J> :^^ > £>> -:3ir ii^i ^x-: i>^>^ !>:» :x> SW-*. f^^ö 001-0^1983 COMPAEATIYEf^^ZOÖLOGY, AT nARVARD COLLEGE, CAMBRIDGE, MASS. jFountieU bj pribate suhscrfptfon, fn 1861. ^ BIDBAG till KÄNNEDOM AF FINLA^^DS NATUR och FOLK, utgifna Finska Vetenskaps-Societeten. Trettionde Häftet. HELSINGFORS, Finska Littcralur-sfillskapcts tryckeri, 1818. Inneliäll: Sid. Ueber den Närpesdialect, von A. O. Freudenthal . . . 1 — 160. Bidrag till ordbok öfver Narpesmålet, af A. O. Freu- denthal 101— •^60. Ueber den Nårpesdialect von .A.. 0_ IFrexidenttial. HELSINGFORS. 1878. JJie schwedische Volksmundart, die wir hier einer Unter- sucliuiig unterwerfen wollen, wird ini K i r c h s p i e 1 N ä rp e s , im siidwestliclien Theil Österbottens geredet, woselbst nacli mir mitgetlieilten Angaben am Ende des Jahres 1875 eine Bevölkerung von 12,367 Personen sich befand, die auf fol- gende Dörfer vertheilt war: Bäckby, Böle, Finnby, Gottböle, Kalaks, Kaldnäs, Klaresund, Knåpnäs, Kottnäs, Norrnäs, Nämpnäs, Näsby, Pjelaks,Rangsby, Ståbacka, Tjerlaks, Yttermark, (westliches und öst- liches Dorf), Öfvermark, sowie zum Theil auf die Dörfer Träskböle und Öfverträsk, die iibrigens zur Filialgemeinde Korsnäs gehören (3,600 Einwohner i. J. 1875), welche bis auf Weiteres mit Närpes eine Pfarre ausmacht. Mit Närpes sind friiher auch die Pfarrgemeinden Lapp fjärd, Sideby und Pörtom vereinigt geAvesen, sowie auch Petalaks, welches heut zu Tage ein Fihal des Pastorates Malaks biidet. An allén diesen Orten wird die Mundart geredet, die den Gegenstand dieser Abhandlung bilden soll, allerdings mit verschiedenen örtlichen Eigenthumlichkeiten, im Wesent- lichen jedoch stets dieselbe. Den geringen Abweichungen*), die man wahrnehmen känn und durch welche oft genug die Mundart beinahe jedes Dorfes sich von der in den benach- *) Derartige kleinere Verschiedenlieiten waclisen bisweilen bei Personen, die mit der Natur der Volksmundarten nur wenig vertraut sind, zu grossen Dimensionen Leran. Dieselben haben z. B. einen Verfasser veranlasst, in der Zeitschrift Suomi, Jahrgang 1866 (Nordlund : Beskrifning ö/rer Nerpes socken), die Vermutliung aufzustellen, dass eine Einwanderung nacli Närpes aus verschiedenen schwedischen 1 barten Dörferii unterscheidet, darf jedocli iiiclit allzugrosse Bedeutung zugesclirieben werden. Dieselben hindern nicht, dass die Mundarten der verschiedenen Dörfer in einer grösse- ren Einheit, der Gemeindemundart, verschraelzen imd dass die Dialecte mehrerer angrenzenden Kirchspiele eiiie Gruppe bilden, welche gewisse fur sich eigcnthiimliche Charakter- zuge hat zum Unterschied von andern Gruppen, die sich in derselben Weise ausgebildet haben. Im Allgemeinen ge- nommen känn man sogar sägen, dass das österbottnische Schwedisch der unteren Volksklassen eine Mundart fiir sich biidet, die sich durch verschiedene Eigenthumlichkeiten von anderen schwedischen Mundarten unterscheidet; es findet also ein ähnliches Verhältniss statt wie in Nyland, welches ich in einer anderen Arbeit abgehandelt habe, ein Verhältniss, welches von vielen Verfassern nur zu wenig beachtet worden ist, da dieselben fast ganz willklirlich ganz verschiedene Ab- stammungsorte fiir die schwedischen Einwohner Österbottens angenommeu haben. Landscliaften statt gefiinden liabe, und ausserdem suclit er dieselben ganz widersinnig in den siidlichen und westlichen Tlieilen Schwedeus. Er sagt (S. 28): „Spracbe und Sitten erinuern olfenbar däran, dass die Bewohner von Närpes iliren Ursprung ans den siidlicbereu Tbeilen Schwedeus, wie z. B. Vestergötlaud und Småland berleiten." Obgleicb der Verfasser ein Paar Seiten weiterbin (S. 31) selbst seiner niangel- halten Kenntniss der Volksmundarten Schwedens erwähut, und seine obige Behauptung daber als völlig unbewiesen mit Stillscbweigen iiber- gaugen werden köunte, will ich dennoch, ohne micb auf eine weitliinli- gere Widerlegung eiuzulasseu, dieselbe durch einige Sprachproben er- läutern, um einem Jeden Gelegenheit zu geben, darilber selbst zu ur- theilen. Hof in seiner Dialectns Vestrogothica Pag. 80 und Hyltén- Cavaluus in seinem Vocabularium Vaerendicilm (Smol.) Pag. 7 haben das „Vater unser" dieser Dialecte aufgezeichnot. Indem icli hier ihre Anzeichnungen wiedergebe, will ich Vergleiches halber dasselbe Ge- bet beifugen, so wie es in der Närpesmundart lauten niiisste: Fur das reiche Material, das mir zu Theil geworden und welches den Grund der vorliegenden Abhandlung biidet, fiihle icli micli zuniichst verpflichtet meinen Dank dem Herrn Pfarrer C. J. Roos und dessen Gemahlin, Frau Helena Roos auszuspreehen, die mit unermiidlichem Wohlwollen bereit gewesen sind, meine zahlreichen Fragen in Betrefif dieser Muudart zu beantworten , die der Erstere während seines mehrjährigen Aufentbaltes in Närpes mit Interesse und Eifer studirt hat, und weldie die Mutterspraclie der Letzteren biidet. Die Genauigkeit und Zuverlässigkeit ihrer Angaben, die an und fiir sich schon iiber allén Zweifel erhaben, habe ich Gelegenheit gehabt, während meines zeitweiligen Auf- enthaltes in Närpes zu controlliren. Fiir den Aufschluss, der mir iiber die Mundart in Petalaks zu Theil geworden, bin ich dem Herrn Pfarrer F. Hedberg und dessen Sohne Västergötland: Faderr vår, summ äst i hemmlumm , hiillgatt varde tett namn, teilkåmme tett rike, sche tinn vellje såsiimm i hemrae- lenn, så åkk på jordonn, vårt dagehliga bröd gev uss i dag, åkk för- löt uss våra skonllderr, såsiimm åkk vi förlote temm uss schölldige äro, åkk innled uss ekke i frestellse, utanu frålls uss ifränn onndo. Tu rikett är tett, åkk makktenn åkk bärlighetenu i evighet. Ammenn. Värend in Småland: Faér vaur, summ ä i hemlenn, hälatt vare dett namn, tekömme dett rike, skjoj dina velje, sausumm i hem- lenn, sau å pau joérn, vaurt dajelija brö ge ouss i da, å forlaut ouss vaura skuller, sausumm å vi foilaute doj ouss sköldije äre, å inloj ouss ecke i frojstelse, utann frålls ouss ifrau onno, ty riket ä dett, å mak- tena å harlihojtena i ojvihojt. Amen. Närpes: Får von'n', som je i himelin! (Vi beder) be namne dett ska väl hälga, be ritje dett ska komm, he viljan den'n' ska stjé åp j6len som an stjér i himelin, jev ås våt dagli bro i da o fölåt ås skuldren vår jussom vi o ska fölåt tom, som je stjyldo ås; o inleid ås inti frestelsen, an'n'a frels ås från be und, ty ritje je tett o makten o härliheiten i évibeit. Amen. So mangelhaft die hier angefiibrten Sprachproben auch sein mogen, diirften dieselben docb die vollkommene Unbaltbarkeit obiger Hypothese an den Tag legen. Herrn Stud. Hedberg zu grösstem Dank verpflichtet. Meine Fragen, die Lappfjärd'sche Mundart betreffend, hat der Herr Pastor Fr. J. Torckell gUtigst beantwortet mit Hulfe von Personen, die derselben mächtig waren. Es liegt jedoch nicht in meinem Vorhaben, vollständig iiber alle kleinen Ab- weichungen Rechenschaft abzulegen, durcli welche die beiden letztgenannten Mundarten sich von der eigentlichen Närpes- mundart unterscheiden, da es mir genugend schien, konsta- tiren zu können, dass sie in iliren Hauptziigen nur Varianten derselben bilden. Lautlehre. I. Vocale. a) Einfache Yocale. § 1. Die einfachen Selbstlaute sind in der Närpes- mundart fast dieselben wie in der allgemeinen schwedischen Sprache. Um jedoch die Aussprache jedes Zeichens, welches fiir diese Selbstlaute angewandt worden, bestimmter anzu- geben, habe ich hier nicht nur die in der schwedischen Schriftsprache gebräuchlichen (offenen und geschlossenen) a, e, i, o, u, y, å, ä, ö, gesetzt, sondern auch die im Altnordischen, in der sogenannten Normalschrift angewandten (geschlossenen) a, é, i, ö, ii, y, sowie zur Bezeichnuug der langen ii- und ö-Laute die Buch- staben se und 0. § 2. Die einfachen Vocale in der Närpesmundart können in hurze und Jange eingetheilt werden. a) Kurze Vocale. a w ird ausgesprochen wie ein schwedisches ofiFenes d[ in afton z. B. tala: redete. e wird ausgesprochen wie ein schwedisches offenes e in hem z, B. fe mm: funf. i wird ausgesprochen vvie ein schwedisches offeiies i in mitt, z. B. b i ti: gebissen. o wird ausgesprochen wie ein schwedisches offenes o in lopp, z. B. lokk: locken. u wird ausgesprochen wie ein deutsches offenes u z. B. urjg: jung. y wird ausgesprochen wie ein schwedisches offenes ij in sijnd z. B. yvi: iiber. ä wird ausgesprochen wie ein schwedisches offenes ä in tvärt öder noch breiter z. B. sälp: helfen. ö wird ausgesprochen wie ein schwedisches offenes ö in sönder, z. B. trösk: dreschen. Anm. 1. Wie im finnländischen Schwedisch iiberhaupt, ist es häufig auch in der Närpesnumdart schwer, in der Stammsylbe einen Unterschied zwischen dem kurzen e-Laut*) und dem kurzen ä-Laut zu bilden, sowie es umgekehrt Mundarten giebt (z. B. die Wöråsprache in Österbotten), in denen die Grenze zwischen kurzem e und kurzem i ebenso schwer wahrnehmbar ist. Daher wage ich nicht zu behaupten, dass es mir gelungen sei, die kurzen e- und ä-Laute immer richtig zu bezeichnen, mit Ausnahme von ii vor den supra- dentalen (cerebralen) Consonanten, in welchem Fall kein Zweifel statt finden känn. Vergieiche Sundevall: Om pJiondiska hokstäfver S, 62 (Svenska Vetenskapsakademiens Handlingar f. d. J. 1855). Anm. 2. Gewöhnlich hat u im Närpesdialect diesen ebenbezeichneten, dem kurzen schwedischen geschlossenen o (z. B. im Wort bonde) sehr ähnlichen Laut, welchen Sundevall in seiner soeben angefiihrten Abhandlung unter *) Uebor das kurze und lanofe e (sowie o) siehe J. A. A's lehr- reiche Untersuchuug in Bidrag till svenska språkets qvantitetslära S. 72 ff. No. i in der Classe III, labiales, beschreibt. Dasselbe ist (ler Fall in vielen andercn schwedischen Mnndarten: in Öster- botten, in Nyland nach Ftiil: iV^y//. § 3*), in Rågö-Wichterpal in Estland nach Ftiil : Båg. § 9 ; ein derartiges Verhältniss findet statt auch in Ilelsingland (Delsbo) nach JJppr. S. 14 und in Västmanland nach Leffler: VmJ. S. 6, sowie auch, wie einzelne undeutliche Angaben vermuthen lassen in Väster- götland nach HoB^ ö. 32, in Värend nach Hyltén-Cavallius S. 4, in Östra härad der Statthalterschaft Jönköping nach Gadd S. 3, auf Gotlland nach Säve: Bern. över Gotland S. 219 u. f., in Blekinge nach Cimmerdahl S. 2, in Halland nach MÖLLER S. IX, in Bohuslän nach Holmberg II, S. 61. InNorwe- gen schcint nach Aasen, N. Gt. S. 13 dieselbe Annäherung von u an den geschlosseneu o-Laut statt zu finden. Im Dä- nischen, Deutschen, Englischen, Französischen, Russischen, Finnischen und mehreren anderen Sprachen kommt bekannt- lich dasselbe Verhältniss vor. In einigen wenigen Fallen nähert sich jedoch in der Närpesmundart das kurze u nicht dem o, sondern dem Laute y. Dieses ist der Fall in einigen Supinbildungen: tur i, kumi, vuri, wo es recht schwierig ist zu entscheideu, ob es ein sehr geschlossenes kurzes u öder ein y ist, das man in der Stammsylbe hört, ^) Lanjie Voeale. ä Nvird ausgesprochen wie ein schwedisches geschlossenes a in fader, z. B. häld: halten. é Nvird ausgesprochen wie ein schwedisches geschlossenes e in sten, z. B. fé: bekam. *) Doch kommt dorsclbe, wie icli späterliiu Gelegenlieit gchabt walirziinelimen, nicht aussclilies?licli in dem östliclion '1 lieil der Land- schaft vor, woselbst schwedisches kurzes u vor eiuem kurzen Mitlaut vernommen wird. 8 i wird ausgesprochen wie ein schwedisches geschlossenes i in bi, z. B. grim: Hälfter, ö wird ausgesprochen wie ein schwedisches geschlossenes o in sJw, z. B. dr 6: zog. ii wird ausgesprochen wie ein schwedisches geschlossenes u in nu, z. B. brun: hraun. y wird ausgesprochen wie ein schwedisches geschlossenes y in frysa, z. B. lys: leuchten. å wird ausgesprochen wie ein schwedisches geschlossenes ä in då, z. B. båd: Bote. ae wird ausgesprochen wie ein schwedisches geschlossenes ä in där, z. B. Iser: lehren. 0 wird ausgesprochen wie ein schwedisches geschlossenes ö in sjö, z. B. bro: Bröt. Anm. 1. In einigen wenigen Wörtern hat ii nicht den soeben erwähnten reinen M-Laut, sondern lautet mitten zwischen u und ö; so z. B. gul: gelb wird mehr wie gel als gul ausgesprochen, jedoch mit hartem ^-Laut. Ebenso haben é, d und o eine dem ié, uå und y& sich nähernde Aussprache, die sie in der dem Närpesdialect sehr nahe stehenden Petalaksmundart sich vollständig aneignen, wo- selbst der ebenerwähnte, eigenthiimliche «-Laut häufig an- getroifen wird. Anm. 2. Wenn ce und o vor dem sogenannten dicken 1 (siehe unten § 42) ausgesprochen werden, so erhalten sie einen im Schwedischen nicht gebräuchlichen sehr breiten Laut; dieses ist häufig auch vor den iibrigen Supradentalen der Fall. Dasselbe gilt gewissermassen auch von andern Selbstlauten. Im Zusammenhang hiermit muss erwcähnt werden, dass der länge ö-Laut (0) bald geschlossen, bald offen ausgesprochen werden känn, welches vielleicht den Ge- brauch zweier Zeichen zur Bezeichnung dieses Lautes, an- 9 statt eines einzigen, wimschenswerth gemacht hatte. Da je- docli vielleicht keiii einziger Selbstlauter in deniselben Grade wie dieser auf dem Wechsel der iiidividuellen Aussprache beruht, woher derselbe in einem iind demselben Wort von dem Einen offen und breit ausgesprochen mrd, während die Aussprache desselben bei einem Aiideren geschlossen ist, und da eine deutliche Consequenz in der Bezeichnungsweise also schwierig, wenn nicht gar iinmöglich zu erzielen wäre, habe ich mich mit bios einem Zeichen begniigt, indem ich dabei vorzog, wo es thunlich war, eine Regel fur die Aus- sprache des Zeichens aufzustellen*). Ich beabsichtige auch in der Folge in eiu Paar Fallen ähnHche Regeln eder Weg- leitungen fiir die Aussprache anzugeben, da die Laute, die dieses nöthig machen, allzu selten und in zu geringer An- zahl vorkommen, als dass deren Bezeichnung durch beson- dere Buchstabszeichen von Ge^^^nn wäre. § 3. Indem ich hier eine Anzahl aus der Närpes- Mundart aufgezeichneter Wörter anfiihre, und dieselben mit den entsprechenden Wörtern im Neuschwedischen, Altschwe- dischen und Altnorwegischen , sowie bisvi^eilen mit anderen verwandten Sprachen und nordischen Volksmundarten ver- gleiche, will ich die Selbstlauter dieser Mundart nach ein- ander einer Betrachtung unterwerfen , insofern ilieselben nämlich in der Stammsylbe vorkommen. Was die Enduiigen und deren Lautverhältnisse betrifft, so verweise ich auf die Formlehre. — In Bezug auf die genauere Bestimmung der Aussprache von Selbstlautern habe ich ausser dem, was im vorigen § iiber dieselbe angegeben worden, bei jedem der- selben auf Sundevalls soeben citirte Abhandlung hinge- ") Vergl. Rydqvist: Sv. Spr. L. B. IV, S. 204. 10 wiesen, (iie mir in Betrei! der Vocale ini Allgemeinen hin- länglich genau erschienen ist und ziidem z. B. vor Bruckes und SiEVERS lautphysiologischen Arbeiten, (die ich bei Be- handlung der Coiisonantlaute neben Sundevall befragt habe) fur schwedischc Leser den Vorzug grösserer Deutlichkeit be- sitzt, da in derselben als Beispiele schwedische Wörter und durch dieselben bekannte Vocallaute angefiihrt werden. § 4. a, das kurze a der Mundart (Sundevall: Cl. II, No. 4) entspricht: 1) dem schwedischen kurzen, offenen a, altschwed. a, altnorwegisch a (d, c, ö) z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. ak sel (Schulter) axel axl öxl aksul (Achse) axel (hjul-) axull öxull balk (Balken) balk balker bälkr fa sk (falsch) falsk falsker falskr halm (Halm, Stroh) halm halmber halmr hamar (Hammer) hammare hamar hamar r hass (Hals) hals hals hals knafft (kaum) knapt - -') hnept k va 1 1 (wohin) hvart hvart hvert natt (Nacht) natt natt nått SET] k (sank) sank, sjönk sank sökk språk k (bars t) sprack språk sprakk *) Eiii vollständiges WöittMlnicIi iibcr don rciclicn Spiaclischatz, den unsere schwedische Literatur des Mittclalters enthält, besitzt man bekanntlich noch nicht. Das Meiste ist zwar von Eydqvist, Schlyter, Ihre u. a. lexicalisch aufgezeichnet, doch ist es mir bisweilen nicht gelungen, bei ihnen die moinen Dialectswörtern eutsprechenden alt- schwedischen Wörter zu finden, obgleich man Ursache gehabt hatte zn vermuthen, dass das gesuchte Wort im älteren Schwedisch nicht fehlen dtirfte. Ii np. schwctl. äsch w ed. anorweg, Stal'!' (Stall) Stall ställer stallr talg (Talg) talg talgher (tolgr) tan'ii' (Zahn) tand tan, tand tönn v äten (Wasser) vatten vatu vatn. Anm. Im Worte garjg entspricht das kurze a der Mundart dem sohvvedischen ä im Worte (jäur/, wenn dieses die Bedeutung i'icii\ niclit aber Hus hat; vergi. unten § 12, Mora. 1, Note **. 2) dem schwedischen langen, geschlossenen a, alt- schwedischen a, altnorwegischen a, z. B. np. schwed. hanar (Hähne) hanar kärar (Männer) karlar k va (was) hvad k vadan (wolier) h vad an lakan (Bettuch) lakan stakar(Stecken) stakar tala (sprach) talade va (war) var aschwed. anorweg. hanar hanar karlar karlar hvat hvat hva{)an hvaöan lakan lakan — (stjakar) talajii talaöi var var. § 5. e, das kurze e der Mundart (Sundevall: Cl. II, No. 1) entspricht: 1) dem schwedischen kurzen c, altschwedischen e, ce, altnorwegischen e, ci, i, z, B. np. scliwed. aschwed. anorweg. elv (eilf) elfva sellivu ellifu ett (ein) ett et eitt fe mm (fiinf) fem fenijfium timm hemt (holen) hemta ha3mta heirata hen as (ihr) hennes ha^nnar hennar hett (heiss) hett hett heitt mest (meist) mest maester mestr. 12 2) dem schwedischen langen geschlossenen e, altschwe- dischen c, i, altnorwegischen e, ei, i, i, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. en, Ärt. (eine) en en, an ein fenun (die Flosse) fenan finan — n e d d r an (der untere) nedre nij)ri neöri sedan (nachher) sedan si{)an Slö an segäl (Segel) segel seghl segl sen un (die Sehne) senan sinan sinin stjene (derSchein) skenet skinit skinit teras (ihr) deras J)erra |)eirra vedin (das Holz) veden vijirin viörinn. 3) dem schwedischen kurzen öder langen /, altschwe- dischen /, altnorwegischen c, i, i, z. B. np. schwed. aschwed. auorweg. drekk (triDken) dricka drikka drekka hekk (Schluchzen) hicka hikka hixti jever (giebt) gifver givser gefr kveliiigar (Zwillinge) tvillingar tvilingar *) (tviburar) le te (wenig) litet lit litt m e, te, s e, (mich, dich, vsich) mig, dig, sig mik u. s. w. mik u. s. w. men'n' (mein) min min minn sprekk (bersten) spricka springa springa tre IT (rollen) trilla — — vetn (Zeuge) vittne vitni vitni. Anm. Schon im Altschwedischen und noch häufiger in unserer jetzigen Sprache wird ein kurzes e statt i, be- sonders als Schlussvocal und in gewissen Endungen {-en, -er, -et) angetroffen. Diese Vocalveränderung ist in demWort- stamme nicht eben gewöhnlich, weder im Altschwedischen *) In Betreflf dieses Wortes siehe Rydqvist, Sv. Spr. L. Bd. II, S. 586, die zweite Note. IS noch hl (ler modemen Sprache; dagegen giebt es Volks- mundarten, die grosse Geneigtlieit an den Tag legen, auch da diese Schwächung vov sich gchcn zu lassen. Derartig sind die Dialecte in Delsbo (Helsingland) nach Uppr. S. 5, in Västmanland nach Leffler: Vml. S. 6, in Södertörn nach Upmark S. 10, im Fryksthal nach Noreen S. 12, in Väster- götland nach HoF S. 35 und Belfrage S. 5, in Östergöt- land nach Kalén S. 2, in Värend nach Hyltén-Cayallius S. 4, im Östra härad der Statthalterschaft Jönköping nach Gadd S. 4, auf Öland nach Bodorff S. 5, in Blekinge nach CiMMERDAHL S. 2, in Halland nach Colliander S. 12, in Bohuslän nach Holmberg H, S. 60. Auch in N. Ångerman- land scheint dieselbe Eigenthiimlichkeit in der Mundart statt zu finden, nach der ziemHch grossen Anzahl von Wörtern zu urtheilen, die bei Sidenbladh mit e im Stamme ange- fuhrt werden, welches dem schwedischen i entspricht. In den dänischen Volksmundarteu ist diese dänisch sogenannte „sv8ekkelse" i — e ebenfalls ganz allgemein, siehe z. B. Kok I, S. 77, Varming S. 36, sowie auch im östlicheu Norwegen und im Bisthum Trondhjem, nach Aasen, N. Gr. S. 11. Anm. § 6. i, das kurze i der Mundart (Sundevall: Cl. I, No. 3) entspricht: 1) dem schwedischen kurzen öder langen e, altschwe- dischen und altnordischen e, ei, i, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. di, ti (sie) de |)eir, J)e I^eir il ak (boshaft) elak — (lakr) in, Art. (ein) en en, ein einn liga (gelegen) legat lighat legit milan (zwischen) mellan millan millum sitt (gesehen) sett set, sett sét siks (sechs) sex saex, siax sex. 14 Anm. Ein Vergleich zwischen dem Altschwedischen und Altiiorwegischen eiweist, dass ein im an. befindliches i oft im aschw. geschwächt ist, dem alsdann ein e entspricht (vergl. die vorliergehende Anmerkung), aber aucb dass in einigen Wörtern ein entgegengesetztes Verhältniss statt findet. Dagegen giebt es scbwedische Mundarten, die noch heut zu Tage am i zäbe fest balten, die also in dieser Hinsicbt dem Altnorwegiscben näber steben. Derartig sind mebrere öster- bottniscbe Dialecte, sowie die Mundarten der niederen Volks- klassen in Nyland (Fthl: Nyl. § 16) und Estland (Russ- WURM II an mebreren Orten, Fthl: Båg. § 7), in Väster- botten nacb WiDMARK S. 11, in Delsbo in Helsingland (bis- weilen) nacb Uppr. S. 5, in Dalarne, mebreren Wörtern nacb zu urtbeilen, die in Dal. Fmf. Årshr. 1867 aufgenommen sind, sowie bei Säve: De st. vb., in Västmanland (bisweilen) nacb Lepfler: Vml S. 6, im Fryksthal nacb Noreen S. 10, in Uppland nacb Wahlström S. 5, in Södertörn nacb Up- MARK S. 10, in Öster- und Västergötland (bisweilen) nacb Kalén S. 2 und Hof S. 35, sowie aucb in Värend nacb Hyltén-Cavallius S. 4, in S Möre nacb Linder S. 3, auf Öland besonders in einigen Kircbspielen nacb Bodorff S. 6, in Halland (bisweilen) nacb Colliänder S. 8. Ueber diese Erscbeinung in däniscben und norwegiscben Volksmundarten siebe z. B. Varming S. 34, Lyngby S. 2, 27 u. a., Adler S. 1, Hagerup S. 119, Aasen N. Gr. S. 102. 2) dem scbwed. kurzen ?, ascbw. i, anorw. i (e), z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. brin'n' (brennen) brinna brinna brenna fisk (Fiscb) fisk fisker fiskr bimel (Himmel) bimmel liimil biminn irr (scblecbt, tibel) illa illa illa i T] g an (kein) ingen ingin eingi 15 np. min der (mincler) sist (letzt) si ti (sitzen) ti (zu) tim b er (Bauholz) virr (will) vind (Wind) 3) dem scliwedischen langen wegischen i, / (e) z. B. np. scliwed. biti (gebissen) bitit jiri (geizig) girig jivi (gegeben) gifvit kvitn (weiss v.erden) hvitna lidi (gelitten) lidit 1)1 i ti (geiissen) slitit Anm. In einigen seltenen F i der Mundait anderen Vocalen eben aufgezählten, z. B. jiti: ätit nyl., esthl., wbtn. iti, gotl. jiti; si sitit. schwed. aschwed. anorweg. mindre minni, -dri minni sist sizt*) sizt*) sitta sitia sitja till til til tinnner timber timbr vill vil vil vind vinder vindr. i, altschwedischen i, altnor- ascbwed. anorweg, bitit bitit girugher (gjarn) givit gefit — hvitna lil)it liöit slitit slitit. ällen entspricht das kurze im Scliwedischen als den (gegessen) vgl. got. itaus, ti: Slitit (gesesseu), aschw. § 7. o, das kurze oiJene o der Mundart (Sunde vall: Cl. Ill, No. 1) entspricht: 1) dem schwedischen kurzen, offenen öder geschlosse- nen o, altschwedischen o, u, altnorwegischen o, 6, u, z. B. *) Die Bedeutuug ist minst, am weuigsten. Ryoqvist: Sv. Spr. L. Bd. II, S. 442: „Kågot adjektiv sizter, motsvarande det nya adj. sist, Dan. sidst (senast), märkes ej i den äkta F. Sv. och ej heller i Isl., men Gustaf I:s Bibel har Joh. Up. 1 : 17 theu sidste.^' 16 np. schwed. aschwed. anorweg. dropar (Tropfen) droppar drupar dropar foss (Wasserfall) fors fors fors, foss ko mm (kommen) komma koma koma kopar (Kupfer) koppar kopar kopar koppar (Tassen) koppar — koppar kött (kurz) kort — (kortr) lokk (Deckel) locka lokka lokka oks (Ochs) oxe oxi uxi orm (Schlange) orm ormer ormr sokn (Kirchspiel) socken sokn sokn somar (Sommer) sommar sumar sumar torp (Kathen) torp borp I)orp. 2) dem schwedischen kurzen öder langen n, altschwe^ dischen und altnorwegischen o, u, z. B. np. scliwed. aschwed. anorweg. b ode (der Bote) budet bodhit boöit bon di (gebunden) bundit bundit bundit bron'n'i (gebrannt) brunnit brunnit brunnit do ga (getaugt) dugt doghit dugat drottji (getrunken) druckit drukkit drukkit gobb (Greis) gubbe (gumme)*^ ) (gumi) grond (Grund) grund grun grunn loft (Geruch) lukt lukt, lokt lukt odd (Vorgebirge) udde — oddi sond (Meerenge) sund sund sund son tji (gesunken) sjunkit sunkit sokkit ton'n' (diinn) tunn I)unner I)unnr. *) ,,Det kan förutsättas att gumme haft en biform gtimbe, hvilket förmedelst assimilering af mb hlifvit gubhe,^^ Uydqwst: Sv. Spr. L. Bd. II, S. 184. 17 Anm. Wie man auch ans einigen der obenervvähnfen altschwedisclien iind altnorNvegischen Wörter ersieht, fand ein Wechsel der o- und «-Laiite in unserer Sprache des Alter- thums nicht selten statt, \Yoriiber eine Menge von Beispielen bei Rydqvist: Sv. Spr. L. Bd. IV S. 61 f. und S. 71 f. ge- sammelt sind. In der nyländischen Volksmundart ist diese Erscheinung immer noch ziemlich gewöhnlich, woriiber man seben mag Fthl: iV?//. S. 28, Anm. Dasselbe trifft man ferner an in Rågö und Wichterpal in Estland (Fthl: Båg. § 11), in Mora in Dalarne nach JDal. Fmf. tidshr. 1873 S. 66, in Uppland nacb Wahlström S. 5, in Västergötland nacb HoF S. 36, in Östergötland (bisweilen) nacb Kalén S. 2, im Gericbtsbezirk S. Möre nach Linder § 33, auf Öland nach BoDORFF S. 6, in Halland nacb Colliander S. 15. ImAugermanländischen durfte o statt « vorkommen, wenigstens ist dieses der Fall in den Supinen einiger stärker Verba (6. Classe bei Sidenbladh). Ebenso findet man o statt u bisweilen im Xorwegischen (vergl. Aasen: N. Gr. § 209) und in dänischen Volksmundarten (Kok I, S. 78, Hagerup S. 118. Varming S. 77). 3) dem schwedischen kurzen öder langen å, altschwe- discben a, o, «, altnorwegiscben a, ä, o, « z. B. np. schwed. asclnved. anorweg. blott (blau) blått blat blått do na (tönte) dånade donde dundi fogäl (Vogel) fågel (o) fugbl fugl for en (die Furche) fåren förin förin hold (Weite) håll — hald ho le (das Loch) hålet holit holit ott (acht) åtta åtta åtta rogan (das Aufmass) rågen rokin hrokinn sko da (schaute) skådade skul)al)i skoöaöi 2 1! np. sclnved. aschwed. anorweg. spodd (sagte wahr) spådde spa|)e spåöi 1)1 oss (sich schlagen) slås sias slask. Anm. 1. Diese Uebereinstimmung zwischen der Mund- art und der Altspraclie berubt auf den der Altsprache ge- treuen Quantitätsverhältnissen dieser Mundart, welches Ver- hältniss in solchen Dialecten nocli deutlicher hervortritt (z. B. die Wöråmundart in Österbotten, die Rågö-Wichter- palmundart in Estland, das Nyländische u. s. w.). die in Bezug auf die Quantität noch besser als die Närpesmundart ihre alte, eigenthiimliche Gestalt beibehalten haben. Sielie §§ 27—30. Anm. 2. In den persönlichen Fiirwörtern dom. tom, deras und töras eutspricht das kurze o der Mundart dem schwedischen e, an. ei: dem, deras, Jjeim, J)eirra. Nur hin und wieder entspriclit dem o das schwedisclie ö, z. B. sonda schw. söndag, an. sunnudagr (Sonntag), f oss t a scliw. förstuga, an. forstofa (Hausflur). § 8. u, das kurze ii der Mundart (Sundevall : Cl. III, No. 4) entspricht: 1) dem schwedischen kurzen, otfenen öder geschlossenen o, altsch^Yedischen o, «, altnorwegischen o, d, u, jedoch nur selten: z. B. "% np. schwed. aschwed. anorweg. blumm (Blume) blomma blumi blömi budd (wolmte) bodde bul)i (bjö) b und (Bauer) bonde bondi bondi gutt (gut) godt got, gott gott hun, un (sie) hon hun hön, hiiu kumi (gekommen) kommit komit komit s u m bål (einige) somhge sumir sumir. 19 A n m. Wie im vorhergehenden §, Mom. 2 in der Anm. schon erwähnt worden, war der Wechsel zwischen u und o in der Spraclie des nordischen Alterthums gewöhnlich und dieselben Mundarten, die in manchen Wörtern o anstått u haben, legen in anderen einen entgegengesetzten Lautwechsel an den Tag. Den letzteren Fall allein (u statt o) liabe icli ausserdem angegeben gefunden fiir die Volksmundarten in Västerbotten nach Widmark S. 11, in Orsa in Dalarne nach Dal. Fmf. Ärssh: 1867 (an mehreren Orten), in Västmanland nach Leffler: Vml S. 6, in Södertörn nach Upmark S. 7, in Värend nach Hyltén-Cavallius S. 4, in Östra härad (Gerichtsbezirk) der Statthalterschaft Jönköping nach Gadd S. 3, auf Gottland nach SÄ ve: Bern. över Gotl. S. 248. Auch nonvegische und dänische Dialecte haben bisvveilen « statt o, vergl. Aasen: N. Gr. S. 101, Kok I S. 78 u. A. 2) dem schwedischen kurzen u, altschwedischen u, alt- Dorwegischen o, «, u, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. dumb (dumm) dum dummer dumbr hund (Hund) hund hunder hundr hus ter (Weib) hustru hustru hustru kulT (Hiigel) kulle kulli kollr kun'n' (können) kunna kunna kunna muld (Erde) mull muld mold ruti (verfault) rutten rutin rotinn undran (der untere) undre — — UTI g (jung) ung unger ungi\ 3) dem schwedischen langen geschlossenen u, altschwe' dischen t(, altnorwegis^ chen 0, u, z. B. np. schwed. aschwed. anonveg. budi (gebeten) budit bu{)it boöit fluji (geflogen) flugit flughit flogit 20 np. schwed. aschwed. anorweg, guti (gegossen) gjutit gutit gotit nu (nun) nu nu nii skur i (geschnitten) skurit skurit skorit stugor (Stuben) stugor stuvur stofur tu (du) du tu I)U. Anm. In einigen wenigen Wörtern entspricht das kurze u der Mundart anderen Vocalen ira Scliwedischen, als den ebengenaniiten. Derartig sind v ur i*) schwedisch varit (ge- wesen), furi*) schwedisch farit (gefahren), vutt schwedisch vardt (ward); suvi schwedisch sofvit**) (geschlafen) ; rumi schwedisch rymt (entflohen); stjuli schwedisch skölja (spii- len), fulT schwedisch föll (fiel), huld schwedisch höll (hielt). Die beiden letzten Wörter findet man auch im Nyländischen, in Betreff deren ich auf meine Abhandlung iiber diese Volks- mundart S. 31, Anm. 1 hinweise. § 9. y, das kurze y der Mundart (Sundevall: Cl. I No. 1) entspricht: 1) dem schwedischen kurzen y, altschwedischen ?/, alt- norwegischen y (?', y) z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. brygg (Brucke) brygga bryggia bryggja mytji (viel) mycket mykit mikit nytt (neu) nytt nyt nytt rygg (Riicken) rygg rygger hryggr styck (Stuck) stycke stykki stykki syster (Schwester) syster systir systir *) Ueber den ungewöhnlichen r«-Laut in diesen beiden Supinen, siehe oben § 2, Lit. a, Anm. 2. **) Urspriinglich ist in s of vit, altschw. sovit, altn. sofit der o-Laut kurz, woher das Beispiel auch als Beweis fiir Mom. 1 dient, sowie auch fur die alterthiimliche BeschafFenheit der Mundart, was die Quantität betrifft. 