertura in pulvere sublimato, ad corpus crudum, hoc nomine, quod licet tanta sit (quintupla enim est, ut diximus) idque in corpore non transeunte, ut in vaporibus argenti vivi, sed consistente, tamen tam parvo ne- gotio rursus coit ad veterem spheram. PHENOMENA UNIVERSI. 197 CONTINUATIO HISTORLE COITIONIS ET EXPANSIONIS MA- TERLZ PER SPATIA IN CORPORE EODEM. ANIMALIA natando palmis vel pedibus aquam de- primunt, ea ultra naturalem consistentiam depressa et densata resurgit, resurgens corpus grave sublevat et sustinet. Homines vero natandi peritiores corpus suum super aquam ita librare possunt, ut ad tempus absque motu brachiorum vel tibiarum se sustineant ; etiam pedibus aquam calcant erecti, et alias agili- tates super aquam exercent. Aves certe aquatiles palmipedes sunt, et pedum membranis aquam apte deprimunt ; in profundiore autem aqua facilior est natatio. Aves volando aérem alis verberant et condensant, aér vero (ut superius de aqua dictum est) ad consis- tentiam suam se restituens avem vehit. Atque aves quoque nonnunquam radunt iter suum expansis, sed immotis, alis, aut subinde alas parum concutiendo, atque iterum labendo. Neque dissimilis est ratio pennatorum et aliorum volatilium. Nam muscea, et id genus, habent suas alarum tunicas, quibus aérem pulsant. Infirmitas autem alarum parva corporis mole sive pondere compensatur. Etiam in sublimi facilius feruntur alata, preesertim que alas habent amplitudine latiores, motu non ita pernices, ut ardea. Atque omnes aves, que aliquante magnitudinis sunt, magis laboriose feruntur, cum primum se a terra elevant, ubi scilicet necesse est aérem esse minus profundum. 198 PHA/NOMENA UNIVERSI. MONITUM. Motus condensationis in aqua, aut aére, aut similibus, per verberationem sive impulsionem mani- festus est. Is hujusmodiest. Aéris vel aque partes, quanto ab impulsu primo seu verbere remotiores sunt, tanto infirmius impetuntur et tardius cedunt ; quanto autem propius, tanto fortius et velocius ; unde necessario fit, ut anterior aér celerius fugiens posteriorem tardius se expedientem consequatur, atque hoc modo coéant. Postquam autem ex ea coitione major provenerit condensatio, quam natura patitur, corpora aque vel aéris ut se aperiant, et laxent, resiliunt, et revertuntur. HISTORIA. Facies aque atque omnis fluidi ab agitatione et perturbatione inzequalis est, idque inequalitate mo- bili et successiva, quousque aqua debitam recuperet consistentiam, et pressura liberetur ; ut in undis ma- ris, et fluviorum, etiam postquam venti conciderint, et in omni aqua quovis modo turbata. Neque dubium est, quin et similis ineequalitas --versetur in ventis, qui et ipsi in morem fluctuum se volvunt ; neque vel cessante prima violentia se su- bito recipiunt in tranquillitatem ; nisi quod in undu- latione aéris non intervenit motus gravitatis, qui in aqua cum motu liberationis a pressura conjungitur. Lapis super aquam lateraliter jactus (ut pueri ludendo solent) exilit, atque iterum et sepius cadit, PHENOMENA UNIVERSI. 199 et ab aqua repercutitur. Etiam natantes, cum ex loco altiore in aquas se saltu dejiciunt, cavent sibi, ne in femorum junctura vi aque secentur. Denique aqua, manu aut corpore fortiter percussa, ferule aut corporis durioris instar verberat, et dolorem incutit. Atque in scaphis et carinis, qua yi remorum agun- tur, aqua remis pone remiges trusa et pressa, non aliter scapham impellit, eamque prolabi et emicare cogit, quam cum conto ad littus posito scapha a lit- tore summovetur. Neque enim ejus rei causa pre- cipua est, aqua pone puppim scaphe se colligens, et scapham in contrarium protrudens, quod ipsum tamen fit a pressura se laxante. Aér ad evitandam pressuram omnia opera cor- poris solidi et robusti edit et imitatur, ut fit in ven- tis, quinaves agunt, arbores, domos evertunt, proster- nunt, et similia. Etiam non alia vi, quam ipsorum anhelitu cum balista cava et longa, que aéris com- pressionem juvet, jaculamur ictu nonnullo. Pueri ad imitationem tormentorum alnum exca- vant, et partes radicis iridis, aut papyri globulati, ad utrumque siphonis finem infarciunt, deinde cum em- bolo ligneo globulum protrudendo emittunt, globulus autem ulterior emittitur cum sono et impetu, ante- quam ab embolo ullo modo tangatur, a vi aéris inclusi et compressi. Aer impulsu densatus frigidior, et magis ad na- turam aque appropinquans videtur, ut cum flabris ventum facimus, concitato gradu aérem impellendo rursus reflantem sentimus, aut ore contracto frigi- dum spiramus, aut ex follibus ventum emittimus. 200 PHENOMENA UNIVERST. Quinetiam sub dio ventis flantibus, major fit frert- geratio, quam aére quicto et placido. In sonorum generatione aér densatus corporis solidi naturam imitatur, nam quemadmodum inter duo corpora solida percussione sonus generatur, ita etiam inter corpus solidum et aérem densatum fit sonus, et rursus inter aérem densatum et alium aé- rem ex adverso densatum. Nam in instrumentis mu- sicis cum chordis manifestum est, sonum non emitti ex tactu seu percussione inter digitum vel plectrum et chordam, sed inter chordam et aérem. Chorda enim cum resilit, idque motu celerrimo propter in- tentiunem, aérem primo densat, dein percutit. In- strumenta autem ex spiritu, propter infirmiorem mo- tum spiritus, quam chorde, necesse habent, ut for- ma sint cava et conclusa, ad juvandam compressionem aéris; quod etiam in instrumentis cum chordis ju- vamenti loco adhibetur. Aqua arctata et constipata magno impetu se laxat et diffundit in latera, ut latitudinem debitam consequatur, ut sub arcubus pontium. Simili modo et ventus per angustias densatus invalescit et furit. Adversi autem gurgites aquarum turbines aquarum generant vorticosos, ut quoniam debita relaxatio fier! non potest, singule partes pressuram ex equo tolerent. Aqua ex angustils subito violenter emissa corpo- ris continul, veluti fili aut virge, aut trunci imaginem refert, et fit primum directa, post arcuata, deinde se scindit, et in guttas hinc illinc in orbem se dispertit, ut in fistulis sive syringis et impluviis. > PHENOMENA UNIVERSI. 201 Est genus turbinis in paludibus non infrequens, presertim post foenum demessum, aut saltem ex ea occasione se conspiciendum prebens. Iste typhon quandoque cumulum foeni in aérem sublevat, et ad tempus fere unitum et non multum dispersum eve- hit, donec, postquam ad altitudinem magnam evec- tum sit, foenum conopei instar distendat et spargat. Catinum ligneum vacuum versum, et ad superfi- ciem aque equaliter appositum, et postea sub aquam demersum, secum portat usque ad fundum vasis aérem universum, qui antea in catino continebatur : quod si cum simili equilibrio rursus ex aqua educa- tur, invenias aérem in non multo minus spatium, quam antea implebat, se recepisse, quod ex colora- tione labri catini ad locum, quo aqua adscenderat, et a quo introrsum aér se receperat, manifestum erit. In cubiculo, ubi ventus flarit aperta fenestra, si non detur exitus ex aliqua alia parte, ventus, nisi vehemens fuerit, non admodum sentitur, cum a cor- pore aéris, quod cubiculum impleverat, et sub primo flatu nonnihil densatum fuerat, et amplius densari recusat, non recipiatur; dato autem exitu tum de- mum manifesto sentitur. Ad commodiorem moram operariorum, qui sub aqua opus aliquod moliuntur et peragunt, excogita- tum fuit, ut dolium quoddam instar alvei pararetur, ex metallo sive aliqua materia, que fundum peteret, id tripode sustineretur pedibus ad labrum dolii af- fixis, qui pedes essent altitudinis minoris quam sta- ture hominis. Dolium istud in profundum demit- tebatur, cum universo, quem continebat, aére, eo 202 PHANOMENA UNIVERSI. modo, quo de catino dictum est, et in pedes suos plantabatur, et stabat juxta locum ubi opus facien- dum esset. Urinatores autem, qui lidem erant ope- rarii, cum sibi respiratione opus esset, caput in ca- vum dolii inserebant, et recepto aére rursus ad opus se conferebant. Nos quoque in balneo, famulum fecimus caput suum in pelvim subter aquam cum aére depressam inserere, qui ad dimidium quarte par- tis hore sub eodem mansit, donec aérem, ex anhelitu suo tepefactum, sensum quendam suffocationis indux- isse sentiret. Aér exiguam aliquam contractionem non exgre admittit, in vesica experiri res fallax est. Nam cum inflatur vesica, densatur ipso flatu aér, ut aér intra vesicam densior sit, quam aér communis, ideoque non mirum est, si ad novam condensationem sit in- eptior. Sed in experimento illo vulgari de catino ligneo subter aquam depresso cerni datur, aquam subintrantem ex extremo vasis nonnihil occupasse, atque aérem tantidem spatii detrimentum fecisse. Sed ut de proportione magis liquido constet ; globulum, vel aliud corpus solidum, et ima petentem, in fundo vasis posuimus, super quod catinus impo- nendus esset, tum catinum (metallicum scilicet, non ligneum, quod in imo vasis stare ex sese posset) superimposuimus. Quod si corpus illud exigue sit magnitudinis, cum in coneavum catini recipitur, aérem contrudit, non extrudit. Quod si grandioris fuerit magnitudinis, quam ut aér libenter cedat, tum aér, majoris pressurze impatiens, catinum ex aliqua parte elevat, et in bullis adscendit. PHENOMENA UNIVERSI. 203 Atque fieri fecimus globum cavum ex plumbo lateribus non admodum exilibus, ut vim mallei vel torcularis sustinere melius posset. Globus autem ille, malleis percussus ad utrumque polum, ad plani- spherium magis et magis appropinquabat. Atque sub primis contusionibus facilius cedebat, postea pro modo condensationis, egrius; ut ad extremum mallei non multum proficerent ; sed pressorio, eoque forti opus esset. Verum id precepimus, ut a pres- suris aliqui dies interponerentur, quod in presentia nihil attinet, sed alio spectat. Aér in vasa clausa exsuctione forti extenditur seu dilatatur, adeo ut parte aéris sublata, reliquus aér tamen eandem mensuram impleat, quam totus ‘impleverat; ita tamen ut magna contentione se res- tituere, et illa tensura liberare nitatur. Id videre est in ovis, que aquam odoratam continent et per lusum jaciuntur, et franguntur, ut adspersione et odore suavi aérem imbuant. Modus autem est ut parvo admodum facto in extremo ovi foramine, ovl cibum universum exsugant integra testa; tum vero fortiter aérem ipsum, qui subintravit, exsuctione forti _alligant, et statim sub exsuctione digito foramen obturent, atque ovum hoc modo clausum subter aquam illam ponant, et tum demum digitum amo- veant. Aér vero tensura illa tortus, et se recipere nitens, aquam trahit et introcipit, quousque portio illa aéris antiquam recuperet consistentiam. Nos idem cum ovo vitreo experti sumus, et aquam receptam circa octavam partem contenti reperimus; tantum scilicet aér per exsuctionem erat extensus. 204. PHENOMENA UNIVERSI. Sed hoc pro violentia majore aut minore exsuctionis casum recipit. Sub finem vero exsuctionis labrum ipsum trahebat. Sed preterea cura nobis fuit novi experimenti, nimirum ut, postquam exsuctio facta fuisset, foramen cera bene obturaretur, et ovum ita obturatum per diem integrum maneret. Id eo fecimus ut experiremur, ut mora illa appetitum aéris minueret, ut fit in rebus consistentibus, viminibus, laminis ferreis, et similibus, quorum motus ad se reci- piendum a tensura mora elanguescit ; sed comperi- mus tantula illa mora nihil effectum, quin ovum illud eeque fortiter ac similem traheret aque quantitatem, ac sicontinuo ab exsuctione immissum esset ; adeo ut etiam foramine illius aperto extra aquam novum aérem cum sonitu et sibilo manifesto traheret, sed effectum ulterioris more experiri negleximus. In follibus, sinullum detur spiraculum, et subito folles eleventur et aperiantur, franguntur; scilicet cum attrahi non possit per rostri follium angustias tanta aéris quantitas, que ventrem a plano in altum subito surgentem implere possit, nec aér, qui adest, in tantum extendi; unde sequitur follium effractio. HISTORIA. Sr aqua accipiatur in vitro ad ‘mensuram justam, et locus, usque quem aqua adscenderit, signetur, et immittatur in aquam cinis communis per cribrum mundatus, et permittatur donec resederit, videbis spatium in fundo cinere occupatum adscendere qua- druplo altius, quam corpus aque superficie adscen- PHENOMENA UNIVERSI. 205 derit a loco prius signato; ita ut manifestum sit, aquam cum cinere commistam, aut spheram mutare et se contrahere, aut cinerem intra cava aque reci- pere, cum nullo modo se expandat pro ratione cine- ris recepti. Verum si hoc in arena vel tenuissima (sed neutiquam calcinata aut combusta) experieris, videbis aquam surgere in superficie, pari spatio ac arena surrexerit in fundo. Existimamus etiam infu- siones plerasque aquas onerare, neque tamen exten- dere pro mole corporis recepti ; verum hujus rei ex- perimentum omisimus. MONITUM. Mortvm successionis, quem motum ne detur va- cuum appellant, nullo modo cum motu receptionis a tensura confundimus. Sunt enim duo isti motus tempore et opere conjuncti, ratione diversi, ut in propria historia ejus motus patebit. Aér per respirationem receptus exigua mora ita naturam vaporis induit, ut et speculum caligine quadam, et tanquam roscida materia obducat, et frigore brumali circa barbam congeletur. Illa autem irroratio supra laminam ensis lucidam, aut adaman- tem, instar nubecule dissipatur, ut corpus politum se veluti expurget. Modus processus aque circa expansionem et con- tractionem, que fiunt in ejus corpore, mediante igne, hujusmodi est. Aqua modico calore lacessita vapo- rem paucum et rarum emittit, antequam intra cor- pus ejus alia conspiciatur mutatio ; deinde continu- 206 PHENOMENA UNIVERSI. ato et aucto calore, corpore tamen integro, non insurgit, nec etiam bullis minutioribus in modum spume effervescit, sed per bullas majores adscendens in vaporem copiosum se solvit, cito autem evolat aqua et absumitur. Atque vapor ille, si non impediatur, aéri se miscet, primum conspicuus, etiam postquam conspectum effugerit sensibilis, vel odorem funden- do, vel etiam aérem ad tactum et anhelitum humec- tando et leniendo. ‘Tandem vero intra pelagus illud aéris se condit et disperdit. Quod si prius occurrat corpus solidum (et eo magis si «quale fuerit et poli- tum), vapor ille se ipse subingreditur, et in aquam restituitur excludendo sive excernendo aérem, qui prius vapori immistus fuerat. Atque universus ille processus et in decoctione aque, ut in destillatione fit manifestus. Sed porro videmus vapores, qui a terra emittuntur, si penitus a calore solis dissipati atque edomiti non fuerint, neque ab aéris frigore fortasse corpori ipsi aeéris equaliter commisti, licet corpori solido non occurrant, tamen a frigore et ipsa caloris destitutione in aquam restitui, ut in rore ves- pertino presentius, in pluviis tardius sit. Ex esti- matione, eaque diligenti, statuimus, expansionem aéris, si ad aquam conferatur, ad rationem centuplam vicecuplam, aut circiter, accedere. HISTORIA EXPORRECTIONIS MATERIZ IN PNEUMATICIS. PHIALAM vitream accepimus, que unciam fortasse unam capere posset; parvitatem autem vasis duas ob causas experimento convenire existimavimus, unam, PHA:NOMENA UNIVERSI. 207 quod minore cum calore ad bullitionem properaret, ne forte calore intensiore vesica, que superimpo- nenda esset, adureretur atque exsiccaretur; alteram ut minorem portionem aéris in ea parte, que aqua implenda non esset, caperet ; cum ipsum aérem ex- tensionem per ignem suscipere probe cognossemus. Itaque ut illa extensio rationes aque minus distur- baret, non multum aéris adhiberi consultum putavi- mus. Phiala autem erat ejus figure, non que col- lum rectum haberet sine limbo sive labro (nam in hujusmodi phiala aque vapor citius destillaret, et in partem vesice collo phiale conjunctam ros incumbe- ret et delaberetur), sed que collum haberet paululum primo adductum, et deinde tanquam reversum cum labro. Hance phialam ad dimidiam, non amplius (existimantes hoc etiam ad celeritatem bullitionis conferre), aque implevimus, atque pondus aque cum phiala ipsa exacte notavimus per arenam in bilance immissam ; deinde vesicam accepimus que circiter pintam dimidiam contineret. Kam accepimus non veterem neque siccam, et per siccitatem magis reni- tentem, sed recentem et molliorem; vesicam autem primo in sufflando probavimus an integra esset, ne forte foramina haberet, postea ex eadem aérem om- nem, quoad fieri potuit, expressimus. Etiam prius vesicam oleo extra oblivimus, et oleum quoque frica- tione nonnulla recipi fecimus. Hoc eo pertinebat ut vesica clausior esset, ejus, si qua erat, porositate oleo obturata. Hance vesicam circa os phiale, ore phiale intra os vesice recepto, fortiter ligavimus, filo parum cerato, ut melius adheresceret et arctius ligaret. 208 PHASNOMENA UNIVERSI. ~~ Sed hoc ipsum melius fit luto ex farina et albumine ovi facto, et cum papyro nigra ligato et bene siccato, ut experti sumus. ‘Tum demum phialam supra car- bones ardentes in foculo collocavimus. Aqua non ita multo post bullire incepit, ac paulatim vesicam ex omni parte sufflare, et fere ad rupturam usque extendere, Continuo vitrum ab igne removimus, et super tapetem posuimus, ne frigore vitrum disrum- peretur ; et statim in summitate vesicee foramen acu fecimus, ne vapor cessante calore in aquam restitutus recideret, ac rationes confunderet. Postea vero vesi- cam ipsam cum filo sustulimus, lutum autem si adhi- bitum fuerat, expurgavimus, tum rursus aquam, que remanserat, cum phiala sua ponderavimus; com- perimus autem circiter pondus duorum denariorum per vaporem absumptum fuisse. Quicquid autem corporis vesicam cum sufflata esset impleverat, ex illo, quod de aqua perditum fuerat, factum et pro- ductum fuisse cognovimus. Itaque materia cum in corpore aque contracta fuisset, tantum implebat spatii, quantum pondus 2. denariorum corporis aque implebat; at eadem materia in corpore vaporis ex- pansa dimidiam pintam implebat. Itaque secundum dimensionem in Tabula expressam rationes subduxi- mus; vapor aque ad corpus aque habere potest rationem octogecuplam. Vesica eo, quo diximus, modo sufflata, si nullum detur spiraculum, sed inte- gra, ab igne removeatur, statim ab inflatione illa decrescit, et subsidet, et contrahitur. Vapor dum ve- sica turget, ex foramine emissus aliam fere speciem a vapore communi aque habebat, magis raram et per- PHENOMENA UNIVERSI. 209 — spicuam, et erectam, nec cum aére tam cito se miscentem. MONITA. NE quis putet, si major fuisset aque absumptio, tanto majorem vesicam impleri potuisse ; nobis enim hoc expertis res non sucessit, sed inflatio, que fit, fere confertim fit, nec gradatim. Id partim adus- tioni vesice tribuimus que facta est obstinatior, nec cedebat facile, et erat forte porosior (hoc vero calore humido, ut balneo Marie, corrigi poterat), sed illud magis in causa esse putamus, quod vapor copiosior factus per successionem continuam, vergit ad restitutionem, et se ipse condensat. Itaque nec est equiparandus vapor iste, qui in vesicam recipitur, vaporibus qui intra clibana recipiuntur, quia illi se mutuo subsequentes et trudentes densant, isti vero a vesice mollitie et cessione, presertim sub initiis (ut diximus) antequam copia restitutionem incitet, se expandunt ut volunt. Expansio vaporis aque omnino non est judicanda ex adspectu vaporis, qui in aérem evolat; ille enim vapor statim cum aére mistus longe maximam cor- poris misti dimensionem ab aére mutuatur, nec sua ‘stat mole. Itaque amplificatur, ad molem quam- piam aéris in quem recipitur, ad exemplum parve portionis vini rubei, aut alterius rei infectz et colo- rate, que magnam quantitatem aque tingit. Rationes exacte in tanta subtilitate, nec sine inutili et curiosa indagine haberi possunt, nec ad id quod agitur magnopere juvant. Satis est, ut pateat ex hoc VOL. ll, P 210 PHENOMENA UNIVERSI. experimento, rationem vaporis ad aquam non esse duplam, non decuplam, non quadragecuplam, non rursus millecuplam, non ducentuplam ete. ‘Termini enim naturarum, non gradus, in presentia investi- gantur. Itaque si quis suo experimento in rationem istam octogecuplam, vel propter figure vitri diffe- rentiam, vel propter vesice duritiem, aut mollitiem, vel propter caloris modum, non incidat, id rem nullius esse momenti sciat. Nemo erit (existimamus) tam imperitus, qui putet pneumatica et volatilia, que ex corporibus ponderosis evolant, latere in poris eorundem corporum, nec esse illam ipsam ma- teriam que ponderosa erat; sed a ponderosa parte separaril, cum aqua quasi tota consumatur, et ad nihilum evaporet. Pruna ardens, si in bilance pona- tur, et usque ad exstinctionem permittatur ut sit carbo, longe levior invenietur. Metalla ipsa per evolationes fumorum pondere insigniter mutantur. Itaque prorsus eadem materia numero tangibilis est et pondere dotatur, et fit pneumatica et pondus exult. HISTORIA. Monus processus olei talis est; si accipiatur oleum in phiala vitrea vulgari, et ponatur super ignem, tardius multo bullire incipit, et majorem calorem ad hoc ut bulliat desiderat, quam aqua. Ac primo guttule quedam aut granula per corpus olei sparsa apparent, adscendentia cum crepitatione qua- dam; interim nec bullee in superficie ludunt, ut in aqua fit, nec corpus integrum mole insurgit, nec PHA:NOMENA UNIVERSI, 211 quicquam fere halitus evolat, sed paulo post corpus integrum inflatur, et dilatatur proportione notabili, tanquam ad duplum insurgens. ‘Tum demum co- piosissimus et spissus evolat halitus: ad illum halitum si flamma admoveatur, etiam bono spatio supra os phialee, flammam halitus continuo concipit, atque statim ad os phialz descendit, atque ibi se figit, et perpetuo ardet. Quod si etiam majorem in modum calefactum fuerit oleum, ad extremum halitus ille extra vitrum flammans, absque flamma aut corpore aliquo ignito admoto, prorsus se ipse inflammat et expansionem flamme induit. MONITUM. VIDENDUM est ut phiala sit oris angustioris, ut fu- mos constringat, ne aéri se statim ac largiter miscen- tes naturam inflammabilem deponant. HISTORIA. Moopus processus spiritus vini talis est. Ille mi- nore multo calore excitatus et celerius ad expansio- nem se comparat, eamque prestat, quam aqua. Ebullit autem magnis utique bullis absque spuma, aut etiam totius corporis elevatione, vapor autem ejus, dum confertus est,in bona ab ore vitri distantia flamma admota flammam concipit, non tam lucidam (certe bene compactam), quam oleum, sed tenuem et jejunam, cceruleam quoque et fere perspicuam. Inflammatus autem fertur ad os vitri, ubi pabuli ma- gis copiosi datur subministratio, quemadmodum et oleum, Verum tamen si inflammetur vapor in parte 212 PHA NOMENA UNIVERSI. ab ore vitri nonnihil deflectente in obliquum, fit in- flammatio in aére pensilis, undulata, aut arcuata, imaginem vaporis secuta, et procul dubio longius ipsum comitatura, si vapor ille constipatus maneret, nec cum aére se confunderet. Atque corpus ipsum spiritus vini, nullo preecedente vapore notabili, flam- ma admota et parum immorante, in flammam ejus- que expansionem mutatur, eo citius et facilius, quo spiritus latius diffusus sit, et minorem occupet altitu- dinem. Quod si spiritus vini in cavo palme manus ponatur, et candela accensa inter digitos juxta pal- mam collocetur (ut pueri cum pulvere resine ludere solent), et spiritus ille leviter projiciatur, et prorsum non sursum directo; ardet corpus ipsum in aere, et accensum interdum descendit recta, interdum nube- culam in aére volitantem explicat, que tamen ipsa ad descensum vergit; interdum ad tecti fastigium, vel latera, vel pavimentum, utique inflammatum, adhe- rescit et ardet, et sensim exstinguitur. Habent autem acetum, agresta, vinum, lac, atque alii liquores simplices (ex vegetabilibus et animanti- bus, dico, nam de mineralibus seorsim memorabimus) suos expansionum modos, atque in iis notabiles non- nullas differentias, quas hoc loco referre supervacuum visum est. Versantur autem iste differentiz in illis naturis, quas in processibus aque et olei et spiritus vini notavimus; gradu nempe caloris ; et modo ex- pansionis, que triplex est, vel toto corpore, vel spuma, vel bullis majoribus; nam pinguia fere toto corpore, succi immaturi, ut agresta, bullis majoribus, succi effoeti, ut acetum minoribus, ad- PHANOMENA UNIVERSI. 213 scendunt. Etiam congregatio spiritus situ differt. Nam in vini bullitione bulle circa medium, in aceto circa latera, se congregare in ebullitione pri- mo incipiunt ; quod etiam in vino maturo, et forti, et vapido rursus aut fugiente, cum infunduntur, fieri solet. Omnes autem liquores, etiam oleum ipsum, ante- quam bullire incipiunt, paucas et raras semibullas circa latera vasis jaciunt. Atque illud etiam omni- bus liquoribus commune est, ut parva quantitate ci- tius bulliant, et absumantur, quam magna. MONITUM. LiquorEs manifeste compositos, ad historiam ex- pansionis et coitionis materize mediante igne, haud idoneos aut proprios, existimavimus, quia separatio- nibus et misturis suis rationes simplicis expansionis et coitionis disturbant et confundunt. Itaque illos ad propriam historiam separationis et misturs able- gavimus. HISTORIA, SPIRITUs Vini in experimento positus, cum pileo illo tensibili (quem cum de aqua loqueremur des- cripsimus), hujusmodi sortitus est expansionem. Com- perimus pondus 6. denariorum consumptum, et-in vaporem solutum, vesicam grandem, que 8. pintas capere posset, explevisse et fortiter inflasse; que vesica decuplo-sextuplo erat major, quam vesica illa, qua ad aquam usi sumus, que dimidiam pintam tan- tum recipiebat. Sed in experimento aque ponderis solummodo 2. denariorum facta erat consumptio ; 914 PHENOMENA UNIVERSI. que tertia tantum pars est denariorum sex. Ita supputatis rationibus, expansio vaporis spiritus vini ad expansionem vaporis aque quintuplam rationem habet, et amplius. Neque tamen obstabat immensa ista expansio, quin, vase abigne remoto, corpus ad se restituendum properaret, vesica continuo flavescente, et se insigniter contrahente. Atque ex hoc experi- mento corporis flamme expansionem estimare ccepi- mus, conjectura non admodum firma, et tamen pro- babili. Cum enim vapor spiritus vini res sit tam inflammabilis, atque ad naturam flamme tam prope accedat, judicavimus rationes vaporis spiritus vini ad flammam, cum rationibus vaporis aque ad aérem convenire. Quales enim se ostendunt rationes rudi- mentorum, sive corporum imperfectorum et migran- tium (vaporum scilicet), tales etiam evadere corpo- rum perfectorum et statariorum (flamme scilicet et aéris) consentaneum est. Ex quo sequetur, flammam aérem raritate sive expansione materiz quintuplo et amplius superare. ‘Tanto enim se invicem superant vapores sui, ut dictum est ; flamma vero ipsa ad pro- prium vaporem, non impurum sed summe prepara- tum, sesquialteram rationem habere potest, ut aérem item ad vaporem aque summe preparatum habere posuimus. Neque hee multum discrepant ab iis, que visu obiter percipiuntur, et familiariter occurrunt. Nam si candelam ceream accensam flatu exstinguas, et fili illius fumei qui adscendit (in ima parte antequam dispergatur) dimensionem animadvertas ; et cande- lam prope flammam admoyeas, et rursus portionem PHENOMENA UNIVERSI. 215 flamme, que primo allabitur, contempleris, eam fumi magnitudinem non multo plus quam duplo excedere judicabis ; et tamen ille fumus impurior est et pressior. Quod si pulveris tormentarii corporis dimensionem diligenter notes, aut ad meliorem con- jecturam in situla metiaris, atque rursus, postquam flammam corripuerit, dimensionem flammez sue ad- vertas, flammam, corpus (quomodo hujusmodi res subito intuitu comprehendi possit) mille vicibus su- perare, non admodum negabis. Atque hujusmodi quedam proportio flammez ‘ad nitrum, ex iis, que prius posuimus, debetur. Verum de his, cum ad observationes nostras super hanc historiam ventum erit, clarius explicabimus. Aérem ipsum expandi et contrahi ex calore et fri- gore in ventosis, quibus utuntur medici ad attracti- onem, luculenter videmus. Illa enim super flamma calefactee, et continuo ad carnem applicate, carnem trahnnt, contrahente se et restituente paulatim aére. Atque hoc operatur ex sese, licet stuppa immissa atque inflammata non fuerit, qua ad vehementiorem attractionem uti solent. Quinetiam si spongia fri- gida infusa ventosis superimponatur exterius, tanto magis se contrahit aér virtute frigoris, et fortior fit attractio. Salinum argenteum, quale forma campanili vul- gatissima ad mense usus adhibemus, in lavacro aut patera aqua plena collocavimus, aérem depressum secum una ad vasis fundum vehens. Tum prunas ardentes duas aut tres in concavo illo parvo, quod salem excipere solet, posuimus, atque ignem a flatu 216 PHENOMENA UNIVERSI. excitavimus. Evenit autem non multo post, ut aér per calorem rarefactus, et antique spherze impatiens, salini fundum ex aliquo latere elevaret, et in bullis adscenderet Hero describit altaris fabricam, eo artificio, ut superimposito holocausto et incenso, subito aqua de- cideret, que ignem exstingueret. Id non aliam poscebat industriam, quam ut sub altare loco cavo et clauso aér reciperetur, qui nullum alium (cum ab igne extenderetur) inveniret exitum, nisi qua aquam in canali ad hoc paratam impelleret et extru- deret. Erant etiam Batavi quidam nuper apud nos, qui organum quoddam musicum confecerant, quod radiis solis percussum symphoniam quandam edebat. Id ab aéris tepefacti extensione, que principium mo- tus dare potuit, factum fuisse verisimile est, cum cer- tum sit, aérem, vel exigui admodum caloris contactu lacessitum, expansionem statim moliri. Verum ad magis accuratam expansionis aeéris no- titiam ad vesicam illam sensibilem versi, vitrum ac- cepimus vacuum (scilicet aére solo impletum), et pi- leum illum ex vesica (de quo jam antea locuti sumus) imposuimus. Vitro autem super ignem imposito, celerius et minore calore se extendebat aér, quam aqua aut spiritus vini; sed expansione non admodum ampla. Hanc enim proportionem ferebat: si vesica ex semisse minoris crrteati erat, quam vitrum ipsum, aer illam fortiter sane et plene inflabat; ad majo- rem expansionem non facile adscendebat; foramine autem in summitate vesice, dum inflaretur, facto, nullum exibat corpus visibile. -FRAGMENTUM LIBRI VERULAMIANI, CUI TITULUS, | ABECEDARIUM NATURE. Cum tam multa producantur a terra et aquis, tam multa pertranseant aérem et ab eo excipiantur, tam multa mutentur et solvantur ab igne, minus perspl- cuz forent inquisitiones cetera, nisi natura massarum istarum, que toties occurrunt, bene cognita et expli- cata. His adjungimus inquisitiones de ccelestibus et meteoricis,cum et ipse sint masse# majores, et ex ca- tholicis. Vide Augm. Scient. Lib. U1. c. 3. et Glob. Intellect. Masse majores: inquisitio sexagesima septima. Triplex Tau, sive de terra. Masse majores: inquisitio sexagesima octava. Triplex Upsilon, de sive aqua. Masse majores: inquisitio sexagesima nona. Tri- plex Phi, sive de aére. Masse majores : inquisitio septuagesima. Triplex Chi, sive de igne. | Masse majores: inquisitio septuagesima prima. Triplex Psi, sive de ccelestibus. Massze majores: inquisitio septuagesima secunda. Triplex Omega, sive de meteoricis. 218 ABECEDARIUM NATURA. Conditiones entium. Supersunt ad inquirendum in Abecedario condi- tiones entium, que videntur esse tanquam transcen- dentia, et parum stringunt de corpore nature, tamen eo, quo utimur, inquirendi modo, haud parum affe- rent illustrationis ad reliqua. Primo igitur, cum op- time observatum fuerit a Democrito, naturam rerum esse copia materiz et individuorum varietate amplam, atque (ut ille vult) infinitam ; coitionibus vero et speciebus in tantum finitam, ut etiam angusta, et tanquam paupercula, videri possit: quandoquidem tam pauce inveniantur species, que sint aut esse possint, ut exercitum millenarium vix conficiant: cumque negativa affirmativis subjuncta ad informa- tionem intellectus plurimum valeant; constituenda est inquisitio de ente, et non ente. [a ordine est septuagesima tertia, et quadruplex Alpha numera- tur. Conditiones entium. Quadruplex Alpha; sive de ente et non ente. Possibile et impossibile nil aliud est, quam poten- tiale ad ens, aut non potentiale ad ens. De eo inqui- sitio septuagesima quarta conficitor ; que quadru- plex Beta numeratur. Conditiones entium. Quadruplex Beta; sive de possibili et impossibili. Etiam multum, paucum, rarum, consuetum, sunt potentialia ad ens in quanto. De iis inquisitio septu- agesima quinta esto, que quadruplex Gamma nu- meretur. ABECEDARIUM NATURA. 919 Conditiones entium. Quadruplex Gamma; sive de multo et pauco. Durabile et transitorium, eternum et momenta- neum, sunt potentialia ad ens induratione. De illis septuagesima sexta inquisitio esto, que quadruplex Delta numeratur. Conditiones entium. Quadruplex Delta; sive de durabili et transitorio. Naturale et monstrosum sunt potentialia ad ens, per cursum nature, et per deviationes ejus. De iis inquisitio septuagesima septima esto, que quadruplex Epsilon numeratur. Conditiones entium. Quadruplex Epsilon; sive de naturali et monstroso. Naturale et artificiale sunt potentialia ad ens, sine homine, et per hominem. De iis inquisitio septuage- sima octava conficitor, que quadruplex Zeta nume- retur. Conditiones entium. Quadruplex Zeta ; sive de naturali et artificiali. Exempla in explicatione ordinis Abecedarii non adjunximus, quia ipse inquisitiones continent totas acies exemplorum. Tituli, secundum quos ordo Abecedarii est dispo- situs, nullo modo eam auctoritatem habento, ut pro veris et fixis rerum divisionibus recipiantur. Hoc enim esset profiteri scire nos que inguirimus. Nam nemo res vere dispertit, qui non naturam ipsarum penitus cognovit. Satis sit, si ad ordinem inquirendi (id quod nunc agitur) commode se habeant. 220 ABECEDARIUM NATURA. NORMA ABECEDARII. ABECEDARIUM hoc modo conficimus et regimus. Historia et experimenta omnino primas partes tenent. Ea, si enumerationem et seriem rerum particularium exhibeant, in tabulas conficiuntur; aliter sparsim excipiuntur. Cum vero historia et experimenta sepissime nos deserant, presertim lucifera illa, et instantie crucis, per quas de veris rerum causis intellectui constare possit ; mandata damus de experimentis novis. Hac sint tanquam historia designata. Quid enim aliud nobis primo viam ingredientibus relinquitur ? Modum experimenti subtilioris explicamus, ne error subsit, atque ut alios ad meliores modos exco- gitandos excitemus. Etiam monita et cautiones de rerum fallaciis et inveniendi erroribus, que nobis occurrunt, aspergi- mus. Observationes nostras super historiam et ex- perimenta subteximus, ut interpretatio nature magis sit in procinctu. Etiam canones, sed tamen mobiles, et axiomata inchoata, qualia nobis inquirentibus, non pronunci- antibus, se offerunt, constituimus: utilia enim sunt, sl non prorsus vera. Denique tentamenta quedam interpretationis quandoque molimur, licet prorsus humi repentia, et vero interpretationis nomine nullo modo (ut arbitra- mur) decoranda. Quid enim nobis supercilio opus est aut impostura, cum toties profiteamur, nec nobis historiam et experimenta, qualibus opus est, suppe- ABECEDARIUM NATURA, 221 tere, nec absque his interpretationem nature perfici posse, ideoque nobis satis esse, si initiis rerum non desimus ? Perspicuitatis autem et ordinis gratia, aditus quosdam ad inquisitiones, instar prefationum, sub- sternimus: item connexiones et vincula, ne inquisi- tiones sint magis abrupte, interponimus. Ad usum vero vellicationes quasdam de practica suggerimus. | Etiam optativa eorum, quze adhuc non habentur, una cum proximis suis, ad erigendam humanam in- dustriam, proponimus. Neque sumus nescii, inquisitiones inter se ali- quando complicari, ita ut nonnulla ex inquisitis in ti- tulos diversos incidant. Sed modum eum adhibebi- mus, ut et repetitionum fastidia et rejectionum mo- lestias, quantum fieri possit, vitemus; postponentes tamen hoc ipsum (quando necesse fuerit) perspicui- tati docendi, in argumento tam obscuro. Hec est Abecedarii norma et regula. Deus uni- versi Conditor, Conservator et Instaurator, opus hoc et in ascensione ad gloriam suam, et in descensione ad bonum humanum, pro sua erga homines benevo- | lentia et misericordia, protegat et regat, per Filium suum unicum nobiscum Deum. A CATALOGUE OF BODIES, ATTRACTIVE AND NOT ATTRACTIVE, MADE BY THE LORD BACON, TOGETHER WITH EXPERIMENTAL OB- SERVATIONS ABOUT ATTRACTION. THESE FOLLOWING BODIES, DRAW. Amber, jeat, diamond, saphire, carbuncle, imis, the gem opale, amethyst, bristollina, crystal, clear glass, glass of antimony, divers flowers from mines, sulphur, mastick, hard sealing wax, the harder rosin, arsenic. THESE FOLLOWING BODIES, DO NOT DRAW. Smaragd, achates, corneolus, pearl, jaspis, chal- cedononius, alablaster, porphyrie, coral, marble, touch-stone, hematites or blood-stone, sinyris, ivory, bones, eben-tree, cedar, cypress, pitch, softer rosin, camphire, galbanum, ammoniac, storax, benjoin, loadstone,* asphaltum. These bodies—gold, silver, brass, iron, draw not, though never so finely polished. | In winter, if the air be sharp and clear, sal gem- meum, rock alum, and lapis specularis, will draw. THESE FOLLOWING BODIES ARE AP'' TO BE DRAWN, IF THE MASS OF THEM BE SMALL. Chaff, woods, leaves, stones, all metals hewed, and in the mine; earth, water, oil. Si fiat versorium ex metallo aliquo, more indicis * The drawing of iron excepted, A CATALOGUE OF BODIES, ATTRACTIVE, &c. 223 magnetici, et fini alteri apponatur succinum, leniter fricatum, versorium convertit se. Succinum calefactum ab igne, sive tepeat, sive ferveat, sive inflammetur, non trahit. Bacillum ferreum candens, flamma candela ar- dens, carbo ignitus, admota festucis aut versoriis, non trahunt. Succinum in majore mole, si fuerit politum, alli- cit, licet non fricatum ; si in minore, aut impurius, sine frictione non trahit. Crystallus, lapis specularis, vitrum, electrica ce- tera, si urantur, aut torreantur, non trahunt. Pix. \ Resina mollior. Benjoin. Hee celo calidiore Asphaltum. neutiquam prorsus tra- Camphora. hunt; at tempore frigi- Galbanum. diore obscure et inferme Ammoniacum. trahunt. Storax. Assa. : Vapidus aér succino, &c. afflatus, vel ab ore, vel ab aere humidiore, virtutem trahendi suffocat. Si charta aut linteum interponatur inter succinum et paleam, non fit motus aut attractio. Succinum ant electrica calefacta ex radiis solis, non expergefiunt ad trahendum, sicut ex frictione. Succinum fricatum, et radiis solis expositum diu- tius vires trahendi retinet, nec tam cito eas deponit ac si in umbra positum esset. Fervor ex speculo comburente succino, &c. con- ciliatus, non juvat ad trahendum. 224 A CATALOGUE OF BODIES, ATTRACTIVE, &c. Sulphur accensum, et cera dura inflammata, non trahunt. Succinum, cum citissime a frictione festuce vel versorio apponitur, optime trahit. Virtus electrica viget in retentione ad tempus non minus quam in attractione prima. Flamma apposito succino intra orbem activitatis non trahitur. Gutta aque admoto succino trahitur in conum. Electrica, si durius affricentur, impeditur’ attractio. Que egre alliciunt in claro celo, in crasso non movent. Aqua imposita succino virtutem trahendi suffo- cat, licet ipsum aquam trahat. Sarca ita succino circundatum, ut tangat, attrac- tionem tollit; sed interpositum ut non tangat, non omnino tollit. | Oleum succino appositum motum non impedit ; nec succinum digito oleo madefacto fricatum, vires trahendi perdit. Firmius provocant, et diutius retinent succinum gagates, et hujusmodi, etiam minore cum frictione : adamas, crystallum, vitrum, diutius teri debent, ut manifesto incalescant antequam trahant. Que flamme approximant, licet propingna dis- tantia, a succino non trahuntur. Fumum extincta lucerna succinum, &c. trahit. Fumus ubi exit et crassus est, fortius trahit succi- num ; cum adscenderit, et rarior fit, debilius. Corpus ab electricis attractum non manifesto alteratur, sed tantum incumbit. HISTORIA ET INQUISITIO PRIMA DE SONO ET AUDITU, ET DE FORMA SONIT, ET LATENTE PROCESSU SONIT;- SIVE SYLVA SONI ET AUDITUS. De generatione soni, et prima percussione. De duratione soni, et de interitu et exstinctione soni, De confusione et perturbatione soni. De adventitiis auxiliis et impedimentis soni. De hesione soni, et varietate mediorum. De penetratione soni. De delatione soni, et deecnonee seu fusione ejus, et de area quam occupat, simul, et separatim. De corporum diversitate, qua reddunt sonum ; et instrumentis, et de speciebus soni, que occurrunt. De multiplicatione, augmentatione, diminutione, et fractione sonorum. De repercussione soni, et echo. De conjugiis et dissidiis audibilium et visibilium, et aliarum, quas vocant, specicrum spiritualium. De celeritate generationis et exstinctionis soni, et tempore in quo fiunt. De affinitate, aut nulla affinitate, quam habet so- nus cum motu aéris, in quo defertur, locali et ma- nifesto. | VOH 1 t: Q 226 HISTORIA SONI ET AUDITUS. De communicatione aéris percussi et elisi cum aére, et corporibus, vel spiritibus ipsorum, ambi- entibus. De efformatione, sive articulatione soni. De ipsissima impressione soni ad sensum. De organo auditus, ejusque dispositione et indis- positione, auxiliis et impedimentis. De sono et auditu inter prima inquisitionem instituere visum est. Etenim expedit intellectui, et tanquam ad salubritatem ejus pertinet, ut contem- plationes spiritualium (quas vocant) specierum, et operationum ad distans, misceantur cum contempla- tione eorum, que operantur tantum per communi- cationem substantiz ad tactum. Deinde observa- tiones de sonis pepererunt nobis artem musice. Illud autem solenne est, et quasi perpetuum, cum experimenta et observationes coaluerint in artem, mathematicam et practicam intendi, physicam deseri. Quinetiam optica paulo melius se habet; non enim tantum pictura et pulchritudo et symmetria optice proponuntur; sed contemplatio omnium visibilium. At musice, tantum toni harmonici. Itaque de sonis videndum. DE GENERATIONE SONI, ET PRIMA PERCUSSIONE,. CoLtisio, sive elisio, ut vocant, aéris, quam vo- lunt esse causam soni, nec formam nec latentem processum denotat soni, sed vocabulum ignorantie est et levis contemplationis. Sonus diffunditur et labitur tam levi impulsu in sua generatione ; item tam longe, idque in ambitum, HISTORIA SONI ET AUDITUS. 907 cum non multum pendeat ex prima directione ; item tam placide absque ullo motu evidenti, probato vel per flammam, vel per plumas, et festucas, vel alio quovis modo; ut durum plane videatur, soni formam esse aliquam elisionem vel motum manifestum loca- lem aéris, licet hoc efficientis vices habere possit. Quandoquidem sonus tam subito generetur, et continuo pereat, necesse videtur ut aut generatio ejus aérem de sua natura paulum dejiciat, atque interitus ejus eum restituat, ut in compressionibus aquarum, ubi corpus in aquam injectum complures circulos efficiat in aquis, qui proveniunt ex aqua primum compressa, deinde in suam consistentiam et dimensionem se restituente (id quod motum liber- tatis appellare consuevimus); aut contra, quod generatio soni sit impressio grata et benevola, que se insinuat aéri, et ad quam libenter aér se excitat, et interitus ejus sit a vi aliqua inimica, que aérem eo motu atque impressione diutius frui non sinit; ut in generatione ipsius corporis flamme, in qua generatio flamme videtur fieri alacriter, sed ab aére etinimicis circumfusis cito destrui. Fistulatio, que fit per os absque aliqua admota fistula, possit effici sugendo anhelitum versus in- teriora palati, non solum extrudendo anhelitum ad extra. Atque plane omnis sorbitio aéris ad interius dat sonum nonnullum. Quod dignum edmodum notatu videatur: quia sonus generatur in contrarium motus manifesti aéris, ut prima aéris impulsio videatur plane efficiens remotum, nec sit ex forma soni. Similiter si accipiatur vitreum ovum, atque per 228 HISTORIA SONI ET AUDITUS. parvum foramen aér fortiter exsugatur ; deinde fora- men cera obturetur, et ad tempus dimittatur; post cera a foramine auferatur; audies manifeste sibilum aéris intrantis in ovum, tractum scilicet ab aére in- teriore, qui post violentam rarefactionem se restituit. Ut hoc quoque experimento generetur sonus In con- trarium motus manifesti aéris. Similiter, in ludicro illo instrumento, quod voca- tur lyra Judaica, tenendo latera inter dentes vibratur lingula ferrea tracta ad exterius, sed resilit interius ad aérem in palato, et inde creatur sonus. Atque in his tribus experimentis dubium non est, quin sonus generetur per percussionem aéris intror- sum versus palatum aut ovum vitreum. Generatur sonus per percussiones. Percussio illa fit, vel aéris ad aérem, vel corporis duri ad aérem, vel corporis duri ad corpus durum. Exemplum percussionis aéris ad aérem maxime viget in voce humana, et in vocibus avium, et aliorum animalium; deinde in instrumentis musicis, que excitantur per inflationem: etiam in bombardis et sclopetis, ubi percussio edens sonum. generatur maxime ex percussione aéris conclusi, exeuntis ex ore bombarde aut sclopeti ad aérem externum. Nam pila indita non multum facit ad fragorem. Neque percussio corporis mollis ad corpus molle tantum representatur in percussione aéris ad aérem; verum et aéris ad flammam, ut in excitatione flammez per folles; etiam flamme inter se, alia aliam impellens, reddunt quendam mugitum ; utrum vero interveniat aér, inquiratur ulterius. Etiam omnis flamma subito HISTORIA SONI ET AUDITUS. 229 concepta, si sit alicujus amplitudinis, excitat sonum summovendo (ut arbitror) aérem magis quam ex esse: etiam in eruptionibus fit percussio spiritus erumpentis ad aérem ambientem; ut in crepitaculis que fiunt ex foliis siccis, aut sale nigro, et multis aliis immissis in ignem ; et in tonitru, vel erumpente spiritu e nube, vel volutante et agitato, ut fit in toni- tru magis surdo et prolongato; etiam solet (ad ludicrum) folium rose viridis contractum ut aérem contineat, super dorsum manus aut frontem percus- sum, crepare per eruptionem aéris. Exempla percussionis corporis duri ad aérem ostendunt se in instrumentis musicis sonantibus per chordas; in sibilo sagitte volantis per aérem; in flagellatione aéris, licet non percutiat corpus durum, etiam in organis musicis editur sonus per aérem percutientem aquam in fistula illa, quam vocant lusciniolam, que reddit sonum perpetuo tremulum, in mota aqua, et rursus se recipiente: etiam in ludi- cris instrumentis, quibus se oblectant pueri (Gallos vocant) ad imitationem vocum avium: similiter in aliis hydraulicis. Exempla percussionis corporis duri ad corpus durum se ostendunt vel simpliciter, vel cum commu- nicatione aéris nonnihil conclusi, preter illum aérem, qui secatur sive eliditur inter corpora dura percussa ; simpliciter, ut in omni malleatione, seu pulsatione corporum durorum; cum communicatione aéris in- clusi, ut In campanis et tympanis. Lapis injectus fortiter in aquam reddit sonum; atque etiam gutte pluvize cadentes super aquam, 230 HISTORIA SONI ET AUDITUS. nec minus unda pulsans undam: in quibus percussio fit inter corpus durum et aquam. Videtur in generatione omnis soni illud constans esse, ut alique sint partes aéris, utque requiratur aér inter corpora percussa; qui aé€r, In percussione cor- poris duri ad aérem, et corporis duri ad corpus durum, videtur manifesto secari aut elidi. Arbitror flammam ad hoc posse sufficere, vice aeris: veluti si inter flammus majores sonet campana, aut lapides percutiantur: at in percussionibus aéris ad aérem elisio aut separatio illa videtur obscurior, sed tantum videtur aér verberari et impelli, idque molliter ad- modum in voce leni. Attamen necesse videtur, etiam in hoc genere, ut sit aliqua elisio aéris percussi per aérem percutientem: nam etiam in aére moto per flabellum, aér a latere, et emisso aére per folles, currens ille aéris, gui emittitur, dividit reliquum aérem. Verum de hoc genere elisionis aéris, quod fit ubi aéris percussio ad aérem edit sonum, ut in voce, inquiratur ulterius. Merito dubitatur, utrum percussio illa, que edit sonum cum aér percutitur per chordam, aut alias, fiat ab initio, cum aér resiliente chorda percutitur ; aut paulo post, videlicet densato per primam per- cussionem a€ére, et deinde przestante vices tanquam corporis duri. Ubi redditur sonus per percussionem aéris ad aérem, requiritur ut sit incarceratio aut conclusio aeris in aliquo concavo; ut in fistulando per os, in tibiis; in barbito; in voce, que participat ubi aér includitur in cayo oris aut gutturis. In percussione HISTORIA SONI ET AUDITUS. 231 corporis duri ad aérem requiritur durities corporis, et citus motus; et interdum communicatio cum con- cavo, ut in cithara, lyra, flagellatione aeris, etc. At in percussione corporis duri ad corpus durum minus requiritur concavum, aut celer motus. Fabulantur de pulvere pyrio albo, qui prestaret percussionem absque sono. Certum est nitrum, quod est album, ad exsufflationem plurimum valere, ita tamen ut pernicitas incensionis et percussionem et sonum multum promoveat: cita autem incensio ex carbone salicis maxime causatur, qui est niger. Igitur si fiat compositio ex sulphure et nitro et ex modico camphore, fieri potest ut incensio sit tardior, et percussio non ita vibrans et acuta: unde multum possit diminui de sono; sed etiam cum jactura in fortitudine percussionis. De hoc inquiratur ulterius. DE DURATIONE SONI, ET EJUS INTERITU ET EXSTINCTIONE. DuraTio soni campane percusse aut chorde, qui videtur prolongari et sensim exstingui, non pro- venit utique a prima percussione: sed trepidatio corporis percussi generat in aére continenter novum sonum. Nam si prohibeatur illa trepidatio, et sis- tatur campana aut chorda, perit cito sonus; ut fit in espinettis, ubi si dimittitur spina, ut chordam tangat, cessat sonus. | Campana pensilis in aére longe clariorem et diuturniorem reddit sonum, licet percutiatur malleo ad extra, quam si staret fixa, et similiter malleo per- cutiatur. Atque de diuturniore sono reddita est jam 232 HISTORIA SONI ET AUDITUS. ratio, quia trepidat diutius. Quod vero etiam pri- mitivus sonus in pensili sit magis sonorus, in stante minus, amplius inquirendum est. Similiter scyphus argenteus aut vitreus, talitro percussus, si sibi permittatur, sonum edit clariorem et diuturniorem; quod si pes scyphi altera manu teneatur fixus, longe hebetiorem et brevioris more. »Qui redditur in barbito aut cithara sonus, mani- festo non fit a percussione inter digitum, aut calamum, et chordam ; seu inter digitum, aut calamum, et aérem: sed impellente digito, ac tum resiliente chorda, et resiliendo percutiente aérem. Itaque cum chorda moyetur plectro, non digito, aut calamo, continuari potest sonus ad placitum, propter asperi- tatem fill plectri resina parum obducti; unde non labitur per chordam, nec eam semel percutit, sed heret, eamque continenter vexat ; ex quo motu sonus continuatur. Potest sumi in argumentum, quod sonus sit plane genus quoddam motus localis in aére, quod ita subito pereat. Quia in omni sectione aut im- pulsione aéris, aér affatim se recipiat et restituat ; quod etiam aqua facit per multos circulos, licet non tam velociter quam aér. DE CONFUSIONE ET PERTURBATIONE SONI, In actu visus visibilia ex una parte non impediunt visibilia ex aliis partibus; quin universa que se offerunt undiquaque visibilia, terre, aqua, sylve, sol, edificia, homines, simul ob oculos repreesen- tantur. Quod si totidem voces aut soni ex diversis HISTORIA SONI ET AUDITUS. 