21 np. schwed. aschwed. skylda skynda {)yngri ytri anorweg. skylda skynda tyngri ytri. stjylT (beschuldigen) skylla stjynd (eilen) skynda tynger (schwerer) tyngre yttran (der äuss ere) yttre 2) dera schwedischen kurzen öder langen ö, altschwe- dischen i, y, ö, altnorwegisclien o, y, {au] z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. byri (anfangen) börja byria byrja fyr i (vor) före fyrir fyrir rydi (roden) rödja ryl)ia ryöja smyri (schmieren) smörja smyria smyrja spyr i (fragen) spörja spyria spyrja yijk (bedauern) ömka ömka auraka ypi (offen) öppen ypin, opin opinn yvi (iiber) öfver yvir yfir. Anm. 1. Wie ans einem Vergleich zwischen den aus der Mundart aufgezeichneten Wörtern mit den altsdiwedischen hervorgeht, beruht diese Uebereinstimmung des np. y und schwed. ö gewöhnlich auf dem alterthiimlichen Geist der Mundart. Daher finden wir dieselbe Erscheinung auch in anderen alten Mundarten, wie z. B. in mehreren österbott- nisclien, im Xyländischen nach Fthl: Nyl. S. 32, im est- ländischen Schwedisch nach Russwurm II, S. 299 (vergl. Fthl: Bäy § 7, 1, t.). In einigen Kirchspielen Västerbot- tens, in Helsingland und Dalarne geht y in i iiber, woher wir auch, da i daselbst dem schwedischen ö entspricht, hier eigentlich nur dasselbe Lautgesetz wiederfinden, von dem eben die Rede ist, vergl. Widmark S. 13, UiJpr. S. 7, Dal. Fmf. Ärsskr. fiir 1867 an mehreren Stellen. Alterthiimliches y statt ö scheint ferner in Västmanland vorzukommen nach Leffler: Vml. S. 6, in Roslagen nach Wahlströ.m S. 6, 22 in Södertörn nach Upjiark S. 10, im Fryksthal nach No- BEEN S. 33, in Västergötland („rarissime") nach Hof S. 38 und Belfrage S. 7, in Östergötland (bisweilen) nach Kalén S. 2, auf Gottland nach Säve : Bern. över Gotland S. 248, im Gerichtsbezirk S. Möre nach Linder § 45, auf Öland nach BoDORFF S. 6. Dagegen haben einige Volksmundarten in Schweden, besonders in Götaland, was den Gebrauch von ö statt y betrifift, die Reichssprache Uberflugelt; derselbe wird auch in der Närpesmundart gewahrt (jedoch nicht häufig), s. u. Ferner sehe man Rydqvist: Sv. Spr. L. Band IV S. 88. Ueber den Wechsel zwischen y und ö in dänischen Mund- arten siehe z. B. Kok I, §§ 32, 35, 37, Varming S. 37 u. iT., Hagerup S. 122, in norwegischen Aasen: N. Gr. § 21. Anm. 2 Der schen im Altnordischen (vergl. Wimmer § 19, 4) und in einigen Volksmundarten gebräuchliche Wech- sel zwischen y und / kommt nur ausnahmsweise in Närpes vor, z. B. yl ak = il ak: schwed. elak (boshaft), by di = b i di: schwed. bedja (bitten), altnorw. biöja. Aber ausser den eben aufgezälilten Selbstlautern, entspricht das y der Mundart in einigen Wörtern ein Paar anderen Vocalen, wie z. B. in yndji Praep. schwed. under (unter). Des Stamm- vocals in fur i, kumi, vuri, der auf der Grenze zwischen u und y steht, habe ich schon erwähnt. § 10. ä, das kurze ä der Mundart (Sundevall: Cl. U, No. 2) entspricht: 1) dem schwedischen kurzen öder langen a, altschwe- dischen a, «, altnorwegischen a, e, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. dräji (gezogen) dragit draghit dregit gladd (freute) gladde gladdi gladdi häran (der Hase) haren härin, härin herinn 23 lädun (die Scheime) nätjin (nackt) sätt (setzte) t r ä n u n (der Kranicli) täji (genommeii) tämja (zälimte) vänja (gewöhiite) aschwed. anorweg. lapan hlaöan iiakin isl. nakinn satti an. setti tranan tranan takit tekit tamdi tamöi vaudi vanöi. np. scliwed. ladan naken satte tranan tagit tamde vande Anm. Schon zeitig gewahrt man in der schwedischen Sprache in einigen Wörtern einen Uebergang von a in ä {ce)\ in einigen Dialecten wird dieser Lautweclisel recht oft an- getroften. vergl. Rydqvist: Sv. Spr. L. Band IV, S. 15 f. Derselbe findet statt in der nyländischen Mundart (nur selten) Fthl: Nyl. § 15, i und in dem estländischen Schwe- discli nach Russwurm II an raehreren Stellen und Fthl: Båg. § 12; ferner in denMundarten in S. Västerbotten nach Unander S. III, in N. Ångermanland nach Sidenbladh S. 7, in Västmanland nach Leffler: Vml. S. 7, im Fryksthal nach NoREEN S. 14, in Västergötland nach Hof S. 35, in Värend nach Hyltén-Cavallius S. 4, im Gerichtsbezirk S. Möre (hin und wieder) nach Linder § 54; auf Öland (bis- weilen) nach Bodorff S. 7, in Blekinge nach Cimmerdahl S. 1, in Halland (vor rlc und bisweilen vor rt) nach Möller S. IX. Ebeuso in dänischen Mundarten (vergleiche Kok L S. 72, Hagerup S. 115 f., Varming S. 28) und in norwegi- schen nach Aasen: N. Gr. § 116, Anm. In Endungen 1st ä statt a in nordischen Volksmuudarten ebenfalls sehr gewöhnlich. 2) dem schwedischen kurzen «, altschwedischen a, cb, altnorwegischen a, e, (/), z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. hälft (Hälfte) hälft (ha?lfninger) helft 24 np. schwed. aschwed. anorweg häst (Pferd) häst hsester hestr jämt (gerade) jämt iamt jafnt k v älv (wölben) hvälfva hvselva hvelfa kväss, kväti (schärfen) hvässa hva^tia hvessa, hvetja k v ätt (quer) tvärt I)va?rt l)vert märr (Mähre) märr maer merr säli (verkaufeii) sälja sselia selja sämber (schlechter) sämre ssembri — stjälk (Stengel) stjälk stiselker stilkr s t j ä 1 p (umwerfen) stjälpa stiselpa (ad. stilpe) stjätt (SchwaDz) stjärt stiterter an. stertr sälp (Il elfen) hjälpa hialpa hjälpa (å) sätta (Herz) hjärta hiarta hjärta tjälg (altes Weib) käring kserling kerling vägg f. (Wand) vägg f. VcTgg /: veggr (m.). 3) dem schwedischen langen ä (ziemlich selten), alt- sch^Yedischen a, ce^ altnorwegischen a, e (o, ö), z. B. up. schwed. fjäder (Feder) fjäluT]g (Viertel) näsan*) (die Nase) säjr (sagt) J) 1 ä d a n (d. Schlitten) t jämn (der Theer) fjäder fjärding näsan säger släden tjäran Anm. Im Inf. lät**) schw. låta (lassen) und im Supinum lata schw. låtit (gelassen) entspricht das kurze ä derJMuudart dera å der schwedischen Schriftsprache, vergl. aschw. lata mit der Nebenform Iceta, Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. I, S. 160 f. ascliwe d. anorweg. fiajier, fisejier fjöör fiarjjungr fjoröungr na sin nösin swgher segir sliel)in sleöinn tiieran tjäran. *) Ist in der Mundart ein Masc. Ueber das schw. näsa (Fem. schwache Decl.) siehe Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. II, S. 217. **) Vercänderuug der Quantität, die von der Stellinig der Wörter 25 § 11. ö, daskurzeö der Mundart (Sundevall : Cl. IV, No. 3) entspricht: 1) dem schwedischen e öder ä (nur selteu), altschwe- dischen e, cp, altnorweg. a, e, ei, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. jönom (durch) genom genum geguum kvömm (wer) hvem hvem (daf.) hveim (dat.) stjölv*) (zittern) skälfva skicX'lva skjalfa (a) solv (.selbst) själf siaelver sjalfr (å). Anm. In der nyländischen Volksmundart ist dieser Lautwechsel gebräuchlicher, vergl. Ftiil: Nyl § 20, 1, wo- selbst auch eine kurze Uebersiclit liber das Vorkommen des- selben in anderen Dialecten mitgetheilt ist. 2) dem schwedischen kurzen y (nicht häufig), altschwe- dischen und altnorwegischen /, y, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. kröst (drucken) krysta krysta brista löft Vb. (heben) lyfta lypta lypta löft ;S^. (Leuchte) lykta — — lökt Vb. (endigen) lykta lykta**) lykta stjött (Schtitze) skytt skyti skyti tjörk (Kirche) kyrka kyrkia (i) kirkja (y) tö st (stille) tyst thyster — Anm. Vergl. § 9, Mom. 2, Anm. 1. im Satze abhäugt, ist in der Närpesmundart ebenso gewöhnlich wie im Schwedischen (siehe J. A. A. Bidrag till sv. spr qcant. S. 9 f.). In Folge dessen kommen derartige Formen vor wie lät neben lét, ni nebst ni, op neben åp, os neben ås u. s. w. *) Dieses Verbum ist ziemlich ungebräuchlich, dagegen spricht man oft vem Subst. stjölv, bestimmte Form stjölvun, schw. frossa (Wechselfieber). **) „Scribitur hifta in Actis publicis Stiernmanniauis." Ihre: Gloit. Vergl. hier obenan das Närpessubstant. löft. 26 3) dem schwedischen kurzeu ö, altscbwedischen n, y, ö, altnorwegiscben u, y, au, ce (jo, y) z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. blött (weich) blött — blautt bröst (Brust) bröst brj^st brjöst bönder (Bauerri) bönder bönder boendr dö Ii (verbergen) dölja dylia dylja föst (erst) först fyrst fyrst fö ter (Fiisse) fötter föter foetr löss (Läuse) löss lys lyss rött (roth) rödt röt rautt stödd (stiitzte) stödde studde studdi störr (grösser) större störri stoerri. 4) dem sch\Yediscben langen ö (nur selten), altschwe- discben o, y, ö, altnoi rwegischen y, ö, au, z. B, np. schwed. aschwed. auorweg. fö (fur) för for fyr gökk (Kuckiick) gök — gaiikr söner (Söbne) söner synir synir övran (der obere) öfre ofri, yfri ofri, efii. Anm. Aiisnabmsweise entspricht das kurze ö der Mund- art auch anderen schwedischen Vocalen ausserdenebengenann- ten, z. B. hör, höles schwed. huru, huruledes (wie), hö ve schwed. hufvudet (der Kopf), hökor schwed. hakor (Kinne) u. s. w. Vergl. § 20, 2, Anm. 2. § 12. ä, das länge a der Mundart (Sunde vall: Cl. II, No. 4) entspricht: 1) dem schwedischen kurzen, offenen a öder å, alt- scbwedischen und altnorwegiscben a, vor gewissen Consonanten- 37 verbinduDgen, sowie Id, mh, ud, ■]][/, jedoch keineswegs iminer öder regelmässig, welches auch die Noten imten auswei- sen, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. band*) (Band) band band band gåmbäl (alt) gammal gamall gamall gå 11 g (Gaiig) gåiig--^^) håld (halten) kåld (kalt) 1 å n d (Land) lä 11 g (läng) s ä m b a 1 (sammeln) spräiig (sprang) stärig (Stange) gånger gangr halda halda kalder kaldr land land langer langr samna safna sprang sprakk stäng stöng. hålla kall land lång samla sprang stång Anm. Schon im Altnordischen und noch häiifiger im neneren Isländisch findet (fälschlich) nicht nur eine Ver- liingerung von a, sondern auch von anderen Yocalen vor ge- wissen Consonantenverbindungen statt (vergl. Wimmer S. 22, GiSLASON §§ 37, 38, HoLTZMANN S. 67, 69 u. s. \Y.). Dieses ist auch der Fall an mehreren Orten in Österbotten, in Nyland nach Fthl: Nyl S. 14, in Kågö und Wichterpal in Estland nach Fthl: Bäg. §5, 2, a. Aehnliche Erscheinungen findet man auch in den Landschaftsmundarten in N. Västerbotten nach WiDMARK S. 13, in N. Ångermanland nach Siden- *) Dieses Wort ist ein Substantiv, das Verbum aber (Pret. von binda) hat kurzes a: band. **) Nämlich in der Bedeutung itus; gkng = vicis lautet in der Närpesmundart g a T) g, bestimmte Yoim gai]gun, und ist fem. gen. Gårig iiat in der bestimmten Form gåndjin und ist ein Masc. In der Bedeutung vicis ist das Wort in der schwedischen Sprache ver- hältnissmässig neu; in der alten Sprache entsprach demselben sin, sinn. 38 BLADH S. 8, in Västmanland nach Leffler: Vml. S. 10. In vielen siidschwedischen , dänischen imd nonvegischen Mundarten geht a in älinlichen Fallen in ä (resp. aa) iiber. In der Närpesmundart unterliegen auch andere Vocale dem- selben Gesetze, vergl. uuten. 2) dem schwedischen langen a, altschwedischen imd altnorwegischen a, z, B. np. schwed. aschwed, anorweg. bå Vb. (bat) bad bal) baö håå S. (Bad) bad ba|) baö gav (gab) gaf gaf gaf hån (Halm) hane hani hani kår (Mann) karl karl karl tål (sprechen) tala tala tala. 3) dem schwedischen langen å, altschwedischen a, alt- norwegischen d (sehr selten) z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. gä (gehen) gå ga*) gå*) stå (stehen) stå sta**) stå**). § 13, é, das länge e der Mimdart (Sundevall: Cl. I, No. 5) entspricht: 1) dem schwedischen langen, geschlossenen a, alt- schwedischen und altnorwegischen a (t), jedoch nur in sehr wenigen Wörtern, z. B. *) Das altschwedische ga, sowie das ahnordische gä sind sel- tene Formen; gewöhnlich komrat gänga vor; vergl. Rydqvist, Sv. Spr. L. Bd. I, S. 127 f. **) Das altnorwegische std ist hier aufirenommeii nach Jonsson, Die gewöhnliche Form, sowohl im Altnorwegischen, als anch im Alt- schwedischen ist standa. Ueher das altschwedische sta siehe Rydqvists angef. Arb. Bd. I, S. 133. np. schwed. aschwed. anorweg. hér (Hase) hare häri, hacri heri krévd (forderte) krafde krafpi kraföi léd (Scheune) lada lal)a hlaöa trén (Kranich) trana trana trana. 2) dem schwedischen kurzen e öder a, altschwedischen e, i, ce, altnorwegischen e, i, z. B. up. schwed. éld (Feuer) eld kvékV'^) m. (Abend) kväll léTjgerf) (länger) längre sét (setzen) sätta stré-r]gt) (Saite) sträng stjép (Scliiff) skepp tjéldf) (Quelle) källa véndf) (wenden) vända \ét S. (Verstand) vett aschwed. anorweg. elder eldr qvselder, qva^ld kveldr, kveld hengri saetia straenger skip kselda va?nda vit lengri setja strengr skip kelda venda vit. 3) dem schwedischen langen e öder langen ä, altschwe- dischen e, i, ce, altnorwegischen e, é, i, z. B. np. grét (weinte) lé (lächeln) lés (lesen) let (lautete) lev (leben) nét (Netz) schwed. gret le läsa lät lefva nät aschwed. gret, gra^t lee, leia Isesa laet liva nset anorweg. grét (hla3ja) lesa lét lifa net *) In anderen österbottnischen Kirchspielen, ■/.. B. in Wörå, ist dieses Wort neutr. gen. Das schwankende Geschlecht desselben im Altschwedischen betreffend, siehe Kydqvist, a. A. Bd. II, S. 25. t) Vergleiche oben § 12, Mom. 1, Anm. Ueberhaupt sind die Griinde fiir das lango e in den Mom. 2 aufgezählten Wörtern dieselbeu, wie in § 18, Moment 1, Anmerkung, woselbst sie näher entwickelt worden sind. 30 np. schwed. aschwed. anorweg. sén (Sehne) sena sina sin stjér (schneiden) skära skaera sk era véd (Holz) ved vil)er viör vet Vh. (vvissen) veta vita vita. 4) dem schwedischen kurzen oder langen ?, altschwe' dischen i, e, altnor wegischen i, c, é, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. feg, fé (bekani) fick fik, fek fékk jég, jé (ging) gick gik, gek gékk jév (geben) gifva giva, geva gefa még (mich) mig niik mik ség (sich) sig sik sik sém (scliwimmen) simma sima svima tég (dieli) dig })ik Jjik. Anm. 1. Langes e, dem schwedischen i entsprechend, habe ich fur folgende Volksmiindarteu angegeben gefunden: in Rågö und Wichterpal in Estland (doch nur in einigen Furwörtern, vergl. Fthl: Båg. § 6, Mom. 2, Lit. /3), in Delsbo in Helsingland nach U^ypr. S. 5, in Nerike nach dem, was verschiedene Wörter bei Hofberg: Ner. g:la min. auszuweisen scheinen, in Södertörn nach Upmakk S. 10, im Fryksthal nach NoREEN S. 12, in Västergötland nach Hof S. 35, in Östergötland (bin und wieder) nach Kalén S. 2, in Värend nach Hyltén-Cavallius S. 4, in S. Möre nach Linder §11, auf Öland nach Bodorff S. 5, in Halland nach Col- LiANDER S. 11. Dasselbe findet auch in verschiedenen däni- sclien und norwegischen Volksmundarten statt, vergl. z. B. Kok i, S. 77, Varming S. 36, Aasen: N. Gr. § 123. Anm. 2. In eiiizelren Wörtern känn das p der Mundart dem schwedischen langen ö entsprechen, z. B. jér schw. göra (thun), él schw. ödla (Eidechse). In einigen anderen Dialecten 31 (so\Yie ill Borgå, im estländischen Schwedisch, Delsbo in Helsingland) kommt diese Lautveränderung ziemlicli regel- mässig vor, aber in Närpes, sowie im schwedischen Öster- botten uberhaupt, ist dieselbe ungewöhnlich. In den Verben lé t schw. låta (lassen) und séld schw. sålla (sieben) hat die Mund- art ilire Aehnlichkeit mit der alten Sprache beibehalten (alt- scliwedisch Iceta neben Jcda, altschwed. und altnorweg. sedda). § 14, i, das länge i der Mimdart (Sundevall : Cl. I. Xo. 3) entspricht: 1) dem schwedischen langen geschlossenen e, altschwe- dischen c, /, altnorwegischen (e), /, % jå, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. fri da (Freitag) fredag fredagher frjädagr i in (nahe) gen gen gegn si (sehen) se sia, sea sjä stjin (Schein) sken"^) skin skin tri (drei) tre J)rir I)rir. A n m. Der ebenerwähnte Lautaustausch gehört nicht zu den gewöhnlichsten in der Närpesmundart. Derselbe wird iibri- gens angetroffen in Nyland nach Fthl: Nyl. S. 16, in Kågö und Wichterpal in Estland nach Fthl : Eå//. § 7, Mom. 2, Lit /3, in Västerbotten nach Widmark S. 11, in Delsbo in Helsingland nach Uppr. S. 5, in Mora in Dalarne nach Bed. Fmf. Tidskr. 1873 S. 66, in Uppland nach Wahlström S. o, in Södertörn nach Upmark S. 10, im Fryksthal nach Noreen S. 10, in Väster- götland nach HoF S. 35, in S. Möre nach Linder § 26, auf Öland nach Bodorff S. 6, auf Gottlaud nach Säve: Betn. över Gott. S. 247, in Halland nach Colliander S. 9. *) Nämlich das Subst. sken. Hiebei ist jcdoch zu merken, dass eiu plötzlich aufflammcnder Schein, wie z. B. vom Blitz, nicht stjin, sondern stjén genannt wird. Dem Vb. sken (Pr et. \on skina: scheinen) entspricht im Närpesdialect stjein. 32 2) dem schwedischen kurzen ?, altschwedischen i, alt- norwegischen i, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. frisk (frisch) frisk (fsersker) (ferskr) grim (Hälfter) grimma grima grima min Sg. f. (meine) min min min tim (Stunde) timme timi timi. 3) dem schwedischen langen ?, altschwedis chen /, alt- norwegischen f, z. B. np. schwed. aschwod. anorweg. bit (beissen) bita bita bita fri (frei) fri (frii-*) — hit (hierher) hit — — k vi t (weiss) hvit hviter hvitr riv (reissen) rifva riva rifa svik (betriigeu) svika svika svikja stjin (scheinen) skina skina skina. Anm. Im Verbum sni schw. snöga (sclmeien) entspricht das i der Mundart dem schwedischen ö, welches auch in mehreren anderen nordischen Dialecten der Fall ist. Vergl. auch got. snaivs (ai = i): Schnee, ags. snivan, mhd. sniwen, snien, platta, snien: sclmeien. § 15. 6, das länge o der Mundart (Sundevall: Cl. III, No. 3) entspricht dem schwedischen langen geschlossenen o, altschwedischen o (u), altnorwegischen ö (o, {() z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. bok (Buch) bok bok bok b öl (Tisch) bord borf) boro *) Dieses Wort kommt in der nordischen Altsprache nicht vor, weder in der schwedischen noch in der norwegischen Yerzweigiing derselben. Was das hier als altschwedisch aufgenommene frir betrifft, siehe Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. II, S. 418 f. és np. Bchwed. aschwed. anorweg. god (gut) god gojjer göör klo (Klaue) klo klo klo moder (Mutter) moder mo]) ir mööir ö- priv. (un-) 0- 0-, u- ö-, Il- sko (Schuh) sko skor skor sol (Sonne) sol sol sol stör (gross) stor stor störr. Anm. Der länge geschlossene o-Laut, der an vielen Orten durch den Diphtbong o« ersetzt ist (s. Fthl: NyJ. §§ 8, 22, 26), wird in der Närpesmundart und in den ubrigen siidlichen, sowie auch in den nördlichen schwedischen Kircli- spielen des Gouvernements Wasa allgemein angetrotfen, in den mittleren dagegen ist derselbe nicht gebräuchlicb, indem dort ganz allgemein ou angewandt wird. Eine genaue Be- grenzung dieser Lautgebiete in dem schwedischen Österbotten beabsichtige ich in Zukunft zu geben, in Verbindung mit einer vergleichenden Uebersicbt der so interessanten Volks- mundarten dieser Landschaft. § 16. 11, das länge u der Mundart (Sundevall: Cl. III, No. 5) entspricht: 1) dem schwedischen kurzen ii (nur selten), altschwe- dischen «, altnorwegischen ti, y, z. B. np. scliwed. aschwed. anorweg. liin*) (Euhe) lugn lughn lygn rum (Zimmer) rum rum rum skum (Schaum) skum skum isl. skiim. 2) dem schwedischen langen geschlossenen u, altschwe- dischen u, altnorwegischen o, ii, (o), z. B. *) Lunist ein Substant., vorgl. dan. Zmj<«. Das scliwed. Adjectivum lugn (ruhig) heisst auch in der Närpesmundart luiiu, s. unten § 47. 3 34 np. schwed. aschwed. anorweg. bjiid (bitten) bjuda biuj)a bjoöa briid (Braut) brud bruj) briiör diik (Tuch) duk duker diikr jii (lugen) ljuga liugha ljuga liis (Laus) lus lus lus stiig (Stube) stuga stuva, stugha stofa sug (saugen) suga sugba siiga Slip (saufen) supa supa Slipa stjut (schiessen) skjuta skiuta skjota tjur (Stier) tjur {)iur I)jörr. Anm. Im Worte Ijliig schw. slaga (Dreschflegel) ent- spricht das u der Mundart dem scbwedischen langen a. § 17. y, das länge y der Mundart (Sundevall: Cl. I, No. 1) entspricht dem scbwedischen langen y, altschwedischen m, y, altnorwegischen jo, jm, y^ z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. bryt (brechen) bryta briuta, bryta brjöta flyg (fliegen) flyga fliuga, flyga fljiiga frys (frieren) frysa friusa, frysa frjösa fyr (vier) fyra fiura {acc.) fj öra (acc.) lys (leuchten) lysa liusa, lysa lysa ny (neu) ny nyr nyr nyp (kneifen) nypa niupa — yves (sich brusten) yfvas — yfask. Anm. In einigen wenigen Wörtern wendet die Mund- art y an, das im Scbwedischen anderen Lauten als dem langen y entspricht: z. B klyv schw. klifva*), (klettern), rym schw. rymma (weglaufen), altnorwegisch ryma, kryn schw. kröna (krönen), altnorwegisch kriina. *) Einen Wechsel zwischen i und y gewahrt man schon ia der Altsprache, sowie Ijf fur lif, fikr fur fjkr, sinysk fur synisk, skyra 35 § 18. å, das länge cl der Mundart (Sundevall: Cl. III, No. 2) entspriclit: 1) dem schwedischen kurzen öder langen u, altschwe- dischen und altnorwegischen o, u, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. båd (Bote) bud bodh, bu{) boö b ån (schwären) bulna — (bolgiia) dåg (taugeu) duga dogha, dugha duga språndji (gesprungen) sprungit sprungit sprungit såndji (gesungen) sjungit sungit sungit. Anm. Eigentlich ist das Verhältniss zwischen den Stammvocalen der meisten AVörter, die diesem und dem fol- genden Moment angehören, und denen der entsprechenden schwedischen Wörter, ein ganz ähnliches, wie das schon oben § 7, Mom. 2 von mir erläuterte, da der länge å-Laut der Mundart in diesem Fall urspriinglich aus einem kurzen offenen o besteht, welches gedehnt worden ist, theils weil die Mundart in einsylbigen Nominen und Verben einen kurzen Vocal vor kurzem Consonanten nicht duldet (siehe unten liber die Quantitätsverhältnisse), theils in Folge des Laut- gesetzes, welches § 12, Mom. 1 erwähnt worden ist. Vergl. auch S. 29 Note j). 2) dem schwedischen kurzen offenen o öder kurzen å, altschwedischen a, o, u, altnorwegischen a, e, o, u, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. bår (bohren) borra böra böra dråp (Tropfen) droppe drupi dropi mån (Wolke) moln moln — fiir skira vergl. Gislason § 69, 2. Spuren desselben kommen in vielen Landschaftsmundarten vor (vergl. Fthl: Nyl. S. 20), jedoch nur spär- licb. So verbalt es sich aucb mit der Närpesmundart, wo der Laut- iibergang t-y ebenso selten ist, wie der oben § 9, Anmerkung 2 er- wäbnte i- y. 36 np. schwed. aschwed. anorweg. såld Vb. (verkaufte) sålde saldi seldi såld 5^. (Sieb) såll såld såld ås (uns) oss os oss. 3) dem schwedischen langen offenen o < öder langen å altschwedischen a, o, u, altnorwegi ischen a, d, 0, u, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. få Vb. (bekommen) få fa få får S. (Schaf) får far får gål (Hof) gård garl^er garör hål (hart) hård harjDer harör klå (kratzen) klå kla klå mån (Mond) måne mani mani råg (Roggen) råg rugher rugr råg (Aufmass) råge roki hroki skåd (schauen) skåda skoj) a skoöa såg, så Vb. (sah) såg sagh, sa så sån (Sohn) son sun, son sunr, sonr så v (schlief) sof sof (svaf) å S. (Ström) å a å åk (fahren) åka aka aka. Anm. 1. Auch in Betreff mehrerer der ebenervvähnten Wörter gilt die Anmerkimg in Moment 1. Anm. 2. In deuWörtern b ån schw. barn (Kind) und g ån schw. garn (Garn) entspricht das länge å*) der Mundart, welches vermuthlich durch Wegfallen des r entstanden ist, vergl. unten § 45, dem schwed. langen a. Im Worte når: schw. när (wann) entspricht å dem schwedischen langen ä; in båd: schw. böld (Geschwur) ist å durch Dehnung des kurzen offe- *) So auch in einigen norrländischen Landschaftmundarten, s. KiETz S. 24. 37 nen o entstanden (vergl. nyl. holdo) und entspricht dem schwedischen kurzen ö, welches aus dem älteren y entstan- den ist (altschwedisch hyld). § 19. ae, das länge ä der Mundart (Sundevall: Cl. U, No. 2) entspricht dem schwedischen langen ä, altschwedischen und altnorwegischen a, e, ce, z. B. np. schwed. aschwed. anorweg. i hsel (zii Tode) i hjäl hsel, i hel i hel jsel (abgezäuntes gärde g8er|)i geröi Feld) jsen /S*. (Eisen) järn iarn, isern järn (a) jsen Adv. (gern) gärna giarna (se) gjarna Iser (lehren) lära Isera Isera stjsen (Stern) stjärna stiarna (ae) stjärna tj£en (Gehirn) hjärne hiarni (se) hjarni vffil Ä (Wirth) värd vserdh — v sel Adv. (wohl) väl vsel vel. Anm. In k v sen schw. kvarn (Mlihle) entspricht das länge ce der Mundart dem schwedischen a, altschwedischen ce, altnorwegischen e; in fr se g schw. fråga (fragen) stimmt es liberein mit dem schwedischen å (man trifft in der Mund- art jedoch auch die Form fråg an). § 20. o, das länge ö der Mundart (Sundevall : Cl. IV, Nris. 2 u. 3), entspricht: 1) dem schwedischen kurzen ö, altschwedischen ö (y), altnorwegischen au, ey, os (u), z. B. np. schwed. dröm Vb. (träumen) drömma dröm S. (Traum) dröm dom (urtheilen) döma aschwed. anorweg. dröma dreyma drömber draumr döma doema 38 np. schwed. döttrar glömma gömma köld tröst öster 2) dem schwedischen langen ö, altschwedischen o, «/, ö, altnorwegischeu au, cy, 0?, u, y, ö, z. B. do tror (Töchter) gl0m (vergessen) j0m (verwahren) tj0d*) (Kälte) tröst (Tröst) öster (Osten) aschwed. anorweg. dötser, döttir doetr glöma gleyma göma kyld geyma kuldi tröst traust öster austr. np. schwed. aschwed. anorweg. b jon*) (Bär) björn biörn björn blod (bliiten) blöda — bloeöa bro (Bröt) bröd bröj) brauö bol*) (Biirde) börda byrj), byrl)i byrör modror (Mutter) mödrar möjjer moeör ro (roth) röd röj) er rauör spo (Ruthe) spö spöödh**) — stjol*) (Ernte) skörd skyrj) skurör so (See) sjö sior, siar sjör, saer tjor (fabren) köra köra keyra 0ga (Auge) öga ögha auga or a (Obr) öra öra eyra. Anm. 1. Wie man aus eii ligen der obenerwähnten Beispiele ersieht, stebt der einfacbe Vocal o im Begriff das Gebiet, welches die Dipbtbonge öi und öu in der Närpes- *) "Wie oben § 2, Lit. /J, Anm. 2 angedeutet worden, erhält o vor den supradeutalen (cerebralen) Consonantlauten eine offenere Aus- sprache als gewöhnlich. Vielleicht ist dieses der „Zwischenlaut zwischen ö und dem offenen o", dessen Sundevall erwähnt, Cl. IV, No. 4, Bruckes Zwischenlaut zwischen e* und o*- **) Also in der Bibel König Gustav des I. Im Nyländischen lautet dieses Wort auch spod in Uebereinstimmung mit der Geneigt- heit dieser Mundart an den Schluss einiger Wörter ein d anzuhängen, siehe Fthl: Nyl § 34. 39 mundart besessen und noch besitzen, zu erobern, Weiterhin, wo wir von den Doppellauten reden wollen, werden wir je- doch sehen, dass dieselben in recht vielen Wörtern noch in voller Kraft verblieben und vollkommen alleinherrschend sind. Anm. 2. In den Wörtern bok schw. haka (Kinn), sv0l schw. svala (Schwalbe) entspricht das länge 0 der Mundart dem schwedischen a (in Västerbotten nach Rietz höku; an. höku, svölu im Sing. der Casus obliqui von haka, svala)*). Dem schwedischen ?/ entspricht das 0 der Mundart im starken Verbum smog schw. smyga (schleichen) , ebenso in bok schw. byka (beuchen); dem schwedischen langen u in den Wörtern gol schw. gul (gelb), hov schwed. hufvud (Kopf), smol schw. smula (Krume), vgl. oben § 2, Lit. ^, Anm. 1 ; dem schwedischen langen « (öder dem langen oflfenen o) im Worte föl schw. fåle (Fiillen). 1)) Diplithonge. § 21. In einer anderen Abhandluug (Om allmogemålet i Nyland S. 35) habe ich des Österbottnischen, als einer der schwedischen Mundarten erwähnt, in welchen die so- wohl unserer heutigeu schwedischen Schriftsprache als auch den ältesten schriftUchen Denkmälern unserer Sprache mit Ausnahme von Runsteinen und den gutnischen Urkunden (Guta lag, Guta saga) fremden Diphthonge öder Doppellaute vorkommen; und oben (§ 20, 2, Anm. 1) habe ich zwei der- selben lluchtig beriihrt, die in dieser (Närpes-) Volksmundart angetroffen werden. W^as das Vorkommen von Diphthongen in der nordischen Altsprache und in den Dialecten betrifft, *) Die Unwahrscheiulichkeit der Behauptung, dass das 0 eini- ger sclnvedischen Landschaftsmundarten in diesen und einigen anderen Wörtern, in Analogie des Altuordischeu, ein Produkt des w-Umlautes sei, beweist Eydqvist in Sv. Spr. L. Bd. IV S. 182 f. 40 will ich hinweisen auf Säve: Om språkskiljaktigheterna i svenska och isländska fornskrifter, Rydqvist: Svenska språ- kets lagar Bd. IV, S. 132 ff., Söderwall: Hufuiidepokerna i svenska språkets utbildnmg u. a. § 22. Die Närpesmundart besitzt drei ächte*) Diph- thonge, nämlich: ei, öi und öu, dieselben entsprechen den altuordischen ei, eg und au. Ausserdem könnte man der (unächten) Diphthonge ié, uå lind y0 erwähnen; da aber diese nur durch eine eigentlium- liche Aussprache der einfachen Vocale e, å und o gebildet worden und ausserdem daselbst niclit so ausgeprägt sind, "wie in manchen andereu Mundarten (vergl. § 2, Lit. /3, Anm. 1 und Fthl: Nyl. S. 36 f.), so habe icli es vorgezogen, die- selben unter die Lautzeichen nicht aufzunehmen. § 23. Der Diphthong ei entspricbt dem scbwedischen und altschwedischen e, altnorwegiscben ei, z. B. np. schwed. aschwed. auorweg. be in (Bein) ben ben bein beit (biss) bet bet beit breid (breit) bred brej)er breiör ein num. f. (eine) en en ein fleir (mehrere) flere fleri fleiri freist (versuchen) fresta frsesta freista greip (griff) grep grep greip heim (nach Hause) hem hem heim ") Ueber ächte und unächte Diphthonge siehe Sievers S. SI 41 np. scliwed. aschwed. anorweg. heit Vh. (heissen) heta heta heita heit Aclj. (lieiss) het heter heitr k v e i (1 (wimmerte) kved qve}) kveiö*) meir (mehr) mer mer meir reid (ritt) red rej) reiö reip (Strick) rep rep reip se in (spät) sen sen seinn stein (Stein) sten sten steinn stjeid (Lötiel) sked skedh skeiö stjein Vb. (schien) sken sken skein t)leiv (Koclilöffel) slev — sleif veit (weiss) vet vet veit. Anm. 1. Ausnahmsweise entspricht das ei der Mund- art im Altnorwegischen nicht demselben Diphthong, sondern é, schwedisch e, z. B. breiv (Brief): schwedisdi bref, alt- norwegisch bréf, heitt (hiess): schwedisch hette, altnorwe- gisch het; dieselbe Eigenthitmlichkeit wird auch im Nylän- dischen angetroiien, siehe Fthl: Ni/l S. 39. Andererseits entsprechen in der Mundart bisweilen andere Selbstlauter dem altnorwegischen ei (siehe oben), z. B. én (Zahlwort w«.), en (Artikel /".), in (Artikel m.) = altnorwegisch einn, ein, hett (heiss) = schwedisch hett, altnorwegisch heitt (Adj. w.) Anm. 2. In der Mundart, sowie in der allgemeinen schwedischen Umgangssprache kommt eine Lautverbindung vor, die, obgleich der Aussprache nach gleich, dennoch von dem ächten Diphthougen ei weit entfernt ist. Dieselbe liesse sich am Geeignetsten mit ej öder äj bezeichnen und ist aus der Verschmelzung des Vocals mit einem folgenden y eut- *) In der älteren Sprache hat kvida schwache Beugung. Die Form kveiO ist neuisländisch. 42 stånden, z. B. säj {Inf.): schwedisch säga (sägen), altschwe- disch ssBghia, räjn {Vb. u. Suh.): schwedisch regna, regn (regnen, Regen), altschwedisch rseghna, rseghn. Anm. 3. Der Diphthong c/ nhnmt in Närpes, v.ie auch in anderen österbottnischen Kirchspielen einen bedeutenden Raum in der Sprache ein. Derselbe ist mehr als irgend einer der alterthiimlichen Doppellaute in den Volksmund- arten verbreitet, obgleich mit sehr wechselnder Aus- sprache. Wir finden ihn in Västerbotten nach Widmark S. 12 imd Unander S. III (altnorwegisch ei = ai, ei), in Jämtland nach Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. IV S. Ul, in Dalarne (im Kirchspiel Lima) nach Dal Fmf. Arsskr. 1867, S. 111 f. {ei = ei), in Västergötland nach Hof S. 26 und Belfrage S. 5 {ei = ai, aj), in Värend nach Hyltén-Ca- VALLius S. 4 (ei = oj), in Finnveden (Småland) nach dem- selben S. 4 (ei = aj), in S. Möre nach Linder § 58 (e^ = äj), in Skåne*) nach Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. IV S. 141, in Blekinge*) nach Cimmerdahl S. 1 (ei = öj, aj, åj), in Hal- land*) nach Möller S. IX {ei = aj, åj öder äj) und nach CoLLiANDER S. 9—11, auf Gottland nach Säve: Bern. över Gotl. S. 248 (ei = ai), in Estland nach Russwurm II S. 311 und Fthl: Råg. § 14 (ei = ai, ei öder äi), in Nyland nach Fthl: Nyl. S. 38 ff. {ei = ei), im Kirchspiel Pargas des Åboschen Gouvernements nach Elmgren S. 155. In Nor- wegen entspricht ei dem altnorwegischen ei nach Aasen: N. Gr. § 26, und auf den Färöinseln nach HajijMERShaiäib S. 241 entsprechen aj und oj dem altnorwegischen ei. *) Obgleich Skåne, Halland und Blekinge in ihren Volksmund- arten verschiedene Doppellaute neueren Ursprungs haben, so M-ill ich doch diejeuigen, die einem altnordischen ei entsprechen, nicht mit Stillschweigen iibergehen, selbst wenn man nicht entscheiden känn, ob sie uralt und ächt sind. Vergl. Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. IV S. 143. 43 § 24. Der Diphthong öi entspricht dem schwedischen langen ö, altschwedischen ö, altnorwegischen ey, au, (vie in der schwedisch en Schriftsprache, wenn sie nämlich das erst erwähnte Mittel der Umwandlung einer kurzen Sylbe in eine länge anwendet, d, h. den Vocal*) der- *) Es verstebt sicli, dass, obgleicli diese Art und Weise die Quantität zu verändern fiir die Muudart und die schwedische Schrift- sprache gemeinsam ist, die erstere in der Praxis durchans nicht immer der letzteren folgt. Im Gegentheil giebt es ciue nicht geringe Auzahl 49 selben verlängert; was jedocli den andereu Ausweg betrifft, der zu demselben Ziele fiilirt iind im Schwedischen benutzt wird, so erinnere icli micli luir eines*) cinzigen Beispiels, wo die Mundart denselben cinschlägt, sonst verbleibt sie ent- weder auf dem Ståndpunkt der Altsprache, öder auch wendet sie die erstere Operation an, d. h. sie verlängert den Vocal. Sowohl um dieses zu veranscbaulichen, als auch weil der gedelinte Vocal in der Mundart bisweilen ein anderer wird, als im Schwedischen, welches beweist, dass die Mundart diesen Weg selbständig eingeschlagen hat und nicht durch Einwirkung der schwedischen Schriftsprache modernisirt worden ist, will ich einige Beispiele anfuhren, bei denen ich Ver- gleiches halber ausser dem Altnordischen auch das Nyländische anfuhren will, welches an den Tag legen soll, wie eine noch alterthiimlichere Mundart sich in dem erwähnten Fall verhält, a) Beispiele gleichartiger Quantitätsveränderuug in der Mundart und in der schwedischen Schriftsprache: np. schwed. nj^länd. anorweg. båd (Bote) bud bod boö dåg (taugen) duga doga duga hån (Hahn) hane hani hani jér (machen) göra göra göra jét (essen) äta ita eta jév (geben) gifva geva gefa léd (Scheune) lada ledu hlaöa lés (lesen) läsa lesa lesa nét (Netz) nät net net Wörter, von dcnen ich weiterhin Beispiele aufiihren will, iu deueu die Mundart den kurzen Vocal, und in Folge dessen auch ihre kurze Sylbe beibehält, das Schwedische hingegen auf dem erwähnten Wege die Quautität verändert hat. *) Nämlich das Verbiim komm (kommen), schwedisch komma, altschwedisch und altnorwegisch koma. 4 50 np. schwed. nyländ. anorweg. råg (Aufmass) råge roga broki sén (Sehne) sena sinu sin skåd (schauen) skåda skoda skoöa tål (sprechen) tala tala tala véd (Holz) ved vid viör. b) Beispiele ungleicbartiger Quantitätsveräu derung in der Mundart imd i n der scbwediscben Scbriftspracbe: np. schwed. nyländ. anorweg. bår (bobren) borra hora bora dråp (Tropfen) droppe drupa dropi gåmbäl (alt) gammal gamal*) gamall set (setzen) sätta seta setja skåt (Scbuss) skott skot skot stjép (Schiff) skepp skip skip vét (Verstand) vett vit vit. c) Beispiele verscbiedener Quantität in der Mundart und in der scbwediscben Scbriftsprache , entstanden durch Modernisirung der letzteren : np. schwed. nyländ. anorweg. b 0 d e (der Bote) budet bode boöit do ga (taiigte) dugde dogd dugöi hanar (Hähne) banar banar banar lä dun (die Scheune) ladan ledun Ida^an r 0 g a n (das Aufmass) rågen rogan brokinn sen or (Sehnen) senor sin ur sinar sko da (gescbaut) skådat skoda skoöat tala (spracb) talade tala talaöi vedin (das Holz) veden viden vi 8 rinn uora (.UoUrtej borrade böra boraöi *) So lautet das Wort in einigen Kirchspielen , in auderen je- doch yämbel. nyländ. anonveg. drupar (Iropar gamalt gam alt skote skotit seter setr skipe skipit vite vitit. 51 11 p. schwecl. dr O par (Tropfen) droppar g a ma t (alt) gammalt skote (der Schiiss) skottet Säter (setzt) sätter stjepe (das Schiff) skeppet vete (der Verstand) vettet In allén Wörtern, die unter Litt. a und h angefiilirt worden sind, finden wir dass die Närpesmundart und das Schwedische in Betreff der Quantität von dem Altnorwegi- schen und dem auf dem Ståndpunkt derselben stelienden Nyländisclien abweichen, indem die ersteren lauter länge, die letzteren lauter kurze Stammsylben haben, und zugleich gewahren wir, dass während die schwedische Schriftsprache diese Abweichung auf zweierlei Art durchgefiihrt hat, näm- lich entweder durch Vocalverlängerung öder durch Conso- nantendehnung, die Närpesmundart ausschliesslich die erstere angewandt hat. Wenn wir jedoch die unter Lit. c ange- fuhrten Beispiele genauer in Betracht nehmen, so gewahren wir, dass die Närpesmundart nicht dieselbe Richtung nimmt wie das Schwedische, sondern sich an die Altsprache an- schliesst. Aus denselben Beispielen, wenn man sie mit den auf Litt. a und h vertheilten vergleicht, findet man ferner, dass die Mundart eine urspriinglich kurze Stammsylbe bios in dem Fall verlängert, wenn diese der Beugungsendung öder des bestinimten Artikels entbehrt, und dass sie wiederum dieselbe kiirzt, im Fall eins von beiden hinzuge- fiigt wird*). In gleicher Weise schiitzt eine Ableitungssylbe die Stammsylbe vor Verlängerung, im Fall dieselbe urspriing- *) Ausnabmen vou dieser Regel sind jedoch nicht allzu selten. 52 lich kurz ist, z. B. do gli: schw. duglig (tauglich), stjepar: schw. skeppare (Schiffer).**) Anm. Kurzer Selbstlaut vor kurzem (einfachem) Mit- laut in der Stammsylbe und darauf bemhende Quantitäts- verhältnisse kommen ausser im Nyländischen und in der Närpesmundart, aucli in den iibrigen schwedischen Kirch- spielen Österbottens vor, ausserdem im estländischen Schwe- disch nach Russwurm II § 403 und Fthl: Båg § 3 , in Västerbotten nach Widmark S. 9, in Dalarne nach Ryd- QviST Sv. Spr. L. Bd. IV S. 9, auf Gottland nach Säve: Bern. över Gotl. S. 219. Die Angaben dieser Verfasser sind jedoch nicht alle hinlänglich detaillirt und bestimmt, um eine vollkommene Gewissheit in diesem Punkt zuzulassen. Unter den norwegischeu Dialecten hebt Aasen N. Gr. § 29 Anm. diejenigen hervor, die im Bisthum Bergen und in den sudlichen Bergsgegenden geredet werdeu, wegen ihrer ge- nauen Unterscheidung von offenen und geschlossenen Voca- len, und aus den Beispielen, die er anfiihrt, sowie aus den Schlussworten der Anmerkung geht deutlich genug hervor, dass es gerade der Gebrauch eines kurzen Vocals vor kur- zem Consonant ist, den er hierbei im Auge hat. § 29. In einigen wenigen Wörtern Aveicht die Mund- art, was die Quantität betriift, sowobl von der nordischen Altsprache, als auch von der jetzigen schwedischen Schrift- sprache ab, indem die erstere eine kurze, die beiden letz- teren dagegen eine länge Stammsylbe haben, z. B. **) Ueberrasclieud ist die in Betreff der Yocalverläugerung statt- findende Aehnlichkeit zwischen der Närpesmundart und dem schwe- dischen Dialect, der auf den Rägöiuseln und in Wichterpal in Est- land geredet wird, vergl. meine Abhandlung iiber den Rågödialect § 3. 53 np. schwed. anorweg. fö ter (Flisse) fötter foetr inan (ehe) innan innan milan (zwischen) mellan millum nu (nun) nu nii tu (du) du 1)U ytas t (äusserst) ytterst yztr. Zahlreicher sind die Fälle, in denen die Mundart in gleicher Weise wie in einigen der eben angefiihrten Beispiele in Betreff der Vocallänge von der Altsprachc abweicht, je- doch durch beibehaltene Consonantenlänge sich in der Quan- tität von derselben nicht unterscheidet. Ebenso ist das Verhältniss im Schwedischen, das (in einfachen Wörtern) einen langen Vocal vor langem (doppeltem) Consonanten gar nicht anzuwenden pflegt, z. B. np. schwed. anorweg. hett (heiss) hett heitt hött (drohte) hötte hoetti kvitt (weiss) hvitt hvitt nytt (neu) nytt nytt. Doch hat man in der Altsprache auch Beispiele einer Ktirzung des Vocals vor einem langen Consonanten, z. B. géör, Ntr. gott, in der Närpesmundart göd, Ntr. gutt. Dagegen hat die Mundart einzelne Ausnahmen aufzuweisen, in denen sie den langen Vocal vor langem Consonant beibehält, z. B. flat: schw. flat (flach), Ntr. flått, heit: schw. heta;;(heissen), Prat. heitt. In anderen österbottnischen Kirchspielen ist die Uebereinstimmung mit der Altsprache in dieser Be- ziehung grösser; dieses ist auch der Fall im Nyländischen (vergl. Ftiil: Nyl. S. 77, 3 und S. 98 f.) Im Zusammenhang hiermit mag erwähnt werden, dass es einige Wörter giebt, deren Stammsylbe, was die Quanti- 54 tät betrifft, in der Mundart und in der nordischen Alt- sprache allerdings gleich, nämlich in beiden läng sind, in der ersteren jedocb in Folge von Consonantenlänge, in der letz- teren durchVocallänge, z. B. blumm schw. blomma (Blume), an. blom öder hJomi, gökk schw. gök (Kuckuk). an. gaiiJcr, spodd schw. spådde (sagte wahr), an. 52:)a^«, y t trän schw. yttre (der äussere), an. ytri. In den unter § 12, Mom. 1 an- gefiihrten und derartigenWörtem ist die Stammsylbe der Mund- art läng sowohl in Folge von Vocallänge, als durch sogenannte Position, in der Altsprache jedoch uur durch die letztere. An- drerseits giebt es einige wenige Beispiele, wo das Gegentheil stattfindet, nämlich Wörter, in deneu die Stammsylbe in der Mundart nur durch Position läng ist, in der Altsprache dagegen sowohl durch Position, als auch durchVocallänge, z. B. b und schw. bonde (Bauer), an. höndi (statt huandi), sokn schw. socken (Kirchspiel), an. söJcn. § 30. Um die Quantitätsverhältnisse der Mundart Uber- sichtlich darzustellen will ich das liber dieselben Gesagte hier kurz zusammenfassen. In der Mundart können vorkommen: 1) kurzer Vocal vor einem kurzen (einfachen) Conso- nanten, z. B. dröp ar schw. droppar, Tropfen. 2) kurzer Vocal vor langem (Doppel-) Consonanten, z. B. kvitt schw. hvitt, weiss. 3) langer Vocal vor kurzem (einfachem) Consonanten, z. B. dåg schw. duga, taugen. 4) langer Vocal vor [langem (Doppel-) Consonanten, z. B. flått schw. flått, flach. 5) kurzer Vocal vor einer Consonantenverbindung, z. B. band (Vb.) schw. band, band. 6) langer Vocal vor einer Consonantenverbindung, z. B. band (Subst.) schw. band, Band. 55 Bios (lie Stammsylbe ist kurz , in welclier der erste dieser Fälle aiigetroffen wird; derartige Stammsylben kommen im jetzigen Scliwedisclv"*') nicht vor, wolil aber in einigen Mundarten und in der Altsprache. Ebenso felilt im Schwedischen der 4te der eben aufgezälilten Fälle, der auch in der Närpesmundart selten ist , jedoch bisweilen vorkommt*'"^). Dagegen sind die Fälle 2, 3, 5 und 6 fur die Mundart. das heutige Schwediscli und die Altsprache ge- meinsam. § 31. Es ist schon erwähnt worden, dass das Vor- kommen alterthiimlicher Diplitlionglaute in der Mundart den zweiten wesentlichen Grundzug biidet, wodurcli die Laut- verbältnisse der Mundart ein alterthlimlicheres Gepräge er- halten, als dieses in der jetzigen allgemeinen schwedischen Sprache und in den meisten schwedischen Dialecten der Fall ist. Ausser dem, auf der Abwechselung der Vocale beruhenden "Wohllaut, den dieselben der Mundart verleihen, kommt derselben auch der Vortheil zu Theil, dass ein schärferer Unterschied und eine genauere Begrenzung zwischen "NVörtern zu Wege gebracht wird, die im Schwedischen in Folge der Anwendung bios einfacher Yocale gleich lauten. Zur Verdeutlichung des Verhältnisses zwischen den Selbst- *) Hier ist selbstverständlich die Rede von der „iirsprunglichen", nicht von der jjveränderten" Quantität. Siehe J. A. A. Bidrag till svenska språkets qvantitetslära S. 9 ff. **) Diese beiden Lautverhältnisse im Nyländischen (die dort gewöhnlich sind) habe ich in meiner Abiiandlung uber jene Mundart S. 44 ff. und 77, 80 und 99 behandelt. Des Vorkommens derselben in anderen Spraclien erwähnt Leffler: Några ljudfysiologiska under- sökningar S. 40 ff. (Uppsala Univ. Årsskrift 1874). 56 lauten der Mundart und im Hochscliwedischen in den Fallen, wo die erstere Doppellaute anwendet, sind sclion oben eine Menge von Wörtern aus beiden zusammengestellt worden; als Beweis uber das eben Gesagte ist es dalier geniigend, nur einige Bei«piele anzufiihren: np. schwed. ref ref J sein Ädj. Fl (spät) sena [ sen /b', (öennej sena {sköut Vb. (schoss) sköt stjot S. (Fischnetz) sköt sken J reiv Vb. (riss) I véw S. (Reff) sein Ädj. Fl. (spät) sen Ä (Sehne) sköut Vb. (schoss) stjot S. (Fischnetz) stjein Vb. (schien) stjén S. (Schein) sken aiiorweg. reif rif seinir sin skaut skaut skein skin. Anm. Es giebt jedoch Fälle, in denen die Mundart, trotzdem dass dieser Ausweg angewendet wird, dem Ent- stehen gleichlautender Wörter mit verschiedener Bedeutung nicht vorbauen känn; vergl. z. B. sköut (Vb.) schw. sköt (schoss) und sköut {Subsf.) schw, sköte (Schooss), klöuv (Vb.) schw. klöf (spaltete) und klöuv {Stihst.) schw. klöf (gespaltene Klaue). Ebenso im Altnordischen skaut (Vb.) und skaut (Subst.), klauf (Vb.) und klauf (Subst.). § 32. Die Doppellaute sind von Natur läng und auch in den Fallen, wo die Mundart, wie oben erwähnt worden, dieselben durch einfache Vocale ersetzt hat, ist die Länge dennoch beibehalten worden und nicht, wie es in der schwe- dischen Schriftsprache öfters zu geschehen pflegt, der länge Doppellaut durch einen kurzen Vocal ersetzt worden, nach welchem alsdann der Consonant verlängert (verdoppelt) worden wäre. Beispiele hiervon sind: 57 np. schwed. anorweg. (Irom (Traum) dröm(m) draumr glöm (vergessen) glömma gleyma jom (verstecken) gömma geyma Die langen Selbstlaute der Mimdart känn man oft bios an- sehen fur eine Folge der obendargestellten vom Schwedischen abweichenden Art und Weise eine Sylbe läng zu machen, näm- lich durch Einfiihrung von Vocal- statt Consonantenlänge : dass man jedoch dieselben in diesen und ähnliclien Wörtern als in der Mundart urspriinglich läng betrachten muss, lässt sich dadurch beweisen, dass sie nicht, wie nach der Regel sonst geschehen miisste, gegen kurze vertauscht werden, wenn die ^Yörter gebeugt werden, so z. B. dr o mar (Plur.). § 33. Der Tonfall öder der musikalische Ac- cent in der Närpesmundart, sowie in den meisten anderen schwedischen Volksmundarten Finnlands, unterscheidet sich von der hiesigen Sprache der gebildeten Glassen und nähert sich dem in Schweden herrschenden dadurch, dass ein ticfcr Ton (gravis), der nach Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. IV S. 211 fUr das Schwedische in Schweden, das Norwegische und das Bornholmische charakteristisch ist, auch in ihnen gewöhnlich vorkommt, woher man von diesen Mundarten bei uns zu sägen pflegt, dass sie einen ,,schwedischen Accent" haben. — Auch im exspiratori schen Accent öder der Betonung unterscheidet sich die Närpesmundart von der Sprache der Gebildeten, da derselbe auch in aus- ländischen Lehnwörtern auf der ersten Sylbe ruht, vergl. z. B. schw. predika (predigen) und np. predik, schw. husera (hausen) und np. husér. In den seltenen Fallen, wo im Folgenden eine besondere Bezeichnung des Tones in der Mundart nöthig war, habe ich zu diesem Zweck den accentus 58 gravis aiigewandt, weil der acutiis (wie in der altnordischen Normalschrift) als Längenbezeichnimg gebrauchtworden ist. — Hier folgt zuletzt eine auf Grund der obigen detaillirten Darstellung aufgestellte Uebersicht der in der Mundart und derjetzigeu schwedischenSchriftsprache einander entsprechen- den Selbstlauter. a) Den Dialectselbstlautern entsprechen im Schwedischen : Np. kurzem a: Schw. ä (§ 4, i), ä (§ 4,2). „ langem å: ,, ä (§ 12, i), kurzes å(§ 12, i), a (§12, 2), långes å (§ 12, s). „ kurzem e: „ é (§ 5, i), e (§ 5,2), i (§ 5,3). „ langem é: „ ä (§ 13, i), é (§ 13, 2), kurzes ä (§ 13, 2), é (§13,3), långes ä(§ 13, 3), i (§13, 4). „ kurzem i: „ e (§ 6,1), 1 (§ 6,2). I (§ 6,3). „ langem i: „ e (§ 14, 1), i (§ 14,2), i (§ 14,3). „ kurzem o: „ ö (§ 7, 1), u (§ 7,2), å (§ 7,3). „ langera 6: ,, geschlossenes ö (§ 15). „ kurzem u: „ ö (§ 8, 1), ti (§ 8, 2), u (§ 8, 3). „ langem u: ,, u (§ 16, 1), u (§ 16,2). „ kurzem y: „ y (§ 9, 1), ö (§ 9,2). „ langem y: „ y (§ 17). „ langem å: „ u (§ 18, 1), offeues ö (§ 18,2), kurzes å (§ 18, 2), oftenes ö (§ 18, 3), långes å (§ 18, 3). „ kurzem ä: ,, a (§ 10, 1), kurzes ä (§ 10,2), långes ä (§ 10,3). „ langem re: „ långes ä (§ 19). „ kurzem ö : „ e (§ 11, 1), ä (§ 11, 1), y (§ 11, 2), kurzes ö (§ 11,3), långes ö (§ 11,4). „ langem 0: „ kurzes ö (§ 20, 1), långes ö (§ 20,2). „ Diphth. ei: „ e (§ 23). „ Diphth. öi: „ långes ö (§ 24). „ Diphth. öu: „ långes ö (§ 25). 59 /3) Ben sckwedischen Selhsilautcrn entsprechen in der Närpesmimdart : Schw. kurzem a: np. a (§ 4, i), ä (§ 10, i), å (§ 12, i). langem a: „ a (§ 4, 2), ä (§ 10,i), a(§12,2), é(§ 13,i). kurzem e: „ e (§ o, 1), i (§ 6, 1), ö (§ 11, 1), é (§ 13,2), ei (§ 23). langem e : „ e (§ 5, 2), i (§ 6, 1), ö (§ 11, 1), c (§ 13, 3), i (§ 141), ei (§ 23). kurzem i : „ e (§ 5, 3), i (§ 6, 2), é (§ 13, 4), i (§ 14, 2). langem i : „ e (§ 5, 3), i (§ 6, a), é (§ 13, 4), i (§ 14, 3). kurzem offenen o: np. o (§ 7, 1), u (§ 8, 1), å (§ 18, 2). langem offenen o: np. å (§ 18,3). kurzem geschlossenen o: np. o (§ 7,1), u (§ 8,1). langem geschlossenen o: np. ö (§ 15). kurzem u: np. o (§ 7, 2), u (§ 8, 2), u(§ 16, 1), å(§ 18, 1). langem u : ,, o (§ 7, 2), u (§ 8, 3), 11 (§ 16, 2), å (§ 18, 1). kurzem y: „ y (§ 9, 1), ö (§ 11,2). langem y: „ y (§ 17). kurzem å: ,, o (§ 7,3), å (§ 12,1), å (§ 18,2). langem å: „ o (§ 7,3), å (§ 12,3), å (§ 18,3). kurzem ä: „ ä (§ 10, 2), ö (§ 11, 1), é (§ 13,2). langem ä: „ ä (§ 10,3), é (§ 13,3), se (§ 19). kurzem ö: „ y (§ 9, 2), ö (§ 11,3), 0 (§ 20, 1). langem ö: „ y (§ 9,2), ö (§ 11,4), o (§ 20,2), öi (§ 24), öu (§ 25). 60 IL Consonauten. a) Einfache Consonanten. § 34. Man känn dieselben ebenso wie die Vocale in hurze und länge eintheilen ; sie haben friiher die Benennungen einfache und doppelte gehabt (welche iibrigens noch vielfach angewandt werden), Indem ich mich der ersteren Auffassung*) anschliesse, gebrauche ich in dieser Abhandlung den Aus- druck einfache Consonanten als Gegensatz zum Ausdruck zusammengesetzie Consonanten öder Consonantenverhindungen, von denen jener also sowohl die kurzen, als die langen (d. h. die eine kurze öder länge Zeit zur Aussprache erfor- dernden) Mitlauter umfasst. So z. B. kommt im et: du (Pron. d. 2. Pers. Sing.) der Närpesmundart gleichwie im ett: ein (Num. neutr.) ein einfacher Consonantlaufc vor, der jedoch im ersteren Worte kurz, im letzteren läng ist. *) Ob ein doppeltgeschriebenes Consonantzeichen wirklich einen zweimal wiederholten Consonantlaut bezeichuet, öder ob im Gegen- tbeil die phonetische Bedeutung desselben die zuerst angegebene ist, bat wie bekannt, länge eine Streitfrage uuter den Kepresentanten der Lautphysiologie gebildet und man diirfte dieselbe aucb jetzt noch nicbt fiir beendet anseheu können. Die Auffassung, der ich mich hier angeschlossen habe, ist von mehreren hervorragenden Forschern auf dem Gebiete der Lautphysiologie besprochen und motivirt worden, wie z. B. von Kud. von Raumer, Eumpelt, Brucke u. A., und (unter den Schweden) hauptsächlich von Sundevall in seiner obenerwähnten Abhand- lung ,,0m phonetiska bokstäfper^% so wie auch von J, A. A. in Bidrag till svenska S2jråkets ljudlära S. 60 fl'.; späterhin ist dieselbe von dem letztgeuannten mit Schärfe in einer kritischen Schrift: „De klusila konsonantljuden'-'- verfochten worden, die zunächst durch Lefflers Ab- handlung: .,Några Ijicdfysiologiska undersökningar rörande konsonantljuden. Första af delningen: de klusila konsonantljuden'^ hervorgerufen ward, die in der Jahresschrift der Universität zu Uppsala fiir 1874 (Abth. Philosophi, språkvetenskap och historiska vetenskaper) aufgenom- men ist. 61 § 35. Ausser dieser Eintheilung känn man die Mit- laute nach der Art und Weise ihrer Erzeugung und nach den Werkzeugen, die zu diesem Zweck angewandt werden, gruppiren. Die Lautphysiologen sind jedoch weder in Bezug auf diese Gruppirungen noch in Betreff ihrer Be- nennungen einig, und obgleich man mit Recht einige An- merkungen gegen Sundevalls Aufstellung in der Abhand- lung ,,0;w phonetiska hoJcstäfve)-^'' richten känn, will ich doch in hauptsächlicherUebereinstiramungmit derselben eine Ueber- sicht der Consonantlaute in der Närpesraundart geben, weil die meisten frliheren Verfasser iiber schwedische Volksmund- arten, die der Lautphysiologie einige Aufnierksamkeit ge- schenkt haben, diese Abbandlung zura Grund ihrer ^Dar- stellung gemacht haben und dieselbe wesenthch dem Zwecke Geniige leistet. Zugleich will ich jedoch diese Consonanten in naher Uebereinstimmung mit einem Schema ordnen, das "von einem anderen Verfasser (Sievers) aufgestellt ist. Nach Sundevall: Labiales .... (Semidentales) Dentales .... Supradentales . Prapalatinae . . Mediopalatinse Gutturalis . . . Perfecte articulatce Imperf. articulatce m n n t n 'n Clusiles \Perspirat(B fort. Un. fort.\ len. (tj)i(dj) k i - Sibilce fort. Un. LinguaUs liqu. trem. Von diesen habe ich dj und fj in Parenthese gesetzt, denn obgleich Sundevall dieselben als Bezeichnungen ein- 62 facher Laute aufgenommen hat, sehe ich sie fur zusammen- gesetzt an, worilber späterhin ein Näheres. Dagegen ver- raisst man bei Sundevall das supradentale s der Mundart, welches ihm nicht näher bekannt gewesen zu sein scheint (vergl. s. Abh. S. 54). In dem Schema käme demselben eigentlich der Platz zu, den' Sundevall dem s einräumt, welches, (im Fall man nicht mit Brucke dasselbe fur einen zusammengesetzten Laut — 5 + ch ansehen will), "svie es in der Xärpesmundart und in der schwedischen Reichssprache vorkommt, mir alveolarer (resp. dentaler bei Sunde vall) Natur zu sein scheint.*) Nach SiEVERs: Explosiv- 1 tenuis laute / media „ . , \ tenuis Spiranten ) J media Nasales 1-Laute r-Laute m — t t — — d d — I> s, s s j n n n — 1 1 r — r — — *) Wie man ersieht, theile ich die Auffassimg uber die Natur der s- und s-Laute, die von J. A. A. in seinen Bidr. t. sv. spr. Ijudl. S. 17 und 20 dargestellt worden, wobei ich jedoch zugebe, dass es ausser den alveolaren s-Lauten noch andere solche Laute giebt (vergl. SiEVERS S. 72). NoBEEN weudet zwar gegen J. A. A. ein, dass der Laut, der in der Reichssprache mit rs bezeichnet wird (d. h. derselbe, den wir hier mit dem Zeichen s versehen), nicht cerebral sein känn, da „såväl r som s äro i svenskan alveolara och under sådana omständigheter kan väl icke det ersattuingsljud, som mträder för båda, vara cerebralt, utan måste äfven det vara alveolart." Aber t, d, n, die Ersatzlaute fiir die alveolaren rt, rd und rn, rechnet ja auch Noreen zu den cere- bralen Lauten! Ganz analog ist das Verhältniss mit s = rs. 63 Zu dieseii kommt /*, „einc toiilose Kehlkopfspiraiis, der Spiritus asper der Griechen". — In dem folgenden will ich einen jeden Mitlaut der Muiid- art, woferii derselbe in der schwedischen Schriftspracbe keinen entsprechenden Laut hat öder in der Anwendung von derselben abweicht, einer Priifung unterwerfen. Die Conso- nanten, deren ich nicht hesonders erwähne, lauten und werden angewandt wie im Hochschwedischen. § 36. D. Der in der schwedischen Sprache und deren Dialecten gewöhnliche dlinne dentale df-Laut tindet sich auch in der Närpesmundart ; dariiber ist auch weiter nichts zu sägen, als dass er, (ebenso wie in der täglichen sch^Yedischen Umgangs- sprache), im Auslaute einiger Wörter nach eineni Yocal fort- zufallen pflegt, in anderen Wörtern wird er dagegen beibe- halten, ohne dass eine bestimmte Kegel fiir dieses Verhält- niss scheint angegeben werden zu können. Beispiele: bå: bat, me: mit, re: roth, stö: stånd, aber: blod: bluten, båd: Bote, böud: bot, göd: gut, kneid: rieb. A n m. In vielen anderen Dialecten pflegt auch das auslau- tende cl nach einem Vocal wegzufallen : in Västerbotten nach WiDMARK S. 7, in N. Ångermanland nach Sidenbladh § 19, in Delsbo in Helsiiigland nach Uppr. S. 10, in Västmanland nach Leffler: Vml. S. 10, in Nerike nach Djurklou S. 7, in Södertörn nach Upmark § 19, im Fryksthal nach Noreen S. 52, in Västergötland nach Hot^ S. 41 und Belfrage S. 10, in Östergötland nach Kalén S. 2, in Värend nach Hyltén- Cavallius S. 5, im Östra härad (Gerichtsbezirk) der Statthal- terschaft Jnnk()pinsr nach Gadd S. 4. in S. Möre nach Lin- der § 84, auf Öland nach Bodorff § 16, in Bohuslän nach Holmberg II S. 61, in Halland nach Colliander S. 19, in Blekinge nach Cimmerdähl S. 3, in Nyland nach Fthl: 64 Nyl. § 34; in Estland nach Russwurm II S, 297. In Nor- wegen nach Aasen N. Gr. §§33 und 59. In Jylland nach Varming § 88, in Sönderjylland nach Kok I § 61, in Ängel nach Hagerup S. 125. Dagegen findet man in der Närpesmundart nicht die- selbe Geneigtheit wie im Hochschwedischen, Dänischen und mehreren nordischen Dialecten cl als Auslaut anziifligen und zwar nicht nur nach einem Vocal, sondern auch nach einem Consonant. Dieses ist in anderen österbottnischen Kirch- spielen der Fall: in Lappfjärd, Vörå u. s. w. Die Fälle, \vo in der Flexion d eintritt anstått des t der Schriftsprache, gewahrt man aus der Formlehre. § 37. d. Der dicke cerebrale d-Laut (Brlckes d^, SiEVERS d^, clusilis lenis in Sundevalls Classe III, supra- dentales), dessen Erzeugung von J. A. A. Bidr. till sv. spr. Ijudl. S. 20 beschrieben und von ihm Ersatzlaut fiir rd be- nannt wird, entsteht in Närpes jedoch auch statt ld\ aber er ist verhältnissmässig selten, da rd öfter in 1 iibergeht (s. unten § 42) und die Consonanten I und d gewöhnlich nicht verschmelzen, sondern jeder einzeln deutlich gehört wird. Aus meinen Anzeichnungen fUhre ich folgende Bei- spiele iiber d's Existenz an: b öda schw. borde (musste), båd schw. böld (GesclRviir), hyd schw. hyrde (miethete), licd schw. lärde (lehrte), mod schw. mörda (morden), styd schw. styrde (lenkte), tjod schw. köld (Kälte) (dagegen tj öl schw. körde (fuhr), vfed schw. värld (Welt). Anm. Der Consonant d kommt auch an anderen Orten Österbottens, wenu auch nicht allgemein, vor, sowie auch in mehreren Yolksmundarten Schwedens, woriiber Lefp^- ler: Konsonantlj. S. 24 f. Bericht abstattet. In Nyland wird er eben so wenig wie andere Supradentale augetroffen. 65 § 38. G. Auslautendes g nach einem Vocal fällt in einigen Wörtern weg, iii einigen bleibt es stehen, ebenso unregeliriässig, wie das ebenerwähnte Yird dieser Laut häufig angetrofien, z. B. sitt schw. sjätte (sechste), sötrun schw. hjortron (Sumpfbeere), su schw. sju (sieben), siil schw. hjul (Rad), sälp schw. hjälpa (li elfen), sätta schw. hjärta (Herz), solv schw. själf (selbst), S0 schw. sjö (See). Aus diesen Beispielen ersieht man, dass das s der Mundart nicht bios demselben Laut im Schwedi- schen entspricht, wenn derselbe mit sj bezeichnet wird, son- dern auch dem lij desselben und der Altsprache; das Wort järp schw. järpe (Haselhuhn), das eine Ausnahme zu bilden scheint, zeugt gerade von der Anhänghchkeit der Mundart an die Altsprache und wie unrecht es ist, dasselbe im Schwedischen mit hj zu schreiben (vergl. Rtdqvist Sv. Spr. L. Bd. IV S. 122). In sér schw. här (hier), entspricht s dem schwedischen A, dem nyländischen lij (siehe Fthl : Nyl. S. 63, Anm.), vergl. im estländischen Schwedisch s'jär (RusswuRM II S. 302), im Västerbottnischen sjer (Widmark S. 14). Da nun Widmark (S. 8) das schwedische sj durch s wiedergiebt und Russwurm diesen Laut s bezeichnet („aspirirt fast wie sch^ Bd. II S. 298) und keiner von beiden andeutet, dass sj öder sj bei ihnen einen einfachen Laut *) Brucke will nämlich S. 81 ff. sch fiir einen zusanimengesetzten Länt erklären. 6 82 ausdriickt, so muss man wohl annehmen, dass j abgesondert vom Zischlaut gehört wird, d. h. dass man in diesen Wörtern zwei Mitlauter im Anlaut vernimmt, welches fiir das estni- sche Schwedisch von dem entsprechenden Rågöwort shiaer bestätigt wird, da j in der Eågömundart vocalisirt worden ist, vergl. Fthl: Båg. § 21. Ebenso mag man vergleichen västerb. sjölp, estl. schw. (Dagö) s jul, s' jer ta, s^jölpa*) mit den Närpeswörtern siil, sätta, sälp schw. hjul, hjärta, hjälpa (Rad, Herz, helfen). Nach Aasen N. Gr. § 40 Anm. geht in einigen Ortschaften Norwegens hj in sj iiber, beson- ders ist dieses der Fall im Gudbrandsthal. Dasselbe findet nach Varming § 97 in dem jutischen Dialect statt, wo doch nach demselben V^erfasser in den nördlichen Mundarten ein deutliches h vor dem j gewöhnlich ist. Ob das sj dieser Verfasser denselben Laut bezeichnet, fiir den ich in der Närpesmundart s setze, lasse ich ungesagt, da ihre Laut- bestimmungen nicht hinlänglich klar sind. § 52. I>. Dieser Buchstabe bezeichnet einen Laut, der auf der Grenze zwischen den Sibilae und Dentales steht, BRiJCKES s"* (siehe seine Arbeit S. 53 f.), Sievers inter- dentale tonlose Spirans, der starke perspirirte Laut in Sun- devalls Classe II, dentales. Während derselbe in den nor- dischen Altsprachen sehr oft angetrotfen worden, ist er in den neueren scandinavischen Sprachen (ausser dem Neu- isländischen) in cl öder t aufgegangen; das englische starke th z. B. in thinJc ist bekanntlich derselbe Laut. In der *) RusswuRM, angef. Arb. § 405, 3 behauptet zwar, dass aiich in Wichteipal und Rågö sj fiir hj gebraucht wird, ich känn dasselbe je- doch nicht bestätigen. Im Gegeutheil habe ich die Anzeichnungen iölp, i ätt, siehe meine Abhandlimg iiber die Rågö-Wichterpalmund- art § 20. — 83 Närpesmundart steht derselbe in voller Kraft, obgleich J. A. A., der in seinen Bidr. t. sv. spr. Ijucll. S. 19 desselben erwähnt und ihn beschreibt, meint, dass „ detta ljud är mera individuelt än egentligen dialektiskt". Derselbe kommt hier in folgenden Stellungen vor: a) Als Ersatzlaut fiir s vor I sowohl im Anlaut, in- mitten der Wörter und am Schlusse derselben, z. B. 1)1 å g schw. slag (Schlag), 1)1 eik (vergl. an. sleikja) schw. slicka (lecken), J)lip schw. slipa (schleifen), {)lokn schw. slockna (erlöschen), J)16 schw. slog (schlug), 1)1 lir schw. slug (schlau), |)lå schw. slå (schlagen), mä|)liT|g schwed. mäsling (Masern), hä{)l: Flachssträhne, vaj)l schw. vasle (Molken), jä{)l- gål*) schw. gärdsgård (Pfahlzaun). — In lij)l schw. liten (klein) ist p entweder Ersatzlaut fiir t {Uti von litil), öder auch (welches wahrscheinhcher scheint) ist der Uebergang zu {) vermittelt w orden durch eine Form lisl, die in Dalarne noch angetroffen wird und in anderen Mundarten in liss libergegangen ist (in Delsbo in Helsingland und in einigen usterbottnischeu Kirchspielen). In derselben Weise np. tj ö{)l schw. kjortel (Frauenunterrock), an anderen Orten in Öster- botten tjösl, tj ousla, tjou])l. b) Vor I, wenn t folgt und der vorhergehende Vocal kurz ist, z. B. buj)lt schw. bulta (klopfen), bä|)lt schw. bälte (Gtirtel), dryt)lt: langsam sein, g a 1)1 1 schw. galt (Eber). Eine Ausnahme bilden das Wort gam a t (siehe § 54) und in Uebereinstimmung mit § 42, b, alle Wörter, in denen das auf I folgende t zusammen mit j Ersatzlaute fiir k biidet. Anm. In mehreren anderen Landschaftsmundarten wird das /) der Xärpesmundart mehr öder minder sicher *) In diesem Wort ist das p wahrscheinlich durch Metathesis jälsgål = jäslgål = jä{)lgål entstanden. 