233 partibus simul salirent, confunderetur plane auditus, nec ea distincte percipere posset. Major sonus confundit minorem, ut nec exau- diatur: at species spirituales (ut loquuntur) diversi generis a sono non confundunt sonum, sed omnia simul et semel herent in aére, alterum altero parum aut nihil conturbante ; veluti lux, aut color, calor et frigus, odores, virtutes magnetice ; omnia hee simul possunt herere in aére, nec tamen magnopere im- pediunt vel conturbant sonos. Causa cur plura visibilia simul ad oculum re- presentantur, altero alterum non confundente, ea omnino esse videatur ; quod visibilia non cernuntur, nisi in linea recta; at soni audiuntur etiam in obliqua, aut arcuata. Itaque in area sphere visus quot objecta deferuntur, tot sunt coni radiorum; neque unquam alter conus in alterum coincidit: neque vertices conorum in idem punctum concurrunt, quia deferuntur in lineis rectis. At soni, qui deferuntur per lineas, et rectas, ct arcuatas, possunt facile in unum punctum concurrere, itaque confunduntur. Eadem videtur causa, cur color magis vividus colo- rem majis obscurum non mergat; at lux major lucem debiliorem obscurat et condit; quia lux cer- nitur in linea arcuata, quemadmodum et sonus. Nam licet flamma ipsa candele non cernitur nisi in linea recta, tamen Jux undique circumfusa perfertur ad visum in lineis arcuatis, quoad corpus candele : similis est ratio solis, aut flamme. Quod si oppo- natur, neque ipsam lucem cerni nisi in recta linea -ab aére illuminato, verum est: verum id arbitror 934 HISTORIA SONI ET AUDITUS. etiam accidere sono; neque enim auditur sonus nisi in lineis rectis ab aliqua parte sphere soni, quo prima pulsatio pertingit. Attamen color, qui nihil aliud est quam lucis imago inequaliter reflexa, tam debiles circumfundit species, ut aérem circumfusum parum aut nihil tingat, nisi ubi deferuntur colores in lineis rectis inter objectum et oculum. Fiat experimentum in aulo (Anglice a@ recorder) duplici, in quo sit labrum, et lingua, et guttur, ad utrumque finem, ita ut applicentur ad unisonum: cava autem fistula existente duplici et continuata, sonent duo simul cantionem eandem ad utrumque finem, ac notetur utrum confundatur sonus, an am- plietur, an hebetetur. Accipiantur duo cavi trunci, et conjungantur in modum crucis, ita ut in loco ubi connectuntur sint pervil; et loquantur duo ad directum et tranversum truncum, et applicentur similiter aures duorum ad fines oppositos, et notetur utrum voces se. invicem confundunt. DE ADVENTITIIS AUXILIIS ET IMPEDIMENTIS SONI; DE HASIONE SONI, ET VARIETATE MEDIORUM. Memini in camera Cantabrigiz nonnihil ruinosa, ad suffulcimentum erectam fuisse columnam fer- ream, crassitudinis pollicis fortasse et dimidii; eam columnam, baculo aut alias percussam, lenem sonum exhibuisse in camera ubi stabat columna, at in ca- mera que subtus erat bombum sonorum. Inquirendum, que corpora, et cujus soliditatis, et crassitudinis, omnino arceant et excludant sonum ; HISTORIA SONI ET AUDITUS. 235 atque etiam que magis aut minus eum hebetent, licet omnino non intercipiant. Neque enim adhue constat, qu media interjecta magis propitia sint, que magis impedientia. Itaque fiat experimentum in auro, lapide, vitro, panno, aqua, oleo, et eorum crassitudine respectiva. De hoc omnino inquiren- dum est ulterius. Aer medium ad sonum est maxime propitium, et quasi unicum. Rursus, aér humidior (arbitror) magis defert sonum quam siccior: at in nebula guid fit, non memini. Nocturnus etiam magis guain diurnus: verum id silentio assignari potest. Inquiratur de medio flammee, qualis sit opera- tionis versus sonum ; utrum videlicet flamma alicujus crassitudinis omnino arceat et intercipiat sonum, aut saltem eum magis hebetet, quam aér. In igni- bus Jubili hoc experiri licet. Inquirendum etiam de medio aéris vehementer moti. Licet enim ventus deferat sonum, arbitror tamen ventos vehementiores nonnihil turbare sonum, ut minus longe exaudiatur, etiam secundum ventum, quam in tranquillo: de quo inquiratur ulterius. Videndum qualem reddit sonum es, aut ferrum ignitum malleo percussum, comparatum ad eum quem reddit frigidum. DE PENETRATIONE SONI, Lapis aétites habet tanquam nucleum aut ovum Japidis, qui agitatus reddit sonum obtusum; item tintinnabula; sed longe clariorem, si detur rima. Inquiratur ab urinatoribus, si omnino audiant 236 HISTORIA SONI ET AUDITUS. subter aquam, presertim profundiorem: atque in- quiratur plane utrumque; non tantum utrum au- diant sonum aliquem de supra, qui editur in aére; sed etiam utrum audiant percussionem corporis aque intra aquam, ubi non est aér. Expertus hoe sum in balneo; demittebatur situla bene capax ; ita autem demittebatur ore inverso in equilibrio, ut omnino in concavo suo deferret secum aérem subter aquam ad altitudinem palme unius; atque ad hune modum tenebatur situla manibus depressa, ne ever- teretur aut resurgeret: tum urinator inserebat ca- put in concavum situle, et loquebatur : exaudiebatur vox loquentis ; etiam sermo intelligebatur articulatim, sed mirum in modum acutus, et instar sibili fere, qualis in puparum ludo vox exaudiri solet. Inquiratur illud exacte, ut reddatur omnino positivum, utrum possit generari sonus, nisi sit aér inter percutiens et percussum corpus. Veluti demit- tantur duo lapilli pensiles per filum in pelvim aque vel flumen, et agitentur ut percutiant se invicem in medio aque ; vel mittatur forceps apertus in medium aque, et ibi claudatur: et notetur utrum edat sonum, et qualem. Equidem existimo urinatores, cum natant, subter aquam non edere sonum; nisi fortassis aliquis esse possit per successionem motus ad superficiem aque, atque inde percutiente aqua aerem. Dubium non est, guin in utribus clausis, nec prorsus impletis, et agitatis, reddatur sonus, liquoris scilicet in lis contenti: nec minus redditur sonus demisso lapide in aquam, cum percutiat fundum HISTORIA SONI ET AUDITUS. 237 vasis. Verum in primo experimento admiscetur aér ; in secundo percussio fundi vasis per lapillum com- municat cum aére extra vas. At post percussionem primam non necesse est ut aér sit in medio per universam aream sphere deferentis: nam id evin- citur per experimentum loquentis in situla subter aquam, ubi pars deferentis ex aqua non est aér, sed lignum situle, et aqua; unde acuitur et minuitur sonus, et exstinguitur. Quoniam autem manifestum est, per corpora dura (velut terram figularem et vitrum) transire et penetrare sonum ; idque etiam certissimum est (licet adhuc hominum observationem latuerit) inesse in omni corpore tangibili pneumaticum quiddam preter partes crassas intermixtum, videndum num hujus- modi penetratio soni non inde fiat, quod partes pheumatice sive aéree corporis tangibilis commu- nicent cum aére externo. | Accipe catinum aque argenteum, alterum lig- neum ; accipe forcipem ferream, et percute fines ejus intra aquam in catinis illis, in distantia latitudinis pollicis fortasse aut amplius a fundo: audies sonum forcipis percusse in catino argenteo magis multo sonorum, quam in ligneo. Quod si tamen vacua forent catina, et percuteretur forceps ad eandem distantiam, parum aut nihil interesset. Ex quo liquet primum, ubi nullus est aér, qui possit elidi, sed tantum aqua, edi sonum; deinde, melius commu- nicari sonum editum per percussionem cum catino per aquam, quam per aérem. Clauso ore fortiter redditur murmur (quale solet esse mutorum) per 238 HISTORIA SONI ET AUDITUS. palatum; quod si nares etiam fortiter obturentur, nullum possit fieri murmur. Unde liquet, sonum illum per palatum non actuari, nisi per apertum quod intercedit inter palatum et nares. DE DELATIONE SONI, ET DIRECTIONEI SEU FUSIONE EJUS; ET DE AREA QUAM OCCUPAT, SIMUL, ET SEPARATIM. Omnis sonus diffunditur in ambitum sphericum a loco pulsationis, et occupat universam aream ejus sphere ad terminum certum, sursum, deorsum, late- raliter, undequaque. Per aream ejus sphzere fortissimus est sonus juxta pulsationem: deinde secundum proportionem distantiz elanguescit, et demum evanescit. Termini ejus sphere extenduntur, pro acumine auditus, aliquatenus ; sed est quiddam ultimum, quo, in sensu Maxime exquisito, non pertingit sonus. Est (arbitror) nonnihil in directione prime im- pulsionis. Si quis enim staret in suggesto aperto in campis, et clamaret, longius arbitror exaudiri posset vox in prorsum a loquente, quam pone. Sic si dis- plodatur bombarda, vel sclopetus, longius arbitror exaudiri possit sonus in prorsum a bombarda, aut sclopeto, quam pone. Utrum aliquid sit in adscensione soni sursum, aut in descensione soni deorsum, quod sonum promoveat in ulterius, aut cessare faciat propius, non constat. Auditur quidem plane sonus, si quis ex alta fenestra aut turri loquatur, ab iis qui stant in solo; et con- tra, editus ab iis qui in solo stant, a fenestra, aut HISTORIA SONI ET AUDITUS. 239 turri: sed ab utris facilius, aut longius, de eo inqui- ratur ulterius. Solent in concionibus usurpari suggesta, et in concionibus imperatoriis monticelli ex cespitibus ; sed minime tamen per hec evincitur sonum facilius de- fluere, quam insurgere; quoniam hujus rei possit esse causa liber in loco altiore aér, nec obstipatus aut impeditus, ut fit infra in turba: non autem motus proclivior in deorsum. Itaque in hoc expe- rimento non acquiescat contemplatio, sed fiat ex- perimentum ubi cetera sint paria. ) Vis soni excipitur tota in qualibet parte aéris, non tota in toto aére, nisi foramen aut meatus fuerit valde exilis; nam si stet quis in loco aliquo maxime clauso, ita ut non penetret sonus omnino, idque in quacunque parte spherz soni, et fiat foramen par- vum, vox drticulata intrabit, per illud foramen, et denique per tot foramina quot placuerit terebrare per universum ambitum sphere soni : ut manifestum sit totam illam articulationem soni deferri integram per minusculas illas partes aéris, nom minus quam si aér esset undique apertus. Attendendum tamen est, utrum soni editi ex pulsationibus majoribus aéris (quales fiunt ex dis- plosionibus bombardarum) non deveniant exiliores cum intrent illa parva foramina. Subtilitates enim sonorum forte intrare possunt non confuse, sed uni- versus fragor neutiquam. De hoc inquiratur ulterius. Radii corporum visibilium non feriunt sensum, nisi deferantur per medium in directum, et interpo- sitio corporis opaci in linea recta intercipit visum, 24.0 HISTORIA SONI ET AUDITUS. licet alia omnino fuerint undequaque aperta. Ve- rum sonus, si detur delatio, vel meatus, vel arcuan- do per sursum, vel inversa arcuatione per deorsum, vel lateraliter, vel etiam sinuando, non perit, sed pervenit. Attamen arbitror fortius deferri sonum per lineas directas inter pulsationes et aurem, et frangi nonnihil impetum per arcuationes et per sinuationes; veluti si paries sit inter loquentem et audientem, arbitror vocem non tam bene exaudiri quam si abesset paries. Arbitror etiam si paulo longius collocetur, vel loquens, vel audiens a pariete, melius exaudiri vocem quam prope parietem, quia arcuatio tanto minus abit a linea recta. Verum de hoc inquiratur ulterius. Admota aure ad alterum terminum tubi alicujus, aut cavi trunci longi, et voce submissa ad alterum orificlum tube, exaudiri possit vox talis, que eadem submissione edita ad aérem apertum non pertinge- ret, nec exaudiretur. Unde liquet, clausuram illam aéris conferre ad deferendam vocem absque con- fusione. Etiam communis est opinio, melius exaudiri vo- cem, ceteris paribus, sub tecto, quam sub dio: utrum vero melius exaudiatur vox, aure collocata in aperto, voce in tecto; aut contra, aure in tecto, voce in aperto, inquiratur ulterius; licet etiam in hoc com- munis sit opinio, melius exaudiri que foras sunt in zedibus, quam que in edibus foras. Commune est auditui ac visui, ac etiam quadan- tenus ceteris sensibus, ut intentio animi sentientis et directio expressa ad percipiendum nonnihil juvet; HISTORIA SONI ET AUDITUS. 241 ut cum quis dirigit intuitum, aut (ut loquuntur) ar- rigit aures. Soni non perferuntur eque longe articulati, et distincti, quam species, et glomeratio ipsorum con- fusa: nam strepitus vocum exaudiri potest, ubi voces ipsz articulate non audiuntur; et tinnitus music confusus, cum harmonia ipsa aut cantio non exaudiatur. In trunco cavo optime conservatur sonus. Igitur accipiatur truncus cavus, bene oblongus, et demitta- tur extra fenestram camerze humilioris; loquatur quispiam exserendo caput extra fenestram ad unum terminum trunci, quam maxime potest submisse ; apponat alter aurem ad alterum terminum trunci, stans infra in solo: fiat similiter hoc via versa, lo- quendo infra, aurem apponendo supra; atque ex hoc experimento fiat judicium, utrum vox ascendat aut descendat proclivius, aut etiam pariter. Tradunt pro certo esse loca et edificia nonnulla ita concamerata, ut si quis stet in quadam parte ca- mere, et loquatur, melius exaudiri possit ad distan- tiam nonnullam, quam prope. Omnis concentus paulo gravius et profundius sonare videtur, si removeatur nonnihil a sono edito, quam prope: ut simile quiddam videatur accidere auditui circa sonum, quale accidit visui circa species visibiles, ut nonnulla distantia ab organo sensus pro- moveat perceptionem sensus. Verum fallax potest esse ista opinio, idque dupli- citer. Primo, quod in actu visus requiruntur forte radii ab objecto ad pupillam, qui nulli possunt esse VOL. 11. R 242 HISTORIA SONI ET AUDITUS. ubi objectum tangit pupillam; id quod inter audi- tum et sonum non requiritur; sed multo magis, quod ad videndum opus est luce. Objectum autem tangens pupillam intercipit lucem: at nihil hujus- modi auditui competit. Secundo etiam, quia in visu non semper desideratur medium: quandoquidem in tollendis cataractis oculorum, stylus ille parvus ar- genteus, quo summoventur cataracte, etiam super pupillam intra tuniculam oculi movens, optime cernitur. In objectis visus, si collocetur oculus in tenebris, objectum in luce, bene habet ; si objectum in tene- bris, oculus in luce, non fit visio. Ita si velum tenue ponatur ob oculos, aut reticulum, objectum bene cernitur ; si super objectum, confundit visum. Atque licet fortasse neutrum horum competat sono et auditui, tamen monere possunt, ut fiant experi- menta, utrum auris collocata juxta truncum cavum, si sonus fiat ad distans in aperto; aut, via versa, sonus excitatus ad cavum truncum, auris autem ponatur ad distans in aperto, promoveat magis per- ceptionem sensus. DE CORPORUM DIVERSITATE, QUA REDDUNT SONUM, ET INSTRUMENTIS, ET DE SPECIEBUS SONI, QU OCCUR- RUNT. GENERA sonorum talem videntur subire partitio- nem: magnus, parvus; acutus, gravis; harmonicus, absonus ; summissus, sive susurrans, exterior sive sonans; simplex, compositus; originalis, reflexus : ut sint partitiones sex. HISTORIA SONI ET AUDITUS. 243 Quo fortior fuerit prima pulsatio, et delatio libe- rior, et absque impedimento, eo major editur sonus : quo debilior percussio, et magis conturbata delatio, eo minor. Acuti soni deferuntur eque longe, et fortasse longius, quam graves. De hoc melius inquiratur, Prout majus fuerit concavum campane@, eo gra- viorem edit sonum ; quo minus, acutiorem. Quo major fuerit chorda, eo reddit sonum gravi- orem ; quo minor, acutiorem. Quo intentior fuerit chorda, eo reddit sonum acutiorem ; quo laxior, graviorem : ut chorda paulo major strictius extensa, et minor laxius, eundem pos- sint reddere sonum. In tubis similiter, et tibiis, et cornibus, et fistulis, atque etiam in ore hominis fistulantis, quo angus- tiora sunt et magis contracta, eo reddunt sonum acutiorem ; quo latiora aut laxiora, graviorem. In tibiis, aér exiens ex foramine propiore ad spiritum, reddit sonum acutiorem; e longinquiore, graviorem: ut tibia paulo major ad foramen pro- pius, et minor ad longinquius, eundem possint red- dere sonum. | In instrumentis chordarum nonnullis (ut in bar- bito, citharis, et similibus) invenerunt homines com- moditatem ad extensionem earum preter extensio- nem primam, ut comprimentes eas digitis, inferius, aut superius, eas extendant ad alterationem soni. Si accipiatur scyphus vitreus aut argenteus, et talitro percutiatur, si aqua in scypho altius adscende- ‘rit, et scyphus plenior fuerit, reddit sonum acutio- D244 HISTORIA SONI ET AUDITUS. rem; si humilius, et scyphus magis vacuus fuerit, graviorem. In trunco cavo, quali ad aves percutiendas utun- tur, si quis ore fistulet, admoto ore ad alterum finem trunci, hebetatur scilicet sonus ad adstantem; at si applicetur auris ad alterum finem, reddit sonum acutissimum, ut vix tolerari possit. Fiat experimentum in trunco ex parte ubi collo- catur auris angusto, ex parte ubi collocatur os lati- ore, et e converso, utrum sonus reddatur acutior, aut gravior, in modum speculorum, que contrahunt aut ampliant objecta visus. DE MULTIPLICATIONE, AUGMENTATIONE, ET DIMINU- TIONE, ET FRACTIONE SONI. VIDENDUM quomodo possit artificialiter sonus ma- jorari et multiplicari. Specula utrumque prestant in visu. Videtur autem reflexio subita soni verti in augmentum : nam si vox et echo simul reddantur, necesse est ut non distinguatur sonus, sed majoretur. Jtaque soni super flumina ampliores sunt, resonante aqua, et se uniente cum sono originali. Etiam notavi, facta ede rotunda in conductibus (ut loquuntur) aquarum, et deinde caverna oblonga, ac tum zde majore (quale est videre in campis juxta Charing-cross prope Londinum), si fiat clamor per fenestram, aut rimam edis rotunda, et stet quispiam juxta fenestram edis majoris, longe terribiliorem cieri rugitum, quam fit ad aurem alicujus adstantis prope ubi fit clamor. i Memini in joculari ludo puparum, locutionem ita HISTORIA SONI ET AUDITUS. 94.5 edi, ut audiatur distincte, sed longe acutior et exilior quam in aperto; ut fit in speculis, qua reddunt literas longe minutiores quam sunt in medio ordina- rio: ita ut videatur plane sonus per artem reddi posse, et amplior et exilior. | Tenent pueri cornu arcus tensi inter dentes, et sagitta percutiunt chordam, unde redditur sonus magis sonorus, et quasi bombus longe major, quam si arcus non teneretur a dentibus: quod imputant consensui quem habent ossa dentium cum osse audi- tus; quandoquidem et, via versa, ex stridore in auditu etiam dentes obstupescant. Similiter tangat hasta lignum cavi lyre, presertim foraminis in ipso ad cavum finem, et teneatur denti- bus ex altero fine, et sonet lyra; major fit sonus per prehensionem dentium, ei scilicet qui prehendit. Certissimum est (licet non animadversum) quod vis illa, que post primam percussionem defert pilas, aut sagittas, aut spicula, et similia, consistat in par- tibus minutis corporis emissi, et non in aére perpe- tuo deferente, instar scaphe in aqua. Hoc posito, videndum utrum non possit diminui sonus in bom- barda, aut sclopeto, absque magna debilitatione percussionis, hoc modo. Fiat sclopetum cum tubo bene forti, ut non facile frangatur; fiant in tubo quatuor aut quinque foramina, non instar rimarum, sed rotunda circa medium tubi. Percussio suas jam accepit vires, nisi quatenus ratione longitudinis tubi augeantur: at percussio aéris ad exitum sclopeti, quod generat sonum, multum extenuabitur ab emis- sione soni per illa foramina in medio, antequam aér 216 HISTORIA SONI ET AUDITUS. inclusus perferatur ad os sclopeti. Itaque proba- bile est, sonum illum et bombum multis partibus diminutum fore. DE REPERCUSSIONE SONI, ET ECHO. REPERCUssIO sonorum (quam echo vocamus) in argumentum sumi potest, non esse sonum motum localem aéris. Nam si esset, debuerat repercussio fieri in modo consimili ad originale ; ut fit in omni- bus repercussionibus corporeis. At in sono, cum tam accurata requiratur generatio, ut in voce, que tot habet instrumenta, et in instrumentis musicis, que subtiliter fabricata sunt, ea, que reddunt sonum repercussum, nihil horum habent, sed rudia plane sunt, et illud fere habent, ut sonus non transeat, vix aliud quippiam. DE CONJUGIIS ET DISSIDIIS AUDIBILIUM ET VISIBILIUM, ET ALIARUM, QUAS VOCANT, SPECIERUM SPIRITUA=- LIUM. CONVENIUNT IN HIS. Ameo diffunduntur in circuitum sphericum, et occupant universam aream ejus sphere, et feruntur ad spatia bene longinqua, et elanguescunt paulatim secundum distantiam objecti, deinde evanescunt. Ambo deferunt figuras et differentias suas, per por- tiones ininutas sphere sue integras et inconfusas; ut percipiantur per foramina parva non secus quam in aperto. Ambo sunt generationis et delationis yalde subi- HISTORIA SONI ET AUDITUS. 247 tz ac celeris; ac e contra exstinguuntur et pereunt subito et celeriter. Ambo suscipiunt et deferunt minutas differentias et accuratas, ut colorum, figurarum, motuum, distan- tiarum in visibilibus ; vocum articulatarum, tonorum _ harmonicorum, et pernicis alterationis sive trepida- tionis ipsorum in audibilibus. Ambo in virtute et viribus suis non videntur vel emittere aliquam corporalem substantiam in media sua, aut ambitum spherze sue; nec etiam edere aut ciere manifestum motum localem in mediis suis, sed deferre quasdam species spirituales, quarum ignora- tur ratio et modus. Ambo videntur non generativa alicujus alterius virtutis aut qualitatis preter virtutem propriam, et eatenus operari; alias sterilia esse. Ambo in propria sua actione videntur tria quasi corporaliter operari. Primum, quod fortius objec- tum mergat et confundat debilius, ut lux solis lucem candele, displosio bombarde vocem. Secundum, quod excellentius objectum destruat. sensum debilio- rem, ut lumen solis oculum, sonus violentus in prox- imo ad aurem auditum. Tertium, quod ambo re- percutiuntur, ut in speculis et echo. Neque objectum unius confundit aut impedit objectum alterius; velut lux aut color sonum, aut e contra. Ambo afficiunt sensum in animalibus, idque ob- jectis secundum magis aut minus gratis aut odiosis : attamen afficiunt etiam modo suo inanimata propor- tionata et organis sensuum (ut videtur) conformia ; 248 HISTORIA SONI ET AUDITUS. ut colores speculum, quod crystallinum est instar oculi; soni locos reverberationis, qui videntur etiam similes ossi et caverne auris. Ambo operantur varie, prout habent media sua bene aut perperam disposita. Ad ambo medium magis conducibile et propitium est aér. In ambobus, in objectis accuratioribus, non- nihil affert intentio sensus, et quasi erectio ejus ad percipiendum. DIFFERUNT IN HIS. VIDENTUR species visibilium esse tanquam emis- slones radiorum a corpore visibili, instar fere odo- rum, At species audibilium videntur magis parti- cipare ex motu locali, instar percussionum que fiunt in aére: ut cum dupliciter plerumque operentur corpora, per communicationem nature sue, aut per impressionem aut signationem motus, videatur dif- fusio illa in visibilibus magis ex primo modo partici- pare, in audibilibus ex secundo. Videtur delatio sonorum magis manifesto defer- ri per aérem, quam visibilium. Neque enim, arbi- tror, ventus vehemens tantum impedire potest ali- quod visibile a longe, quam sonum ; flante, intelligo, vento in contrarium. Insignis est illa differentia, unde etiam plurime minores differentiz derivantur, quod visibilia (excepta luce originali) non feruntur nisi per lineas rectas, cum soni deferantur per lineas arcuatas. Hine fit quod visibilia alia alia non confundant simul representata; soni contra. Hine fit quod HISTORIA SONI ET AUDITUS. 249 soliditas substantize non videatur impedire visum magnopere, modo positure partium corporis sint ordine simplici et per rectos meatus, ut in vitro, aqua, crystallo, adamante: at parum panni serici aut linei rumpit visum, cum sint corpora valde tenuia et porosa; at hujusmodi panni parum aut nihil im- pediunt auditum, ubi sclida illa quam plurimum, Hinc fit quod ad reverberationem visibilium sufficiat parvum speculum, aut simile corpus perspicuum, modo ponatur in linea recta, ubi visibilia meant; at ad faciendam reverberationem echus oportet sonum etiam a lateribus includere, quia fertur undequaque. Longius fertur objectum visibile, pro rata propor- tione, quam sonus. Visibilia, nimis prope admota ad oculum, non tam bene cernuntur, quam per distantiam nonnul- lam, ut radii coire possint in angulo magis acuto: at in auditu, quo propius, eo melius. Verum in hoc duplex potest esse error. Prior, quod ad visum re- quiritur lux: ea autem, objecto ad oculum propius admoto, arcetur. Nam audivi ex fide digno, qui curabatur ex cataractis oculorum, cum stylus ille minutus argenteus duceretur super ipsam pupillam oculi sui, eamque tangeret, absque ullo medio (exis- tente stylo illo, seu acu argentea, longe angustiore quam pupilla erat oculi) eum clarissime vidisse sty- lum illum. Secundus, quod sit plane interposita caverna auris ante instrumentum auditus, ut sonus exterior tangere os et membranam auditus plane nequeat. ? Celerius deferuntur species visus, quam soni, ut 250 HISTORIA SONI ET AUDITUS. percipitur in flamma, et sonitu sclopetorum ; etiam in fulgure, et tonitru, ubi tonitru auditur post pausam. Etiam existimo diutius herere species soni, quam visibilia. Licet enim et ille non subito intereant, ut manifestum est in circulo vertente, et chordis talitro percussis, et crepusculo, et similibus; tamen diutius arbitror durant soni, quia deferuntur a ventis. Radii lucis glomerati etiam inducunt calorem, que est actio diversa a visibili. Similiter, si verum sit, clamores aves volantes dejecisse, etiam ea est actio protinus diversa ab audibili. Non videtur in visibili esse objectum tam odiosum ad sensum, quam in audibili; sed magis ex equo. Nam foeda visui magis displicent ob excitationem phantasie de rebus foedis, quam propter se; at in audibilibus, sonitus serre, dum acuitur, et similia inducunt horrorem; et tonus discordans in musica statim rejicitur et respuitur. Non constat esse refractionem in sonis, ut in radiis. Attamen proculdubio resiliunt soni; sed illud reflexioni assignandum. Neque enim (arbitror) sl sonus pertranseat diversa media, ut aérem, pan- num, lignum, alium esse locum soni ubi defertur, alium ubi audiatur; id quod proprium refractionis est: sed videtur pendere ex operatione in lineis rectis refractio; id quod non competit sono. Contractio vero soni, et dilatatio ejus, secundum dispositionem medii, fit proculdubio, ut in puparum vocibus et locutione sub aqua: contrahitur sonus in HISTORIA SONI ET AUDITUS. 251 eaverna illa, in campis dilatatur; quemadmodum per specula dilatantur et contrahuntur visibilia. Medium trepidans (ut fumus in visibilibus) facit visibilia objecta etiam trepidare : at in sonis nihil adhuc tale invenitur, nisi forte accessio et recessio per ventos. Nam trepidatio in fistula lusciniole, est trepidatio percussionis, non medii. Post multam lucem, mutando ad tenebras, vel post tenebras ad lucem, confunditur parum visus : utrum vero hoc fiat a magnis fragoribus, aut alto silentio, inquirendum. DE CELERITATE GENERATIONIS, ET EXSTINCTIONIS SONI, ET TEMPORE IN QUO FIUNT. Omnis sonus cito admodum generatur, et cito in- terit: celeritas autem motus ipsius, et differentiarum ejus, non tam mirabilis res videtur. Etenim digi- torum motus in cithara, aut anhelitus in fistula aut tibia, celeres admodum inveniuntur; etiam lingua ipsa (non curiosum prorsus organum) tot peragit motus quot literas: quod vero soni non solum tam perniciter generentur, sed et tantum spatium sua V1 et impressione quasi momentanea occupent subito, id summam admirationem habet. Nam, exempli gratia, homo in medio campo vociferans exauditur ad quartam partem milliaris in ambitu, idque verbis articulatis, iisque in singulis minutis portionibus aéris herentibus, idque in spatio temporis longe minore fortasse minuto. De spatio temporis, in quo defertur sonus, in- quirendum. Id hoc modo inveniri potest: stet homo AGy HISTORIA SONI ET AUDITUS, in campanili, noctu; stet alter in plano, ad distan- tiam forte milliaris, aut quam procul campana ex- audiri possit, habeatque paratam facem lucentem, sed co-opertam. Sonet campana in campanili; quam cito illa exaudiatur ab illo altero qui stat in plano, attollat ille facem; per hoc, ex spatio temporis inter campanam pulsam et facem visam, deprehendi possunt momenta motus soni ab eo qui stat in cam- panil. In tormentis igneis flamma conspicitur antequam bombus exaudiatur; cum tamen flamma sequatur exitum pile: ut flamma tardius exeat, citius sensum feriat. Unde recte colligitur, radios visibiles celerius diffundi, et pervenire, quam species aut impressiones soni. DE AFFINITATE, AUT NULLA AEFENITATE, QUAM HABET SONUS CUM MOTU AERIS, IN QUO DEFERTUR, LOCALI ET MANIFESTO. Sonus non videtur manifesto et actualiter quate- facere et turbare aérem, ut ventus solet ; sed videntur motus soni fieri per species spirituales ; ita enim lo- quendum, donec certius quippiam inveniatur. Adeo ut existimem, sonum clamantis bene mag- num, in parva ab ipso motu anhelitus distantia, vix folium aliquod populi albe tremulum, aut festucam, aut flammam moturum. Attamen in pulsationibus majoribus deprehendi- tur motus plane corporalis et actualis aéris: id vero utrum fiat a motu ipso, qui generat sonum, an a concausa, aut concomitantia, nonconstat. Tonitrua Tae HISTORIA SONI ET AUDITUS. 953 quandoque tremere faciunt fenestras vitreas, et etiam parietes: arbitror etiam bombardas displosas, aut eruptiones cuniculorum subterraneorum idem facere. Memini etiam, ni fallor, apud Collegium Regium in Cantabrigia, esse ligneam quandam fabricam, in qua campane pendent, eamque a campanis, quando -sonant, quatefieri. Sed qualiscunque fuerit ille occultus motus, qui est sonus, apparet illum nec absque manifesto motu in prima pulsatione gigni, etrursus per motum manifestum aeris deferri aut impediri. Verbum placide prolatum, quod ad distantiam triginta pedum forte exaudiri possit, tamen admotam flammam candele prope os, ad unum pedem etiam, vix trepidare faciet: ubi paulo intensior flatus oris flammam faciet tremulam multo in longiore dis- tantia. Sonus campanarum, et similium, accedit clarior, aut recedit hebetior, prout flat ventus versus aurem aut adversus. Idem fit in clamore: qui, contra ventum editus, non tam longe auditur. Traditur, per ingentes clamores applaudentium, et voces jubili, ita aérem collisum aut rarefactum fuisse, ut deciderent aves volantes. Opinio vagatur, sonitus complurium campanarum simul, in urbibus populosis, contra et fulminum perniciem et pestilen- tias valere. Traduntur pro certo loca et edificia nonnulla ita concamerata, ut si quis loquatur, atque (ut fertur) locutio ista fiat contra parietem in una parte 254 HISTORIA SONI ET AUDITUS. camere, melius exaudiantur verba post distantiam nonnullam a voce, quam prope. Notavi sedens in curru, et demisso ex una parte velo currus, aperto ex altera, mendicum, qui clama- bat ex latere currus clauso, ita visum esse ac si clamaret ex latere aperto; ut vox plane repulsa cir- cuiret, aut saltem undique sonans putaretur tamen ex ea parte audiri, qua melius pertingeret. Si teneatur candela juxta foramen illud quod spiraculum est tympani, et percutiatur tympanum, concutitur et exstinguitur flamma. Idem fit in so- nando cornu venatoris, si apponatur candela ad exitum cornu, etc. Etiam exquisite differentia, quas suscipit sonus, easque secum defert, demonstrant hujusmodi molles affectus non esse motus continuos locales. Nam si- gilla in materia certe accommodata faciunt exqui- sitas impressiones; ita ut in generatione soni for- tasse hoc fier] possit. Sed delatio et continuatio illa non competit, presertim in liquidis: exquisitas autem illas differentias intelligimus de vocibus arti- culatis et tonis harmonicis. Verum omnino de hac re (videlicct, quam rela- tionem et correspondentiam habeat sonus ad motum localem aéris) inquiratur diligentius; non per viam, utrum (quod genus questionis in hujusmodi rebus omnia perdidit), sed per viam, quatenus: idque non per argumenta discursiva, sed per apposita experi- menta et instantias crucis. HISTORIA SONI ET AUDITUS. 255 DE COMMUNICATIONE AERIS PERCUSSI ET ELISI CUM AERE ET CORPORIBUS VEL SPIRITIBUS IPSORUM AM- BIENTIBUS. IN percussione campane, sonus editus per per- cussionem campane cum malleo ab extra, et cum embolo ad intra, ejusdem est toni. Adeo ut sonus redditus per percussionem ab extra non possit gene- rari per collisionem aéris inter malleum et extima campane ; quandoquidem habeat rationes ad conca- vum campane ab intra. Et si foret lamina plana eris, hon concavum quippiam, alius, opinor, foret sonus. Si fuerat rimain campana, reddit sonum raucum, non jucundum aut gratum. Videndum, quid faciat corporis, quod percutitur, crassitudo ad sonum, et quousque; veluti, si ejus- dem concavi una campana sit crassior, altera tenuior. Expertus sum in campana ex auro, eam reddere so- num excellentem, nihilo pejorem, imo meliorem, quam campanam argenteam, aut eneam. Attamen nummus aureus non tam bene tinnit quam argenteus. Dolia vacua reddunt sonum profundum et sono- rum, repleta hebetem et mortuum. At in barbito, cithara, et hujusmodi, licet prima percussio sit inter chordam, et aérem exteriorem ; tamen statim ille aér communicat cum aére in yen- tre, sive cavo barbiti, aut cithare. Unde in hujus- modi instrumentis fit semper perforatio aliqua, ut aér exterior communicet cum aére concluso, absque quo sonus foret hebes et emortuus. Fiat experimentum fistulze illius lusciniole, ut impleatur oleo, non aqua; et notetur quanto sonus sit mollior, aut obtusior. 256 HISTORIA SONI ET AUDITUS. Cum redditur sonus inter anhelitum et aérem percussum, in fistula, aut tibia, ita tamen redditur, ut habeat communicationem nonnullam cum corpore tibize aut fistule. Alius enim fit sonus in tuba lig- nea, alius in enea; alius, arbitror, si tuba per inte- rius, aut fortasse etiam per exterius, fuerit obducta serico, aut panno; alius fortasse si tuba fuerit madi- da, alius si sicca. Etiam existimo in espinettis, aut barbito, si tabula illa lignea, super quam extendun- tur chorde, foret enea, aut argentea, diversum non- nihil possit edere sonum. Verum de his omnibus inquiratur ulterius. Etiam quatenus ad communi- cationem, inquirendum est, quid possit corporum di- versitas et ineequalitas : veluti si penderent tres cam- pane, una intra alteram cum spatio aéris interposito, et percuteretur campana exterior malleo, qualem editura foret sonum respectu campane simplicis. Obducatur campana ab extra panno aut serico, et notetur, quando pulsatur campana per embolum interius, quid faciat obductio illa ad sonum. Si foret in barbito lamina nea, aut argentea, foraminata loco lignes, videndum quid hoc faciat ad sonum. : Usurpantur in Dania, atque etiam deferuntur ad nos, tympana enea, nen lignea, minora ligneis, atque edunt sonum (arbitror) magis sonorum. Agitatio aéris in ventis vehementioribus non roultum (arbitror) redditura sit sonum, si absunt sylve, fluctus, edes, aut similia; attamen receptum est, ante tempestates fieri murmura nonnulla in sylvis, licet flatus ad sensum non percipiatur, nec moveantur folia. Desunt tria capitula, quee perficere non vacabat INQUISITIO DE MAGNETE. Macnes trahit pulverem chalybis preparati, quali utuntur ad medicinam ; etiam chalybem calci- natum in tenuissimum pulverem nigrum, que forti- ter ac limaturam ferri crudam: crocum autem Mar- tis, qui est rubigo ferri artificiosa, hebetius et debi- lius. Si vero ferrum dissolvatur in aqua forti, et gutte alique dissolutionis ponantur super vitrum planum, non extrahit magnes ferrum, nec trahit aquam ipsam ferratam. Magnes scobem suam trahit, quemadmodum li- maturam ferri: parvaque admodum magnetis frustu- la, alterum alterum trahit, ut pensilia fiant, et capil- lata, quemadmodum acus. Pone magnetem in tali distantia a ferro, ut non trahat: interpone pileum ferri, servata distantia, et trahet ; virtute magnetis per ferrum melius diffusa, quam per medium aéris solius. Magnes immissus intra aquam fortem, ibique per plures horas manens, virtute non minuitur. Magnes fricatione contra pannum (ut utimur in electro), aut contra alium magnetem, aut calefactus ad ignem, virtute non augetur. Magnes alius alio est longe virtuosior : quinetiam virtutem stam, pro modo ejus, ferro tactum trans- mittit : virtutem, inquam, non solum verticitatis, sed etiam attractionis simplicis.. Nam si accipias mag- VOL. 11. S 2358 INQUISITIO DE MAGNETE. netem fortiorem, eoque ferrum (puta cultellum) tangas, deinde magnete debiliore similiter alium cultellum, videbis cultellum fortiore magnete tactum majus trahere pondus ferri, quam qui debiliore tactus est. Magnes ad eque distans ferrum trahit per aérem, aquam, vinum, oleum. Magnete, aut pulvere ejus, in aqua forti immerso, nihil omnino dissolvitur, sicut in ferro fit; licet mag- nes videatur esse corpus ferro consubstantiale. Pulvis magnetis ferrum intactum non trahit, nec tactum etiam: attamen ipse pulvis a ferro tacto tra- hitur, et adheret; ab intacto autem minime: adeo ut pulvis magnetis videatur passivam virtutem ali- quo modo retinere, activam autem non omnino. Acus super planum posita, que magnete non tra- hitur propter pondus, eadem superimposita fundo vitri elevato, ut utrinque propendeat, trahetur ; quod eo magis relatu dignum puto, quia hujusmodi quid- dam fortasse occasionem dedit frivole illi narrationi, quod adamas magnetis virtutem impediat. Pone enim acum super adamantem parvum, in tabulam sectum, magnete presente ad distans majus quam in quo trahere posset, tamen trepidabit: illa autem trepidatio, non prohibitio motus est, sed motus ipse. Magnes ferrum tactum longe vivacius trahit, quam intactum; adeo ut ferrum, quod intactum in data distantia non trahit, id in triplici distantia tac- tum trahat. Nihil extrahitur ferri aut metallicee materi ex magnete per ignem, et nota separationis. INQUISITIO DE MAGNETE. 259 Magnes non solvitur in aqua regis plus quam in aqua forti. Magnes, in crucibulo positus, citra tamen quam ut flammam immittat, minuitur multum pondere, et immensum virtute, ut vix ferrum attrahat. Magnes egre liquefit, sed tamen figuram nonni- hil immutat, et rubescit ut ferrum. Magnes, combustus integer, virtutem passivam, ut se applicet alteri magneti, retinet; activam ad ferrum trahendum fere perdit. Magnes in crucibulo combustus emittit fumum, vix tamen visibilem, qui laminam eris superimposi- tam nonnihil albicare facit: ut solent etiam metalla. Magnes in comburendo penetrat per crucibulum, idque tam extra, quam intra, fracto, quod a splen- dore splendescere facit. Consentiunt omnes, magnetem, si comburatur, ita ut flammam quandam luridam et sulphuream jaciat, prorsus fieri virtute evanidum; eamque nun- quam postea recuperare ; licet refrigeretur in posi- tura australi, et septentrionali: id quod lateribus virtutem indit, et in magnetibus non prorsus com- bustis vires renovat. Experimentum factum est, de ferro magnete tacto, ac etiam de magnete ipso, collocatis super fas- tigium templi S. Pauli Londini, quod est ex altissi- mis templis Europe ; annon minuerentur virtute at- tractiva, propter distantiam a terra? sed nihil pror- sus variatum est. — Si fiat versorium ex metallo aliquo, more ee indicis magnetici, et fini alteri apponatur _ p-146. succinum, leniter fricatum, versorium convertit se. 260 INQUISITIO DE MAGNETE. Succinum calefactum ab igne, sive tepeat, sive ferveat, sive inflammetur, non trahit. Bacillum ferreum candens, flamma, candela ar- dens, carbo ignitus, admota festucis aut versoriis, non trahunt. Succinum in majore mole, si fuerit politum, alli- cit, licet non fricatum ; si in minore, aut impurius, sine frictione non trahit. Crystallus, lapis specularis, vitrum, electrica ce- tera, sl urantur, aut torreantur, non trahunt. Pix, resina mollior, benjoin, asphaltum, cam- phora, galbanum, ammoniacum, storax, assa, heec ceelo calidiore neutiquam prorsus trahunt; at tem- pore frigidiore obscure et infirine trahunt. Vapidus aér succino, etc. afflatus, vel ab ore, vel ab aere humidiore, virtutem trahendi suffocat. Si charta aut linteum interponatur inter succi- num et paleam, non fit motus aut attractio. Succinum aut electrica, calefacta ex radiis solis, non expergefiunt ad trahendum, sicut ex frictione. Succinum fricatum, et radiis solis expositum, diu- tius vires trahendi retinet, nec tam cito eas deponit, ac si in umbra positum esset. Fervor ex speculo comburente, succino, etc. con- ciliatus, non juvat ad trahendum. Sulphur accensum, et cera dura inflammata, non trahunt. Succinum, cum citissime a frictione festuce vel versorlo apponitur, optime trahit. Virtus electrica viget in retentione ad tempus, non minus quam in attractione prima. INQUISITIO DE MAGNETE. 261 Flamma, apposito succino intra orbem activitatis, non trahitur. Gutta aque, admoto succino, trahitur in conum. Electrica, si durius affricentur, impeditur attractio. Que gre alliciunt in claro ceelo, in crasso non movent. Aqua imposita succino virtutem trahendi suffocat, licet ipsam aquam trahat. Sarca, ita succino circundatum, ut tangat, attrac- tionem tollit; sed interpositum ut non tangat, non omnino tollit. Oleum, succino appositum, motum non impedit ; nec succinum, digito oleo madefacto fricatum, vires trahendi perdit. Firmius provocant, et diutius retinent succinum, gagates, et hujusmodi, etiam minore cum frictione: adamas, crystallum, vitrum, diutius teri debent, ut manifesto incalescant antequam trahant. Que flamme approximant, licet propinqua dis- tantia, a succino non trahuntur. Fumum, exstincta lucerna, succinum, etc. trahit. Fumus, ubi exit et crassus est, fortius trahit succi- num ; cum adscenderit, et rarior fit, debilius. Corpus ab electricis attractum non manifesto alteratur, sed tantum incumbit. INQUISITIO DE VERSIONIBUS, TRANSMUTA- TIONIBUS, MULTIPLICATIONIBUS, ET EFFECTIONIBUS CORPORUM. TERRA per ignem versa est in lateres, que sunt ex natura saxorum; quibusque ad eedificationem utimur, sicut et saxis. Idem est in tegulis. Naphtha, que fuit bituminosum illud cementum, ex quo exstruebantur muri Babylonis, tempore adi- piscitur valde magnam duritiem et firmitatem, ad instar saxi. In terris argillaceis, ubi calculi et glarea haben- tur, invenies saxa ingentia ex calculis et glarea coa- gulata; et inter ipsos materiam saxeam, aque duram, aut certe duriorem, quam calculi ipsi. Sunt quedam scaturigines aquarum, in quas si immergas lignum, vertetur in naturam lapidis: adeo ut pars submersa intra aquam deveniat lapis; pars supra aquam remaneat lignum. Materia viscosa circa renes et vesicam in corpore humano vertitur in calculum, sive materiam lapideam. Lapis etiam spe invenitur in cista fellis: aliquando etiam, sed rarissime, in vena porta. Quere, quantum temporis requiritur, ut ma- teria terre in lapidicinis vertatur in naturam lapi- deam ? DE VERSIONIBUS, ETC. CORPORUM.’ 265 Aqua, ut conjicere licet, vertitur in crystallum: quod videre est in cavernis quamplurimis, ubi crys- tallus in stillicidiis pendet. Experimentum capias de ligno, sive caulibus her- barum, in argento vivo sepultis, utrum indurescant, et quasi lapidescant, annon. Fama increbuit de lapide in capite bufonis ve- tuli et magni generato. Relatum est, nobilem quendam, in palude sua fodientem, invenisse ovum in lapidem versum, albu- mine et vitello proprium colorem retinentibus ; testa autem clare micante, instar adamantis exquisite in angulos secti. Experimentum sumas, de corporibus aliquibus, prope fundum putei demissis; veluti ligno, aut aliis quibusdam substantiis tenerioribus, sed aquam non tangant, ne putrefiant. Aiunt albumen ovi, per diuturnam insolationem, vel expositionem in radios solis, contraxisse duritiem lapidis. Lutum, in aqua, vertitur in testas piscium: ut in musculis, piscibus; qui reperiuntur in paludibus dulcibus, non fluentibus, et musco co-opertis. Sub- stantia autem testarum earum est valde tenuis, lucida, et micans. FRANCISCI BACONI EQUITIS AURATI, PROCURATORIS SECUNDI JACOBI REGIS MAGNZ BRITANNIZ, DE SAPIENTIA VETERUM, LIBER, AD INCLYTAM ACADEMIAM CANTABRIGIENSEM. ee a ILLUSTRISSIMO VIRO COMITI SARISBURIENSI, SUMMO THESAURARIO ANGLLE, ET CANCELLARIO ACADEMIA CANTABRIGIENSIS. Qu Academie Cantabrigiensi dicantur, tibi jure Can- cellarii accrescunt ; que autem a me proficisci possunt omnia, tibi nomine proprio debentur. Illud magis videndum, num ista, ut tibi debita, ita etiam te digna sint : atque quod in illis minimum est, ingenium auc- toris, id propter tuum propensum in me animum nihil officiet ; caetera dedecori non erunt. Nam si tempus spectetur ; antiquitas primeva summam venerationem habet: si docendi forma; parabola veluti arca que- dam est, in qua pretiosissima quaque scientiarum re- poni consueverunt : si operis materia; ea philosophia est, vite scilicet atque anime humaneedecus secundum. Fas sit enim dixisse, quamvis philosophia, seculo nostro veluti per senium repuerascens, adolescentibus et fere pueris relinquatur ; eam tamen omnium rerum, post religionem, gravissimam, atque natura humana maxi- me dignam esse plane censeo. Etiam politica, in qua te mirabilem prebes et facultate, et meritis, et sa- pientissimi regis judicio, ab eodem fonte emanat, 268 ALMZ MATRI, ETC. ejusque pars magnaest. Quod si cui ista, quee affero, vulgata esse videantur; certe quid effecerim, judi- cium meum non est; id tamen secutus sum, ut, ma- nifesta, et obsoleta, et locos communes pretervectus, aliquid etiam ad vitz ardua et scientiarum arcana conferam. Erunt itaque captui vulgari vulgaria: altiorem autem intellectum fortasse non deserent, sed potius (ut spero) deducent: verum dum huic operi dignitatem nonnullam adstruere conor, quod ad te dicatum sit; periculum est, ne modestiz fines transeam, cum ame sit susceptum. ‘Tu vero illud tanquam pignus affectus erga te mei, et observantie, et animi maxime devoti accipies, elque presidium nominis tui imperties. Quare cum tot et tanta sus- tineas, tempora tua diutius non morabor; sed finem faciam, tibi felicia omnia comprecatus, et perpetuo futurus Tibi, et studio suo, et beneficiis tuis devinctissimus, FRA. BACONUS. ALMA MATRI INCLYTA ACADEMIA, CANTABRIGIENSI. Cum sine philosophia me certe nec vivere juvet, me- rito vos in magno honore habeo, a quibus mihi ista vite presidia et solatia fluxerint. Itaque hoc no- mine, et me, et mea vobis debere profiteor, quo minus mirum sit, si vos vestris remunerem; ut motu natu- rali redeant a quo traxerint originem. Et tamen, nescio quomodo, rara videntur vestigia vos retrorsum spectantia, cum infinita a vobis profecta sint. Nec nimium mihi sumam (ut opinor), si sperem, propter rerum usum mediocrem, quod nostrum vite genus et institutum necessario traxit, nonnullam ad homi- num doctorum inventa, per hec nostra, factam esse accessionem. Equidem in ea opinione sum, contem- plationes, in vitam activam translatas, nonnihil novi decoris et vigoris adquirere; et suppetente uberiore materia, et magis altas fortasse radices agere, aut certe magis proceras et frondosas evadere. Neque vos (ut arbitror) ipsi nostis, quam late pateant vestra, quamque ad multa pertineant. Acquum est tamen omnia vobis attribui, atque in vestrum honorem ce- dere, cum accessiones queque principiis magna ex parte debeantur. Neque vero ab homine occupato 270 | ALMA MATRI, &c. aliquid exquisitum, aut otii miracula, et prerogativas requiretis ; sed et hoc amori meo summo erga vos et vestra tribuetis, quod intra rerum civilium spinas hee non prorsus perierint, sed vobis vestra servata sint. Valete. Alumnus vester amantissimus, FRA. BACONUS. PREFATIO. ANTIQUITATEM primevam (exceptis que in sacris literis habemus) oblivio et silentium involvit : silentia antiquitatis fabule poétarum exceperunt: fabulis tandem successere scripta que habemus; adeo ut antiquitatis penetralia et recessus a sequentium se- culorum memoria et evidentia, tanquam velo fabu- larum, discreta et separata sint; quod se interposuit et objecit medium inter ea, que perierunt, et ea, que exstant. Equidem existimo plerosque in ea opinione fore, me delicias ac ludos facere; atque similem fere licentiam in transferendis fabulis usur- pare, ac ipsi poéte sibi sumpserint in fingendis ; quod pro meo jure sane facere possem, ut contem- plationibus magis arduis hec, ad voluptatem, sive meditationis propriz, sive lectionis alienz, adsper- gerem. Neque me latet quam versatilis materia sit fabula, ut huc illuc trahi, imo et duci possit ; quantumque ingenii commoditas et discursus valeat, ut que nunquam cogitata sint, belle tamen attribu- antur. Etiam illa cogitatio animum subit, usum hujusce rei jampridem contaminatum esse: multi enim, ut inventis et placitis suis antiquitatis venera- tionem adquirerent, poétarum fabulas ad ea traducere conati sunt: atque yetus illa vanitas et frequens, 972 PRAEFATIO. nec nuper nata, aut raro usurpata est. Nam et olim Chrysippus Stoicorum opiniones vetustissimis poétis, veluti somniorum aliquis interpres, adscribere solebat ; et magis insulse chemici, ludos et delicias poétarum in corporum transformationibus ad fornacis experi- menta transtulerunt. Hee (inquam) cuncta nobis satis et explorata et expensa sunt; omnemque inge- niorum circa allegorias levitatem et indulgentiam perspeximus et notavimus, neque propterea omnino de sententia decedimus. Primo enim absit, ut pau- corum ineptie et licentia parabolarum honori in genere detrahant. Hoc enim prophanum quiddam sonat et audax, cum hujusmodi velis et umbris religio gaudeat, ut qui eas tollat, commercia divinorum et humanorum fere interdicat. Verum de humana sapientia videamus. Fateor certe ingenue et libenter, me in hance sententiam propendere, ut non paucis antiquorum poétarum fabulis mysterium et allego- riam jam ab origine subesse putem; sive captus veneratione prisci seculi, sive qued in nonnullis fabulis reperio tantam et tam evidentem cum signi- ficato similitudinem et conjunctionem, tum in tex- tura ipsa fabule, tum in proprietate nominum, quibus persone sive actores fabulz insigniti et veluti in- scripti prodeunt; ut sensum illum ab initio pracep- tum et cogitatum fuisse, et de industria adumbratum, nemo constanter negaverit. Quis enim ita durus est, et ad aperta cecutiens, ut, cum audiat Famam, Gigantibus exstinctis, tanquam sororem posthumam progenitam esse, non illud ad murmura partium et famas seditiosas, que, sopitis rebellionibus, ad PREFATIO. 