84 angetroifen. Als ich meine Abhandlung iiber die nyländische Mundart verfasste, hatte ich keine Ahnung davon, dass dieser Laut in derselben vorkommen könnte. Späterhin habe ich jedoch selbst im Kirchspiel Strömfors das Wort f8el)la m. (an. fetilD gehört, welches den Riemeu bezeichnet, an dem der Saemann den Saekorb trägt, und von glaub-svurdi- gen Personen habe ich nachher angeben gehört, dass der ^-Laiit in ein Paar anderen entlegenen Ortschaften Nylands, nämlich in einem Theil von Lappträsk und auf der Grenze zwischen den Kirchspielen Borgå und Sibbo vorkommt. Im grössten Theil vom sch^Yedischen Österbotten wird dieser Laut angetroffen, wenngleich nicht in derselben Weise wie in Näi-pes, woriiber mehr ein anderes Mal. Im estländischen Schwedisch erwähnt Russvvurm Bd. II S. 298 eines „sK mit noch mehr vortretender Aspiration (als .s' = sch und sh = ow) etwa wie das englische th, besonders vor I', mit dem es einen zusaramengesetzten Laut zu bilden scheint" ; unter den Beispielen fiihrt er gerade washT = np. vaj)l: Molken, an. Von diesem sliH diirfte der Aussprache nach der Z-Laut sich nur wenig unterscheiden , den er S. 297 als „aspirirt und auf dem Laute ruhend" beschreibt und wovon er die Beispiele lilh, kjolh, kjothl S. 335*) angiebt. Fiir das västerbottnische erwähnt Widmark S. 8 „ eines höchst eigen- thuralichen hervorgezischten ?-Lautes", von dem er glaubt, dass „er aus ti öder si entstanden sei", und wofiir er u. A. das Wort lil"l" als Beispiel anfiihrt. In N. Ångermanland wird nach Sidenbladh S. 11 im Adject. lill, das man auch als liss ausspricht, „eine deutliche Aspiration vor U vernommen". Die letzterwähnte Aussprache kommt auch *) In der Rågö-Wichterpalmundart in Estland wird der ^-Laut angetroffen und verbalt sich ganz so wie in der Närpesmundart, vgl. Fthl : Råg. § 27, 4. 85 in Delsbo in Helsingland vor nach Vppr. S. 5 „in der Sylbe Ii SS (lissfinger, lissgosse), die mit einem Plätschern in den Mundwinkeln nach s ausgesprocheii wird, das ein aus- gelassenes I ersetzen soll", und ein gleichbescbafiener Laut entsteht da, wenu ein t dem / folgt, z. B. be^lt, väMta, schw. helt, välta (ganz, wälzen). Ich sehe es fiir wahrschein- lich an, dass hier dieselbe Lautverbiiidung gemeint is t, die ich im Mom. b mit [At bezeichuet habe. Schliesshcb giebt es im nordenfjeldschen Norwegen nach Aasen N. Gr. § 40 einen eigenthiimlichen Laut, entstanden durch Verschmelzung von si odev ti., „men som ikke kan betegnes ved ssedvanlige Bogstaver" . Vielleicht dass man auch hier dafur halten könnte, dass der J5-Laut als Ersatzlaut fiir 6- öder t eingetreten ist, wie in der Närpesmundart. § 53. T. Auslautendes t fällt weg im Neutrum des bestimmten Endartikels, z. B. båne: das Kind, fröie: der Saame, hole: das Loch, lotje: der Deckel, stråe: der Halm, sätta: das Herz; im Neutrum der Adjectiva auf -m, z. B. lite: kleines, ludi (jedoch auch ludit): zottiges, mytji öder mytjy: vieles; in verschiedenen Fiirwörtern sächhchen Geschlechts, z. B. an'n'a: anderes, kvale: jedes, tole: solches; im Supinum und im Neutrum des Praeterit. Partic. der starken Conjugation und der ersten schwachen z. B. buri: getragen, dräji: gezogen, rivi: zemssen, stottji: gestochen, måla: gemalt, sko da: geschaut, so- wie im Supinum der anomalen Verben kun'n'a: gekonnt, vela: gewollt, veta: gewusst, vuri: gewesen. In der dritten und bei einigen Verben der zweiten schwachen Conjugation \yird t {ti) zu d (dd) umgewandelt. Die tägliche schwedische Umgangssprache wirft eben- falls in den meisten dieser Fälle das t weg ; dasselbe findet 86 auch in vielen Mundarten statt, vergl. Fthl: Nyl. § 43, Elmgren (Sprachprobe), Widmark S. 18, Uppr. S. 11, Si- DENBLADH §§ 56, 93 ff., 101, WAHLSTRÖM S. 8 lUld 9, Up- MARK § 18, Leffler: Vml. S. 15, Djurklou S. 34, Kalén S. 3 f., HoF S. 41, NoREEN S. 51, Linder § 107, Bodorff § 27, Säve: de st. vi. (fur Gottl., nicht fiir das Dalische) so- wie in JBem. över Gotl. an mehreren Stellen, Russwurm § 406, Aasen N. Gr. §§ 32 und 185 Anm. Dagegen wird in eiuigen Wörtern und Eedensarten der Närpesmundart nacli s und s ein t angeliängt z. B. i vin- trast (vorigen Winter), i somras t (vergangenen Sommer), i aftost (vorigen Abend); ebenso im Nyländischen, im est- ländischen Schwedisch, im Västmanläudischen u. a., vergl. auch eljes-i( (sonst), medels-?^ (mittelst), strax-^ (gleich) der schwediscben Schriftsprache, siehe Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. V, S. 148. Als ein ähnlicher uueigentlicber Zusatz lässt sich vielleicht auch das t erkläreu, das in einigen Zeiten in der passiven Conjugation an die passive Enduug 5 ange- hängt wird; vergl. jedoch § 75 der Formlehre. § 54. t. Der dicke cerebrale t-Laut (Bruckes t-, Sievers t^, clusilis fortis in Sundevalls Classe III supra- dentales, J. A. A. Bidr. t. sv. spr. Ijudl. S. 21) entsteht in der Närpesmundart durch Verschmelzung von rt zu eineni einzigen Laut. Ueber das Vorkommen dieses Lautes mogen folgende Anzeichnungen aus dieser Mundart angefiihrt werden: båt schw. bart (bios), bott schw. bort (fort), båt schw. hårdt (hart), kött schv.-. kort (kurz), kö t schw. kort (Karte), k v ätt schw. tvärt (quer), laet schw. lärt (gelehrt), snåt schw. snart (bald) , stöt schw. stort (gross), styt schw, styrt (gesteuert), s vatt schw\ svart (schwarz), stj ätt schw. 87 stjärt (Schwanz), sätta schw. hjärta (Herz), {)lut (von I)lur) schw. slugt (schlau), vatt schw. vardt (ward). Anm. Ueber das Vorkommen dieses Lautes in andern schwedischen Dialecten berichtet Leffler: Konsonantlj. S. 24 ff.*) Auch in anderen österbottnischen Kirchspielen ausser Närpes habe ich ihn wahrgenommen. Aber t als Ersatzlaut fUr It, welches an der angeftthrten Stelle von Leffler in Ana- logie mit n = hi und d = lä erwähnt wird, kommt in der Närpesmimdart einzig und allein ini Worte gam a t schw. gammalt (alt) vor. § 55. V, wenn es in mundartlichen öder anderen nor- dischen Wörtern dieser Abhandlung vorkommt, bezeichnet immer denselben Laut wie das schwedische v, Bruckes w^, siehe seine Abhandlung S. 48. Im Inlaut entsteht v in der Närpesmundart bisweilen statt g', es findet also ein ähnliches Verhältniss statt, wie dieses vom Nyländischen (Fthl: Nyl. § 44) erwähnt worden, z. B. fluvor Pl. von flu schw. fluga (Fliege), j ii v er schw. ljuger (lUgt), t j u v i schw. tjugu (zwanzig). Da indessen diese Erscheinung hier ziemlich ungewöhnlich ist, will ich mich nicht länger dabei aufhalten, sondern ver- weise, was den Vergleich mit andern Sprachen und Dialecten betrifft, auf Richert S. 262 und an mehreren anderen Stellen, sowie auf meine erwähnte Abhandlung iiber die Mundart in Nyland an d. angef. St. und (um die daselbst angefuhrten Citate zu vervollständigeu) auf Uppr. S. 9 Noreen S. 48, Gadd S. 5, Cimmerdahl S. 4. Daselbst *) Seine Vermuthung, die er auf Grund einiger aus Rdsswxjrms Abhandlung entnommener Beispiele (S. 30) ausspricht, dass nämlich der supradentale t-Laut auch im estländischen Schwedisch vorkäme, habe ich constatirt, wenigstens was die Rågö-Wichterpalmundart be- trifft, siehe Fthl: Råg. § 28, 2. habe ich aiich des vorkommenden entgegengesetzten Laut- austausches {läji to täji. band bondi bran'n' bron'n'i drakk drottji fann fon'n'i försvan'n' försvon'n'i ran'n' ron'n'i span'n' spon'n'i sprakk sprottji språTig språndji stakk stottji svälTd svulTi, sulTi sväj)lt svuj)lti, svä{)lt såiig såndji saiik sontji J)laT]k I)lontji l3lapp Jjloppi van'n' von'ni. beit biti dreiv drivi feik fitji*) 111 Infinitiv. Fis (furzen), an. fisa Grip (greifen), aschiv. gripa Klyv (klimmen), aschw. kliva Knid (reiben), aschiv. gnil)a Kvid (wimmern), aschw. qvil)a Kvin (sansen), aschw. hvina Lid (leiden), aschw. lijm Rid (reiten), aschw. ril)a R i t (aufricliten)*) Riv (reiben), aschw. riva Skrid (schreiten), aschw. skrij^a Skrik (schreien), aschw. skrika Stig (steigen, treten), aschw. stiga Strid (streiten), aschw. stn{)a ' Svid (schmerzen), aschw. svil)a Svik (täuschen), aschw. svika Stjin (scheinen), aschw. skina Stjit (scheissen), au. skita iMit (schleissen), aschiv. slita Vik (weichen), aschw. vika Vrid (drehen), aschw. vril)a Vrin (knarren öder knirschen) 6. Classe. B j u d (bieten, bitten), aschw. biuj)a Bryt (brechen), aschw. briuta'; Dryp (tropfen), aschw. driupa Praeterit. Siipin. feis fisi greip gripi kleiv klivi kneid knidi kveid kvidi kvein kvini leid lidi reid ridi reit riti reiv rivi skreid skridi skreik skri tji steig stidji streid stridi sveid svidi sveik svitji stjein stjini stjeit stjiti I)leit |)liti veik vitji vreid vridi vrein vrini. böud budi bröut bruti dröup drupi *) Das altschwedische rita, an. rita: zei^hnen, ritzen, schrei- ben, hatte ebenfalls starke Beugung, die im neuschwed. rita: zeich- jien verloren gegangeu. In der Närpesmundart ist die starke Beugung verblieben, die Bedeutung ist jedoch 1) die oben augegebene, 2) auf- reclit stelien, aber an etwas gelehnt 112 Infinitiv. Flyg (fliegen), aschw. fliuga Flyt (fliessen), aschw. fliula Frys (frieren), aschw. friusa Jii od. jiiv (liigen), aschw. liuga Ju t (giessen), aschw. giuta Klyv (spalten), aschw. kliuva Knyt (kniipfen), aschw. kuiuta Kryp (kriechen), aschw. kriupa Njiit (geniessen), aschw. niuta Nyp (kneifen), aschw. niupa *Nys (niessen), aschw. niusa Rym (entfliehen), aschw. ryma Skryt (prahlen), aschw. skriuta Smog (sclileichen), aschw. smiuga Stryk (plätten), aschw. striuka Siig (sangen), aschw. siuga Slip (saufen), aschiv. supa Stjiit (schiessen), aschw. skiuta Tjut (heulen), aschw. Jjiuta Tryt (mangeln), aschiv. |)riuta "^raeterit. Siipin, flöug fluji flöut fluti fröus frusi log luji göut guti klöuv kluvi knöut knuti kröup krupi njöut njuti nöup nupi nöus nyst röum rumi skröut skruti smöug smuji ströuk strutji söug suji söup supi skönt skuti tjönt tjuti tröut truti. § 73. Hilfszeitivörter {Anomald). Infinitiv. Pracs. Träet. Siipin. Hå, hav, ha(haben), asc/dvr. hava hår, ha hå*) haft Kun'n' (können), aschiv. kunna kan kun'n'a kun'n'a — må (mag) — — Ska (sollen), aschiv. skula ska sku — Vå od. va (sein), aschw. vara jer, je va vuri,vyri V ål (werden), aschw. varl)a val vutt**) våli *) Auclihåg, das in Korsnäs gewöhnlich ist. In Lappfjärd hav. **) In Korsnäs vutt öder vatt, in Lappfjärd vöL 113 Infinitiv. Praes. Praet. Supin. Vél (woUen), aschw. vilia virr vela vela Vét (wissen), aschw. vita veit veta veta. § 74. Schivache Verha. Hier ist es am geeignetsten, wie dieses in meiner Abhandlung iiber die schwedische Mund- art in Nyland geschehen, Eydqvists Aufstellimg der schwachen Verba in drei Conjugationen anzuwenden, von denen die zweite in zwei Klassen eingetheilt wird, welche aucli die wenigen schwachen, den Vocal umwandelnden Verba urafasst, die ich besouders aiifzählen will. Die erste schivache Conjugation. 1. Die Endung des Infmitivs fällt hier, wie schon oben § "72, i gezeigt worden, weg und die Stammsylbe ist der daselbst erwähnten Verlängerung unterworfen, z. B. fråg öder frseg: fragen, kalT: rufen, kvil: ausruhen, sowie bår (statt bor): bohren, skåd (statt sko d): schauen, tål (statt tal): sprechen. 2. Das Praesens des Indicativs en det auf -ar in Ana- logie mit der schwedischen Schriftsprache, z. B. k vi lar, s k o d a r , talar. 3. Das Praeteritmn des Indicativs geht auf -a aus, welches aus einer Kiirzung der alten Endung -ap, -ape ent- standen ist, z. B. kvila, sko da, tala. 4. Im Imperativ ist die 2. Pers. Sing. gleich dem In- finitiv, z. B. kvil, skåd, tall Die 2. Pers. Plur. hat die Endung -en. 5. Das Supinum hat die Endung --a, da das auslau- tende -t gemäss § 53 abgeworfen ist, also kvila, sko da, tala. 6. Das Praesens des Particips endet auf -ayKJ. 114 7. Das Praeteritum des Particips schliesst entweder in allén drei Geschlechtern des Sing. und Plur. auf -a, öder auch, wenn dasselbe als Attribut eines in der unbestimmten Form stehenden Substantivs gebraucht wird, declinirt man es wie Adjectiva in derselben Stellung, siehe § 84, i, a. Das -t im Neutrum wird jedocb nur selten angetroffen. Anm. Das Abwerfen der Endungen des Praeterit. In- dicat. und des Supinum's, wodurch dieselben einander gleich gemacht werden und beide mit dem fiir diese Conjugation charakteristiscben Ableitungsvocal a (resp. ä, e) zu schliessen kommen, ist in vielen Mundarten, sowie in der täglichen Umgangssprache Schwedens und Finnlands allgemein. Ich habe es angegeben gefunden fiir S. Västerbotten bei Unander S. XIU, fiir N. Ångermanland bei Sidenbladh § 101, fiir Delsbo in Helsingland nach Upj^r. S. 35 f., fiir Västmanland nacb Leffler: Vml. S. 22, fiir Uppland nadi Wahlström S. 10, fiir Södertörn nach Upmark § 61, fiir Östergötland nach Kalén S. 5 f., fiir Estland nach Russ- wuRM II S. 308 (vergl. Fthl: Båg § 32), auch in Nyland ist es gewöhnlich (s. Fthl: Nyl. S. 76); ebenso in Ängel, Fyen und einigen anderen dänischen Landschaften nach Kok I § 169, Varming § 186. — Bios im Praeteritum wird die En- dung abgeworfen von den Mundarten in Nerike nach Hof- berg : Ner. g:la mm. S. 276, in Västergötland nach Bel- FRAGE S. 35, in einigen Gegenden von Öland nach Bodorff § 56, auf Gottland nach Säve: Bern. över Gotl. S. 238 ff., in Halland nach Colliakder S. 25, sowie von der norwe- gischen Volkssprache nach Aasen N. Gr. S. 218. Die siceite schivache Conjugation. Die Glassen a) und h). 1. Der In^nitiv unterliegt in Bezug auf die Endung 115 und Quantität der Stammsylbe den obigen Kegeln, also z. B. a) bygg: baiien, repariren, krév (statt kr c v öder kräv): fordern, b) lys: leuchten, lés (statt les öder läs): lesen. 2. Das Fraesens des Indicativs gebt auf -er aus, z. B. bygger, jomer, tykker: baut, versteckt, findet; wenn je- docli der Stamm auf /, r öder s ausgeht, wird keioe Endung angefugt, z. B. stjyl: verhiillt, Iser: lehrt, reis: reist. 3. Das Praeteritum des Indicativs endet a) auf -d, b) aui -t, z. B. a) byggd, gladd, stjälTd, baute, erfreute, bellte; b) hött, lést, lyst: drohte, las, leuchtete. Wenn der Stamm auf -d öder -f ausgeht, wird im Praeteritum keine Endung angebängt, wofern dem Auslaute ein Consonant vorangeht; dieses geschieht jedoch im Fall ein Vocal sich davor beliudet, Avelcher alsdann ebenso wie in der Schrift- sprache vor dem also verlängerten (geminirten) Consonanten gekurzt wird, wie man aus den oben angefiihrten Beispielen : gladd, hött ersieht. Schliesst aber der Stamm auf -r, so geht dieses mitsammt der Praeteritiendung d bald in 1 (siehe oben § 42), bald in d iiber (siehe § 37), z. B. fol, jöl: fUhrte, that, Ised, styd: lehrte, lenkte. 4. Im Imperativ ist die 2. Pers. Sin g. gleich dem In- finitiv, z. B. bygg, lés! Die zweite Person Plur. endet auf -en. 5. Das Supimim ist gleich dem Praeteritum Indi- cativi, also z. B. a) byggd, gladd, b) hött, lést. Geht der Stamm jedoch auf -/• aus, wird die Endung im Supinum immer -t, welches dann mit dem r zu dem supradentalen t verschmilzt, z. B. hot, Iset, styt: gehört, gelehrt, gelenkt. 6. Das Fraesens des Farticips schliesst auf -and. 7. Das Fraeteritum des Farticips ist gleich dem Supi- num, z. B. byggd, lést, la3t, und känn entweder nicht ge- beugt werden öder auch erhält es in derselben Stellung, die 116 in § 84, 1, a fiir Adjectiva angegeben ist, gleiche Declination wie diese. Die vocalumivandelnden Verba, diese, me Rydqvist sie mit Recht benennt, „ dyrbara skapelser från den mest af- lägsna forntiden, då språket hade på en gång den största frihet och den största lagbundenhet", sind wie schon oben erwähnt, in der Näi-pesmundart sehr selten, und zwar so selten, dass ich von keinem anderen mir bekannten Dialect in Finnland sägen känn, dass derselbe in gleichem Masse diese Perlen des Wortschatzes von sich geworfen hatte mit Ausnahme des Lappfjärdschen, das uur eine wenig verschie- dene Abart des Närpesdialectes ist. Dagegen hat ein an- derer Zweig desselben Dialects, die Mundart in Petalaks, eine bedeutend grössere Anzahl dieser Verba beibehalten. In Närpes und Lappfjärd werden nur folgende drei an- getroffen : Infinitiv. Praeterit. Supin. jér od. jser (thun) jöl, jölt jot, jölt lägg (legen) låg läkt säj (sägen) så, såg sakt. Zu diesen känn man hinzufugen bor (sollen), b öda, böda öder bot, das also fast gänzlich zur 1. Conjug. iibergegangen ist mit Ausnahme des Infinitivs bor, der wahrscheinlich seiner Umwandlung zu bod nicht länge entgehen wird, so- wie säli: verkaufen, wovon in Närpes neben dem Praeterit. und Supin. sälja auch sold vorkommt. In allén tibrigen derartigen Verben ist die Vocalveränderung aufgehoben und der grösste Theil ist zur 1. Conjugation libergefUhrt worden, nämlich: dö Ii: bergen, kväli: quälen, k v ät i: wetzen, rydi: roden, smyri: schmieren, spyri: sich erkundigen, stjuli: spolen, täli: schnitzeln, tämi: zähmen, väli: wählen, väni: gewöhnen, von denen Praeterit. und Supin. 117 dölja, kvälja, kvätja, rydja, smyrja*), spyrja**), stjulja, tälja, tämja, välja, vänja lauten; die Ubrigen sind ill dieser modernisirten Gestalt in der 2. Conjug. bei- behalten worden: gled: erfreuen, krév: fordern, kvé v: er- sticken, sét: setzen, stod: stiitzen, die im Praet. und Su- pin. gladd, krévd, kvévd, sätt, stödd haben. Einige theils in der schwedischen Schriftsprache, theils in andern Dialecten gebräuchliche, sind der Närpesmundart fremd, z. B. städja, töras, ärja***). Die dritte sckwache Conjugation. 1. Der Infinitiv hat hier sowie in den ubrigen Conju- gationen der Mundart und in der schwedischen Schriftsprache keine Endung, z. B. ro scliw, ro (rudern). 2. Das Fraesens des Indicativs geht auf -r aus, z. B. ror: rudert. 3. Das Praeteritum des Indicativs hat die Endung -dd, z. B. rudd: ruderte. Wie man aus dem Beispiel ersieht, wird der Stammvocal vor dem langen Consonanten gekiirzt, in Analogie damit, was schou oben § 29 erwähnt worden, und die Aussprache des kurzen M-Lautes ist in Närpes fast identisch mit der vom schwedischen geschlossenen (jedoch kurzen) o, z. B. in rodde. Vergl. § 2, a, Anm. 2. 4. Im Imperativ ist die 2. Pers. Sing. gleich dem In- finitiv, z. B. röl Die 2. Pers. Plur. hat die Endung -ew: ro en! 5. Das Supiman ist gleich dem Praeteritum des In- dicat. und schliesst also mit langem -d {= dd), vor welchem der Yocal gekiirzt wird, z. B. rudd: gerudert. *] In Korsnäs: smyrja, smyrja öder smöl, smöt. **) In Korsnäs: spyrja, spyrja öder spöl, spöt. ***) In Korsnäs kommen vor: städi, -dja, -dja: miethen und är i, är ja (bisweileu ål), är ja (bisweilen ål t): pfliigen. 118 Anm. Das Praeteiitum und Supinum der Mundart sind also einauder gleich, nicht bios in der ersten schwachen Conjugation, sonderu gewöhnlich auch in der 2. und 3. Dieses Verhältniss hat, was die beiden letzteren betrifft, in keinem der Dialecte Schwedens etwas Entsprechendes , in- soweit dieselben bisher erforscht sind. Dagegen lindet man dasselbe in anderen österbottnischen Mundarten, in Ny- land (Fthl: Nijl. S. 77 u. 79), in Eågö und Wichterpal in Estland (Fthl: Båg. § 32, b und c) und vielleicht auch in anderen schwedischen Dialecten Estlands, welches aus eini- gen der von Russwurm Bd. II S. 308 angefiihrten Beispiele hervorzugehen scheint. 6. Das Praesens des FarUcips hat auch in dieser Con- jugation die Endung -and., z. B. ro and schw. roende (ru- dernd). Vergl. Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. I S. 403 ff. 7. Das Braetcritum des Barticips ist gleich dem Supi- num öder Praeteritum Indicat., und känn entweder nicht ge- beugt werden öder es wird declinirt wie Adjectiva in der unter § 84, i, a angegebenen Stellung. § 75. Das Passiviim. Das Passiv wird in der Närpesmundart (sowie auch in den iibrigen schwedischen Dialecten Österbottens) durch das Hilfszeitwort val in Verbindung mit dem Praet. Particip, vom Hauptverbum ausgedriickt. Die Anwenduug von Hilfs- zeitwörtern zu diesem Zweck ist in den germanischen Sprachen gewöhnlich, die heutige besondere passive Form im modemen Schwedisch und Dänisch dagegen ihrem Ur- sprung nach reflexiv und jiinger als die besagte Umschrei- bung. Dieselbe ist daher nicht im Stande gewesen in den alterthtimlicheren nordischen Yolksmundarten ein so grosses Gebiet an sich zu reissen, wie in den civilisirten 119 Sprachen; in der Mundait, die hier den Gegenstand meiner Abhandlung biidet, hat dieselbe jedoch schon festen Fuss gefasst, welches eine ausfiihrliclie Darstellung von der Art und Weise nöthig macht, wie die Mundart die passive En- dung in den verschiedenen Modi und Zeiten anhängt. 1. Der Infinitiv wird von dem activen Infinitiv also gebildet, dass die Endung -as angefugt wird. Auch den schwachen Verben der 3. Conjugation sowie allén starken Verben (also aucli denen, die vocaliscli auslautende Stämme haben) ^vird diese Endung angefugt (ganz ebenso wie in der Mundart Nylands, vergl. Fthl: Nyl. S. 80). Anm. Wie oben § 71,5, Anm. erwähnt worden, wen- det die Mundart die passive Infinitivform, substantivisch ge- nommen, gewöhnlich in Verbindung mit dem neutralen be- stimmten Schlussartikel an, um solche abstracte BegiifFe auszudriicken , wo in der Schriftsprache das Praesens des Particips angewandt wird. Also erhalteu auch neutrale Verba einen passiven Infinitiv, der einen Zustand, ein Befinden be- zeichnet, z. B. liggas, liggase, såvas, såvase: das Liegen, das Schlafen. 2. Das Praesens des IndicativsmvåwouåemselhenTemi^us im Activ durch Hinzufiigung der passiven Endung -s gebildet, vor welchein alsdaun die Endung des Praesens Act. -r weg- fällt, wo dieselbe vorkommt. Ist die active Praesensendung durch einen Bindevocal mit dem Stamm verbunden, so wird derselbe also beibehalten, und in den Verben, wo er fehlt (d. h. in allén Verben der 3. Conjugation und in einigen Verben der starken und 2. schwachen Conjugation, vergl. oben), wird ein e eingeschoben, z. B. bin des, stjeres, talas, jo mes, bytes, Iseres, roes: wird gebunden, geschnitten, gesprochen, versteckt, getauscht, gelehrt, ge- rudert. 120 3. Das Praeteritum des Indicativs wird von demselben Tem- pus im Activ gebildet, indem die Endung -st in der 1. scliwachen Conjugation ohne neuen Bindevocal angehängt wird, z. B. målast, talast, in den beiden anderen und in der starken CoDJugation vermittelst Einschiebung des Bindevocals e, z. B. bandest, byggdest, lystest, ruddest: wurde gebun- den, gebaut, geleuchtet, gerudert. Siehe die Schlussanmer- kiing hier unten.. Anm. Soweit bisher bekannt ist, komrat -st als En- dung vom Praeteritum (und Supinum) in der passiven Form in keinem anderen schwedischen Dialect vor als im Öster- bottnischen, in Nyland (Fthl: Nyl. S. 81) und in Estland (RusswuRM II S. 308). Kach dem letztgenannten Verfasser käme -st im estländiscben Schwedisch auch als Endung des Praesens Indicat. vor, welche Angabe möglicher Weise eine weitere Prufung erfordert, bevor man dieselbe als vollkom- men zuversichtlich annehmen darf/^) Wie schon in meiner Abhandlung iiber die Mundart in Nyland S. 81 f. erwähnt worden, theile ich aus den dort angefiihrten Grunden nicht die Ansicht Russwurms, dass man dieses in Frage stehende -st gleich der passiven (retlexiven) Endung des Altnordischen aufzufassen hat, sondern halte noch immer dafiir, dass das t bios ein Zeichen des Praeteritums ist, welches iiberfliissiger Weise an das schon fertige Praeteritum gefiigt ist. In der norwegischen Volksmundart ist -st beibehalten als Endung fur das Passivum nach Aasen N. Gr. S. 229, *) Späterhin habe ich erfahren, dass die Behauptuug wenigstens ia Bezug auf die Wormsö- und INuckö -Mundarteu nicht Stich halt. Mag. phil. H. Vendell, der im Laufe des letzten Sommers Dialects- forschungen unter den Schweden in Estland angestellt hat, schreibt mir nämlich in Betreff der Mundart in jenen Gegendeu: „Das Passiv hat im Infinitiv und Praes. die Endung -s, im Praeterit. und Particip. -««". Dasselbe findet statt in Wichterpal uud Rågö, siehe Fthl : Råg. § 30. 121 verleilit jedoch inir ausuahmsweise passive, gewöhnlich aber reflexive öder reciproke Bedeutung. Auf den Färöinseln wird dieselbe Endung nach Hajimeksiiaimb S. 270 als Kenn- zeichen des Passivs angewandt. In Sönderjylland trifft man Spuren hiervon an siehe Kok I § 181, in Nörrejylland cben- falls nach Yarming § 196 (fur das passive Praeteritum der schwachen Verba). Vergl. aueh Lyngby: Sönderj. Sprogl. S. 72 Note 1 (fiir Braderup). 4. Der Imperativ ist ungewöhnlich , dlirfte jedoch in der 2. Pers. Sing. die Endung -s, in der 2. Pers. Plur. -sen haben, die an den Infinitiv des Activs angefiigt werden, \vo- bei in der ersten schwachen Conjugation der Bindevocal a gebraucht wird, z. B. harmas, harmasen: gräme dich, grämeteuchl vénds, ven d sen: wende dich, wendet euch! Eiuen Imperativ mit rein passiver Bedeutung giebt es nicht. 5. Das Supinum der starken Verba und der scliwachen in der ersten Conjugation wird von dem Supinum der acti- ven Form gebildet, indem -^niinzugefiigt wird, z. B. bond- ist: gebunden worden, t ålas t: gesprochen worden, und in gleicher Weise von den schwachen Verben der 2. u. 3. Conju- gation, jedoch mit Einschiebung des Bindevocals e, z. B. byggdest: gebaut worden, lys tes t: geleuchtet worden, r uddes t: gerudert worden. Schlussanmerkung iiber das Passiv. Wie schon zu Anfang dieses Paragraphen gesagt worden, ist es in den Volksmundarten Österbottens Ublich, das Passivum durch Beihiilfe des Verbums val (werden) auszudriicken , woher man insbesondere vom Praeteritum und Supinum uur höchst selten die nicht zusammengesetzte Form zu hören bekommt. Die hier aufgestellten Regeln sind nur auf wenigen Beobach- tungen gegriindet und einige der als Beispiele angefuhrten Wörter sind nur als theoretisch richtig verzeichnet worden, 122 mit Hilfe von Personen, die von Kindheit an mit dem Dia- lect vertraut gewesen pind. § 76. Das Deponens. Bei deu Deponentien der schwedischen Schriftsprache, die in formeller Beziehung mit dem einfachen Passiv zu- sammenfallen , tritt die reflexive öder reciproke Bedeutung deutlich hervor, die in der Vorzeit durch die jetzige passive Endung -s (älter -sh, -st) bezeichnet wurde, z. B. nalkas, skämmas, kyssas, trängas, mötas. Sie verhalten sicli auch in der Mundart in gleicher Weise wie Passiva; in einigen Fallen jedoch maclit dieselbe in Betreff der Form einen Uuterschied zwischen Deponens und Passivum, die alsdann auch der Bedeutung nach verschieden sind. So z. B. sind bitas, rivas, nypas Infinitive der passiven Form von den activen bit: beissen, riv: kratzen, nyp: kneifen, in obenangegebener Weise gebildet, dagegen lauten die entsprechenden Deponentialformen bites, rives, nypes, wofiir als Beispiele angezeiclmet sind: hästin vi IT bites: das Pferd will beissen, kattun vi IT rives: die Katze will kratzen, ni ska int nypes: Sie sollen nicbt kneifen; der Bedeutung nach unterscheiden sich diese Deponentia bios unbedeutend von den entsprechenden activen Yerben. Dieser Uuterschied zwischen passiven Verben und Deponentien ist jedoch in Närpes ungewöhnlich, dagegen wird derselbe an anderen Orten des Gouvernements Wasa öfters angetroften, woriiber vielleicht Näheres späterhin. Ausser den drei schon erwähnten, habe ich folgende Deponentia mit der Iniinitiven- dung -65 in Närpes aufgezeichnet: förlikes: sich vertragen, jäkkes: spotten, knépes: sich necken, leides: einander leiten, mötes: sich begegnen, rökkes: sich reissen, snyv- es: sich schämen, snotjes: sich böse zeigen (besonders 123 von Pferdeii), stjiles: scheiden, stjiimmes: sich schämen. stjärres: sich ekeln, |)leikes: sich lecken, {)lites: sich reissen, tjysses: sich kiissen, tjojes: zum Erbrechen kommen, viges: getraut werden, yves sich briisten.*) Aucli einige andere von dem Ueblichen formell ab- weichende Deponentia habe ich beobachtet, als jevs upp: crmuden, läggs: sich legen, säss: sich setzen, vaks: wachsen, welches letztere durch Nebenformen im Praeteritum und Supinum sich an die anderen anschliesst. In diesen Zeiten lauten diese Verba: jevstes, läggst öder lägg- stes, säst öder sästes, väkst öder väkstes. Schliesslich mag noch erwähnt werden, dass die När- pesmundart in Analogie mit den Dialecten Nylands eine Menge Deponentia biidet, die in der schwedischen Schrift- sprache nur mit Hilfe des Pronom. refl. wiedergegeben werden können, ein weiterer Beweis von dera urspriinglichen, in den alterthUmlicheren Volksmundarten noch fortlebenden formellen Unterschied zwischen dem Passiv und Reflexivum, z. B. kvilas schw. hvila sig (sich ausruhen), jömas schw. gömma sig (sich verbergen). § 77. Uebersicid der Conjiigationen. Starke. Schwache I. Schivache II. Schwache III. Cl. a ^MT-J. b. Äctivuni. Infinitiv — — — — — Praes. Indicat. — . -er, -r. -ar. — . -er. — , -er. -r. Fraet. Indicat. — -a. — . -d. — , -t. -dd. *) Es ist mir nicht gelungen zu ergriindeu, in Folge welcber Ursachen ein Theil Deponentia die Endung -eg, andere -as haben. Die Quantität der Stammsylbe , die ich aus leicht einleucbtenden Grunden, zuerst in Betracht genommen, ist hier nicht entscheidend, 124 Starke. Schwache I. Schivache II. Schwache III. Cl. a Cl. h. 1 Simj. Imperat. ^ ^^^^. -en. -en. -en. -en. -en Supinum -i. -a. — , -d, -t. — , -t. -dd. Fraes. Particip. -and. -and. -and. Passivum. -and. -and. Infinitiv -as. -as. -as. -as. -as. Praes. Inclicaf. -es. -as. -es. -es. -es. Praet. Indicat. -est. -ast. -dest. -test. -ddest. \ Sing. Imperat. j p^^^^. -s. -sen. -as. -s. -åsen. -sen. -s. -sen. (-S). (-sen). Supinum -ist. -ast. -dest. -test. -ddest. Praeter. Particip. -i. -a. — , -d, -t. -, -t. -dd. IL Das Siibstantivum. § 78. Hier will ich einige allgemeine Bemerkungen der näheren Darstellung vorausschicken : 1. Gleichwie in der Schriftsprache und in den meisten unserer Dialecte, sind in der Närpesmundart von den ver- schiedenen Casusförmen bios der Nominativ und Genitiv ilbrig geblieben. Von diesen wird der letztere nur selten angewandt; man ersetzt ihn gewöhnlich durch eine Praepo- sition öder eine Zusammensetzung. Wenn dieser Casus vor- vergl. z. B. stikkas und rökkes; auch ist es nicht annehmbar, dass diese Endungen auf eiuer Art Vocalharmonie beruhen , dena obgleich allerdings alle Vb. dep. mit der Infinitivenduug -et einen weichen Stammvocal habeu, giebt es viele, die auf -as ausgehen, obgleich der Stammvocal ebenfalls weich ist, z. B. jiftas, stikkas. 125 kommt, ist dessen Endung -as im Singular imd Plural so- wohl der bestimmten als unbestimmten Form. Anm. Der seltene Gebrauch des Genitivs v;m\ in Be- treff der meisten nordischen Dialecte liervorgehoben. Was nun die Endung -as betrifft, so habe ich dieselbe nur in der Närpesmundart im weiteren Sinne angetroffen d. h. im Lapp- fjärdsdialect im Siiden und in der Petalaksmundart im Nor- den; in der letzteren ist jedoch -as in der unbestimmten Form von -.s- verdrängt worden. Benennungen von Gchöften haben aucli in anderen österbottnischen Kirchspielen und in Nyland die Endung -as, z. B. Oilas, I\Iattas, Petas, mit dar- unter verstandenem Hof öder Gehöft. Da in den nordi- schen Altsprachen -a die Endung des Genit. Plur. aller De- clinationen und des Genit. Sing. der schwachen Masculina bildete und ferner die Endung -ar (die nach Aåsen N. Gr. S. 151 in den norwegischen Mundarten liäufig in -a uber- geht) fiir den Genitiv Sing. aller starken Feminina und vieler Masculina gebraucht wurde, so ist es natiirlich, dass der a- Laut in der Genitivendung vieler neueren nordischen Dialecte sich ^Yiederfinden muss. Ich halte dafiir, dass daraus das -as unter dem Einfluss des -.s der neuschwedischen Schrift- sprache entstanden ist. Spuren derselben Erscheinung, ob- gleich etwas änders gestaltet, finden sich in folgenden Volks- mundarten: im nördlichen Roslagen nach Wahlström S. 7, in Östra härad (Gerichtsbezirk) der Statthalterschaft Jön- köping nach Gadd S. 11, in Värend nach Htltén-Caval- Lius S. 6, in Halland nach Colliander S. 22. 2. Was das Genus der Mundart betrifft, so stimmen ihre Substantiva ge^YÖhnUch mit den entsprechenden der schwedischen Schriftsprache uberein, und gleichwie die Be- "wohner der meisten schwedischen Ortschaften unseres Län- des, besitzt auch die Bevölkerung von Närpes ein fiir den 126 Genusunterschied sehr feines un d zuverlässiges Ohr. Hier haben wir eine besonders gunstige Gelegenheit dieses wahrzunehmen, da, wie unten ausfiihiiicher dargestellt werdeu soll, der be- stimmte Endartikel iu der Närpesmundart fiir das Masculi- num und Femininum verschieden ist und auch beim Adjec- tivum UDd Pronomen die Genusbestiramung sich viel besser beibehalten hat, als in den meisten anderen sclnvedischen Volksmundarten. 3. Die Beugung der Substantiva ist entweder starh öder schicach. Spuren schwacher Declination werden in der Mundart nur angetroffen, wenn ein männliches Substantiv in Verbindung mit dem bestimmten Endartikel steht, bei schwachen Femininen und ein Paar Neutren. § 79. StarJce Beugung. "Wie gewöhnlich wird dieselbe in drei Glassen öder Declinationen getheilt, je nachdem, ob der Nominativ des Pluralis die Endung -ar, öder -er hat, öder gleich dem Nominativ Singularis ist. In Betreff des Umfauges unterscheiden sich diese Declinationen bedeutend von den entsprechenden in der schwedischen Schriftsprache, welches fiir jede einzelne derselben gexeigt werden soll. Die erste starke Declination. Das Kennzeichen der ersten starken Decl. ist die Endung -ar im Nom. Plur. und der Umfang derselben ist bedeutend grösser als in der schwedischen Schriftsprache, denn sieumfasst auch die Substantiva, die in der letzteren wegen ihrer En- dung im Nom. Sing. der ersten schwachen Declination zu- gezählt werdeu. Da dieselben in der Närpesmundart ihre vocalische Endung, den letzten Ueberrest der Kennzeichen der schwachen Beugung, abgeworfen haben, ist kein Grund vorhanden sie eine eigene Declination bilden zu lassen, 127 sie gehören iu allén Stucken zur ersten starken Declination. Nur wenn diese ursprihiglich schwach gebeugten Substantiva den bestimmten Schliissartikel erhalten, tritt (jedoch nicht bei allén) eine Verschiedenheit an den Tag, deren ich erwähnen will, sobald die Rede von diesem Artikel sein wird. Beispiele von Substantiven der ersten starken De- clination : Mascidina. Singular. Plural. aksul (Achse) aksular f j ä 1 u TI g ( Viertelmass) fjäluTigar fogäl (Vogel) fogglai- ha mar (Hammer) hamarar him el (Himmel) himelar mon (Morgen) mon ar stein (Stein) stelnar S0 (See) söar åker (Acker) åkrar. abbur (Bars) abburar dråp (Tropfen) dropar gobb (Greis) gobbar håk (Haken) hakar hån (Hahn) hanar hér (Hase) härar mån (Mond) månar oks (Ochs) oksar. Feminina. ak sel (Schulter) akl)lar bro (Brlicke) bronar briid (Braut) brudar sokn (Kirchspiel) sokknar tjiilg (altes Weib) tjälgar. 198 Anm. Wie aus dem eben aiigefUhrten Beispiel bronar hervorgeht, liebt die Närpesmimdart in Analogie mit einigen anderen Dialecten im Gouvernement Wasa ein n vor die Phiralendung der Substantive einzuscbieben, die vocalisch auslaiitende Stämme haben, doch nur in dem Fall, dass die- selben weiblicben Gescblecbts sind, z. B. fru nar (Frauen), kl 6 nar (Klanen), ko nar (Kiihe), tån ar (Zeben), anar (Ströme), wogegen Mascul.: b 6 ar (Tröge), loar (Lucbse), sk 6 ar (Sclmbe), så ar (Zuber), so ar (Seen). In Dalarne und Nyland findet man äbnlicbe Formen, und friiber ^Yenig- stens aucb in Västergötland nacb Hof. Dasselbe findet statt aucb in der Bibel Gustaf des I. Ueber die Entstehung dieses w siebe Eydqvist Sv. Spr. L. Bd. II S. 241. Die £"ifeite starke Declination. Das Kennzeicben derselben ist die Endung -er im Nom. Plur. Aucb diese Declination umfasst ein grösseres Gebiet*) als in der scbwediscben Scliriftspracbe, da derselben die Substantive mit der Endung -are zugezäblt werden, die in der letzteren nacb der 3. Declination gebeugt werden und in der Altspracbe scbwacbe Beugung hatten. In der Närpesmundart (sowie in Lappfjärd) haben sie die Endung -ar, Pl. -arer, wogegen der etwas mebr verschiedene Peta- lakszweig dieses Dialectes dieselben nacb der 3. Declination beugt, z. B. Sing. torpar, Plur. torpar. Beispiele von Substantiven der zweiten starken De- clination : Masculina. Singular. Plural. b und (Baner) bönder *) Natiirlicber Weise relativ. Der Wortvorrath in der Miuui- art ist viel geringer als iu der Schriftspraclie. 129 Singular. Plural léd (Glied) leder stad (Stadt) stéder v än' 11 (Freiind) vän'n'er. beisar (Bettler) beisarer stjepar (Schiffer) stjeparer torpar (Käthner) torparer. Feminina. hand (Hand) händer mast (Mast) mäster not (Netz) nöter sak (Saclie) säker. Die drittc starJce Dedination. Das Kennzeichen derselben ist, dass der Singular und der Plural eiuander gleich sind. Obgleich Masculina auf -ar (-are) in der Mundart nicht nach dieser Dedination gebeugt Averden, die also nur Neutra umfasst, ist dennoch die Zahl hieher gehörender Substantiva recht bedeutend, da die vielen Neutra, die auf -e ausgehen öder unbestimmten Vocalschluss haben und in der heutigen Schriftsprache der 3. schwachen Dedination zugezählt sind, hier sowie in den iibrigen öster- bottnisdien (und nyländischen) Dialecten und in der Alt- sprache starke Beugung haben und in das Gebiet dieser (der 3. st.) Dedination gehören. Dass dieselben die Endung -e, das -i der Altsprache, abgeworfen haben, stimmt mit der Natur dieser Volksmundart vollkonimen iiberein. Hieher gehören auch einige wenige, in der Mundart gebräuchliche Neutra mit der Endung -cri. Beispiele von Substantiven der dritten starken De- dination : 9 130 Siiif/ular. Plural. aijkar (Anker) aT]kar bo (Wolmsitz, Xest) bo brän'n'eri (Brennerei) bränneri b fin (Kind) b ån bäl)lt (Gurte) bälilt (lik (Gråben) dik frö i (Same) fröi balTun (Himbeere) halTiin heiman (Gittchen) lieiman bus (Haus) hus hål (Loch) hål nét (Netz) nét 61 (Wort) 61 segcäl (Segel) segäl spok (Gespenst) spok stälT (Stella) stälT tré (Baum) tré veten (Zenge) veten. Anm. In Närpes sowie auch in einigen anderen schwe- dischen Kirchspielen Österbottens werden diese und ähnliche "VVörter bisweilen der 2. starken Declination zugezählt, d. h. sie erhalten die Pluralendung -er, z. B. ditjer, holer, neter, styttjer (Stlicke). § 80. Scliwache JBeugung. £s ist schon erwähnt wor- den, dass die Mundart von der schwachen Beugung nur einige Ueberbleibsel bewahrt hat Das meistens schon in der Altsprache weggefallene consonantische Kennzeichen der- selben n trifft man hier sowie auch in der Schriftsprache bios im Plur. von ein Paar Neutren an; auch den Schluss- vocal, der in den schwachen Substantiven der letzteren 131 stelieii geblieben ist iiiul voii dcni fiiihcreii Vorkommen des n zeugt*), hat die Muiidart ihier Xatur geinäss abgeworfen, ausser in den besagten Neutren. Die Spuren schwacher Declination, die hervortreten , wenn urspriinglich hieher ge- hörige Substantiva mit dem bestiramten Endartikel verbun- den Nverden, will icb hervoriieben, sobald die Rede von diesem sein wiid. Aucli die schwache Beugiing iimfasste in der Altsprache sowie noch jetzt im Neuschwedischen drei Declinationen, aber die Substantiva Der er sten sclnvaclmi Declination sind in der Miindart, wie oben § 79 erwähnt worden, der 1. starken Declination zugezählt worden. Die siveite scliicache Dedination. Das Kennzeichen derselben ist die Endung -or im No- minativ Pluralis und alle hieher gehörenden Wörter sind Aveiblich. Beispiele von Substantiven der zweiten schwachen De- clination : Singiilar. Plural. brygg (Briicke) bryddjor i'én (Flosse) fenor grim (Hälfter) grimov gröbb (Mädchen) gröbbor hok (Kinn) hökor**) jädd (Hecht) jäddor kl ok k (Uhr, Glocke) klokkor *) Vergl Kydovist Sv. Spr. L. Bd. II S. 3, Grimm Gesch. d deiitsch. Spr. Bd. II S. 939. **) In Korsnäs: huk, Plur. buk or. 132 Sinfiular. Plural sén (Selme) senor stiig (Stube) stugor svol (Scbwalbe) svölor tjéld (Quelle) tjéldor trén (Kranich) tranor. Die dritfe schwache Dedination ist aus der Mundart fast gänzlich verschwiiuden und umfasst nur zwei Wörter o ga (Auge) imd or a (Obr), welcbe die Pluralformen o g un und or un baben. Anm. Das Subst. sätta (Herz) bat im Plural und Singular gleiche Gestalt. Dasselbe ist der Fall mit vielen anderen Neutren (auf -e öder mit unbestimmtem Vocalscbluss im Scbwediscben) , die aus diesem Grunde bier zur dritten starken Declination gezäblt worden sind. § 81. Änomale Substantive. Singular. Flural. Fader öder får (Väter) firder öder féder Moder öder mor (Mutter) modror Sån (Sobn) söner Döter (Tocbter) do tror Bror (Bruder) broder Syster (Schwester) sy st ror Lus (Laus) löss Miis (Maus) möss. Anm. Die Genitivendung derselben ist ebenfalls -as, also faderas, raöderas, bröras, systeras u. s. w. § 82. Ber Artikel. 1. Der imhcstimmfe Ärfilcd ist fur das Masculiuum in, Fem. en, Neutr, e. 133 2. Der hestimmte Endartikel ist im Sing. Masc. -in öder -an, Fem. -en öder -un, Neutrum -e, im Plur. Masc. und Fem. -an öder -en, Neutr. -en öder -n. Derselbe wird an die unbestimmle Form des Substantivs folgendermassen angebängt : a) Substantiva männl. Geschlecbts, sowohl in der 1. als 2. Declination, erhalteu im Singular den bestimmten End- artikel -in, ausser solchen einsylbigen der 1. Declination, die urspriinglich eine kurze Stammsylbe und scliwache Beu- gung haben; diesen wird -an angebängt. Z. B. aksulin, fjälundjiu, fogglin, hamarin, monin, steinin, soin, åkrin; abburin, gobbin, manin, oksin, bundin, ledin, stjeparin, väu'n'in; dropan, hakan, hanan, häran. Ausnahnc: bakkan (der Hiigel), nicht battjin. Anm. 1. Obgleich die eigentlichen schwaclien Sub- stantiva männliclien Geschlecbts, die mehrsylbig sind öder eine länge Stammsylbe habeu, auch wenn dieselben mit dem bestimmten Endartikel verbunden sind, sich nicht von denen zu unterscheiden scheinen, die eigentlich starke Beugung haben, so hat doch ihr suffigirtes -in in der That einen andern Ursprung als das der letztgenannten. Es ist nämlich die Xominativendung der schwachen männhchen Declination -i + dem bestimmten Endartikel -n, die wieder hervortritt, welches ex analogia von der Beschalienheit des Endartikels -an bei den iibrigen schwachen Masculinen bewiesen wird. Hier ist es die friihere Endung -a der Casus obliqui der ersten schwachen Declination, die in Verbindung mit dem bestimmten Endartikel -n die Entstehung des Suffixes -an veranlasst hat. ^Vir fiuden also, dass in der Näi-pesmundart dasselbe Verhältniss stattfindet (obgleich weniger otfen) wie im Nyländischen und in einigen norwegischen Volksmund- arten, wo die schwachen Substantiva männlichen Geschlecbts, 134 wenn sie melirsylbig sind öder eine lauge Stammsylbe liaben. gewöhiilich die Endung -e (-?), aber die mit kurzer Stamm- sylbe -a liaben. Vergl. Aasen: N. Gr. S. 9G, Thomsen. Den gotiske sproyldasses indflydehe x^å den finsl^e S. 94 f., Fthl: Nijl. S. 88 f. und 91 f. In einigen Dialecten Schwe- dens diirfte ein ähnliches Verhältniss stattfinden, obgleich ich dasselbe nicht bewiesen gefunden habe, vergl. fiir S. Västerbotten Unander S. VI, flir N. Ångermanland Siden- BLADH S. 13. Anm. 2. Wie aus einigen der oben angefUhrten Bei- spiele hervorgeht, fällt das tonlose e (ä) aus den Endungen -cl (-åi) und -er fort, wenn der bestimmte Endartikel ange- hängt wird. Wenn aber die unbestimmte Form auf // öder k endet, gehen diese Mitlauter der friiher gegebenen Regel gemäss in j (dj) öder fj, gg und Idi in ddj und ttj ilber. Dasselbe findet im Femininum und Neutrum statt. b) Substantiva weiblichen Gescblechts nach der 1. und 2. starken Declination erhalten im Singular den bestimmten Endartikel -en, die nach der schwachen Declination -im, z. B. akl)len, broén, bruden, sokknen, tjäljen, hand- en, nöten, såtjen; bryddjun, grimun, gröbbun, jäddun, stugun, svölun, tjéldun, träuun. Anm. Das Suffix -un ist in derselben Vveise entstan- den wie der männliche Endartikel -cm, nämlich aus der friihe- ren Endung der Casus obliqui der schwachen Declination im Singular + dem Artikel. c) Substantiva sächlichen Geschlechts nach der 3. starken Declination erhalten im Singular den bestimmten Endartikel -e; die beiden mit schwacher Beugung haben eine gleiche bestimmte und unbestimmte Form; z. B. b å n e , bäl)lte, ditje, fröie, hole, lotje, seggle, skote; oga, ora. Eine Ausnahme biidet das Wort sätta (Herz), welches aus 135 dem oben angefiihrten Grunde in der ^Muiulart zur starken Declination gehört: wie bei den beideu schwachen Neutreu ist diebestimmte und unbestimmte Form desselben gleich. d) Substantiva, die zur ersten starken Declination ge- hören, bilden ihrebestimmte Formim Plural dermassen, dass das auslautende -r der unbestimmten Pluralendung in -n verwandelt wird, z. B. aksulan, fjäluTjgan, fogglan, liamarau, monan, steinan, soan, åkran, abburan, gobban. månan, oksan, dropan, hakan, hanan, häran; ak^jlan, brönan, brudan, sokknan, tjälgan. Anm. Den bestimmten Endartikel des Plurals -an habc ich in den meisten (nicht in allén) schwedischen Mundarten Österbottens angetroffen. Derselbe ist aucli in Helsingland (Delsbo) nach Q^y. S. 14 gebräuchlichund in einigen norwegi- schen Landschaftsmundarten kommt er in Ortsbenennungen vor nach Aasen N. Gr. S. 159 Anm. Eines imhestimmtm Plurals auf -an erwähnt Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. II S. 241 ni der Note als einer Eigenthiimlichkeit der norrländischen Mundarten; ich habe denselben in keiner Specialabhandlung iiber Landschafts- mundarten in Norrland angetroffen. Der Zweifel, den er an der erwähnten Stelle ausspricht, ob nämlich diese Pluralform aus einem Uebergang von r in n hergeleitet werden könnte, gilt nicht in Bezug auf den bestimmten Plural -an in der Närpesmundart, der ohne Zweifel derart entstanden ist, dass die unbestimmte Pluralendung -ar mit dem bestimmten Endartikel -ne, -na zusammengezogen ist in derselben Weise. ^^•ie im Altschwedischen z. B. brandanir (-ni, -ne), andanir (-ni, -ne), vergl. an. brandarnir, andarnir. Ebenso \nrd in der neuschwedischen Umgangssprache -awe, -ana angewandt, während die Schriftsprache die Formen -arnc, -arna hat.*) *) So wird aiicli z. B. das akrarnir dei- Färömimdait in der Aussprache akraunir, oine erläiiternde Assimilation. 136 Dass der Schlussvocal aus der contrahirten Form der Mund- art weggefallen ist, stimmt vollkommeii mit der Natur der- selben iiberein. e) Substantiva, die zur zweiten starken Declination ge- hören, bilden ihre bestimmte Pluralform entweder (analog mit den vorigen) indem der Endkonsonant des unbestimmten Plurals -r in -n Ubergelit, z. B. leden, stjeparen, vän' n' en, öder aucli wird der Endartikel -m an den unbe- stimmten Plural gehängt, aus dessen Endung e alsdann weg- fällt, z. B. böndren, hän dr en, mästren, uotren, såkren, stédren. Beide Formen scheinen bios auf ver- schiedene Weise vor sich gegangene Contractioneu einer ge- meinschaftlichen (\Yahrscheinlicher) Urform -erene, -a {-irinir, -ar) zu sein. f) Substantiva sächlichen Geschlechts, sowohl starke als schwache, bilden ihre bestimmte Pluralform in der Weise, dass -en an den Plural der unbestimmten Form angehängt wird, z. B. b ån en, bä|)lten, ditjen, fröien, holen, lotjen, s egglen, skoten, ogunen. Eine Ausnahme niacht auch hier das Wort sätta (Herz), dessen bestimmte Pluralform sätt an wird, g) Die Substantiva weiblichen Geschlechts, die zur zweiten schwachen Declination gehören, haben im Plural gleiche Endungen lur die bestimmte imd unbestimmte Form, also: bryddjor, fenor, grimor, gröbbor, hökor: Brlicken öder die Briicken, Flossen öder die Flossen u. s. w. h) Der Genitiv der bestimmten Form wird dadurch ge- bildet, dass die Genitivendung -as an den bestimmten No- minativ gefligt wird, z. B. herrinas, Plur. herr an as: des Herrn, der Herren, briidenas, Plur. b nid anas: der Braut, der Bräute, bundinas, Plur. bön dr enas: des Bauers, der Bauern, b ån e as, Plur. bånenas: des Kin- 137 des, der Kinder, g r ö b b u u a s , Plur. g r ö b b o r a s : des ]\Iäd- chens, der Mädchen. Schlussanmerkiing iiber die bestimmte Form. Die Närpesmiindart hat in Analogie mit den iibrigen schvve- dischen Volksmundavten Österbottens eine entschiedene Vor- liebe tur die bestimmte Form des Substantivs, die daher häufig angewandt ^Yird, \\o eigentlich die unbestimmte Form am Platze wäre, z. B. kva ha et tjoft i stådin? Antw. : Ätt ren o grynen, d. h. was hast du iu der Stadt ge- kauft? Antw.: Die Erbsen und Graupen (statt: Erbsen und Graupen). Kva jer he, som ligger åp jolenV Antw.: he je gräse, d. h. was ist es, was auf der Erde liegt? Antw.: das ist das Gräs (statt: das ist Gräs). Vine, som ha vuri vattne: der AVein, welcher Wasser gewesen ist (eigentl. das Wasser). § 83. Namen. 1. Die Ortsnamen in Närpes, wenigstens die, deren alte Form aus älteren Urkunden sich mit Sicherheit nach- weisen lässt, bieten fiir den Sprachforscher nur wemg Inter- essantes; von den Dorfnamen, die an einer anderen Stelle aufgezählt worden, sind viele offenbar finnischen Ursprungs, ein Beweis davon, dass hier sowohl als in den meisten schwedischen Kirchspielen unseres Ländes eine finnische Bevölkerung ansässig gewesen, die nuumehr von schwedischen Ansiedlern entweder verdrängt worden, öder mit denselben verschmolzeu ist. Was die Benennungen von Gehöften be- trifft, deren alte Formen in den ältesten Biichern iiber den Bodenbesitz nicht angetroffen werden und die daher in ihrer jetzigen Gestalt unzuverlässig sind, mogen Stor-Tors und Lill-Tors in Öfvermark, Frönäs in Öfverträsk erwähnt werden, als möglicher Weise zusammengesetzt mit den 138 Götternamen Tor und Frö (Frey); ferner eine grosse An- zahl mit der Endung -folh, sowie An t folk, Bondfolk, Heikfolk, Jossfolk, Lassfolk, Mannfolk, Mattfolk, Pellfolk, Sebbfolk u. s. w., mit denen man die englischen Norfolk, Suffolk u. a. vergleichen mag. Uebrigeus ver- weise ich auf meine Abhandlung: .,0m svenska ortnamn i Egentliga Finland, med en sidohlich på dem, som förekomma i Satakunda och Österbotten,'^ die in dem 11. Heft von ..Bi- drag till kännedom af Finlands natur och folk utg. af Finska Vetenskapssocieteten" enthalten ist. Auch in meiner Ab- handlung: „0/« Ålands ortnamn'' findet man S. 53 eine Notiz iiber einen Dorfnamen in Närpes (in dems. Heft). 2. Fersonennamen bestehen aus eiuem öder mehreren Vornamen, zu denen man gewöhnlich den Namen des Ge- höftes fiigt, auf dessen Grund und Boden man ansässig ist. Andere s. g. Familieunamen kommen selten vor. Von den in diesem Kirchspiel friiher gebräuchhchen Vor- namen mogen folgende altnordische aus einem der in dem hiesigen Staatsarchiv aufbewahrten Biicher iiber den Boden- besitz (von 1553) aufgezeichnet werden: Arvid, Gudmund. Hokonn, Iffuar, Kiel biörn n, Ra val, Siffred, Torkil. Die heut zu Tage gebräuchlichen Vornamen unterscheiden sich uicht von den an anderen Orten unseres Ländes vor- kommenden. Von dereii gekiirzten, in der täglichen Sprache gebräuchlichen Formen mogen einige hier angeflihrt werden. Männernamen : An t: Andreas, Danel: Daniel, Érk: Erich, Gäbrel: Gabriel, Håns öder Joss: Johann, Johannes, Hettj: Heinrich, Josip: Joseph, Jåp: Jakob, Kal: Karl, Matt: Matthias, Mikk öder Mittjel: Michael, Pefl': Peter, Tomos: Thomas; Frauennamen : An'n': Anna, Gret öder M a g g : Margaretha, Kajs : Katharine, L é n : Magdalene öder Helene, Lis: Elisabeth, Maj: Marie, St in: Christine. Das in 139 denselben weggefallene auslautende -a wird wieder angeftigt im Fall dieselben zusammengesetzt werden, z. B. Ana- S tfn, Maja-Lis, Lena- Gret, Gréta-Lén, Stina-Kajs, Kaj sa- St in u. s. w. Der Genitiv endet hier, sowie bei den Appellativen, auf -as. Anm. Eineu eigentliiimlichen Braucli biidet die Be- 2eichnung einer Person nicht nnr durcli Anfiigung vom Na- men des Vaters an deren eigenen Vornanien, sondern dazu kommen noch die Namcn mehrerer Vorväter, sowie die Be- neuuung ilires Wohnortes. So z. B. spridit man von Sår- as Mattas Antas pojkan; ein Knecht benannte einen seiner Mitkneclite, der klein von Wiichs war und mit dem er friiher zusammen gedient hatte, sogar folgendermassen: Dal t sak as Mattas Jos^as Mattas U\)\ Matti III. Das Adjectivum. § 84. Bedination. Nach Grimms Ausdrucksweise ist die Beugung der Adjectiva entweder starh öder schirach; Rask theilt sie in eine unbestimmte und bestimmte Declination ein. Fur die Närpesmundart wende ich die ersteren Benennungen an, obgleich es aus Grunden, die ich unten anfiihren will, un- eigentlich ist hier von einer schwachen Beiifjuny zu reden. 1. Die starlcQ Beugung ist zweifach, je nachdem ob «) das Adjectiv als Attribut eines Substantivs in der unbe- stimmten Form vorkommt, öder ob |3) das Adjectiv als Prae- dicat öder ohne Verbinduug mit einem Substantiv steht. a) Starke Beugung ersterer Art: Shir/idar. 1'liiral. M. (in) gåmblan (gobb) gåmbäl (gobbar) F. (en) gåmblun (tjälg) gåmbäl (tj älgar) N. (e) gamat (hus) gåmbäl (hus). MO ^) Starke Beugung letzterer Art: Singiäar. Plural. M. (pojtjin je) frisk (pojkan je) frisk F. (gröbbun je) frisk (gröbbor je) frisk N. (båne je) frikst (bånen je) frisk, M. gåmbäl gåmbäl F. gåmbäl gåmbäl N. gam a t gåmbäl. Anm. Die starke Beugung der letzteren Art känn auch statt der erstereu angewandt werden, aber nicbt um- gekehrt, also: in gåmblan öder gåmbäl gobb, en gåm- blun öder gåmbäl tjälg. — Die männliche Eudung -an wird auch in den Adjectiven der nordischen Altsprachen als masculine Accusativendung angetroffen; dieses ist jedoch nicht der Fall mit dem weiblichen -un, dessen Ursprung dunkel ist. Die äussere Aehnlichkeit mit dem bestimmten Endartikel und der weiblichen Endung einiger Fiirwörter tritt deutlich in die Augen. Vergl. Rydqvist Sv. Spr. L. Bd. II S. 527 und Säve: Om språkshiljalitiglieterua i svenska och isländska fornshifter S. 13, 2. ScJuvache Beugung. Schen oben ist erwähnt wor- den, dass es uneigentlich ist von einer schwachen Beugung der Adjectiva in der Närpesmundart zu reden, und zwar aus dem Grunde, weil die Adjectiva in der Stellung, in welcher Anvvendung schwacher Beugungsweise nöthig wird, nämlich weun dieselben als Attribute eines Substantivs in der bestimmten Form stehen, nicht declinirt werden. „Egen- skapen af oböjlighet bör på sitt ställe anmärkas, men inne- håller ej ämne till särskild böjning" sagt Rydqvist und ich habe nur der Analogie halber mit der nordischen Altsprache und mit anderen Volksmundarten diese Benennung beibe- halten. Als Beispiele mogen angefiihrt \Yerden: 141 Singular. Plural. M. (hände) stör (steinin) (teide) stör (steinan) F. (hunde) stör (stuguii) (todde) stör (stugor) N. (liede) stör (hebbre) (teide) stör (hebbren). § 85. Comparation. Der Comparativ wird gebildet diirch Ziisatz der Endung -er öder -an, der Superlativ durch Anfiiguiig der Eudung -st öder -ast an den Positiv, dessen Stammvocal in dem ersteren Fall (in der s. g. star- ken Comparation) öfters Veränderungen initerworfen ist. Ueber die Ursache hiervon, sowie iiber die Comparation iiberhaupt in den nordischen iind mit denselben verwandten Sprachen siehe die Darstellung bei Rydqvist SvensJca Språ- Jicfs Lagar (im 4. und 8. Capitel des 5. Bucbes). Mit noch grösserer Befugniss, als dieser ausgezeichnete Sprachforscher fUr die Annahme nur eincr regelmässigen Comparation im Neuschwedischen hat, werden hier alle Adjectiva, die starke Comparation aufvveisen, zu den anomalen gezählt, da diesel- ben minder zahlreich sind, und ausserdem, wie das Vor- kommen schwacher Comparativformen neben den starken ausweist, im Begriffe stehen sich an die schwache (regel- mässige) Comparation anzuschliessen. Ich zähle hier alle von dieser Art, die zu meiner Kenntniss gelangt sind, auf: Fosiiiv. Comparativ. Superlativ. grov (grob) grover [gruvast] h0g (hoch) höger h0gst la 11 g (läng) léTiger 1 leiigst 1 [läiigast] stör (gross) störr stöst t UT] g (schwer) tyiiger J tyiigst 1 [tuTigast] ui]g (jung) yilger i yngst ( [uTigast]. 142 Låfj^ små imd trånrjuT|gan hans ti jessbode (jissbode). O to vine vutt alTt, sa Jésusas modren ot an: ti har int na vin. To så Jesus ot un: kvinn', kva hår ja me tég? men'n' tid je int kumi än'n'. To så modren hans ti tj en- aren: kva han säjr ot er, ska ni jér. So va där siks steinkriikor, som va sätt et he briitje, som Juddan hår vor rénindjen, o tor drö kvar o ein tvcå elo tri mått. O to så Jesus he ti sku fyll' kruk- or me vaten, o ti fylTd dor yvi fulT. O to så han: {)lå nu upp o bjér ti tjoksmästar- in (kottjin), o ti bår. O to tjoksmästarin smaka vine, som hå vuri vattne, o int veta kvadan he va kumi, men tjenaren, som hå öist vattne, veta a, so ropa han et bru- Ev. Joh. Cap. 2, V. 1 — 10. b) In (lic Fetalaksmundart. O po tridi dåin vatt e jessbuåd i Kana i Galilién o Jésusas mörun va tiér. Vatt o Jesus me budi o lairjuTjgan hans me an ti jessbode. O to he vatt h'te uåv vine, så Jésusas mörun ot an : di hår int na vin. To så Jesus ot un: kvinn, va hår ja ti jar me tiég? Menn tid ji int kumi enn. To så mörun hans ot tjenaren: va han säjr ot er, ska ni ja3r. So va tär seks steinkriikor, som ha våli sätt et he vise, som Jiidan hår om reinindjen sin, drågand valen ein tvuå elo tri muått. To så Jesus ot döm: öisen krukor full åv vaten I o di öist döm rik ti full. O han så ot döm: sluå nu i o bjér ti kottjin! o di bår. O to kottjin smaka vine, som ha vyri vaten, o int veta vadan e a kumi, men tjenar- en, som ha öist vatne, veta a, ropa han et brugommin o så ot an: foltje brukar 154 gomin o sä o t an: aU år I sätt framm föst he bäter brukar sätt framm he bäst Yine föst, o to di ha väli drottjin, to he näggan; men tu ha jömd he god enda tätt nu. vine, o to di ha våli full, tuåg he, som ji sämber: tu ha jomd hede göd vine alt tätt uuög. 2. Eine Tradition in der Närpesmmidart aus der Zeit vom „grossen Unfrieden^\ Ha et hot om Rotts brasun? — He va fö hundra o femti år sedan, to ryssen bränd o husera sér, so händ e se he foltje flytta undan yvi ot Svärj es sidun fö ti va sälvéra ti live. Op samm reisun gota^) Pjölaksan^) jev se. j\Ien op Rotts heimane tärjkt dom bränn' en brås, inan he sku bjér åv, o reit^) vedin op spisin; men he vutt ast'*) me brän'n'ase, för he va bare ti låg se åv op rappe för han, som vela be- håld helsun. I su år va foltje bott i hun tiirun-^) o veta ålder kva som sku va åter åv hittjenar*') vör heimkomsten. Mårig gålar va bränd o små gränan^) hå väkstes op tomt- an**); men Rotts stugun sto o to foltje kom in, stö vedin op spisin, som han va riti fö sii år sedan. — Från hin tidin heiter e alTtile'=') om en brås, som int vilT brin'n': he je Rotts brasun. 3. Vom ^krose''. (Nach der Beschreibung einer ,,gröbh^'^ wörtlich aufgeseichnet.) {Närpes.) No låter he rölit, men he je sant. He je som rådarin je til, je stark til. Om han int vilT jer ilT, int jér han int, men to han vilT jér ilT, so jér han. To di vål född bånen, i) mussten. 2) die Bewohner des Dorfes Pjelaks. ») stellteu auf. 4) durchaus nichts. ») auf der Reise. e) diesem hier. 7) Tannen. «) Auch t Ull tan: die Baustätten. 9) immer. 155 no iut sir di an, raen to e komber e nytt son^), to får di si; ti fins i all' hus. He går tilT soles: sumbäl dagar e di ilak, sumbäl dagar e di brå o to byter di omm: imirianåt e di brå om dagan, so e di värr om natten; to di byter omm, to val di krosa. Ti som får hav a \er\g, so får di feil op ogunen, so val di närsynt: ti val stäkker-) ot årun sidun. Ti ska lagas omm to. Tjälgan^), tor som kan låg, tor lagar omm to för krose, so di ska val bäter. Hules-*) e går tilT, kan ja int säj, to ja int ha jut e o int kan jer. Ti ha laga om raég, men int kan ja låg; int veit ja om Imn lést elo så na. Him hå trådin, som hun märkt me milTan kvar léd, o to band hun trådin op hassin o to sku ja got hå he denar^) i ni dyrjgn. — Johannes vutt född, to di laga om még. Matt je meir nasynt än még, so han kan stjér upp näsan. No lata di låg omm an för krose, men han va gåmbäl, to an vutt ommlaga. He je int meir än Matt o ja, som je närsynt; tom år vutt ommlaga, to di va små. — So de ha di berätta fö me o nog veit ja he je sant o to. 4. Ilulis an ska lag omm fö giiålbuchidi. {PdalaJcs.) So liéTjg buåne dett står me fyotren o koss, muå du fösta he ji guålbuåndi'^) o kan akhi byri gå, fyri he vål ommlaga. Tefö ska du gå ti gårabäl Pliggas jässgolin i Lappkullbakkan, tiér står en gran utme jässgolin; elo o ska du fyor a ti granroten båk prästbastun. So ska du dra buåne annahotf) millan granen o ståvrin, elo o uudi gran- roten, tri tösdass kvéldar baket varar, sedan solen ha gå nér. Men du ska lägg noga po minne, he du int fuår i) Dienstbote. 2) sie werden kurzer. 3) die alten Weiber. 4) wie. i) dort. 6) um die Fiisse gebunden mit einem unsichtbaren Bände ans jungen Schösslingen, das zum Zusammenbindeu der Pfähle eines Zaunes dient. 7) entM^eder. 150 drag a rajtsöss^), aiina annsöss^j , o so ska du lemii venstran sokkbande^) baket de. O to du ha kumi nager famn fruån ställe, so ska du skuåd de tri gårigor yvi venstran akslen. O om du noga jär alt hittje, ska du fuå si, he ji int måiig vekor fyri buåne dett byri gå. 5. Einc Tradition in Lappfjärd aus dem Kriege von 1808. En bund från Tjökk by in sot i sköjin op lansvädjin milan Tjökk o Laftjöls byin en ryss-major, som kom ömsand-*) ridandes. So spänd an bälte åv an o klöv upp i ett tré o jömd se tJBr. So fast en heilan hop me rysser kom o visintéra skojin, so feg tom int rätt op an. O to en anin major fég hor a, so vol han so förarga, so han hav ryssen ti tå fast all Laffjöls-karar, som tom kuna få, o lata tom fyr dom ti Arignis stugun i Laftjöls byin. So stäld han en heilan hop me rysser kriT]g stugun me uppskruva bajnetter o vakta so iiigan Jjlapp ut. O to dom fé stugun full me kärar, so lata an tjér kniitan op stugun o låg en näverboP) yndji kvar knut. Men når tom sku set éldin op stugun, kom prostinas en mämsel o bona*^) majörin, so all plapp lit, Bare en torpar, som hett Mikander, som jol ett stöt möt- stond, når dom sku hav an inn i stugun, honom I)läft tom int ti gä bott, utan band honom milan två hästar o soles mota^) an sprirjg, o fé hugg o J)låg alt ti Störa tjöttjun o tser |)läft tom an. i) Von Osten nach Westen. 2) von Westen nach Osten. 3) das linke Strumpfband. 4) allein. 5) eine Last Birkenrinde. e) bat fle- hentlich. 7) musste. --€€^3- 157 Abkiirzungen, die eine Erklärung uöthig machen. Aasen N. Gr. = Norsk Grammatik af 7. Aasen. Christiania 1864. Adler = Pröve paa et Bornholmsk Dialekt-Lexikon af Ä. P. AdJcr . Kjobenhavn 18.56. Belfrage = Om verbet i Vestgötamålet. Akad. afhandling af i. G-. L. Belfrayc. Lund 1871. BoDORFF =: Bidrag till kännedomen om folkspråket på Öland. Akad. afh. af J. V. Bodorff. Stockholm 1875. Brijcke r= Grundziige der Physiologie und Systematik der Sprachlaute fur Linguisten und Taubstummenlehrer von Ernst Briickc. 2. Aufl. Wien 1876. CiMMERDAHL — Några upplysningar om folkspråket i Ble- king. Akad. afh. af Ch. R. Chnmerdahl. Lund 1859, CoLLiANDER =1; Bidrag till kännedom om Halländska allmoge- målet. Akad. afh. af C. A. ColUander. Lund 1868. Bal. Fmf. TidsJcr. = Dalarnes Fornminnesförenings Tidskrift, n. Falun 1873. Bal. Fmf. ÄrssJcr. z=: Dalarnes Fornminnesförenings Årsskrift. Falun 1867. Djurklou -- Ur Nerikes Folkspråk och Folklif. Antecknin- gar af G. BjufUou. Örebro 1860. Elmgren = Beskrifning öfver Pargas socken af S. Ehngren. (Zeitschr. Suomi 7 Jahrg. Helsingfors 1848.) Ftul : Nyl. :=: Om svenska allmogemålet i Nyland af A. O. FreudcntJial. (In Bidrag till kännedom af Finlands natur och folk utgifna af Finska Vetenskapssocie- teten 15. Heft. Helsingfors 1870.) Ftol : Båg. = Upplysningar om Rågö- och ^Yichterpalmålet i E&tlaud a,( A. O. Freudcnthal (In ebenerwähnten Bidrag 24. Heft. Helsingfors 1875.) Gadd = Om allmogemålet i Östra härad af Jönköpings län af J. A. Gadd. Upsala 1873. GiSLASON = Oldnordisk Formlsere ved K. Gislason. l.ste Hefte. Kbhvn 1858. Grimm D. Gr. r-^ = Deutsche Grammatik von Jacob Grimm. Th. I Ausg. 2 Göttingen 1822. 