973 tempus vagari solent, referat? Aut cum audiat Typhonem gigantem nervos Jovis secuisse et abstu- lisse, ac Mercurium eos suffuratum esse; et Jovi reddidisse ; non statim advertat hoc ad rebelliones prevalidas pertinere, quze regibus nervos et pecu- niarum et auctoritatis incidunt, ita tamen, ut per sermonum comitatem et prudentia edicta animi subditorum, non ita multo post, quasi furtim recon- cilientur et vires regibus restituantur? Aut cum audiat, in illa memorabili Deorum contra gigantes. expeditione, asinum Sileni cum ruderet maximi mo- menti ad profligandos gigantes fuisse; non liquido cogitet hoc de vastis rebellium conatibus, qui ple- rumque per inanes rumores et terrores vanos dissi- pantur, confictum fuisse? Etiam nominum confor- mitas et judicium cui tandem hominum obscurum esse potest? cum Metis uxor Jovis plane consilium sonet ; Typhon tumorem; Pan universum; Nemesis vindictam: et similia. Neque illud quenquam mo- veat, si aliquid interdum historize subsit, aut si nonnulla ornamenti gratia addita sint, aut si tempora confundantur, aut si ex una fabula quippiam trans- feratur in aliam, et nova allegoria inducatur. Necesse enim fuit hac fieri, cum inventa virorum fuerint, qui et etate disjuncti, et instituto diversi erant ; cum alii antiquiores, alii recentiores fuerint, alll rursus naturam rerum, alii res civiles sibi proponerent. Habemus etiam et aliud sensus occulti et involuti signum non parvum, quod nonnull ex fabulis tam absurd narratione ipsa et insulse inveniantur, ut parabolam etiam ex longinquo ostentent, et veluti VoL. ll. 4h 274 PRAFATIO. clament. Que enim probabilis est fabula, etiam ad voluptatem et historiz similitudinem conficta exis- timari potest: quod autem nulli in mentem venisset cogitare, aut narrare, id in alios usus queesitum videtur. Quale enim figmentum illud ; Jovem Metin in uxorem accepisse, eamque statim ut gravidam sensisset comedisse, unde ipse gravidus fieri ccepit, et Palladem armatam ex capite peperit? Equidem existimo nulli mortalium obvenire vel somnium tam extra cogitationis vias situm et monstrosum. Ante omnia illud apud nos maxime valuit, et plurimum ponderis habuit, quod ex fabulis complures nullo modo nobis videntur ab eis invente, a quibus reci- tantur et celebrantur, Homero, Hesiodo, reliquis ; si enim liquido nobis constitisset eas ab illa etate atque illis auctoribus manasse, a quibus commemo- rantur et ad nos devenerunt, nil magni certe aut excelsi ab hujusmodi origine nobis (ut nostra fert conjectura) exspectare aut suspicari in mentem venisset. Verum, si quis attentius rem consideret, apparebit, illas tradi et referri tanquam prius creditas, et receptas, non tanquam tum primo excogitatas et oblatas. Quinetiam cum diversis modis a scriptoribus fere cozvis referantur, facile cernas, quod commune habent, ex veteri memoria desumptum ; in quo variant, ex singulorum ornatu additum. Atque hee res existimationem earum apud nos auxit, ac si nec etatis, nec inventionis poetarum ipsorum essent : sed veluti reliquie sacre, et aura tenues, temporum meliorum; que ex traditionibus nationum magis antiquarum in Greecorum tubas et fistulas incidissent. PRAEFATIO. B75 Quod si quis obstinato animo contendat, allegoriam in fabula semper subdititiam et impositam, nec omnino nativam et genuinam fuisse: ei molesti non erimus, sed gravitatem illam judicii, quam affectat, licet hebetiorem et fere plumbeam, remittemus ; atque illum (si modo dignus sit) alio modo, tanquam de integro, adoriemur. Duplex apud homines re- pertus est atque increbuit parabolarum usus, atque, quod magis mirum sit, ad contraria adhibetur. Fa- clunt enim parabole ad involucrum et velum; faciunt etiam ad lumen et illustrationem. Atque misso illo usu priore (potius quam lites suscipiamus), et receptis fabulis antiquis, tanquam rebus vagis et ad delectationem compositis; manet tamen pro- culdubio posterior iste usus, neque ulla ingenii vio- lentia nobis extorqueri possit, neque impediet quis- quam (qui sit mediocriter doctus), quin protinus recipiatur modus iste docendi, tanquam res gravis et sobria, atque omnis vanitatis expers, et scientiis apprime utilis, imo et quandoque necessaria; nimi- rum ut in inventis novis, et ab opinionibus vulga- ribus remotis et penitus abstrusis, aditus ad intel- lectum humanum magis facilis et benignus per parabolas queratur. Itaque antiquis seculis, cum rationis humane inventa, et conclusiones etiam ez que nunc trite et vulgatee sunt, func temporis novee et insuete essent, omnia fabularum omnigenum, et ehigmatum, et parabolarum, et similitudinum p!ena erant: atque per hec docendi ratio, non occultandi artificlum, quzesitum est ; rudibus scilicet tunc tem- poris hominum ingeniis, et subtilitatis, nisi que sub 276 PRAFATIO. sensum cadebat, impatientibus et fere incapacibus. Nam ut hieroglyphica literis, ita parabole argu- mentis erant antiquiores. Atque etiam nunc, si quis novam in aliquibus lucem humanis mentibus affundere velit, idque non incommode et aspere, prorsus eadem via insistendum est, et ad similitu- dinum auxilia confugiendum. Quare que dicta sunt, ita claudemus, Sapientia prisci seculi, aut magna aut felix fuit: magna, si de industria excogitata est figura sive tropus: felix, si homines, aliud agentes, materiam et occasionem tante contemplationum dignitati prebuere. Operam autem nostram (si quid in ea sit quod juvet) in neutra re male collocatam censebimus. Aut enim antiquitatem illustrabimus, aut res ipsas. Neque nescius esse possem hanc rem ab allis tentatam esse: sed tamen, ut, quod sentiam, eloquar, idque non fastidiose, sed libere, ejus decus et virtus ex hujusmodi laboribus, licet magnis et operosis, fere periit; dum homines, rerum imperiti et non ultra locos certos communes docti, parabo- Jarum sensus ad vulgaria quedam et generalia appli- caverunt, atque earundem vim veram, et proprietatem genuinam, ac indagationem altiorem, non attigerunt. Nos autem erimus (ni fallimur) in rebus vulgatis novi; et aperta et plana a tergo relinquentes, ad ulteriora et nobiliora tendemus. DE SAPIENTIA VETERUM. I. CASSANDRA SIVE PARRHESIA. NarranT Cassandram ab Apolline adamatam fuisse, atque variis artificiis ejus desideria elusisse, spes ni- hilominus fovisse quousque donum divinationis ab eo extorsisset; tum vero, nactam quod ab initio dissimulatione sua quesivisset, preces ejus aperte rejecisse : illum, cum quod temere largitus erat nullo modo revocare posset, et tamen vindicta arderet, nec foemingz callidez ludibrio esse vellet, muneri suo poenam addidisse ; ut illa quidem vera semper pre- diceret, sed nemo ei crederet: itaque vaticiniis ejus veritas affuit; fides defuit : quod illa perpetuo ex- perta est etiam in excidio patrie sue, de qua szepius monuerat, nemine auscultante aut credente. Fabula de intempestiva et inutili libertate con- siliorum et monitorum conficta videtur: qui enim Ingenio sunt pervicaci et aspero, nec se Apollini, id est, deo harmonix, submittere volunt, ut rerum modos et mensuras, sermonumque veluti tonos acutos et graves, aurium etiam magis peritarum et magis vulgarium differentias, tempora denique tum lo- quendi, tum silendi, ediscant et observent; licet sint prudentes et liberi, et consilia afferant sana et bona, nunquam tamen fere suasu et impetu suo pro- 278 DE SAPIENTIA VETERUM. ficiunt, neque ad res tractandas efficaces sunt; sed potius exitium eis, apud quos se ingerunt, maturant, et tum demum post calamitatem et eventum ut vates et in longum prospicientes celebrantur. Atque hujus rei exemplum eminet in M. Catone Uticensi. Ille enim interitum patria et tyrannidem, primo ex conspiratione, deinde ex contentione Cesaris cum Pompeio secutam, diu ante, tanquam e specula, pre- vidit, et tanquam ex oraculo predixit: sed nil profecit interim, verum obfuit potius, et mala patriz acceleravit. Id quod prudenter advertit, et elegan- ter describit M. Cicero, cum ad amicum ita scribat : “Cato optime sentit, sed nocet interdum reipublice : loquitur enim tanquam in republica Platonis, non tanquam in foece Romull.” II, TYPHON, SIVE REBELLIS. NakkANT poéte Junonem, indignatam quod Jupiter Palladem ex sese sine ea peperisset, omnes deos atque deas precibus fatigasse, ut ipsa etiam sine Jove partum ederet: et postquam violentia et im- portunitati ejus annuissent, terram illa concussit, ex quo motu Typhon natus est, monstrum ingens et horrendum. Tle serpenti veluti nutritio datus est, ut ab eo aleretur. Nec mora, postquam adolevisset, quin bellum Jovi moveret. In eo conflictu Jupiter in potestatem gigantis venit, qui illum, in humeros sublatum, in regionem remotam et obscuram trans- portavit, et concisis nervis et manuum et pedum, et secum abreptis, mancum et mutilatum reliquit. Mer- curlus autem nervos Jovis Tyjhoni suffuratus est, DE SAPIENTIA VETERUM. 279 atque eos Jovi restituit. Jupiter confirmatus, bel- luam rursus impetiit ; ac primum fulmine vulneravit, ex cujus sanguine serpentes nati sunt. Tum demum ruentem et fugientem (Aitnam super eum jaculatus) mole montis oppressit. Fabula de fortuna regum varia et rebellionibus, que in monarchiis quandoque evenire consueverunt, confictaest. Reges enim regnis suis, ut Jupiter Ju- noni, veluti matrimonii vinculo juncti recte censen- tur: sed accidit nonnunquam ut imperandi consuetu- dine depravati, et in tyrannidem vergentes, omnia ad se trahant, et, contempto ordinum et senatus sui consensu, ex sese pariant : id est, ex arbitrio proprio et imperio mero cuncta administrent. Id populi sgre ferentes, et ipsi moliuntur caput aliquod rerum ex sese creare et extollere. Ea res ex occulta solli- citatione nobilium et procerum fere initia sumit, qui- bus conniventibus, tum populi suscitatio tentatur ; ex qua tumor quidam rerum (per Typhonis infan- tiam significatus) sequitur. Atque iste rerum status ab insita plebis pravitate et natura maligna (serpente regibus infestissimo) nutricatur. Defectione autem viribus coalita, postremo res in apertam rebellionem erumpit; que, quia infinita mala et regibus et popu- lis infligit, sub dira illa Typhonis effigie representa- tur, in qua centum capita ob divisas potestates, ora flammantia ob incendia, anguium cingula ob pesti- lentias (presertim in obsidionibus), manus ferrez ob cedes, ungues aquilini ob rapinas, corpus plumis contectum ob perpetuos rumores, et nuncios et tre- pidationes, et hujusmodi. Atque interdum rebelliones 280 DE SAPIENTIA VETERUM. iste tam prevalide sunt, ut reges cogantur, tanquam a rebellibus transportati, relictis regni sedibus et urbibus primartis, vires contrahere, et in remotam aliquam et obscuram provinciam ditionis sue se reci- pere, nervis et pecuniarum et majestatis accisis: sed tamen non ita multo post, fortunam prudenter tole- rantes, virtute et industria Mercurii nervos recipiunt; hoc ‘est, affabiles facti, et per edicta prudentia, et sermones benignos reconciliatis subditorum animis et voluntatibus, tandem alacritatem ad impensas conferendas, et novum auctoritatis vigorem excitant. Nihilominus, prudentes et cauti, aleam fortune ten- tare plerumque nolunt, et a pugna abstinent; sed tamen operam dant ut aliquo facinore memorabili existimationem rebellium frangant. Quod si ex voto succedat, illi, vulneris uccepti conscli, et rerum suarum trepidi, primo ad fractas et inanes minas, veluti serpentum sibilos, se vertunt: deinde, rebus desperatis, fugam capessunt. Atque tum demum, postquam ruere incipiant, tutum est et tempestivum regibus coplis, et universa mole regni, tanquam /Etne monte, eos persequi et opprimere. III. CYCLOPES, SIVE MINISTRI '1ERRORIS. Narrant Cyclopes ob feritatem et immanitatem primo a Jove in Tartarum detrusos, et perpetuo carceri adjudicatos fuisse: verum postea Tellus Jovi persuasit, ei non abs re fore, si eos vinculis liberaret, et eorum opera ad fulmina fabricanda uteretur. Quod et factum est, atque illi officiosi et industrii fulmina atque alia terroris instrumenta assiduo opere DE SAPIENTIA VETERUM. 281 et minaci strepitu fecerunt. ‘Tempore autem la- bente evenit, ut Jupiter AXsculapio Apollinis filio succenseret, ob hominem medicina a morte excita- tum; iram autem tegens (quia parum justa indig- nandi causa suberat ob facinus pium et celebre) Cy- clopes in eum secreto instigavit, qui, nihil cunctati, fulmine eum interemere: in cujus rei vindictam, Apollo, Jove non prohibente, sagittis eos confecit. Fabula ad regum facta pertinere videtur. Illi enim ministros seevos, et sanguinarios, et exactores, primo suppliciis afficiunt, et a rebus summovent : postea, ex consilio Telluris, id est, ignobili et parum honorifico, prevalente utilitate, eos rursus adhibent, sicubi aut executionum severitate aut exactionum acerbitate opus est. Illi, natura truces, et ex priore fortuna exasperati, et satis sentientes quid ab illis exspectetur, miram diligentiam in hujusmodi rebus prestant ; sed parum cauti, et ad gratiam ineundam et aucupandam precipites, aliquando ex secretis principum nutibus et incertis mandatis invidiosam aliquam executionem peragunt. Principes autem invidiam declinantes, et satis gnari hujusmodi instru- menta nunquam sibi defutura, eos destituunt: et pro- pinquis et amicis eorum, qui poenas subierunt, atque horum delationibus et vindictz, et odio populari eos relinquunt, unde magno plausu, ex prosperis in reges votis et acclamationibus, sero magis quam immerito pereunt. IV. NARCISSUS, SIVE PHILAUTIA. Narcissus fuisse traditur forma et venustate mirabilis, sed suberat superbia ingens, et fas- 282 DE SAPIENTIA VETERUM. tidium intolerandum. Itaque cum sibi_placeret, alios despiceret, vitam egit solitariam in_ sylvis et venationibus, cum paucis comitibus, quibus ipse omnia erat. Assectabatur etiam eum ubique nympha Echo. [In hoe vite instituto fatale ei erat ad fontem quendam limpidum venire, et juxta eum sub estum mediz diei decumbere. Cum autem In aqua imaginem propriam aspex- isset, in contemplationem sul, ac deinde in admi- rationem effusus et raptus, nullo modo ab hujusmodi spectro et simulacro distrahi poterat; sed perpetuo defixus obtorpuit ; ac tandem in florem nominis sui conversus est; qui flos ineunte vere se ostendit, et diis inferis, Plutoni, Proserpine, et Eumenidibus sacer est. Fabula illorum et ingenia et fortunas represen- tare videtur, qui, sive ob formam, sive ob aliquas alias dotes, quibus ab ipsa natura, nulla accedente industria propria, ornati et insigniti sunt, effuse seip- sos amant, et quasi depereunt. Cum hoc enim animi statu conjunctum fere est, ut non multum in publico, aut in rebus civilibus versentur ; cum in eo vite ge- nere necesse sit occurrere multos neglectus et vili- pendia, quee animos eorum dejicere et turbare possint. Itaque vitam plerumque degunt solitariam, et priva- tam, et umbratilem, cum perpauco comitum delectu, eoque ex lis, qui illos magnopere colere et admirari videntur, quique illis veluti echo in omnibus dictis suls assentantur, et verborum obsequia prestant. Ex hac consuetudine depravatos et inflatos, et tan- dem admiratione sui ipsius attonitos, mira occupat DE SAPIENTIA VETERUM. 283 desidia et inertia, ut prorsus torpeant, et omni vigore et alacritate destituantur. Eleganter autem sumi- tur flos vernus ad hujusmodi ingeniorum similitudi- nem, cum illa ingenia sub initia sua floreant et cele- brentur, sed atate confirmata exspectationem de iis conceptam destituant et frustrentur. Eodem perti- net, quod flos ille diis inferis sacer sit; quia homines talis indolis ad omnia inutiles prorsus evadunt. Quic- quid autem nullum ex se fructum edit, sed (veluti via navis in mari) transit et labitur, id apud antiquos umbris et diis inferis consecrari solebat. V. STYX, SIVE FQ:DERA. PeRVULGATA est narratio, et in compluribus fa- bulis interponitur, de unico illo juramento, quo dit superi se obstringere solebant, cum poenitentiz locum sibi nullo modo relinqui volebant. Ilud juramen- tum nullam majestatem coelestem, nullum attributum divinum advocabat et testabatur; sed Stygem, flu- vium quendam apud inferos, qui atria Ditis, multis spiris interfusus, cingebat. Hzec enim formula sa- cramenti sola, neque preter eam alia quepiam firma habita est et inviolabilis: scilicet incumbebat poena perjurii, diis imprimis metuenda, ut qui fefellisset, ad deorum convivia per certa annorum spatia non accederet. Fabula de foederibus et pactis principum con- ficta videtur: in quibus illud nimio plus, quam oporteret, verum est, foedera, quacunque solennitate et religione juramenti munita, parum firma esse ; 284 DE SAPIENTIA VETERUM. adeo ut fere ad existimationem quandam, et famam, et ceremoniam magis, quam ad fidem, et securi- tatem, et effectum adhibeantur. Quin si accesserint etiam affinitatis vincula, veluti sacramenta nature, si merita mutua, tamen omnia infra ambitionem, et utilitatem, et dominationis licentiam esse, apud ple- rosque reperiuntur. ‘lanto magis, quod principibus facile sit, per praetextus varios et speciosos, cupi- ditates suas et fidem minus sinceram (nemine rerum arbitro, cui ratio sit reddenda) tueriet velare. Itaque unum assumitur verum et proprium fidei firmamen- tum, neque illud divinitas aliqua ccelestis: ea est necessitas (magnum potentibus numen), et periculum status, et communicatio utilitatis. Necessitas autem per Stygem eleganter representatur, flumen fatale et irremeabile. Atque hoc numen advocavit ad foedera Iphicrates Atheniensis, qui quoniam inventus est, qui ea aperte loqueretur, que plerique tacite animo volvunt, non abs re sit, ipsius verba referre. Is, cum Lacedzemonios varias cautiones, et sanctiones, et foederum firmamenta et vincula excogitare et propo- nere animadverteret, interfatus : “ Unum (inquit) La- -cedemonil, nobis vobiscum vinculum, et securitatis ratio esse possit, si plane demonstretis, vos ea nobis concessisse, et inter manus posuisse, ut vobis facultas ladendi nos, si maxime velletis, minime suppetere possit.” Itaque si facultas ladendi sublata sit, aut si ex foedere rupto periculum ingruat perditionis, aut diminutionis status, aut vectigalium, tum demum foedera rata et sancta, et tanquam juramento Stygis confirmata censeri possint: cum metus subsit inter- DE SAPIENTIA VETERUM. 285 dicti illius et suspensionis a conviviis deorum; sub quo nomine imperii jura et prawrogative, et affluentia et felicitas antiquis significantur. VI. PAN, SIVE NATURA. Fabula hec wad. invenitur, ANTIQUI universam naturam sub persona in libro se- cundo De. Panis diligentissime descripserunt; hujus Augmentis Scientiatum, ge2erationem in dubio relinquunt. Alii ante enim asserunt eum a Mercurio genitum ; alii longe aliam generationis formam ei tribuunt; alunt enim procos universos cum Penelope rem ha- buisse, ex quo promiscuo concubitu Pana communem filium ortum esse. Atque in hae posteriore narra- tione, proculdubio, aliqui ex recentioribus veteri fabule nomen Penelopes imposuere, quod et fre- quenter faciunt, cum _ narrationes antiquiores ad personas et nomina juniora traducunt, idque quan- doque absurde et insulse; ut hic cernere est ; cum Pan ex antiquissimis diis, et longe ante tempora Ulyssis fuerit, atque insuper Penelope ob matronalem castitatem antiquitati venerabilis haberetur. Neque pratermittenda est tertia illa generationis explicatio : quidam enim prodiderunt eum Jovis et Hybreos, id est, Contumcelia, filium fuisse. Utcunque orto, Parce illi sorores fuisse perhibentur. Effigies autem Panis talis ab antiquitate describitur: cornutus, cornibus usque ad ccelum fastigiatis, corpore toto hispidus et villosus, barba imprimis promissa. Figura biformis, humana quoad superiora, sed semifera, et in capre pedes desinens. Gestabat autem insignia potestatis, sinistra fistulam, ex septem calamis compactam; 288 DE SAPIENTIA VETERUM. visse ; pertinet enim ad statum mundi non in meris natalibus suis, sed post lapsum Adami, morti et corruptioni expositum et obnoxium factum. [lle enim status Dei et peccati, ac manet. Itaque tri- plex ista narratio de generatione Panis etiam vera videri possit, si rite et rebus et temporibus distin- guatur: nam iste Pan, quem intuemur et contem- plamur, ac nimio plus quam oportet colimus, ex verbo divino, mediante confusa materia (que et ipsa a Deo creata erat), et subintrante preevaricatione et corruptione, ortum habet. Nature rerum, fata rerum, sorores vere perhi- bentur et ponuntur; naturalium siquidem causarum catene ortus rerum, et durationes, et interitus, et depressiones, et eminentias, et labores, et felicitates, et fata denique omnia, que rebus accidere possunt, trahunt. Cornua autem mundo attribuuntur. Quod cor- nua hujusmodi ab imo latiora, ad verticem acuta sint; id eo spectat, quod omnis rerum natura instar pyramidis acuta sit: individua enim infinita sunt ; ea colliguntur in species et ipsas multiplices ; species rursus insurgunt in genera; atque hec quoque ascendendo in magis generalia contrahuntur, ut tandem natura tanquam in unum coire videatur. Neque mirum est Panis cornua etiam ccelum ferire ; cum summitates nature sive idez universales etiam ad divina quodammodo pertingant. Paratus enim et propinquus est transitus a metaphysica ad theo- logiam naturalem. Corpus autem nature elegantissime et verissime DE SAPIENTIA VETERUM. 289 depingitur hirsutum, propter rerum radios; radii enim sunt tanquam nature crines, sive villi, atque omnia fere vel magis vel minus radiosa sunt ; quod in facultate visus manifestissimum est, nec minus in omni virtute et operatione ad distans; quicquid enim operatur ad distans, id etiam radios emittere recte dici potest; sed maxime omnium prominet barba Panis, quia radii corporum ccelestium maxime ex longinquo operantur et penetrent. Quin et sol quando, parte superiore ejus nube obvoluta, radii inferius erumpunt, ad aspectum barbatus cernitur. Etiam corpus nature rectissime describitur bi- forme, ob differentiam corporum superiorum et in- feriorum. Illa enim, ob pulchritudinem et motus eequabilitatem et constantiam, necnon imperium in terram et terrestria, merito sub humana figura re- presentantur : hec autem, ob perturbationem et motus incompositos et quod a ceelestibus regantur, bruti animalis figura contenta esse possunt. Eadem corporis descriptio pertinet ad participationem spe- cierum. Nulla enim natura simplex videri potest, sed tanquam ex duobus participans et concreta. Habet enim homo nonnihil ex bruto, brutum non- nihil ex corpore inanimato, omniaque revera biformia sunt, et ex specie superiore et inferiore compacta. Acutissima autem est allegoria de pedibus caprae, propter motum ascensionis corporum terrestrium versus regiones aéris et cceli: capra enim animal scansorium est, eaque e rupibus pendere, atque in precipitiis herere amat; quod etiam res, licet in- "VOL. 11 iU 290 DE SAPIENTIA VETERUM. feriori globo destinate, miris modis faciunt, ut in nubibus et meteoris manifestissimum est. Insignia autem in manibus Panis duplicia. Al- terum harmonize, alterum imperil. Fistula enim ex septem calamis concentum rerum et harmoniam, sive concordiam cum discordia mistam, que ex sep- tem stellarum errantium motu conficitur, evidenter ostendit. Pedum autem illud etiam nobilis trans- latio est; propter vias nature partim rectas, partim obliquas. Preecipue autem lignum, sive virga, versus superiorem partem curva est: quia omnia provi- dentiz divine opera in mundo fere per ambages et circuitus fiunt; ut aliud agi videri possit, aliud in- terim revera agatur; ut Josephi venditio in At‘gyp- tum, et similia. Quinetiam in regimine humano omni prudentiore, qui ad gubernacula sedent, populo convenientia per pretextus et vias obliquas felicius quee volunt, quam ex directo, superinducunt et insinuant ; adeo ut omnis imperil virga sive bacillum vere superius inflexum sit. Vestis Panis et amicu- lum ingeniose admodum ex pelle pardalis fuisse fingitur ; propter maculas ubique sparsas; ccelum enim stellis, maria insulis, tellus floribus consper- guntur; atque etiam res particulares fere variegate esse solent circa superficiem, que veluti rei chlamys est. Officium autem Panis nulla alia re tam ad vivum proponi atque explicari potuerit, quam ut Deus venatorum sit: omnis enim naturalis actio, atque adeo motus et processus, nihil aliud quam venatio DE SAPIENTIA VETERUM. 291 est. Nam et scientize et artes opera sua venantur, et concilia humana fines suos, atque res naturales omnes vel alimenta sua tanquam predam, vel volup- tates suas tanquam solatium, venantur, idque modis peritis et sagacibus. “ Torva leeena lupum sequitur, lupus ipse capellam ; Florentem cytisum sequitur lasciva capella.” Etiam ruricolarum in genere Pan deus est, quia hu- jusmodi homines magis secundum naturam vivant, cum in urbibus et aulis natura a cultu nimio cor- rumpatur; ut illud poéte amatorium verum sit ; ‘* Pars minima est ipsa puella sui.” Montium autem imprimis preses dicitur Pan, quia in montibus et locis editis natura rerum panditur, atque oculis et contemplationi magis subjicitur. Quod alter a Mercurio deorum nuncius sit Pan, ea allegoria plane divina est, cum proxime post verbum Dei, ipsa mundi imago divine potentiz et sapientiz preeconium sit. Quod et poéta divinus cecinit: “Celi enarrant gloriam Dei, atque opera manuum ejus indicat firmamentum.” Pana autem oblectant nymphe; anime scilicet ; deliciz enim mundi, anime viventium sunt: ille autem merito earum imperator, cum ille naturam quaque suam veluti ducem sequantur, et circa eam cum infinita varietate, veluti singule more patrio, saltent et choreas ducant, motu neutiquam cessante. Una perpetuo comitantur Satyri et Sileni; senectus scilicet et juventus ; omnium enim rerum est ztas 292 DE SAPIENTIA VETERUM. quedam hilaris et saltatrix; atque rursus etas tarda et bibula: utriusque autem etatis studia vere con- templanti (tanquam Democrito) fortasse ridicula et deformia videntur, instar Satyri alicujus aut Sileni. De Panicis autem terroribus prudentissima doctrina proponitur: natura enim rerum omnibus viventibus indidit metum, ac formidinem, vitae atque essentiz Suz conservatricem, ac mala ingruentia vitantem et depellentem: veruntamen eadem natura modum tenere nescia est; sed timoribus salutaribus semper vanos et inanes admiscet, adeo ut omnia (si intus conspici darentur) Panicis terroribus plenissima sint ; preesertim humana, que superstitione (que vere nihil aliud, quam Panicus terror, est) in immensum labo- rant; maxime temporibus duris et trepidis et ad- versis. Quod vero attinet ad audaciam Panis, et pugnam per provocationem cum Cupidine; id eo spectat, quia materia non caret inclinatione et appetitu ad dissolutionem mundi et recidivationem in illud Chaos antiquum, nisi prevalida rerum concordia (per amo- rem sive Cupidinem significata) malitia et impetus ejus cohiberetur et in ordinem compelleretur : itaque bono admodum hominum et rerum fato fit, ut illud certamen Pan adversum experiatur, et victus ab- scedat. Eodem prorsus pertinet et illud de Typhone in retibus implicato; quia utcunque aliquando vasti et insoliti rerum tumores sint (id quod Typhon sonat) sive intumescant maria, sive intumescant nubes, sive intumescat terra, sive alia, tamen rerum DE SAPIENTIA VETERUM 293 natura hujusmodi corporum exsuperantias atque in- solentias reti inextricabili implicat et coércet, et veluti catena adamantina devincit. Quod autem inventio Cereris huic deo attri- buitur, idque inter venationem, reliquis diis negatur, licet sedulo querentibus et illud ipsum agentibus ; monitum habet verum admodum et prudens; hoc est, ne rerum utilium ad vitam et cultum inventio, qualis fuit segetum, a philosophiis abstractis, tan- quam diis majoribus, exspectetur, licet totis viribus in illud ipsum incumbant; sed tantummodo a Pane, id est, experientia sagaci et rerum mundi notitia universali, que etiam casu quodam ac veluti inter venandum in hujusmodi inventa incidere solet. Illud autem musices certamen, ejusque eventus salutarem exhibet doctrinam, atque eam que rationi et judicio humano, gestienti et se efferenti, sobrietatis vincula injicere possit. Duplex enim videtur esse harmonia et quasi musica: altera providentie divine, altera rationis humane. Judicio enim humano, ac veluti auribus mortalium, administratio mundi et rerum, et judicia divina secretiora sonant aliquid durum et quasi absonum: que inscitia licet asininis auribus merito insigniatur, tamen et ipse ille aures secreto, nec palam gestantur: neque enim hujusce rei deformitas a vulgo conspicitur aut notatur. Postremo, minime mirum est, si nulli amores Pani attribuantur, preter conjugium Echus; mundus enim se ipso, atque in se rebus omnibus fruitur: qui amat autem, frui vult, neque in copia desideria locus est. Itaque mundi amores esse nulli possunt 294. DE SAPIENTIA VETERUM. nec potiendi cupido, cum se ipso contentus sit, nisi fortasse sermones: ii sunt nympha, Echo, aut, si accuratiores sint, Syringa. Inter sermones autem, sive voces, excellenter ad conjugium mundi sumitur sola Echo; ea enim demum vera est philosophia, qua mundi ipsius voces fidelissime reddit, et veluti dictante mundo conscripta est; et nihil aliud est, quam ejusdem simulacrum et reflexio, neque addit quicquam de proprio, sed tantum iterat et resonat. Ad mundi etiam sufficientiam et perfectionem per- tinet, quod prolem non edat: ille enim per partes generat; per totum autem quomodo generare possit, cum corpus extra ipsum non sit. Nam de filla ejus putativa, muliercula illa, est sane ea adjectio quedam ad fabulam sapientissima; per illam enim repre- sentantur ca, que perpetuis temporibus passim va- gantur, atque omnia implent, vaniloque de rerum natura doctrine, re ipsa infructuose, genere quasi subdititia, garrulitate vero interdum jucunde, inter- dum moleste et importune. VII. PERSEUS, SIVE BELLUM. Fabula hee in- PERsEUs traditur fuisse a Pallade missus venitur, in libro secundo De ad obtruncandam Medusam, que popu- Augmentis Sci- ,. es . . - entiarum, aucta lis plurimis ad occidentem in extremis et locupletata. : . : : : : : : Hiberie partibus maxime calamitati fuit. Monstrum enim hoc tam dirum atque horrendum fuit, ut aspectu solo homines in saxa verteret. [rat autem e Gorgonibus una ac sola mortalis Medusa ; cum passive relique non essent. Itaque Perseus, ad tam nobile facinus se comparans, arma ac dona a DE SAPIENTIA VETERUM. 295 tribus diis accepit : talares alas a Mercurio, a Plu- tone galeam, scutum a Pallade et speculum. Neque tamen, licet tanto apparatu instructus, ad Medusam recta perrexit: sed primum ad Greas divertit; ex sorores ex altera parente Gorgonibus erant. Atque Greee iste cane jam a nativitate erant, et tanquam vetula. Oculus autem lis tantummodo et dens erat omnibus unicus, quos, prout exire foras quamque contigerat, vicissim gestare, reverse autem iterum deponere solebant : hunc itaque oculum, atque hunc dentem ille Perseo commodarunt. Tum demum cum se abunde ad destinata perficienda instructum judicaret, ad Medusam properavit impiger et volans ; illam autem dormientem offendit: neque tamen aspectui ejus (si evigilaret) se committere audebat, sed cervice reflexa, in speculum Palladis inspiciens, atyue hoc modo ictus dirigens, caput ei abscidit. Ex sanguine autem Meduse fuso statim Pegasus alatus emicuit. Caput autem abscissum Perseus in scutum Palladis inseruit, cui etiamnum sua mansit vis, ut ad ejus intuitum omnes ceu attoniti aut siderati obrigerent. Fabula de belligerandi ratione et prudentia con- ficta videtur. Atque in ipsa de bello suscipiendo et de genere belli eligendo deliberatione, tria proponit precepta sana et gravia, tanquam ex consilio Palla- dis. Primo ut de subjugatione nationum finitima- rum quis non admodum laboret. Neque enim eadem est patrimonii et imperii amplificandi ratio, Nam in possessionibus privatis vicinitas preediorum specta- tur: sed in propagando imperio occasio, et belli cor 294. DE SAPIENTIA VETERUM. nec potiendi cupido, cum se ipso contentus sit, nisi fortasse sermones: ii sunt nympha, Echo, aut, si accuratiores sint, Syringa. Inter sermones autem, sive voces, excellenter ad conjugium mundi sumitur sola Echo; ea enim demum vera est philosophia, quz mundi ipsius voces fidelissime reddit, et veluti dictante mundo conscripta est; et nihil aliud est, quam ejusdem simulacrum et reflexio, neque addit quicquam de proprio, sed tantum iterat et resonat. Ad mundi etiam sufficientiam et perfectionem per- tinet, quod prolem non edat: ille enim per partes generat ; per totum autem quomodo generare possit, cum corpus extra ipsum non sit. Nam de filla ejus putativa, muliercula illa, est sane ea adjectio quedam ad fabulam sapientissima; per illam enim repre- sentantur ea, que perpetuis temporibus passim va- gantur, atque omnia implent, vaniloque de rerum natura doctrine, re ipsa infructuose, genere quasi subdititiz, garrulitate vero interdum jucunde, inter- dum moleste et importune. VII. PERSEUS, SIVE BELLUM. Fabula hee in- PERsEus traditur fuisse a Pallade missus venitur, in libro secundo De ad obtruncandam Medusam, que popu- Augmentis Sci- ,. Sus ° . : entiarum, aucta lis plurimis ad occidentem in extremis et locupletata. . : : : : : : : Hiberiz partibus maxime calamitati fuit. Monstrum enim hoc tam dirum atque horrendum fuit, ut aspectu solo homines in saxa verteret. Krat autem e Gorgonibus una ac sola mortalis Medusa; cum passive relique non essent. Itaque Perseus, ad tam nobile facinus se comparans, arma ac dona a DE SAPIENTIA VETERUM. 295 tribus diis accepit : talares alas a Mercurio, a Plu- tone galeam, scutum a Pallade et speculum. Neque tamen, licet tanto apparatu instructus, ad Medusam recta perrexit: sed primum ad Greas divertit; ex sorores ex altera parente Gorgonibus erant. Atque Gree iste cane jam a nativitate erant, et tanquam vetule. Oculus autem iis tantummodo et dens erat omnibus unicus, quos, prout exire foras quamque contigerat, Vicissim gestare, reverse autem iterum deponere solebant : hunc itaque oculum, atque hunc dentem ille Perseo commodarunt. Tum demum cum se abunde ad destinata perficienda instructum judicaret, ad Medusam properavit impiger et volans ; illam autem dormientem offendit: neque tamen aspectul ejus (si evigilaret) se committere audebat, sed cervice reflexa, in speculum Palladis inspiciens, atyue hoc modo ictus dirigens, caput ei abscidit. Ex sanguine autem Meduse fuso statim Pegasus alatus emicuit. Caput autem abscissum Perseus in scutum Palladis inseruit, cul etiamnum sua mansit vis, ut ad ejus intuitum omnes ceu attoniti aut siderati obrigerent. Fabula de belligerandi ratione et prudentia con- ficta videtur. Atque in ipsa de bello suscipiendo et de genere belli eligendo deliberatione, tria proponit precepta sana et gravia, tanquam ex consilio Palla- dis. Primo ut de subjugatione nationum finitima- rum quis non admodum laboret. Neque enim eadem est patrimonii et imperii amplificandi ratio, Nam in possessionibus privatis vicinitas preediorum specta- tur : sed in propagando imperio occasio, et belli cor 296 DE SAPIENTIA VETERUM. ficiendi facilitas ‘et fructus, loco vicinitatis esse de- bent. Certe Romani, quo tempore occidentem ver- sus vix ultra Liguriam penetraverant, orientis pro- vincias usque ad montem Taurum armis et imperio complexi sunt. Itaque Perseus, licet orientalis, tamen longinquam expeditionem usque ad extrema occidentis minime detrectavit. Secundo, cure esse debet, ut justa et honorifica subsit belli causa: id enim et alacritatem tum militibus, tum populis im- pensas conferentibus addit, et societates aperit et conciliat, et plurimas denique commoditates habet. Nulla autem belli causa magis pia sit, quam debel- latio tyrannidis, sub qua populus succumbit, et pro- sternitur sine animis et vigore, tanquam sub aspectu Meduse. ‘Tertio, prudenter additur, quod cum tres Gorgones fuerint (per quas bella repraesentantur), Perseus illam delegerit, que fuerit mortalis ; hoc est, bellum ejus conditionis, quod confici et ad exitum perduci posset, nec vastas aut infinitas spes persecu- tus est. Instructio autem Persei ea est, que ad bel- Jum unice confert et fortunam fere trahit. Accepit enim celeritatem a Mercurio, occultationem consilio- rum ab Orco, et providentiam a Pallade. Neque caret allegoria, eaque prudentissima, quod ale illz celeritatis talares, non axillares, fuerint, atque pedi- bus, non humeris addite: quia non tam in primis belli aggressibus, quam in eis que sequuntur, et primis subsidio sunt, celeritas requiritur: nullus enim error in bellis magis frequens est, quam quod prosecutiones et subsidiarii impetus initiorum ala- critatl non respondent. Etiam illa providentia di- DE SAPIENTIA VETERUM. 297 visio (nam de galea Plutonis, que homines invisibiles reddere solebat, parabola manifesta est) ingeniosa videtur, de scuto et speculo; neque enim ea provi- | dentia solum adhibenda est, que cavet instar scuti, sed illa altera, per quam hostium vires, et motus, et consilia cernuntur, instar speculi Palladis. Verum Perseo, utcunque copiis aut animis instructo, restat aliud quiddam maximi per omnia momenti antequam incipiatur bellum, nimirum ut divertat ad Greas. Gree autem proditiones sunt, bellorum scilicet sorores, non germane illz quidem, sed generis nobi- litate quasi impares. Bella enim generosa, prodi- tiones degeneres et turpes. Earum descriptio ele- gans est ; ut cane a nativitate sint et tanquam vetu- Je, propter perpetuas proditorum curas et trepida- tiones: earum autem vis (antequam in manifestam defectionem erumpant) aut in oculo, aut in dente est ; omnis enim factio, a statu quopiam alienata, et speculatur, et mordet: atque hujusmodi oculus et dens tanquam communis est. Nam que didicerunt et noverunt, fere per manus factionis ab uno ad alterum transeunt et percurrunt. Et quod ad den- tem attinet, uno fere ore mordent, et similem canti- lenam canunt, ut si unum audias, omnes audias, Itaque Perseo conciliande sunt iste Gree, ut ocu- lum et dentem ei commodent: oculum ad indicia, dentem ad rumores serendos, et invidiam conflan- dam, et animos hominum solicitandos. His itaque dispositis et preeparatis, sequitur ipsa belli actio. In ea Medusam dormientem invenit : prudens enim belli susceptor semper fere hostem assequitur imparatum 298 DE SAPIENTIA VETERUM. et securitati propiorem: atque nunc tandem speculo Palladis opus est; plurimi enim ante ipsa pericula res hostium acute et attente introspicere possunt ; sed in ipso periculi articulo precipuus est usus spe- culi, ut modus periculi cernatur, terror non offunda- tur, quod per illum intuitum capite averso significa- tur. A bello perfecto sequuntur effecta duo: pri- mum Pegasi illa generatio et exsuscitatio, que satis evidenter Famam denotat, que per omnia volat et victoriam celebrat : secundum, gestatio capitis Me- dusze in scuto ; siquidem nullum presidil genus huic ob prestantiam comparari possit. Unicum enim facinus insigne et memorabile, feliciter gestum et perpetratum, omnes inimicorum motus cohibet, atque malevolentiam ipsam stupidam reddit. VILL. ENDYMION, SIVE GRATIOSUS. Pastor Endymion traditur a Luna fuisse adama- tus: novum autem et singulare erat consuetudinis genus, siquidem ille decumbebat in nativa quadam | specu sub saxis Latmiis; Luna autem haud raro de coelo perhibetur descendisse, et sopiti oscula petiisse, ac rursus in coelum se recepisse. Neque tamen otium istud et somnus in detrimentum fortunarum ejus cedebat, sed Luna interim effecit, ut pecus ejus pin- guesceret admodum, ac numero etiam felicissime auctum esset, ut nulli pastorum greges essent letio- res, aut numerosiores. Fabula ad ingenia et mores principum pertinere videtur. Illi enim, cogitationum pleni et in suspl- DE SAPIENTIA VETERUM. 299 clones propensi, non facile ad consuetudinem vite interiorem recipiunt homines, qui sunt perspicaces, et curiosi, et quasi animo vigilantes, sive exsomnes : sed potius eos, qui ingenio sunt quieto et morigero, et quod placitum est illis patiuntur, et nil ultra inquirunt, sed se veluti ignaros, et nil sentientes, et quasi sopitos prabent; denique magis obsequium simplex, quam. observantiam callidam, prastant. Etenim cum hujusmodi hominibus principes de ma- jestate sua, veluti Luna de orbe superiore, descen- dere, et personam (quam perpetuo gerere instar oneris cujusdam sit) deponere, et familiariter versari, libenter consueverunt, idque se tuto facere posse putant. Id quod in Tiberio Cesare, principe om- nium maxime difficili, precipue annotatum fuit : apud quem illi solummodo gratiosi erant, qui noti- tiam morum ejus revera habebant, sed pertinaciter et quasi stupide dissimulabant. Quod etiam Ludo- vico undecimo Francorum regi, principi cautissimo et callidissimo, in moribus erat. Neque ineleganter in fabula ponitur antrum illud Endymionis: quia fere usitatum est illis, qui hujusmodi gratia apud principes florent, habere secessus aliquos amcenos, quo illos invitent ad otium et animi remissionem, absque fortune suze mole. Qui autem in hoc genere gratiosi sunt, plerumque rem suam bene agunt : nam principes, licet fortasse ad honores eos non evehant, tamen, cum vero affectu, nec propter utilitatem tantum, illos diligant, munificentia sua eos ditare consueverunt. 300 DE SAPIENTIA VETERUM. IX. SOROR GIGANTUM, SIVE FAMA. MemoranT poéte, Gigantes e terra procreatos bellum Jovi et superis intulisse, et fulmine disjectos et devictos fuisse. ‘Terram autem, deorum ira irri- tatam, in vindictam natorum suorum Famam proge- nuisse, extremam Gigantibus sororem. ‘‘T]lam Terra parens, ira irritata deorum, Extremam (ut perhibent) Caeo Enceladoque sororem, Progenuit.” fin. iv. 178. Hujus fabule ea sententia videtur esse: per ter- ram, naturam vulgi significarunt, perpetuo tumidam et malignam versus imperantes, et res novas partu- rientem: hec ipsa, occasionem adepta, rebelles parit et seditiosos, qui principes ausu nefario exturbare et dejicere machinantur ; quibus oppressis, eadem plebis natura, deterioribus favens, et tranquillitatis impa- tiens, rumores gignit, et susurros malignos, et famas querulas, et famosos libellos, et ceetera id genus, ad invidiam eorum qui rebus presunt: ut actiones re- bellium, et fame seditiose genere et stirpe non differant ; sed veluti sexu tantum, cum istz mulie- bres videantur, illz viriles. X. ACTHON ET PENTHEUS, SIVE CURIOSUS. Curiosiras humana in secretis rimandis, et eorum notitia appetitu male sano concupiscenda, et pren- sanda, duplici exemplo apud antiquos coércetur: altero Actzonis, altero Penthei. Actzon, cum Dia- DE SAPIENTIA VETERUM. 301 nam imprudens et casu sine veste vidisset, in cervum versus, a canibus, quos alebat, dilaceratus est. Pen- theus, cum sacrificiorum Bacchi occultorum, con- scensa arbore, spectator esse voluisset, furore per- citus est. Fuit autem Penthei dementia ejus gene- ris, ut res congeminasse existimaret, et duo soles et rursus duz Thebe ei ob oculos versarentur; adeo ut, cum Thebas properaret, statim alteris Thebis conspectis retraheretur: atque hoc modo perpetuo et irrequiete sursum et deorsum ferretur. *¢ Kumenidum veluti demens videt agmina Pentheus, Et solem geminum, et duplices se ostendere Thebas.” Zin, iv. 469, Fabularum prima, ad secreta principum; secun- da, ad secreta divina pertinere videtur. Qui enim principibus non admissi, et praeter eorum volunta- tem secretorum conscli sunt, odium certissimum apud eos consequuntur. Itaque gnari se peti, et occasiones captari, vitam degunt, cervorum more, timidam et suspicionibus plenam. Quin et illud seepius accidit, ut a servis et domesticis, in gratiam principum, accusentur et subvertantur. Ubi enim principis offensio manifesta est, quot servi, tot fere proditores esse consueverunt; ut Actzonis fatum illos maneat. Alia est Penthei calamitas. Qui enim ausu temerario, mortalitatis parum memores, per excelsa nature et philosophie fastigia (tanquam ar- bore conscensa) ad mysteria divina adspirant, his poena proposita est, perpetuz inconstantiz, et judi- cii vacillantis et perplexi. Cum enim aliud sit lumen nature, aliud divinum; ita cum illis fit, ac si 302 DE SAPIENTIA VETERUM. duos soles viderent. Cumque actiones vite et de- creta voluntatis ab intellectu pendeant, sequitur etiam ut non minus voluntate, quam opinione, hesi- tent, nec sibi omnino constent: itaque et duas The- bas. similiter vident. Per Thebas enim actionum fines describuntur, cum Thebis Pentheo esset domus et perfugium. Hine fit, ut nesciant quo se vertant, sed, de summa rerum incerti et fluctuantes, tantum subitis mentis impulsibus in singulis circumagantur. XI. ORPHEUS, SIVE PHILOSOPHIA. Fabula de Orpheo vulgata, nec tamen interpre- tem fidum per omnia sortita, philosophie universe imaginem referre videtur. Persona enim Orphei, viri admirandi et plane divini, et omnis harmonize periti, et modis suavibus cuncta vincentis, et trahen- tis, ad philosophie descriptionem facili transitu tra- ducitur. Labores enim Orphei labores Herculis, quemadmodum opera sapientiz opera fortitudinis, dignitate et potentia superant. Orpheus, ob amorem uxoris, morte immatura preerepte, fretus lyra, ad inferos descendere sibi in animum induxit, ut manes deprecaretur, neque spe sua decidit. Nam, placatis manibus et delinitis suavitate cantus, et modulation- ibus, tantum apud eos potuit, ut el uxorem secum abducere indultum sit : ea tamen lege, ut illa eum a tergo sequeretur, ipse autem antequam ad luminis oras perventum esset ne respiceret. Quod cum ille nihilominus, amoris et cure impatientia (postquam fere in tuto esset) fecisset, rupta sunt foedera: atque DE SAPIENTIA VETERUM. 303 illa ad inferos gradu precipiti relapsa est. Ab illo tempore Orpheus, moestus, et mulierum osor, in soli- tudines profectus est ; ubi eadem cantus et lyre dul- cedine primo feras omnigenas ad se traxit, adeo ut, naturam suam exuentes, nec irarum aut ferocitatis memores, nec libidinis stimulis et furoribus preci- pites actz, nec ingluviem satiare, aut preede inhiare amplius curantes, in morem theatri, illum circumsta- rent, benignz et mansuete inter se factee, et tantum lyre concentui aures prebentes. Nequeis finis, sed tanta musicee vis et potentia fuit, ut etiam sylvas move- ret, et lapides ipsos, ut illa quoque se transferrent, et sedes suas circa eum, ordine et modo decenti, pone- rent. Hee ei cum ad tempus feliciter et magna cum admiratione cessissent, tandem Thracie# mu- lieres, stimulis Bacchi percite, primo cornu raucum et immane sonans inflarunt: ex eo, propter strepi- tum, musica sonus amplius audiri non potuit: tum demum soluta virtute, que ordinis et societatis istius erat vinculum, turbari coeptum est, et fere singule ad naturam suam redierunt, et se invicem ut prius persecute sunt, neque lapides aut syl- ve suis mansere locis: Orpheus autem ipse tan- dem a mulieribus furentibus discerptus est, et sparsus per agros; ob cujus mortis moerorem Hell- con (fluvius Musis sacer) aquas sub terram indigna- tus condidit, et per alia loca caput rursus extulit. Sententia fabule ea videtur esse. Duplex est _Orphei cantio: altera ad placandos manes; altera ad trahendas feras et sylvas. Prior ad naturalem philosophiam, posterior ad moralem et civilem ap- 304 DE SAPIENTIA VETERUM. tissime refertur. Opus enim naturalis philosophiz longe nobilissimum est ipsa restitutio et instauratio rerum corruptibilium, et (hujusce rei tanquam gradus minores) corporum in statu suo conservatio, et dis- solutionis et putredinis retardatio. Hoc si omnino fieri detur, certe non aliter effici potest, quam per debita et exquisita nature temperamenta, tanquam per harmoniam lyre, et modos accuratos. Et tamen cum sit res omnium maxime ardua, effectu plerum- que frustratur; idque (ut verisimile est) non magis aliam ob causam, quam per curiosam et intempesti- vam sedulitatem et impatientiam. Itaque philoso- phia, tante rei fere impar, atque idcirco merito moesta, vertit se ad res humanas, et in animos homi- num, suasu et eloquentia, virtutis, et cequitatis, et pacis amorem insinuans, populorum ccetus in unum coire facit; et juga leoum accipere, et imperlis se submittere, et affectuum indomitorum oblivisci, dum preceptis et discipline auscultant et obtemperant : unde paulo post eedificia exstruuntur, oppida condun- tur, agri et horti arboribus conseruntur; ut lapides et sylvas non abs re convocari et ‘transferri dictum sit. Atque ista rerum civilium cura riteatque ordine ponitur post experimentum corporis mortalis resti- tuendi sedulo tentatum, et ad extremum frustratum : quia mortis necessitas inevitabilis, evidentius propo- sita, hominibus ad eternitatem meritis et nominis fama querendam animos addit. Etiam prudenter in fabula additur, Orpheum a mulieribus et nuptiis alieno animo fuisse, quia nuptiarum delinimenta, et liberorum charitates, homines plerumque a magnis DE SAPIENTIA VETERUM. 305 et excelsis erga respublicas meritis avertunt, dum immortalitatem propagine, non factis, assequi satis habent. Verum et ipsa sapientie opera, licet inter humana excellant, tamen et suis periodis clauduntur. Evenit enim ut postquam regna et respublice ad tempus floruerint, subinde perturbationes, et sedi- tiones, et bella oriantur; inter quorum strepitus primo leges conticescunt, et homines ad nature sue depravationes redeunt ; atque etiam in agris, atque oppidis vastitas conspicitur. Neque ita multo post (si hujusmodi fnrores continuentur) litere etiam, et philosophia certissime discerpitur : adeo ut fragmenta tantum ejus, in paucis locis, tanquam naufragii tabu- le, inveniantur, et barbara tempora ingruant ; Heli- conis aquis sub terra mersis; donec, debita rebus Vicissitudine, non iisdem fortasse locis, sed apud alias nationes erumpant et emanent. XII. CQiLUM, SIVE ORIGINES. TRADUNT poéte Ccoelum antiquissimum deorum exstitisse ; hujus partes generationis a filio Saturno falee demessas fuisse. Saturnum autem sobolem numerosam generasse : sed filios continuo devorasse, tandem vero Jovem exitium effugisse, et adultum patrem Saturnum in Tartarum detrusisse, et reg- num accepisse; quinetiam patris genitalia cadem falce, qua ille Coelum exsecuerat, abscidisse, atque in mare projecisse, inde Venerem natam esse. Pos- tea vero Jovis regnum, vix confirmatum, duo memo- rabilia bella excepisse. Primum, Titanum, in quibus VoL. 11, x 306 DE SAPIENTIA VETERUM. debellandis Solis operam (qui solus ex Titanibus Jovis rebus favebat) egregiam fuisse; secundum Gigantum, qui et ipsi fulmine et Jovis armis disjecti sunt ; quibus domitis, Jovem securum regnasse. Fabula videtur enigma de origine rerum, non multum discrepans ab ea philosophia, quam postea Democritus amplexus est, qui apertissime omnium zternitatem materia asseruit, eternitatem mundi negavit ; in quo aliquanto propius ad veritatem verbi divini accessit, cujus narratio materiam informem ante opera dierum statuit. Sententia fabule hujus- modi est. Coelum esse concavum illud, sive ambi- tum, quod materiam complectitur. Saturnum autem materiam ipsain, que omnem generandi vim parenti precidit. Summam enim materix perpetuo eandem esse; neque ipsum quantum nature crescere aut minui. Agitationes autem et motus materi, primo imperfectas et male coherentes rerum compages produxisse, et veluti tentamenta mundorum: dein eevi processu fabricam ortam esse, quae formam suam tueri et conservare posset. Itaque priorem evi dis- tributionem per regnum Saturni significari, qui, ob frequentes rerum dissolutiones, et breves durationes, filiorum suorum devorator habitus est: secundum autem per regnum Jovis, qui continuas istas et tran- sitorias mutationes in Tartarum detrusit ; qui locus perturbationem significat. Is locus videtur esse spatium inter ima cceli et interiora terre medium ; quo intervallo perturbatio, et fragilitas, et mortalitas, sive corruptio maxime versatur. Atque durante priore illa generatione rerum, que sub regno Sa- DE SAPIENTIA VETERUM. 307 turni tenuit, Venerem natam non fuisse. Donec enim in universitate materie discordia esset concor- dia potior et valentior, mutatio per totum necessario facta est, atque in ipsa fabrica integrali. Tales vero generationes rerum exstiterunt, antequam Saturnus exsectus esset. Hunc vero generationis modum ces- santem alter ille modus continuo excepit, qui per Venerem fit, adulta et prevalida rerum concordia: ut mutatio tantum per partes procedat, integra et inconcussa fabrica universali. Saturnum tamen de- trusum et deturbatum, non peremptum et exstinctum narrant, quia mundum in antiquam confusionem, et interregna relabi posse, opinio Democriti erat ; quod Lucretius ne suis temporibus eveniret deprecatus est : “Quod procul a nobis flectat fortuna gubernans, Ft ratio potius, quam res, persuadeat ipsa.””—Lid. v. 198. Postquam autem mundus mole et vi sua consis- teret, tamen otium ab initio non fuisse. Nam secu- tos primum in ceelestibus regionibus motus notabiles, qui virtute solis, in coelestibus preedominante, ita sopiti sunt, ut mundi status conservaretur: postea similiter in inferioribus; per inundationes, tempes- tates, ventos, terre motus magis universales, quibus etiam oppressis et dissipatis, magis pacata ac dura- bilis rerum conspiratio et tranquillitas accrevit. Ve- rum de ista fabula utrumque pronunciari potest, et fabulam philosophiam continere, et philosophiam rursus fabulam. Novimus enim (ex fide) hac omnia nil aliud esse, quam sensus jampridem cessantia et 308 DE SAPIENTIA VETERUM. / deficientia oracula: cum mundi et materia et fabrica ad Creatorem verissime referatur. XIII. PROTEUS, SIVE MATERIA. Narrant poéte Proteum Neptuno pastorem fu- isse; eundemque senem et vatem; vatem scilicet prestantissimum et veluti ter maximum. Noverat enim non futura solummodo, sed et preterita et presentia, adeo ut, preter divinationem, etiam omnis antiquitatis et omnium secretorum nuncius ac inter- pres esset. Morabatur autem sub ingenti specu. Ibi ei mos erat sub meridiem gregem suum phoca- rum numerare, atque deinde somno se dare. Qui autem opera ejus aliqua in re uti volebat, is non alio modo apud eum valere poterat, nisi eum manicis comprehensum vinculis constringeret. Ile contra, ut se liberaret, in omnes formas, atque rerum mira- cula, ignem, lympham, feras, se vertere solebat ; donec tandem in pristinam formam restitueretur. Sensus fabulea ad abdita naturze et conditiones materiz pertinere videtur. Sub Protei enim per- sona materia significatur, omnium rerum post Deum antiquissima. Materia autem sub cceli concavo, tan- quam sub specu, habitat. Neptuni autem mancipium est, quia omnis materiz# operatio et dispensatio in liquidis preecipue exercetur. Pecus autem, sive grex Protei, non aliud videtur esse, quam species ordinarie animalium, plantarum, metallorum, in quibus materia videtur se diffundere et quasi consu- mere; adeo ut postquam istas species effinxerit, DE SAPIENTIA VETERUM. 