158 Hagerup — Om det Danske Sprog i Ängel. Af E. Hagerup, Kobenhavn 1854. Hammershaimb = F.Troisk Sproglsere af V. U. Hammers- kaimh (In Aiinalei' for Nord. Oldkyndighed cg Historie, udgivne af det Kgl. Nordiske Oldskrift- selskab 1854. Kjobenhavn.) HoF =: Dialectus Vestrogothica. (Auct. Sv. Hof.) Stockhol- miffi 1772. HoFBERG: Ner g:la min. = Nerikes gamla minnen af H. Hof ber g. Örebro 1868. Holmberg = Bohusläns historia och beskrifning af A. E. Holmberg. Uddevalla 1843. HoLTZMANN := Altdeutsche Grammatik iimfassend die go- thische, altnordische, altsächsische, angelsächsi- sche und althochdeutsche Sprache. Von Ad. HoUzniami. Erster Baud (die specielle Lautlehre). Leipzig 1870. Hyltén-Cavallius = Vocabularium Vierendicum. Diss. acad. q. SCY. G. O. Hyltéii-CaixiJlms. Upsaliai 1837, 1839. Ihre = Gloösarium Suiogothicum auct. J. Ihrc. I, II. Up- salise 1769. J. A. A. Bidr. t. sv. fpr. Ijndl. = Bidrag till svenska språ- kets ljudlära af J. A. A. Linköping 1869. J. A. A. Bidr. t. sv. spr. qvant. = Bidrag till svenska språ- kets qvantitetslära af J. A. A. Stockholm 1874. Kalén = Östgötha Dialekten. Akad. afh. af 31. W. Kalén. Upsala 1846. Kok := Det Danske Folkesprog i Senderjylland ved J. Kok. I, IL Kobh. 1863, 1867. Leffler: Kons 011 antlj. =; Om konsonantljuden i de svenska allmogemålen I. Akad. afh. af L. F. Leffler. Upsala 1872. Leffler: Vml. = Anteckningar om Västmanlands folkspråk af L. F. Lefjler. (In Svenska Fornminnesföreningens Tidskrift 2 Bd. Stockholm 1873). Linder z=l Om allmogemålet i Södra Möre härad af Kalmar län. Akad. afh. af iV". Linder. Uppsala 1867. 159 Lyngby = Bidrag til en Soncleijysk Sproglaere af K. J. Lynghy. Kobeiihavn 1858. Möller =: Ordbok öfver Halländska landskapsmålet af P. Möller. Lund 1858. RiCHERT = Bidrag till läran om de konsonantiska ljudla- garna i äldre och nyare språk af M. B. Richert. Uppsala 18G6. RiETZ ^zz Svenskt Dialekt-Lexikon af /. E. Rietz. (Ordbok öfver Svenska Allmoge-språket) I, II. Lund 1867. RusswuRM =: I"ibofolke öder die Schweden an den Kiisten Ebstlands und auf Kuno von C. liussivurm. I, II. Reval 1855. Rydqvist Sv. Spr. L. = Svenska Språkets Lagar. Kritisk af handling af /. E. Rydqvist. Bd. I — V. Stock- holm 1850—1874. SiDENBLADH = Allmogemålet i Norra Ångermanland. Akad. afh. af K. Sidenbladh. Uppsala 1867. SiEVERS = Grundztige der Lautphysiologie zur Einfiihrung in das Studium der Lautlehre der indogermani- schen Sprachen von Eduard Sievers. Leipzig 1876. Sundevall =: Om phonetiska bokstäfver af C. J. Sundevcdl. (In Kgl. Vetenskaps Akademiens Handlingar I. Stockholm 1856). Säve: Bcm. över Gotl. = Bemserkninger över 0en Gotland, dens Indbyggere og disses Sprog af Carl Säve. (In Historisk Tidskrift red. von Molbech. Band 4. Kobenhavn 1813) Säve: De st. vh. = De starka verberna i Dalskan och Got- ländskan af Carl Säve. Upsala 1854. Säve: U2)pl- om DaJm. = Några upplysningar om Dalmålet och Dalallmogens folklynne. (In Tidskrift för literatur. 1852. Upsala.)" Söderwall = Hufvudepokerna af svenska språkets utbild- ning af K. F. Södern- all. Lund 1870. Unander =: Allmogemålet i södre delen af Vesterbottens län. Akad. afh. af F. Unander. Uppsala 1857. Upmark =: Upplysningar om folkspråket i Södertörn. Akad. aflL af Cr. Upmark. Stockholm 1869. 160 Uppr. = Uppränning till Grammatik för Delsbomålet, utg. af Helsinglands Fornminnesällskap. 2 uppl. Hu- diksvall 1870. Wahlström = Uplands dialekten. Akad. afh. af J. E. Wahlström. Upsala 1848. Varming = Det Jydske Folkesprog grammatisk fremstillet af L. Varmhu/. Kjobenliavn 18tj2. WiDMARK = Bidrag till kännedomen ora Vesterbottens land- skapsmål. Akad. afh. af F. Widmarl: Stock- holm 1863. WiMMER = Fornnordisk Formlära af L. F. A. Wimmer. Lund 1874. Anm. Von anderen in dieser Abhandlung nur hin uud wieder citirten Arbeiten ist der Titel meistens vollständig angefuhrt. Seite VerL lossoruiigen. 3 Zeile 6 v. u. statt vår lies vorar 8 » 11 v. 0. 5) geschlossenes 15 offenes 9 die Note )1 S. 204 i) S. 204 ff. 12 Zeile 9 v. II. V ve til 5J veten 10 « 8 v. 0. H Deckel n locken "^ 18 !) 15 v. u. T> fossta n fosstu 30 !? o v. 0. „ såld )» sold 150 5J 11 v. 0. W kvalen » kvalen n 5> » v. 0. « kväle 57 k v a 1 e v » 18 v. 0, » arunholun 55 år nn ho lim 153 » 12 v. u. W valen 55 valen S. 159 ist nach Z. 4 v. o. einzuschalten : NoREEN = Fryksdalsinålets ljudlära af Ä. G. Norccn. Up- sala 1877. BIDEAG TILL ocöK mil mnmm AF AXEL 0. FREUDENTHAL HELSINGFORS, PINSKA TilTTEEATITR-SÄLLSKArETS TRYCKERI, ISTS. FORORD. Då jag såsom grundval för utarbetandet af min afliand- ling öfver Närpesmålet insamlat ett rätt betydligt antal (öf- ver två tusen) ord och talesätt ur detta mål, har jag trott det kunna lända forskningen till fromma att ordna och ut- gifva dessa, om ock min samling icke på långt när omfat- tar dialektens hela ordförråd. Följande den plan, som i nyaste tid tillvunnit sig erkännande såsom den enda rätta för en dialektordbok, har jag icke blott upptagit egendom- liga från högsveuskan afvikande ord, utan ock sådana, som målet med denna senare har gemensama och hvilka bäst tjäna till att gifva en kännedom om målets ljud- och form- förhållanden, hvarigenom de uppgifter härom, hvilka jag i afhandlingen lämnat, kunna kontrolleras och möjligen ut- fyllas. Ljudbeteckningen är den samma, som i nyssnämda af- handling användts. Tecknet * framför ett ord utmärker att dess ursprunghga korta stamvokal återtages så snart än- delse tillkommer, vare sig flexionsändelse eller bestämda slut- artikeln. Ehuru, såsom jag i §§ 79 o. 80 af afhandlingen öfver Närpesmålet framhållit, substantivens l:sta svaga deklina- tion helt och hållet uppgått i den starka, så har jag dock med hänsyn till den i § 82, 2 a) påpekade afvikelsen hos bestämda slutartikeln, då den fogas till sådana eustafviga 104 maskulina, hvilka ursprungligen liafva kort stamstafvelse och svag hfjjning, angifvit dessa såsom tillhörande T.sta svaga (leklinationen. Kniir målet använder den hestämda foi-men långt oftare än den obestämda, har det synts mig nödvändigt att fästa detta afseende vid den samma, ehuru sålunda min formlära och min ordbok tyckas stå i strid med hvar andra. Den svenska dialektforskningens mål i Finland är tväg- gehanda: ett lingvistiskt och ett historiskt. Det bör näm- ligen företrädesvis genom» undersökning af de finländske svenskarnes dialekter och genom dessas jämförande med landsmålen i Sverige varda möjligt att bestämma de orter i sistnämda land, hvarifrån de hit invandrat. Likasom jag af detta skäl i mina afhandlingar öfver Nyländskan och När- pesmålet så noggrant, som literaturen i ämnet medgifvit, redogjort för de munarter i Sverige, hvilka uppvisa samma eller likartade företeelser å ljud- och forndärans områden, som de bägge nämda dialekterna hos oss, så har jag äfven vid denna ordboks utarbetande anstalt dylika jämförelser, där anledning förefunnits och upplysningar hos de olika förff. stått att vinna. I främsta rummet hur jag därvid an- litat RiETz' Svenska Dialektlexikon, nyare ordböcker öfver landsmål af Linder, Nokeen, Sidenbladii o. a. samt un- der stundom och undantagsvis Ivar Aasens Norske Ord- bog. Ty värr är ljudbeteckningen hos de flcste af desse icke strängt fonetisk, i följd hvaraf icke alltid den visshet vun- nits angående jämförelsernas berättigande, som här skulle varit önskvärd. Ändock torde framgå, att det är med de norrländsha munarterna Närpesmålet (såsom äfven öfi'iga svensk-österbottniska socknemål) äger den största hkhet, hvilket redan de lokala förhållandena kunnat gifva skäl att a priori antaga. 165 Till dem, som vid demia unibuks iitMibutaiidc tilllKinda- gått mig med välvilliga upplysiiiiigai' om dialekturd, ber jag slutligen att liärmed få frambära min tacksägelse. Helsingfors i oktober 187'8. Axel 0. Freudenthal. FÖRKORTNINGAR. adj. = adjektiv. adv. = adverb. adv. tales. — adverbielt talesätt. afl). = afliandliug öfvcr Närpesmä- let. allm. — allmänt, art. — artikel, best. = bestämd, dan. = danska, dep. = depoueus. eg., egentl. = egentligen, f. — femininum, fin. = finska. fn. — fornnorska, fornnordiska, fsv. = fornsvenska. högsv. — högsvenska. id. — idem. imp. = impersouale. iuterj. = interjektiou. jfr = jämför, komp. = komparativus. kouj. = konjunktion. 1. = eller. Idsm. = landsmål. m. = maykuliiumi. n. = neutrum. nom. propr. — nonieii proijriiim. o. = och. obr. = obniklig. part. — participium. pl., plur. = pluralis. pref. = prefix. prep. = preposition. pret. = preteritum. pron. = pronomen. refl. = refiexivum. räkn. = räkneord. sbst. = substantiv. sing. = singularis. s:n = socken. SS. = såsom. st. = starkt. sup., superi. = superlativus. supin. = supinum. sv. = svagt. ty. = tyska. vanl. — vanligen. vb. — verb. A. ahhuf m. st. 1. Abborre. * abhiirgrés n. st. 8. rotamogeton perfoliatum. adästun räkii. Aderton. adäsfimd räkii. Adertondc, a(j(/ vb. imp. sv. 1. Oroa, ängsla. ag(/ adj. Afvig. Korrl. Idsm. agg, age, agiig, fsv. avugher. ajs sv. vb. 1. Oroligt färdas fram och åter, flacka omkring. Jfr fiu. ajaa : kör, drifver. ajs f. SV. 2. Fimmelstång, brankard. Fin. ajsa. alcscl i. st. 1. Aksel, skuldra. Fsv. axl. dlcsui m. st. 1. Axel (hjul-)- Fsv. axul aU [omm] sv. vb. 1. Bry sig om, liafva lust till; (nytjas mest med negation). aldcr adv. Aldrig. ålas vb. dep. sv. 1. Paras (om smärre djur). Norrl Idsm. aläs, äläs; fn. ala : afla. * aiigrés n. st. 3. Spir.Ta ulmaria. Rosl. al-gräs. aiijiider m. st. 1. I.ur af albark. alihimhäi n. st. 3. Fröknopp af al. Norrl. Idsm. kwnmer : friiknopp på lin och löfträn. Oster- götl. pliir. kummrar id. 168 att adj. All. atttilc adv. Alltid. alTvass atlj. o. adv. 1) Duglig, förståndig. 2) På allvar. T. ex. kun jc en attoass (jrubh, Idsun Maj. — Jäver et? Nej, attvass. au pron. se han. anin, f. anm, n. an'n'a, pl. är räku. o. pion. 1) Den andre, 2) annan. Se afh. sid. 150, anm. anin-Jioiin, i. dnm-hoiun, n. an'n'a-Jtofi 1. an'n'a-hoie pron. Endera. ans sv. vb. 1. Ansa, vårda, sköta. ansus adv. Motsols, från väster mot öster. Jfr résiis. Jfr fsv. och fu. pref. and-: mot. Närpesordet har motsva- righeter icke blott i de flesta svenska landsmål både på denna och hinsidan hafvet, utan ock i de nordiska foruspråken (fsv. andsyls, fn. andscelis). Ant nom. propr. Anders. Än'n' nom. propr. Anna. anna pron. se anin. ann'a konj. Utan. Närike anna, annä. anna-hott pron. se anin-Jioiin. anna-hott konj. Antingen. Västerb. anne-hort, Norrb. anne-holot, Jämtland anåli; fn. annat-hvärt : antingen. an'n'a toie meir adverbielt tales. Dubbelt. T. ex. hur mårig Jcönar hår et? An' na toie meir än tu. Nyland ana toko till, Västerb. annä tåkkä dill. arjhar n. st. 3. Ankare. arjnar m. st. 1. (sing. obr.) Agnar. arg adj. Arg. arvh]f/ m. st. 1. Arfvinge. 169 asj} f. st. 1. Asp. a.v^ adv. Als intet. T. ex. jtcf ast a t: betyda intet. Å. *di f. st. 1. Al. al u. st. 3. (utan plur.) Kieatmsnrin. Nonb. o. Söilennaul. al, Östcrgötl. ko-adel; i Dahuiic ala: pissa. and m. sv. 1. (utan plur.) Anda, t. ex. sér komhcr au mo ändan i liasain* dndcr sv. vb. 1. Förse med dndcrsfäi^f/. änderi)td)](/, pl. -stétyjcr i. st. 2. Skoning under slädnicden. Ordet har motsvarigheter i många af Sveriges och Fiiihuuls svenska landsmål; i fn. andri o. öndurr: skid. dn f. st. 1. Aln. drjg m. st. 1. Fin rotsträng. Fn. angi. driycr st. m. (utan plur.) Ånger. * dp sv. vb. 1. Förolämpa. Helsingl. «^;a; hata, förfölja, fn. apa: förhåna. drJcvéri adv. En och annan gång. Äfven formen ärkviri lår förekomma, men bagge äro så ovan- liga, att ordet tyckes nästan föråldradt; utan tvifvcl det samma som det af Ihre upptagna Koslagsordet arrärjo id. drles (äfven dlis, dlös) adv. Annorlunda. drun pron. se anin. dstans adv. Annanstädes. dstu f. sv. 2. Närmaste granngård. (Eg. dr-stug.) B. hciket adv. 1) Baktill. 2) Omöjligt, ogörligt. haket prep. Bakom. 170 hdkk ra. sv. 1. Backe. hcåst m. st. 1. Bakiiing. halarig sv. vb. 1. Slå, klappa på. halk m. st. 1. 1) Balk. 2) Rummet bakpå uguen. bat]k sv. vb. 1. Bulta, slå. harih m. st. 1. Stör i arbetssläde (sådane finnas fyra i hvarje). Närike, Uppl., Söclennaul. iii. fi banke: tvärslä iiiuler en vagusliäck, slå jxi en kälke. * hafjkjjléd m. sv. 1 . Arbetssläde försedd med hatjJcar. hare adv. Bara, blott. harhöva adj. Barlmfvad. harJc [åv] sv. vb. 1. Springa bort. barkasko m. st. 1. Sko af lieniberedt låder. *hdd sv. vb. 1. Bada. * häd n. st. 3. Bad. '*bdk sv. vb. 1. Baka, bak prep. Bak. bcikfö adv. Baktill. bakom prep. Bakom. bänd n. st. 3. Band. * bdndhdk m. sv. 1. Verktyg brukadt vid bandning af kärl. bdudsvcip m. st. 1. Bandskarf, se svcip. '■^bdr adj. Bar. *bds sv. vb. 1. Uppmjuka vidjor vid eld. Ordet återfinnes i de flesta svenska landsmål i Finland, Sve- rige och Estland under formerna basa, basa. bdsli adj. Barnslig. behdld st. vb. 2. Behålla. béliéndot adj. 1) Skicklig. 2) Förståndig. hein n. st. 3. Ben. beis sv. vb. 1. Tigga. Västerb. bes, bais, bäjs; jfr fn beiSask: utbedja sig. 171 beisar m. st. 2. Tiggare. beit 11. st. 3. Bete. hcråd 11. st. 3. Beiåd, uppsåt. bcfi/c, n. bcsJd 1. bc/ist adj. Besk. bepläjl [op] adj. I5egifven (på). llelsiugl. beslagen. bctcii SV. vb. 1. Nå botten med fötterna. Nyl., Gotl. o. llclsingl. hiilna. betot adj. 1) Befallande, pockande. 2) Bitter. "^bék n. st. 3. Beck. bél m. st. 1. Kalas bos trolofvade, för bvilka det förelyses till äktenskap. Jfr Ilelsiiigl. o. Västcrgötl. bel: friare, fästman, Skän. lejla: fria, hejlagille: ja-öl; fn. hiSill: friare (af hiöja: bedja, fria). bél f. sv. 2. Spår 1. aftryck, som uppkommer därigenom att något djur vältrar sig i snö, mull, långt gräs o, dyl. {bcel i Lappfjärd). Närike häle, Södermani. häl, Bobiisl. bale: fogelbo, rcde; bala i förstn. landskap betyder tillreda ett rede (om hönan), gås- bäl i Södermani. ställe, där gås utkläcker ägg. I Götalands mun- arter betyder bala ner: sammantrycka, nedtrampa. * bél u. st. 3. Nytjas vanl. blott i bestämd form sing. bdc t. ex. i sondas-bele: vid söndagstiden, någon af dagarne närmast söndagen. I Norrl. Idsm., Dalarne, Värml. bel, i Nyl. (Tenala o. Pojo socknar) bil: stund; fn. bil id. bélot n. st. 3. se bél m. bénd sv. vb. 2. Göra motstånd; nytjas mest impersonelt: hc béndcy m6t. Jfr högSV. bända : böja, hvaraf obändig. bér n. st. 3. Bär. *6e7 m. sv. 1. Bit. 172 *bét n. st. 3. 1) Bett. 2) Halsbiäiiiia, magref. hihh sv. vi). 1. Jäsa, sjuda; nytjas vanligen blott inipersonelt och i iigurlig mening t. ex. hc hibbar i cm: det sjuder inom honom, jfi- ränn i bijeenifjfj f. st. 1. lUud 1. rand omkring dukar, väggar o. a. m. Helsiugl. m. il. norrl. Idsm., Västergötl. o. Blekinge heijär- ning, Gotl. o. Niliikc higurniny. (Egoutl. begärdniug.) bijccr, pret. bijoi, supin. bijöt sv. vb. 2. Begära. Böjningen af detta (tyska) länord vittnar om att folketymo- login tagit det för en sammansättning af job»-; göra. I Västerb. begjol RiETz s. 404 sp. 1. Pä samma sätt liar Vörämålets ri- jer (regera) fatt i)reteritiformen rijoul jfr Helsiugl. regjole, Vä- sterb. rigjol, Fryksd. (Värml.) reJöU. bind st. vb. L Binda. bitui m. st. 1. Betsel. bis adj. Bister. bist sv. vb. 1. Se stint, stirra. bit st. vb. f). Bita. bites vb. dep. st. 5. Bitas. bjér st. vb. 1. Bära. bjud st. vb. G. Bjuda. bjälder f. sv. 2 Bjällra. bjärh f. st. 1. Björk. bjQn m. st. 1. Björn. blclist SV. vb. 1. 1) Blinka. 2) blckst tilT: uppbrusa af vrede. Uppl. blikksta : blinka, Helsingl. blägt : ögonlock. * blél- f. sv. 2. Braxenpanka, braxenblicka. biés (äfven biäsj sv. vb. 2. Blåsa. biindstikk f. sv. 2. Blindbock; ta biindstiMc: leka blindbock. biister sv. vb. 1. Hvissla. Ordet har motsvarigheter (blistra, blistär) i norrl. Idsni. samt de svenska munarterna i Finland (allmänt) och Estland. 173 hlolot julj. Oniåttligt stor, otymplig. hlöä m. och n. (utan pl.) Illod. himmn f. sv. 2. Blomma. hiä adj. iilå. hiås sv. vb. 2. se hi('.<;. *hint sv. vb. 1. Töa, t. ex. hr a hlola hciJc IiLsnn viliin. hlöif n. st. 3. Sås, oftast potatissås; i Lappfjärd hiälf. Möten sv, vb. 1. Blötna. llod sv. vb, 2. Blöda. hlot adj. Blöt, hlötgiimm f. sv. 2. Moget lijortioii; ordet torde mest nytjas i Korsnäs. hofäi m. st. 1. Olydig och envis mämiiska; nytjas företrä- desvis i Lappfjärd. Högsv. bt(ffel. holji adj. Vattensjuk (i synnerhet om jord). Östergötl. buljen, Viistergötl. hulgig : utsväld, fsv. huhjhin, iii. bolginn itl. holm SV. vb. 1. 1) Uppspärra ögonen, se stint och öfvermo- digt. 2) Vid tobaksrökning utblåsa mycken rök, bolma. horju sv. vb, 1. Svigta, böja sig under någon tyngd. hasar m. st. 2. Fuskare, jfr vb. hås. hosot adj. Vårdslös, slamsig. hosot adj. Kväfvande het, kvalmig. Mora i Dalaruc håså vb. ii. Ilctta, värma. haft ad v. Bort. hö sv. vb. 3, Bo, ho n, st. 3. Bo. hkl f, st. 1, Bod. höll f. sv. 2. (nytjas vanl. l)lott i bestämd form hödun) Vöv- säljerska i en bod. 174 hog m. st. 1. Bog. hoh, pl. hoker f. st. 2. Bok. hol n. st. 3. Bord. brant upp se vb. refl. sv. 1. Komma sig före, repa sig, till- friskna. hrå adj. o. adv. Bra. ^hråk [åv] sv. vb. 1. Brista. * bräs f. sv. 2. Brasa. brcid adj. Bred. brelv n. st. 3. Bref. breiver adv. o. prep. Bredvid. brest sv. vb. 1. 1) Sprätta, rifva upp. 2) Brista, brej)lcm n. st. 3. Slädtäcke (Korsnäs). Öfie Fryksd. i Värml. hrezzel {z uttal. = ;5): rya. (Egentl. bredsel, af vb. breda.) bré n. st. 3. Bräde. brinn st. vb. 4. Brinna. broJmst f. sv. 2. Brådska, hast; talesätt: i broliashm: i stör- sta hast. Ilelsingl. brahast o. bråkast i talesättet i bråhasle 1. i bråka- ste: i största hast, strax. bronn m. st. 1. Brunn. bro, pl. brönar f. st. 1. 1) Bro. 2) Förstugutrappa. bror, pl. bröder m. anom. Broder. brngom m. st. 1. Brudgum. bråd f. st. 1. Brud. bruk sv. vb. 1. Bruka; brnli stjinne: taga kötthinnorna från skinn. bruk n. st. 3. Bruk. brun adj. Brun. bryyg sv. vb. 2. Brygga; talesätt: brygg yndji: klaga på. 175 hrygg f. sv. 2. Brygga. hrynt m. st. 1. Backliympel. Jfr högsv. hrant sbst. o. adj. hryntot adj. Backig. Iryt st. vb. G. Bryta. hråd sv. vb. 2. Syfta 1. häntyda på, t. ex. han hråder op hc dom l&g. Jfr högsv. före-6rrt. hrås vb. dep, sv. 3. Slägtas, brus, t. ex. han hrus op fddrhi me hittje svirase (med detta liderliga lefverne). ^hråt sv. vb. 1. Skäkta (lin 1. hampa). Nyl. brota (o — kort «); Götamalen hråta, t. ex. hråla to (d. ä. ull). (RIETZ). *brät m. sv. 1. Snufva och hosta, fluss. Nyl. brota, huvuhrota. *brcU m. st. 1. Bråte. *l)rfU n. st. 3. Bränning, brott. hrimn' sv. vb. 2. Bränna; talesätt: bränn' upp pleiven: iöv- tala sig. I Ilelsingl. fins samma talesätt med samma mening. brän'n'eri n. st. 3. Bränn eri. *brän'n'yrés n. st. 3. Epilobium angustifolium. bröst n. st. 3. Bröst. brötein m. st. 1. Brödspett. Högsv. ten; fu. teinn: Icäpp, spett. bro n. st. 3. Bröd. bujin adj. Böjd. btdder sv. vb. 1. Bullra. hulT m, st. 1. Dumhufvud, t. ex. he ydr int i bulTin hans. Fsv. bulli, fn. bolli: riuult dryckeskärl, skäl, jfr nysv. huf- widi-skål. bulTrot adj. Grof, bastant, tjock. 17G hund, pl. händer m. st. 2. Bonde. huTili sv. vb. 1. Kasta, slå. lupU sv. vi). 1. Bulta. * httfi f. sv. 2. Korgbotten af pärtov med handtag al" vidjor, på hvilken bö bäres från ladan till fähuset. Nonl. kisni. Imga, hugu, håg%i: korg af vidjor att bära hö, ved o. d. med; Imga Österg. Sraäl., Närike. htikfaWi adj. Utsvulten, tom. Mi f. sv. 2. Bula. hus sv. vb. 1. Rusa. Bttsa i Näriko, SödernianL, Smaland. hus adv. Bus, burdus. hydi st. vb. 1. Bedja. htj(/(j sv. vb. 2. 1) Bygga. 2) Bota, reparera. hi/ri sv. vb. 1. Börja. hl/ m. st. 1. By. hl/ m. sv. 1. Främling, främmande (i barnspråk). Nyl. o. Åbolilu b)'a. (Ordet nj^tjas allestädes blott af odi till barn). hi/ravi f. SV. 2. se ravi hl/t sv. vb. 2. 1) Byta. 2) Dela, lägga i lotter, t. ex. hi/t ost in: dela osten. Fsv. o. Gotl. byta: fördela. hå konj. Både. *håd n. st. 3. Bud, budskap. häd pron. Båda. läel m. st. 2. Böld. hån n. st. 3. Barn. Ordet återfins äfven i norrl. Idsm., Nyland o. Estland; lika- så adj. bånot (följ. ord). hdnot adj. Hafvande (om kvinna). han sv. vb. 1. Bulna. 177 *?>«>• sv. vb. 1. Bona. * hår m. st. 1. Borr. *hås SY. vb. 1. Fuska, vara vårdslös. Återfins i norska landsmål. *hus n. st. 3. Boss. bås n. st. 3. Bås. båt m. st. 1. Båt. bäkk m. st. 1. Bäck. bäli sv. vb. 1. Böla, skrika af full hals. Fsv. bcelia, fu. belja id. hänsh sv. vb. 1. Af fåfänga härma de bildades uttal. Helsiugl., Uppl., Gotl. bätiskas o. bänska. I andra österbott- niska dialekter, i Nyland o. Åbo län danska. bärjJc m. st. 1. Bänk. bärg n. st. 3. Bärg. bärg se vb. refl. sv. 1. 1) Vara tillräckligt. 2) Slå sig ut. 3) Bete sig. Likaså i Nyland ocli i norrländska dialekter. bäss m. st 1. Bässe, gumse. bäjjlt n. st. 3. Bälte. bäter, bäst komp. o. superi, af göd adj. eller vcei adv. hö/iklot adj. Ostadig på benen (i Lappfjärd bäkkiot). Bäkklot: ovig, bäkhlä: göra ngt otympligt (Ångermani.). Jfr Nyl. ligg me bäkklana (= benen) i väddre. bökspån m. st. 1. Spade, hvarmed bröd handteras vid grädd- ning. Ang. ö-ljudet i sammansättningens förra led se min afhandl. öfver Närpesmålet s. 39 noten. böhäi sv. vb. 1. Falla (i Lappfjärd holdll). bölås m. st. 1. Ås under stugtaket. Egentl. börd- ås d. ä. ås, som uppbär ngt. IIos Rietz orätt angifvet som pluralc tantum. 12 178 höll! f. SV. 2. 1) Bo, näste t. ex. jeitiijgs-bölT: getingbo. 2) Mage. I Nyl. jeitirjgsböllu, -pölbi o. -jfylhi; jfi' tii. bHUr: kula, båll. böss f. SV. 2. Bössa. hönJc sv. vb. 1. Böka. löiil sv. vb. 1. se häii. h0g sv. vb. 2. Böja. b0k sv. vb. 2. Byka, tvätta kläder. b0Jc n. st. 3. Byke, pack. * boi f. sv. 2. Börda. hon sv. vb. 1. Bedja (transit.), framföra böner (inträns.). Böna : bedja (Södermani.), fria (Uppl.), fa. boena : bedja. b0n f. sv. 2. Bön. &0r, pret. böda, supin. bot 1. böda sv. vb. 2 o. 1. Böra. b0r m. st, 1. God vind (isht för väderkvarnarnas behof, jfr Jvvcenbor). Fsv. byr o. bör, fn. tj/rr. Ordet fortlefver i flere landsmål, i synnerhet norrländska. D. dadd m. st. 1. Fader, pappa. Återfins i de flesta landsmål i Sverige samt Nylands, Öster- bottens ocli Estlands svenska munarter, vaiiligast i best. form. daii sv. vb. 1. Slå till. Skåne o. Blekinge dalja. Fins äfveu i norska landsmål. damblés f. sv. 2. Vanna. Se blés och jfr högsv. bläster. Danel nom. propr. Daniel. dasis m. st. 1. Obetänksam och vårdslös människa. Nyl. dasoger, jfr fn. dasast: blifva matt, dasimi: lätjefull. *dd m. st. 1. Dag. dänib n. st. 3. (utan plur.) Dam. 179 (Urig sv. vb. 2. Däiiga, vårdslöst kasta; dérifi ur: slå sädes- kärfvarne mot väggen i riau, livarigenom den tyngsta säden faller ur axet, innan kärfvarne insändas i logen. dévin adj. Däfven, fuktig. di, ti 1. tom. f. dor, tor 1. tår, n. di, ti, tei 1. tom, pron. plur. De. di sv. vb. 3. Di. diM n. st. 3. Dike. divel sv. vb. 1. Tvista, munlmggas. Nonl. Idsmål divla, divla: tvista, i sydligare diall. i Sverige samt i Nyland: svärja; också dyvla. doggli adj., komp. välkan, sup. välkast: Duglig, tjänlig, god. dokot adj. Ovig, klumpig, jfr dåJc. domdér sv. vb. 1. Skrika, svärja, föra oljud. Återfins i de flesta svenska Idsmål och härledes (af Rietz) fi'ån lat. dominari. donsi adj. Dåsig, trött (Lappfjärd). dor pron. se di. dori n. st. 2. Busksnår, bråte (i Lappfjärd dyri)-, se afh. s. 130 anm. Norrl. Idsmål dårg : granris o. kollektift dörj, dörje : ris (i Angermanl.). dorm sv. vb. 1. Larma. Helsingl. o. Uppl. dorma, S. Gotland dorrmä id. dönirjgar m. st. 1. (sing. obr.) Don, redskap. döter, pl. dotror f. anom. Dotter. drajiJj i. sv. 2. Lång osammanhängande berättelse, ramsa. * drag st. vb. 3. Draga. * drag n. st. 3. Drag, fiskdrag. dreliJi st. vb. 4. Dricka. drérjg m. st. 1. Dräng. 180 drimn sv. vb. 1. Smälta (säges i synnerhet om salt, lagdt på kött 1. fisk). Norib. o. Västerb. drämn, Ångermani. o. Medelp. dremnä id., fn. drafna : upplösas. driv st. vb. 5. Drifva, drompip f. sv. 2. Säckpipa (vanl. af själhundsmage). Drummpipa i Estlands-svenskan eul. Rietz, hvilket ord till formen säkert är orätt återgifvet. I Närike betyder drnmm en stor säck. drontot adj. Tung, lat, trög (Lappfjärd). Södermani. drunt: ohyfsad karl, Östergötl. drunta: lunsig kvinna, druntig : trög, ovig (Ydre b.). drynt m. st. 1. se brynt. Det förra nytjas mest i Lappfjärd. drypU sv. vb. L Vara långsam. Jfr högsv. drul sbst. o, drulig adj. (Sv. Akad. Ordl.). dryg adj. 1) Ansenlig, rymlig, tung. 2) Långsam, senfärdig; talesätt: ha dryU: icke trifvas. dryp st. vb. 6. Drypa. ^ dråp m. sv. 1. Droppe. ^ dras m. sv. L Hög (af säd o. dyl.). Vanligt i de flesta svenska Idsmål, äfven i Finland. dräj sv. vb. 1. Vrida, vända. dröft sv. vb. 1. Rengöra säd med tillhjälp af dröftim. dröft f. sv. 2. Redskap, hvarmed säd ränsas. dröj sv. vb. 2. Dröja. dröpäi sv. vb. 1. Drypa, rinna. Nytjas blott för att beteckna vattnets drypande ur munnen på idislande djur. Jfr fsv. drypil, västgöt, o. hall. dröiJel : tungspen. Fsv. drypja : idisla; ordet kvarlefver (ss. dryjyct, dröpja, drövja) i många lands- mål. I Ydre i Östergötl. dröppla. drövvlirjg ra. st. 1. Lat, vårdslös människa (i Lappfjärd dröv- äl m. st. 1.). Jfr dalska dravla: uppföra sig dåraktigt och hiigfärdigt. 181 dröväi sv. vb. 1. Söla, dröja. dröm sv. vb. 2. Drömma. dröm m. st. 1. Dröm. drön sv. vb. 1. Rama. Fn. drynja : böla svagt; ordet lefver i en mängd landsmål. diimh adj. Döfstum. I Västerbotten, Medelpad, Dalarne o. Blekinge har ordet samma bet. som i Närpes ; fsv. dmnbi sbst. eu stum människa. dufjJc sv. vb. 1. Duuka. duvik f. sv. 2. Svicka. Plattyskt lånord, som under skiftande, men snarlika former förekommer i många Idsmål i Sverige o. Finland. dt'(h m. st. 1. Duk. dnr sv. vb. 1. Stå bi, vara. I Vasa läns nordl. svenska socknar där, Ilelsingl, o. Värml. dura, Medelpad durerä, jfr lat. durare, ty. dauern. dyrign \\. st. 3. Dygn. * dåg sv. vb. 1. Duga. *f?å/t [i] sv. vb. 1. Slå timgt. dåll adj., komp. näggcm 1. sämler, sup. näggast 1. sämst: Dålig; ex. tjuvin jc näggan än dr, mm alT näggast je fänin. * dån sv. vb. 1. Dåna, dundra. döi sv. vb. 2. Dö. döli sv. vb. 1. Dölja. dörgrepan n. st. 3. Dörrhandtag. döiiskot adj. Dåsig, hängsjuk. dötw adj. Döf. dom sv. vb. 2. Dömma. d02) sv. vb. 2. Döpa. *c?0r f. st. 1. Dörr. 182 dos 1. döus i. sv. 2. Höstack, uppkastad mot yttre väggen af en lada. Fsv. dys : stack af säd. I Skåne, Östergötl., Dalaiue, Närike återfinnes dösse: stack af halm 1. hö, i Vörå s:n i Österbotten dos. Fn. dys: höf(, grafhög, dan. dysse. E. c pron. se hem. e art. se in. eäan, i. edtin, n. edat, pl. eder, pron. Eder. eiJistokh m. st. 1. Ekstock. eim vb. imp. sv. 1. Flamma; hc eimar sägs om den blåak- tiga låga, som flammar framför öppningen af en het ugn. Jfr fn. einii o eiwr: varm ånga, eld. Enl. Rietz skall det impersonela vb. hä eimar: det Ijungar, finnas i Pargas s:n i Åbo län (han förlägger den oftast i sin ordbok med orätt till Nyland). ein i. st. 1. En. ein räkn. se én. einhéndot adj. Envis, oefterrättlig, t. ex. in einbéndot göut. Närike enhändt, fsv. enhcendher, enbcEndogher^ni hända: böja). einirig m. st. 1. Någon ensam, t. ex.: ha et få na silTor i näten? Svar: nain einirjg ha an sitt. eis sv. vb. 1. 1) Smeka. 2) Uppmuntra. eisme adj. Ensam. eistas vb. dep. sv. 1. Svärja. I östra Nyland förekommer ock ordet eistas, men med bet. envisas. eitjin adj. Ifrig. Jfr Pargas eiklin, Lappträsk i Nyland eiljiyer, Helsingl. ikjen, iken, fsv. idken: flitig, trägen. ejin adj. Egen. 183 ekon m. st. 1. Ekorre. Nyl. ikörn, Dal. aikon, Blek. iköne', fii. ikorni, fsv. ikurni, ykorni, ekorni. cl 1. elo kouj. Eller. elft räkn. Elfte. elv räkn. Elfva. elvrér sv. vb. 1. Svärja. en art. se in. ender konj. Antingen; jfr annaliolt. er]k f. sv. 2. Enka. erjkom atlv. Enkom, utmärkt, särdeles. et pron. Du; se afh. s. 145 anm. 1. ett räkn. se én. ett konj. Emedan, eftersom. ett prep. Efter. ettsom konj. se ett. É. e7df m. st. 1. Eld. én, f. ein, n. eff, räkn. En, ett. énd m. sv. 1. Ande. enda adv. Ända. ^'j^r/ n. st. 3. Äng. ériger f. st. 2. Anger, mask som uppkommer i as. Érl' nom. propr. Erik. F. fall st. vb. 2. Falla. fanjen indekl. sbst. förekommer blott i talesättet lui 1. få fanjen, hvilket begagnas om hästar, som hafva magref. I Västerbotten /a«^; bnkief. magplågor hos hästar, äfvenså i Norge (åasen /ang het. 6 b.). 184 fasin st. m. (saknar obest. form och pluralis): Busen. Så ock i Pärnå i Nyland, jtV fasakus i Kronoby i Öster- botten. fassna indekl. st. n. Hudsjukdom, och äfven annan sjukdom, som tros härröra utifrån och tillskyndas af onda makter. fast konj. Fastän, ehuru. fask adj. Falsk. fass m. st. 1. (utan plur.): Farfar. fass i. sv. 2. (utan plur.): Farmor. fatan n. st. 3. Handtag (på grytor o. dyl.), Fins ock i Vasa läns norra svenska sockneraål, i de norrl. munarterna, i Dalarne och Eoslagen. fatas vb. dep. sv. 1. Fattas. fäder 1. /"«>", plur. fceder 1. féäcr m. anom. Fader. fåld m. st. 1. Fåll. fåli adj. Farlig. fåli adv. Ofantligt, omåttligt, t. ex. fåli stör åp se: mäkta storm o dig. * fdi sv. vb. 1. Försumma sitt arbete för lek och skämt. Adj. fal i bet. ledig, sysslolös fias i dalskan. * fän, best. form fänin st. m. (utan plur.): Fan. *fdr st. vb. 3. Fara; nytjas stundom pleonastiskt utan nå- gon särskild betydelse, t. ex. han far o döir: han dör, han far o super: han super, he får o vål ilaM: det an- tager en elak art. fåsinas adv. Vidunderligt, fasligt. Kanske af fsv. fasi .- fasa ; jfr ösinas. fåt n. st. 3. Fat. fdty n. st. 3. Fartyg. feil n. st. 3. Fel, lyte. feit adj. Fet. 185 fejin julj. Glad. Fsv. fceghin, fii, /e• .- flyktigliet, lättsiime (ilallaml). fiorr m. st. 1. Envis och liittfram människa (Lappfjärd). * flottmås m. sv. 1. Kärr, jfr fly. Smns, ?d fiott (ai /lita) och m/is: mosse. flurr n. st. 3. Veckad, uppstående tygrerasa framtill på kvin- nomössa. Jfr kanske Helsingl. adj. flnrug: okammad, med yfvigt här flå f. SV. 2. Fluga. flytt sv. vb. 1. Flytta. fly sv. vb. 3. Fly. fly n. st. 3. se flottmås. flyg st. vb. 6. Flyga. flyt st. vb. 6. Flyta. flå sv. vb. 3. Flå. * flåg n. st. 3. Fjäsk (Lappfjärd), jfr flogot. flöit n. st. 3. Flöte. flöitan n. st. 3. Det trä, som från hvardera sidan samman- håller fjättrarne på en släde fnurr fåv] sv. vb. L I vredesmod hasta bort. Fnurra å stad : under missnöjda åtbörder hastigt aflägsna sig (Smal., Blek.). fnurrot adj. Stött, ledsen, t. ex. hun vull fnurrot o jé. fogäl m. st. 1. Fogel. följas vb. dep. sv. 2. Följas. folk n. st. 3. Folk, människor. foss m. st. 1. Fors. fosstu f. sv. 2. Förstuga. föror f. sv. 2. (utan sing.): Åthäfvor. Andra former af ordet (sg. fora, fola, for o. fol, pl. föror, foior, forar, foler) finnas i andra landsmål. 188 fosiu adj. Snäll, rask i arbete. Västeib. fus: ifrig, Helsingl. fos: fljärf, dristig. Yn. fuss: begärlig efter. Jfr liögsv. framfus, vid sidan hvaraf äfven före- kommer framfusen. fot, pl. f&ter m. st. 2. Fot. fot adv. Fort. framfö 1. frammanfö prep. Framför. framm adv. Fram. framm-möt prep. 1 jämförelse med, t. ex. kva jc karrdusiu- hatjin framm-möt sigdian (cigarrerna)! frass m. st. 1. Hankatt, Norrb., Jämtl. fress, Helsiugl., Medelp. fräs, Västerb. /res, Angermanl. fresse, fn. fress id. I Österbottens svenska socknar är frass allmänt. (Rietz upptager orätt öb. fräss). * frak adj. Ansenlig, t. ex. fräk hetan: ett ansenligt stycke (väg). Frak, frakk iörekommcr såväl i norrländska Idsmål som i några sydsvenska diall. i bet. god, rask, duglig, stark. Jfr fu. frehr^ som (jämte bet. begärlig) äfven utmärker stor. frdkiit adv. Ansenligt. freist sv. vb. 1. Fresta, försöka. />•/ sv. vb. 1. Fria. fri adj. Fri. frida m. st. 1. Fredag. frisk, n. friskt 1. frikst adj. Frisk. friskmdt st. m. (utan pl.): Färsk (icke saltig) mat. frishm f. sv. 2. (utan obestämd form och pl.): Regn, snö och i allmh. alt sött vatten, som rinner till hafs. fru, pl. fmnar f. st. 1. Fru. frys st. vb. 6. Frysa. '^ fråg sv. vb. 1. Fråga. från prep. Från. 189 frähiot adj. Fräknig. fränibei\ främst adj. komp. o. superi. Främre, främst, fr<^g sv. vb. 1. se frårj. fröi n. st. 3. Frö. fröudot adj. Frodig, fet, blomstrande. Västerb., Vasa läns noidl. svenska socknar, Nyland. Motsva- rande subst. /ro, fröu, frua finnas i ITclsingl.. Jämtl., Medelpad. frm adj. Skör, spröd. ful adv. Väl, troligen, t. ex. he vål ful. ftilansMp f. st. 2. Förmåga att färdas till fots. fuH: adj. Full. furfk sv. vb. 1. Slå hastigt (Lappfjärd). ful adj. Ful. fyHH sv. vb. 2. Fylla. fijUJ: f. sv. 2. Fylla. fyri adv. o. prep. Före. fy 1. fy vale interj. Fy. fyr räkn. Fyra. få st. vb. 2. Få. * får f. st. 1. Fåra. får n. st. 3. Får. falas vb. dep. sv. 1. Färdas. fälot adj. Felfri till kroppen. fälT f. sv. 2. Gång; nytjas veterligen blott i sammanställnin- gen fleirade fälTor. färg f. sv. 2. Färg. fö prep. För. iörapp se vb. refl. sv. 1. Förhasta sig. förlagd adj. Oförmögen, i obestånd, t. ex. förlagd i beinen. förlikes vb. dep. sv. 2. Förlikas. förr, föst adj. komp. o. superi. Förr, först. 190 förvdldar 1. förvaltar m. st. 2. Gärningsman, förvållare (Lapp- fjärd). förvår sv. vb. 1. Varna. förårast adv. För två år sedan. föran konj. Förr än. föst räkn. o. adv. Först. fösvin'n' st. vb. 4. Försvinna. fötti räkn. Fyratio. f&d sv. vb. 2. Föda. foli adj. Förlig. */b/ n. st. 3. Fåle. /or, pret. /0^, supin. fot sv. vb. 2. Föra. far u. st. 3. (utan pl.): Före. for adj. Rask. forlotan n. st. 3. Förhänge i den väggfasta sängen, vanligen af brokigt, tjokt tyg. a. gafd ra. st. 1. Gaffel. (/ald adj. Ofruktsam (mest om kor). (/ar](/ f. sv. 2. Gång (näml. vicis). garv adj. Djärf. Västerb., Ångeimanl, Medelpad, Nykarleby s:n i Vasa län. Fsv. gar: färdig, jfr Rydqvist: Sv. Spr. L. bd. II s. 412. ga^lt m. st. 1. Galt. gä st. vb. 2. Gå; talesätt: gä i hrakim: tappa, lida under- gång; gd i gu fö: gå i borgen för; gå mé: förgås, stryka med. Gåhrel nom. propr, Gabriel. gånihäi, n. ganiat adj. Gammal. gårig st. m. (utan pl.): Gång (näml. itus). 191 gåväl m. st. 1. Gafvel. (jlåd f. sv. 2. Öppen fläck i vassa, is o. dyl. (jldd adj. 1) Glad. 2) Blank, t. ex. he räjua, so hc sto alt (jiatf. giécl sv. vb. 2. Glädja. * giém sv. vb. 1. Glimma. gioter vb. imp. sv. 1. Slaska; he glottrar: det slaskar d. v. s. regnar och snögar tillika. Likaså i Vörå s:n i Vtisa län. Beslägtadt är kanske adj. glåddrig : fyld med vattendränkt snö (Södermanland). gii(gg m, st. 1. Glugg. giidjlc n. st. 3. Eykte. gländ sv. vb. 2. Upplifvas, å nyo tändas upp. Jfr dalska gUna upp: uppklarna. giöit sv. vb. 1. Vada. Nyland, Närike, Södermanland, Uppland glota, Västerbotten glöSt: röra i vatten. glod st. f. (utan pl.) Glöd. gimi sv. vb. 2. Glömma. gohh m. st. 1. Gubbe. golv n. st. 3. Golf. gomm f. sv. 2. Gumma. gorm sv. vb. 1. Föra oljud. gorot adj. Smutsig, jft* går. god adj., komp. häter, superi, häst: God. grahh sv. vb. 1. Gripa snålt och oblygt uti. * grahhndv m. sv. 1. Grabbnäfve, t. ex. ta me grahhnavan. gran'n' adj. 1) Fin, t. ex. grant gån: fint garn. 2) Vacker. gräv f. st. 1. Graf. greiv f. st. 1. Skinnflisa, som skiljer sig från talg, då den smältes. Grefvar pl tant. kvarlefvor af smält talg förekommer enl. RiETz i svenska riksspråket (uppt. ej i Sv. Akad. Ordl. ej häl- 192 ler lios Dalin). I danskan grever pl. tant. id. I Västerbotten fins ordet (likasom i Närpcs och Replot) i ental grev, men är maskulint. gresti adj. Gles. I Nyland, norrländska Idsmäl, Dalarne, Uppland fins grist, grest i bet. gles, äfven gisten (om kärl). I Vasa läns norra svenska socknar grlstin. * (jrén i. st. 1. Gran. * grés n. st. 3. Gräs. Gret nom. propr. Margareta. grim f. sv. 2. Grimma. grip st. vb. 5. Gripa. grond n. st. 3. Grund. gr ond adj. Grund. gröp, pl. graper f. st. 2. Grop. grov adj. Grof. gråt se vb. refl. sv. 1. Åta något litet före den egentliga måltiden, se följ. ord. grnt i. sv. 2. (utan pl.): Näring, födoämne. Detta ord, som i Västerb. o. Angermaul. bet. smula, jfr Närp. litin- grutin, i sydl. Sverige småsten, grus, och är besl. med högsv, gryt o. gryta, har i Österb. o. Nyl. (trol. från det ursprungl. en bit mat) öfvergått till att uteslutande betyda mat näring, t. o. m. must, styrka, t. ex. ha ä irjgon gruto i spannmål- en i år d. v. s. bränvinet är svagt (Nyland). gruv f. sv. 2. Det rum i spiseln, som är framför bakugnen, vanligen en plats för grytor. Återtins under formerna gruva, grua, grova, gräua i de flesta landsmål i Sverige, i österbottniskan och estländska svenskan. grynt sv. vb. 1. Grymta. gryn vb. impers. sv. 1. Dagas. gryn n. st. 3. Gryn. gryt i. sv. 2. Gryta. 193 gråt st. vi). 2. Gråta. gräft sv. vb. 1. Gräfta, uppliacka jord med gräft f. sv. 2. Gräfta, jordliacka. grän'n' sv. vb. 2. Skräda, vara kinkig i afs, å maten. Jfr liögsv. matgrann samt östcrgötl. o. närik. grannuten, grobb f. sv. 2. Flicka. Norrbotten gräbhe, Öland gräb, Skilnc, Halland, Blekinge, Småland grähha 1 gröhba : piga, flicka. gröit m. st. 1. Gröt. gröum sv. vb. 1. 1) Grumlas. 2) Eifva upp gammalt groll. gröumof adj. Grumlig. gum}) sv, vb. 1. Springa ovigt och tungt, guppa. gi(l adj. Gul; se afh. sid. 8 anm. 1. gal m. st. 1. Gård. gån n. st. 3. Garn. * går n. st. 3. (utan pl): Smuts, träck. Fsv. o. fn. gor; ordet kvarlefver under skiftande former i landsmålen. gås f. st. 1. Gås. * gåt bv. vb. 1. Nödgas, vara tvungen, t. ex. götar an, so viW an. gåt f. sv. 2. Rolig historia, anekdot, skvaller. * gåv sv. vb. 1. Dunsta. I Vörå s:n i Österb. goca, Helsingl. gztca, gova, Västerb. gituv: unga, dunsta. * gåv m. sv. 1. Dunst, ånga, t. ex. sann väi an pläga äv hare govan: här blir man full bara af ångan. Helsingl. guv, guca. Ångermani., Västerb. guce, gåva, fn. gufa id. gäiin adj. Galen, m. st. 1. Gök. 13 194 (jöul n. st. 3. Tok. I Västerbotten nytjas gUud: tok, göudul: tokig, fjollig. Det västerb. d skulle då motsvara I (på samma sätt som i t. ex. vbtn. boö : „bolen af en skjorta" Unandek). Jfr fn gaul o. gmiö. I Vasa läns nordliga svenska socknar göxilu adj. galen, göufas: skämta, göulri: raljeri. göidot adj. Tokig. göut m. st. 1. Tjurskalle, envis människa. Pargas i Abo län g!jut: slyngel. H. haäd m. st. 1. 1) Grytkrok. 2) Grytöra. I uorrl. landsmål hadd, i sydsvenska hadda. fu. hadda id. hdlikels f. st. 2. Hackelse. halg adj. Hal. halm st. m. (utan pl.): Halm. halvfläjin adj. Bortfuskad, halfgjord. lial'l'im n. st. 3. Hallon. haniar m. st. 1. Hammare. hamn f. st. 1. Hamn. hmt 1. an, f. hun 1. un, n. ha 1. c, pron. Han, hon det. han 1. an pron. Man. hände, t hiindc, n. hcdc, pron. Denne, denna, detta; den där, det där. handenar pron. se hände, hansk [omm] sv. vb. 1. Fara hårdhändt fram. haiipiot adj. Vårdslös, fjäskig. Nyl. happloger, hopi^loger, hajjpsoger, jfr Gotl. hap2>sug, högsv. ha/sig. håras vb. dep. sv. 1. Stelna, styfna. harmas vb. dep. sv. 1. Harmas. haéts m. st. 1. Hals. 195 hav 1. h('t vb. aiiom. Halva; tales. liav åt: varna, förvarna. */i«7t; m. sv. 1. Hake. Mld st. vb. 2. Hålla; talesätt: hdUl i laij: hafva olofligt um- gänge, Mld suggun i ora: uppskjuta ngt dag från dag. hdld n. st. 3. Håll, stygn. *Jidm [ett] sv. vb. 1. Efterapa, härma. I Kronoby s:n i Osteib. hanta ett id. Hclsingl. hamla etle: söka att likna. "^hån m. sv. 1. Hane. händ, pl. händer f. st. 2. Hand; talesätt: ha Udand händ: vara slösaktig. Hans nom. propr. Johannes. *hät sv. vb. 1. Hata. hat st. n. (utan plur.): Hat. hav n. st. 3. Haf. he pron. se han och hin. he konj. Att (framför verbum tinitum). Hedd nom. propr. Hedvig. hede pron. se hände, hdl adj. Hel. heim n. st. 3. Hem. heim adv. Hem. heiman n. st. 3. Hemman. hmnan adv. Hemifrån. hemkomst st. f. (utan pl.); Hemkomst. hchnli adj. Henunastadd, husvarm. heimv0r adv. Hemma. (Eg. hemma-vid.) hett sv. vb. 2. Heta. heit adj. Het. hejj intcrj. Hej. //<7./; f. sv. 2. (utan pl.): Hicka. 196 hcJs f. sv. 2. (utan pl.): Hälsa. hcmt sv. vb. 1. Hämta. hen pron. se hin. Hettj (äfven HäkJc) nom. propr. Henrik; jfr fin. HcMi *hér m. sv. 1. Hare. hév sv. vb. 1. Lyfta, lägga; hév från se: lilgga ifrån sig. Enl. RiETz tyckes vb. häva i några norrl. orter hafva lik- nande betydelse. héväi m. st. 1. Bår, hvarmed hö bäres in i ladan. Helsingl. hävel id. hiksf SV. vb. 1. Jubla, skrika af öfvermod. I Vörå i Österb. Mkst: ropa. himel m. st. 1. Himmel. hin, i. hen, n. he, pron. Den, det; se afh. sid. 147. hmä sv. vb. 1. Hinna. Hindrik nom. propr. Henrik. hisin, f. hisiin, n. hittje, pron. Denne, denna, detta; den här, det här; se afh. sid. 148. hisinar pron. se hism. hiss interj. Utrop af glädje, munterhet. Jfr fiu. interj. hihh! livaraf dansarsekten i norra Finland fått binamnet hihhuliter. hittje pron. se hisin. hit adv. Hit. ho(/as vb. dep. sv. 1. Hafva lust 1. begär. Västerb. hogiis, Jämtl., Angermanl. högas id. holcs SV. vb. 1. Komma i håg. Fsv. ocli fn. hiKjsa: tänka, Icfvor i en mängd landsmål under formerna hogsa, hwjsa, hoska, huska betydande (likasom Närpes- ordet) komma i båg ; dan. huske id. hoJd n. st. 3. Håll, afstånd. hoie, hoi(i, hol«?;c;2.- draga öronen bakåt (om arga hästar). Likaså i nyländskan. Mm n. st. 3. (utan pl.): Lugn. lus. pl. löss, f. anom. Lus. * luv f. sv. 2. Mössa. 215 lyssm 1. lysm vb. imp. sv. 1. Lysti, flamma (om noiisken), lie lyssmar. lyssman n. st. 3. (pl. obr.): Norrsken. Helsiugl. hjsma: Ijiisraiul, Viisterb. lyssn: uoirsken. Diihuiie lysur, Jämtl., Härjedal. lyse icl. ly SV. vb. 1. Lindrigt värma, ljumma. Helsiugl. (Bjiurikors s:n), Dalanie (Mora s:u) lya, Västerb. ly: iqjpviirma, fn. AZy/a. lyin adj. Ljum. Kronoby s:u i Österb. lujjin, i nonl. landsmål i^, fn. A^yr id. hjn vb. imp. sv. L Lugna; he lynar: det lugnar (om vädret). Fn. lygna; åteifius under formerna Iv^na, lyna, lygna i flere svenska landsmål både i Finland ocli Sverige. lys sv. vb. 2. Lysa. * låg m. sv. L Lage. låg f. sv. 2. Vindfälle. Fn. läg ; allmänt i landsmålen. låg adj. Låg. "^låk n. st. 3. Lock. *låm m. st. 1. Skaft. Fn. hlumr : Landtag på en åra. Lcfver under formerna lumm, lomm i uorrl. landsmål, Nyland o. Södermanland. lån sv. vb. 1. Låna. km n. st. 3. Lån; talesätt: läne gar heim léaud: lånet åter- betalas i knappaste mån. lån adj. Luden; län i Jiöve: okammad. Angermanl., Västergötl. loen, Skåne löen, i norska landsmål läen, leen, lauen, fsv. lopin, ludhin, fn. loöinn. lät st. vb. 2. Låta, ljuda. lägg, pret. låg, supiu. laht, sv. vb. 2. Lägga. lägg m. st. 1. Lägg. läggs vb. dep. anom. (se afh. s. 123): Lägga sig. 216 lämln adj. Om i kroppen efter tungt arbete. Aii^airiuiinl. lammen, lammen : öm i Itjiniaanie (efter gående, ridiiint,'), Västerb. lammen id. läinn 1. lömn sv. vb. 1. 1) Lämna. 2) Kvarblifva, kvar- stanna; tales. länub (dt: blifva efter. läns sv. vb. I. Länsa, tömma. t. ex. puwljin je länsa: bör- sen är tom. lärigs adv. Långs. lärik m. st. 1. Länk. lässn sv. vb. 1. Ledsna. lätt [åv] vb. imp. sv. L Aftaga, minska; he Jättar äv: det klarnar. Svenska landsmål (både i Finland och Sverige) allm. lätta v. n. hålla upp, upphöra, blifva lindrigare (om väderlek). lätt adj. 1) Lätt. 2) Billig. Gotl. let: icke dyr, billig. Icer sv. vb. 2. Lära. löft f. sv. 2. Lykta; jfr afh. §§ 11,2 och 57. löipot adj. Småfjollig. Jfr Vöråmålets löipaktu: fjäskig. löis SV. vb. 2. 1) Lösa. 2) Betala med penningar hvad enl. lag borde erläggas in natura; köpa kontant. 3) Tjäna till, gagna, t. ex. kva löis he: hvartill tjänar det? Med löis 3 jfr västerbottu. Us 1. liis: hjälpa, förslå, ex. hä lis int: det hjälper ej (Rietz). löJiJc m. st. 1. Lök. löJih, best. form Jölxhiu, f. sv. 2. (utan plur.): Lycka, med- gång. lölik, best. form löttjun, f. sv. 2. Lycka, ögla. Fsv. lykkia, fn. lykkja. Älven i Helsinglands och Dalarnes munarter återfinnes ordet med aflednings-^. 217 lölit sv. vb. 1. Lykta, afshita, upphöra; talesätt: he e loktahc: det sker platt icke. Umin sv. vb. 1. se lämn. löutot adj. Våt, slaskig. Jfr Nyländskaris (jlntot (Pain;!), (iloitoger (LappträsK) tiicil samma betydelse som Narpfsorilot. ÄtVen ma jämföras vh. glöla, glööt, som förekommer i cii mängd landsmål och betyder: röra i vatten, åka uti en blöt och nästan bottenlös väg m. m. d. hxl sv. vb. 1. Lyfta upp ngt mycket tungt t. ex. ett hus. Jfr kanske fii. hlava: Uppstapla. Ang. e — a se afh. § 20, anm. 2. lod f. SV. 2. Stock 1. stäng, hvarmed man hdar. hp sv. vb. 2. Löpa. ?os adj. Lös. M. Magg nom. propr. Margaieta. 31ajj nom. propr. Maria. maU sv. vb. L Göra mall 1. modell; göra första utkastet till ngt. maUvii. st. L Älodell; tales. int maUin = int hiasfje, se ht ask. mann st. m. (plur. likaj: Man. marh m. st. 1. Mask. Formen vmrk är (jämte makk) allmän i svenska och norska landsmål, fsv. mark, fn. madkr. mark f. st. 2. Mark. 7nark n. st. 3. Märke. markna m. st. 1. Marknad. marr sv. vb. 1. 1) Smågräla. 2) Gräma sig (impersonelt), t. ex. ]ie marra i me. mast, pl. mäster, f. st. 2. ÄLast. maplt st. n. (utan plur.): Malt. Matt nom. propr. Mattias. 218 mager aclj. Mager. mål\. mår m. st. 1. Stenbuiiden och grusfylcl mark; mark, som för icke många mansåldrar till baka stått under vatten. Sannolikt luifva dessa två liknande, men alldeles skilda ord i uiålot sammanförts under gemensam betydelse ; åt minstone skil- jas i andra dialekter mal: groft grus och småstenar vid stran- den af haf, sjö eller å (Västerb., Närike — Skåne) och mar: kärr (Östergötl., Helsingl.), grund hafsvik (Nyland). mårig adj., komj). flei}\ superi, fiest: Mången. mät st. m. (utan pl.): Mat. 7ne prep. Med. medan konj. Medan, under det att. meir, mest, komp. o. superi, af mytji. meirles adv. Merendels. men'n\ f. min, n. mett, pl. min, pron. Min, mitt, mina. men' 71 1. men konj. Men. mesost m. st. 1. Mesost, ost kokad af vassla. me tnimant adv. Med pock, med buller och bång. Östergötl., Smal., Kalmar län trumant 1. tromant : trug, hot, tvång. mctt pron. se menn'. Milxli 1. Mittjcl nom. propr. Mikael. milan 1. milTau prep. Mellan. miläst adj. superi. Mellerst. miltanåt adv. se imilTanät. 7ninder, minst komp. o. superi, af litlu. mins vi), dep. sv. 2. Minnas. mitt adv. Midt. mittäst adj. superi. Midterst. 7mn pron. se mcn'71'. mjäW adj. Mjäll, fin, skär. mjöik st. f. (utan pl): Äljölk. 219 mjöiöJik 111. st. 1. Mjöldryga. *mJDi 11. st. 3. (utan pliir.): Mjöl. molk sv. vb. 1. Mjölka. Fsv. molka id. Kvailefvcr uudei- dnuiia form i Kronoby s:n i Österb., Västerb., Västergötl., Halland, Skåne. niuder 1. nwr, pl. niodror, f. aiioiu. Moder. möt prep. Mot. mötan n. st. 3. Form, livari prässas tegel, ost o. dyl., jfr sfömciH. Västerbotten, Närike mot: gjutform, Halland mod id. midd st. f. (utan plur.): Mull. middhvdd 1. middkmder m. st. 1. Mullvad. Vasa läns nordl. svenska socknar mullcådru (-vådro). nmsui st. m. (utan pl.): Masur. ■mus8 m, st. 1. Morfader. muss i. sv. 2. Mormoder. mår m. st. 1. Mur. mus, pl. möss, f. anom. Mus. mytji 1. mytjy adj. o. adv., komp. rneir, superi, mest: Myc- ken, mycket. mijtjy mindas adv. tales. Desto mindre. mfjl sv. vb. 1. Sammankrama snö till bållar. Ångermani. mylä: med kraft hoprulla. Jfr myl: liten hop- kramad båll 1. klimp Västerb., Jämtl., Helsingl., Västmanl.; fu. m^^ll: båll. mijhs vb. dep, sv. 1. Snöbållas. Dalarnc (Mora) snjomblas, Västmanl. snömylas. Jfr snömyl : snöbåll Medelp., Jämtl., llelsijigl., Västmanl., snjömyl Västerb., snjomiil Dalarne myr f. sv. 2. Myr. må defekt vb. anom. Må. "^måd n, st. 3. (utan pl): Modd. 220 * måk KV. vb. 1. Mocka. måi sv. vb. 1. Måla. måi n. st. ?i. Mål. mån st. ni. (utan pl.): Mån. män m. st. 1. Måne. måna in. st. 1. Månad. mån n. st. 3. Moln. månirig f. st. 1. Målning. * >«c?>- sv. vb. 1. Göra långsamt och makligt det man gör, t. e.x. niorar o mper: är smått fylsig, morar o jiter = knaskar i se mdfin. Södermaiil., Västmanl., Östergötl., Hall., Blekinge mota, i sistn. landskap jämväl mora : egna flit och arbetsamhet åt ngt, småsyssla, sköta. *mås m. sv. 1. Mosse, kärr, jfr fioUmås. mått n. st. .3. Mått. makt sv. vb. 1. Mäkta, förmå. manisk f. sv. 2. Människa. märk sv. vb. 2. Märka. märr f. st. 1. Märr. mäjilirjg st. m. (utan plur.) Mäsling, koppor. mcel f. sv. 2. Märla. Jfr afh. s. 70 § 41. mcei sv. vb. 2. Mäta. Österdalarue mala, Gotl. melä, fsv. o. fn. mwla id. möur m. st. 1. Myra. mod sv. vb. 1. Mörda. m0u m. st. 1. Morgon. Nyland. m0r adj. Mör. m0t sv. vb. 2. Möta. m0tes vb. dep. sv. 2. Mötas. 221 na pron. se nain. nådd iii. st. 1. Finger (skämtsamt). Jfr fil. naddr: spik, spets. nar/ er pron. se nain. nain, f. naun, ii. na, pl. natjcr, pron. Någon, något, några. na lite vcet adv. tales. Tillräckligt, mycket nog. nautin adv. Någonsin. Västerb. nansinn id. nappa.'^ vb. dep. sv. 1. Tvista. narras vb. dep. sv. 1. Narras. na so nér adv. tales. Någorlunda. natt, pl. näter, f. st. 2. Natt. nävar m. st. 2. Nafvare. ^ nås sv. vb. 1. Lukta, t. ex. näs int tit: stoppa icke din näsa dit; laa nasar tu et: livad vädrar du? Norska laadsraål näsa: „lugtc till uoget (mest om Dyr)" Aasen. N. Angcrmanl. nassjä: snoka, söka. nästans adv. Någonstädes. * nä v m. sv. 1. Näfve. ncdanfö adv. o. prep. Nedanför. neddran, nedäat adj.. komp. o. superi. Nedre, nederst. nér adv. Ned. nér adv. o. prep. Nära. nérett prep. Nedför, nedefter. * nés m. sv. 1. Näsa. * nét n. st. 3. Nät. ni 1. ni pron. Ni. niJck sv. vb. 1. Nicka. ni räkn. Nio. 222 nisli adj. Nidsk, snål. niti räkn. Nittio. nitiin räkn. Nitton. nitund räkn. Nittonde. niimd räkn. Nionde. njupan n. st. 3. Nypa. njiit st. vb. 6. Njuta. nojs n. st. 3. (utan pl.): Oväsen, oljud. nokhas vb. dep. sv. 1. Nå, t. ex. nö ska et fanas (d. ä. sträcka dig), inan et nolckas. Västerb. nåkäs, Kronoby s:n i Östeib. noks, sydsv. landsmål nåka id. I muuga mnnarter fins ett nåkas: nalkas, gränsa till, mötas. norrett adv. Norr ut (eg. nord efter). noter adv. Nu åter (nu-oter), jfr foter. nö vb. inip. sv. 1. Vara tillräckligt 1. lagom, t. ex. ast noar hc: det förslår intet. Pargas s:n i Abo län noua id. no 1. nö(j adv. Nog. nölan m. oböjl. Nordanvind. nöianett adv. Norr ifrån (eg. nordan efter). Västerb. nolanätt, Helsingl. nolanätter, nolanette, Närike notaätter id. not, pl. nQter, f. st. 2. Not. nu 1. nu adv. Nu. nux>p sv. vb. 1. Af glupskhet äta ofta. nutusäJcJc m. st. 1. Liten matväska. nytjel, pl. mjJcklar, m. st. 1. Nyckel. nytt sv. vb. 1. Gagna, vara till nytta. ny adj. Ny. nyp st. vb. fi. Nypa. nys st. vb. 6. o. sv. 2. Nysa. 223 nå sv. vb. 3. 1) Nå. 2) Ilafva tid 1. ledighet. när konj. När. näggav, näggast komp. o. superi, af dåli. Positiva formen nägg fins i Ilelsingl. i betydelsen svag, elän- dig, i Västerb. snål, njugg, i Uppland knapp, kort. nämran, nämrast adj. komp. o. superi. Närmare, närmast. näns vb. dep. sv. 2. Nännas. näst sv. vb. 1. Nästa, hopsy. nästjul m. st. 1. Ylleskjorta (eg. näst-tj6Jd, se § 69 i afh.). nätjin adj. Naken. nätt upp adv. Knapt. ncer prep. Hos. Fsv. nar id. Enl. Rydovist (Sv. Spr. L. bd V s. 190) före- kommer när i vissa trakter af Dalarne i denna betydelse ; likaså i Bibeln. Så ock i Nyland. närsynt adj. Närsynt. nögd adj. Nöjd. Se afh. sid 44 anm. 2. nöliter adj. Nykter. nolest adj. Nordligaste. Västerb., Närike nolest id. nöts n. st. .3. Fähus. Enl. RiETz fu. naulhus id. (lins ej hos Cleasby-Vigfusson eller Fritzner, men bos Jonsson); danska landsmål nodset id. nöul f. SV. 2. Tapp i hålet på bottnen af en båt, genom livil- ket vattnet uttappas, när båten dragés upp på land. Norrl. landsmål nögäl, Uppl. nyvla, Bobuslän nävla: tunn- tapp, svicka. Gotl. nogla, Västerb. nogli, Angermanl. nijgla = Närpesm. nöul. O. o konj. Och. odd m. st. 1. 1) Udd. 2) Udde. 224 o énd atlv. 1) Upprätt. 2) På fötterna, t. ex. jer et o énd rci i mon? o (jr UV ad v. Fram stup a. Fn. å griifu id. Helsingl. o c/ruce, G:la Karleby o. Kronoby socknar i Österb. å gru, Angermanl. o. Bobiisl. gruva iadekl. adj. id. O hirjg adv. o. prep. Om kring. oks m. st. 1. Oxe. o kulT adv. Om kull. oljor f. sv. 2. (utan sing.): Alla slags läkemedel i flytande form, droppar. oiv sv. vb. 1. 1) 'Jjuta. 2) Gråta. Fryksd. oliv, Uppl. olva id., Västergötl. ulva : tjuta som en varg. om 1. omm adv. o. prep. Om, förbi. om 1. omm konj. Om. omancl o krirjfj adv. Rundt om kring. Jfr Yästerb. omman : ofvan, Angermanl. ömma id. om énd adv. Öfver ända, i ruineradt tillstånd. ommjäld sv. vb. 2. Umgälla. om se tales. JVIån om sig, omtänksam. op 1. åp prep. På. op älmäniudjen adv. I allmänhet. 02) rappe adv. På stunden, strax. op vän varaiid adv. tales. På försök, på må få. orm m. st. 1. Orm. oåtjin adj. Matfrisk. ot 1. ät prep. Åt; äfven mot i vissa talesätt, såsom ot mmm: mot morgonen, ot éndan: mot slutet, o. a. oter m. st. 1. Utter. ott räkn. Åtta. Otti räkn. Åttatio. 225 ottund liikn. Åttonde. ovanfö adv. o. piep. Ofvanför. ovanåp adv. o. prep. Ofvanpå. r O. fj privativ prefix. obéndot adj. Svårhaiidterlig, ovig. ubåkiot adj. Obäklig, klumpig, pluiiip. öhärr/d adj. Som har svårt att uthärda sin belägenhet. åbonor f. sv. 2. (utan sing.): Onda böner. Fu. nbcenir : förbannelser. ödédot adj. O snygg, otäck. öévlof adj. Försumlig och oskicklig tillika. Jfr Kyl. (Ingå) ocevlo: olycka, missöde, Kalmar län övävlier: ovanlig i ngt afseende, fsv. (VGl.) ofmfii: oöfverviunelig svårighet. ofcclot adj. Ofärdig. oförhappandes adv. Oförhappandes. öförvdrandes adv. Oförvarandes. ogrunda adv. Utomordentligt. Uppland o. Närikc ogrunnat, Fryksd. (Värmland) ogrunndoet, Ilelsingl. ogritnna id. ögruta adj. Fastande, se griit. öhappii adj. Oförmodad, öfverraskande, t. ex. öhappli dod. oJioga adj. Håglös. ojiid adv. I högsta grad, synnerhgeu. oklar adj. Redlös. öknökt adj. Olämplig, otillbörlig, oskicklig. öi n. st. 3. 1) Ord. 2) Bokstaf. öm sv. vb. 1. 1) Vädra. 2) Dunsta, lukta. Jfr skånska ömma: röka, norska landsmål ome : ,,Rog, Lugt af noget, som bra^nder" Aasen. 15 226 6n m. st. 1. Ugn. önas vb. dep. sv. 1. Hota. Vasa läns noidl. svenska socknar likaledes. Fn. ögna id. öndtli adj. Obeskedlig, odygdig. öns-jiman n. st. 3. Ugnsmynning. Gästrikl. ungs(g)ima id. Fn. gima: öjjpning. örejérli adv. Omåttligt, ofantligt. osams adv. Osams, oense. ösmas adv. Vidunderligt, jfr fdsinas. Jfr fsv. osinom, osini, osine: af en olycklig händelse, i en olycklig stund (se Rydqvist Sv. Spr. L. bd V s. 137 f.) oshunli adv. Utomordentligt. 6st m. st. 1. Ost. otilågs adv. I olag, i oordning. ovölirig m. st. 1. Odugling, jfr vi)l. Västerb. ovuling : oordentlig, odygdig pojke. ovölot adj. Vårdslös. Helsingl. o. Ångermanl. ovolen id. P. parjlc adj. Pank, utan mynt. *päl f. sv. 2. Palta, trasa; nytjas mest i plur. Jfr kanske fin. j^ola: bit) stycke. pel-li sv. vb. 1. Sticka smått, t, ex. med nål. PelT nom. propr. Peter. 2)ens sv. vb. 1. Göra fåfänga ansträngningar. *pél sv. vb. 1. Hastigt röra (t. ex. fingrarne). I de flesta svenska landsmål förekommer detta verb med skiftande betydelser, men alla hänförliga till gruudbemärkelsen röra. pérun n. st. 3. Potatis, pi(/ i. sv. 2. Piga. 227 pig-yohh m. st. 1. Gammal flicka. pjasar m. st. 2. Stackare. Västerb., Skåne jw/as, Västergötl. /^yVJs id. pjnsh [äv] sv. vb. 1. Pallra i väg. I nonläiidska landsniiil pjaska, pjaask : ga i slask, i Götaland pjaska: gä tyst, handla långsamt ocli soligt. pjasot adj. Småfjollig. "^ pjulåahiv f. sv. 2. Spetsig stickad mössa, som iiytjas af gubbar och gossebarn. I Mora o. Älfd. (Dalaruo) j>jiik-iUta : kågclformig niikssa. Allmänt i svenska landsmål förekommer pjukk, pjokk betydande uppstående spets 1 ngt liknande, ss. en liten hög, höstack, sä- desskyl, liten kolmila o. a. jyiiTjJc sv. vb. 1. Lunka. pjäpJtot adj. Paltig, trasig. Kronoby s:n i Österb. pjältu sbst. o. adj. trasa, trasig, Skåne o. Blek. 2JJa- och Götaland. 229 ralT sv. vb. 1. 1) Prata strunt. 2) Skvallra. ralTor f. sv. 2. (utan sing.): Skvaller, förtal. Norrb., Västerb., llelsiugl., Dalarue, Västergötl., Smal. rall 1. raller: Sjkvallcr. ränt sv. vb. 1. Uanta, löpa omkring. rapp sv. vb. 1. Stjäla. Östergötl., Smal., Jlflsingl. rapjia : snatta. rasJc sv. vb. 1. nytjas i sammanställningarna: rask upp se: 1) tillfriskna, 2) fatta mod; rasJc åp se: skynda sig, öka farten. rasJc adj. Ståtlig, välväxt. ravi sv. vb. 1. Gå fort, med stora steg och vida omkring. Jfr fn. rdfa : ströfva omkring. ravi i. sv. 2. En, som drifver omkring från gård till gård, jfr hyravi. råmhäi sv. vb. 1. Ramla. rederi u. st. 3. Rederi. rei ad v. Redan. rcid se vb. refl. sv. 2. 1) Reda sig. 2) Rusta sig i ord- ning till en resa. rcin f. st. 1. Ren; gräsbevuxen dikeskant. rem adj. Ren. reinfälot adj. Renlig. reip n. st. 3. Rep. reis sv. vb. 2. Resa. reis f. sv. 2. Resa. rciv f. sv. 2. Ref. metref. relcäl n. st. 3. Rissel, groft såll, livarmed säd rengöres i rian. Jfr Medelp., Jämtl. rek 1. räka, Götal. landsmål rikka: runka, vrida af och an. 230 remi vi), imp. «v. 1; he remjar: ljudet af ett vallhorn höres från långt afstånd dallrande genom skogen, Helsingl., Västerb. rämja o. rami: bräka; skrika, gråta häf- tigt (om barn); i senare Ix-iii. ockKu i Härjed., Söderniaul., Närike; i Fryksd. rämwj: rånia, Fii. remja: ryta, norska Idsm. remja : ,,skrige, braege" A^sen. *rép sv. vb. 1. 1) Rapa. 2) Kifva sönder. *rés sv. vb. 1. Taga skinn och späck tillika från själ. Jfr Norrb. rees : fjälla (fisk). resor f. sv. 2. (utan sing.): Afskräde af all annan fisk än ströming, jfr jcil. I norrländska landsniäl samt Nyländskan rces: innanmäte afskräde af fisk; i Vasa läns nordl. svenska socknar rwsur id. résof adj. Otäck, smutsig. Nyl. rcKSoger 1. rcesi id. résiis adv. Medsols (eg. rät-sols), från öster till väster. Jfr ansus. rét sv. vb. 1. Uppfyllas med mjölk i jufret mot kalfningsti- den (om kor). Enl. RiETz fn. rceta id. (fins ej hos Cleasby-Vigfusson eller Fritzner). i Uppl., Södermani., Närike, Österg., Smal., Nyland räta (långt ä-ljud), Gotl. rätta id. rétens adv. Riktigt, fullkomligt, t. ex. jer c gutt tubak liitt- jenar? Ja, rétens. rév n. st. 3. Ref (i segel). rm'n' st. vb. 4. Rinna. ririg m. st. 1. Ring. ri m. sv. 1. Ria. ri n. st. 3. Timmermans linjal. rid st. vb. 5. Rida. rik adj. Rik. 231 rit st. vb. 5. 1) Resa upp. 2) Stå upprätt, men stödd mot något, t. ex. rit mot väddjeiL Nyland, Västerb., Medelp. rit o. rita, Dalaine ratta njrp: resa upp, ställa upp att stå. riv st. vb. 5. Rifva, rycka; nytjas ock impersonelt om blå- sten: he river tilT. rodd adj. Hafvande. Likaså i Nyland, Helsinki., Näriko, Kalmar liui. Då det fins å så vidt skilda orter, år det trol. allmånt. Kietz har det icke, men väl vb. rä : virginem gravidam facerc, som säges nytjas „i praes. infinit., de med supinum sammansatta formerna samt stund- om i prajs. oeli impf. i konditionala satser". Hvar detta ord före- kommer i denua betydelse, nämner han icke. roniH m. st. 1. (plur. ovanl): Fiskrom. I\k'd slutljudandc n återfins ordet äfven i Södermanl. och Dalarne (runn), i södra Gotl. (räun); fn. hrogn id. rmnn m. st. 1. (utan plur.): Rom (spritdryck). rosli [nér] vb. imp. sv. 1. Snöga, regna. roslc n. st. 3. Smolk, dam, sopor. r åskväder n. st. 3. Snöyra. ro sv. vb. 3. Ro. röd m. st. 1. Årlikt trä, hvarmed gröt o. dyl. omröres under kokningen. röli adj. Rolig, lustig. rop sv. vb. 1. Ropa. rukot adj. Skral, dålig. Allmänt i svenska Österbotten. rust sv. vb. 1. Ställa till, rusta. ruti adj. Rutten. råd vb. imp. sv. 1; he rudar = är afton- (morgon-) rodnad. Västerb. o. Nyland röda, Västergötl. rua: rodna, „dä ruar på himmeln"; fsv. rudhna : rodna. 232 nid st. m. (utan pliir.): Afton- 1. morgonrodnad. Södermaul. moronrudi, kvällrudi; fn. roSi (morgunr., kveldr.). Jfr västerbottn. ruud adj. roduaiide, rödlett. rum n. st. 3. Rum. rum adj. Rymlig, vid. Gotl., Helsiugl., Nyl., Abo läu rum: rymlig, gles, fsv. rumer, rijrnher: rymlig. rimias vb. dep. sv. 1. Rymmas. rydi sv. vb. 1. Rödja. rygg m. st. 1. Rygg. rymi [åv] sv. vb. 1. Skumma (vb. träns.). rymi sv. m. (utan plur.): Grädde. Hos RiETz är ordet orätt angifvet ss. femin. Västerb., Me- delp. rum-, Fryksd. (Värml.) remm, fn. rjömi id. njntj f. sv. 2. Rynka, veck. rpn st. vb. 6. Rymma. rå, plur. rånar, f. st. 1. Vrå. Uddljudande i)'s bortfallande framför r är, såsom af orden rå: vrå, rål: vråla synes, en för målet icke främmande före- teelse, ehuru den i min redogörelse för dess Ijudförhällauden uteglömts. Den är dock snarare att anse såsom undantag än som regel, jfr vrensk, vred, vrid, vrin. I llelsiiigl. (Delsbo) bort- kastas v framför r i orden rå och råla, (altså lika som i När- pes) enl. U2)pr. s. 11, så äfven i Dalarne (Orsa o. Rättvik) enl. Dal. Fmf. Arsskr. lift. I sidd. 67 o. 98; också från Västbo i Små- land upptager Rietz råla. I Fryksdalen i Värmland har uddlj. ^ v bortfallit framför r i ett par andra ord enl. Noreen s. 48. I fornnorskan har bortkastandet af v i denna ställning regel- bundet inträdt redan i ett mycket tidigt utvecklingsskede och i åtskilliga norska landsmål är detta äniui vanligt. råd sv. vb. 2. Råda. ^råd n. st 3. Sammangyttring af is, snö och vatten. Nyl. rodd: röra, smörja, issörja. råd n. st. 3. Råd. 233 radar ni. st. 2. Tomtegubbe. Norra Gotl., Nyhiiul råd, Närike o. Västergötl. rådande, Da- lariio (Säriia s:ii) råand. rä(/, best. form räjin, m. st. 1. (utan plur.): Kåg. *räg, best. form rof/aii, m. sv. 1. (utan plur.): Råge. räi sv. vb. 1. Vråla. Se under rå. rån sv. vb. 1. Fuktas. Västeib. råå)i, nurska allmogemål runa id. rädd sv. vb. 1. Skrämma. Fsv. roedha, fn. hrada id. Ordet fortlefver äfven i Helsingl. o. Härjedalen ss. räd 1. rädda, Dalarne rädda, Västerb. räädd, Småland (Västbo) räa. räfs sv. vb. 1. Räfsa. räfs f. sv. 2. Räfsa. räjn sv. vb. 1. Regna. räjn n. st. 3. Regn. räkJc sv. vb. 2. Räcka. ränt sv. vb. 1. 1) Gifva hebållning 1. afkastning. 2) För- kofras, gå framåt. ränn sv. vb. 2. Ränna, springa. ränn' [i fö] vb. imp. sv. 2. Uppreta, t. ex. he ränd i fÖ me: jag vardt uppbragt; jfr hibb. röik sv. vb. 2. Ryka. röik m. st. 1. Rök. röj f. sv. 2. Tjätlerhöna. Allmänt i sv. Österb. (röju, röjo), Norrl. röj, Dalarne rä, Västmanl., Hall., Blekinge ry; norska landsmål rey. I Helsingl. är rödja allmänt namn })u honor af skogsfogel. rökk sv. vb. 2. Rycka. rökkes vb. dep. sv. 2. Ryckas. rökt se vb. refl. sv. 1. Bestå, skatfa sig. 234 rönn f. st. 1. Rönn. rönt sv. vb, 1. Ryta, rårna. Gotl. rauta, Västorl)., Norrb. raut, rönt, Nyland reta, röita 1. roRta, Medelp., Västrnanl., Närike, Västergötl. röta, fsv. röta, fn. rauta. ro adj. Röd. robnisot adj. Rödbnisig. mr, pret. ro/, sup. ro/, sv. vb. 1. Röra. s. samm pion. Samme. san'n' adj. Sann. sarik sv. vb. 1. Samka. '^ säg f. sv. 2. 1) Saga, sägen. 