309 et absolverit (tanquam penso completo), dormire et quiescere videatur, nec alias amplius species moliri, tentare, aut parare. Atque hec est Protei pecoris numeratio, et subinde somnus. Hoc autem sub meridiem, non auroram et vesperum, fieri dicitur ; id est, cum tempus jam venerit, quod speciebus ex materia debite preparata et predisposita perficiendis et excludendis maturum sit, et quasi legitimum, et inter rudimenta earum et declinationes medium; quod nos satis scimus ex historia sacra sub tempus ipsum creationis fuisse ; tum enim per virtutem illam divini verbi “ Producat,” materia ad imperium Crea- toris, non per ambages suas, sed subito confluxit, et opus suum in actum affatim perduxit, ac species con- stituit. Atque hucusque fabula narrationem suam de Proteo libero et soluto cum pecore suo complet. Nam universitas rerum, cum structuris et fabricis specierum ordinariis, est materiz non constricte aut devincte, et gregis materiatorum facies. Nihilomi- nus si quis peritus nature minister vim adhibeat ma- teri, et materiam vexet, atque urgeat, tanquam hoc ipso destinato et proposito, ut illam in nihilum redi- gat; illa contra (cum annihilatio, aut interitus verus, nisi per Dei omnipotentiam fieri non possit), in tali necessitate posita, in miras rerum transformationes et effigies se vertit: adeo ut tandem veluti in orbem se mutet, et periodum impleat, et quasi se restituat, si vis continuetur. Ejus autem constrictionis seu alli- gationis ratio magis facilis erit et expedita, si materia per manicas comprehendatur, id est, per extremitates. Quod autem additur in fabula, Proteum vatem fu- 310 DE SAPIENTIA VETERUM. isse, et trium temporum gnarum, id cum materiz natura optime consentit. Necesse est enim, ut qui materi passiones et processus noverit, rerum sum- mam et earum, que factze sunt, et que fiunt, et que insuper futuree sunt, comprehendat, licet ad partes et singularia cognitio non extendatur. XIV. MEMNON, SIVE PR/EMATURUS. Memorant poéte Memnonem Aurore filium fuisse. Ile armorum pulchritudine insignis, et aura popu- lari celebris, ad bellum Trojanum venit, et ad summa ausu precipiti festinans et anhelans, cum Achille, Grecorum fortissimo, certamen singulare iniit, atque ejus dextra occubuit. Hunc Jupiter miseratus aves lugubre quiddam et miserabile perpetuo quiritantes ad exequias ejus et funeris decus excitavit; ejusdem statua quoque, solis orientis radiis percussa, sonum flebilem edere solita fuisse perhibetur. Fabula ad adolescentium summe spei calamitosos exitus pertinere videtur. Illi enim tanquam Aurore filii sunt; atque inanium et externorum specie tu- midi, majora fere viribus audent, atque heroés fortis- simos lacessunt, et in certamen deposcunt, et impari congressu. succumbentes exstinguuntur : horum autem mortem infinita commiseratio sequi solet; nil enim inter fata mortalium tam flebile est, tam- que potens ad misericordiam commovendam, quam virtutis flos immaturo exitu precisus. Neque enim prima etas ad satietatem scilicet, aut ad invidiam usque duravit, que moestitiam in obitu lenire, aut misericordiam temperare possit; quinetiam lamen- DE SAPIENTIA VETERUM. oll tationes et planctus non solum tanquam aves ille funebres circa rogos eorum volitant, sed et durat hujusmodi miseratio et producitur: maxime autem per occasiones et novos motus, et initia magnarum rerum, veluti per solis radios matutinos, desideria eorum renovantur. . XV. TITHONUS, SIVE SATIETAS., Evecans fabula narratur de Tithono, eum ab Auro- ra adamatum fuisse, quae perpetuam ejus consuetu- dinem exoptans, a Jove petiit, ut Tithonus nun- quam mori posset: verum incuria muliebri oblita est petitioni suz et illud inserere, ut nec senectute gravaretur. I[taque moriendi conditio ei erepta est, senlum autem secutum est mirum et miserandum, quale consentaneum est eveuire ei, cul mors negatur, etas perpetuo ingravescit. Adeo ut Jupiter, hujus- modi sortem miseratus, tandem eum in cicadam con- verterit. Hee fabula ingeniosa adumbratio et descriptio voluptatis esse videtur; que a principio, velut sub tempus Aurore, adeo grata est, ut homines vota faciant, ut gaudia hujusmodi sibi perpetua et propria sint, obliti satietatem et tedium eorum, instar seni, ipsis non cogitantibus obventura. Adeo ut ad ex- tremum, cum actiones voluptariz homines deserant, cupido vero et affectus non moriantur, fieri soleat, ut homines sermonibus tantum et commemorationi- bus earum rerum, que eis integra etate voluptati fuerunt, se oblectent. Quod in libidinosis et viris militaribus fieri videmus, cum illi impudicos ser- 312 DE SAPIENTIA VETERUM. mones, hi facinora sua retractent, cicadarum more, quarum vigor tantum in voce est. XVI. PROCUS JUNONIS, SIVE DEDECUS. Narrant poétee Jovem, ut amoribus suis potiretur, multas et varias formas sumpsisse, tauri, aquile, cycni, imbris aurei; cum autem Junonem solicitaret, vertisse se in formam maxime ignobilem, atque con- temptui et ludibrio expositam. Ea fuit miseri cu- culi, imbre et tempestate madefacti et attoniti, tre- mebundi, et semimortul. Prudens fabula est, et ex intimis moribus de- sumpta. Sensus vero talis, ne homines nimium sibi placeant, existimantes virtutis sue specimen eos apud omnes in pretio et gratia ponere posse. Id enim succedere pro natura et moribus eorum, quos ambi- unt et colunt; qui si homines sunt nullis ipsi dotibus et ornamentis insigniti, sed tantum ingenio sunt superbo et maligno (id quod sub figura Junonis representatur), tum vero norint sibi exuendam pror- sus esse omnem personam, que vel minimum pre se ferat decoris et dignitatis : atque decipere se plane, si alia via insistant ; neque satis esse si obsequii de- formitatem prastant, nisl omnino se in personam abjectam et degenerem mutent. XVII. CUPIDO, SIVE ATOMUS, Quam de Cupidine sive Amore dicta sunt a poétis, in eandem personam proprie convenire non possunt : ita tamen discrepant, ut confusio personarum reji- clatur, similitudo recipiatur. Narrant itaque Amorem DE SAPIENTIA VETERUM, 313 omnium deorum fuisse antiquissimum, atque adeo omnium rerum, excepto Chao, quod ei cozvum perhibetur; Chaos autem a priscis viris nunquam divino honore, aut nomine Dei insignitur. Atque Amor ille prorsus sine parente introducitur; nisi quod a nonnullis ovum Noctis fuisse traditur. Ipse autem ex Chao et deos et res universas progenuit. Kjus autem attributa ponuntur numero quatuor, ut sit infans perpetuus, cecus, nudus, sagittarius. Fuit et Amor quidam alter, deorum natu minimus, Ve- neris filius; in quem etiam antiquioris attributa transferuntur, et quodam modo competunt. Fabula ad cunabula nature pertinet et penetrat. Amor iste videtur esse appetitus, sive stimulus ma- teria prime, sive (ut explicatius loquamur) motus naturalis atomi. Hee enim est illa vis antiquissima et unica, que ex materia omnia constituit et affingit. Ea omnino sine parente est; id est, sine causa. Causa enim effectus veluti parens est: hujus autem virtutis causa nulla potest esse in natura (Deum enim semper excipimus). Nihil enim hac ipsa prius; itaque efficiens nulla: neque aliquid nature notius ; ergo nec genus nec forma; quamobrem, quecunque ea tandem sit, positiva est et surda. Atque etiam si modus ejus et processus sciri daretur; tamen per causam scirl non potest ; cum sit post Deum causa causarum, ipsa incausabilis. Neque fortasse modum ejus intra inquisitionem humanam sisti, aut compre- hendi posse sperandum est; itaque merito fingitur ovum a Nocte exclusum ; certe sanctus philosophus ita pronuntiat : “ Cuncta fecit pulchra tempestatibus ols DE SAPIENTIA VETERUM. suis, et mundum tradidit disputationibus eorum, ita tamen ut non inveniat homo opus, quod operatus est Deus a principio usque ad finem.” Lex enim sum- maria nature, sive virtus istius Cupidinis, indita primis rerum particulis a Deo ad coitionem, ex cujus repetitione et multiplicatione omnis rerum varietas emergit et conflatur, cogitationem mortalium per- stringere potest, subire vix potest. Philosophia autem Greecorum invenitur in rerum materiatis prin- ciplis investigandis magis acuta et solicita; in prin- ciplis autem motus (in quibus omnis operationis vigor consistit) negligens et languida. In hoc autem, de quo agimus, prorsus cecutire et balbutire vide- tur: etenim Peripateticorum opinio, de stimulo ma- teriz per privationem, fere non ultra verba tendit, et rem potius sonat, quam signat. Qui autem hoc ad Deum referunt, optime illi quidem, sed saltu, non gradu ascendunt: est enim proculdubio unica et summaria lex, in quam natura coit, Deo substituta : ea ipsa, quae in superiore textu illo verborum com- plexu demonstratur. “Opus, quod operatus est Deus a principio usque ad finem.’ Democritus autem, qui altius rem perpendit, postquam atomum dimensione nonnulla, et figura instruxerat, unicum Cupidinem sive motum primum ei attribuit simpli- citer, et ex comparatione alterum. Omnia enim ad centrum mundi ferri putavit proprie: quod autem plus materia habet, cum celerius ad centrum feratur, illud, quod minus habet, percussione summovere et in contrarium pellere. Verum ista meditatio an- gusta fuit, et ad pauciora quam par erat respiciens. DE SAPIENTIA VETERUM. 315 Neque enim aut corporum celestium in orbem con- versio, aut rerum contractiones et expansiones ad hoc principium reduci, aut accommodari posse vi- dentur. Enpicuri autem opinio, de declinatione atomi et agitatione fortuita, ad nugas rursus et ignora- tionem rei lapsa est. Itaque, nimio plus quam optaremus, illud apparet, istum Cupidinem nocte involvi. Itaque de attributis videamus. Elegan- tissime describitur Cupido infans, pusillus, et per- petuus; composita enim grandiora sunt et etatem patiuntur; prima autem rerum semina, sive atomi, minuta sunt, et in perpetua infantia permanent. Etiam illud verissime, quod nudus ; cum composita universa recte cogitanti personata et induta sint ; nihilque proprie nudum sit preter primas rerum particulas. Illa autem de cecitate Cupidinis sapi- entissima allegoria est. Iste enim Cupido (qualis- cunque is sit) minimum videtur habere providentiz ; sed secundum illud, quod proximum sentit, gressum et motum suum dirigere, ut czeci palpando solent; quo magis admirabilis est providentia illa summa divina, quia ex rebus providentia maxime vacuis et quasi czcis, certa tamen et fatalilege, istum ordinem et pulchritudinem rerum educit. Ultimum attribu- tum ponitur, quod sagittarius sit, hoc est, quod ista virtus talis sit, ut operetur ad distans. Quod enim ad distans operatur, tanquam sagittam emittere vi- detur: quisquis autem atomum asserit, atque vacuum (licet istud vacuum intermistum ponat, non segre- gatum), necessario virtutem atomiad distans intro- ducit: neque enim, hac dempta, aliquis motus 316 DE SAPIENTIA VETERUM. (propter vacuum interpositum) excitari posset, sed omnia torperent et immobilia manerent. Quod autem ad juniorem illum Cupidinem attinet, merito ut minimus deorum natu traditur, cum non ante species constitutas vigere potuisset. In illius au- tem descriptione allegoria ad mores deflectit et tra- ducitur. Subest tamen quedam ejus cum illo an- tiquo conformitas. Venus enim generaliter affectum conjunctionis et procreationis excitat; Cupido ejus filius affectum ad individuum applicat. Itaque a Venere est generalis dispositio, a Cupidine magis exacta sympathia: atque illa a causis magis pro- pinquis pendet; hac autem a principiis magis altis et fatalibus, et tanquam ab antiquo illo Cupidine, a quo omnis exquisita sympathia pendet. XVIII. DIOMEDES, SIVE ZELUS. DIoMEDEs cum magna et eximia gloria floreret et Palladi percarus esset, exstimulatus ab ea est (et ipse promptior quam oportebat), ut si forte Veneri in pugna occurreret, illi neutiquam parceret ; quod etille audacter exsecutus est, et Veneris dextram vulneravit. Hoc facinus ille ad tempus impune tulit, et rebus gestis clarus et inclytus in patriam rediit ; ubi domestica mala expertus, ad exteros in Italiam profugit. Ibi quoque initia satis prospera habuit, et regis Dauni hospitio, et donis cultus et — ornatus est, et multe illi statue per eam regionem exstructe. Sed sub primam calamitatem, que po- pulum, ad quem diverterat, afflixit, statim subiit Daunum cogitatio, se intra penates suos duxisse DE SAPIENTIA VETERUM. 317 hominem impium, et diis invisum, et theomachum, qui deam, quam vel tangere religio erat, ferro inva- serat et violaverat. Itaque ut patriam suam piaculo obstrictam liberaret, nihil hospitii jura reveritus, cum ei jus religionis videretur antiquius, Diomedem su- bito obtruncat ; statuas et honores ejus prosterni et aboleri jubet. Neque hujusmodi gravem casum vel miserari tutum erat; sed et ipsi comites ejus, cum mortem ducis sui lugerent, et questibus omnia im- plerent, in aves quasdam ex genere olorum mutati sunt, qui et ipsi sub mortem suam quiddam dulce et lugubre sonant. Habet hac fabula subjectum rarum et fere singu- lare. Neque enim memorize proditum est in aliqua alia fabula, heroém ullum, preter unum Diomedem, ferro violasse aliquem ex diis. Atque certe videtur fabula imaginem in illo depinxisse hominis et for- tunz ejus, qui ex professo hunc finem actionum suarum sibi proponit et destinat, ut cultum aliquem divinum, sive sectam religionis, licet vanam et le- vem, vi et ferro insectetur et debellet. Quamquam enim cruenta religionis dissidia veteribus incognita essent (cum dit ethnici zelotypia, quod est Dei veri attributum, non tangerentur), tamen tanta et tam lata videtur fuisse prisci seculi sapientia, ut que experiundo non nossent, tamen meditatione et simu- lacris comprehenderent. Qui itaque sectam aliquam religionis, licet vanam et corruptam, et infamem (id quod sub persona Veneris significatur), non vi ratio- nis et doctrine, et sanctitate vitae, atque exemplo- rum et auctoritatum pondere, corrigere et convin- 318 DE SAPIENTIA VETERUM. cere, sed ferro et flamma, et pcoenarum acerbitate exscindere, et exterminare nituntur, incenduntur fortasse ad hoc ipsum a Pallade; id est, prudentia quadam acri et judicii severitate, quarum vigore et efficacia hujusmodi errorum fallacias et commenta penitus introspiciunt; et ab odio pravitatis et zelo bono: et ad tempus fere magnam gloriam adipiscun- tur, atque a vulgo (cui nihil moderatum gratum esse potest) ut unicl veritatis et religionis vindices (cum ceeteri tepidi videantur et meticulosi) celebran- tur et fere adorantur. Attamen hec gloria et feli- citas raro ad exitum durat : sed omnis fere violentia, nisi morte celeri vicissitudines rerum effugiat, sub finem improspera est. Quod si eveniat ut rerum commutatio fiat, et secta illa proscripta et depressa vires acquirat et insurgat, tum vero hujusmodi ho- minum zeli et contentiones damnantur, et nomen ipsum odio est, et omnes honores eorum in oppro- brium desinunt. Quod autem ab hospite interfectus est Diomedes; id eo spectat, quod religionis dissi- dium, etiam inter conjunctissimos, insidias et prodi- tiones excitet. Illud vero de luctu ipso, et querimo- niis minime toleratis, sed supplicio affectis, hujus- modi est, ut moneat, In omni fere scelere miserationi hominum locum esse, ut etiam qui crimina oderunt, personas tamen et calamitates reorum, humanitatis causa, commiserentur; extremum autem malorum esse, si misericordize commercia interdicantur. At- que tamen in causa religionis et impietatis, etiam miserationes hominum notari et suspectas esse. Con- tra vero comitum Diomedis, id est, hominum, qui DE SAPIENTIA VETERUM. 319. ejusdem sunt secte et opinionis, querimonie et deplorationes argutze admodum et canore esse so- lent, instar olorum, aut avium Diomedis; in quo etiam illa pars allegoriz nobilis est et insignis ; eorum, qui propter causam religionis supplicia su- beunt, voces sub tempus mortis, tanquam cycneas cantiones, animos hominum mirum in modum flec- tere, et 1N memoriis et sensibus eorum diutissime inherere et permanere. XIX. DAEDALUS, SIVE MECHANICUS. SAPIENTIAM atque industriam mechanicam, atque in illa artificia illicita, et ad pravos usus detorta, antiqui adumbraverunt sub persona Dedali, viri ingeniosissimi, sed execrabilis: hic ob condiscipulum et emulum occisum exulaverat, gratus tamen in exilio regibus et civitatibus erat, atque multa qui- dem et egregia opera tam in honorem deorum, quam ad exornationem et magnificentiam urbium et locorum publicorum exstruxerat et effinxerat; sed tamen nomen ejus maxime celebratur ob illicita. Fabricam enim libidini Pasiphaés subministravit, ut cum tauro misceretur; adeo ut ab hujus viri scele- rata industria et Ingenio pernicioso monstrum illud Minotaurus, pubem ingenuam devorans, ortum trax- erit infelicem ac infamem. Atque ille malum malo tegens et cumulans, ad securitatem hujus_ pestis Jabyrinthum excogitavit et exstruxit: opus fine et detestatione nefarium, artificio insigne et pracla- rum: ac postea rursus, ne malis artibus tantum innotesceret, atque ut sceleruin remedia (non solum 320 DE SAPIENTIA VETERUM. instrumenta) ab eodem peterentur; etiam consilii ingeniosi auctor erat de filo, per quod errores labyrinthi retexerentur. Hunce Dedalum Minos, magna cum severitate atque diligentia et inqui- sitione, persecutus est; ille tamen semper et per- fugia et effugia reperiebat. Postremo cum volandi peritiam filium Icarum edocuisset, ille novitius, et artem ostentans, a ccelo in aquam decidit. Parabola videtur esse ejusmodi. In ipso introitu ejus ea, que apud excellentes artifices excubat, et miris modis dominatur, invidia notatur; nullum enim genus hominum ex invidia, eaque acerba, et tan- quam interneciva, magis laborat. Accedit nota de genere pcene inflicto minus politice et provide: ut Dedalus exulet. Etenim opifices preclari id habent, ut apud omnes fere populos sint acceptissi- mi: adeo ut exilium prestanti artifici vix supplicii loco sit. Nam alie vite conditiones et genera extra patriam non facile florere possunt. Artificum autem admiratio propagatur et augetur apud exteros et peregrinos, cum insitum animis hominum sit illud, ut populares suos, quoad opificia mechanica, in minori pretio habeant. De usu autem artium me- chanicarum, que sequuntur, manifesta sunt; mul- tum enim illis debet vita humana, cum plurima et ad religionis apparatum, et ad civilium decus, et ad universe vitz culturam, ex illarum thesauris collata sint; veruntamen ex eodem fonte emanant instru- menta libidinis, atque etiam instrumenta mortis. Missa enim arte lenonum, venena quasitissima, atque tormenta bellica, atque hujusmodi pestes DE SAPIENTIA VETERUM. SpA E (qu mechanicis inventis debentur) probe novimus, quantum Minotaurum ipsum sevitia et pernicie superarint. Pulcherrima autem allegoria est de labyrintho, qua natura generalis mechanice adum- bratur. Omnia enim mechanica, que magis sunt ingeniosa et accurata, instar labyrinthi censeri pos- sint ; propter subtilitatem, et variam implicationem, et obviam similitudinem, que vix ullo judicio, sed tantum experlentiz filo regi et discriminari possunt. Nec minus apte adjicitur, quod idem ille, qui laby- rinthi errores invenit, etiam fili commoditatem mon- stravit; sunt enim artes mechanice, veluti usus ambigui, atque faciunt et ad nocumentum, et ad remedium, et fere virtus earum seipsam solvit et retexit. Artificia autem illicita, atque adeo artes ipsas seepius persequitur Minos; hoc est, leges, que illas damnant et earum usum populis interdicunt. Nihilominus ille occultantur et retinentur, et ubique et latebras et receptum habent; quod et bene notatum est in re non multum dissimili a Tacito suis temporibus, de mathematicis et genethliacis, “genus (inquit) hominum, quod in civitate nostra semper et retinebitur et vetabitur.” Et tamen artes illicitae et curlose cujuscunque generis tractu tem- poris, cum fere que polliceantur non prestant (tan- quam Icari de ccelo), de existimatione sua decidunt et in contemptum veniunt, et nimia ipsa ostentatione pereunt. Et certe si verum omnino dicendum est, non tam feliciter legum frenis coércentur, quam coarguuntur ex vanitate propria. VOL. 11. b 322 DE SAPIENTIA VETERUM. XX. ERICHTHONIUS, SIVE IMPOSTURA. FaBuLANTuR poéte Vulcanum pudicitiam Mi- nerve. solicitasse, atque subinde cupidine incensum vim adhibuisse, atque in ipsa lucta semen in terram effudisse, ex quo Erichthonium natum esse, qui partes superiores decora et grata erat corporis compage, femora autem et tibia suberant in anguil- le similitudinem, exilia et deformia: cujus deformi- tatis cum iIpse sibi conscius esset, eum primum cur- ruum usum invenisse, ut quod in corpore magnifi- cum erat ostentaret, probrum autem tegeret. Hujus fabule mire.et prodigiose ea sententia esse videtur: artem, que sub persona Vulcani ob multiplicem ignis usum representatur, quoties, per corporum omnimodas vexationes, nature vim facere, eamque vincere ac subigere contendat (natura autem sub persona Minerve, ob operum solertiam adum- bratur), ad votum et finem destinatum raro pertin- gere ; sed tamen multa machinatione et molitione (tanquam lucta) intercidere atque emitti genera- tiones imperfectas, et opera quedam manca, aspectu speciosa, usu infirma et claudicantia; que tamen impostores multo et fallaci apparatu ostentant, et veluti triumphantes circumducunt. Qualia fere et inter productiones chemicas, et inter subtilitates et novitates mechanicas sepius notare licet; preesertim cum homines potius propositum urgentes, quam ab erroribus suis se recipientes, cum natura colluctentur © magis, quam debito obsequio et cultu ejus amplexus petant. DE SAPIENTIA VETERUM. 328 XXI. DEUCALION, SIVE RESTITUTIO. Narranr poéte, exstinctis prorsus prisci orbis incolis per -diluvium universale, cum soli restarent Deucalion et Pyrrha, qui ardebant desiderio pio et inclyto instaurandi generis humani, eos hujusmodi oraculum excepisse; voti compotes futuros, si ossa matris acciperent et post se jacerent: quod illis primo magnam tristitiam et desperationem incussit, cum, equata rerum facie per diluvium, sepulchri perscrutatio omnino res sine exitu esset: sed tandem intellexerunt lapides terre (cum tellus omnium ma- ter habeatur) ab oraculo significari. Fabula arcanum nature recludere videtur, et errorem animo humano familiarem corrigere; homi- nis enim imperitia judicat, rerum renovationes sive instaurationes ex earundem putredine et reliquiis (ut phcenicem ex cinere propria) suscitari posse, quod nullo modo convenit, cum hujusmodi materiz spatia sua confecerint, et ad initia ipsarum rerum prorsus ineptze sint. Itaque retrocedendum ad prin- cipia magis communia. XXII. NEMESIS, SIVE VICES RERUM. Nemesis traditur fuisse dea, omnibus veneranda, potentibus et fortunatis etiam metuenda. Ea Noctis et Oceani filia fuisse perhibetur. Effigies autem ejus describitur talis: alata erat, etiam coronata; in manibus autem gestabat dextra hastam e fraxino, sinistra phialam, in qua inclusi erant Aithiopes: in- sidebat autem cervo. 324 DE SAPIENTIA VETERUM. Parabola ejusmodi esse videtur; nomen ipsum Nemesis vindictam, sive retributionem satis aperte significat : hujus enim dee officium, et administratio in‘hoc sita erat, ut beatorum constanti et perpetuz felicitati, instar tribuni plebis, intercederet, ac illud suum “ Veto” interponeret : neque solum insolentiam castigaret, verum etiam rebus prosperis, licet inno- centibus et moderatis, rerum adversarum Vices repen- deret; ac si neminem humane sortis ad convivia deorum admitti mos ésset, nisi ad ludibrium. Equi- dem, cum illud capitulum apud C. Plinium perlego, in quo ille infortunia et miserias Augusti Cesaris collegit, quem omnium hominum fortunatissimum existimabam, quique artem etiam quandam utendi et fruendi fortuna habebat, ac cujus in animo nil tumidum, nil leve, nil molle, nil confusum, nil me- lancholicum, annotare licet, ut ille etiam sponte mori aliquando destinasset, hanc deam magnam et preepotentem esse judicavi, ad cujus aram__ talis victima tracta esset. Parentes hujus dee fuere Oceanus et Nox; hoc est, rerum vicissitudo, et judi- cium divinum obscurum et secretum; etenim vices rerum per oceanum apte representantur, ob perpe- tuum fluxum et refluxum: occulta autem provi- dentia, per noctem rite proponitur. Nam etiam apud ethnicos nocturna illa Nemesis, cum scilicet judicium humanum a divino discors esset, in obser- vatione erat. “‘ Cadit et Ripheus, justissimus unus Qui fuit ex Teucris, et servantissimus eequi, Diis aliter visum.”—En, ii. 427. DE SAPIENTIA VETERUM. 325 Alata autem describitur Nemesis, ob subitas rerum conversiones, nec ante preevisas ; nam in omni rerum memoria illud fere usu venit, ut homines magni et prudentes per ea discrimina perierint, que maxime contempserint. Certe, cum M. Cicero, a Decimo Bruto, de Octavii Ceesaris minus sincera fide et ani- mo exulcerato monitus esset, illud tantum rescrip- sit: ‘*Te autem, mi Brute, sicut debeo, amo, quod istud, quicquid est, nugarum me scire voluisti.” Etiam corona Nemesis insignitur, ob naturam vulgi invidam et malignam: quando enim fortunati et potentes ruunt, tum fere vulgus exultat, et Nemesin coronat. Hasta autem in dextra ad eos pertinet, quos Nemesis actu percutit et transfigit. Quos autem calamitate et infortunio non mactat, illis tamen spectrum illud atrum et infaustum in sinistra ostentat : obversantur enim proculdubio mortalibus, etiam in summo fastigio felicitatis positis, mors, et, morbi, et infortunia, et amicorum perfidiz, et inimi- corum insidie, et rerum mutationes, et hujusmodi ; veluti A:thiopes illi in phiala: certe Virgilius, cum preelium Actiacum describit, de Cleopatra illud ele- ganter subjungit : «¢ Regina in mediis patrio vocat agmina sistro ; Necdum etiam geminos a tergo respicit angues.” Ain. viii. 696. Verum non multo post, quocunque se illa verteret, tota agmina Aithiopum obversabantur. Ad extre- mum prudenter additur, Nemesin cervo insidere, quia vivax admodum animal est cervus; atque fieri 326 DE SAPIENTIA VETERUM. fortasse potest ut qui juvenis fato ereptus sit, Ne- mesin prevertat et effugiat; cui autem diuturna obvenit felicitas et potentia, is proculdubio Nemesi subjicitur, ac veluti substernitur. XXIII. ACHELOUS, SIVE PRALIUM. NARRANT antiqui, cum Hercules et Achelous de nuptiis Dejanire contenderent, rem ad certamen de- ductam esse. Achelous autem, cum varias et mul-— tiplices formas tentasset (nam hoc ei facere licebat), tandem Herculi sub forma tauri torvi et frementis occurrit, et ad pugnam se paravit: Hercules vero,. solitam retinens figuram humanam, in eum impetum fecit. Res cominus gesta est: eventus autem talis fuit, ut Hercules alterum ex cornibus tauro fregerit : ille majorem in modum dolens et perterritus, ut cornu illud suum redimeret, permutatione facta, cornu Amalthee sive copiz Herculi largitus est. _ Fabula ad belli expeditiones pertinet ; apparatus enim belli ex parte defensiva (qui per Acheloum pro- ponitur) varius admodum et multiformis est. Nam invadentis species unica est et simplex, cum ex exer- citu solo aut classe fortasse constet : regio autem, que in solo proprio hostem expectat, infinita moli- tur, oppida munit, diruit, plebem ex agris et villis in urbes et castella cogit, pontes exstruit, prosternit, copias et commeatus comparat, distribuit, in fluviis, portibus, collium faucibus, sylvis, et aliis rebus innu- meris occupata est, ut novas rerum facies quotidie induat et experiatur ; ac tandem cum abunde munita et instructa fuerit, tauri pugnacis formam et minas DE SAPJENTIA VETERUM. 327 ad vivum representet. Ille autem qui invadit, pre- lium captat, et in hoc maxime incumbit, inopiam in terra hostili metuens: quod si fiat ut, prelio com- misso, acie victor sit, et tanquam cornu hosti frangat ; tum proculdubio illud assequitur, ut hostis trepidus et existimatione diminutus, ut se explicet, et vires suas reparet, in munitiora se recipiat ; atque urbes - et regiones victori ad populandum et diripiendum relinquat; quod vere instar cornu illius Amalthee censeri possit. XXIV. DIONYSUS, SIVE CUPIDITAS. Fabulahecin- NARRANT Semelen Jovis pellicem, post- venitur, in libro secundo De quam juramento eum inviolabili ad votum Augmentis Sci- . . ies oe entiarum, aucta Indefinitum obstrinxisset, petiisse ut ad ee amplexus suos accederet talis, qualis cum Junone consuesset: itaque illa ex conflagratione perlit. Infans autem quem in utero gestabat, a patre exceptus, in femur ejus insutus est, donec menses foetui destinatos compleret; ex quo tamen onere Jupiter nonnihil claudicabat: itaque puer, quod Jovem, dum in femore ejus portaretur, grava- ret et pungeret, Dionysi nomen accepit. Postquam autem editus esset, apud Proserpinam per aliquot annos nutritus est; cum vero adultus esset, ore fere muliebri conspiciebatur, ut sexus videretur tanquam ambigui: etiam exstinctus et sepultus erat ad tem- pus, et non ita multo post revixit. Atque prima juventa vitis culturam, atque adeo vini confectionem et usum primus invenit et edecuit ; ex quo, celebris factus et inclytus, orbem terrarum subjugavit et ad 328 DE SAPIENTIA VETERUM, ultimos Indorum terminos perrexit. Curru autem vehebatur a tigribus tracto: circa eum subsultabant dzmones deformes, Cobali vocati, Acratus, et alii: quin et Musz comitatui ejus se addebant. Uxorem autem sibi sumpsit Ariadnen a Theseo desertam et relictam. Arbor ei sacra erat hedera. Etiam sa- crorum et ceremoniarum inventor et institutor ha- bebatur, ejus tamen generis que et fanatice erant et plenz corruptelarum, atque insuper crudeles. Furores quoque immittendi potestatem habebat. Certe in orgiis ejus a mulieribus furore percitis duo viri insignes discerpti narrantur, Pentheus et Or- pheus; ille dum, arbore conscensa, spectator eorum quze agerentur esse voluisset; hic cum lyram pul- saret.- Atque hujus Dei res geste cum Jovis rebus fere confunduntur. Fabula videtur ad mores pertinere, ut nihil in philosophia morali melius inveniatur. Describitur autem sub persona Bacchi natura cupiditatis, sive affectus et perturbationis. Mater enim cupiditatis omnis, licet nocentissime, non alia est, quam appe- titus et desiderium boni apparentis : concipitur vero semper cupiditas in voto illicito, prius temere concesso, quam intellecto et judicato. Postquam autem affec- tus effervescere coeperit, mater ejus (natura scilicet boni) ex nimio incendio destruitur et perit: cupi- ditas autem, dum immatura est in anima humana (que ejus genitor est, et per Jovem representatur), et nutricatur et occultatur, preecipue in anime parte inferlore tanquam femore; atque animum pungit et convellit et deprimit; adeo ut decreta et actiones DE SAPIENTIA VETERUM. 329 ex ea impediantur et claudicent. Atque etiam postquam consensu et habitu confirmata est, et in actus erumpit, tamen apud Proserpinam ad tempus educatur; id est, latebras querit, atque clandestina est et quasi subterranea, donec, remotis pudoris et metus frzenis, et coalita audacia, aut virtutis alicujus pretextum sumit, aut infamiam ipsam contemnit. Atque illud verissimum est, omnem affectum vehe- - mentiorem tanquam ambigui sexus esse. Habet enim impetum virilem, impotentiam autem mulie- brem. Etiam illud preclare, Bacchum mortuum reviviscere. Videntur enim affectus quandoque so- piti atque exstincti, sed nulla fides habenda est els, ne sepultis quidem; siquidem prebita materia et occasione resurgunt. Atque de inventione vitis parabola prudens est: omnis enim affectus ingeniosus est et sagax ad inves- tigandum fomites suos; ante omnia autem, que hominibus innotuere, vinum ad perturbationes cujus- cunque generis excitandas et inflammandas poten- tissimum est, et maxime efficax ; atque est eis instar fomitis communis. Elegantissime autem ponitur affectus provinciarum subjugator, et expeditionis infinite susceptor. Nunquam enim partis acqulescit, sed appetitu infinito neque satiabili ad ulteriora tendit, et novis inhiat. Etiam tigres apud affectus stabulant et ad currum jugantur; postquam enim affectus aliquis curulis esse ccepit, non pedestris, et victor rationis et triumphator, in omnia, quze adver- santur aut se opponunt, crudelis est et indomitus et immitis. Facetum autem est, quod circa currum 330 DE SAPIENTIA VETERUM. subsultant illi daemones ridiculi. Omnis enim affec- tus progignit motus in oculis, et ore ipso et gestu, indecoros et inconditos, subsultorios et deformes, adeo ut qui sibi in aliquo affectu, veluti ira, insul- tatione, amore, videatur magnificus et tumidus, aliis -tamen sit turpis et ridiculus. Conspiciuntur etiam in affectus comitatu Muse. Neque enim reperitur ullus fere affectus, cui non blandiatur aliqua doctrina. Hac enim in re ingeniorum indulgentia Musarum majestatem minuit, ut, cum duces vite esse debeant, sint affectuum pedisseque. Atque imprimis nobilis est illa allegoria, Bacchum amores suos in eam effudisse, que ab alio relicta erat, Certissimum enim est, affectum id petere et ambire, quod experientia repudiavit. Atque norint omnes, qui, affectibus suis servientes et indulgentes, pretium potiundi in immensum augent, sive honores appetant, sive fortunas, sive amores, sive gloriam, sive scientiam, sive alia quaecunque, se res relictas petere, et a compluribus per omnia fere secula post experimentum dimissas et fastiditas. Neque mys- terio caret, quod hedera Baccho sacra fuerit. Hoc enim duplici modo convenit.. Primum, quod hedera hieme virescat; deinde, quod circa tot res, arbores, parietes, edificia serpat, ac circumfundatur, ac se attollat. Quod ad primum enim attinet, omnis affectus, per renitentiam et vetitum, et tanquam antiperistasin (veluti per frigus brume_hedera) virescit et vigorem adquirit. Secundo, affectus pre- dominans omnes humanas actiones, et omnia humana decreta, tanquam hedera, circumfunditur, atque iis DE SAPIENTIA VETERUM. 381 se addit et adjungit et immiscet. Neque mirum est sl superstitiosi ritus Baccho attribuantur, cum omnis fere malesanus affectus in pravis religionibus luxurietur: aut si furores ab eo immitti putentur, cum omnis affectus et ipse furor brevis sit, et, si vehementius obsideat et incumbat, in insania termi- netur. Illud autem de Pentheo et Orpheo laceratis evidentem habet parabolam; cum affectus preevali- dus, et inquisitioni curios, et admonitioni salutari et liberze asperrimus atque infensissimus sit. Pos- tremo illa confusio personarum Jovis et Bacchi ad parabolam recte traduci potest; quandoquidem res geste nobiles et clare, et merita insignia et gloriosa, interdum a virtute et recta ratione et magnanimi- tate, interdum a latente affectu et occulta cupiditate (utcunque fame et laudis celebritate efferantur) proveniant : ut non facile sit distinguere facta Bac- chi a factis Jovis. XXV. ATALANTA, SIVE LUCRUM. ATALANTA cum velocitate excelleret, de victoria cursus cum Hippomene certamen iniit. Conditiones certaminis erant ; victori Hippomeni conjugium Ata- lant, mors victo. Neque dubia victoria videbatur, cum Atalante insuperabilis in cursu prastantia multorum exitio insignita fuisset. Itaque Hippo- menes ad dolos animum adjecit. Paravit autem tria mala aurea, eaque secum portavit. Res geri coepit; precurrit Atalanta; ille, cum se a tergo relictum cerneret, artis non immemor, ex malis au- reis unum ante conspectum Atalanta projecit; non 332 DE SAPIENTIA VETERUM. recta quidem, sed ex transverso, ut illam et mora- retur, atque insuper de via deduceret ; illa, cupidi- tate muliebri, et mali pulchritudine illecta, omisso stadio, post malum cucurrit, et ad illud tollendum se submisit. Hippomenes interim spatium stadii non parvum confecit, eamque post se reliquit. Illa tamen rursus naturali pernicitate jacturam temporis resarcivit, atque iterum emicuit: sed cum Hippo- menes secundo et tertio hujusmodi moras ei injecis- set, tandem victor astutia, non virtute evasit. Fabula videtur allegoriam insignem proponere, de certamine artis cum natura. Ars enim, per Atalantam significata, virtute propria, si nihil obstet et impediat, longe natura velocior est, et veluti cursus citatioris; et celerius ad metam_ pervenit. Hoc enim in omnibus fere effectis patet; cernas fructus ex nucleis tarde, ex insitione celeriter pro- venire ; cernas lutum in generatione lapidum tarde, in torrefactione laterum cito durescere: etiam in moralibus, dolorum oblivionem et solatia diuturnitas temporis, quasi ex beneficio nature, inducit; philo- sophia autem (que veluti ars vivendi est) diem non exspectat, sed prestat et representat. Verum istam artis prerogativam et vigorem, infinito rerum humanarum detrimento, mala aurea retardant. Ne- que reperitur ex scientiis aut artibus aliqua, que cursum suum verum et legitimum ad finem suum, tanquam ad metam, constanter produxerit; sed perpetuo artes incepta precidunt, et stadium dese- runt, et ad lucrum et commodum declinant, instar Atalante: “* Declinat cursus, aurumque volubile tollit.” DE SAPIENTIA VETERUM. 333 Jtaque mirum minime est, si arti non datum sit naturam vincere, et victam ex pacto illo et lege certaminis perimere aut destruere ; sedcontrarium evenlat, ut ars in nature potestate sit, atque veluti nupta mulier conjugi pareat. XXVI. PROMETHEUS, SIVE STATUS HOMINIS. Trapunt antiqui hominem fuisse opus Prome- thei, atque ex luto factum, nisi quod Prometheus particulas ex diversis animalibus masse admiscuerit. Ile autem cum opus suum beneficio suo tueri vellet, neque conditor solum generis humani videri, verum etiam amplificator, ad coelum ascendit furtim, fasces secum portans ex ferula, quibus ad currum solis admotis et accensis, ignem ad terram detulit, atque cum hominibus communicavit. Ob tantum Prome- thei meritum memorant homines parum gratos fuisse. Quinetiam, conspiratione facta, et Prometheum et inventum ejus apud Jovem accusarunt. Ea res non perinde accepta, atque aquum videri possit. Nam ipsa accusatio Jovi et superis admodum cordi fuit. Itaque delectati non solum ignis usum hominibus indulserunt, verum et novum munus, omnium max- ime amabile et optabile (perpetuam nimirum juven- tam) hominibus donarunt: illi, gestientes et inepti, donum deorum asello imposuerunt. Inter redeun- dum autem laborabat asellus siti gravi et vehementi; cumque ad fontem quendam pervenisset, serpens fonti custes additus, eum a potu prohibuit, nisi illud, quodcunque esset, quod in dorso portaret, pacisci vellet : asellus miser conditionem accepit, atque hoc b04 DE SAPIENTIA VETERUM. ‘modo instauratio juventutis, in pretium haustus pu- sille aque, ab hominibus ad serpentes transmissa est. Verum Prometheus, a malitia sua non absce- dens, atque hominibus, post premium illud eorum frustratum, reconciliatus, animo vero erga Jovem exulcerato, dolos etiam ad sacrificium adhibere ve- ritus non est. Atque duos aliquando tauros Jovi dicitur immolasse, ita tamen ut in alterius pelle carnes et adipem amborum incluserit, alteram pel- lem ossibus tantummodo suffarcinarit ; atque deinde religiosus scilicet et benignus Jovi optionem conces- sit. Jupiter, vafritiem et malam fidem ejus detesta- tus, sed nactus occasionem ultionis, ludibrium illud tauri elegit, atque ad vindictam conversus, cum se insolentiam Promethei reprimere non posse animad- verteret, nisi hominum genus (quo opere ile immen- sum turgebat et efferabatur) afflixisset, Vulcano im- peravit, ut feeminam componeret pulchram et venus- tam, cui etiam dii singuli dotes suas impertierunt, que idcirco Pandora vocata est. Huic foemine inter manus vasculum elegans posuerunt, in quo omnia mala et srumnas incluserant; subsidebat autem in imo vase Spes. Illa cum vasculo suo ad Prome- theum primo se contulit; eum captans, si forte ille vas accipere vellet et aperire: quod ille cautus et astutus rejecit. Itaque ad Epimetheum Promethei fratrem (sed diverse admodum indolis) spreta de- flexit. Ile, nihil cunctatus, vas temere aperuit ; cumque mala illa omnigena evolare cerneret, sero sapiens, magna contentione et festinatione vasi oper- culum suum rursus indere conatus est, vix tamen DE SAPIENTIA VETERUM. 335 ultimam et in fundo residentem Spem servare potuit. Postremo Prometheo Jupiter plurima et gravia imputans, quod ignis olim furtum fecisset, quod Jovis majestatem in sacrificio illo doloso ludibrio habuisset, quod donum ejus aspernatus esset, novo etiam addito crimine, quod Palladem vitiare tentas- set, eum in vincula conjecit, et ad perpetuos crucia- tus damnavit. Erat enim jussu Jovis adductus ad montem Caucasum, atque ibi column alligatus, ut nullo pacto se movere posset : aderat autem aquila, que jecur ejus interdiu rostro tundebat atque con- sumebat, noctu autem quantum comesum erat re- nascebatur ; ut nunquam doloris materia deficeret. Memorant tamen hoc supplicium aliquando finem habuisse: Hercules enim in poculo, quod a Sole acceperat, navigato oceano, ad Caucasum pervenit, atque Prometheum liberavit, aquila sagittis confixa. Instituta autem sunt, in honorem Promethei, apud nonnullos populos, lampadiferorum certamina, in quibus decurrentes accensas faces ferebant, quas si exstingui contigisset, victoriam sequentibus cedebant et se subducebant, atque is demum palmam accepit, qui primus facem accensam ad metam usque detu- lisset. Fabula contemplationes plurimas veras atque graves, et pre se fert, et premit. Nonnulla enim in ea jampridem recte notata, alia plane intacta sunt. Prometheus providentiam liquido et diserte significat : atque in rerum universitate, sola desumpta et delecta est ab antiquis hominis fabrica et consti- tutio, que providentie attribuatur tanquam opus 336 DE SAPIENTIA VETERUM. proprium. Hujus rei non solum illud in causa esse videtur, quod hominis natura mentem suscipit, atque intellectum providentiz sedem, atque durum quo- dammodo videtur et incredibile, ex principiis brutis et surdis excitare et educere rationem et mentem, ut fere necessario concludatur providentia anime humane indita esse, non sine exemplari, et inten- tione, et auctoramento providentiz majoris: verum et hoc precipue proponitur, quod homo veluti cen- trum mundi sit, quatenus ad causas finales ; adeo ut, sublato e rebus homine, reliqua vagari sine propo- sito videantur et fluctuari, atque, quod aiunt, scope dissolute esse, nec finem petere. Omnia enim subserviunt homini, isque usum et fructum ex sin- gulis elicit et capit. Etenim astrorum conversiones, et periodi, et ad distinctiones temporum, et ad pla- garum mundi distributionem faciunt. Et meteora ad presagia tempestatum, et venti tum ad navigan- dum, tum ad molas, et machinas: et plante atque animalia cujuscunque generis, aut ad domicilia ho. minis et latebras, aut ad vestes, aut ad victum, aut ad medicinam, aut ad levandos labores, aut denique ad delectationem et solatium referuntur: adeo ut omnia prorsus non suam rem agere videantur, sed hominis. Neque temere additum est, in massa illa et plasmate particulas ex diversis animantibus de- sumptas, atque cum luto illo temperatas et confusas fuisse ; quia verissimum est, omnium rerum, quas universum complectitur, hominem rem maxime com- positam esse et decompositam, ut non immerito ab antiquis mundus minor vocatus sit. Quamvis enim DE SAPIENTIA VELERUM. 337. verbi microcosmi elegantiam chemici nimis putide et ad. literam acceperint et detorserint, dum in ho- mine omnem mineram, omne vegetabile, et reliqua, aut aliquid eis proportionatum, subesse volunt ; ma- net tamen illud solidum et sanum quod diximus, corpus hominis omnium entium et maxime mistum, et maxime organicum reperiri, quo magis admiran- das virtutes et facultates suscipit, et nanciscitur : simplicium enim corporum vires pauce sunt, licet certe et rapide, quia minime per mixturam refracte, et comminute, et librate existunt: virtutis autem copia et excellentia in mistura et compositione habi- tat. Atque nihilominus homo in originibus suis videtur esse res inermis et nuda, et tarda in juva- mentum sui, denique que plurimis rebus indigeat. Itaque festinavit Prometheus ad inventionem ignis, qui omnibus fere humanis necessitatibus et usibus suppeditat et ministrat levamenta et auxilia: ut si forma formarum anima, si instrumentum instrumen- torum manus, etiam auxilium auxiliorum sive opis opum ignis dici mereatur. Hinc enim operationes quamplurime ; hince artes mechanice; hinc scientiz ipse infinitis modis adjuvantur. Modus autem furti ignis apte describitur, atque ex natura rei. Is fuisse perhibetur per virgam ex ferula ad currum solis admotam. Ferula enim ad percussionem et plagas adhibetur, ut luculenter significetur, ignis generationem per corporum violentas percussiones et collisiones fieri, ex quibus attenuantur materiz, et in motu ponuntur, et ad calorem ccelestium susci- piendum preparantur, 1gnemque, veluti ex curru VOL. ll. one 338 DE SAPIENTIA VETERUM. solis, modis clandestinis, ac quasi furtim decerpunt et rapiunt. Sequitur parabole pars insignis. Ho- mines, loco gratulationis et gratiarum actionis, ad indignationem et expostulationem versos esse, atque accusationem et Promethei et ignis apud Jovem instituisse ; eamque rem Jovi acceptissimam fuisse, adeo ut hominum commoda ob hoc nova munificen- tia cumulaverit. Quorsum enim ista criminis in- grati erga auctorem suum animi (quod vitium omnia fere complectitur) approbatio et remunera- tio? Res alio spectare videtur. Hoc enim vult allegoria; incusationem et nature sue, et artis, per homines factam, ex optimo mentis statu proficisci, atque in bonum cedere; contrarium diis invisum et infaustum esse. Quienim naturam humanam vel artes receptas in immensum extollunt, et effusi sunt in admirationem earum rerum, quas habent et possident, et scientias, quas profitentur aut colunt, perfectas prorsus censeri volunt, illi primo adversus divinam naturam minus reverentes sunt, cujus per- fectioni sua fere equiparant; deinde iidem erga homines magis sunt infructuosi, cum se ad fastigium rerum jam pervenisse putent, et tanquam perfuncti ulteriora non querant. Contra qui naturam et artes deferunt, et accusant, et querimoniarum pleni sunt, illi vere et magis modestum animi sensum retinent, et perpetuo ad novam industriam, et nova inventa exstimulantur. Quo mihi magis mirari libet hominum inscitiam et malum genium, qui, paucorum arrogantiz servuli, istam peripateticorum philosophiam, portionem Grace sapientiz, nec eam DE SAPIENTIA VETERUM. 339 magnam, in tanta veneratione habent, ut omnem ejus incusationem non solum inutilem, sed suspectam et fere periculosam reddiderint. Atque magis pro- bandus est et Empedocles, qui tanquam furens, et Democritus, qui magna cum verecundia, queruntur, omnia abstrusa esse, nihil nos scire, nil cernere, veritatem in profundis puteis immersam, veris falsa miris modis adjuncta atque intorta esse (nam Acade- mia Nova modum prorsus excessit), quam Aristotelis schola fidens et pronuntiatrix. Itaque monendi sunt homines, delationem nature et artis diis cordi esse, et novas eleemosynas, et donaria a divina benignitate impetrare ; et incusationem Promethei, licet auctoris et magistri, eamque acrem et vehe- mentem, magis sanam et utilem, quam gratulati- onem effusam, esse ; denique opinionem copie inter maximas causas inopiz reponi. Quod vero attinet ad doni genus, quod homines in premium accusa- tionis dicuntur accepisse (florem juventutis videlicet non deciduum), ejusmodi est, ut videantur antiqui de modis et medicinis ad senectutis retardationem et vite prolongationem facientibus non desperasse ; sed illa utique numerasse potius inter ea, que per hominum inertiam et incuriam, licet semel accepta, periere aut frustrata sunt; quam inter ea, que plane negata et nunquam concessa fuerint. Sig- nificant enim et innuunt, ex ignis vero usu, atque ex artis erroribus bene et strenue accusatis et con- victis, munificentiam divinam ad hujusmodi dona hominibus non defuisse; ipsos sibi deesse, cum hoc deorum munus asello imposuerint lento et tardi- 340 DE SAPIENTIA VETERUM. grado; ea videtur esse experientia, res stupida et plena more, ex cujus gradu tardo et testudineo antiqua illa querimonia de vita brevi et arte longa nata est. Atque certe nos in ea sumus opinione, facultates illas duas, dogmaticam et empiricam, ad- huc non bene conjunctas et copulatas fuisse; sed nova deorum munera aut philosophiis abstractis, tanquam levi volucri, aut lente et tarde expe- rientiz, tanquam asello, imposita esse : in quo tamen de asello illo non male ominandum est, nisi inter- veniat illud accidens viz et sitis. Existimamus enim, si quis experientiz, veluti certa lege et me- thodo, constanter militet, neque inter viam experi- menta, que vel ad lucrum faciunt, vel ad ostenta- tionem, hauriendi siti corripiatur, adeo ut ad ea comparanda onus suum deponat et distrahat ; eum munificentiz divinz aucte et nove bajulum non inutilem fore. Quod vero donum illud ad ser- pentes transierit, ea videtur adjectio ad fabulam ornatus fere gratia, nisi forte illud inseruerint, ut homines pudeat, se cum igne illo suo et tot artibus ea in se transferre non posse, que natura ipsa compluribus aliis animalibus largita est. Etiam illa subita hominum cum Prometheo reconciliatio, postquam spe sua decidissent, monitum habet utile et prudens: notat enim hominum levitatem et teme- ritatem in experimentis novis. [a enim, si statim non succedant et ad vota respondeant, preepropera festinatione homines incepta deserunt, et precipites ad vetera recurrunt, lisque reconciliantur. Des- cripto statu hominis quoad artes et intellectualia, DE SAPIENTIA VETERUM. 341 parabola transit ad religionem; culturam enim ar- tium cultus divinorum comitatus est; quem statim hypocrisis occupavit et polluit. Itaque, sub duplici illo sacrificio, eleganter representatur persona vere religiosi et hypocrite. Alteri enim inest adeps, Dei nimirum portio, ob inflammationem et suffitum, per quod affectus et zelus, ad gloriam Dei incensus atque alta petens, significatur ; insunt viscera chari- tatis, insunt carnes bone et utiles. In altero nihil preter ossa arida et nuda reperiuntur, que nihilo- minus pellem farciunt, et hostiam pulcherrimam, et magnificam imitantur; per que recte notantur ex- terni et inanes ritus, et ceremonie jejune, quibus homines cultum divinum onerant et inflant, res ad ostentationem potius composite, quam ad pietatem facientes. Neque satis est hominibus hujusmodi ludibria Deo offerre, nisi ea etiam illi imponant et imputent, ac si ipse iJla elegerit et praescripserit. Certe propheta sub Dei persona de hac optione expostulat : “ Num tandem hoc est illud jejunium, quod elegi, ut homo animam suam in diem unum affligat, et caput instar junci demittat ?” Post sta- tum religionis, parabola se vertit ad mores et hu- mane vite conditiones. Atque pervulgatum est illud, et tamen recte positum, per Pandoram signi- ficari voluptatem et libidinem, que post vite civilis artes, et cultum, et luxum, veluti ex dono ignis, et ipsa incensa est. Itaque Vulcano, qui similiter ig- nem reprgesentat, opificium voluptatis deputatur. Ab illa autem infinita mala et in animos, et in corpora, et fortunas hominum, una cum sera peeni 342 DE SAPIENTIA VETERUM. tentia, fluxerunt; neque tantum in status singulo- rum, verum etiam in regna et respublicas. Ab eo- dem enim fonte bella, et tumultus, et tyrannides ortum traxere. Verum opere pretium est animad- vertere, quam belle et eleganter fabula duas huma- ne vitze conditiones, et veluti tabulas sive exempla, sub personis Promethei et Epimethei depinxerit. Qui enim sectam Epimethei sequuntur, illi impro- vidi, neque in longum consulentes ; que in presentia suavia sunt, prima habent, atque multis sane propter hoc angustiis, et difficultatibus, et calamitatibus premuntur, et perpetuo fere cum illis conflictan- tur; interim tamen genium suum placant, atque insuper ob rerum imperitiam multas inanes spes intra animum volvunt, quibus tamen, veluti suavibus insomniis, se delectant, atque miserias vite suze condiunt. Promethei autem schola, homines nimi- rum prudentes, et in futurum prospicientes, multa scilicet mala et infortunia caute submovent et re- jiciunt ; verum cum hoc bono illud conjunctum est, ut multis voluptatibus et varia rerum jucunditate se privent, et genium suum fraudent, atque, quod multo pejus est, curis, et solicitudine, et timoribus intestinis se crucient et conficiant ; alligati enim necessitatis columne, innumeris cogitationibus (qua, quia volucres admodum sunt, per aquilam signifi- cantur) lisque pungentibus, et jecur mordentibus, et corrodentibus vexantur; nisi forte aliquando, veluti noctu, exiguam quampiam animi remissionem et quietem nanciscantur; ita tamen ut statim su- binde redeant nove anxietates et formidines. Itaque DE SAPIENTIA VETERUM. 343 paucis admodum utriusque sortis beneficium con- tigit, ut providentia commoda retinuerint, solicitu- dinis et perturbationis malis se liberarint : neque id quisquam assequi potest, nisi per Herculem, id est, fortitudinem et animi constantiam, que in omnem eventum parata, et cuicunque sorti equa, prospicit sine metu, fruitur sine fastidio, et tolerat sine impa- tientia. Atque illud notatu dignum est, virtutem hanc Prometheo non innatam, sed adventitiam fuisse, atque ex ope aliena: nulla enim ingenita et natura- lis fortitudo tante rei par esse possit. Sed hee virtus ab ultimo oceano, atque a sole accepta et advecta est: prestatur enim a sapientia, tanquam a sole, et a meditatione inconstantie ac veluti un- darum humane vite, tanquam a navigatione ocean; que duo Virgilius bene conjunxit : ‘¢ Felix, qui potuit rerum cognoscere causas, Quique metus omnes et inexorabile fatum Subjecit pedibus, strepitumque Acherontis avari.” Geor. 11. 490. Elegantissime autem additur ad hominum animos consolandos et confirmandos, heroém istum ingen- tem in poculo sive urceo navigasse : ne forte naturze suze angustias et fragilitatem nimium pertimescant aut causentur, ac si hujusmodi fortitudinis et con- stantiae capax omnino non esset ; de quo ipso Seneca bene ominatus est, cum dicat, “ Magnum est habere simul fragilitatem hominis, et securitatem Dei.” Sed jam retrocedendum est ad illud, quod consulto pre- terivimus, ne ea, que inter se connexa sunt, abrum- 344 DE SAPIENTIA VETERUM. peremus: hoc est, de novissimo illo Promethei cri- mine, quod pudicitiam Minerve solicitasset. Nam et ob hee delictum, gravissimum certe et maximum, illam poenam laniationis viscerum subiit. Tllud non aliud esse videtur, quam quod homines, artibus et scientia multa inflati, etiam sapientiam divinam sen- sibus et rationi subjicere sepius tentent; ex quo certissime sequitur mentis laceratio et stimulatio perpetua et irrequieta. Itaque mente sobria et submissa distinguenda sunt humana ct divina; atque oracula sensus et fidei; nisi forte et religio heretica, et philosophia commentitia hominibus cordi sit. Re- stat ultimum illud de ludis Promethei cum tedis ardentibus. Hoc rursus ad artes et scientias perti- net, sicut ignis ille, ad cujus memoriam et celebra- tionem hujusmodi ludi instituti sunt ; atque continet in se monitum, idque prudentissimum, ut perfectio sclentiarum a successione, non ab unius_ alicujus pernicitate aut facultate, exspectetur. Etenim qui ad cursum et contentionem velocissimi et validissimi sunt, ii ad facem suam accensam servandam fortasse minus sunt habiles, cum a cursu rapido eque, ac nimis tardo, periculum exstinctionis immineat. Isti autem luminum cursus et certamina jampridem intermissa videntur, cum scientiz in primis quibus- que auctoribus, Aristotele, Galeno, Euclide, Ptole- mo, maxime florere cernantur ; atque successio nil magni effecerit aut fere tentaverit. Atque optan- dum esset, ut isti ludi in honorem Promethei sive humane nature instaurarentur, atque res certamen et emulationem et bonam fortunam reciperet, neque DE SAPIENTIA VETERUM. 345 ex unius cujuspiam face tremula atque agitata pen- deret. Itaque homines monendi sunt, ut se ipsi exsuscitent, et vires atque etiam vices suas experian- tur, neque in paucorum hominum animulis et cere- bellis omnia ponant. Hec sunt illa, que in fabula ista vulgari et decantata nobis adumbrari videntur ; neque tamen infitiamur, illi subesse haud pauca, que ad Christiane fidei mysteria miro consensu innuant; ante omnia navigatio illa Herculis in urceo ad libe- randum Prometheum, imaginem Dei Verbi, in carne, tanquam fragili vasculo, ad redemptionem generis humani properantis, pre se ferre videtur. Verum nos omnem in hoc genere licentiam nobis ipsi inter- dicimus, ne forte igne extraneo ad altare Domini utamur. XXVII. ICARUS VOLANS; ITEM SCYLLA ET CHARYBDIS 5; SIVE VIA MEDIA. Meptocriras, sive via media, in moralibus lauda- tissima est; in intellectualibus minus celebrata, sed non minus utilis et bona; in politicis tantum suspec- ta, et cum judicio adhibenda. Morum autem medio- critates per viam Icaro prescriptam ; intellectualium autem per viam inter Scyllam et Charybdim, ob difficultatem et periculum, decantatam ab antiquis notantur. Icaro praecepit pater, cum mare esset pre- tervolandum, ut viam aut nimis sublimem, aut nimis humilem caveret. Cum enim ale cera essent conglu- tinatze, periculum erat si altius efferretur, ne cera ex solis ardore liquefieret; sin ad vaporem maris pro- plus se submitteret, ne ab humore cera minus tenax 346 DE SAPIENTIA VETERUM. efficeretur. [lle vero ausu juvenili in celsiora con- tendit, atque in preeceps lapsus est. Parabola facilis et vulgata est: virtutis enim via inter excessum et defectum recto tramite aperitur. Neque mirum erat si Icarum, juvenili alacritate ges- tientem, excessus perdiderit. Excessus enim fere juvenum ; defectus senum, vitia esse solent. Ex se- mitis tamen malis et nocivis elegit Icarus (si plane pereundum erat) meliorem. Defectus enim recte estimantur excessibus praviores. Quandoquidem ex- cessul nonnihil magnanimitatis subsit, et cognationis cum ccelo, ad instar volucris : defectus vero humi ser- pat, instar reptilis. Preeclare Heraclitus : “ Lumen siccum, optima anima.” Nam si ex humo humorem contrahat anima, prorsus deprimitur et degenerat : interim tamen modus adhibendus est, ut ab illa sic- citate laudata lumen reddatur subtilius, non corripi- atur incendium. Atque hec cuivis fere nota sunt. At viailla in intellectualibus, inter Scyllam et Charyb- dim, certe et peritiam navigandi et felicitatem desi- derat. Sienim in Scyllam incidant naves illiduntur cautibus: sii in Charybdim, absorbentur. Cujus parabole ea videtur esse vis (quam nos breviter per- stringemus, tametsi infinitam trahat contemplatio- nem), ut in omni doctrina et scientia, earumque re- gulis et axiomatibus, modus teneatur inter distincti- onum scopulos, et universalium voragines. Hec enim duo naufragiis ingeniorum et artium famosa sunt. DE SAPIENTIA VETERUM. 347 XXVIII. SPHINX, SIVE SCIENTIA. TrRapitur Sphinx fuisse monstrum specie multi- forme; facie et voce virginis ; pennis volucris, ungui- bus gryphi: jugum autem montis in agro Thebano tenebat et vias obsidebat: mos autem ei erat via- tores ex insidiis invadere ac comprehendere, quibus in potestatem redactis, enigmata quedam obscura et perplexa proponebat, que a Musis prebita et ac- cepta putabantur. a si solvere et interpretari miserl captivi non possent, heesitantes, et confusos in illis, magna sevitia dilaniabat. Hec calamitas cum diu grassaretur, premium propositum est a Thebanis, ipsum Thebarum imperium, viro qui Sphingis enigmata explicare possit, neque enim alia superande illius ratio erat. Tanto pretio excitatus Cidipus, vir acer et prudens, sed pedibus lesis et perforatis, conditionem accepit, et experiri statuit. Postquam autem fidens animi et alacer se coram Sphinge stitisset ; illa ab eo quesivit, quale tandem illud animal esset, quod primo quadrupes natum, postea bipes factum esset, deinde tripes, ad extre- mum rursus quadrupes. Ille presenti animo res- pondit, illud in hominem competere, qui sub ipsum partum et infantiam quadrupes provolvitur et vix repere tentat, nec ita multo post erectus et bipes in- cedit ; in senectute autem baculo innititur et se sus- tentat, ut tanquam tripes videatur; extrema autem zetate decrepitus senex, labantibus nervis, quadrupes decumbit, et lecto affigitur. Itaque vero responso victoriam adeptus Sphingem interemit; cujus corpus asello impositum, veluti in triumpho duceba- 348 DE SAPIENTIA VETERUM. tur: ipse autem ex pactis rex Thebanorum creatus est. Fabula elegans, nec minus prudens est : atque videtur conficta de scientia, prasertim conjuncta practice. Siquidem scientia non absurde monstrum dici possit, cum ignorantibus et imperitis prorsus ad- mirationi sit. Figura autem et specie multiformis est, ob immensam varietatem subjecti, in qua scientia versatur : vultus et vox affingitur muliebris ob gra- tiam et loquacitatem ; adduntur ale, quia scientia et earum inventa momento discurrunt et volant, cum communicatio scientiz sit instar luminis de Jumine, quod affatim incenditur. Elegantissime autem at- tribuuntur ungues acutiet adunci; quia scientia ax- iomata et argumenta penetrant mentem, eamque pre- hendunt et tenent ut movere et elabi non possit: quod et sanctus philosophus notavit : “ Verba sapien- tum (inquit) sunt tanquam aculei, et veluti clavi in altum defixi,” Omnis autem scientia collocata videtur in arduis et editis montium. Nam res sublimis merito putatur et excelsa, et ignorantiam tanquam ex superiore loco despiciens, atque etiam late et unde- quaque speculatur et prospicit, ut in verticibus mon- tium fieri solet, Vias autem obsidere fingitur scien- tia, quia ubique in itinere isto, sive peregrinatione vita humane, materia et occasio contemplationis se ingerit et occurrit. Proponit autem Sphinx questi- ones et enigmata mortalibus varia et difficilia, que accepit a Musis. Ea tamen, quamdiu apud Musas manent, seevitia fortasse carent: donec enim nullus alius finis mediationis et disquisitionis sit preter ipsum scire, intellectus non premitur, nec in arcto DE SAPIENTIA VETERUM. 349 ponitur, sed vagatur et exspatiatur, atque in ipsa dubitatione et varietate nonnullam jucunditatem et delectationem sentit : sed postquam a Musis hujus- modi eznigmata ad Sphingem transmissa sunt, id est, ad practicam, ut instet et urgeat actio, et electio, et decretum ; tum demum enigmata molesta et seva esse incipiunt, et, nisi solvantur et expediantur, animos hominum miris modis torquent et vexant, et in omnes partes distrahunt et plane lacerant. Pro- inde in znigmatibus Sphingis duplex semper propo- nitur conditio; non solventi mentis laceratio; sol- venti imperium. Qui enim rem callet, is fine suo potitur, atque omnis artifex operi suo imperat. AGnigmatum autem Sphingis duo in universum sunt genera; enigmata de natura rerum, atque enigmata de natura hominis: atque similiter in premium solutionis sequuntur duo imperia; impe- rium in naturam, et imperium in homines: vere enim philosophiz naturalis finis proprius et ultimus est, imperium in res naturales, corpora, medicinas, mechanica, alia infinita; licet schola oblatis con- tenta, et sermonibus tumefacta, res et opera negligat et fere projiciat. Verum enigma illud Q&dipodi propositum, ex quo ille imperium Thebanum ad- eptus est, pertinebat ad naturam hominis: quisquis enim naturam hominis prorsus lntrospexit, ille faber fere fortunze suze esse potest, et ad imperandum natus est. Id quod de Romanis artibus bene pro- nuntiatum est : “Tu regereimperio populos, Romane memento ; He tibi erunt artes,” —in. vi. 851. 350 DE SAPIENTIA VETERUM. Itaque apposite illud, quod Augustus Ceesar signo Sphingis, sive de industria, sive fortuito usus est. Tle enim (si quis unquam) in politica excelluit, et in vite suze curriculo plurima nova enigmata de na- tura hominis felicissime solvit, quae nisi dexter et paratus solvisset, multoties non procul ab immi- nente pernicie et exitio abfuisset. Atque additur in fabula, Sphingis devictee corpus in asellum imposi- tum fuisse. Elegantissime certe, cum nihil sit tam acutum et abstrusum, quin postquam plane intellec- tum et deinceps pervulgatum sit, etiam tardo imponi possit. Neque illud pretermittendum, debellatam esse Sphingem a viro pedibus clavato: etenim nimis cito pede et celeri gradu ad enigmata Sphingis homines properare solent; unde fit ut (prevalente Sphinge) potius per disputationes ingenia et ani- mos lacerent, quam per opera et effectus imperent. XXIX. PROSERPINA, SIVE SPIRITUS. NarranT Plutonem, postquam regnum inferorum ex partitione illa memorabili accepisset, de nuptiis alicujus e superis desperasse, si eas per colloquia, aut modos suaves tentaret; ut ad raptum consilia sua dirigere ei fuerit necesse. Itaque, captata opportu- nitate, Proserpinam Cereris filiam, virginem pulcher- rimam, dum flores Narcissi in Sicilia pratis collige- ret, subito incursu rapuit, atque quadrigis secum ad subterrannea asportavit; el magna reverentia pre- bita est, ut et domina Ditis vocata sit. Ceres autem, ejus mater, cum filia sibi unice dilecta nusquam DE SAPIENTIA VETERUM. 351 comparuisset, supra modum moesta et anxia, taedam accensam ipsa manu pre se ferens, universum orbis terrarum ambitum peragravit, ut filiam investigaret et recuperaret. Id cum frustra fuisset, accepto forte indicio quod ad inferos devecta esset, multis lacrymis et lamentationibus Jovem fatigavit, ut illa ei restitueretur. Atque tandem pervicit, ut si illa nihil ex iis, qua apud inferos esssent, degustasset, tum eam abducere liceret. Ea conditio matris de- siderio adversa fuit; Proserpina enim grana tria ex malo granato gustasse comperta est. Neque idcirco Ceres destitit, quin preces et ploratus de integro resumeret. Postremo itaque ei indultum est. nt Proserpina, dispertitis temporibus et alternis vicibus, sex menses cum marito, alteris sex cum matre esset. Hanc Proserpinam postea Theseus et Pirithous, eximia audacia, thalamo Ditis deducere tentarunt, Cum autem in itinere super saxo apud inferos de- fessi consedissent, eis resurgere minime licuit, sed zternum sedebant. Proserpina itaque inferorum regina mansit; in cujus honorem etiam additum est privilegium magnum; cum enim ab inferis revocare gradum illis, qui eo descendissent, fas non esset, ad- scripta est huic legi exceptio singularis; ut si quis ramum aureum in donum Proserpine attulisset, ei ob hoc ire et redire liceret. Is ramus unicus erat in ingentiet opaco luco, neque stirps erat, sed visci instar in aliena arbore frondebat, atque avulso illo alter non deficiebat. Fabula ad naturam pertinere videtur, atque vim et copiam illam in subteraneis divitem et frugiferam, 352 DE SAPIENTIA VETERUM.: ex qua hec nostra pullulant, et in quam rursus sol-— vuntur et redeunt, perscrutari, Per Proserpinam antiqui significarunt spiritum illum ethereum, qui sub terra (per Plutonem representata) clauditur et detinetur, a superiore globo divulsus, quod non male expressit ille: ‘« Sive recens tellus, seductaque nuper ab alto ZEthere, cognati retinebat semina ceeli,” Ile spiritus raptus a terra fingitur, quia minime cohibetur ubi tempus et moram habet ad evolandum, sed subita confractione et comminutione tantum compingitur et figitur, perinde ac si quis aérem aquee commiscere tentet; quod nullo modo efficere possit, nisi per agitationem celerem et rapidam: hac enim ratione videmus illa corpora conjungi in. spuma, aére tanquam rapto ab aqua. Neque ineleganter additur, Proserpinam flores Narcissi in vallibus col- ligentem raptam fuisse; quia Narcissus a torpore sive stupore nomen sumit: atque tum demum spi- ritus ad raptum materie terrestris magis preparatus est et opportunus, cum coagulari incipit, ac veluti torporem colligere. Recte autem tribuliur honor ille Proserpinze, qualis nulli uxori deorum, ut Ditis domina sit, quia ille spiritus plane omnia in illis regionibus administrat, stupido et quasi ignaro Plutone. Hunc autem spiritum ether, ac vis cceles- tium (per Cererem adumbrata), infinita sedulitate elicere, atque sibi restituere contendit. Fax autem illa etheris, sive taeda ardens in manu Cereris, pro- culdubio solem denotat, qui circa terre ambitum DE SAPIENTIA VETERUM. 353 luminis officio fungitur, atque maximi omnium esset ad Proserpinam recuperandam momenti, si omnino hoc fieri posset. Illa tamen heret, et manet: cujus ratio sequitur accurate et excellenter proposita in pactis illis Jovis et Cereris. Primum enim certissi- mum est, duos esse modos spiritus in materia solida et terrestri cohibendi: alterum per constipa- tionem sive obstructionem, qui est mera incarceratio et violentia: alterum per ministrationem proporti- onati alimenti, atque id fit sponte et libenter. Post- quam enim spiritus inclusus depascere incepit atque se alere, evolare protinus non festinat: sed veluti in terra sua figitur: atque hec est degustatio Proser- pine ex malo granato; que si non fuisset, jam- pridem a Cerere, cum face illa sua orbem terrarum peragrante, abducta fuisset. Spiritus enim, qui subest metallis et mineralibus, compingitur fortasse precipue per masse soliditatem ; qui autem in plan- tis est et animantibus, in corpore poroso habitat, et aperta effugia habet, nisi per illum modum degustationis libenter detineretur. Secundum autem pactum de semestri consuetudine non aliud est, quam elegans descriptio dispertitionis anni; cum spi- ritus ille, per terram perfusus, quoad res vegetabiles mensibus estatis apud superiora degat, atque men- sibus hiemis ad subterranea redeat. Quod vero attinet ad conatum illum Thesei et Pirithoi abducen- dz Proserpine, id eo spectat, quod sepius fiat, ut spiritus subtiliores, qui ad terram in multis corpori- bus descendunt, neutiquam illud efficiant ut spiritum subterraneum exsugant, et secum unilant, et eve- VOL. 11. AA 354 DE SAPIENTIA VETERUM. hant; sed contra ipsi coagulentur, neque amplius resurgant ; ut Proserpina per eos aucta incolis et imperio sit. De virga autem illa aurea, vix vide- mur sustinere posse impetum chemistarum, si in nos hac ex parte irruant: cum illi ab eodem lapide suo, et auri montes, et restitutionem corporum natura- lium, veluti a portis inferorum, promittant. Verum de chemica, atque lapidis illius procis perpetuis, certo scimus theoricam eorum esse sine fundamento ; suspicamur etiam practicam esse sine certo pignore. Itaque missis illis, de ista postrema parabole parte hec nostra sententia est. Nobis certe compertum est ex compluribus antiquorum figuris, eos conserva- tionem atque instaurationem quandantenus corpo- rum naturalium pro re desperata non habuisse, sed potius pro re abstrusa et quasi avia. Atque idem sentire hoc etiam loco videntur, cum virgulain istam inter infinita virgulta ingentis et densissime sylvz collocarunt; auream autem finxere, quia aurum durationis tessera est : insitivam, quia ab arte hujus- modi effectus sperandus est, non ab aliqua medicina, aut modo simplici aut naturali. XXX. METIS, SIVE CONSILIUM. NARRANT poéte antiqui Jovem cepisse in uxo- rem Metin, cujus nomen non obscure consilium significat: eam autem ex illo gravidam factam fuisse: quod cum ille sensisset, partum ejus nullo modo exspectasse, sed utique eam devorasse, unde et ipse pregnans factus sit: puerperium autem DE SAPIENTIA VETERUM. 300 mirum fuisse ; nam ex capite, sive cerebro, Palladem armatam peperisse. Hujus fabulze monstrosz, et primo auditu insulsis- sime, sensus arcanum imperii continere videtur, qua arte, scilicet, reges se versus concilia sua gerere soleant, ut auctoritas et majestas eorum non solum libata conservetur, verum apud populum augeatur et extollatur. Nam reges se cum consiliis suis vin- culo veluti nuptiali copulare et conjungere, et de rebus maximis cum eis deliberare, recto et prudente instituto consueverunt ; idque majestatem eorum neutiquam imminuere haud abs re judicant : verum cum res jam ad decretum spectat, quod instar partus est, concilii partes non ultra tendere sinunt, ne acta ex consilli arbitrio pendere videantur. Verum, tum demum reges (nisi hujusmodi res sit, ut invidiam a se derivare cupiant) quicquid a concilio elaboratum et veluti in utero efformatum est, in se transferre consueverunt, ut decretum et executio (que, quia cum potestate procedit et necessitatem infert, elegan- ter sub figura Palladis armatz: involvitur) ab ipsis emanare videatur. Neque satis est ut hoc ab auctori- tate regum et eorum voluntate soluta, et libera, et non obnoxia, profectum videatur; nisi etiam hoc sibl reges sumant, ut ex capite eorum, id est, ex judicio et prudentia propria, decreta nata existi- mentur. | XXXI, SIRENES, SIVE VOLUPTAS. FasuLa de Sirenibus ad perniciosas illecebras voluptatis recte, sed sensu vulgatissimo, transfertur, Nobis autem videtur sapientia veterum, tanquam 356 DE SAPIENTIA VETERUM. uve male calcate ; ex quibus licet nonnihil exprimi- tur, tamen potissima quaque resident et pratermit- tuntur. Sirenes Acheloi et Terpsichores, unius ex Musis, filia fuisse narrantur: ez primis temporibus alates erant: sed, inito temere cum Musis certamine, victe alis mulctate sunt. Ex pennis autem evulsis Muse coronas sibi fecerunt: adeo ut ab eo tempore Muse cum capitibus alatis procederent, preter unam Sirenum matrem. Mora autem Sirenum erat in insulis quibusdam ameenis : ille vero e specula naves adventantes cum conspicerent, cantu navigantes primo detinebant, deinde alliciebant, exceptos autem necabant. Neque simplex erat cantilena, sed sin- gulos modis maxime nature eorum convenientibus captabant. ‘Tanta autem pestis erat, ut insulz Sirenum etiam longe intuentibus alberent ex ossibus cadaverum inhumatorum. Huic malo remedium re- pertum est genere et modo duplex; alterum ab Ulysse, alterum ab Orpheo: Ulysses sociis omnino aures cera obturari jussit ; ipse, cum experimentum rei facere vellet, periculum autem depellere, se ad malum navis alligari voluit, interminatus, ne quis eum, licet rogatus, solveret: Orpheus vero, missis hujusmodi vinculis, clara voce deorum laudes cantans ad lyram, voces Sirenum retudit, et extra omne periculum fuit. Fabula ad mores pertinet, atque minime obscura sane, nec tamen inelegans parabola videtur. Volup- tates ex copia rerum ac affluentia ; atque ex hilaritate sive exsultatione animi proveniunt: ille olim primis ipsis illecebris subito, et tanquam alate, mortales DE SAPIENTIA VETERUM. 357 rapere solebant. Doctrina autem et eruditio hoc saltem effecit, ut animus humanus se nonnihil cohi- beat, et exitum rei secum perpendat ; itaque alas voluptatibus detraxit. Hoc autem in Musarum de- cus et honorem egregium cessit : postquam enim phi- losophiam contemptum voluptatum inducere posse, nonnullorum exemplo patuit; statim res sublimis visa est, que animam veluti humo affixam attollat et evehat, et hominum cogitationes (que in capite vigent) pennatas et veluti ewthereas faciat. Sola Sirenum mater pedestris, et sine alis mansit; ea proculdubio nil aliud est, quam doctrine leves et ad jucunditatem inventz et adhibite; quales videntur Petronio illi in pretio fuisse, qui postquam sententiam mortis accepisset, in ipsis atriis mortis delicias que- sivit, cumque etiam literas in solatium adhibere vellet, nil (inquit Tacitus) legit eorum, que ad constantiam faciunt, sed leves versus. Ex hoc ge- nere est illud : “ Vivamus, mea Lesbia, atque amemus, Rumoresque senum severiorum Omnes unius estimemus assis,” —Catull. Eleg. v. Et illud: Jura senes norint, et quid sit fasque nefasque . . ° 9? Inquirant tristes, legumque examina servent. Hujusmodi enim doctrine alas Musarum coronis rursus detrahere, et Sirenibus restituere velle viden- tur. Habitare autem perhibentur Sirenes in insulis 358 DE SAPIENTIA VETERUM. quia voluptates fere secessus querunt, atque homi- num coetus sepe vitant: Sirenum autem cantus omnibus decantatus est, ejusque pernicies et artifi- cium varium: itaque interprete hec non egent. II- lud magis acutum, de ossibus veluti clivis albentibus e longinquo visis: ex quo illud significatur, exempla calamitatum, licet clara et conspicua, contra volup- tatum corruptelas non multum proficere. Restat de remediis parabola, non abstrusa ea quidem, sed tamen prudens et nobilis. Proponuntur enim mali tam callidi, et tam violenti, remedia tria: duo a philosophia ; tertium a religione. Atque primus effugii modus est, ut quis principiis obstet, atque omnes occasiones, que animum tentare et solicitare possint, sedulo devitet: id quod obturatio illa au- rium denotat; atque hoc remedium ad animos me- diocres et plebeios necessario adhibetur, tanquam ad comites Ulyssis. Animi autem celsiores etiam ver- sari inter medias voluptates possunt, si decreti con- stantia se muniant: quin et per hoc, virtutis sue experimentum magis exquisitum capere gaudent ; etiam voluptatum ineptias et insanias perdiscunt, potius contemplantes quam obsequentes: quod et Salomon de se professus est, cum enumerationem voluptatum, quibus diffluebat, ea sententia claudat : “ Sapientia quoque perseveravit mecum.” Itaque hu- jusmodi heroés inter maximas voluptatum illecebras se immobiles prestare, atque in ipsis earum preci- pitiis se sustinere queant ; tantum, ad Ulyssis exem- plum, interdictis perniciosis suorum consiliis et obse- DE SAPIENTIA VETERUM. 359 qulis, que animum maxime omnium labefactare et solvere possint. Preestantissimum autem in omni genere est remedium Orphei; qui laudes deorum cantans et reboans, Sirenum voces confudit et sum- movit: meditationes enim rerum divinarum volupta- tes sensus non tantum potestate, sed etiam suavitate, superant. MEDITATIONES SACR#. DE OPERIBUS DEI ET HOMINIS. Vip1t Deus omnia, que fecerant manus ejus, et erant bona nimis : homo autem conversus, ut videret opera, que fecerunt manus ejus, invenit quod omnia erant vanitas et vexatio spiritus. Quare si opera Dei operaberis, sudor tuus ut un- guentum aromatum, et feriatio tua ut sabbatum Dei. Laborabis in sudore bonx conscientiz, et feriabere in otio suavissime contemplationis. Si autem post magnalia hominum persequeris, erit tibi in operando stimulus et angustia, et in recordando fastidium et exprobratio. Et merito tibi evenit,O homo, ut cum tu, qui es opus Dei, non retribuas ei beneplacentiam, etiam opera tua reddant tibi fructum similem ama- ritudinis. DE MIRACULIS SERVATORIS. BENE OMNIA FECIT. Verus plausus: Deus, cum universa crearet, vi- dit, quod singula, et omnia erant bona nimis: Deus Verbum, in miraculis, quee edidit (omne autem miraculum est nova creatio, et non ex lege prime creationis), nil facere voluit, quod non gratiam et MEDITATIONES SACRA. 361 beneficentiam omnino spiraret. Moses edidit mira- cula, et profligavit Aigyptios pestibus multis; Elias edidit, et occlusit coelum ne plueret super terram ; et rursus eduxit de coelo ignem Dei super duces et cohortes; Elizzus edidit, et evocavit ursas e deserto que laniarent impuberes; Petrus Ananiam sacrile- gum hypocritam morte, Paulus Elymam magum cecitate percussit : sed nihil hujusmodi fecit Jesus. Descendit super eum Spiritus in forma columbe, de quo dixit, “ Nescitis cujus spiritus sitis.” Spiritus Jesu spiritus columbinus: fuerunt illi servi Dei tanquam boves Dei triturantes granum, et conculcantes paleam ; sed Jesus agnus Dei sine ira et judiciis. Omnia ejus miracula circa corpus humanum, et doctrina ejus circa animam humanam. Indiget corpus hominis alimento, defensione ab externis, et cura. Ile mul- titudinem piscium in retibus congregavit, ut ube- rilorem victum hominibus preeberet: ille alimentum aque in dignius alimentum vini ad exhilarandum cor hominis convertit: ille ficum, quod officio suo, ad quod destinatum fuit, ad cibum hominis videlicet, non fungeretur, arefieri jussit : ille penuriam piscium et panum ad alendum exercitum populi dilatavit : ille ventos, quod navigantibus minarentur, corripuit : ille claudis motum, cecis lumen, mutis sermonem, languidis sanitatem, leprosis carnem mundam, demo- niacis animum integrum, mortuis vitam restituit. Nullum miraculum. judicii, omnia beneficentia, et circa corpus humanum; nam circa divitias non est dignatus edere miracula, nisi hoc unicum, ut tribu- tum daretur Cesari. — 362 MEDITATIONES SACRE. DE COLUMBINA INNOCENTIA ET SERPENTINA PRUDENTIA. NON ACCIPIT STULTUS VERBA PRUDENTIE, NISI EA DIXERIS, QUA VERSANTUR IN CORDE EJUS. Jupic1io hominis depravato et corrupto omnis, que adhibetur, eruditio et persuasio irrita est, et despectui, que non ducit exordium a detectione et representatione malze complexionis animi sanandi; quemadmodum inutiliter adhibetur medicina non pertentato vulnere. Nam homines malitiosi, qui nihil sani cogitant, preeoccupant hoc sibi, ut putent bonitatem ex simplicitate morum, ac inscitia quadam, et imperitia rerum humanarum gigni. Quare, nisi perspexerint ea que versantur in corde suo, id est, penitissimas latebras malitiz sue perlustratas esse el, qui suasum molitur, deridiculo habent verba pruden- tiz ; itaque ei, qui ad bonitatem aspirat (non solitariam et particularem, sed seminalem et genitivam, que alios trahat), debent esse omnino nota, que ille vocat “ profunda Satane ;” ut loquatur cum auctoritate et insinuatione vera. Hinc est illud, “ Omnia probate, quod bonum est tenete;” inducens electionem judicio- sam ex generali minatione. Ex eodem fonte est illud : “ Estote prudentes sicut serpentes, innocentes sicut columbe.” Non est dens serpentis, nec vene- num, nec aculeus, que non probata debeant esse ; nec pollutionem quis timeat, nam et sol ingreditur latrinas, nec inquinatur; nec quis se Deum tentare credat, nam ex precepto est, et sufficiens est Deus ut vos immaculatos custodiat. MEDITATIONES SACRA. 363 DE EXALTATIONE CHARITATIS. SI GAVISUS SUM AD RUINAM EJUS QUI ODERAT ME, ET EXALTAVI QUOD INVENISSET EUM MALUM. DerestaTio Job: amicos redamare, est charitas publicanorum ex foedere utilitatis; versus inimicos autem bene animatos esse, est ex apicibus juris -Christiani, et imitatio divinitatis. Rursus tamen hujus charitatis complures sunt gradus, quorum primus est, inimicis resipiscentibus ignoscere ; ac hu- jus quidem charitatis etiam apud generosas feras umbra quedam et imago reperitur ; nam et leones in se submittentes et prosternentes non ulterius sex- vire perhibentur. Secundus gradus est, inimicis ig- noscere, licet sint duriores, et absque reconciliatio- num piaculis. ‘Tertius gradus est, non tantum ve- niam et gratiam inimicis largiri, sed etiam merita et beneficia in eos conferre. Sed habent hi gradus, aut habere possunt, nescio quid potius ex ostenta- tione, aut saltem animi magnitudine, quam ex cha- ritate pura. Nam cum quis virtutem ex se emanare et effluere sentit, fier! potest ut is efferatur, et potius virtutis suze fructu, quam salute et bono proximi, delectetur. Sed si aliunde malum aliquod inimicum tuum deprehendat, et tu in interioribus cellulis cordis graveris et angustieris, nec, quasi dies ultionis et vindictze tus advenisset, leteris; hoc ego fasti- gium et exaltationem charitatis esse pono. 364 MEDITATIONES SACRA. DE MENSURA CURARUM. SUFFICIT DIEI MALITIA SUA, Movvs esse in curis humanis debet, alioqui et in- utiles sunt, ut que animum opprimant, et judicium confundant; et profane, ut que sapiant animum, qui perpetuitatem quandam in rebus mundanis sibi spondeat. Hodierni enim debemus esse ob brevita- tem evi, et non crastini, sed, ut ille ait, “ carpentes diem, erunt enim futura presentia vice sua ;” quare sufficit solicitudo presentium. Neque tamen cure moderatze, sive sint ceconomice, sive publice, sive rerum mandatarum, notantur. Sed hic duplex est excessus. Primus, cum curarum series in longitudi- nem nimiam et tempora remotiora extendimus, ac si providentiam divinam apparatu nostro ligare possemus; quod semper etiam apud ethnicos in- faustum et insolens fuit. Fere enim, qui fortune multum tribuerunt, et ad occasiones presentes alacres et presto fuerunt, felicitate magna usi sunt. Qui autem, altum sapientes, omnia curata et meditata habere confisi sunt, infortunia subierunt. Secundus excessus est, cum in curls immoramur diutius, quam opus est ad justam deliberationem et ad decre- tum faciendum. Quis enim nostrum est, qui tantum curet, quantum sufficit ut se explicet, vel sese expli- care non posse judicet, et non eadem sepe retractet, et in eodem cogitationum circuitu inutiliter hereat, et denique evanescat? Quod genus curarum et divinis et humanis rationibus adversissimum est. MEDITATIONES SACRA. 365 DE SPE TERRESTRI. MELLOR EST OCULORUM VISIO, QUAM ANIMI PROGRESSIO. SENsUS purus in singula meliorem reddit conditi- onem et politiam mentis, quam istz imaginationes et progressiones animi. Natura enim animi humani, etiam in ingeniis gravissimis, est, ut a sensu singulo- rum statim progrediatur et saliat, et omnia augure- tur fore talia, quale illud est quod preesentem sen- sum incutit : si boni est sensus, facilis est ad spem indefinitam ; si mali est sensus, ad metum: unde illud, “Fallitur augurio spes bona sepe suo;” et contra illud, “ Pessimus in dubiis augur.” Sed _ ta- men timoris est aliquis fructus ; preparat enim tole- rantiam, et acuit industriam : ‘¢ Non ulla laborum, O virgo, nova mi facies inopinave surgit : Omnia preecepi, atque animo mecum ante peregi.” Virg. Ain, vi. 103. Spes vero inutile quiddam videtur. Quorsum enim ista anticipatio boni? Attende; si minus eveniat bonum quam speres, bonum licet sit, tamen quia minus sit, videtur damnum potius quam lucrum, ob excessum spel. Si par et tantum sit, et eventus sit spel aqualis, tamen flos boni per spem decerpitur, et videtur fere obsoletum, et fastidio magis finitimum. Si major sit successus spe, videtur aliquid lucri factum; verum est: sed annon melius fuisset sor- tem lucrifecisse nihil sperando, quam usuram nimis sperando? Atque in rebus secundis ita operatur 366 MEDITATIONES SACRE. spes; in malis autem robur verum animi solvit. Nam neque semper spel materia suppetit, et, destitu- tione aliqua vel minima spel, universa fere firmitudo animi corruit; et minorem efficit dignitatem mentis, cum mala toleramus alienatione quadam et errore mentis, non fortitudine et judicio. Quare satis leviter finxere poéte, spem antidotum humanorum morbo- rum esse, quod dolores eorum mitiget, cum sit revera incensio potius, et exasperatio, que eos multiplicari et recrudescere faciat. Nihilominus fit, ut plerique hominum imaginationibus spei et progressionibus istis mentis omnino se dedant, ingratique in preterita, obliti fere presentium, semper juvenes, tantum futu- ris immineant. ‘“ Vidi universos ambulantes sub sole cum adolescente secundo, qui consurget post eum; quod pessimus morbus est, et status mentis insanissimus.” Queras fortasse annon melius sit, cum res in dubia exspectatione posite sint, bene divinare, et potius sperare quam diffidere, cum spes majorem tranquillitatem animi conciliet. Ego sane in omni mora et exspectatione tranquillum et non fluctuantem animi statum, ex bona mentis politia et compositione, summum humane vite firmamentum judico: sed eam tranquillitatem, que ex spe pendeat, ut levem et infirmam recuso. Non quia non conveniat tam bona, quam mala, ex sana et sobria conjectura previdere et presupponere, ut actiones ad probabili- tatem eventuum magis accommodemus; modo sit hoc officium intellectus ac judicii cum justa inclina- tione affectus: sed quem ita spes coérecuit, ut cum, ex vigilanti et firmo mentis discursu meliora, ut MEDITATIONES SACRE. 367 magis probabilia, sibi predixerit, non in ipsa boni anticipatione immoratus sit, et hujusmodi cogitationi, ut somnio placido, indulserit 2? Atque hoc est, quod reddit animum levem, tumidum, inequalem, pere- grinantem : quare omnis spes in futuram vitam cceles- tem consumenda est. Hic autem, quanto purior sit presentium sensus, absque infectione et tinctura imaginationis, tanto prudentior et melior anima. “ Vitze summa brevis spem nos vetat inchoare long- ” am. DE HYPOCRITIS. MISERICORDIAM VOLO, ET NON SACRIFICIUM. Omnis jactatio hypocritarum est in operibus prime tabulz legis, que est de venerationibus Deo debitis. Ratio duplex est, tum quod hujusmodi opera majorem habent pompam sanctitatis, tum quod cupiditatibus eorum minus adversentur. Ita- que redargutio hypocritarum est, ut ab operibus sacrificii remittantur ad opera misericordia; unde illud, “ Religio munda et immaculata apud Deum et patrem heec est, visitare pupillos et viduas in tribulatione eorum;” et illud, “Qui non diligit fratrem suum, quem vidit; Deum, quem non vidit, quomodo potest diligere ?” Quidam autem altioris et inflatioris hypocrisis, seipsos decipientes, et ex- istimantes se arctiore cum Deo conversatione dignos, officia charitatis in proximum ut minora negligunt. Qui error monastice vite non principium quidem dedit (nam initia bona fuerunt), sed excessum addidit. Recte enim dictum est, “Orandi munus magnum 368 MEDITATIONES SACRA. > esse munus in ecclesia ;” et ex usu ecclesiz est, ut sint cceetus hominum, a mundanis curis soluti, qui assiduis et devotis precibus Deum pro ecclesiz statu solicitent. Sed hnic ordinationi illa hypocrisis finitima est ; nec universa institutio reprobatur, sed spiritus illi se efferentes cohibentur: nam et Enoch, qui ambulavit cum Deo, prophetizavit, ut est apud Judam ; atque fructu sue prophetie ecclesiam do- navit. Et Johannes Baptista, quem principem qui- dam vite monastice volunt, multo ministerio functus est, tum prophetizationis, tum baptizationis. Nam ad alios istos in Deum officiosos refertur illa interro- gatio, “Si juste egeris, quid donabis Deo, aut quid de manu tua accipiet ?”” Quare opera misericordiz sunt opera discretionis hypocritarum. Contra autem fit cum hereticis; nam ut hypocrite, simulata sua sanctitate, versus Deum injurias suas versus homi- nes obducunt;- ita heretici, moralitate quadam versus homines, blasphemias suas contra Deum in- sinuant. DE IMPOSTORIBUS. SIVE MENTE EXCEDIMUS, DEO: SIVE SOBRIIT SUMUS, VOBIS. VERA est ista effigies, et verum temperamentum viri, cui religio penitus in precordiis insedit et vert operarii Dei. Conversatio ei que cum Deo est, plena excessus, et zeli, et extasis. Hinc gemitus in- effabiles et exultationes, et raptus spiritus, et agones. At que cum hominibus est, plena mansuetudinis, MEDITATIONES SACRA. 369 et sobrictatis, et morigerationis ; hinc “omnia om- nibus factus sum,” et hujusmodi. Contra fit in hy- pocritis et impostoribus : ii enim in populo et eccle- sia incendunt se et excedunt, et veluti sacris furori- bus afflati omnia miscent. Si quis autem eorum solitudines, et separatas meditationes, et cum Deo conversationes introspiciat, deprehendat eas non tantum frigidas et sine motu, sed plenas malitie et fermenti; sobri1 Deo, mente excedentes populo. DE GENERIBUS IMPOSTURE. “Devita prophanas vocum novitates, et oppositiones falsi nominis scientie. Ineptas et aniles fabulas devita, Nemo vos decipiat in sublimitate sermonum,” Tres sunt sermones, et veluti styli imposture. Primum genus est eorum, qui statim ut aliquam ma- teriam nacti sunt, artem conficiunt, vocabula artis imporunt, omnia in distinctiones redigunt, inde po- sita vel themata educunt, et ex questionibus et responsionibus oppositiones conficiunt: hine scho- lasticorum quisquilie et turbe. Secundum genus est eorum, qui vanitate ingenil, ut sacri quidam poéie2, omnem exemplorum varietatem ad mentes hominum tractandas confingunt: unde vite patrum, et antiquorum hereticorum figmenta innumera. Tertium genus eorum, qui mysteris et grandiloquiis, allegoriis et allusionibus omnia implent : quod genus mysticum et gnosticum complures heretici sibi dele- gerunt. Primum genus sensum et captum hominis VOL. 11. BB 370 MEDITATIONES SACRA. illaqueat, secundum allicit, tertium stupefacit ; sedu- cunt vero omnia. DE ATHEISMO. DIXIT INSIPIENS IN CORDE SUO, NON EST DEUS. Primum, “ dixit in corde,” non ait, “ cogitavit in corde ;” hoc est, non tam ita sentit penitus, sed vult hoc credere : quoniam expedire sibi videt, ut non sit Deus, omni ratione sibi hoc suadere, et in ani- mum inducere conatur: et tanquam thema aliquod, vel positum, vel placitum, asserere et adstruere et fir- mare studet. Manet tamen ille igniculus luminis primi, quo divinitatem agnoscimus, quem prorsus exstinguere, et stimulum illum ex corde evellere frustra nititur. Quare ex malitia voluntatis sue, et non ex nativo sensu et judicio, hoc supponit, ut ait comicus poéta, “ Tunc animus meus accessit ad meam sententiam,” quasi ipse alter esset ab animo suo. Itaque atheista magis dixit in corde, quam sentit in corde, quod non sit Deus. Secundo, dixit in corde, non ore locutus est; sed notandum est hoc metu legis et fame fieri, nam ut ait ille, ‘‘ Negare deos difficile est in concione populi, sed in consessu familiari expeditum.” Nam si hoc vinculum tollatur e medio, non est heresis, que majore studio se pan- dere, et spargere et multiplicare nitatur, quam atheismus. Nec videas eos, qui in hanc mentis in- saniam immersi sunt, aliud fere spirare et impor- tune inculcare quam verba atheismi: ut in Lucretio Epicureo, qui fere suam in religionem invectivam MEDITATIONES SACRA. 371 singulis aliis subjectis intercalarem facit. Ratio vi- detur esse, quod atheista, cum sibi non satis acquies- cat, estuans, nec sibi satis credens, et crebra sue opinionis deliquiain interioribus patiens, ab aliorum assensu refocillari cupit. Nam recte dictum est: “ Qui alteri opinionem approbare sedulo cupit, ipse diffidit.”. Tertio, insipiens est, qui hoc in corde dixit ; quod verissimum est, non tantum quod divina non sapiat, sed etiam secundum hominem. Primo enim ingenia, que sunt in atheismum proniora, videas fere levia, et dicacia, et audacula, et insolentia : ejus denique compositionis, que prudentie et gravitati morum adversissima est. Secundo, inter viros po- liticos, qui altioris ingenii et latioris cordis fuerunt, religionem non arte quadam ad populum adhibue- runt, sed interiore dogmate coluere, ut qui providen- tiz et fortune plurimum tribuerint. Contra, qui artibus suis et industriis, et causis proximis, et apparentibus omnia adscripserunt, et, ut ait pro- pheta, “‘retibus suis immolarunt,” pusilli fuerunt politici, et circumforanei, et magnitudinis actionum incapaces. Tertio, in physicis et illud affirmo, parum philosophie naturalis, et in ea progressum liminarem, ad atheismum opiniones inclinare : contra, multum philosophie naturalis, et progressum in ea penetrantem, ad religionem animos circumferre. Quare atheismus stultitiz et inscitize ubique con- victus esse videtur, ut merito sit dictum insipientium, “’ Non est Deus.” bs MEDITATIONES SACRA. DE H/AERESIBUS. ERRATIS, NESCIENTES SCRIPTURAS, NEQUE POTESTATEM DEI. Canon iste mater omnium canonum adversus hereses. Duplex erroris causa, ignoratio voluntatis Dei, et ignoratio vel levior contemplatio potestatis Dei. Voluntas Dei revelatur magis per scripturas, Scrutamini; potestas magis per creaturas, Contem- plamini. Ita asserenda plenitudo potestatis Dei, ne maculemus voluntatem. Ita asserenda bonitas vo- luntatis, ne minuamus potestatem. Itaque religio vera sita est in mediocritate, inter superstitionem cum heresibus superstitiosis ex una parte, et atheis- mum cum heresibus prophanis ex altera. Super- stitio, repudiata luce scripturarum, seque dedens traditionibus pravis vel apocryphis, et novis revela- tionibus, vel falsis interpretationibus scripturarum, multa de voluntate Dei fingit et somniat, a scripturis devia et aliena. Atheismus autem et theomachia contra potestatem Dei insurgit et tumultuatur, verbo Dei non credens, quod voluntatem ejus revelat, ob incredulitatem potestatis ejus, cui omnia sunt possi- bilia. Heereses autem, quee ex isto fonte emanant, graviores videntur ceteris. Nam et in politis atro- clus est potestatem et majestatem minuere, quam famam principis notare. Heresium autem, que po- testatem Dei minuunt, preter atheismum purum tres sunt gradus, habentque unum et idem mysteritum (nam omnis antichristianismus operatur in mysterio, id est, sub imagine boni), hoc ipsum, ut voluntatem MEDITATIONES SACRE. 373 Dei ab omni adspersione malitie liberent. Primus gradus est eorum, qui duo principia constituunt paria, ac inter se pugnantia et contraria, unum boni, alterum mali. Secundus gradus est eorum, quibus nimium lesa videtur majestas Dei, in constituendo adversus eum principio affirmativo et activo: quare exturbata tali audacia, nihilominus inducunt contra Deum principium negativum et privativum. Nam volunt esse opus ipsius materiz et creature inter- num et nativum et substantivum, ut ex se vergat et relabatur ad confusionem et ad nihilum; nescientes ejusdem esse omnipotentize ex aliquo nihil facere, cujus ex nihilo aliquid. Tertius gradus est eorum, qui arctant et restringunt opinionem priocrem tantum ad actiones humanas, que participant ex peccato, quas volunt substantive, absque nexu aliquo causa- rum, ex interna voluntate et arbitrio humano pen- dere, statuuntque latiores terminos scientiz Dei quam potestatis, vel potius ejus partis potestatis Dei (nam et ipsa scientia potestas est), qua scit, quam ejus, qua movet et agit: ut presciat quadam otiose, que non pradestinet et praordinet. Et non absi- nile est figmento, quod Epicurus introduxit in De- mocritismum, ut fatum tolleret, et fortune locum daret, declinationem videlicet atomi, quod semper a prudentioribus inanissimum commentum habitum est. Sed quidquid a Deo non pendet, ut auctore et principio, per nexus et gradus subordinatos, id loco Dei erit, et novum principium, et deaster quidam. Quare merito illa opinio respuitur, ut lesio et dimi- nutio majestatis et potestatis Dei. Et tamen admo- 374 MEDITATIONES SACRE. dum recte dicitur, quod “ Deus non sit auctor mali,” non quia non auctor, sed quia non mali. DE ECCLESIA ET SCRIPTURIS. PROTEGES EOS IN TABERNACULO TUO A CONTRADICTIONE LINGUARUM. ConTRADICTIONES linguarum ubique occurrunt, extra tabernaculum Dei. Quare quocunque te ver- teris, exitum controversiarum non reperies nisi huc te receperis. Dices, verum est, nempe in unitatem ecclesiz. Sed adverte. Erat in tabernaculo arca, et in arca testimonium vel tabulze legis. Quid mihi narras corticem tabernacull, sine nucleo testimonii ? Tabernaculum ad custodiendum et tradendum testi- monium erat ordinatum. Eodem modo et ecclesize custedia et traditio per manus scripturarum deman- data est, sed anima tabernaculi est testimonium. IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETHZE ANGLIA, REGINZE. ELIZABETHA, et natura et fortuna, mirabilis inter foeminas, memorabilis inter principes, fuit. Neque hee res indicium monachi alicujus, aut hujusmodi censoris umbratilis desiderat : nam isti homines, stylo acres, judicio impares, et partis suze memores, rerum minus fideles testes sunt. Ad principes viros perti- net hec cognitio, atque ad eos, qui imperiorum gu- bernacula tractarunt, et rerum civilium ardua, et arcana norunt. Rarum in omni est memoria mulie- bre imperium ; rarior in eo felicitas; rarissima cum felicitate diuturnitas. lla vero quadragesimum quartum regni sui annum complevit ; neque tamen felicitati sue superstes fuit. De hac felicitate pauca dicere institui, neque in laudes excurrere: nam laudem homines tribuunt, felicitatem Deus. Primum in parte felicitatis pono, quod ad impe- ratorium fastigium a privata fortuna evecta sit. Siquidem hoc in moribus et opinionibus hominum penitus insedit, ut qua preter spem et exspectatio- nem eveniunt, majori felicitati deputentur. Sed non hoc est quod volo ; illud intueor, principes, qui in domo regnatrice, et ad spem successionis non dubiam nutriti sunt, ab educationis indulgentia et 376 IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. licentia depravatos, plerumque et minus capaces et minus moderatos evadere. Itaque optimos et ex- cellentissimos reges reperias, quos utraque fortuna erudit: talis apud nos. fuit Henricus septimus, et apud Gallos Ludovicus duodecimus; qui recenti memoria, et eodem fere tempore, non tantum a privata, sed etiam ab adversa et exercita fortuna, regnum accepere, atque (ille prudentia, hic justitia) floruere. Similis fuit et hujusce principis ratio; cujus initia et spes variavit fortuna, ut in principatu ad extremum erga illam constans et equabilis esset. Nam Elizabetha natalibus suis successioni destinata, deinde exheredata, tum posthabita fuit; eadem, regno fratris, fortuna magis propitia et serena, regno sororis magis turbida et ancipiti usa est. Neque tamen ex vinculis subito in regnum assumpta est, ut ab infortunio exacerbata intumesceret; sed libertati restituta, et exspectatione aucta, tum de- mum regnum, sine tumultu aut competitore, placide et felicissime obtinuit. Atque hec ideo adducimus, ut appareat, divinam providentiam, optimam princi- pem meditatam, per istiusmodi discipline gradus eam preparasse et extulisse. Neque sane natalium dignitati calamitas matris obesse debet ; cum preser- tim satis constet, Henricum octavum prius amori novo, quam ire adversus Annam, indulsisse ; ejusque regis natura et ad amores, et ad suspiciones pro- pensissima, et in iisdem usque ad sanguinem pre- ceps, posteritatis notam non effugiat. Adde, quod criminatione, vel persone ipsius, ad quem refereba- tur, nomine minus probabili, et tenuissimis conjectu- IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. iy bef ris innixa, circumventa erat; quod et fama, etiam tum, occulto, ut solet, murmure excepit, et Anna ipsa, celso animo et memorabili voce, sub tempus mortis sue protestata est: nacta enim nuntium (ut existimabat) et fidum et benevolum, eadem hora, qua ad mortem se parabat, hujusmodi mandata ad regem perferenda dedit: “ regem in ipsa novis honoribus cumulanda institutum suum optime ser- vare et perpetuo tueri ; cum illam primum, generosa stirpe ortam, sed nobilitatis titulis non insignitam, dignitate marchionisse ornasset, deinde in regni et thori consortium accepisset; et postremo, quia non restabat terreni honoris gradus altior, innocentem ad coronam martyrii evehere voluisset.” Atqui nun- tius ille ad regem, alio amore flagrantem, hoc per- ferre non ausus est; sed fama, veritatis vindex, ad posteros pertulit. ‘Atque non exigua pars felicitatis Elizabethe, etiam mensura, ac veluti curriculum ipsum regiminis sui nobis visum est: non tantum quia diuturnum, sed quia spatium illud etatis suze occupavit, quod rerum moderamini, et habenis regni flectendis et moliendis, aptissimum esset. Annos enim viginti quinque (qua etate curatura finitur) nata, cum regnare inciperet, ad septuagesinum etatis annum imperium produxit. Itaque, nec pupille detrimenta et aliena arbitria; nec rursus exacte et egre senec- tutis incommoda experta est. Senectus autem, etiam privatis, miseriarum satis ; sed regibus, preter com- munia etatis mala, adhuc status sui declinationes et inglorios exitus afferre solet. Nemo enim fere in 378 IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. regno ad multam et invalidam senectutem pertingit, quin aliquam imperii et existimationis diminutionem patiatur: cujus rei exemplum maxime eminet in Philippo secundo rege Hispaniarum, principe poten-. tissimo et imperandi peritissimo ; qui extremis suls temporibus, et fessa eetate, hoc quod diximus penitus sensit: ideoque prudentissimo consilio se rerum con- ditioni submisit, territoriis in Galliis acquisitis se ipse mulctavit, pacem ibidem firmavit, alibi tentavit ut res compositas atque integra omnia posteris relin- queret. Contra, Elizabethe fortuna tam constans et valida fuit, ut nec ulla rerum declinatio vergen- tem certe, sed tamen adhuc vigentem, zetatem seque- retur : atque insuper, in signum felicitatis sua certis- simum, non prius diem obierit, quam de defectione in Hibernia prospero prelii eventu decretum esset ; ne gloria ejus aliqua ex parte deformata et imper- fecta videretur. Et etiam illud cogitandum censeo, in quali populo imperium tenuerit: si enim in Pal- myrenis, aut Asia imbelli et moll, regnum sortita esset, minus mirandum fuisset; cum effceminato po- pulo feemina princeps competeret: verum im An- glia, natione ferocissima et bellicosissima, omnia ex nutu foemina moveri et cohiberi potuisse, summam merito admirationem habet. Neque hec inclinatio populi sui, belli cupida, et pacem egre tolerans, obfuit, quo minus perpetuis suis temporibus pacem coleret et teneret. Atque hance ejus voluntatem cum successu conjunctam inter maximas ejus laudes pono. Hoc enim etati sue felix, hoc sexui decorum, hoc conscientie salutare IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. 