2) Talesätt, fras. såh i. st. 2. Sak. sånibäl sv. vb. 1. Samla. sand st. m. (utan pl.): Sand. Sår nom. propr. Sara. se 1. ség pron. Sig. sedan adv. o. konj. Sedan. seyäl n. st. 3. Segel. seln adj. Sen. sclk n. st. 3. (utan plur.): Silke. sen'n\ t sin, n. sett, pl. sin, pron. Sin. 5e?;w sv. vb. 1. Segna. sett pron. se sen'n'. séld 1. 5«M sv. vb. 1. Sålla. sém sv. vi). 2. Simma. séms vb. dep. sv. 2. Sämjas, komma öfver ens. * sén f. sv. 2. Sena. sérjg f. st. 1. Säng. 235 * set sv. vb. 2. Sätta, plantera. * sét f. sv. 2; nytjas vanl. i plur. sätor: stänger för sädens uppsättande i rian. siW f. sv. 2. Sill. sirih [i fö] sv. vi). 1. Sia till, jfr pla;)>kn'ft f. st. 1. Skrift. a/crémas vb. dep. sv. 2. Skrämmas. sJcrid st. vb. 5. Skrida. skrik st. vb. 5. Skrika. skri/i) sv. vb. 2; förekommer blott i förbindelsen skr^p tidin: förkorta 1. på angenämt sätt fördrifva tiden. Vilsterb. skrmq) id. skryp adj. 1) Af ringa varaktighet, snart förtärd. 2) ]\Iunter, tretlig. I norrländska landsmål och Dalariie skrup, skrup id. I Vasa läns nordl. svenska socknar fins adv. skry/t. skruft: fort (om tid). skrypels f. st, 2. Förströelse, nöje. Kronoby s:n i Vasa län likaledes. skryt st. vb. 6. Skryta. skuff sv. vb. 1. Skuffa. skuld sv. vb. 1. Beskylla. Dalska skuldå id. slctdd f. st. 2. Skuld. skulH' sv. vb. 1. 1) Synas på långt håll, t. ex. Imn (fjöftjun) skuWar grann'. '2) Hägra; i denna betydelse nytjas ordet vanl. impersonelt, lie skulTar: det hägrar. Gotland, Nyland sktdla, Ilelsiugl., Gästrikl., Södermanland, Västmanland skullra: synas på långt håll. Åland sknlla, Vä- sterb. skull: hägi'a. skulT m. sv. 1. Skulle, vind. skumpäi sv. vb. 1. 1) Kasta trissa. 2) Rulla fram. skumpäi f. sv. 2. Trissa. skurr sv. vb. 1. Åka kälke. Nyland: skurr 1. skurra id., skm-r åv : hafva god fart. ském n. st. 3. (utan plur.): Skum. * skur f. sv. 2. Skåra, skråma. 237 '^' sMd sv. vb. 1. Skåda, se. sMi) 11. st. 3. Skåp. * sMt sv. vb. 1. Skotta, iindanföra med skottkärra 1. med skofvel, t. ex. skål upp vcdjin, shåt ut sandin. * sMt 11. st. 3. 1) Skott. 2) Sjukdom hos människor och husdjur; den person eller det kreatur, som fått „skote^\ säges vara jönomshuti. * sMt n. st. 3. Gång (vicis). * skav n. st. 3. 1) Skjul, lider. 2) Möss-skärm: liivskove. Södermani., Närike, Östergötl. sköce : skjul, lider. '* skav n. st. 3. Gång, skof. skåvtås adv. Skoftals, vissa gånger. sköut n. st. 3. Sköte. * smak sv. vb. 1. Smaka. smak st. m, (utan pl.): Smak. smdi adj. Smal. * smed m. st. 2. Smed. smukka adv. Kvikt, passligt. Fsv. smökker, dan. snmk: vacker, snmkkt adv. vackert, ange- nämt (södre Smaland). smupltrun n. st. 3. Smultron. smyri sv. vb. 1 Smörja (jfr afh. s. 117 not. *); tales. smyrl se nér: slå sig ned, taga plats på ett oförskämdt sätt. små adj. Småaktig, snål (små åv se); i plur. äfveii med samma betydelse som högsvenskans små. I Helsingland likaså. stnätt sv. vb. 1. Slå, t. ex. smäit handen: slå hand, gifva ett handslag. Talesätt: smätt i fö nain: gifva ngn ett slag, smätt se nér se smyri se nér. Jfr smita pä 1. till: slä (allmänt), Västerb. smit: slag. smalas vb. dep. sv. 1. Smulas; smalas hoff, smölas sönder. Västerb. smöljäs id. 238 smog st. vb. 6. Smyga. * sm0i f. sv. 2. Smula. '^ smq) m. sv. 1. Snibb. Krouoby s:n i Östeib,, Västerb. snepa, Nyl. snipu. Götarike snipp allm., Väniiland (Fryksd.) sne2>p id. snidi adj. Sned. Nyland sniduger id. 6>2«' SV. vb. 3. Snöga. Likaså i Vörå, Kronoby o. a. österbottniska socknar. Rietz npptager formerna sniva, snia, sny 1. sni, men ntau att angifva i bvilka landsmål de förekomma. snobh sv. vb. 1. Snubba. snohhor f. sv. 2. (utan sing.): Snubbor, sno2)p sv. vb. 1. Snoppa. snö sv. vb. 3. 1) Sno. 2) Flå; talesätt: snö dv: skynda bort. smtr/fj sv. vb. 1. Snålas. Enl. Rietz skall vb. smigga 1. snogga: gå och söka efter mat- bitar, göra besök för att bli bjuden på mat, vara allmänt. smign i. sv. 2. Pipsnugga. snulik sv. vb. 1. Snyfta. Jfr dalslca snykkta, Gotl. snykkstä, Angermanl. snökta, Hel- singl. o. fn. snökta id. sniw f. sv. 2. Hornlös ko. Jfr de uorrl. landsmålens adj. snuvi 1. snubbi (Västerb.), snuve (Angermanl.), nubbi (Medelp.), nuvng, snuvug 1. snubbug (Hel- singl.), dalska snuva 1. nuvå, alla betydande kuUig, hornlös (om boskaj)). Isl. snubbåttr: afstympad. snijves vb. dep. sv. 2. Skämmas. I åtskilliga Svea- och Götamål fins snyvas, snuvas 1. snyva, men i bet. visa sig ilsken och lägga öronen bakåt (om hästar), jfr Närpesmålets snotjes. snätt m. st. 1, Snärt. snöiid adj. Snöd; jfr i snöudan manin. 239 sn0g st. m. (utan pl.); Snö. srwtjcs vi), dep. sv. 2. Visa sig arg (om hästar). so 1. så adv. Så. sobb [yvi] sv. vb. 1. Vårdslöst skura 1. tvätta. Helsingl. sobba : söla, Smal., Västergötl. subba. Gotl. sabba: smutsa, orena. sobbot adj. Oren, smutsig, snuskig. RiETZ upptager åtskilliga sidoformer af detta ord (sahbiger, sobboger, subbier o. a.) utan redogörelse för de landsmål, där de förekomma. sode adv. Så där. soJck m. st. 1. Strumpa, t. ex. JcvU soMan sJca c va, so veit an he e gröbbor. Talesätt: ha svatf solvJcan : waxa, swsivi- sjuk (eg. hafva svarta strumpor); likaså i finskan. Fn. sokkr: strumpa fortlefver allniilnt i landsmålen. sohi f. st. 1. Socken. soles adv. Sålunda, så; talesätt: soies ti pass: på sådant sätt. soii f. sv. 2. Sölja. soijabäpU n. st. 3. Knifbälte, bestående af en läderrem full- satt med mässingssöljor. som 1. somm pron. o. konj. Som. somar m. st. 1. Sommar. sond n. st. 3. Sund. sonda m. st. 1. Söndag. sönder adv. Sönder. son nan m. oböjl. Sunnanvind. son'n'anett adv. Söder ifrån. soi)p f. sv. 2. Soppa. sol i. st. 1. Sol. * spel sv. vb. 1. Spela; talesätt: spel se i liyndun: tappa i kortspel. 240 spel n. st. 3. 1) Spel. 2) Musik. * spét n. st. 3. Spett. spilder 1. spildäst adv. Splitter, spritt, t. ex. späder ny. Helsingl. spill, spiller, spillene id. Norska landsmål spildrende o. spildrande „i Förbind. spiVrfrende nj/: splinter ny" Aasen. Rietz upptager (under spik- spång ande) äfveu spiller o. spillerst ny, men utan att angifva i hvilka landsmål. spilT sv. vb. 2. Spilla; talesätt: 6;p//7' /; hälla i. spinn' st. vb. 4. Spinna. spirel 1. spärel ni. st. I. Själdjurets stjärtlika bakre extre- miteter. Jfr västgötamålets spira ut sej: grena 1. dela sig. spiplt f. SV. 2. Spilta. spis m. st. 1. Spis, eldstad. spjéld n. st. 3. Spjäll. split sv. vb. 1. Leka. * språk [åp] sv. vb. 1. Öfverfalla. sprelck st. vb. 4. Spricka. sprirjf/ st. vb. 4. Springa. sprond n. st. 3. Sprund. spröiid adj. Spröd. spyri sv. vb. 1. Spörja (jfr afh. s. 117 not **). spä sv. vb. 3. Spå. * spån sv. m. (utan pl.): Spanad. ^' spunhim f. sv. 2. Ordet förekommer vanligen i pluralis spmikimor, betecknande de små trådändar, som under spinnandet afrifvas och kastas på golfvet. spänn sv. vb. 2. Spänna; tales. spänn' fyri 1. fö: för- spänna; spänn åp: 1) taga raskt uti, 2) öfverfalla. spänn f. sv. 2. Spänne. spsi n. st. 3. Spö. 241 s2'>o'k m. st. 3. Spök. staM, best. form stattjin, m. st. 1. Stack. stald; best. form sfalchcm, m. sv. 1. Eldrummet i spisen. Västerb. stäkk: spisel, Åiigermanl. stak-e : eldstad. Jfr norra Ångermani. stakk-ståhlpe : spis-stolpe (Sidenbladh). Stan 11. St. 3. Stall. sfapäi m. st. 1. Stapel. stark adj. Stark. sta st. vb. 3. Stå; tales. sta vör låg: förblifva i godt stånd. städ, pl. stéder, m. st. 2. Stad. * sfdk m. sv. 1. Stake, staf. stdmhlot adj. Stapplande. stdmljäl sv. vb. 1. Stappla, ragla. Gotl. stamhlä, Norrb. stammla, Kalmar län, Helsingl., Nyland stommla id. stan sv. vb. 1. Stanna. stätjg, pl. stéfjger, f. st. 2. Stång. stdrjgas vb. dep. sv. 1. Stångas. stdtish adj. Skrytsam, prålsjuk. ståver m. st. 1. Stör. Fsv. staver id. lefver i många landsmål. stein m. st. 1. Sten. stikk st. vb. 4. Sticka. stiJck f. sv. 2. Sticka. stilTmöd adv. Alldeles, mol; ordet nytjas blott i förbindelsen stilTmöd ömsand: mol ensam. Västerb. stillman o. stillmol, Helsingl. o. Jämtland stillmolene id. I Vasa läns nordl. svenska socknar stillm, stillmo, stillmot, stillmögen (eismen). stig st. vb. 5. Stiga. Stin nom. propr. Kristina. stokk m. st. 1. Stock. 16 242 stond i. st. 1. Stund. stondom adv. Stundom. storkn sv. vb. 1. 1) Kväfvas. 2) Dö (om djur), jfr stärh Fsv. slorkna : furkväfvas. Storkn i bct. 2 är vanligt i sven- ska Österbotten. storm m. st. 1. Storm. stöman n. st. 3. Form för prässning af ost, tegel o. dyl, jfr tnötan. RiETz upptager stoman : stomme, uppränning, utan att angifva hvilket landsmål ordet tillhör. Från Västmanl. och Södermani. har han gärsgars-sloma^i : märken elter en ujipiitVen gammal gärdesgård. stör adj. Stor; talesätt: stör åp se: högfärdig. störas vb. dep. sv. 1. Högfärdas. Uppgifves af Rietz vara allmänt. strand^ pl. stréndcr, f. st. 2. Strand. strärjg ådj. Sträng. stråyigjér sv. vb. 1. Prässa gäldenär till likvid. Södermani. stränga id. strett sv. vb. 1. Stänkas om kring. Under formerna strifta. strita (somligstädes med stark böj- ning) återfins ordet ganska allmänt i Sveriges o. Finlands sven- ska landsmål. strériy m. st. 1. Sträng. strid st. vb. 5. Strida. strijh st. vb. G. Stryka; strffkase är en bland allmogen myc- ket nytjad massage. strå n. st. 3. Strå. strömirjg m. st. 1. Ströming. turslcas vb dep. sv. 1. Sturskas. *,s% f. sv. 2. Stuga. ^43 fsul sv. vb. 1. Stupa; tal. 6/??/ (q) hov: göra en kullerbytta. I Västcrb. still vi), tians, stjiilpa om kull. I Nyland lika som i Närpes. stydi sv. vb. 1. Ljustra. Ganska allmänt under skiftande former (stydja, städja, stöja, stya) såväl i Sverige som Finland. stygges vb. dep. sv. 2. Styggas, känna motvilja. styJcJc n. st. 3. Stycke. sfyi]g m. st. 1. Styng. styr sv. vb. 2. Styra. * ståJc sv. vb. 1 . Förrätta smä sysslor oförtrutet, fastän med möda, t. ex. tjäljen stokar åp, fast him je gåmhäl. Högsv. stöka : liafva småsysslor för sig (Dalin). städi sv. vb. 1. Städja (mest i Korsnäs). stcikot adj. Kort, stackig. Fsv. stakkoter id. „Ordet brukas i nästan alla våra land- skapsmål, ehuru formerna något skifta'' (Rietz). ställ n. st. 3. Ställe. stärlc sv. vb. 2. Strypa; jfr storJm. Likaså i Vasa läns nordl. svenska socknar. I Nyland stärka : döda, dräpa, stärkt (pret. part.): strypt. stärri adj. Sträf (om ull och hår). stärv sv. vb. 1. Dö (om djur), jfr storhi. Västerb. stärv 1. staarv : dö, Angermanl. stärvä, Helsingl. slarva 1. starva åv, Uppl., Västmanl., Västergötl., Smal. starva av 1. å id. I svenska Österbotten allm. stärv: dö en snöplig död. stäsel sv. vb. 1. Städsla, jfr städi. stättjels st. f. (utan pl.): Stärkelse. siödot adj. Stadig. Västerbotten studu, Helsingl. str,, Västergötl. stodiger, Bohusl. stödig. Fsv. stapugher, fn. stööugr id. stöidi sv. vb. 1. Stöka. 244 stöukot adj. Stökig. stod sv. vb. 2. Stödja. stod n. st. 3. Stöd. sugg f. sv. 2. Sugga; talesätt: JtdJd sKrjgun i ma, se under håld. siiWm adj. Svullen. sumbäi pron. Somlige. supanfdt n, st. 3. Djupare fat; jfr flafdi. sujdtm adj. Svulten, mager. sng st. vb. 0. Suga. snp st. vb. G. 1) Supa. 2) Sörpla, äta med sked (t. ex. fik, sode, soppun). svalas vb. dep. sv. 1, Svalna. svalp sv. vb. 1. Skvalpa. svatt adj. Svart; se under sdJck talesätt. "^ svdl sv. vb. 1. Skvala, t. ex. sdin sijälftist o hnlT o vattnc svala yvi golve. * svdl m. sv. 1. Svale, utbyggnad framför löftet (loftsvdl) eller visthuset (hähhcrsvdl). svdmhlot adj. Oredig, yr. svdmhäl sv. vb. 1. Tala oredigt 1. i yrsel. Norrb. svambul, Västerb. svammäl, Fryksdalon (Värml.) svammel id. * svär SV. vb. 1. Svara. svar n. st. 3. Svar. sveid sv. vb. 2. 1) Sveda. 2) Brännmärka med svejcen. Ordspråk: han ska inf sveid alt Jcva som Indit je: man skall icke vara för sträng i sina omdömen. svcip sv. vb. 1. Afmäta med sina armar en jév, se d. o. Götal. svepa: inveckla halm och hö till foder åt boskapen. svcip m. st. 1. Fogning af band omkring käril, jfr hdndsveip. 245 * sveipléd f. sv. 2. Foderlada. Jfr srepe (Östergötl., SmÄl.): ett af lialm och hö hopsvept fo- der till boskap. svejceti n. st. 3. Brännjärn. svensTi sbst. o. adj. Svensk, jfr Srärjeshu. svett st. ra. (utan plur.): Svett. svdtot adj. Svettig. ^ svég m. sv. 1. Långt vidjetag, hvainied höet bäres i ladan. I norrl. laiulsmäl sveg id. svår st. vb. 3. Svärja. svij)p [ijvi] sv. vb. 1. Skvalpa öfver bräddarna i följd af en stöt. Eiil. § (i8 i min afli. öfver Närpesmålet utstötes k ur konso- naiitförbiudelsen skv; svipp står altså för skvipp, och emedan vi- dare pp är en vanlig assimilation af mp, motsvarar således uär- pesmiilets svipp fullkomligt Helsingl. skvimpa^ Västerb. skoiimp id. svid st. vb. 5. Svida. svik st. vb. 5. Svika. svin n. st. 3. Svin. svlr sv. vb. 1. Svirra, lefva iiderligt. svår adj. Svår. sväll sv. vb. 1. Svälja. svää' st. vb. 4. o. sv. 2. Svälla. Svärjeshö m. st. 1. Invånare i Sverige. Likaså i Nyland och sannolikt i de flesta öfriga svenska landsändar i Finland. Svensk därimot betyder ej blott det samma som Srärjesbö, utan utmärker ock hvarje invånare i Fin- land, som har svenskan till modersmål. sväpit st. vb. 4. O. SV. 2. Svälta. svätt sv. vb. 1. 1) Skvätta. 2) Stöta (vb. n.). * svol f. sv. 2. Svala, se afh. s. 39 anra. 2. 246 sylm m. sv. 1. Svullnad. Vöni s:n i Österb., Åland sijlma, Helsiugl. sulma 1. solma, Södermani. sullme, Västerb. o. Jämtl. suU 1. siill id. syns vb. dep. sv. 2. Synas. si/näst adj. Sydligast. Likaså å öarna i Kvarken; Närike simnerst, in. sunnarst id. syri f. sv. 2. (plur. ovanlig): Sörja (is-, snö-). syster, pl. sy strör, f. anoni. Syster. syj)l f. sv. 2. Syssla. syJM st. m. (utan pl): Svält, hunger. Fsv. STflter, sulter id., Ilelsingl. o. Västerb. sylt, Gotl. sitlt, Ångermani. sölt. syd sv. vb. 3. Luta, t. ex. stugun sy der ot idstran Jcantin; refl. syd se: hvila sig, taga en blund. Västerb. likaså, Nyl, Uppl., Södermaul., Östcrgötl. syda, suda, Gotl. säudä id. syl m. st. 1. Syl. syt sv. vb. 2. Sucka. Västergötl., Smal, Hall. sy ta 1. suta: sörja, ängslas; in. sy ta: klaga. sytar m. st. 2. En, som betalar sytning. så m. st, 1. Så. sä adv. se so. '^- säd n. st. o. (utan plur.): Fisksoppa, spad. P'sv. sup, fn. soö: spad; ordet lefver i de flesta landsmål. såld sv. vb. 1. se séld. såld n. st. 3. Såll. '^ sån, pl. söner, m. anom. Son. * såp m. sv. 1. Skvätt, tår, t. ex. mjölk-sopan: litet sötnijölk, i synnerhet den, som gifves små barn, då det silas. Helsingl. sop2)e, mjölkso2)pe id. Västerb. sopa: spenvarm mjölk. I nordligare svenska socknar i Vasa län sopa: skvätt. 247 sårdt adv. Söder ut. Västerb. sörätt k\. sät f. SV. 2. liösåta. * säv st. vb. 1. o. sv. 2. Sofva. säj, pret. sdf, 1. 6w, supin. .saJd, sv. vb. 2. Säga. säJck m. st. 1. Säck. säii, pret. 5oM 1. sälja, siipiu. .so/f/ 1. sälja, sv. vb. 2. 1. 1. Sälja. sämber, sämst komp. o. superi, af dåli särJc m. st. 1. Särk. säss vb. dep. anom. (se afh. s. 123): Sätta sig. säj)lf vb. impers. sv. 1; Jic säpltar betyder, att väglaget är dcåligt till följd af mycken och lös snö. sceker adj. Säker. s/o/y adj. Konstfärdig, händig. Västerb., Medelp., Dalaruc, Uppl., Västergötl. slijy ié. T. tafifi m. st. 1. Tagg. talij st. m. (utan pl.): Talg. 25« tan f. st. 1. Tall. tamp m. st. 1. Taiiip; smns. aeltaminn: öglan, som trades genom ajsun och livari pinnen stickes. tanas vb. tlep. sv. 1. Hträcka sig (för att nå något), t. ex. lYioan jc soles lärjg, so an int nantin götar tauaa. fann, pl. tänder, f. st. 2. Tand. tassn sv. vb. 1. Slockna; tassn ut vb. imp.: glöden förkolna, fasan av vb. imp.: det tystnar af, livilket uttryck äfven användes om någon, som ligger i själtåget. Södermanl., Uppl. tassna ul id. tå st. vb. 3. Taga; talesätt: tu frän se: försvara sig, t. ex. han va Mein ti fä frän se. få(j n. st. 3. Tag. tak n. st. 3. Tak. *tdl sv. vb. 1. Tala. tal n. st. 3. Tal. tån 1. tanden adv. Därifrån. tänd m. st. 1. se jtistånd. tdrjg, pl. térjr/er, i. st. 2. Tång. tcgas vb. dep. sv. 1. Ämna sig till, men itfke verkställa. Västerb., Norrb., Åiigermaul., Helsingl. likaledes. tei pron. se di teide m. och n., f. tvdde, pron, plur. Desse, dessa, de där. teis sv. vb. 1. Långsamt plocka sönder. Nyl. teisa, Gotl. tajsa, VästOrb. tes id. teise 1. tcisenar m. och n., f. torse 1. försenar, pron. plur. Desse, dessa, de bär. tempor f. sv. 2. (utan sing.): Upptåg, pojkstreck. Nyland tempo, pl. lempor id. Fin. lempjru: grepp, tag, knep. Såväl de svenska dialektordcn som finskans temppu äro utan tvifvel det italienska tempo: handgrepp vid fäktning, som genom soldater införts i allmogens språk. 253 ten'n', f. thi, n. tett, pl. tiu, pron. Din. tes.t adv. Dess, desto, t. ex. fiärifi åp hare, tess förr vdi e lokta. tett pron. se tenn . tér 1. tär adv. Där. // pron. se di. ti, ti! 1. til'!^ prep. Till ; ti nytjas ock framför infinitiver mot- svarande högsvenskans att, se afh. s. 105, 4. // häk adv. Till haka. tiddjar m. i^t. 2. Tiggare, se hetsar. ti(/(/ sv. vb. 2. Tigga, jfr heis. td o hc mcir adv. tales. Till och med. tiWudd n. st. 3. Tillhåll. timhcr sv. vb. 1. Timra. timhcr n. st. 3. Timmer. tit](j w. st. 3. Ting. // riikn. Tio. tid m. st. 2. Tid. tim m. sv. 1. Timme. tin sv. vb. 1. Tina, smälta (om snii och is). tin pron. se tenn . tit adv. Dit. tiimd räkn. Tionde. tjeip adj., nytjas i talesättet tjeip i munin: Munvig. Jfr hos RiETz Ilelsingl. kep: mungipa, (som föruiodligeii skall uttalas tjéjf). tjcnar m. st. 2. Tjänare. tjetd m. st. 1. Kittel. tjetot adj. Kittlig. Västerb. kjetu, kjetall, Ångerman], kjetall, Ilelsingl. ketten o. kittin id. 254 tjéld f. sv. 2. Källa. ijéld f. sv. 2. (utan pl.): Mjölk, som surnat utan att tjockna. Jfr kallen: blusur, om mjölk (Uppl., Östergötl.), källig, kall (Kalmar län). tjén SV. vb. 1. Kärna. * (/ér sv. vi). 1. Tjära. * fjér f, sv. 2. (utan plur.): Tjära. * Pjimhahw f. sv. 2. Älössa, som räcker ned under öronen ; nytjas mest af Larn, men äfven af kvinnor. tjippris n. st. 3. Dvärgbjörk. I flcre landsmål betj-der kippa: biindt, knippa, och i Dalarne (Mora) kallas så „ni'igra sammanbundna cllur sammanväxta blom- mor eller andra mindre växter" (Rietz). tji SV. vb. 1. Flämta, flåsa (i synnerhet om hästar), östergötl. kia (k=^tjl): flåsa, draga efter andan. tjlhhö m. st. 1. Kvinnosko. Blekinge likaledes tjojd m. st. 1. Kjortel. tjur m. st. Tjur. tjut st. vb. 6. Tjuta. tjuv m. st. 1. Tjuf; (se ex. under dåii). tjuv f. sv. 2. Tjuga. tjuvi räkn. Tjugu. tjuvund räkn. Tjugonde. tjysses vb. dep. sv. 2. Kyssas. tjakk adj. Käck, rask, hurtig, tjäk>i sv. vb. 1. Käxa, tjälxs mot: käbbla emot, vara ui)p- studsig. tjälg f. st. 1. Käring. tjäreld n. st, 3. Käril. tjärr f. =iY. 2. Kärra. 255 tjästn adj. Egenskapen att knnna knäppa med nacken ge- nom att trycka hakan ned mot bröstet. ij(cn m. sv. 1. Hjärna. ijörlc f. sv. 2. Kyrka. ijöss f. sv. 2. Kasse, hvari fisk bäres och väges. Nyland tjärso, Östergötl. kärrsa, Blekinge kärrse id. fjöft sv. vb. 1. Kytta. fjod st. f. (utan pl.): Köld. fjojrs vb. dep. sv. 2. Ihifva kväljningar. Noirli.. Viistoib., Angormanl., Jämtl. kiijäs, Helsingl. kegas 1. kejas (k = tj?) id. />•/.- n. st. 3. Kök. tjop sv. vb. 2. Köpa. tjor, pret. fjoi, supin. (jof, sv. vb. 2. Köra. to adv. o. konj. Då. födde pron. se teide och foie. tofs m. st. 1. Tofs. tole, toiin 1. tol(/an, f. toie, toiiin 1. tolgun, n. tole, pl. ;;< pron. se (//. Tomos Hom. propr. Tomas. ton'n' f. sv. 2. Tunna. tonn' adj. Tunn. /ar pron. se di. torJc sv. vb. 1. Torka. tori) n. st. 3. Torp. 256 torpar m. st. 2. Torpare. toråe pron. se teise. torv [til] sv. vb. 1. Slå till. Fsv. tyr/a, Ujrva, torra : slä (eg. med torf 1. stenar) fortlef- ver under skiftande formor allmänt i Sveriges och Finlands svenska dialekter. fotcr adv. Då åter (to-oter), jfr noter, tottjel m. st. 1. Krabat, fähund. Västergötland (Skarab.) forgell id. tån m. st. 1. Torn, spänntorn. M#i n. st. .S. Torn, kyrktorn. tral'1! m. st. 1. 1) Melodi. 2) Gammal vana t. ex. d f/ämhäl iralTin. träsk [åp] sv. vb. 1. Traska, gå fort och fult. trätjg adj. Trång. * träs f. sv. 2. Trasa. trcdi räkn. Tredje. trcisJcas vb. dep. sv. 1. Tredskas. tre!'/' sv. vb. 1. Trilla. freti räkn. Trettio. trettun räkn. Tretton. treitimd räkn. Trettonde. tré n. st. 3, Trä. * trén f. sv. 2. Trana. trérjd sv. vb. 2. Nödgas, vara tvungen. Nyland o. Helsingl. tränga, Västerb. trääng id. Tränga om 1. tränga le id., allmänt i Svea- o. Götaland. trind adj. Trind, rund. tri räkn. Tre. trives vb. dep. sv. 2. Trifvas. trossgol m. st. 1. Tröskel. Allm. i sv, Österbotten. Fsw. priskuldi, in. preskjöldr, pröskuldr 257 (ang. grundbetydelsen se Cleasby-Vic.fusson : Icelandic-English Dictionary). Ett i dialekterna vanligt ord, både i Sverige och Finland. tnimant se me trumant. trut m. st. 1. Fiskmås. tr//f st. vb. 6. (äfven böjdt enl. sv. 2.): Tryta, t. ex. han tryter int go datjan, föran all tar sett. * tråd sv. vb. 1. Tråda, trampa, t. ex. hisun ledim jc håt troda: (höet i) denna lada är hårdt hoptrampadt. tråd m. st. 1. Tråd. träffas vb. dep. sv. 1. Träffas. träjin adj. Flitig, trägen. tfäkk st. m. (utan plur.): Träck. träsh n. st. 3. Träsk. triJitt adj. Trött. träsk sv. vb. 1. Tröska. tröst sv. vb. 1. Töras. Enl. RiETz ilr trösta i bet. våga, drista, turas allmänt i lands- målen. I Nyland förekommer det ej. triist St. f. (utan pl): Tröst. tu pron. Du. tuhaJcshiumm f. sv. 2. se kalvhlnmm. tiimt f. st. 1. Tomt. tm]g f. sv. 2. Tunga. tuTfig adj. Tung. tiiTigäi n. st. 3. Månskiftes fjärdedel, kvarter. Fsv. tunqel: 1) himlakropi), 2) måne, fn. tmigl: måne. Or- det fortlefver i en mängd landsmål under formerna tungel, tongel. tur]t f. st. 1. se tuint. tupp m. st. 1. Tupp. tusk sv. vb. 1. Byta. luska (ty. tauschen) brukas ganska allmänt i svenskt daglig- tal och upptages äfven i Sv. Akad. Ordlista. 17 258 tutt m. st. 1. Dihorn, napp. Fin. tutti id. * tä(j f. SV. 2. Vidjeliink i framträet på en harjkjiléd. Nyland, Västerbotten o. Vörå s:n i Österbotten tugu, i andra svenska socknar i Vasa län tygu, higo, Dalarne tugn, Ilelsingl. tuga, Norrb. tugo, Södermani. tugä id. lur f. SV. 2. Tur, hvarf, resa. tiisan räkn. Tusen. tiU sv. vb. 1. Blåsa i horn. * tvdfj m. sv. 1. se hmij. tveliriy m. st. 1. se hvelirig. två räkn. Två. tvätt m. st. 1. Spån. I öfriga svensk-österbottniska socknar, Västerbotten o. Jämt- Tand treit, Östergötl., Smal. tvajt. Hall., Skåne tvajd id. tvcer adj. Tvär. tylik sv. vb. 1. Tycka; talesätt: /y/AA' ätvcvre: Misstycka. tylikes 1. tyWii^ vb. dep. sv. 2. Tyckas. tål pl. tånar, f. st. 1. Tå. tå n. st. 3. Bygata. Fsv. ta, ice: smal väg mellan gärdesgårdar, fn. tu: väg, stig. Ordet lefver under skiftande former i en mängd landsmål (tu, tåg, tä, te, led) betydande bygata, fägata, smal väg mellan gär- desgårdar. tå adv. o. konj. se to. tåg f. sv. 2. 1) Tåga, 2) Ranka, slingerväxt. tår f, st. 1, Tår. tår pron. se di. tåt [till!] sv. vb. 1. Göra ngt på ett oskickligt, ovant sätt, likasom på ett försök; tåt ett: härma, säga eller läsa efter. Allmänt och under formen tota till, tota efter upptaget äfven i Svenska Akademiens ordlista. 259 tåt m. st. 1. Tåt. //<7.7i.s' vb. dep. sv. 2. Täckas. /(/// sv. vb. 1. Tälja. tämi sv. vb. 1. Tämja. tät]k sv. vb. 2. Tänka. tär adv. se tér. t är fö Jic koiij. Därför att. täsf m. st. 1. 1) Test, t. ex. hårtäst. 2) = tät. tätt konj. Till dess att. I Vasa läns nordliga svenska socknar tättil, utom Gamla Karleby: tärtil. töMl adv. Ofta. Fsv. pikla ill. lefver under formerna tykält i andra österbott- niska socknar, tykkla i Åbo län. Från Sveriges landsmål upp- tages ej ordet vare sig af Rietz eller andra. Riktigheten af RiETz' uppgift att äfven i Nyland (kring Lovisa stad) skulle nytjas adv. tykelt, superi, tyklast, betviflar jag. torv st. 11. (utan plur.): Tore, fet tallved, livaraf tjära brän- nes. I Vasa läns nordliga svenska socknar törrve, Västerb. torv, tjärutörv, Dalarne tyrvid 1. tjörvid id. tössti SV. vb. 1. Tystna. töst adj. o. adv. Tyst. tö«t st. m. (utan plur.): Törst. tösto adj. Törstig. töusk sv. vb. 1. Äta långsamt (om djur). töväi sv. vb. Hoptrassla. Enl. Rietz tövla: skrynkla ner (allmänt), Västerb. töväl id. N. Ångermani. tövhlä: tofva, gnugga. Uppland tovla: inveckla, hopvalka i tofvor. tofj SV. vb. 2. Töja. t0l SV. vb. 1. 1. sv. vb. 2. Tillråda, söka öfvertala, t, ex. han iidla höndren ti he dom sku jev messe. Vörå s:n i Vasa län tel id,, Ingå s:n i Nyland tola till: till- råda, tela ac : afråda, Västerb. tel dill: tillstyrka. ton sv. vb. 1. Torna. t0n m. st. 1. Töru, t. ex. ta ton. V. uU st f. (utau plur.): Ull. un pron. se han. unda 1. undan adv. o. prep. Undan. tindran, undrast adj. komp. o. superi. Undre, underst. urig adj. Ung. uppdaga adv. Ordet förekommer i förbindelsen ga uppdaga: gå igen, spöka, hvilket säges om aflidne personer, som man tror af ett eller annat skäl ej få ro i grafven. Småland: uppedagad adj. (gast) som tros kiiiiiia iii)i)enbara sig eller osynligen verka om dagen. uppett prep. Uppför. uppsyn st. f. (utan pl): Uppsigt, tillsyn. upptjäftot adj. Uppkäftig, stursk. titan konj. Utan, jfr an' na. IJ. ur prep. Ur. urspejel m. st. 1. Urspegel, öfverdådig sälle. urvåns adj. Hjälplös, redlös. Ingå s:n i Nyland urvånes, Västmanl. urvånsen id. urväder n. st. 3. Urväder. ut adv. Ut. utan prep. Utan. 261 nthölir]g m. st. 1. Lideilig karl. idfyri 1. uffij prep. Utför. iitläsau n. st. 3. Utanlås. Nyland ulläse 1. ytterläse id. ^ utisMt 11. St. 3. Liderlig person (uttrycket nytjas mest om kvinnor). utur prep. se ur. V. va 1. vd vb. anoin. Vara. vakker, n. vakat, aclj. Vacker; t^aÅ-a/ är äfven adv. och be- tyder försigtigt, sakta. canot adj. Bristfällig, vankantig; säges om ett bräde, en planka eller en sparre, som liar fel, t. ex. hanjevanoi, äfven he je vanan i an. Vasa läns nordl. svenska socknar vano id. varjkas vb. dep. sv. 1. Vankas. varjn m. st. 1. Vagn. varas vb. dep. sv. 1, Varseblifva. Likaså i nordligare svensk-österbottniska socknar. Helsing- land o. Nyland varsa, Kalmar län vara, Dalarne (Mora) vari id. varg m. st. 1. Varg. var}} sv. vb. 1. Varpa. varp st. m. (utan pl.): Ränning i väf. rarp n. st. 3. Notvarp. vask sv. vb. 1. Blanda, hopröra. Västerl). vask: slariVa bort, förstöra, Åugermanl. vaska: gå 1. med händerna röra i vatten så att det plaskar. vaj)l sv. m. (utan pl.): Vassle. vaten n. st. 3. Vatten. vatot adj. 1) Vattnig. 2) Vattensjuk. vak sv. vb. 1. Vaka. 262 vcik n. st. 3. Vak. våi vb. anom. Varda. vdmb i. st. 1. Kreaturs buk, våmb. vand sv. vb. 1. Bry sig om, t. ex. «o, ja vdndar nu, om an komher elo int! Fsv. vanda: bry sig om, Gotl. vanda, Nyland (eul. Rietz) kvanda (?) id. I andra svenska munarter vantia. var adj. Var, uppmärksam, på sin vakt. vei 1. vei vale interj. Ve. veik adj. Vek. veip i. sv. 2. Yllelakan 1. filt, som bredes under linuelaka- net på sängen. I Vasa läns nordl. svenska socknar samt Ingå s:n i Nyland veipu, veipo, norrländska landsmål, Södermani , Öster- och Vä- stergötl. vepa, Åland vejjå id. Fn. veipa: ett slags slöja. veiv sv. vb. 1. Vefva. veiv f. st. 1. Vef. veten n. st. 3. Vitne. *véd st. m. (utan pl.): Ved. vég m. st. 1. Väg. *vék n. st. 3. Veck. vél vb. anom. Vilja. *mi f. sv. 2. Orrhöna. Norrbotten rena, orrcena, Kronoby o. Replot i Österb. vénu, Nyland vén id. vénd sv. vb. 2. Vända. véndås m. st. 1. Stocken, hvarmed väderkvarnen vändes. vét vb. anom. Veta. *vét st. n. (utan pl.): Vett. véter n. st. 3. Förekommer endast i bestämd form i plur. 263 vétren: små troll, som tros di nyfödda barn än vid fin- gerspetsarne, än vid brösten, än vid tårna. Fsv. vwteii-. vceiter: ande, troll, Västerb, vittr, N. Ångermanl. viier, Helsinglaml vittra, sydsvenska landsmål välter: jordtroll, skogsande, rå o. dyl. vév sv. vb. 2. Väfva. vév m. st. 1. Väf. vi 1. vi pron. Vi. vili^ må hända en förkortad imperativform (se afh. s. 104 § 71, o): Låtom oss! Må vi I t. ex. vili freist: låtom oss försöka! vilkun n. st. 3. Åkerbär. viM adv. Vilse. vittbasar m. st. 2. Vildbasare. vind ra. st. 1. Vind. vinter m. st. 1. Vinter. vinn st. vb. 4. Vinna. virjgäi sv. vb. 1. Vingla. * vir](jäihd(j m. sv. 1. Liten not, som dragés af 3 personer. vish sv. vb. 1. Viska, t. ex. häsiin viskar äp rumpuu. viti sv. vb. 1. Vitja. vid f. st. 1. Vide. vig sv. vb. 2. Viga. vi(/es vb. dep. sv. 2. Vigas. vl(jsd st. f. (plur. obr.): Vigsel. viJc st. vb. 5. Vika. vik f. st. 1. Vik. * vik f. sv. 2. Vecka, t. ex. i hisuu vikun väl he lukta, vin n. st. 3. Vin. vonn', f. vorun, n. väf, pl. vår, pron. Vår. Dessa prono- mina nytjas ofta såsom substantiva, då von'n' betyder: 364 vår fader 1. vår husbonde, voriin: vår moder 1. vår matmoder (genit. von' nas, vonmas)\ pl. vår: de våra, folket i vår gård. vorun pron. se vonn. vrensk sv. vb. 1. Vrenskas, gnägga. "^vréd m. sv. 1. Tjock stör. Västerb. vreda, N. Ängcrmanl. vrea : LätstaDg, spak, Ilelsiugl. vrea o. vree: kort Stör. vrid st. vb. 5. Vrida. vrin st. vb. 5. 1) Knarra. 2) Skrika (om arga liästar). Västerb. vrinä, Södermani., Närikc, Hallaiul vrena, Skåne vrinna: gnägga, Fryksdalen (Värml.) vrin: gnissla, grymta. vän sv. vb. 1. Umbära, t. ex. kan et vän Jiittje, so lån a ot me. vån f. sv. 2. (utan pl.) : Vån, utväg, t. ex. ja vett irjf/un vän me hittjenar; talesätt: op vån var and, se under O. vår f. st. 1. Vår. vår pron. se von'n'. våt adj. Våt. våt pron. se vorirl . väft st. m. (utan pl): Inslag i väf. vägcj f. st. 1. Vägg. vaks sv. vb. 2 1. vb. dep. anoni. (se afli. s. 123): Växa. vällsin sv. vb. 1. Välsigna. väii sv. vb. 1. Välja. valin adj. Valen, frusen om händer eller mun. väiis interj. Väl, hell, t. ex. väiis han, som vete fatas, han här mdrjg roii stondar. Västerb., Ångermani., Helsingl., Södermani. väles id. väikan, välkast komp. o. superi, af doggli. Helsingl. valkare, valkast id. Enl. Rietz skall äfveii positiva 26.') formen vall-er 1. välker iiytjas i Smal., Sudermanl., Uiipl., lälken Västmanl., välkjen Gästiikl., vålkr NilrilvC. välo, n. vcef, adj. Värd. Kanske egentl. vurdiij, fn. vcerjmgher (np. l — rd., rp). väni sv, vb. 1. Vänja. vän'n m. st. 2. Vän. värm sv. m. (utan pl): Värme. värv, väst komp. o. superi, af Ualc adj. och il'l! adv. väsd m. st. 1. Stackare, usling. I iiortlligare svensk-österb. socknar samt i Nyland räsil id. Helsingl. vesäl: eländig, olycklig, Dalarue (Älfd.) wwäHd., Mc- delp. veslifj : svag, Kimito s:n i Åbo län vesal 1. vesel: älsklig (i synnerhet om barn). Fu. cesall o. veslugr: olycklig, usel. västan m. oböjl. Västanvind. västanett adv. Väster ifrån. Västerbotten västnnäll, Ilclsingl. lestanette id. västerett adv. Väster ut. västernorrett adv. Åt nordväst. västersårett adv. Åt sydväst. västnöian m. oböjl. Nordvästvind. Helsingl. veslnola sbst. nordväst, Halland västanola adj. o. adv. nordvästlig, nordväst, Uppl. väslnolan adv. id. västnölandt adv. Från nordväst. västrån adj. komp. Västligare. västsonnan m. oböjl. Sydvästvind. Västerb. vtistasånna adj. o. adv. sydvästlig, sydväst, Helsingl. vestsonna, Närike västasunna. västson n' anett adv. Från sydväst. västäftt adj. superi. Västligast. väJ>U sv. vb. 1. Välta. väJ)U m. st. 1. Vält. väfjin adj. Vaken. 266 vffid f. st, 1. Värld. vml m. st. 1. Värd. vcei adv., komp. häter, superi, häsl: Väl. *t;.o/ sv. vb. 1. Vårda sig om, idas, t. ex. Jian som int vöiar ans he an här, götar val utan. „I munarterna, särdeles i norra ocli mellersta Sverige, säges våla, stundom wöla, vola el. vula" Kietz. vm' prep. Vid, hos. Y. ylak adj. se Uak. ymni adj. Ymnig. ymst st. f. (utan plur.): Spaning, dunkelt begrepp, aning. Jfr norska allmogemåls ymla: „tale loselig om uoget" (Aasen), fu. ymta, dan. ymte. yndji prep. Under. ijntjeli adj. Ömklig. yrigsel st. f. (utan plur.): Ungdom; talesätt: az; ?/j^