319 fuit. Tentata paulisper, circa decimum regni sui annum, in partibus borealibus rerum commotio, sed statim sopita et exstincta est. Reliqui anni interna pace, eaque secura atque alta, floruere. Pacem autem florentissimam judico, duabus de causis ; qux ad meritum pacis nihil faciunt, ad gloriam maxime : una, quod vicinorum calamitatibus, veluti flammis lucentibus, magis fiebat conspicua et illustrata; al- tera, quod commodis pacis armorum honor non de- fuit; cum celebritatem nominis Anglici in armis et re militari per multa decora non solum retineret, sed etiam augeret. Nam et auxilia in Belgium, Galliam, et Scotiam missa; et navales expeditiones suscepte in Indias; atque ex illis nonnulle per universi globi terrarum ambitum facte, et classes in Lusitaniam, et ad oras Hispaniz infestandas sub- miss ; et rebelles in Hibernia sepius concisi et domiti, nihil aut de virtute bellica gentis nostre remitti, aut de ejusdem fama et honore deperire, sinebant. Aderat etiam glorie meritum, quod et regibus vicinis tempestivis ab ipsa auxiliis regnum conserva- _. tum sit; et populis supplicibus, pessimo principum consilio, ministrorum suorum crudelitati, et plebis furori, et omni lanienz et vastitati relictis et fere devotis, levamentum malorum datum est; per quod res eorum adhuc stetere. Nec minus consiliis, quam auxiliis, benefica et salutaris princeps fuit: ut que regem Hispaniarum toties de lenienda in subditos suos in Belgio ira, et illis suo imperio sub _ tolerabili aliqua conditione restituendis, interpellavit : et reges 380 IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. Gallie perpetuis et repetitis monitis de edictis suis, pacem spondentibus, observandis, maxima fide solicitavit. Non negaverim consillo ejus successum defuisse : neque enim prius illud sivit fatum Europe commune ; ne forte ambitio Hispanie, veluti carcer- ibus liberata, in regnorum et rerumpublicarum orbis Christiani detrimentum (ut tunc res erant) se effun- deret: hoc etiam posterius non sivit sanguis tot in- nocentium, cum uxoribus et liberis, ad focos et cu- bilia sua per infimam plebis fecem, ut belluas quas- dam publica auctoritate et animatas et armatas et missas, effusus; qui ut regnum, tam nefario scelere obligatum, mutuis cadibus et contrucidatio- nibus expiaretur, in ultionem poscebat. Illa tamen utcunque officium foederate et prudentis et benevole prestitit. Alia etiam subest causa, cur pacem ab Elizabetha cultam et conservatam admiremur: ea nimirum, quod non a temporum inclinatione, sed ab ejus pru- dentia et rebus bene ordinatis, pax ista profecta sit. Nam cum et interna factione ob causam religionis laboraret, et hujus regni robur et presidium univer- se Europe instar propugnaculi esset, adversus regis Hispania illis teraporibus formidabilem et exundan- tem ambitionem et potentiam, belli materia non defuit; verum ipsa et copiis et consiltis superfuit. Istud eventus docuit maxime memorabilis inter res gestas nostri seculi universas, si felicitatem spectes. Nam cum classis Hispanica, tanto rerum tumore et totius Europe terrore et exspectatione, et tanta victoria fiducia, freta nostra sulcaret, nec navicu- IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. 381 Jam aliquam in mari accepit, nec villulam aliquam incendio vastavit, nec littus omnino attigit: sed prelio fusa, misera fuga et crebris naufragiis dissi- pata est, atque pax Anglico solo et finibus immota et inconcussa mansit. Nec minus felix in conjuratorum insidiis devi- tandis, quam in copils hostilibus devincendis et propulsandis, fuit: non pauce enim contra vitam ejus conspirationes factz, felicissime et patefacte et disturbate sunt: neque ex eo vita ejus magis trepida aut anxia; non stipatorum numerus auctus; non tempus intra palatium actum et rarus in pub- licum processus; sed secura et fidens, et, potius liberationis a periculo, quam periculi ipsius memor, nihil de consuetudine sua pristina vivendi mu- tavit, | Etiam illud notatu dignum videtur, qualia tem- pora fuerunt in quibus floruit. Sunt enim quedam secula tam barbara et rerum nescia, ut homines, tanquam animalium greges, imperio coércere nil magnum fuerit. Heec autem princeps in tempora eruditissima et excultissima incidit; in quibus emi- nere et excellere non, absque maximis ingenii doti- bus et singulari virtutis temperamento, dabatur. Etiam imperia fceminarum nuptiis fere obscurantur, laudesque et acta in maritos transeunt: illis autem, que innupte degunt, propria et integra gloria manet. In illam vero hoc’ magis cadit, quod nullis imperii adminiculis, nisi que ipsa sibi comparaverat, fulciebatur: non frater uterinus aderat non patruus, non alius quispiam familia et stirpe regia, qui par- 382 IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. ticeps el curarum et dominationis subsidium esset. Sed et eos, quos ipsa ad honores evexerat, ita et co- hibuit, et commiscuit, ut singulis maximam compla- cendi solicitudinem injiceret: atque ipsa semper sui juris esset. Orba sane fuit, nec stirpem ex se reli- quit, quod etiam felicissimis contigit, Alexandro Magno, Julio Cesari, Trajano, aliis: et semper varie jactatum, et in contrarias partes trahi et dis- putari solet; cum alii hoc in diminutionem felicitatis accipiant, ne forte homines supra mortalem conditio- nem bearentur, si et in individuo, et in speciei pro- pagatione, felices essent; alii autem in cumulum felicitatis rem vertant, quod ea demum felicitas com- pleta videatur, in quam fortune nil amplius liceat ; quod, si posteri sint, fieri non potest. Aderant eiet externa; statura procera; cor- poris decora compages ; summa dignitas orls cum suavitate ; valetudo maxime prospera. Superest et illud, quod ad extremum valens et vigens, nec for- tune commutationes nec senectutis mala experta, eam, quam tantopere sibi votis precari solebat Augustus Cesar, euthanasiam facili et lent obitu sortita sit. Quod etiam de Antonio Pio, impe- ratore optimo celebratur; cujus mors somni alicujus suavis et placidi imaginem habebat. Similiter et in Elizabethe morbo nil atrox, nil omninosum, nil ab humana natura alienum erat. Non desiderio vite, non morbi impatientia, non doloris cruciatibus tor- quebatur : nullum aderat symptoma dirum aut foe- dum ; sed omnia ejus generis erant, ut nature fragi- litatem potius, quam corruptionem aut dedecus IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH X. 383 ostenderent. Paucos enim ante obitum dies, ex corporis nimia siccitate, et curis, que regni culmen sequuntur, attenuata, nec unquam mero aut uberi- ore dizta irrigata, nervorum rigore perculsa, vocem tamen (quod fieri non solet in ejusmodi morbo), et mentem, et motum, licet tardiorem et hebetiorem retinuit. Atque is persone ejus status paucis diebus tantum duravit ; ut non tanquam actus vite novissi- mus, sed tanquam primus gradus ad mortem fuerit: nam imminutis facultatibus in vita diu manere, mise- rum habetur, sed a sensu paulatim sopito ad mor- tem properare, placida et clemens vite clausula est. Addo et illud in felicitatis ejus cumulum insig- nem; quod non tantum nomine proprio, sed et ministrorum status virtute, felicissima fuit. Tales enim viros nacta est, quales fortasse hac insula ante eum diem non peperit. Deus autem, regibus favens, etiam spiritus ministrorum excitat et ornat. Restant felicitates posthume due, iis que vivam comitabantur fere celsiores et augustiores: una suc- cessoris, altera memorize. Nam successorem sortita est eum, qui licet et mascula virtute, et prole, et nova imperii accessione, fastigium ejus excedat et obumbret ; tamen et nomini et honoribus ejus faveat, et actis ejus quandam perpetuitatem donet: cum nec ex personarum delectu, nec ex institutorum or- dine, quicquam magnopere mutaverit: adeo ut raro filius parenti, tanto silentio atque tam exigua muta- tione et perturbatione, successerit. Memoria autem 384 IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. ejus, ita et in ore hominum, et in animis viget, ut, per mortem exstincta invidia, atque incensa fama, felicitas memorize cum felicitate vitae quodammodo certet. Nam si qua ex studio partium et dissensi- one religionis vagatur fama factiosa (que tamen ipsa jam timida videtur, et consensu victa), ea et sincera non est, et perennis esse non potest. Atque ob eam causam precipue hec, qualia sunt, de felicitate ejus et divini favoris notis, collegi; ut malevolus aliquis tantis Dei benedictionibus suas maledictiones inserere vereatur. Si quis autem ad hec, ut ille ad Cesarem, ‘‘ Que miremur, habemus: sed que lau- 99 demus, expectamus ;” sane existimo veram admirati- onem quendam laudis exccssum esse. Neque ea, quam descripsimus, felicitas ulli evenire potest, nisi qui et a divina gratia eximie sustineatur atque fovea- tur; ac etiam moribus et virtute hance fortunam sibi aliqua ex parte finxerit. Sed tamen visum est pauca admodum, que ad mores pertinent, adjungere, in ils solummodo, qua iniquiorum sermonibus maxime aditum et fomitem preebere videntur. Fuit Elizabetha in religione pia et moderata, et constans, ac novitatis inimica. Atque pictatis in- dicia, licet in factis et rebus, quas gessit, maxime elucescant ; tamen et in vite ratione et consuetudine familiari adumbrata sunt. Liturgiis et divinis offi- cils, aut sacello solenniore, aut interiore raro abfuit. In Scripturis et patrum scriptis (pracipue beati Augustini) legendis, multum versata est. Preces quasdam ipsa ex occasione et re nata composuit. In Dei mentionem vel communi sermone incidens, IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. 385 fere semper Creatoris nomen addidit ; et oculos et vultum ad humilitatem et reverentiam quandam composuit, quod et ipse sepe notavi. Quod autem quidam vulgaverunt, eam minime mortalitatis me- morem fuisse, adeo ut nec de senectute, nec de morte, mentionem equo animo ferret, id falsissimum fuit ; cum ipsa sepissime, multis ante mortem annis, magna comitate, se vetulam diceret; et de inscrip- tione sepulchri, quid sibi maxime placeret, sermones haberet; cum diceret, sibi gloriam et splendidos titulos minime cordi esse ; sed lineam memorize unam aut alteram, que nomen ejus tantum, et virginitatem, et tempus regni, et religionis instaurationem, et pacis conservationem, brevi verborum compendio, signifi- caret. Verum est, cum, etate florenti et liberis procreandis habili, de successore declarando interpel- laretur, respondisse, “ Se linteum sepulchrale sibi vive ante oculos obtendi, nullo modo _passuram.” Attamen, non multis ante mortem annis, cum cogita- bunda esset, ac, ut verisimile est, de mortalitate sua meditaretur, ut quidam ex intimis sermonem in- tulisset, quod munera, et loca multa et magna in republica nimium diu vacarent, commotior et assur- gens; “Se certo scire suum locum ne tantillum temporis vacaturum,” dixit. Quod ad moderationem in religione attinet, herere videbimur, propter legum in subditos re- ligionis pontificize latarum severitatem: sed ea pro-— feremus, quze nobis et certo nota et diligenter notata sunt. Certissimum est, hunc fuisse istius principis animi sensum, ut vim conscientiis adhibere nollet; VOL. 11. . cc | 386 IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. sed rursus, statum regni sul pretextu conscientiz et religionis, in discrimen venire non permitteret. Ex hoc fonte, primum duarum religionum libertatem et tolerationem auctoritate publica in populo animoso et feroce, et ab animorum contentione ad manus et arma facile veniente, admittere, certissimam perniciem judicavit. Etiam in novitate regni, cum omnia sus- pecta essent, ex preesulibus ecclesia quosdam magis turbidi et factiosi ingenil, auctoritate legis accedente, sub custodia libera habuit: reliquis utriusque ordinis, non acri aliqua inquisitione molesta, sed benigna conniventia, presidio fuit. Hic primus rerum status. Neque de hac clementia, licet excommunicatione Pil quinti provocata (que et indignationem addere, et oc- casionem prebere novi instituti potuit), quidquam fere mutavit; sed natura sua uti perseveravit. Nam, prudentissima foemina et magnanima, hujus- modi terrorum sonitu nil admodum commota est; secura de populi sui fide et amore, et de fac- tionis pontificie intra regnum ad nocendum virium tenuitate, non accedente hoste externo. At sub Vicesimum tertium regni sul annum, rerum commu- tatio facta est. Atque hec temporis distinctio, non commode ficta, sed in publicis actis expressa, ac veluti in ere incisa est. Neque enim ante annum eum, gravior aliqua poena per leges prius sancitas subditis pontificize religionis incubuit. Verum sub hoc tempus, ambitiosum et vastum Hispanie con- silium de hoc regno subjugando paulatim detegi coepit: hujus pars magna fuit, ut omnibus modis intra regni viscera factio a statu aliena, et rerum novarum cupida, excitaretur, que hosti invadenti IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETHA. 387 adhzreret. Ea ex dissentione religionis sperabatur ; itaque huic omni opera incumbendum statuebant, et, pullulantibus tune seminariis, sacerdotes in regnum immissi, qui studium religionis Romane excitarent et spargerent, vim excommunicationis Romane in fide subditorum solvenda docerent et inculcarent, et animos hominum novarum rerum exspectatione erige- rent et prepararent. Circa idem tempus, et Hibernia apertis armis tentabatur ; et nomen et regimen Elizabethe variis et sceleratis libellis proscindebatur : denique insolitus erat rerum tumor, pranuntius majoris motus. Ne- que sane dixerim, singulos sacerdotes in participa- tionem consilii assumptos, aut quid ageretur conscios, sed tantummodo prava aliene malitia instrumenta fuisse. Sed tamen hoc verum est, et multis con- fessionibus testatum, omnes fere sacerdotes, qui ab eo, quem diximus, anno, usque ad tricesimum Eliza- bethe annum (quo consilium Hispania, et pontificium, per memorabilem illum et classis et terrestrium co- piarum apparatum, executioni mandatum erat) in hoc regnum immissi erant, habuisse in mandatis inter functionis officia hoc insuper, ut, “ Non posse hec diutius stare; novam rerum faciem et conversionem non ita multo post conspicuam fore; cure esse et pontifici et principibus catholicis rem Anglicam, modo ipsi sibi non desint,” insinuarent. Etiam ex sacerdotibus nonnulli rebus et machinationibus, que ad status labefactionem et subversionem pertinebant, -manifeste se immiscuerant; et, quod maxime movit, per literas ex multis partibus interceptas, consilii 388 IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETHE. hujus et negotii ratio patefacta est ; in quibus scrip- tum erat, “ Vigilantiam regine et concilii sui circa catholicos elusum iri; illam enim ad hoc tantum intentam esse, ne quod caput, in persona alicujus nobilis aut viri primarii, catholicorum factioni se at- tolleret: at consilium jam tale adhiberi, ut per homines privatos atque ex inferiori nota, neque eos inter se conspirantes et conscios, per secreta confes- sionum omnia disponerentur et preparentur.” Atque he tum artes adhibebantur, hujusmodi hominibus (quod etiam nuper in casu non dissimili videre licuit) usitate et familiares. Hac tanta periculorum tem- pestate, lex quaedam necessitatis imposita est Eliza- beth, ut eam partem subditorum, que a se alienata, et per hujusmodi venena facta erat quasi insanabilis, atque interim ob vitam privatam a publicis muneribus | et expensis immunem ditesceret, gravioribus legum vinculis constringeret. Atque ingravescente “malo, cum origo ejus sacerdotibus seminariorum depu- taretur, qui in exteris partibus nutriti, et exterorum principum, hujus regni ex professo hostium, opibus et eleemosynis sustentati essent: et in locis versati, ubi ne nomen quidem ipsum Elizabethe, nisi ut heretice, excommunicate, et diris devote, audieba- tur; quique etsi non ipsi criminibus majestatis im- buti, at eorum, qui hujusmodi sceleribus operam dedissent, intimi agnoscerentur ; quique suis artibus et venenis ipsam catholicorum massam, antea magis dulcem et innoxiam, depravassent, et novo veluti fermento et perniciosa malignitate infecissent ; non alind inventum est remedium, quam ut hujusmcdi IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. 389 homines ab omni in hoc regnum aditu, sub poeena capitis, prohiberentur: quod tandem vicesimo sep- timo regni sui anno factum est. Neque ita multo post eventus Ipse, cum tanta tempestas hoc regnum adorta esset et totis viribus incubuisset, horum hominum invidiam et odium quidquam leniebat, sed potius auxit ; ac si omnem charitatem patrie exuis- sent. Ac postea sane, licet metus ab Hispania (qui hujus severitatis stimulus erat) consedisset aut re- mitteretur; tamen, cum et memoria preteriti tem- poris In animis et sensibus hominum alte infixa maneret, et leges semel factas, aut abrogare incon- stans, aut negligere dissolutum videretur, ipsa rerum vis Hlizabetham traxit, ut ad priorem rerum statum, qui ante vicesimum tertium regni sui annum erat, revertere sibi integrum non esset. Huc accessit quorundam in fisci commodis augendis industria; et ministrorum justiti#, qui non aliam patrie salu- tem, quam quee legibus continetur, introspicere aut intueri consueverunt, solicitudo; que quidem exe- cutionem legum poscebant et urgebant. Ipsa tamen (in naturae sua specimen manifestum) ita legum mucronem contudit, ut pauci pro numero sacerdotes capitali supplicio plecterentur. Neque hec defen- sionis loco dicta sunt, qua res iste non egent: cum et salus regni in hoc verteretur, et universe istius severitatis ratio et modus longe infra sanguinaria, et inter Christianos vix nominanda, eaque potius ab arrogantia atque malitia quam a necessitate pro- fecta, pontificiorum exempla steterit. Sed ejus, quod asseruimus, Memores, eam in causa religionis mode- 390 IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. ratam fuisse, et variationem, que fuit, non in natura sua, sed in temporibus exstitisse, demonstrasse nos existimamus. De constantia autem Elizabeth in religione ac ejus cultu, maximum argumentum est, quod religio- nem pontificiam, regno sororis auctoritate publica et multa cura impense et stabilitam et altas jam radices agentem, atque omnium, qui in magistrati- bus et cum potestate erant, consensu et studio firma- tam; tamen, quandoquidem nec verbo Dei, nec pri- mitive puritati, nec conscientiz sue consentanea esset, maximo animo et paucissimis adjumentis convulsit et abrogavit. Neque id preceps aut acri impetu, sed prudenter et tempestive fecit. Idque, tum ex aliis multis rebus, tum ex responso quodam suo per occasionem facto conjicere licet. Nam primis regni diebus, cum in omen et gratulationem novi principatus vincti (ut moris est) solverentur, accessit ad eam, ad sacellum tum pergentem, auli- cus quidam, qui ex natura et consuctudine jocandi, licentiam quandam sibi assumpserat: isque, sive ex motu proprio, sive a quodam prudentiore immissus, libellum supplicem ei porrexit, et in magna fre- quentia clara voce addidit, “ Restare adhuc quatuor aut quinque vinctos, idque immerito; illis se liber- tatem ut reliquis petere ; eos esse quatuor Evange- listas, atque etiam apostolum Paulum, qui diu ignota lingua, tanquam carcere, conclusi, inter po- pulum conversari non possent.” Cui illa pruden- tissime, “ Sciscitandum adhuc melius ab ipsis esse, utrum liberari vellent, necne.” Atque ita impro- IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. o9l visze quzstioni suspenso responso occurrit ; veluti omnia integra sibi servans. Neque tamen timide et per vices hee instillavit; sed ordine gravi et maturo, habito inter partes colloquio, et peractis regni comitiis; tum demum, idque intra orbem unius anni vertentis, ita omnia, que ad ecclesiam pertinebant, ordinavit et stabilivit, ut ne punctum quidem ab illis ad extremum vite diem recedi pateretur. Quin et singulis fere regni comitiis, ne quid in ecclesiz disciplina aut ritibus innovaretur, publice monuit. Atque de religione hactenus. Quod si quis ex tristioribus leviora illa exagge- ret; quod coli, ambiri, quin et amoris nomine se celebrari et extolli sinebat, atque volebat, eaque ultra sortem setatis continuabat : hac tamen, si mol- lius accipias, admiratione et ipsa carere non possunt ; cum talia sint fere, qualia in fabulosis narrationibus inveniantur ; de regina quadam in insulis beatis ejus- que aula atque institutis, que amoris administratio- nem recipiat, sed lasciviam prohibeat: sin severius, habent et illa admirationem, eamque vel maximam, quod hujusmodi delici#, non multum fame, nil prorsus majestati ejus officerent ; nec imperium re- laxarent, nec impedimento notabili rebus et negotiis gerendis essent. Hujusmodi enim res se cum pub- lica fortuna commiscere haud raro solent. Verum, ut sermones nostros claudamus: fuit certe Ista princeps bona et morata; etiam talis videri voluit: vitia oderat, et se bonis artibus clarescere cupiebat. Sane ad mentionem morum illius, in mentem mihi venit quod dicam. Cum scribi ad legatum suum 392 IN FELICEM MEMORIAM ELIZABETH. jussisset de quibusdam mandatis, ad reginam matrem Valesiorum separatim perferendis; atque qul ab epistolis erat clausulam quandam inseruisset, ut le- gatus diceret, tanquam ad favorem aucupandum, « Esse nimirum ipsas duas feeminas principes, a qui- bus, in usu rerum et imperandi virtute et artibus, non minora, quam a summis virls, exspectarentur ;” comparationem non tulit, sed deleri jussit; “ Seque artes longe dissimiles, et instituta diversa ad impe- randum afferre,” dixit. Delectabatur etiam haud parum, si quis forte hujusmodi sermonem intulisset : “ Eam, etiamsi in privata et mediocri fortuna evum traduxisset, tamen non absque aliqua excellentize nota apud homines victuram fuisse ;” adeo nihil a fortuna sua ad virtutis laudem mutuare, aut trans- ferre volebat. Verum si in ejus laudes, sive morales sive politicas, ingrederer, aut in communes quasdam virtutum notas et commemorationes incidendum est, quod tam rara principe minus dignum; aut st propriam ipsis lucem et gratiam conciliare velim, in vite ejus historiam prolabendum, quod et majus otium et venam uberiorem desiderat. Ego enim hee paucis, ut potuil. Sed revera dicendum est ; non alium verum hujus foemine laudatorem inveniri posse, quam tempus: quod cum tam diu jam volvi- tur, nihil simile, in hoc sexu, quoad rerum civilium administrationem peperit. IMAGO CIVILIS JULII CAESARIS. Jutius CHSAR a principio fortuna exercita usus est, quod ei in bonum vertit; hoc enim illi fastum detraxit, nervos intendit. Animus ei inerat studio et affectu turbidus, judicio et intellectu admodum serenus : hocque indicat facilis illa sui explicatio, tum in rebus gerendis, tum in sermone. Nemo enim, aut celerius decernebat, aut magis perspicue Joquebatur : nil impeditum, nil involutum quis nota- ret. Voluntate autem et appetitu is erat, qui nun- quam partis acquiescebat, sed ad ulteriora semper tendebat: ita tamen, ut non immaturo fastidio, sed legitimis spatiis, transitus actionum gubernaret : semper enim perfectissimas clausulas acticnibus imponebat. Itaque ille, qui post tot victorias et tantam partam securitatem, reliquias belli civilis in Hispania non contempsit, sed presens subegit ; post extremum illud demum bellum civile confectum, et omnia undique pacata, expeditionem in Parthos continuo moliebatur. Erat proculdubio summa animi magnitudine, sed ea, que magis amplitudinem pro- priam, quam merita in commune, spiraret. Prorsus enim omnia ad se referebat,-atque ipse sibi erat fidissimum omnium actionum suarum centrum: quod Maximam ei et perpetuam fere felicitatem peperit. 394 IMAGO CIVILIS JULII CESARIS. Non enim patria, non religio, non officia, non neces- situdines, non amicitiz, destinata ejus remorabantur, vel in ordinem redigebant. Nec magnopere versus In eternitatem erat; ut qui nec statum rerum sta- biliret, nec quidquam egregium, vel mole vel in- stituto, fundaret vel conderet; sed veluti ad se cuncta retulit. Sic etiam ad sua tempora cogita- tionum fines recepit. Nominis tantum celebritate frui voluit, quod etiam sua id nonnihil interesse putaret. Ac in propriis certe votis, magis potentie, quam dignitati, studebat; dignitatem enim et fa- mam non propter se, sed ut instrumenta potenti, colebat. Itaque veluti naturali impetu, non morata aliqua disciplina ductus, rerum potiri volebat ; lisque magis uti, quam dignus videri: quod ei apud popu- lum, cui nulla inerat dignitas, gratiosum erat; apud nobiles et proceres, qui et suam dignitatem retinere volebant, id obtinuit nomen, ut cupidus et audax videretur. Neque multum sane a vero aberrarunt, cum natura audacissimus esset, nec verecundiam unquam, nisi ex composito, indueret. Atque nihilo secius ita ista efficta erat audacia, ut eum nec teme- ritatis argueret, nec fastidio homines enecaret, nec naturam ejus suspectam faceret; sed ex morum simplicitate quadam et fiducia, ac nobilitate ge- neris, ortum habuisse putaretur: atque in ceteris quoque rebus omnibus id obtinuit, ut minime cal- lidus aut veterator haberetur, sed apertus et verax. Cumque summus simulationis et dissimulationis ar- tifex esset, totusque ex artibus compositus, ut nihil nature sue reliquum esset, nisi quod ars probavis- IMAGO CIVILIS JULII CASARIS. 395 set; tamen nil artificii, nil affectionis appareret, sed natura et ingenio suo frui, eaque sequi existimaretur. Neque tamen minoribus et vilioribus artificiis et cautelis omnino obnoxius erat, quibus homines rerum imperiti, et qui non propriis viribus sed alienis facultatibus subnixi, ad auctoritatem suam tuendam uti necesse habent; utpote qui omnium actionum humanarum peritissimus esset, atque cuncta paulo majora ipse per se, non per alios transigeret. Invidiam autem exstinguere optime norat; idque vel dignitatis jactura consequi, non alienum a ratio- nibus suis duxit; veramque potentiam amplexus, omnem illam inanem speciem et tumidum appa- ratum potentise, equo animo, per totum fere vite cur- sum, declinavit et transmisit: donec tandem, sive satiatus potentia, sive adulationibus corruptus, etiam insignia potenti#, nomen regium et diadema, concu- pivit; quod in pernicem ejus vertit. Regnare autem jam usque a juventute meditatus est ; idque ei exem- plum Syllee, affinitas Marii, emulatio Pompeii, cor- ruptela et perturbatio temporum facile suggerebant. Viam autem sibi ad regnum miro ordine sterne- bat: primum per potentiam popularem et sediti- osam, deinde per potentiam militarem et impe- ratoriam. Nam initio sibi erant frangendz senatus opes et auctoritas, qua salva nemini ad immodica et extraordinaria imperia aditus erat. Tum demum evertenda erat Crassi et Pompeii potentia, quod nisi armis fieri non poterat. Itaque (ut faber for- tune sue peritissimus) primam structuram per largi- tiones, per judiciorum corruptelas, per renovationem 396 IMAGO CIVILIS JULII CASARIS. memorize C. Marii, et partium ejus (cum plerique senatorum et nobilium e Syllana factione essent), per leges agrarias, per seditiosos tribunos quos immit- tebat, per Catalin et conjuratorum insanias, quibus occulto favebat, per exilium Ciceronis, in cujus causa senatus auctoritas vertebatur, ac complures hujusmo- di artes, attollebat et evehebat : sed maxime omnium per Crassi et Pompeii, et inter se et secum, conjuncti- onem absolvebat. Qua parte absoluta, ad alteram continuo partem accingebatur, factus proconsul Gal- liarum in quinquennium, rursusque in alterum quin- quennium : atque armis, legionibus, et bellicosa et opulenta provincia potens et Italiae imminens. Neque enim eum latebat, postquam se armis et militari po- tentia firmasset, nec Crassum nec Pompeium sibi pa- rem futurum ; cum alter divitiis, alter fama et nomini confideret; alter «tate, alter auctoritate senesceret ; neuter veris et vigentibus preesidiis niteretur. Que omnia ei ex voto cessere ; presertim cum ipse singu- los senatores et magistratus, et denique omnes qui aliquid poterant, ita privatis beneficiis devinctos et obstrictos haberet, ut securus esset de aliqua conspi- ratione vel consensu adversus suos conatus ineundis, antequam aperte rempublicam invaderet. Quod cum et semper destinasset, et aliquando tandem fa- ceret, tamen personam suam non deponebat; sed ita se gerebat, ut equitate postulatorum, et simula- tione pacis, et successibus suis moderandis, invidiam in adversas partes torqueret ; seque, incolumitatis sue gratia, ad bellum necessarlum coactum prz se ferret. Cujus simulationis vanitas manifesto depre- IMAGO CIVILIS JULIL CAESARIS. iar sf hensa est, postquam, confectis bellis civilibus, regiam potestatem adeptus, omnibusque emulis, qui ali- quam ei solicitudinem injicere possent, e medio sub- latis, tamen de reddenda republica ne semel quidem cogitavit, neque hoc saltem fingere aut pretexere dignaretur. Quod liquido declarat, cupiditatem et propositum regni adipiscendi ei et semper fuisse, et ad extremum patuisse. Neque enim occasionem aliquam arripuit, sed ipse occasiones excitavit et ef- formavit. In bellicis autem rebus maxime ejus vir- tus enituit, que tantum valuit, ut exercitum non tan- tum duceret, sed et effingeret. Neque enim major el scientia affuit in rebus gerendis, quam in animis tractandis : neque id vulgari aliqua disciplina, que obsequium assuefaceret ad mandata, aut pudorem incuteret, aut severitatem usurparet; sed que miris modis ardorem et alacritatem adderet, et victoriam fere preriperet, queque militem erga ipsum plus conciliaret, quam libere reipublice conducebat. Cum autem in omni genere belli versatus esset, cum- que artes civiles cum bellicis conjungeret, nil tam improvisum ei accidebat, ad quod remedium paratum non haberet; et nil tam adversum, ex quo non utili- tatem aliquam derivaret. Persone autem sue debi- tas partes attribuit; ut quisedens in pretorio in mag- nis preliis omnia per nuntios administraret. [sx quo duplicem fructum capiebat ; ut et in discrimen rarius se committeret, atque ut cum res inclinare coepissent, prelium per ipsius presentiam, veluti nova auxilia, instauraretur. In omni autem apparatu et conatu bellico, non tantum ad exempla res gerebat, sed 398 IMAGO CIVILIS JULII C2ESARIS. nova et accomodata summa ratione comminiscebatur. Amicitias satis constanter, et singulari cum benefi- centia et indulgentia coluit. Amicorum tamen hujusmodi delectum fecit, ut facile appareret, eum inquirere, ut instrumenti, non impedimenti, loco amicitia eorum esset. Cum autem et natura et Insti- tuto ferretur ad hoc, ut non eminens inter magnos, sed imperans inter obsequentes esset, amicos sibi adjunxit humiles, sed industrios, quibus tpse omnia esset. Hinc illud, “Ita vivente Cesare moriar ;” et cetere id genus. Nobilium autem et equalium suorum amicitias ex usu suo adsciscebat: ex intimis autem neminem fere admittebat, nisi qui ex se omnia speraret. Quin et literis et doctrina medio- criter excultus fuit, sed ea, que ad civilem usum aliquid conferret. Nam et in historia versatus erat, et verborum pondera et acumina mire callebat; et cum multa felicitati sue tribueret, peritus astrorum videri voluit. Eloquentia autem ei nativa et pura erat. In voluptates propensus ac effusus erat, quod ei apud initia sua loco simulationis erat; nemo enim © periculum ab hujusmodi ingenio metuebat: volupta- tes autem suas ita moderabatur, ut nihil utilitati aut negotioruin summe officerent, et animo potius vigorem, quam languorem tribuerent. In mensa sobrius, circa libidines incuriosus, in ludis letus et magnificus. Talis cum esset, id ad extremum ei exitio fuit, quod ad principia sua incremento fuerat; id est, studium popularitatis. Nil enim tam populare est, quam ignoscere inimicis: qua, sive virtute, sive arte, ille perut. IMAGO CIVILIS AUGUSTI C/ESARIS. Aucusto Casarl, si cui mortalium, magnitudo animi inerat inturbida, serena, et ordinata: idque indicant res ille omnium maxime, quas ab ineunte adolescentia gessit. Nam qui ingenio commotiores sunt, 1 fere adolescentias per varios errores transi- gunt, ac sub mediam etatem demum se ostendunt: quibus autem natura est composita et placida, ii prima etiam etate florere possunt. Atque cum animi dotes, sicut et bona corporis, sanitate qua- dam, pulchritudine, et viribus contineantur et absol- vantur, fuit certe avunculo Julio viribus animi impar, pulchritudine et sanitate superior. Ile enim inqui- etus et incompositus (ut sunt fere ii qui comitiali morbo tentantur) se ad fines suos nihilominus sum- ma ratione expediebat; sed ipsos fines minime ordinaverat, sed impetu infinito, et ultra mortale appetens, ferebatur ad ulteriora: hic autem sobrius, et mortalitatis memor, etiam fines suos ordine admi- rabili descriptos et libratos habuisse visus est. Pri- mum enim, rerum potiri volebat ; deinde, id assequi, ut dignus eo fastigio existimaretur; dein etiam frui summa fortuna humanum esse ducebat; ad ex- 400 IMAGO CIVILIS AUGUSTI CZESARIS. tremum, addere se rebus, et imaginem et virtutem sul principatus seculis post se futuris imprimere et inferre meditabatur. Itaque prima etate potentiz, media dignitati, vergente voluptatibus, senectute memorie et posteritati, serviebat. | IN HENRICUM PRINCIPEM WALLLE ELOGIUM FRANCISCI BACONI. Henricus primogenitus Regis Magne Bri- wan. Mss. tanniz, Princeps Walliz, antea spe beatus, erie nunc memoria felix, diem suum obiit 6. Novemb. anno 1612. Is magno totius regni luctu et desi- derio exstinctus est, utpote adolescens, qui animos hominum nec offendisset nec satiasset. Excitaverat autem propter bonam indolem multiplices apud plurimos omnium ordinum spes, nec ob brevitatem vite frustraverat. Ilud imprimis accessit, quod in causa religionis firmus vulgo habebatur ; prudentio- ribus quoque hoc animo penitus insederat, ad- versus insidias conjurationum (cui malo zetas nos- tra vix remedium reperit) patri eum instar pra- sidii et scuti fuisse, adeo ut et religionis et regis apud populum amor in eum redundaret, et in esti- mationem jacture merito annumeraretur. Erat corpore validus et erectus, statura mediocri, decora membrorum compage, incessu regio, facie oblonga et in maciem inclinante, habitu plenior, vultu com- posito, oculorum motu magis sedato quam forti. Inerant quoque et in fronte severitatis signa, et in ore nonnihil fastus. Sed tamen si quis ultra exte- VOL. 11. DD 402 IN HENRICUM PRINCIPEM WALLIZ ELOGIUM. riora illa penetraverat, et eum obsequio debito et sermone tempestivo deliniverat, utebatur eo benigno et facili, ut alius longe videretur colloquio quam aspectu, talisque prorsus erat, qui famam sul exci- taret moribus dissimilem. Laudis et gloria fuit proculdubio appetens, et ed omnem speciem boni et auram decoris commovebatur; quod adolescenti pro virtutibus est. Nam et arma ei in honore erant ac viri militares; quin et ipse quiddam bellicum spi- rabat; et magnificentiz operum (licet pecunie alio- quin satis parcus) deditus erat: amator insuper antiquitatis et artium. Literis quoque plus honoris attribuit quam temporis. In moribus ejus nihil laudandum magis fuit, quam quod in omni genere officiorum probe institutus credebatur et congruus: fillus regi patri mire obsequens, etiam reginam multo cultu demerebat, erga fratrem indulgens ; sororem vero unice amabat, quam etiam (quantum potuit virilis forma ad eximiam virginalem pulchri- tudinem collata) referebat. Etiam magistri et edu- catores pueritia ejus (quod raro fierl solet) magna in gratia apud eum manserant. Sermone vero ob- sequil idem exactor et memor. Denique in quoti- diano vite genere, et assignatione horarum ad sin- gula vite munera, magis quam pro etate constans atyue ordinatus. Affectus ei inerant non nimium vehementes, et potius equales quam magni. Etenim de rebus amatoriis mirum in illa etate silentium, ut prorsus lubricum illud adolescentize suze tempus, in tanta fortuna, et valetudine satis prospera, absque IN HENRICUM PRINCIPEM WALLIE ELOGIUM. 403 aliqua insigninota amorum transigeret. Nemo re- periebatur in aula ejus apud eum prepotens, aut in animo ejus validus; quin et studia ipsa, quibus capiebatur maxime, potius tempora patiebantur quam excessus, et magis repetita erant per vices, quam quod exstaret aliquod unum, quod reliqua superaret et compesceret ; sive ea moderatio fuit, sive in natura non admodum precoci, sed lente maturescente, non cernebantur adhuc que prevalitura erant. Ingenio certe pollebat, eratque et curiosus satis et capax, sed sermone tardior et tanquam impeditus: tamen si quis diligenter observaverat ea, que ab eo profe- rebantur, sive questionis vim obtinebant, sive sen- tentiz, ad rem omnino erant, et captum non vul- garem arguebant; ut, in illa loquendi tarditate et raritate, judicium ejus magis suspensum videretur et anxium, quam infirmum aut hebes. Interim au- diendi miris modis patiens, etiam in negotiis, que in longitudinem porrigebantur ; idque cum atten- tione et sine tedio, ut raro animo peregrinaretur, aut fessa mente aliud ageret, sed ad ea, que dice- - bantur aut agebantur, animum adverteret atque applicaret ; quod magnam ei (si vita suppetisset) prudentiam spondebat. Certe in illius principis natura plurima erant obscura, neque judicio cujus- piam patefacienda, sed tempore, quod ei prereptum est. Attamen que apparebant, optima erant, quod famze satis est. Mortuus est zetatis suze anno deci- mo nono ex febri contumaci, que ubique, a magnis et insulanis fere insolitis siccitatibus ac fervoribus 404 IN HENRICUM PRINCIPEM WALLIZ ELOGIUM. orta, per estatem populariter grassabatur, sed raro funere; dein sub autumnum erat facta lethalior. * Addidit fama atrocior (ut ille ait) erga dominantium exitus suspicionem veneni. Sed cum nulla ejus rei exstarent indicia, presertim in ventriculo, quod pre- cipue a veneno pati sclet, is sermo cito evanuit. * Tacit. Annal. iv. 11. PARASCEVE AD HISTORIAM NATURALEM, ET EXPERIMENTALEM. OE eee Loe gee ee ee ee DESCRIPTIO HISTORIZ NATURALIS ET EXPERIMENTALIS, QUALIS SUFFICIAT, ET SIT IN ORDINE AD BASIN, ET FUNDAMENTA PHILOSOPHL® VERA. Quop Instaurationem nostram per partes edamus, in eo spectat, ut aliquid extra periculum ponatur. Non absimilis nos movet ratio, ut aliam quandam operis particulam jam in presenti subjungamus, et cum iis que supra absolvimus, una edamus. Ea est descriptio et delineatio historize naturalis et experi- mentalis, ejus generis, que sit in ordine ad conden- dam philosophiam; et complectatur materiam pro- bam, copiosam, et apte digestam ad opus interpretis quod succedit. Huic autem rei locus proprius foret, cum ad parascevas inquisitionis ordine deventum fuerit. Hoc autem prevertere, nec locum proprium exspectare, consultius nobis videtur ; quod hujusmodi historia, qualem animo metimur, et mox describemus, res perquam magne sit molis, nec sine magnis labori- bus et sumptibus confici possit; ut que multorum opera indigeat, et (ut alibi diximus) opus sit quasi regium. Itaque occurrit illud, non abs re fore expe- riri, si forte hac aliquibus aliis cure esse possint ; ita ut dum nos destinata ordine perficiamus, hec pars 408 PARASCEVE AD HISTORIAM que tam multiplex est et onerosa, etiam vivis nobis (si ita divine placuerit majestati) instrui et parari possit, aliis una nobiscum in id sedulo incumben- tibus; presertim cum vires nostra (si in hoc soli fuerimus) vix tantze provincia suflicere videantur. Etenim quee ad opus ipsum intellectus pertinent, nos marte nostro fortasse vincemus. At intellectus ma- terialia tam late patent, ut ea (tanquam per procu- ratores et mercatores) undique conquiri et impor- tari debeant. Accedit etiam illud, quod ceptis nostris vix dignum esse wstimemus, ut in re tall, que fere omnium industria pateat, nos ipsi tem- pus teramus. Quod autem caput rei est, ipsi nunc prestabimus: ut ejusmodi historize modum et descriptionem, qualis intentioni nostra satis- faciat, diligenter et exacte proponamus; ne ho- mines non admoniti aliud agant, et ad exemplum naturalium historiarum, que jam in usu sunt, se re- gant, atque ab instituto nostro multum aberrent. Illud interim, quod sepe diximus, etiam hoc loco precipue repetendum est: non si omnia omni- um extatum ingenia coivissent, aut posthac coie- rint ; non si universum genus humanum philosophie dedisset operam, aut dederit; et totus terrarum orbis nihil aliud fuisset, aut fuerit, quam academiz, et collegia, et schol virorum doctorum; tamen absque tall, qualem nunc preecipiemus, historia na- turali et experimentali, ullos, qui genere humano digni sint, progressus in philosophia et scientlis fieri potuisse, aut posse. Contra vero comparata et bene instructa hujusmodi historia, additis experi- NATURALEM, ET EXPERIMENTALEM. 409 mentis auxiliaribus et luciferis, que in ipso inter- pretationis curriculo occurrent, aut eruenda erunt; paucorum annorum opus futuram esse inquisitio- nem nature et scientiarum omnium. Itaque aut hoc agendum est, aut negotium deserendum. Hoc enim solo et unico modo fundamenta philosophie verze et active stabiliri possunt; et simul perspi- cient homines, tanquam ex profundo somno excitati, quid inter ingenii placita et commenta, ac veram et activam philosophiam intersit; et quid demum sit de natura naturam ipsam consulere. Primo igitur de hujusmodi historia conficienda precepta dabimus in genere; deinde particularem ejus figuram hominibus sub oculos ponemus : inse- rentes interdum non minus ad quid inquisitio aptan- da et referenda sit, quam quid queri debeat. Scili- cet, ut scopus rei bene intellectus et praevisus, etiam alia hominibus in mentem redigat, que a nobis for- tasse pratermissa erunt. Historiam autem istam Historiam Primam sive Historiam Matrem appel- lare consuevimus. SSeS i oe as ee APHORISMI DE CONFICIENDA HISTORIA PRIMA. APHORISMUS. I. Natur in triplici statu ponitur, et tanquam re- gimen subit trinum. Aut enim libera est, et cursu suo ordinario se explicat ; aut a pravitatibus et inso- lentiis materi, atque ab impedimentorum violentia de statu suo detruditur; aut ab arte et ministerio humano constringitur et fingitur. Atque primus ille status ad species rerum refertur ; secundus ad monstra; tertius ad artificialia. Etenim in artifici- alibus natura jugum recipit ab imperio hominis ; nunquam enim illa facta fuissent absque homine. At per operam et ministerium hominis conspicitur prorsus nova corporum facies, et veluti rerum uni- versitas altera, sive theatrum alterum. Triplex itaque est historia naturalis. Tractat enim aut na- turz libertatem, aut errores, aut vincula; ut non male eam partiri possimus, in historiam generatio- num, pretergenerationum, et artium; quarum postremam: etiam mechanicam et experimentalem appellare consuevimus. Nec tamen id precipimus, ut hee tria separatim tractentur. Quidni enim possint historia monstrorum in singulis speciebus 4.12 PARASCEVE AD HISTORIAM cum historia ipsarum specierum conjungi. I[tiam artificialia quandoque cum speciebus recte conjun- guntur, quandoque melius separantur. Quam- obrem e re nata de his consilium capere optimum est. Methodus enim iterationes et prolixitatem gignit, eque ubi nimia est, ac ubi nulla. II. Historia naturalis, ut subjecto (quemadmodum diximus) triplex, ita usu duplex est. Adhibetur enim aut propter rerum ipsarum cognitionem, que historia mandantur; aut tanquam materia prima philosophiz, atque vera inductionis supellex, sive sylva. Atque posterius hoc nune agitur; nunc, inquam, neque unquam antehac. Neque enim Aris- toteles, aut Theophrastus, aut Dioscorides, aut Caius Plinius, multo minus moderni, hunc finem (de quo loquimur) historie naturalis, unquam sibi proposuerunt. Atque in hoc plurimum est; ut qui partes scribendi historiam naturalem sibi posthac sumpserint, hoc perpetuo cogitent, atque animo agitent; se non lectoris delectationi, non utilitati ipsi, que ex narrationibus in presens capi possit, debere inservire; sed conquirere et comparare rerum copiam et varietatem, que veris axiomatibus confi- ciendis sufficiat. Hoc enim si cogitent, modum hujusmodi histori ipsi sibi prescribent. Finis enim regit modum. Ill. Quo autem majoris est hec res opere et laboris ; eo illam minus onerari superfluis consentaneum NATURALEM, ET EXPERIMENTALEM. 413 est. Tria itaque sunt, de quibus homines sunt plane admonendi, ut in illis parce admodum operam suam collocent; tanquam iis que massam operis in immensum augeant, virtutem parum aut nihil pro- moveant. Primo igitur facessant antiquitates, et citationes, aut suffragia auctorum ; etiam lites, et controversiz, et opiniones discrepantes; omnia denique philolo- gica. Neque enim citetur auctor, nisi in re dubia fidei; neque interponatur controversia, nisi in re magni momenti. Que vero ad ornamenta orationis, et similitudines, et eloquentie thesaurum, et hujus- modi inania spectant, omnino abjiciantur. Etiam que recipiuntur omnia, et ipsa proponantur breviter et strictim, ut nihil minus sint quam verba. Nemo enim, qui materialia ad adificia, vel nayes, vel hujusmodi aliquas structuras colligit et reponit, ea (officinarum more) belle collocat et ostentat, ut pla- ceant; sed in hoc tantum sedulus est, ut proba et bona sint, et ut in repositorio spatium minimum occu- pent. Atque ita prorsus faciendum est. Secundo, non multum ad rem facit Juxuria illa historlarum naturalium in descriptionibus et pic- turis specierum numerosis, atque earundem varietate curiosa. Hujusmodi enim pusille varietates nihil aliud sunt, quam lusus quidam nature, et lascivia, et prope ad individuorum naturam accedunt: atque habent peragrationem quandam in rebus ipsis amee- nam et jucundam; informationem vero ad scientias tenuem, et fere supervacuam. Tertio, missee plane faciende sunt omnes narra- 414 PARASCEVE AD HISTORIAM tiones superstitiose (non dico prodigiose, ubi me- moria earum reperietur fida et probabilis, sed super- stitios), et experimenta magiz ceremonialis. No- lumus enim philosophiz infantiam, cui historia na- turalis primam prebet mammam, fabulis anilibus assuescere. rit fortasse tempus (postquam in inquisitionem nature paulo altius penetratum sit) hujusmodi res leviter percurrendi ; ut si quid in illis fecibus hereat virtutis naturalis, ea extrahi et in usum condi possit. Interim seponende sunt. Etiam magi naturalis experimenta diligenter et cum se-. veritate ventilanda sunt, antequam_ recipiantur; presertim illa, qua ex vulgaribus sympathiis et an- tipathiis, magna cum socordia et facilitate credendi simul et fingendi, derivari solent. Neque nil, aut parum actum est, in exoneranda historia naturali tribus his (que diximus) rebus superfluis, que alias volumina impleture fuissent. Neque tamen hic finis. A%que enim requiritur in opere magno, ut, tam ea que recipiuntur succincte scribantur, quam ut superflua abscindantur : licet nemini dubium esse possit, quin hujusmodi castitas et brevitas delectationem multo minorem, tum legenti, tum scribenti, prebitura sit. Verum illud semper in- culcandum est ; hoc quod paratur, horreum esse tan- tummodo et promptuarium rerum; in quo non manendum, aut habitandum sit cum voluptate, sed eo descendendum, prout res postulat, cum aliquid ad usum sumendum sit, circa opus interpretis quod succedit. NATURALEM, ET EXPERIMENTALEN, 415 ly. In historia quam requirimus et animo destina- mus, ante omnia videndum est, ut late pateat, et facta sit ad mensuram universi. Neque enim are- tandus est mundus ad angustias intellectus (quod adhuc factum est), sed. expandendus intellectus, et laxandus, ad mundi imaginem recipiendam, qualis invenitur. Istud enim, respicere pauea, et pronun- tiare secundum pauca, omnia perdidit. Restmentes igitur partitionem, quam paulo ante fecimus, historiz naturalis (quod sit generationum, przetergeneratio- num, et artium), historize generationum constituimus partes quinque. Sit prima, ztheris et ccelestium. Secunda, meteororum et regionum (quas vocant) aéris ; tractuum videlicet a luna usque ad superfici- em terre; cul etiam parti cometas cujuscunque generis, tum sublimiores, tum humiliores, utcunque se habeat rei veritas, ordinis causa assignamus. Ter- tia, terre et maris. Quarta, elementorum (que vocant) flamme, sive ignis, aéris, aque, et terre. Elementa autem eo sensu accipi volumus, ut intelli- gantur non pro primordiis rerum, sed pro corporum naturalium massis majoribus. Ita enim natura rerum distribuitur, ut sit quorundam corporum quantitas, sive massa, universo perquam magna; quia scilicet ad schematismum eorum requiritur textura materia facilis et obvia; qualia sunt ea quatuor (que diximus) corpora: at quorundam aliorum corporum sit quantitas in universo parva, et parce suppeditata, propter texturam materia valde 416 PARASCEVE AD HISTORIAM dissimilarem, et subtilem, et in plurimis determina- tam, et organicam; qualia sunt species rerum naturalium, metalla, plantee, animalia. Quare prius genus corporum collegia majora, posterius collegia minora appellare consuevimus. At collegiorum istorum majorum est pars historia quarta, sub no- mine elementorum, ut diximus. Neque vero con- funditur pars quarta cum secunda aut tertia in hoc, quod in singulis mentionem aéris, aqua, terre fecimus. In secunda enim et tertia recipitur historia eorum, tanquam mundi partium integralium, et quatenus pertinent ad fabricam et configurationem universi; atin quarta continetur historia substan- tie et nature ipsorum, que in singulis eorum parti- bus similaribus viget, nec ad totum refertur. Quinta denique pars historia collegia minora sive species continet ; circa quas historia naturalis hactenus precipue occupata est. Historiam vero pretergenerationum quod at- tinet, jamdudum a nobis dictum est, quod illa cum historia generationum commodissime conjungi pos- sit; ea scilicet, qua sit prodigiosa tantum, et na- turalis. Nam superstitiosam miraculorum historiam (cujuscunque sit generis) omnino relegamus in trac- tatum proprium ; neque ipsum jam inde a principio suscipiendum, sed paulo post, quando altius in na- ture inqisitionem penetratum fuerit. At historiam artium, et nature ab homine verse et immutate, sive historiam experimentalem, trip- licem constituimus. Aut enim deprompta est ex artibus mechanicis ; aut ex operativa parte scientia- NATURALEM, ET EXPERIMENTALEM. 417 rum Jiberalium; aut ex practicis compluribus et experimentis, que in artem propriam non coalue- runt; immo qua quandoque ex vulgatissima experi- entia occurrunt, nec artem omnino_ desiderant. Quamobrem, si ex his omnibus, que diximus, genera- tionibus, pretergenerationibus, artibus et experimen- tis confecta fuerit historia; nihil pretermissum videtur, per quod sensus ad informandum intellec- tum instrui possit. Neque igitur amplius intra circulos paruos (veluti incantati) subsultabimus, sed mundi pomeeria circuitione zequabimus. Vv Inter partes eas quas diximus historia, maximi usus est historia artium; propterea quod ostendat res in motu, et magis recta ducat ad praxin. Quin- etiam tollit Jarvam et velum a rebus naturalibus, quee plerumque sub varietate figurarum et apparen- tie externze occultantur; aut obscurantur. Deni- que vexationes artis sunt certe tanquam vincula et manice Protei, que ultimos materi nixus et conatus produnt. Corpora enim perdi, aut annihilari nolunt ; sed potius in varias formas se mutant. Itaque circa hanc historiam, licet mechanicam (ut videri possit) et minus liberalem, (missa arrogantia et fastu) sum- ma est adhibenda diligentia. Rursus, inter artes preferuntur ex, que corpora naturalia et rerum materialia exhibent, alterant, et preparant; ut agricultura; coquinaria; chymica ; tinctoria; opificia vitri, esmaltz, sacchari, pulveris VOL. 11. EE 418 PARASCEVE AD HISTORIAM pyril, ignium artificialium, papyri, et hujusmodi. Jejunioris autem sunt usus, que precipue consistunt in motu subtili manuum, et instrumentorum ; quales sunt textoria; fabrilis; architectura; opificia molen- dinorum, horologiorum, cum similibus; licet et istee nullo modo negligende sint ; tum quia in illis occur- runt multa, que ad corporum naturalium alterationes spectant ; tum quia accurate informant de motu lati- onis, que res est magni prorsus ad plurima moment. Verum in congerie universa istius artium historie, illud omnino monendum est, et penitus memorize mandandum; recipienda esse experimenta artium, non solum ea que ducunt ad finem artis, sed etiam que ullo modo interveniunt. Exempli gratia, quod locust, aut cancri cocti, cum prius colorem luti re- ferrent, rubescant, nihil ad mensam: sed hec ipsa in- stantia tamen non mala est, ad inquirendam natu- ram rubedinis; cum idem eveniat etiam in lateribus coctis. Similiter, quod carnes minori mora saliantur hyeme quam estate, non eo tantum spectat, ut coquus cibos bene et quantum sufficit condiat; sed etiam instantia bona est ad indicandam naturam, et impressionem frigoris. Quamobrem toto (quod alunt) ccelo erraverit, qui intentioni nostrz satisfieri existimaverit, si artium experimenta colligantur, hujus rei solum gratia, ut hoc modo artes singule melius perficiantur. Licet enim et hoc non prorsus contemnamus in multis; tamen ea plane est mens nostra, ut omnium experimentorum mechanicorum rivuli in philosophie pelagus undequaque fluant. Delectus autem instantiarum in unoquoque genere NATURALEM, ET EXPERIMENTALEM. 419 eminentiorum (quas maxime et diligentissime con- quirere oportet, et quasi venari) ex preerogativis in- stantiarum petendus est. VI. Resumendum etiam est hoc loco, quod in apho- rismis 99. 119.120. libri primi fusius tractavimus ; hic vero, precepti more, breviter imperare sufficiat : hoc est, ut recipiantur in hanc historiam; primo res vulgatissimz, quales quis supervacuum putaret scrip- to inserere, quia tam familiariter note sunt; dein, res viles, illiberales, turpes (omnia enim munda mundis; et si lucrum ex lotio boni odoris sit, multo magis Jumen et informatio ex re qualibet); etiam res leves et pueriles (nec mirum, repuerascendum enim plane est); postremo, res que nimia cujusdam subtilitatis esse videntur, quod in se nullius sint usus. Neque enim (ut jam dictum est) que in hac historia proponentur, propter se congesta sunt: itaque neque dignitatem eorum ex se metiri par est, sed quatenus ad alia transferri possint, et influant in philosophiam. VII. Illud insuper precipimus, ut omnia in naturali- bus, tam corporibus quam virtutibus (quantum fieri potest), numerata, appensa, dimensa, determinata proponantur. Opera enim meditamur, non specu- lationes. Physica autem et mathematica bene com- mista, generant practicam.. Quamobrem exacte re- stitutiones et distantiza planetarum, in_ historia celestium ; terre ambitus, et quantum occupet in 420 PARASCEVE AD HISTORIAM superficie respectu aquarum, in historia terre et ma- ris; quantam compressionem aér patiatur absque forti antitypia,in historia aéris; quantum in metallis alte- rum alteri preeponderet, in historia metallorum ; et in- numera id genus perquirenda, et perscribenda sunt. Cum vero exacte proportiones haberi non possint, tum certe ad zstimativas aut comparativas indefini- tas confugiendum est. Veluti (si forte calculis as- tronomorum, de distantiis, diffidimus) quod luna sit infra umbram terre; quod Mercurius sit supra lunam; et hujusmodi. Etiam cum mediz propor- tiones haberi non possint, proponantur extreme: veluti, quod languidior magnes attollat ferrum ad tale pondus, respectu ponderis ipsius lapidis; et quod maxime virtuosus, etiam ad rationem sexage- cuplam; quod nos in armato magnete admodum parvo fieri vidimus. Atque satis scimus istas instan- tias determinatas non facile aut seepe occurrere; sed in ipso interpretationis curriculo, tanquam auxiliares, (quando res maxime postulat) debere exquiri. Ve- runtamen si forte occurrant, modo non progressum conficiendz naturalis historia nimis remorentur, etiam in ipsam eas inserere oportet. VIll. Fidem vero eorum, que in historia sunt recipi- enda, quod attinet ; necesse est ut illa sint aut fidei certe, aut fidei dubie, aut fidei damnate. Atque prius genus simpliciter est proponendum. Secundum cum nota ; viz. per verbum “traditur,” aut “referunt,” aut “ audivi ex fide-digno,” et hujusmodi. Nam argu- NATURALEM, ET EXPERIMENTALEM. 421 menta fidei in alterutram partem, nimis operosum foret adscribere: et proculdubio scribentem nimis remorabitur. Neque multum etiam refert, ad id quod agitur: quoniam (ut in aphorismo 118. Lib. 1. diximus) falsitatem experimentorum, nisi ea ubique scateant, veritas axiomatum paulo post convincet. Attamen si instantia fuerit nobilior, aut usu ipso, aut quia alia multa ex illa’ pendere possint, tum certe nominandus est auctor : neque id nude tantum, sed cum mentione aliqua, utrum ille ex relatione, aut exscriptione (qualia sunt fere, que scribit C. Plinius), aut potius ex scientia propria illa affirma- verit: atque etiam utrum fuerit res sui temporis, an vetustior ; insuper, utrum sit tale quippiam, cujus necesse foret ut multi essent testes, si verum foret; denique, utrum auctor ille fuerit vaniloquus et levis, an sobrius et severus; et similia, que faciunt ad pondus fidei. Postremo res damnatze fidei, et ta- men jactatas et celebratas, quales, partim neglectu, partim propter usum similitudinum, per multa jam secula invaluerunt (veluti, quod adamas liget mag- netem, allium enervet, electrum omnia trahat preter ocymum, et alia multa hujusmodi), oportebit non silentio rejicere, sed verbis expressis proscribere, ne illa amplius scientiis molesta sint. Preeterea non abs re fuerit, si forte origo vanita- tis aut credulitatis alicujus occurrat, illam notare: veluti, quod herbee satyrio attributa sit vis ad exci- tandam venerem, quia radix scilicet in figuram testi- culorum efformata sit: cum revera hoc fiat, quia ad- nascitur annis singulis nova radix bulbosa, adherente 422 PARASCEVE AD HISTORIAM radice anni prioris, unde didymi illi. Manifestum autem hoc est, quod nova radix semper inveniatur solida et succulenta, vetus emarcida et spongiosa Quare nil mirum, si altera mergatur in aqua, altera natet : quod tamen pro re mira habetur, et reliquis ejus herbee virtutibus auctoritatem addidit. Tx Supersunt additamenta quedam historie natu- ralis utilia, quaeque eam magis commode inflectere et aptare possint ad opus interpretis, quod succedit. Illa, quinque sunt. Primum, questiones (non causarum dico, sed facti) adjicienda sunt, ut inquisitionem ulteriorem provocent et sollicitent : ut, in historia terre et maris, utrum Mare Caspium fluat et refluat, et quali hora- rum spatio; utrum sit aliqua continens Australis, an potius insule ; et similia. Secundo, in experimento aliquo novo et subtili- ore, addendus est modus ipse experimenti, qui adhi- bitus est: ut liberum sit hominum judicium, utrum informatio per experimentum illud sit fidum aut fallax ; atque etiam excitetur hominum industria ad exquirendos modos (si fierl possit)magis accuratos. Tertio, si quid subsit in aliqua narratione dubii vel scrupuli, id supprimi aut reticeri omnino nolumus ; sed plane et perspicue adscribi, nota aut moniti loco. Cupimus enim historiam primam, veluti facto sacra- mento de veritate ejus in singulis, religiosissime conscribi; cum sit volumen operum Dei, et (quan- tum inter majestatem divinorum, et humilitatem NATURALEM, ET EXPERIMENTALEM. 4.23 terrenorum collationem facere liceat) tanquam scrip- tura altera. Quarto, non abs re fuerit observationes quando- que adspergere (id quod C. Plinius fecit): veluti in historia terre et maris; quod terrarum figura (qua- tenus adhuc cognita est) respectu marium, sit ad austrum angusta et veluti acuminata, ad septentrio- nes lata et ampla; marium, contra, et quod oceani magni intersecent terras alveis exporrectis inter au- strum et septentriones, non inter orientem et occi- dentem, nisi forte in extremis regionibus polaribus. Etiam canones (qui nil aliud sunt quam observa- tiones generales et catholice) optime adscribuntur : veluti in historia ccelestium ; quod Venus nunquam distat a sole plus partibus 46. Mercurius, 23. et quod planetz, qui supra solem locantur, tardissime moveant, cum longissime a terra absint: planete infra solem, celerrime. Aliud insuper observationis genus adhibendum ; quod nondum in usum venit, licet sit haud exigui momenti. Illud tale est : nempe, ut subjungantur lis que sunt, ea quee non sunt. Ve- luti, in historia coelestium, quod non inveniatur stella oblonga vel triangularis ; sed quod omnis stella sit globosa: vel globosa simpliciter, ut luna; vel ad aspectum angulata sed in medio globosa, ut relique stellee ; vel ad aspectum comata, et in medio globo- sa, ut sol: aut quod stelle nullo prorsus spargantur ordine ; ut non inveniatur vel quincunx, vel quadran- gulum, nec alia figura perfecta (utcunque impo- nantur nomina delte, corone, crucis, quadrigarum, etc.) ; vix etiam linea recta, nisi forte in cingulo et pugione Orionis. 4.2.4 PARASCEVE AD HISTORIAM Quinto, juvabit fortasse nonnihil querentem, quod credentem prorsus pervertat et perdat: viz. ut opiniones, que nunc recepte sunt, cum earum varietate et sectis, brevi verborum complexu, et tan- quam in transitu recenseantur; ut intellectum vel- licent et nihil amplius. X. Atque hee sufficient, quatenus ad precepta ge- neralia: que si diligenter observentur, et finem recta petet hoc opus historiz, nec excrescet supra modum. Quod si etiam, prout circumscribitur et limitatur, vastum opus alicui pusillanimo videri possit, is in bibliothecas oculos convertat; et inter alia, corpora juris civilis aut juris cannonici ex una parte spectet, et commentarios doctorum et juriscon- sultorum ex altera; et videat quid intersit quoad molem et volumina. Nobis enim (qui, tanquam scribe fideles, leges ipsas nature et nil aliud excipi- mus et conscribimus) brevitas competit, et fere ab ipsis rebus imponitur. Opinionum autem, et placi- torum, et speculationum non est numerus neque finis. Quod vero, in distributione operis nostri, mentio- nem fecimus cardinalium virtutum in natura; et quod etiam harum historia, antequam ad opus inter- pretationis ventum fuerit, perscribenda esset; hujus rei minime obliti sumus, sed eam nobis ipsis reserva- vimus: cum de aliorum industria in hac re, prius- quam homines cum natura paulo arctius consuescere inceeperint, prolixe spondere non audeamus. Nunc ita- NATURALEM, ET EXPERIMENTALEM. 4.25 que ad delineationem historiarum particularium ve- ‘niendum. Verum, prout nunc negotiis distringimur, non ulterius suppetit otium, quam ut catalogum tantum historiarum particularium secundum capita subjun- gamus. Enimvero cum primum huic rei vacare possimus, consilium est in singulis, veluti interro- gando, docere; qualia sint circa unamquamque historiarum illarum potissimum inquirenda et con- scribenda, tanquam ea que ad finem nostrum fa- clunt, instar topicorum quorundam particularium : vel potius, ut (sumpto exemplo a causis civilibus) in hac vindicatione magna sive processu, a favore et providentia divina concesso et instituto, per quem genus humanum jussum in naturam recuperare con- tendit, naturam ipsam et artes super articulos exa- minemus. CATALOGUS HISTORIARUM PARTICULARIUM, SECUNDUM CAPITA. 1. Histor1a Ceelestium; sive Astronomica. 2. Historia Configurationis Coeli et partium ejus, versus Terram et partes ejus: sive Cosmogra- phica. 3. Historia Cometarum. 4. Historia Meteororum Ignitorum. 5. Historia Fulgurum, Fulminum, Tonitruum, et Coruscationum. 6. Historia Ventorum, et Flatuum Repentinorum, et Undulationum Aéris. 7. Historia Iridum. . Historia Nubium, prout superne conspiciuntur. 9. Historia Expansionis Ceerulee, Crepusculi, plu- rium Solium, plurium Lunarum, Halonum, Co- lorum variorum Solis et Lune; atque omnis varietatis Coelestium ad aspectum, quz fit ratione medil. 10. Historia Pluviarum Ordinariarum, Procellosa- rum, et Prodigiosarum; etiam Cataractarum (quas vocant) Ceeli, et similium 11. Historia Grandinis, Nivis, Gelu, Pruine, Ne- bule, Roris, et similium. o.8) 428 CATALOGUS HISTORIARUM PARTICULARIUM, 12. Historia omnium aliorum Cadentium sive Descen- dentium ex alto, et superne generatorum. 13. Historia Sonituum in alto (si modo sint aliqui) preter Tonitrua. 14, Historia Aéris, in Toto, sive in Configuratione Mundi. 15. Historia Tempestatum, sive Temperamentorum Anni, tam secundum variationes Regionum, quam secundum accidentia Temporum, et periodos Annorum ; Diluviorum, Fervorum, Siccitatum, et similium. 16. Historia Terre et Maris; Figure et Ambitus ipsorum et Configurationis ipsorum inter se, atque Exporrectionis ipsorum in latum aut angustum ; Insularum Terre in Mari, Sinuum, Manuum Maris, et Lacuum salsorum in Terra, Isthmorum, Promontoriorum. 17. Historia Motuum (si qui sint) globi Terre et Maris; et ex quibus Experimentis illi colligi possint. 18. Historia Motuum majorum et Perturbationum in Terra et Mari; nempe Terre-Motuum et Tremo- rum et Hiatuum, Insularum de novo enascentium, Insularum fluctuantium, Abruptionum Terrarum per ingressum Maris, Invasionum et Illuvionum, et contra Desertionum Maris; Eruptionum Ignium e Terra, Eruptionum subitanearum Aquarum e Terra et similium. | 19. Historia Geographica Naturalis, Montium, Val- lium, Sylvarum, Planitierum, Arenarum, Paludum, Lacuum, Fluviorum, Torrentium, Fontium, et SECUNDUM CAPITA. 429 omnis diversitatis scaturiginis ipsorum, et similium ; missis Gentibus, Provinciis Urbibus, et hujusmo- di Civilibus. 20. Historia Fluxuum et Refluxuum Maris, Euri- porum, Undulationum et Motuum Maris ali- orum. 21. Historia ceterorum Accidentium Maris; Salsu- ginis ejus, Colorum diversorum, Profunditatis : et Rupium, Montium, et Vallium submarinorum, et similium. SEQUUNTUR HISTORLZ MASSARUM MAJORUM. 22. Historia Flamme, et I[gnitorum. 23. Historia Aéris, in Substantia, non in Configu- ratione. 24. Historia Aque, in Substantia, non in Configura- tione. 25. Historia Terre et diversitatis ejus, in Substan- tia, non in Configuratione. SEQUUNTUR HISTORIZ SPECIERUM. 26. Historia Metallorum perfectorum, Auri, Ar- genti; et Minerarum, Venarum, Marcasitarum eorundem: Operaria quoque in Mineris ipsorum. 27. Historia Argenti Vivi. 28. Historia Fossilium; veluti Vitrioli, et Sulphu- ris, etc. 29. Historia Gemmarum ; veluti Adamantis, Rubini, etc: | 30. Historia Lapidum ; ut Marmoris, Lapidis Lydu, Silicis, etc. 430 CATALOGUS HISTORIARUM PARTICULARIUM, 31. Historia Magnetis. 32. Historia Corporum Miscellaneorum, que nec sunt Fosilia prorsus, nec Vegetabilia; ut Salium, Succini, Ambre-grisez, etc. 33. Historia Chymica circa Metalla et Mineralia. 34. Historia Plantarum, Arborum, Fruticum, Her- barum: et Partium eorum, Radicum, Caulium, Ligni, Foliorum, Florum, Fructuum, Seminum, Lachrymarun, ete. 35. Historia Chymica circa Vegetabilia. 36. Historia Piscium, et Partium ac Generationis ipsorum. 37. Historia Volatilium, et Partium ac Generationis ipsorum. 38. Historia Quadrupedum, et Partium ac Genera- tionis ipsorum. 39. Historia Serpentum, Vermium, Muscarum, et ceterorum Insectorum; et Partium ac Generati- onis ipsorum. 40. Historia Chymica, circa ea que sumuntur ab Animalibus. SEQUUNTUR HISTORIZ HOMINIS. 41. Historia Figure et Membrorum externorum Hominis, Stature, Compagis, Vultus; et Linea- mentorum; eorumque varietatis secundum Gen- tes, et Climata, aut alias minores differentias. 42. Historia Physiognomica super ipsa. 43. Historia Anatomica, sive Membrorum interno- rum hominis ; et varietatis ipsorum, quatenus in- SECUNDUM CAPITA. 431 venitur in ipsa naturali compage et structura, et non tantum quoad morbos et accidentia preeterna- turalia. 44, Historia partium similarium Hominis; ut Car- nis, Ossium, Membranarum, ete. 45. Historia Humorum in Homine ; Sanguinis, Bi- lis, Spermatis, etc. 46. Historia Excrementorum; Sputi, Urinarum, Sudorum, Sedimentorum, Capillorum, Pilorum, Rediviarum, Unguium, et similium. 47, Historia Facultatum; Attractionis, Digestionis, Retentionis, Expulsionis, Sanguificationis, Assimi- lationis alimentorum in membra, Versionis Sangui- nis et Floris ejus in Spiritum, etc. 48. Historia Motuum Naturalium et Involuntari- orum; ut Motus Cordis, Motus Pulsuum, Sternu- tationis, Motus Pulmonum, Motus Erectionis Vir- ge, etc. 49, Historia Motuum mixtorum ex naturalibus et voluntariis ; veluti Respirationis, Tussis, Urinati- onis, Sedis, etc. 50. Historia Motuum Voluntariorum, ut Instrumen- torum ad voces articulatas; ut Motuum OQOculo- rum, Lingue, Faucium, Manuum, Digitorum; Deglutitionis, etc. 51. Historia Somni et Insomniorum. 52. Historia diversorum Habituum Corporis; Pin- guis, Macilenti; Complexionum (quas vocant,) CtCe 53. Historia Generationis Hominum. 432 CATALOGUS HISTORIARUM PARTICULARIUM, 54. Historia Conceptionis, Vivificationis, Gestatio- nis in Utero, Partus, etc. 55. Historia Alimentationis hominis, atque omnis Edulii et Potabilis, atque omnis Diztez ; et Varie-— tatis ipsorum secundum gentes aut minores dif- ferentias. 56. Historia Augmentationis et Incrementi Corporis, in Toto et Partibus ipsius. 5%. Historia Decursus Attatis; Infantie, Pueritie, Juventutis, Senectutis, Longevitatis, Brevitatis Vite, et similium, secundum gentes et minores differentias. 58. Historia Vite et Mortis. 59. Historia Medicinalis Morborum, et Symetne atum et Signorum eorundem. 60. Historia Medicinalis, Cure, et Remediorum et Liberationum a Morbis. 61. Historia Medicinalis eorum que _ conservant Corpus et Sanitatem. | 62. Historia Medicinalis eorum que pertinent ad Formam et Decus Corporis, etc. 63. Historia Medicinalis eorum que corpus alte- rant, et pertinent ad Regimen Alterativum. 64. Historia Pharmaco-polaris. 65. Historia Chirurgica. 66. Historia Chymica circa Medicinas. 67. Historia Visus et Visibilium, sive Optica. 68. Historia Picture, Sculptoria, Plastica, etc. 69. Historia Auditus et Sonorum. 70. Historia Musica. SECUNDUM CAPITA. 433 71. Historia Olfactus, et Odorum. 72. Historia Gustus, et Saporum. 73, Historia Tactus, et ejus Objectorum. 74, Historia Veneris, ut speciei Tactus. 75. Historia Dolorum corporeorum, ut speciei Tac- tus. 76. Historia Voluptatis et Doloris in genere. 77. Historia affectuum ; ut Ire, Amoris, Verecundiz, etc: 78. Historia Facultatum Intellectualium; Cogita- tive, Phantasize, Discursus, Memorize, ete. 79. Historia Divinationum Naturalium. 80. Historia Dignotionum, sive Diacrisium occulta- rum Naturalium. 81. Historia Coquinaria; et artium subservienti- um, veluti Macellaria, Aviaria, ete. 82. Historia Pistoria et Panificiorum; et artium subservientium, ut Molendinaria, ete. 83. Historia Vinaria. 84. Historia Cellaria, et diversorum generum Potus. 85. Historia Bellariorum et Confecturarum. 86. Historia Mellis. 87. Historia Sacchari. 88. Historia Lacticiniorum. 89. Historia Balneatoria, et Unguentaria. 90. Historia Miscellanea circa curam corporis ; Tonsorum, Odorariorum, etc. 91. Historia Auri-fabrilis, et artium subservientium. 92. Historia Lanificiorum, et artium subservien- tium. VOL. ll. FF 434 CATALOGUS HISTORIARUM PARTICULARIUM, 93. Historia Opificiorum e Serico et Bombyce, et artium subservientium. 94. Historia Opificiorum ex Lino, Cannabio, Gos- sipio, Setis, et aliis Filaceis; et artium subservi- entium. 95. Historia Plumificiorum. 96. Historia Textoria, et artium subservientium. 97. Historia Tinctoria. 98. Historia Coriaria, Alutaria, et artium sub- servientium. 99. Historia Culcitraria et Plumaria. 100. Historia Ferri-Fabrilis. 101. Historia Latomie sive Lapicidarum. 102 Historia Lateraria, et Tegularia. 103. Historia Figularis. 104. Historia Cementaria, et Crustaria. 105. Historia Ligni-Fabrilis. | 106. Historia Plumbaria. | 107. Historia Vitri et omnium Vitreorum et Vi- triaria. 108. Historia Architecture in genere. 109. Historia Plaustraria, Rhedaria, Lecticaria, etc. 110. Historia Typographica, Libraria, Scriptoria, Sigillatoria; Atramenti, Calami, Papyri, Mem- brane, etc. 111. Historia Cere. 112. Historia Viminaria. 113. Historia Storearia, et Opificiorum ex Stramine, Scirpis, et similibus. 114. Historia Lotricaria, Scoparia, etc. SECUNDUM CAPITA. 435 115. Historia Agriculture, Pascuarie, Cultus Syl- varum, etc. 116. Historia Hortulana. 117. Historia Piscatoria. 118. Historia Venationis et Aucupii. 119 Historia Rei Bellic, et artium subservientium ; ut Armamentaria, Arcuaria, Sagittaria, Sclope- taria, Tormentaria, Balistaria, Machinaria, etc. 120. Historia Rei Nauticee, et Practicarum, et ar- tium subservientium. 121. Historia Athletica, et omnis generis Exercitati- onum Hominis. 122. Historia Rei Equestris. 123. Historia Ludorum omnis generis. 124. Historia Prestigiatorum et Circulatorum. 125. Historia Miscellanea diversarum Materiarum Artificialium; ut Esmalte, Porcellane, complu- rium Cementorum, etc. 126. Historia Salium. 127. Historia Miscellanea diversarum Machinarum, et Motuum. 128. Historia Miscellanea Experimentorum Vulga- rium, que non coaluerunt in Artem. Etiam Mathematicarum purarum Historie con- scribende sunt, licet sint potius observationes quam experimenta. 129. Historia naturarum et potestatum Numerorum. 130. Historia naturarum et potestatum Figurarum. Non abs re fuerit admonere quod, cum necesse sit multa ex experimentis sub duobus titulis vel 436 CATALOGUS HISTORIARUM PARTICULARIUM. pluribus cadere (veluti Historia Plantarum, et Historia Artis Hortulane multa habebunt fere communia), commodior sit Inquisitio per Artes, Dis- positio vero per Corpora. Parum enim nobis cure est de artibus ipsis mechanicis, sed tantum de lis que afferunt ad instruendam Philosophiam. Verum hee e re nata melius regentur. REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. Dum hec tractarem, intervenit amicus meus quidam ex Gallia rediens, quem cum salutassem, atque ego illum, ille me de rebus nostris familiariter interro- gassemus: tu vero, inquit, vacuis tuis ab occupa- tionibus civilibus intervallis, aut saltem remittenti- bus negotiis, quid agis ?. Opportune, inquam, nam ne nil me agere existimes, meditor instaurationem philosophiz, ejusmodi que nihil inanis aut abstracti habeat, queque vitaze humane conditiones in melius provehat. Honestum profecto opus, inquit: et quos socios habes? Ego certe, inquam, profecto nullos: quin nec quenquam habeo quocum familiariter de hujusmodi rebus colloqui possim, ut me saltem ex- plicem et exacuam. Dure, inquit, partes tue sunt: et statim addidit, atque tamen scito hee aliis cure esse. Tumego letatus: guttula, inquam, me asper- sisti, atque animam reddidisti. Ego enim anum quandam fatidicam non ita pridem conveni, que, mihi nescio quid obmurmurans, vaticinata est, foetum meum in solitudine periturum, Vis, inquit, ut tibi narrem que mihi in Gallia circa hujusmodi negotium evenerunt. Libentissime, inquam, atque insuper gratiam habebo. | Tum retulit se Parisiis vocatum a quodam amico 438 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. suo, atque introductum in consessum virorum, qua- lem, inquit, vel tu videre velles; nihil enim in vita mihi accidit jucundius; erant autem circiter quinqua- ginta viri, neque ex iis quisquam adolescens, sed omnes ztate provectiores, quique vultu ipso digni- tatem cum probitate singuli pre se ferrent. Inter quos aiebat se cognovisse nonnullos honoribus per- functos, atque alios ex senatu; etiam antistites sa- crorum insignes, atque ex omni fere ordine eminen- tiore aliquos ; erant etiam quidam, ut aiebat, pere- grini ex diversis nationibus. Atque cum ille primo introlisset, invenit eos familiariter inter se collo- quentes ; sedebant tamen ordine sedilibus dispositis, ac veluti adventum alicujus exspectantes. Neque ita multo post ingressus est ad eos vir quidam, aspectus (ut ei videbatur) admodum placidi et sereni, nisi quod oris compositio erat tanquam miserantis, cul cum omnes assurrexissent, ille cir- cumspiciens et subridens; nunquam, inquit, existi- mavi, potuisse fieri, ut otium omnium vestrum, cum singulos recognosco, in unum atque idem tempus coincideret, idque quomodo evenerit, satis mirari non possum. Cumque unus ex ccetu respondisset, eum ipsum hoc otium illis fecisse, cum que ab ipso exspectarent illi ducerent omni negotio potiora : at- que ut video, inquit, universa illa jactura ejus quod hic consumetur temporis, quo certe vos separati mul- tis mortalibus profuissetis, ad meas rationes accedet. Quod si ita est, videndum profecto ne vos diutius morer : simul consedit, absque suggesto aut cathedra, sed ex aquo cum ceteris, atque hujusmodi quedam REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 439 apud eum consessum verba fecit; nam aiebat, qui hec narrabat, se illa tum excepisse ut potuit, licet cum apud se, una cum illo amico suo qui eum intro- duxerat, ea recognosceret, fateretur ea longe inferi- ora iis que tum dicta essent visa esse. Exemplum autem orationis quam exceperat, quod circa se habe- bat, proferebat. Illud ita scriptum erat. Vos certe, filii, homines estis et mortales ; nec con- ditiones vestre tantum poeniteat, si nature vestre sa- tis memineritis. Deus mundi conditor et vestrum, ani- mas vobis donavit mundi ipsius capaces, nec tamen eo ipso satiandas, itaque fidem vestram sibi seposuit, mundum sensui attribuit : neutra autem oracula clara esse voluit sed involuta, ut vos exerceret, quandc- quidem excellentiam rerum rependeret. Atque de rebus divinis optima de vobis spero: circa humana autem, metuo vobis, ne diuturnus error vos usu ce- perit. Existimo enim hoc apud vos penitus credi, vos statu uti scientiarum florente et bono. [go rursus moneo vos, ne eorum que habetis aut copiam aut utilitatem, quasi ad magnum aliquod fastigium evecti, et votorum compotes, aut laboribus perfuncti acci- piatis. Idque sic considerate. Si in omnem illam scriptorum varietatem, qua scientia tument et !uxuriantur, de eo quod afferunt interpelletis, et stricte et presse examinetis, ubique reperietis ejusdem rei repetitiones infinitas ; verbis, ordine, exemplis, atque illustratione, diversas; rerum summa et pondere, ac vera potestate prelibatas ac plane iteratas; ut in pompa paupertas sit, et in rebus jejunis fastidium. Atque si vobiscum fami- 44.0 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. liariter loqui et jocari hac de re liceat, videtur doc- trina vestra coene illi hospitis Chalcidensis simillima, qui cum interrogaretur, unde tam varia venatio ? respondit, illa omnia ex mansueto sue esse facta. Neque enim negabitis universam istam copiam, nil aliud esse quam portionem quandam philosophie Grecorum, eamque certe minime in saltu aut silvis nature nutritam, sed in scholis et cellis, tanquam animal domesticum saginatum. Quod si a Greecis lisque paucis abscedatis, quid tandem habent vel Romani, vel Arabes, vel nostri, quod non ab Aris- totelis, Platonis, Hippocratis, Galeni, Euclidis, Pto- lemei inventis derivetur, aut in eadem recidat? Itaque videtis in sex fortasse hominum cerebellis et animulis, spes et fortunas vestras sitas esse. Neque vero idcirco Deus vobis animas rationales indidit, ut suas partes (fidem scilicet vestram que divinis de- betur) hominibus deferretis: neque sensus informa- tionem firmam et validam attribuit, ut paucorum hominum opera, sed ut sua demum opera, coelum et terram, contemplaremini ; laudes suas celebrantes, et hymnum auctori vestro canentes, iis etiam viris, si placet, (nihil enim obstat) in chorum acceptis. Quinetiam ista ipsa doctrina, usu vestra, origine Graca, que tanta pompa incedit, quota pars fuit illa sapientie Grecorum? Ea enim varia fuit; varietas autem ut veritate non acquiescit, ita nec errorem figit, sed ad veritatem est instar iridis ad solem, que omnium imaginum est maxime infirma, et quasi deperdita, sed tamen imago. Verum et hance quoque varictatem nobis exstinxit (Gracus et REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 441 ipse) Aristoteles: credo, ut discipuli res gestas equaret. Atque discipuli preconium (si recte me- mini) tale celebratur : ‘‘ Felix terrarum preedo, non utile mundo Editus exemplum, terras tot posse sub uno Esse viro.” An et magister, felix doctrine predo? Acerbe illud, sed que sequuntur optime. Nullo enim modo ille utilis rebus humanis, qui tot egregia ingenia, tot, inquam, libera capita in servitutem redegerit. _Ita- que, filii, de copia vestra audistis quam arcta, quam ad paucos redacta. JDivitiz enim vestre sunt pau- corumcensus. De utilitate jam attendite. Atque tandem, aditum ad mentes et sensus vestros, non dicam impetrabimus (vos enim benevoli), sed struemus aut machinabimur, res siquidem diffi- cilis. Quo fomite, qua accensione lumen nobis in- natum excitabimus, idque a prestigiis luminis ad- ventitii et infusi liberabimus? Quomodo, inquam, nos vobis dabimus, ut vos vobis reddamus? Infinita prejudicia facta sunt, opiniones hauste, recepte, sparse. Theologi multa e philosophia ista sua fece- runt, et speculativam quandam ab utraque doctrina coagmentatam condiderunt. Viri civiles, qui ad existimationis suze fructum pertinere putant, ut docti habeantur, multa ubique ex eadem scriptis suis et orationibus inspergunt. Etiam voces, filli, et ver- ba ex dictamine ejusdem philosophic, et secundum ejus prescripta et placita, apposite conficta sunt, adeo ut simul ac loqui didiceritis (felicem dicam an 442 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. infelicem) hance errorum cabalam haurire et imbi- bere necesse fuerit. Neque heeec tantum consensu singulorum firmata, sed et institutis academiarum, collegiorum, ordinum, fere rerumpublicarum veluti sancita est. Huic itaque jam subito renunciabitis ? idne sumus vobis auctores? Atqui ego, filil, hoc non postulo, neque hujusmodi philosophiz vestre fructus moror, aut eos vobis interdico, neque in solitudinem aliquam vos abripiam. Utimini philosophia quam habetis, disputationes vestras ex ejus uberibus alite, sermones ornate, graviores apud vulgus hominum hoc ipso nomine estote. Neque enim philosophia vera ad hec multum utilis vobis erit: non presto est, nec in transitu capitur, nec ex prenotionibus intellectui blanditur, non ad vulgi captum (nisi per utilitatem et opera) descendit. Servate itaque et illam alteram, et prout commodum vobis erit, adhi- bete: atque aliter cum natura, aliter cum populo negotiamini. Nemo enim est, qui plus multo quam alius quis intelligit, quin ad minus intelligentem, tanquam personatus sit, ut se exuat, alteri det. Ve- rum illud vos familiariter pro more nostro moneo, « Habete Laidem dummodo a Laide non habeamini.” Judicium sustinete, altis vos date, non dedite; et yos melioribus servate. Atque videmur minus quiddam vobis imponere, quod haec, quze in manibus habetis, usu vobis et honore manebunt: ideoque gequiore animo passuri estis, eadem de veritate et utilitate in dubium vocari. Verum etiamsi vos optime animati essetis, ut REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 443 quecunque hactenus didicistis aut credidistis, spre- tis opinionibus, ac etiam rationibus vestris privatis, vel hoc ipso loco deposituri sitis, modo de veritate vobis constaret ; attamen hac quoque ex parte here- mus: neque habemus fere quo nos vertamus; ut fidem vobis rei tam inopinate et nove faciamus. Certe disputationis lex penitus sublata est, cum de principiis nobis vobiscum non conveniat. Etiam spes ejusdem precisa est, quia de demonstrationibus, que nune in usu sunt, dubitatio injecta est, atque ac- cusatio suscepta. Atque hoc animorum statu veri- tas ipsa vobis non tuto committitur. Itaque intel- lectus vester praparandus antequam docendus, animi sanandi antequam exercendi sunt, area de- nique purganda antequam inedificanda: atque ad hune finem hoc tempore convenistis. Qua igitur industria aut commoditate hoc negotium discutie- mus aut agemus? Non desperandum. Inest profecto, filii, anime humane, utcunque occupatee et obsess aliqua pars intellectus pura et veritatis hospita: estque ad eam aliqua molli clivo orbita deducens. Agite, filli, vos et ego viros doctos, si quid in hoc genere sumus, exuamus ; et faciamus nos tanquam aliquos e plebe, et omissis rebus ipsis, ex signis quibusdam externis conjecturas capiamus. Hec enim saltem nobis cum hominibus communia sunt. Doctrina vestra, ut dictum est, fluxit a Grecis. Qualis natio? Nil mihi rei cum convitio est, filu; itaque que de ea dicta sunt ab aliis, nec repetam, nec imitabor. Tantum dico eam nationem fuisse sem- 4.44. REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. per ingenio preproperam, more professoriam, quz duo sapientie et veritati sunt inimicissima. Nec preterire fas est verba sacerdotis Aigyptil, presertim ad virum e Grecia excellentem prolata, ab auctore etiam nobili e Grecia relata. Is sacerdos certe verus vates fuit, cum diceret, “vos Greeci semper pueri.” Annon bene divinatum est? verissime certe, Grecos pueros eternos esse, idque non tantum in historia et rerum memoria, sed multo magis in rerum contemplatione. Quidni enim sit instar pueritiz ea philosophia, que garrire et causari noverit, gene- rare et procreare non possit, disputationibus inepta operibus inanis? Mementote ergo, (ut ait propheta) rupis ex qua excisi estis, et de natione cujus aucto- ritatem sequimini, quod Greca sit, interdum cogitate. Sequitur temporis nota, qua philosophia ista vestra nata est et prodiit. tas erat, filii, cum illa condita fuit, fabulis vicina, histori# egena, peregri- nationibus et notitia orbis parum informata aut illustrata, queeque nec antiquitatis venerationem, nec temporum recentium copiam habebat, sed utraque dignitate et prerogativa carebat. Etenim antiquis temporibus credere licet fuisse divinos viros, qui altiora quam pro hominum communi conditione saperent. Nostram autem etatem, fateri necesse est, pra illa de qua loquimur (ut taceam ingeniorum et meditationum fructus et labores) etiam duorum fere mille annorum eventis et experientia, et duarum tertiarum orbis notitia auctam esse. Itaque videte, quam anguste habitaverint, vel potius conclusa 1 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 4A5 fuerint illius etatis ingenia, si rem vel per tempora, vel per regiones computetis. Neque enim mille annorum historiam, que digna historia nomine sit, habebant; sed fabulas et somnia. Regionum vero tractuumque mundi quotam partem noverant, cum omnes hyperboreos Scythas, omnes occidentales, Celtas, indistincte appellarent; nil in Africa ultra citimam Asthiopiz partem, nil in Asia ultra Gan- gem, multo minus novi orbis provincias, ne per auditum sane aut fama nossent: imo et plurima climata et zonas, quibus populi infiniti spirant et degunt, tanquam inhabitabiles ab illis pronuntiatz sint ? quinetiam peregrinationes Democriti, Platonis, Pythagore, non longinque profecto, sed potius su- burbane, ut magnum aliquid celebrantur. Atque experientia, filli, ut aqua, quo largior est, eo minus corrumpitur. Nostris autem temporibus (ut scitis) oceanus sinus laxavit, et novi orbes pa- tuere, et veteris orbis extrema undique innotescunt, idque distincte ac proprie. Itaque ex xtatis et tem- poris natura, veluti ex nativitate et genitura philoso- phiz vestre, nil magni de ea Chaldzi preedixerint. De hominibus videamus. Qua in re optimo fato hoc fit (neque id artificio aliquo nostro cautum est, sed ipsa res hoc non solum patitur, verum etiam pos- tulat), ut et illis honor servetur, et nos modestiam nostram tueri et retinere possimus, et tamen fidem liberare. Nos enim, filii, nec invidie nec jactantie nobis conscii sumus, nec de ingenli palma, nec de placitorum regno contendimus; longe alia nostra ratio est, et finis, hocque mox aperietur. Itaque 4.46 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. antiquorum ingeniis, excellentiz, facultati, nihil de- trahimus, sed generi ipsi, vie, Instituto, auctoritati, placitis, necessario derogamus. Immensum enim est, quantum scientiarum progressum deprimant, atque opinio copie inter maximas causas inople reperitur. Atque duo sunt viri, fil, quorum placita ex li- bris eorum propriis haurire licet. Plato et Aristo- teles; utinam illud et reliquorum nonnullis conti- gisset. Sed Aristoteles, Othomannorum more, regnare se non potuisse existimavit, nisi fratres tru- cidasset. Idque ei non statim sane sed postea ex voto nimis feliciter successit. De his itaque duobus pauca dicere instituimus. Xenophontem autem ter- tium non adjungimus, suavem scriptorem et virum excellentem. Verum cum illis, qui philosophiam tanquam ingenii peregrinationem amoenam et jucun- dam, non tanquam provinciam laboriosam et solici- tam, susceperunt, nobis non multum rei est. Itaque hos duos viros, Platonem et Aristotelem, si quis inter maxima mortalium ingenia non nume- ret, aut minus perspicit, aut minus equus est. Ingenia certe illorum capacia, acuta, sublimia. Sed tamen videndum primo, cujus generis philosophan- tium censeri possint. Invenio enim tria genera apud Greecos eorum, qui philosophiz cultores habiti sint. Primum erat sophistarum, qui per plurimas civitates instituta profectione, et per singulas mansitantes, adolescentes, recepta mercede, sapientia imbuere professi sunt, quales fuere Gorgias, Protagoras, Hippias; quos Plato ubique exagitat, et fere in REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. — 4AT comeedie morem deridendos propinat, neque enim hi rhetores tantum erant, aut orationum conscrip- tores, sed universalem rerum notitiam sibi arroga- bant. Secundum erat eorum, qui majore fastu et opinione, locis certis et sedibus fixis, scholas aperie- bant, atque placita et sectam condentes aut exci- pientes, auditores, sectatores, successores insuper habebant, ex quo genere erant Plato, Aristoteles, Zeno, Epicurus; nam Pythagoras etiam auditores traxit, et sectam constituit, sed traditionum potius quam disputationum plenam, et superstitioni quam philosophie propiorem. Tertium autem genus erant eorum, qui remoto strepitu. et pompa_profes- soria, serio veritatis inquisitioni, et rerum con- templationi dediti, et tanquam Endymion solita- ril, et quasi sopiti, sibi philosophabantur; aut adhi- bitis paucis (quibus idem amor erat) in colloquio- rum suavitatem destinata perficiebant, neque Gala- teze more, cujus lusus in undis, disputationum procellis se oblectabant ; atque tales fuere Empedocles, He- raclitus, Democritus, Anaxagoras, Parmenides, ne- que eniin reperietis hos scholas aperuisse, sed tan- dem speculationes et inventa sua in scripta redegisse, et posteris transmisisse. Nunc autem videtis certe, filil, que res agatur. Ego enim duo prima genera, utcunque se invicem obnegent et proscindant, tamen natura rei ipsius, connexa esse statuo. Itaque non hesitabo apud vos dicere, me locum Platoni et Aristoteli tribuere inter Sophistas: sed tanquam ordinis emendati et refor- mati. Eandem enim rem prorsus video. Aberat 448 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. fortasse loci mutatio et circumcursatio, et mercedis indignitas, et inepta ostentatio: atque lucet in illis certe quiddam solennius et nobilius; sed aderant schola, auditor, secta. Itaque genus ipsum profecto cernitis. Jam vero de viris ipsis aliquid separatim dicamus, institutum servantes, ut missis rebus, ex signis conjiciamus. Itaque ab Aristotele exorsi, memoriam vestram, filii, testamur, si in physicis ejus et metaphysicis, non sepius dialecticae quam nature voces audiatis. Quid enim solidi ab eo sperari possit, qui mundum tan- quam e categoriis effecerit? qui negotium materiz et vacui, et raritatis et densitatis, per distinctionem actus et potentie transegerit? qui anim genus non multo melius, quam ex vocibus secunde intentionis tribuerit 2 Verum hee ad res ipsas penetrant: itaque ab hujusmodi sermone absistendum. Nam cum confutationem justam instituere immemoris plane sit : ita et opiniones tanti hominis per satyram perstrin- gere superbum foret. Signa autem in illo non bona, quod ingenium incitatum et se proripiens, nec alienz cogitationis nec proprie fere patiens, quod questi- onum artifex, quod contradictionibus continuus, quod antiquitati infestus et insultans, quod quesita obscu- ritas est; alia plurima, que omnia magisterlum sapiunt, non inquisitionem veritatis. Quod si quis ad hec, censuram rem proclivem fortasse esse, illud interim constare, post Aristotelis opera edita, pleraque antiquorum veluti deserta ex- olevisse ; apud tempora autem que sequuta sunt, nil melius inventum esse: magnum itaque virum REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 449 Aristotelem, qui utrumque tempus ad se traxerit: atque verisimile esse, philosophiam in eo ipso tan- quam sedes fixas posuisse, ut nihil restet nisi ut conservetur et ornetur. Ego, filii, cogitationem hance esse existimo hominis vel imperiti, vel partibus infecti, vel desidis. Est enim (ut dicit scriptura) desidia quedam, que sibi prudens videtur et septem- plici rationum pondere gravior. Atque proculdubio (si verum omnino dicendum est) ista desidia hujus opinionis invenietur pars vel maxima; dum humane nature ingenita superbia, vitiis propriis non solum ignoscens, verum etiam cultum quendam prophanum attribuens, laborum et inquirendi et experiendi fugam, pro ea que prudentie comes sit diffidentia, veneretur: neque ita multo post, socordia singulo- rum judicium et auctoritatem universorum represen- tet et effingat. Nos vero primo illud interrogamus. An obillud vir magnus Aristoteles, quod utrumque tempus traxerit? Certe magnus: Itane? At non major quam impostorum maximus. Impostura enim, at- que adeo principis imposture, Antichristi, hee pre- rogativa singularis est. ‘* Veni” (inquit veritas ipsa) “in nomine patris mei, nec recipitis me: sl quis venerit nomine suo, eum recipietis.” Audistisne filii? sensu non proprio certe, sed pio et vero, qui in nomine paternitatis aut antiquitatis venerit, non receptum iri, qui autem priora prosternendo, des- truendo, auctoritatem sibi usurpaverit, et in nomine proprio venerit, eum homines sequi. Atque si quis unquam in philosophia in nomine proprio venit, Is VOE Li GG 450 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. est Aristoteles, per omnia sibi auctor, quique antiqui- tatem. ita despexit, ut neminem ex antiquis vel no- minare fere dignetur, nisi ad confutationem et opprobrium. Quin et disertis verbis dicere non eru- bescit (bene ominatus certe etiam in maledicto), veri- simile esse majores nostros ex terra aliqua aut limo procreatos fuisse, ut ex opinionibus et institutis eo- rum stupidis, et vere terreis conjicere licet. Neque tamen illud verum est, antiquorum philoso- phorum opera, postquam Aristoteles de lis ex auc- toritate propria triumphasset, statim exstincta fuisse. Videmus enim qualis fuerit opinio de prudentia De- mocriti post Cesarum tempora, “‘ Cujus prudentia monstrat, Magnos posse viros, et magna exempla daturos, Vervecum in patria, crassoque sub aere nasci.” Atque satis constat, sub tempora excultiora imperil Romani, plurimos antiquorum Gracorum libros inco- lumes mansisse. Neque enim tantum _potuisset Aristoteles (licet voluntas ei non defuerit), ut ea deleret, nisi Attila et Gensericus et Gothi ei in hac re adjutores fuissent. ‘Tum enim postquam doctrina humana naufragium perpessa esset, tabula ista Aris- totelice philosophiz, tanquam materi alicujus levi- oris et minus solide, servata est, et exstinctis zemulis recepta. At quod de consensu homines sibi fingunt, id et infidum et infirmum est. An vos, filll, temporis partus habetis numeratos et descriptos in fastis, eos inquam qui perierunt, latuerunt, aut aliis orbis par- REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 451 tibus innotuerunt? An et abortus qui nunquam in lucem editi sunt? Itaque desinant homines angustias suas mundo et seculis attribuere et imponere. Quid si de suffragiis ipsis litem moveamus, et negemus verum et legitimum consensum esse, cum homines addicti credunt, non persuasi judicant ? Transierunt, filii, ab ignorantia in preejudicium: hec demum est illa coitio potius quam consensus. Postremo, si de isto consensu non diffiteamur, sed eum ipsum ut sus- pectum rejiciamus, an nos inter morbum istum ani- morum grassantem et epidemicum sanitatis poeni- tebit ? Pessimum certe, filil, omnium augurium est de consensu in rebus intellectualibus, exceptis divinis cum veritas descendit ccelitus. Nihil enim multis placet, nisi aut imaginationem feriat, ut superstitio, aut notiones vulgares, ut doctrina sophistarum: tan- tumque consensus iste a vera et solida auctoritate abest, ut etiam violentam prasumptionem inducat in contrarium. Optime enim Grecus ille, “ Quid peccavi?” cum complauderent. Quod si is esset vir qui putatur esse Aristoteles, tamen nullo modo vobis auctor sim, ut unius hominis cogitata et placita instar oraculi recipiatis. Que enim, filii, est ista voluntaria servitus ? tantone audi- toribus monachi illius ethnici deteriores estis? ut illi suum, “ipse dixit,” post septennium deponerent, vos illud post annos bis mille retineatis? Atque nec istum ipsum preclarum auctorem habuissetis, si anti- quitatis studium valuisset : et tamen eadem in illum lege et conditione uti veremini. Quin, si me audietis, dictaturam istam, non modo huic homini sed et 452 KEDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. cuivis mortalium qui sunt, qui erunt in perpetuum, negabitis; atque homines in recte inventis seque- mini, ut videntes lucem, non in omnibus promiscue, ut ceci ducem. Neque certe vos virlum poeniteat, si experiamini: neque enim Aristotele in singulis, licet forte in omnibus inferiores estis, atque, quod caput rei est, una certe re illum longe superatis, ex- emplis videlicet et experimentis et monitis temporis. Nam ut ille (quod narrant) librum confecerit, in quo ducentarum quinquaginta quinque civitatum leges et instituta collegerit ; tamen non dubito, quin unius reipublice Romane mores et exempla plus ad pru- dentiam et militarem et civilem contulerint, quam omnia illa. Similia etiam et in naturali philosophia evenerunt. Itane vero animati estis, ut non tan- tum dotes vestras proprias, sed etiam temporis dona projiciatis ? _Itaque vindicate vos tandem, et vos rebus addite, neque accessio unius hominis estote. De Platone vero ea nostra sententia est ; illum, licet ad rempublicam non accessisset, sed a rebus civilibus administrandis quodammodo refugisset, propter tem- porum perturbationes, tamen natura et inclinatione omnino ad res civiles propensum, Vires eo praecipue intendisse ; neque de philosophia naturali admodum sollicitum fuisse, nisi quatenus ad philosophi no- inen et celebritatem tuendam, et ad majestatem quandam moralibus et civilibus doctrinis addendam et aspergendam sufficeret. Ex quo fit, ut que de natura scripsit, nil firmitudinis habeant. Quinetiam naturam theologia, non minus quam Aristoteles dialectica, infecit et corrupit. Optima autem in eo REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM 453 signa (si cetera consensissent) quod et formarum cognitionem ambiret, et inductione per omnia, non tantum ad principia, sed etiam ad medias proposi- tiones uteretur : licet et hzec ipsa duo vere divina, et ob que nomen divini non dico tulit sed meruit, corruperit et inutilia reddiderit, dum et formas abstractas prensaret, et inductionis materiam tan- tum ex rebus obviis et vulgaribus desumeret: quod hujusmodi scilicet exempla (quia notiora) disputa- tionibus potius convenirent. Itaque cum ei diligens naturalium rerum contemplatio et observatio dees- set, qu unica philosophiz materia est, nil mirum si nec ingenium altum, nec modus inquisitionis felix magnopere profecerint. Verum nos ex signorum consideratione, nescio quo modo in res ipsas prola- bimur: non enim facile separari possunt, neque ea ingrata vobis auditu fuisse arbitramur. Quinetiam fortasse et illud insuper scire vultis, quid de reliquis illis sentiamus, qui alienis, non propriis scriptis nobis notis sunt, Pythagora, Empe- docle, Heraclito, Anaxagora, Democrito, Parmenide, aliis. Atque hac de re, fill, nil reticebimus, sed animi nostri sensum integrum et sincerum vobis aperiemus. Scitote itaque, nos, summa cum diligen- tia et cura, omnes vel tenuissimas auras circa ho- rum virorum opiniones et placita captasse: ut quicquid de illis, vel dum ab Aristotele confu- tantur, vel dum a Platone et Cicerone citantur, vel in Plutarchi fasciculo, vel in Laertii vitis, vel in Lucretii poemate, vel in aliquibus frag- mentis, vel in quavis alia sparsa memoria et 4.54 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. mentione, inveniri possit, evolverimus, neque cur- sim aut contemptim, sed cum fide et delibera- tione examinaverimus. Atque dubium profecto non est, quin si opiniones eorum, quas nunc per inter- nuntios quosdam minime fidos solummodo habemus, in propriis exstarent operibus, ut eas ex ipsis fonti- bus haurire liceret, majorem firmitudinem habiture fuissent ; cum theoriarium vires in apta et se mutuo sustinente partium harmonia, et quadam in orbem demonstratione consistant, ideoque per partes tra- dite infirmee sint. Neque negamus nos reperire, inter placita tam varia, haud pauca in contemplatione nature et cau- sarum assignatione non indiligenter notata. Alios autem in aliis (ut fere fieri solet) constat feliciores fuisse. Quod si cum Aristotele conferantur, plane censemus fuisse ex iis nounullos, qui in multis Aris- totele longe et acutius et altius in naturam penetra- verint, quod fieri necesse fuit, cum experientiz cultores magis religiosi fuerint, preesertim Demo- critus, qui ob naturze peritiam etiam magus habitus est. Veruntamen nobis necesse est, si simpliciter et absque persona vobiscum agere stat decretum, no- mina ista magna, brevi admodum sententia transmit- tere: esse nimirum hujusmodi philosophorum placita ac theorias, veluti diversarum fabularum in theatro ar- gumenta, in quandam verisimilitudinem, alia elegan- tius, alia negligentius aut crassius conficta ; atque ha- bere, quod fabularum proprium est, ut veris interdum narrationibus concinniora et commodiora videantur : et qualia quis libentius crederet. Sane cum isti fame et REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 4.55 opinioni tanquam scene minus servirent, quam Aris- toteles et Plato et reliqui e scholis, puriores fuere ab ostentatione et impostura, atque eo nomine sani- ores; cetera similes erant. Una enim quasi navis philosophiz Gracorum videtur, atque errores di- versi, causze errandi communes. Quinetiam nobis minime dubium est, si penes populum et civitates liberas res mansissent, fier1 non potuisse, ut humani ingenii peregrinationes populari- bus auris velificantes, utcunque inter tam numerosa et varia theoriarum commenta, se sistere aut conti- nere potuissent. Quemadmodum enim in astrono- micis, et iis quibus terram rotari placet, et ils qui per veterem constructionem tenuerint, phenomeno- rum in ccelis patrocinia equa sunt; quin et tabula- rum calculi utrisque respondent: eodem modo, ac multo etiam facilius est, in naturali philosophia com- plures theorias excogitare, inter se multum differen- tes, sed tamen singulas sibi constantes, et experi- entiam et prasertim instantias vulgares, que in queestionibus philosophicis (ut nunc fit) judicia ex- ercere solent, in diversum trahentes et pro testibus citantes. Neque enim defuerunt etiam nostra estate, in nostris inquam frigidis praecordiis, atque tempore quo res religionis ingenia consumserint, qui novas philosophie naturalis fabricas meditati sunt. Nam Telesius ex Consentia scenam conscendit et novam fabulam egit, argumento profecto magis probabilem quam plausu celebrem. Et Gilbertus ex Anglia, cum naturam magnetis laboriosissime et magna in- 456 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. quisitionis firmitudine et constantia, necnon experi- mentorum magno comitatu et fere agmine, perscru- tatus esset, statim imminebat et ipse nove philoso- phiz condende, nec Xenophanis nomen in Xenoma- nem per ludibrium versum expavit, in cujus senten- tiam inclinabat. Quin et Fracastorius, licet sectam non condiderit, tamen libertate judicii honeste usus est; eadem ausus est Cardanus, sed levior. Atque existimo, fill, vos ad istam, quam ex nobis auditis, tam latam et generalem opinionum et aucto- rum rejectionem obstupescere. Licet enim de nobis bene existimetis, tamen vereri videmini, ut invidiam hujusce rei nobiscum una sustinere possitis. Quin et ipsi (credo) miramini et animi pendetis, quorsum res hec evasura sit, et quam tandem conditionem vobis afferamus. Itaque diutius suspensos vos non tenebimus: atque simul et vos admiratione, et nos invidia, ut speramus, nisi admodum iniqua fuerit, exsolvemus. Atque meministis profecto etiam ab initio nos tale quiddam significasse: antiquis non certe auctoritatem et fidem (id enim pernitiosum), sed honorem ac reverentiam intacta et imminuta fore; tametsi possemus pro jure nostro, neque eo ipso alio quam omnium, si quid apud eos non recte inventum aut positum sit, id reprehendere aut notare. Sed res ipsa hoc non postulat, fato quodam, ut arbi- tramur, ad invidiam et contradictionem exstinguen- dam et depellendam meliore. Audite itaque, filii, qua jam dicemus. Nos, s1 profiteamur nos meliora afferre quam antiqui, ean- dem quam antiqui viam ingressos, nulla verborum REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 4357 arte efficere possimus, quin inducatur quedam in- genii, vel excellentiz, vel facultatis comparatio sive contentio; non ea quidem illicita aut nova, sed im- par ob virium nostrarum modum; quem eum esse satis sentimus, ut non solum antiquis, sed et vivis cedat. Cum autem (ut simpliciter apud vos loqua- mur) claudus in via (quod dici solet) cursorem extra viam antevertat, commutata ratio est. Atque de via (mementote) non de viribus questio oritur, nosque indicis non judicis partes sustinemus. Itaque aperte, vale jusso omni fuco et artificio, fatemur nos in hac opinione esse, omnia omnium etatum ingenia, si in unum coierint, eo quo nunc res geritur modo, hoc est (ut clare loquamur) ex meditatione et argumen- tatione, in scientiis magnos processus facere non posse. Quin neque hic finis, sed addimus insuper, quanto quis ingenio plus valet, eundem, si nature lucem, id est, historiam et rerum particularium evi- dentiam intempestive deserat, tanto in obscuriores et magis perplexos phantasiarum recessus, et quasi specus se detrudere et involvere. Annon forte animadvertistis, filil, quanta inge- niorum et acumina et robora apud philosophos scho- lasticos otio et meditationibus luxuriantes, et ob tenebras ipsas in quibus enutriti erant feroces, qua- les nobis telas aranearum pepererint, textura et subtilitate fili mirabiles, usus et commodi expertes. Etiam illud simul affirmamus; nostram quam ad artes adducimus rationem, et inquisitionis formam talem esse, que hominum ingenia et facultates, ut heereditates Spartanas, fere equet. Nam quemad- 4.58 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. modum ad hoc, ut linea recta aut circulus perfectus describatur, plurimum est in manus ac visus facul- tate, si per constantiam manus et oculorum judicium tantum res tentetur; sin per regulam admotam, aut circinum circumductum, non item ; eadem ra- tione, et in contemplatione rerum, que mentis vi- ribus solum incumbit, homo homini prestat vel maxime; in ea autem quam nos adhibemus, non multo major in hominum intellectu eminet ineequa- litas, quam in sensu inesse solet. Quin et ab in- geniorum acumine et agilitate (ut dictum est), dum suo motu feruntur, periculum metuimus, atque in eo toti sumus, ut hominum ingeniis non plumas aut alas, sed plumbum et pondera addamus. Nullo enim modo videntur homines adhuc nosse, quam se- vera sit res veritatis et nature inquisitio; quam- que parum hominum arbitrio relinquat. Neque ta- men nos peregrinum quiddam, aut mysticum, aut deum tragicum ad vos adducimus ; nil enim aliud est nostra via, nisi literata experientia, atque ars sive ra- tio naturam sincere interpretandi, et via vera a sensu ad intellectum. Verum annon videtis, filii, quid per hac que dix- imus effectum sit? Primum antiquis suus honos ma- net, nam in lis, que in ingenio et meditatione posita sunt, illi mirabiles viros se prestitere ; neque nobis sane eam viam ingressis longo intervallo eorum pro- gressus square, ut arbitramur, vires suffecissent. De- inde, intelligitis profecto, mmus quiddam esse hance rejectionem auctorum generalem, quam si alios reje- cissemus, alios probassemus. ‘Tum enim judicium REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 459 quoddam exercuissemus ; cum nunc tantummodo (ut dictum est) indicium faciamus. Postremo etiam per- spicitis, quid nobis prorsusrelinquatur: sive nos aliquid sumere, sive aliis aliquid nobis tribuere libeat. Non ingenii, non excellentia, non facultatis laus, sed fortuna quedam, ea magis vestra quam nostra, cum res sit potius usu fructuosa, quam inventione admirabilis. Nam uti vos fortasse miramini, quando hoc nobis in mentem venire potuerit: ita et nos Vicissim miramur, quomodo idem aliis in mentem jam pridem non venerit; non ulli mortalium cordi aut cure fuisse, ut intellectui humano auxilia et presidia ad naturam contemplandam et experientiam digerendam compararet, sed omnia vel traditionum caligini, vel argumentorum vertigini et turbini, vel casus. et experimentorum undis et ambagibus per- missa esse, nec mediam quandam viam inter expe- rientiam et dogmata aperiri potuisse? Sed tamen mirari desinimus, cum in multis rebus videre liceat, mentem humanam tam levam et male compositam esse, ut primo diffidat, et paulo post se contemnat : atque primo incredibile videatur, aliquid tale inveniri posse; postquam autem inventum sit, rursus incre- dibile videatur id homines tam diu fugere potuisse : sed ut quod res est proferamus ; huic rei, de qua nunc agimus, impedimento fuit non tam rei obscuri- tas aut difficultas, quam superbia humana, cui natura ipsa magna ex parte eaque potiore sordescit : que- que homines eo dementia provehit, ut spiritus pro- prios, non spiritum nature consulant ; ac si artes facerent, non invenirent. 460 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. Atque, fil, inter istam vestram tanquam per statuas antiquorum deambulationem, fieri potest ut aliquam partem porticus notaveritis velo esse discre- tam, ea sunt penetralia antiquitatis ante doctrinam Gracorum ; sed quid me vocatis ad ea tempora, quo- rum et res et rerum vestigia aufugerunt ? Annon antiquitas illa instar fame: est, que caput inter nubila condit et fabulas narrat, facta et infecta simul canens? Atque satis scio, si minus sincera fide agere vellem, non difficile foret hominibus persua- dere, apud antiquos sapientes, diu ante Grecorum tempora, scientias et philosophiam majore virtute, licet majore etiam fortasse silentio floruisse : idque solennius mihi foret, ea que jam afferuntur ad illa referre, ut novi homines solent, qui nobilitatem ali- cujus veteris prosapiz per genealogiarum rumores et conjecturas sibi affingunt. Verum nobis stat sententia, rerum evidentia fre- tis, omnem imposture conditionem, quantumvis sit licet bella et commoda, recusare. Itaque judicium nostrum de illis seculis non interponimus ; illud obiter dicimus, licet poetarum fabule versatilis mate- riz sint, tamen nos non multum arcani aut mysterii hujusmodi narrationibus subesse haud cunctanter pronuntiassemus, si ab lis invente a quibus tradite sunt; quod nos secus esse existimamus: pleraque enim traduntur tanquam prius credite et cognite, non tanquam nove ac tune primo oblate: que res earum existimationem apud nos auxit, ac si essent reliquiz quadam sacre temporum meliorum. Verum utcunque ea res se habet, non plus interesse putamus REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 461 (ad id quod agitur), utrum que jam proponentur, aut illis fortasse majora antiquis etiam innotucrint ; quam hominibuscure esse debeat, utrum Novus Orbis fuerit insula illa Atlantis, et veteri mundo cognita, an nunc primum reperta; rerum enim inventio a nature luce petenda, non a vetustatis tenebris repetenda est. Jam vero, filil, etiam sponte, non fortasse inter- pellati ab exspectatione vestra, de philosophia Chi- mistarum opinionem subjungemus. Etenim illa ves- tra philosophia, disputationibus potens, operibus in- valida, artis chimice nonullam existimationem apud quosdam peperit. Atque sane quod ad practicam Chimistarum attinet, fabulam illam in eam compe- tere existimamus, de sene, qui filiis suis aurum in vinea defossum (nec se satis scire quo loco) legaverit : unde illos protinus ad vineam fodiendam incubuisse ; atque auri quidem nihil repertum, sed vindemiam ea cultura factam fuisse uberiorem: simili modo ct chimie filii, dum aurum, (sive vere sive secus) in nature arvo abditum et quasi defossum, laboriose eruere conantur, multa moliendo et tentando, mag- no proventul hominibus et utilitati fuere, et complu- ribus inveutis non contemnendis vitam et res huma- nas donavere. Veruntamen speculativam eorum rem levem et minus sanam esse judicamus. Nam ut ille adole- scentulus delicatus cum scalmum in littore reperisset, navem edificare concupivit: ita et hi, arti sua indul- gentes, ex paucis fornacis experimentis philosophiam condere aggressi sunt. Atque hoc genus theoriarum et sepius ect manifestius vanitatis coarguitur, quam 462 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. illud alterum, quod certe magis sobrium et magis tectum est; nam philosophia vulgaris, omnia percur- rens et nonnihil fere de singulis degustans, se apud maximam hominum partem optime tuetur. Qui autem ex paucis quibus ipse maxime insuevit reliqua comminiscitur ; is et re ipsa errat magis, et apud alios levior est : atque ex hoc genere philosophiam chimicam esse censemus. Certe illa opinionis fabrica que eorum philoso- phiz basis est, esse nimirum quatuor rerum matrices sive elementa, in quibus semina rerum sive species foetus suos absolvunt, atque producta eorum quadri- formia esse, pro differentia scilicet cujusque elementi : adeo ut in ceelo, aére, aqua, terra nulla species inve- niatur, que non habeat in tribus reliquis conjugatum aliquod et quasi parallelum (nam hominem etiam pantomimum effecerunt, ex omnibus conflatum, ab- usi elegantia vocabuli microcosmi), hoc, inquam, commentum neminem judicio sedatum post se trax- erit: quin et existimamus, huic phantastice rerum naturalium phalangi, peritum nature contemplato- rem vix inter somnia sua.locum daturum. Verum illud non incommode accidit ad preca- vendum, quod hec philosophia (ut ccepimus dicere), erroris genere, veluti antistropha vulgari philosophiz sit; vulgaris enim philosophiaad materiam inventionis parum ex multis, hec multum e paucis decerpit. Nos tamen, filii, libenter Paracelsum hominem, ut conjicere licet, satis vocalem nobis praeconem exopte- mus, ut illud lumen nature, quod toties inculcat, celebret, et proclamet. REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 463 Atque mentio Chimistarum nos admonet, ut aliquid etiam de Magia naturali, ea que nunc hoc vocabulum solenne et fere sacrum inquinavit, di- camus: ea enim inter philosophos chimicos in honore esse consuevit. Quz nobis in hujusmodi sermone inferior videtur, quam wut condemnetur : sed levitate ipsa effugiat. Quid enim illa ad nos, cujus dogmata plane phantasia et superstitio, opera prestigia et impostura? nam inter innumera falsa, si quid ad effectum perducitur, hujusmodi semper est, ut sit ad novitatem et admirationem conficta, non ad usum aut accommodata aut desti- nata. Etenim evenit fere semper de magicis expe- rimentis, quod poeta lascivus ludit, “ Pars minima est ipsa puella sui ;” quemadmodum autem philoso- phize proprium est efficere, ut omnia minus quam sint admiranda videantur propter demonstrationes; ita et imposturz non minus proprium est, ut omnia magis quam sunt admiranda videantur propter os- tentationem et falsum apparatum. Atque ista tamen vanitas, nescio quo modo, contemnitur et recipitur ; unde enim satyrion ad venerem, pulmones vulpis ad phthisim, nisi ex hac officina ? verum nimis multa de nugis ; nimis sane, si, ut inepta, ita innoxile essent. Resumamus orationis filum, et philosophiam quam in manibus habemus ex signis excutiamus ; ista enim, filii, inseri oportuit ad intellectus vestri prapara- tionem, que res sola nunc agitur. Duplex enim est animorum preoccupatio seu mala inclinatio ad nova, quando ea proponi contigerit : una ab insita opinione de placitis receptis, altera ab anticipatione sive pra- 4.64 LEDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. figuratione erronea de re ipsa que affertur, ac si pertineret ad aliqua ex jJampridem damnatis et re- jectis, aut saltem ad ea, que animus ob levitatem aut absurditatem fastidit. Itaque jam reversi de signis dispiciamus. Atque, filii, mter signa nullum est magis certum aut nobile quam ex fructibus. Quemadmodum enim in reli- gione cavetur, ut fides ex vperibus monstretur, idem etiam ad philosophiam optime traducitur, ut vana sit que sterilis. Atque eo magis, si loco fructuum uve vel olive, producat disputationum et contentio- num carduos et spinas; de vestra autem philosophia vereor, ne nimis vere cecinerit poeta non solum illo carmine ; “¢ Infelix lolium et steriles dominantur avene :” Sed et illo; ‘“‘ Candida succinctam latrantibus inguina monstris.” Videtur enim illa ex longinquo visa virgo, specie non indecora, sed partibus superioribus : habet enim generalia quedam non ingrata et tanquam invi- tantia ; cum vero ad particularia ventum sit, veluti ad uterum et partes generationis, atque ad id ut aliquid ex se edat, tum demum loco operum et actionum, que contemplationis proles est digna et legitima, monstra illa invenias resonantia, et oblatrantia, et ingeniorum naufragiis famosa. Atque hujus mali auctor imprimis Aristoteles, altrix ista vestra philosophia. Illi enim vel ludo vel gloria erat, queestiones minus utiles, primo sub- ornare, deinde confodere ; ut pro assertore veritatis REDARGU'TIO PHILOSOPHIARUM. 465 contradictionum artifex sit. Pessimo enim et exem- plo et suceessu scientia traditur per questiones sub- ministratas, earumque solutiones. Qui enim bene affirmat et probat, et constituit et componit, is erro- res et objectiones longe summovet et veluti eminus impedit et abigit ; qui autem cum singulis collucta- tur, is exitum rei nullum invenit sed disputationes se- rit. Quid enim opus sit ei, qui unum luminis ef veritatis corpus clarum et radiosum in medio statuit, parva quedam et pallida confutationum ellychnia ad omnes errorum angulos circumferre, solventi alia dubia, alia per ipsam illam solutionem excitanti ac veluti generanti? Verum id cure, ut videtur, precipue fuit Aristoteli, ut homines ha- berent parata in singulis que pronunciarent, que responderent, et per que se expedirent, potius, quam quid penitus crederent, aut liquido cogitarent, aut vere scirent. Philosophia autem vestra tam bene auctorem refert, ut questiones, quas ille movit, illa figat et faciat eternas; ut queri videatur, non ut veritas eruatur, sed ut disputatio alatur: adeo ut Nasice sententia illi Catonis preponderet. Neque enim illud agitur ut temporis progressu sublatis dubiis, tanquam hostibus a tergo, ad ulteriores pro- vincias penetretur ; sed ut perpetua iste questiones, tanquam Carthago, militiam istam disputandi ex- erceant. Quod vero ad operum fructum et proventum attinet ; existimo ex ista philosophia, per tot anno- rum spatia laborata et culta, ne unum quidem experimentum adduci posse, quod ad hominum sta- VOL. 11. HH 466 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. tum levandum et locupletandum spectet, et philoso- phize speculationibus vere acceptum referri possit : adeo ut brutorum animalium instinctus plura inven- ta pepererint, quam doctorum hominum sermones. Sane Celsus ingenue et prudenter fatetur, experi- menta medicine primo inventa fuisse, ac postea homines circa ea philosophatos esse, et causas explo- rasse et assignasse ; non ordine inverso evenisse, ut ex philosophia et causarum cognitione ipsa exper!- menta deprompta essent: neque hic finis. Non male enim merita esset philosophia ista de practica, licet eam experimentis non auxisset, si tamen usum ejus castiorem et prudentiorem reddidisset (quod fortasse facit), atque interim ejus incrementis et progressibus nihil obfuisset. Illud autem magis damnosum, et perniciosum, quod inventa non solum non edat, sed etiam opprimat et exstinguat. Nam affirmare licet, filii, verissime, Aristotelis de quatuor elementis commentum rem certe obviam et pinguem, quia hujusmodi corpora in maxima quantitate et mole cernuntur, cui tamen ille potius auctoritatem quam principium dedit, cum Empedo- clis esset; a quo etiam melius erat positum, quod postea avide a medicis arreptum, quatuor complexi- onum, quatuor humorum, quatuor primarum quali- tatum conjugationes post se traxit; tanquam ma- lignum et infaustum sidus infinitam, et medicine, et compluribus rebus mechanciis sterilitatem attulisse, dum homines per hujusmodi concinnitates et com- pendiosas ineptias sibi satisfieri patientes, nil am- plius curant, et vivas et utiles rerum observationes REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 467 prorsus omiserunt. Itaque si illud verum, “ ex fruc- tibus eorum,” videtis certe quo res redierit. Agite vero, filii, et signa ex incrementis capia- mus; certe si ista doctrina plane instar plante a stirpibus suis revulsze non esset, sed gremio et utero nature adhereret, atque ab eadem aleretur; id mi- nime eventurum fuisset, quod per annos bis mille jam fieri videmus, ut scientie in eodem fere statu maneant et hereant, neque augmentum aliquod me- morabile sumpserint. Poliuntur fortasse nonnunquam ab aliquo, et illustrantur et accommodantur (dum tamen interim ab infinitis lacerentur et deformentur et inquinentur), sed utcunque non dilatantur aut amplificantur. In artibus autem mechanicis contra evenire videmus; que ut spiritu quodam replete vegetant et crescunt, primo rudes, deinde commode, post excultz, sed perpetuo aucte: philosophia autem et scientie intellectus statuarum more ado- rantur et celebrantur, sed non moventur ; quinetiam in primo nonnunquam auctore maxime florent, et deinceps declinant et exarescunt. Neque vero mirum est ista discrimina inter me- chanicam et philosophiam conspici, cum in illa sin- gulorum ingenia misceantur, in hac corrumpantur et destruantur. Quod si quis existimet, scientiarum ut rerum ceterarum esse quendam statum, idque fere in tempus unius auctoris incidere, qui beneficio tem- poris usus, et suze etatis princeps, inspectis reliquis scriptoribus et judicatis, scientias ipsas absolvat et perficiat; quod postquam factum sit, juniores rite palmas secundas petere, ut hujusmodi auctoris opera 468 REDARGUTIO PHILOSOPLIIARUM. vel explicent vel digerant, vel pro sui seculi ratione palato accommodent et vertant: ne ille majorem rebus humanis prudentiam et ordinem et felicita- tem tribuit, quam experiri fas est ; res enim casum recipit, nisi quod vanitas hominum etiam fortuita in deterius detorquet. Nam vere sic se res habet ; post- quam scientia aliqua multorum observatione et dili- gentia, dum alius alia apprehendit, per partes ten- tata serio et tractata sit, tum exoriri aliquem mente fidentem, lingua potentem, methodo celebrem, qui corpus unum ex singulis pro suo arbitrio efficiat et posteris tradat: plerisque corruptis et depravatis, et cum certissima omissione omnium que altiores et digniores contemplationes exhibere possint, ut opinio- num immodicarum et extravagantium: et posteri rursus facilitate rei et compendio gaudentes, sibi gratulantur ac nil ulterius querunt, sed ad illa ministeria servilia que diximus se convertunt. Ve- rum vobis, filii, pro certo sit, que in natura fundata sunt, ut aquas perennes, perpetuo novas scaturigi- nes et emanationes habere; que autem in opinione yersantur, variari fortasse sed non augeri. Habemus et aliud signum, si modo signi appel- latio in hoc competit, cum potius testimonium sit, imo testimoniorum omnium validissimum, hoc est, propriam auctorum quorum fidei ves committitis confessionem et judictum. Nam et illi ipsi qui dic- taturam quandam in scientiis invaserunt, et tanta fiducia de rebus pronunciant, tamen per intervalla, cum ad se redeunt, ad querimonias demum de na- ture subtilitate, rerum obscuritate, humani ingenii REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 469 infirmitate, et similia se convertunt. Neque propte- rea, filii, haec modestie aut humilitati, virtutibus in rebus intellectualibus omnium felicissimis, deputetis: non tam faciles, aut boni fueritis: cum contra ista non confessio, sed professio sive predicatio ex super- bia, invidia, atque id genus affectibus ortum pro certo habeat; id enim prorsus volunt, quicquid in scientiis sibi ipsis aut magistris suis incognitum aut intactum fuerit, id extra terminos possibiles poni et removeri : hee est illa modestia atque humilitas. Itaque pessimo fato res geritur. Nil enim in his rerum humanarum angustiis, aut ad presens magis deploratum, aut in futurum magis ominosum est, quam quod homines ignorantiam etiam ignominiz (ut nunc fit) eximant, atque artis sue infirmitatem in nature calumniam vertant : et quicquid ars illa sua non attingit, id ex arte scitu aut factu im- possibile supponant; neque sane damnari potest ars, cum ipsajudicet. Ex hoc fonte haud paucas opi- niones et placita in philosophia reperiatis, quee nihil aliud quam quesitam istam, et artificlosam, et in cog- noscendo et in operando desperationem, ad artis de- cus et gloriam perditissimo hoc modo tuendum sa- piant et foveant. Hine schola Academica, que acatalepsiam ex pro- fesso tenuit, et homines ad sempiternas tenebras damnavit. Hine opinio, quod forme sive vere re- rum differentiz inventu impossibiles sunt; ut homi- nes in atriis nature perpetuo obambulent, nec intra palatium aditum sibi muniant. Hine positiones illee in- firmissime, calorem solis et ignis toto genere differre, 470 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. atque compositionem opus hominis, mistionem opus solius nature esse: ne forte ars naturam, ut Vul- canus Minervam, sollicitare aut expugnare tentet aut speret; et complura hujusmodi, que tam ad con- fessionem tenuitatis propriz, quam ad repressionem industrize alienze pertinent. Itaque neutiquam vobis, filii, pro amore et indul- gentia nostra consuluero, ut cum rebus non solum desperatis, sed et desperationi devotis fortunas vestras misceatis. Verum, filii, tempus fugit, dum capti amore et rerum et vestrum circumvectamur, ac omnia movemus, et initiationem hanc vestram, instar Aprilis aut veris cujusdam, ad congelationem omnem et obstinationem solvendam et aperiendam esse cupimus. Restat signum certissimum de modis. Modi enim faciendi sunt, potentia, res ipsx ; et prout bene aut prave institute fuerint, ita res et effecta se ha- bent. Itaque si modi hujus vestre philosophiz con- dendz nec debiti sint nec probabiles, non videmus quam spem foveatis, nisi credulam et levem. Atque certe, filii, si obeliscus aliquis magnitudine insignis ad triumphi fortasse, aut hujusmodi magnificentia, decus transferendus esset, atque id homines nudis manibus tentarent; annon eos helleboro opus ha- bere cogitaretis? quod si numerum operariorum augerent, atque hoc modo se valere posse confide- rent, annon tanto magis? quod si etiam delectum adhiberent, et imbecilliores separarent, et robustis tantum et vigentibus uti vellent, et hinec demum se voti compotes fore presumerent, aut, ne hoc quidem REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 471 contenti, etiam artem athleticam consulerent, ac omnes cum manibus et lacertis et nervis ex arte bene unctis et medicatis adesse juberent; annon prorsus eos dare operam, ut cum ratione quadam et prudentia insanirent, clamaretis ? et tamen simili homines malesano impetu feruntur in intellectuali- bus, dum intellectum veluti nudum applicant, et ab ingeniorum vel multitudine vel excellentia magna sperant, vel etiam dialecticis, que mentis quedam athletica censeri possit, ingeniorum nervos roborant ; neque machinas adhibent, per quas vires et singulo- rum intendantur, et omnium coeant. Atque ut menti debita auxilia non subminis- trant; ita nec naturam rerum debita observantia prosequuntur. Quid enim dicemus? an nihil alind est philosophiam condere, quam ex paucis vulgaribus et obviis experimentis de natura judicium facere ; ac dein tota szcula in meditationibus volutare ? Atque, filii, nesciebam nos tam nature fuisse famili- ares, ut ex tam levi et perfunctoria salutatione ea nobis aut arcana sua patefacere, aut beneficia imper- tire dignaretur. Certe nobis perinde facere videntur homines, ac sinaturam ex longinqua et pre-alta turri despiciant et contemplentur; que imaginem ejus quandam, seu nubem potius imagini similem, ob ocu- los ponat: rerum autem differentias (in quibus res hominum et fortune site sunt), ob earum minutias et distantixe intervallum, confundat et abscondat. Et tamen laborant et nituntur, et intellectum tanquam oculos contrahunt, ejusdemque aciem meditatione figunt, agitatione acuunt, quinetiam artes argumen- 4.72 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. tandi veluti specula artificiosa comparant, ut istius- modi differentias et subtilitates nature: mente com- prehendere et vincere possint. Atque ridicula certe esset et praefracta sapientia et sedulitas, siquis, ut per- fectius et distinctius cerneret, vel turrim conscendat, vel specula applicet, vel palpebras adducat, cum ei liceat, absque universa ista operosa et strenua ma- chinatione et industria, fieri voti compos per rem facilem, et tamen ista omnia beneficio et usu longe superantem: hoc est, ut descendat et ad res pro- pilus accedat. Atque certe in intellectus usu similis nos exercet imprudentia. Neque, filii, postulare debemus ut natura nobis obviam eat: sed satis habemus, si accedentibus nobis, idque cultu debito, se conspiciendum det. Quod si cuiin mentem veniat opinari tale quippiam, etiam antiquos, atque ipsum Aristotelem, proculdu- bio a meditationum suarum principio magnam vim et copiam exemplorum sive particularium paravisse, atque eandem viam, quam nos veluti novam indica- mus et signamus, revera inisse et confecisse, adeo ut actum agere videri possimus: certe, filil, hzec de illis cogitare non est integrum, formam enim et rationem suam inquirendi et ipsi profitentur, et scripta eorum imaginem expressam pre se ferunt. Illi enim statim ab inductionibus nullius pretii ad conclusiones maxime generales, tanquam disputatio- num polos, advolabant, ad quarum constantem et immotam veritatem reliqua expediebant. Verum scientia constituta, tum demum siqua controversia de aliquo exemplo vel instantia mota esset, ut po- REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 473 sitis suis refragante, non id agebant ut positum illud emendaretur ; sed, posito salvo, hujusmodi _Instantias que negotium faciebant, aut per distinctio- nem aliquam subtilem et sapientem in ordinem redi- gebant, aut per exceptionem plane (homines non mali) dimittebant. Quod si instantie aut particula- ris rei non contradictorie reconciliatio, sed obscure ratio, quereretur, eam ad speculationes suas quando- que ingeniose accommodabant, quandoque misere torquebant : quze omnis industria et contentio res sine fundamento nobis videtur. Itaque nolite commoveri, quod frequens alicubi inter nonnulla Aristotelis scripta inveniatur exem- plorum et particularium mentio, noveritis enim, id sero et postquam decretum fuisset, factum fu- isse ; illi enim mos erat non liberam experientiam consulere, sed captivam ostentare; nec eam ad veri- tatis iInquisitionem promiscuam et zquam, sed ad dictorum suorum fidem sollicitatam et electam addu- cere. Neque rursus tale aliquod vobiscum cogitate, eam, quam nos tantopere desideramus, differentiarum subtilitatem in distinctionibus philosophorum scholas- ticorum haberi, atque adeo elucescere: neque enim existimetis, ab hac prepostera subtilitate prime neg- ligentiz et festinationi et temeritati subventum esse. Longe abest, filiil, ut hoc fieri possit; quin, credite mihi, quod de fortuna dici solet, id de natura veris- simum est, eam a fronte capillatam, ab occipitio calvam esse. Omnis enim ista sera subtilitas et diligentia, postquam verum tempus observationis 47 4 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. preterierit, naturam prensare aut captare potest, sed: nunquam apprehendere aut capere. Equidem satis scio, idque vos non ita multo post experiemini: postquam vere et native rerum sub- tilitati, et differentiis in experientia signatis et ex- pressis et sensui subjectis, aut saltem per sensum in lucem extractis, paululum insuevistis ; continuo sub- tilitatem illam alteram disputationum et verborum, que cogitationes vestras non sine magna admiratione occupavit et tenuit, quasi pro re ludicra et larva quadam et incantatione habituri sitis. Quare missis istis philosophiis abstractis, vos et ego, filii, rebus ipsis nos adjungamus: neque ad secte condende gloriam animum adjiciamus; sed utilitatis et amplitudinis humane curam serio suscl- piamus; atque, inter mentem et naturam connubium castum et legitimum (pronuba misericordia divina) firmemus; precati etiam Deum, cujus numine et nutu hee fiunt, quique ut hominum et rerum, ita luminum et consolationum pater est, ut ex illo con- nubio non phantasiz monstra, sed stirps heroum, que monstra domet et exstinguat, hoc est, inventa salutaria et utilia ad necessitates humanas (quantum fieri datur) debellandas et relevandas suscipiatur. Hoc epithalamii votum sit. Certe, filii, facultates, artium et scientiarum om- nium consensu, aut empirice aut rationales sunt. Has autem bene commistas et copulatas adhuc vi- dere non licuit. Empirici enim, formice more, con- gerunt tantum et utuntur. Rationales autem, ara- nearum more, telas ex se conficiunt. Apis ratio REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 475 media est, quze materiam ex floribus tam horti quam agri elicit, sed simul etiam eam propria facultate vertit et digerit. Neque absimile vere philosophie opificium est, qua ex historia naturali et experimentis mechanicis prebitam materiam, non in memoria in- tegram, sed in intellectu. mutatam et subactam reponit. Itaque hujusmodi mellis ccelestia dona sperate: neque dicite cum pigro, “ Leo est in via:” sed vincla que vos premunt excutite, et vos recipite. Atque sane, post virtutem vestram propriam, nihil animos vobis magis addiderit, quam si indus- triam et felicitatem, et facinora statis nostra co- gitetis. Nos nostrum “plus ultra” antiquorum “ non ultra” haud vane opposuimus: Nos iidem, contra antiquorum “non imitabile fulmen” esse. “imitabile fulmen” esse, minime dementes, sed sobril, ex nova- rum machinarum experimento et demonstratione pronuntiamus. Quin et ccelum ipsum imitabile fecimus. Cceli enim est, circuire terram: quod et nostre navigationes pervicerunt. Turpe autem nobis sit, si globi materiati tractus, terrarum vide- licet et marium, nostris temporibus in immensum aperti et illustrati sint: globi autem intellectualis fines, inter veterum inventa et angustias steterint. Neque parvo inter se nexu devincta et conjugata sunt ista duo, perlustratio regionum et scientiarum. Plurima enim per longinquas navigationes et pere- grinationes in natura patuerunt, quae novam sapien- tia et scientie humane lucem affundere possint, et antiquorum opiniones et conjecturas experimento regere. Eadem duo, non ratione solum sed etiam 476 REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. vaticinio, conjuncta videntur. Nam co prophete oraculum haud obscure spectare videtur: ubi de novissimis temporibus loquutus, illud subjungit, « Multi pertransibunt, et multiplex erit scientia :” ac si orbis terrarum pertransitus sive peragratio, et sci- entiarum augmenta sive multiplicatio, eidem etati et seeculo destinarentur. Presto etiam est imprimendi artificium veteribus incognitum, cujus beneficio singulorum inventa ful- guris modo transcurrere possint, et subito communi- cari ad aliorum studia excitanda, et inventa miscenda. Quare utendum est ztatis nostree prerogativa, neque committendum, ut, cum hee tanta vobis adsint, vobis ipsidesitis. Nos autem, filii, ab animorum ves- trorum preparatione auspicati, in reliquis vobis non deerimus : probe enim novimus tabellas mentis, a ta- bellis communibus differre ; in lis non alia inscripseris nisi priora deleveris, in illis priora egre deleveris, nisi nova inscripseris. Itaque rem in longum non differemus: illud itidem vos monentes, ne tanta vobis de nostris in- ventis polliceamini, quin melior a vobis ipsis speretis. Nos enim Alexandri fortunam nobis spondemus (neque vanitatis nos arguatis antequam rei exitum audiatis); illius enim res geste recenti memoria ut portentum accipiebantur ; ita enim loquitur unus ex xmulis oratoribus, “ Nos certe vitam humanam non degimus; sed in id nati sumus, ut posteri de nobis portenta pradicent ;” sed postquam deferbuisset ista admiratio, atque homines rem attentius intro- spexissent, operee pretium est animadvertere, quale REDARGUTIO PHILOSOPHIARUM. 477 judicium de eo faciat scriptor Romanus, “ Nil aliud, quam bene ausus est vana contemnere.” Ita et nos simile quiddam a posteris audiemus ; postquam emancipati, et sui jam facti, et proprias vires experti initia nostra magnis intervallis superaverint. In quo sane judicio illud recte, nostra nil magni esse: illud non recte, si ausis tribuant que humilitati debentur : humilitati (inquam) et privationi cuidam istius hu- mane superbiz, que universa perdidit, queque volucres quasdam meditationes loco divine in rebus signaturze consecravit. Hac enim ex parte revera nobis gratulamur, et eo nomine felices nos et bene de genere humano meritos esse existimamus, quod ostendimus, quid vera et legitima spiritus humani humiliatio possit. Verum quid nobis ab hominibus debeatur, ipsi viderint; nos certe nos nostraque vo- bis debemus. Omnibus, qui aderant, digna magnitudine generis et nominis humani oratio visa est, et tamen libertati quam arrogantie propior. Ita autem inter se col- loquebantur : se instar eorum esse, qui ex locis Opa- cis et umbrosis in lucem apertam subito exierint, cum minus videant quam prius; sed cum certa et leta spe facultatis melioris. Tum ille qui hee narrabat ; tu vero quid ad ista dicis? inquit. Grata sunt (inquam) que narrasti. Atque (inquit) si sunt ut dicis grata, si tu forte de his rebus aliquid scripseris, locum invenias ubi hee inseras, neque peregrinationis nostre fructus perire patiaris. /AXquum postulas, inquam, neque obli- viscar. TEMPORIS PARTUS MASCULUS, SIVE DE INTERPRETATIONE, NATUR, Liz. 3. 1. Perpolitio et applicatio mentis. 2. Lumen nature ; seu formula interpretationis. 3. Natura illuminata; sive veritas rerum. CAP. I. TRADENDJI MODUS LEGITIMUS. Reverio, fili, complures in rerum scientia, quam sibi videntur adepti, vel proferenda vel rursus occul- tanda, neutiquam e fide sua ac officio se gerere. Eodem damno, licet culpa fortassis minore, peccant et illi, qui probe quidem morati, sed minus pruden- tes sunt, nec artem ac precepta tenent, quo queque modo sint proponenda. Neque tamen de hac tradentium scientiarum sive malignitate sive inscitia querela est instituenda. Sane si rerum pondera docendi imperitia fregissent, non immerito quis indignetur. Rerum vero ineptiis docendi importu- nitatem vel jure deberi existimandum est. Kgo autem longe ab his diversus te impertiturus non ingenli commenta nec verborum umbras, nec reli- gionem admistam, nec observationes quasdam populares, vel experimenta quedam nobilia in theorize fabulas concinnata; sed revera naturam cum foetibus suis tibi addicturus et mancipaturus, num videor dignum argumentum pre manibus habere, quod tractandi vel ambitione vel inscitia, vel vitio quovis polluam? Ita sim, fili, itaque TRADENDI MODUS LEGITIMUS. 479 humani in universum imperii angustias nunquam satis deploratas ad datos fines proferam (quod mihi ex humanis solum in votis est), ut tibi optima fide, atque ex altissima mentis mex providentia, et exploratissimo rerum et animorum statu hec traditurus sim, modo omnium maxime legitimo. Quis tandem (inquies) est modus ille legitimus ? Quin tu mitte artes et ambages, rem exhibe nudam nobis, ut judicio nostro uti possimus. Atque utinam, fili suavissime, eo loco sint res vestre ut hoc fieri posset. An tu censes, cum omnes omnium mentium aditus ac meatus obscurissimis idolis, iisque alte herentibus et inustis, obsessi et obstructi sint, veris rerum et nativis radiis sinceras et politas areas adesse. Nova est ineunda ratio, qua mentibus obductissimis illabi possimus. Ut enim phrenetico- rum deliramenta arte et ingenio subvertuntur, vi et contentione efferantur, omnino ita in hac universali insania mos gerendus est. Quid? leviores ille conditiones, que ad lJegitimum scientie tradends modum pertinent, an tibi tam expedite et faciles videntur? ut modus innocens sit; id est, nulli prorsus errori ansam et occasionem prebeat? ut vim quandam insitam et innatam habeat, tum ad fidem conciliandam, tum ad pellendas injurias tem- poris, adeo ut scientia ita tradita, veluti planta vivax et vegeta, quotidie serpat et adolescat? ut idoneum et legitimum sibi lectorem se ponat et quasi adoptet? Atque hec omnia prastiterim, necne, ad tempus futurum provoco.* * From Stephens. 480 Temporis Partus Masculus, sive Instauratio Magna Imperu Humani in Universum. Ad Deum patrem, Deum verbum, Deum spiritum, preces fundimus humillimas et ardentissimas, ut hu- mani generis ezrumnarum memores, et peregrinati- onis istius vite nostra, in qua dies paucos et malos terimus, nova adhuc refrigeria e fontibus bonitatis suz ad miserias nostras leniendas aperiant: atque illud insuper, ne humana divinis officiant, neve ex reseratione viarum sensus, et accensione majore luminis naturalis, aliquid incredulitatis et noctis animis nostris erga divina mysteria oboriatur. Sed potius ut ab intellectu a phantasiis et vanitate puro et repurgato, et divinis oraculis nihilominus subdito et prorsus dedititio, fidei dentur que fidei sunt. EPISTOL. Rescriptum Procuratoris Regis Primari, ad Aca- demiam Cantabrigiensem, quando in sanctius regis concilium cooptatus fuit.* Grat& mihi fuere litere vestre, atque gratulatio- nem vestram ipse mihi gratulor, Rem ipsam ita mihi honori et voluptati fore duco, si in hac mente maneam, ut publicis utilitatibus, studio indefesso et * Vide Baconiana, p. 37. EPISTOLZ. 481 perpetuis curis et puro affectu, inserviam. Inter partes autem reipublice nulla animo meo carior est, quam academiz et litera : idque et vita mea anteacta declarat et scripta. Itaque quicquid mihi accesserit, id etiam vobis accessisse existimare potestis. Neque vero patrocinium meum vobis sublatum aut diminu- tum esse credere debetis: nam et ea pars patroni, que ad consilium in causis adhibendum spectat, in- tegra manet; atque etiam (si quid gravius acciderit) ipsum perorandi munus (licentia regis obtenta) relictum est; quodque juris patrocinio deerit, id auctiore potestate compensabitur. Mihi in votis est, ut quemadmodum a privatorum et clientelarum ne- gotiis ad gubernacula reipublice translatus Jam sum ; ita et postreme etatis mez pars (si vita suppetit) etiam a publicis curis ad otium et literas devehi possit. Quinetiam sepius subit illa cogitatio, ut etiam in tot et tantis negotiis, tamen singulis annis aliquos dies apud vos deponam; ut ex majore ves- trarum rerum notitia vestris utilitatibus melius con- sulere possim. Amicus vester maxime fidelis et benevolus, Fr. BAcon. 5 Juli, 1616. VOU. 11: rt f\ ij i 482 EPISTOLA:. Alme Matri Academie Cantabrigiensi.* Cum vester filius sim et alumnus, voluptati mihi erit, partum meum nuper editum vobis in gre- mium dare: aliter enim velut pro exposito eum ha- berem. Nec vos moveat, quod via nova sit: ne- cesse est enim talia per etatum et seculorum circuitus evenire. Antiquis tamen suus constat ho- nos: ingenii scilicet ; nam fides verbo Dei et experi- entie tantum debetur. Scientias autem ad expe- rientiam retrahere non conceditur: at easdem ab experientia de integro excitare, operosum certe, sed pervium. Deus vobis, et studiis vestris faveat. Filius vester amantissimus, Franc. VERULAM, CANCEL. Ex edibus Eborac. Oct. 3. 1620, To the Count Gondomar, Ambassador from the Court of Spain. I]lustrissime Domine Legate, Amorem illustrissimze Dominationis tue erga me, ejusque et fervorem et candorem, tam in pros- peris rebus, quam in adversis, zquabili tenore con- stantem perspexi. Quo nomine tibi meritas et debitas gratias ago. Me vero jam vocat et etas, et fortuna, atque etiam genius meus, cui adhuc satis morose satisfeci, ut excedens e theatro rerum civi- * Ante, vol. ix. p. 17. + Viz, Novum Organum. EPISTOLA. 483 lium literis me dedam, et Ipsos actores instruam, et posteritati serviam. Id mihi fortasse honori erit, et degam tanquam in atriis vitee melioris. Deus illustrissimam Dominationem tuam inco- lumem servet et prosperam. Servus tuus, Fr. St. ALBAN. Juni 6, 1621. Ti 0 Count Gondomar.* Illustrissime et excellentissime Domine, Perspexi et agnosco providentiam divinam, quod in tanta solitudine mihi tanquam ccelitus suscitaverit talem amicum, qui tantis implicatus negotiis, et in tantis temporis angustiis, curam mei habuerit, idque pro me effecerit, quod alii amici mel aut non ausi sint tentare, aut obtinere non potue- rint. Atque illustrissimae Dominationi tuze reddent fructum proprium et perpetuum mores tui tam generosi, et erga omnia officia humanitatis et honoris propensi; neque erit fortasse inter opera tua hoc minimum, quod me, qui et aliquis fui apud vivos, neque omnino intermoriar apud posteros, ope et gratia tua erexeris, confirmaris. Ego quid possum? Ero tandem tuus, si minus usufructu, at saltem affectu, voto. Sub cineribus fortune vivi erunt sem- per ignes amoris. Te igitur humillime saluto, tibi * In the Letters, Memoirs, &c. of the Lord Chancellor Bacon, published by Mr. Stephens, in 1736, p. 517, isa Spanish letter to him from Count Gondomar, dated at London, June 14, 1621. 484 EPISTOLZ. valedico, omnia prospera exopto, es: testor, observantiam polliceor. Illustrissimo et excellentissimo Do. Do. Didaco Sarmiento de Acuna, Comiti de Gondomar, Legato Regis Hispaniarum extraordinario in Anglia. Franciscus Baro de Verulamio, Vicecomes Sancti Albani, percelebri Collegio Sancte et Individuce Trinitatis in Cantabrigia salutem.* Res omnes earumque progressus initiis suis de- bentur. Itaque cum initia scientiarum e fontibus vestris hauserim, incrementa ipsarum vobis repen- denda existimavi. Spero itidem fore, ut hac nostra apud vos, tanquam in solo nativo, felicius succrescant. Quamobrem et vos hortor, ut salva animi modestia, et erga veteres reverentia, ipsi quoque scientiarum augmentis non desitis: verum ut post volumina sacra verbi Dei et Scripturarum, secundo loco volu- men illud magnum operum Dei et creaturarum, strenue et pre omnibus libris (qui pro commentariis tantum haberi debent) evolvatis. Valete. Franciscus Baro de Verulamio, Vicecomes Sancti Albani, Alme Matri inclyte Academie Canta- brigienst salutem.+ Debita filii, qualia possum, persolvo. Quod vero facio, idem et vos hortor; ut Augmentis Scientiarum strenue incumbatis, et in animi modestia libertatem ingenii retineatis, neque talentum a veteribus con- * Vide vol. viii. ante, p, xiv. _ + Vide vol. viii, ante, p. xv. EPISTOL. 485 creditum in sudario reponatis. Affuerit proculdubio et affulserit divini luminis gratia, si, humiliata et sub- missa religioni philosophia, clavibus sensus legitime et dextre utamini, et, amoto omni contradictionis studio, quisque cum alio, ac si ipso secum, disputet. Valete. Inclyte@ Academie Ovoniensi S, * Cum alme matri mez inclyte academie Canta- brigiensi scripserim, deessem sane officio, si simile amoris pignus sororiejus non deferrem. Sicut autem eos hortatus sum, ita et vos hortor, ut Scientiarum Augmentis strenue incumbatis, et veterum labores neque nihil neque omnia esse putetis; sed vires etiam proprias modeste perpendentes, subinde ta- men experiamini: omnia cedent quam optime, si arma non alii in alios vertatis, sed junctis copiis in naturam rerum impressionem faciatis; sufficit quippe illa honori et victorie. Valete. Rescriptum Academiee Oxoniensis Francisco Bacono. Przenobilis, et (quod in nobilitate pene miraculum est) Scientissime Vicecomes! Nihil concinnius tribuere amplitudo vestra, nihil gratius accipere potuit Academia quam scientias : scientias, quas prius inopes, exiguas, incultas emise- * Vide vol. viil. ante, p. xvii. 486 EPISTOLA. rat, accepit tandem nitidas, proceras, ingenii tui coplis (quibus unice augeri poterant) uberrime dota- tas. Grande ducit munus illud sibi a peregrino (si tamen peregrinus sit, tam prope consanguineus) auctius redire, quod filiolis suis instar patrimonii im- pendit; et libenter agnoscit hic nasci Musas, alibi tamen quam domi sue crescere. Creverunt quidem, et sub calamo tuo, qui, tanquam strenuus literarum Alcides, columnas tuas mundo immobiles, propria manu in orbe scientiarum plus ultra statuisti. Euge exercitatissimum athletam, qui in aliorum patroci- nandis virtutibus occupatissimus, alios; in scriptis propriis, teipsum superasti: quippe in illo honorum tuorum fastigio, viros tantum literatos promovisti, nunc tandem (o dulce prodigium!) etiam et literas. Onerat clientes beneficii hujus augustior munifi- centia ; cujus in accipiendo honor apud nos manet, in fruendo emolumentum transit usque in posteros. Quin ergo si gratiarum talioni impares sumus, juncto robore alterius seculi nepotes succurrant, qui reliquum illud, quod tibi non possunt, saltem nomini tuo persolvent. Felices illi, nos tamen quam longe feliciores, quibus honorifice conscriptam tua manu epistolam, quibus oculatissima lectitandi pre- cepta, et studiorum concordiam, in fronte voluminis demandasti: quasi parum esset Musas de tua penu locupletare, nisi ostenderes quo modo et ipse disce- rent. Solenniori itaque osculo acerrimum judicii tui depositum excepit frequentissimus purpuratorum EPISTOLE, 487 senatus : exceperunt pariter minoris ordinis gentes ; et quod omnes in publico librorum thesaurario, in memoria singuli deposuerunt. Dominationis vestre studiosissima, ACADEMIA OXOoNIENSIS. E domo nostra Congregationis, 20 Decem. 1623. To Count Gondomar, then in Spain. I]lustrissime Comes, Multa sunt, quae mihi animos addunt, et quan dam alacritatem conciliant, ut Dominationem tuam illustrissimam hoc tempore de meis fortunis compel- lam et deprecer. Primum, idque vel maximum, quod cum tam arcta regum nostrorum conjunctio jam habeatur pro transacta, inde et tu factus sis intercessor tanto potentior ; et mihi nullus jam subsit scrupulus universas fortunas meas viro tanto, licet extero, debendi et acceptas referendi. Secundum, quod cum ea, que Dominatio tua illustrissima de me promisso tenus prasens impetraveras, neque ullam repulsam passa sint, neque tamen ad exitum per- ducta, videatur hoc innuere providentia divina, ut hoc opus me a calamitate eximendi plane tuum sit initio et fine. Tertium, quod stelle dux, que mihi semper fuerunt propitiz, major et minor, jam splen- dent in urbe vestra, unde per radios auxiliares et benignos amoris erga me tui eum possint nancisci influxum, qui me in aliquo non indigno priore for- tuna gradu collocet. Quartum, quod perspexi ex A8S8 EPISTOLA. literis, quas ad amicum meum intimum Dominum Tobiam Mattheum nuper scripsisti, memoriam mei apud te vivere et vigere, neque tanta negotiorum | ardudrum et sublimium mole, quanta Dom, tua in- cumbit, Obrutam esse aut exstinctam. Postremum | accidit ct ud, quod postquam ex favore excellentiss. Domini Marchionis ad Regis mei conspectum et colloquium admissus fuerim, videar mihi in’ statu erate collocatus. Non me allocutus est Rex ut criminosum, sed ut hominem tempestate dejectum ; et simul constantem meum et perpetuum in sermone suo industria et integritatis tenorem prolixe agno- vit, cum insigni, ut videbatur, affectu: unde major mihi oboritur spes, manente ejus erga me gratia, et exstineta omni ex diuturnitate invidia, labores illus- -triss. Domin. tua pro me non incassum fore. Ipse interim nec otio me dedi, nec rebus me importune immiscui, sed in iis vivo, et ca tracto, qua nec priores, quos gessi, honores dedeceant, et posteris memoriam nominis mei haud ingratam fortasse re- linquent. Itaque spero me non indignam fore materiam, in qua et potentiw et amicithe tue vis clucescat et celebretur; ut non minus in pri- vata hominis fortuna potutsse videaris, quam in negotiis publicis. Deus illustriss. Dominationem tuam incolumem servet et felicitate cumulet, INDORSED, My Lord St. Alban’s first letter to Gondomar, into Spain, March 28, 16238. EPISTOLA. 489 Epistola ad Pulgentium™ _ Reverendissime Py Fulgenti, Kateor me literarum tibi debitorem esse : suberat _ excusatio Justa nimis; implicatus enim fueram gra- -vissimo médrbo, a quo necdum liberatus sum, Volo reverentim tux nota essé consilia mea de seriptis meis, qua meditor et molior: non perficiendi spe, sed desiderio experiundi; et quia posteritati (secula enim ista requirunt) inservio. Optimum autem pu- tavi ca omnia, in Latinam linguam traducta, in tomos dividere. Primus tomus constat ex libris “ De Augmentis Scientiarum :” qui tamen, ut nosti, jam perfectus et editus est, et partitiones scientiarum complectitur ; qua est “ Instaurationis Mew” pars prima. Debuerat sequi “ Novum Organum ;” inter- posut tamen scripta mea moralia et politica, quia magis erant in promptu. Tlaee sunt: primo, ‘ Tis- toria regni Tfenrict septimi regis Anglix ;” deinde sequetur libellus ille, quem vestra lingua “ Saggi Morah” appellastis. Verum illi libro nomen gravius ‘impono, scilicet ut inseribatur, “ Sermones fideles, sive Interiora rerum.” runt autem sermones isti, et numero aucti, et tractatue multum = amplificati. Item continebit tomus iste libellum “ De Sapientia Veterum:” atque hic tomus (ut diximus) interjectus est, ct non ex ordine “ Instaurationis.” ‘Tum demum sequetur ‘ Organum Novum,” cui secunda pars adhue adjicienda est, quam tamen animo jam com- plexus et metitus sum. Atque hoe modo secunda * Vide Bacontana, 196, 490 EPISTOLE. pars Instaurationis absolvetur. Quod ad tertiam partem Instaurationis attinet, Historiam scilicet Naturalem, opus illud est plane regium aut papale, aut alicujus collegii aut ordinis; neque privata in- dustria pro merito perfici potest. At portiones ille, quas jam in lucem edidi, “ De Ventis,” “ De Vita et Morte,” non sunt historia pura, propter axiomata et observationes majores interpositas; sed genus scripti commistum ex historia naturali et machina intellectus rudi et imperfecta; que est Instaurationis pars quarta. Itaque succedet illa ipsa quarta pars, et multa exempla machine continebit magis exacta, et ad inductivas regulas magis applicata. Quinto se- quetur iste liber, quem “ Prodromum philosophiz secund” inscripsimus ; qui inventa nostra circa nova axiomata ab experimentis ipsis excitata continebit ; ut tanquam columne jacentes sustollantur: quem posuimus Instaurationis partem quintam. Postre- mo superest philosophia ipsa secunda, que est Instaurationis pars sexta; de qua spem omnino abjecimus : sed a seculis et posteritate fortasse pullu- labit. Attamen, in Prodromis (iis dico tantum, que ad universalia nature fere pertingunt) non levia jacta erunt hujus rei fundamenta. Conamur (ut vides) tenues grandia: in eo tantum spem ponentes, quod videntur ista a Dei providentia et immensa boni- tate profecta. Primo, propter ardorem et constan- tiam mentis nostre, que in hoc instituto non consenuit, nec tanto temporis spatio refrixit. Equi- dem memini me, quadraginta abhinc annis, juvenile opusculum circa has res confecisse, quod, magna EPISTOLE. 491 prorsus fiducia et magnifico titulo, “ Temporis Par- tum Maximum” inscripsi. Secundo, quod propter infinitam utilitatem Dei Opt. Max. auctoramento gaudere videatur. Commendatum, rogo, me habeat reverentia ves- tra illustrissimo viro Domino Molines, cujus suavissi- mis et prudentissimis literis quam primum, si deus volet, rescribam. Vale, P. reverendissime. Reverentiz tus amicus addictissimus, Fr. St. ALBAN. ORNAMENTA RATIONALIA.* 1. ALEATOR, quanto in arte est melior, tanto est nequior. 2. Arcum, intensio frangit ; animum, remissio. 3. Bis vincit, qui se vincit in victoria. 4. Cum vitia prosint, peccat, qui recte facit. 5. Bene dormit, qui non sentit, quod male dormiat. 6. Deliberare utilia, mora est tutissima. 7. Dolor decrescit, ubi quo crescat non habet. 8. Etiam innocentes cogit mentiri dolor. 9. Etiam celeritas in desiderio, mora est. 10. Etiam capillus unus habet umbram suam. 11. Fidem qui perdit, quo se servat in reliquum ? 12. Formosa facies muta commendatio est. 13. Fortuna nimium quem fovet, stultum facit. 14, Fortuna obesse nulli contenta est semel. 15. Facit gratum fortuna, quam nemo videt. 16. Heu! quam miserum est ab illo ledi, de quo non possis quer. 17. Homo toties meritur, quoties amittit suos. 18. Heredis fletus, sub persona risus est. * A supply (by the Publisher) of certain weighty and elegant Sentences, some made, others collected, by the Lord Bacon ; and by him put under the above-said title ; and at present not to be found.— Baconiana, p.60. ORNAMENTA RATIONALIA. 493 19. Jucundum nihil est, nisi quod reficit varietas. 20. Invidiam ferre, aut fortis, aut felix potest. 21. In malis sperare bonum, nisi innocens, nemo potest. 22. In vindicando, criminosa est celeritas. 23. In calamitoso risus etiam injuria est. 24. Improbe Neptunum accusat, qui iterum nau- fragium facit. 25. Multis minatur, qui uni facit injuriam. 26. Mora omnis ingrata est, sed facit sapientiam. 27. Moriest felicis antequam mortem invocet. 28. Malus ubi bonum se simulat, tunc est pes- simus. 29. Magno cum periculo custoditur, quod multis placet. 30. Male vivunt qui se semper victuros putant. 31. Male secum agit eger, medicum qui heredem facit. 32. Multos timere debet, quem multi timent. 33. Nulla tam bona est fortuna, de qua nil possis queri. 34. Pars beneficii est, quod petitur, si bene neges. 35. Timidus vocat se cautum, parcum sordidus. 36. Ovita! misero longa, felici brevis. END OF THE ELEVENTH VOLUME. Thomas White, Printer, Johnson’s Court. a oe ao pe eg preee elas a o. ay ~ pe) vanes