tr 


ama" 


ak 


ve 
} lr pl 
Berle p/d 

hoff k ien 


4 


BIJDRAGEN 


TOT DE 


NATUURKUNDIGE 


WETENSCHAPPEN, 


VERZAMELD DOOR 


H. C. VAN HALL, W. VROLIK, 


EN 


G. J. MULDER. 


=D) 


Pierde © eel. 
voor 1829. 
Lt 


re AMSTERDAM, ans 
DE Erven H. GARTMAN, 


1829. 


EN $ 3 d N 


BLIOST wr, an 


de $ es f ers 


AAMTAND HE pee 


Pe 


# 


BĲDRAGEN 


NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 


De 


OVER EENIGE VERBETERINGEN; WAARVOOR DE 
IN GEBRUIK ZIJNDE STAANDE SCHEPRAD- 
WATERMOLENS VATBAAR SCHIJNEN,. 


Door M*. B. DONKER CURTIUS, Math. Mag. Ph 
Nat. Doct. , Commies bij het Departement 
van Binnenlandfche Zaken. 


Es hoofdgebrek in de beftaande inrigting der ftaande _ 
_ fcheprad-watermolens, is het zoogenaamd nederflaan 

van het polderwater in de krimp, en de hierdoor 
veroorzaakte minder volmaakte vulling der fchoepen , 
wanneer , bij eenen ftevigen molenwind, het fchep- 
rad met eene groote fnelheid wordt omgevoerd. 

Door het eerfte wordt de hoogte vergroot, waartoe 
het uit te malen water moet worden opgebragt. Door 
het laatfte wordt de hoeveelheid verminderd, die bij 
elke omwenteling wordt uitgeworpen. 

Het eene en andere brengt het verlies van een ge= 
deelte der beweegkracht te weeg, waarvan het be- 
houd van des te meer gewigt is, daar dit verlies 
juist dan plaats heeft , wanneer de molen, werkende 
met eenen hevigen wind, zoo als die in het gunstige 
jaargetijde. dikwijls waait, de grootfte uitwerking zou 
kunnen geven. 

Bij eene fterke windkracht toch, worden de vere 

BIJDRAGEN, D. IV. sr. 1. 4 melde 


8 


Ee af) 


melde verfchijnfelen vooral waargenomen ; — het fchep- 
rad doet dan een grooter getal omwentelingen: — 
eene grootere masfa water wordt, dien ten gevolge, 
door hetzelve, in denzelfden tijd, opgenomen; zoo 
lang de toevoer hier aan geëvenredigd blijft, is ook 
fteeds deze hoeveelheid in eene ftandvastige verhou- 
ding tot de beweegkracht; doch door eene meer fpoe- 
dige uitmaling van de krimp, wordt de fnelheid van 
toeftrooming des polderwaters wel eenigzins vermeer- 
derd, maar niet in die mate, waarin de fnelheid van 
het fcheprad aangroeit; — de. waterfpiegel in de krimp 
wordt dan verlaagd; de fchoepen flaan minder-diep in 
het waters de vulling heeft minder fpoedig plaats, 
vermits de eene fchoep het water voor de daaraan- 
volgende wegneemt, en de toefchieting niet voldoende 
is, om zulks weder te vergoeden. — De opgebragte 
masfa vermindert; de {netheid van het rad neemt 
daardoor ook nog meer toe; dit veroorzaakt , dat een 
gedeelte van het medegevoerde water weder over den 
kop wordt terug geworpen „ en alzoo wordt een aan- 
zienlijk deel van het werkend vermogen dán verfpild , 
wanneer men van hetzelve het meeste voordeel moest 

trekken. 
In het laatfte der voorgaande eeuw fchreef de Haar- 
lemfche Maatfchappij van Wetenfchappen eene Prijs- 
vraag uit, ftrekkende, om de middelen te doen aan- 
wijzen, waardoor, in de gewone molens, fteeds de 
last in eene ftandvastige verhouding tot de beweeg- 
kracht konde gehouden worden. De bedoeling dezer 
Vraag was nogtans niet alleen, om de nadeelige uit- 
werkfelen van het nederflaan des waters in de krimp, 
bij eene meer fpoedige omwenteling van het fcheprad 
voor 


GEND 

voor te komen, maar ook , om aan de ftaande fchep- 
rad-molens eene zoodanige inrigting te geven, waar 
door zij zouden worden in ftaat gebragt, om, even 
als de molens met hellende fchepraderen , bij flappe 
winden, met vrucht te malen, en dus ook, om, bij 
eene verflapping der windkracht , een? in dezelfde mate 
verminderden last te zullen bewegen. 

De Verhandelingen van de Heeren j. BLANKEN 3 JZe 
EN HUICHELBOS VAN LIENDER , in het gofte Deel der 
Verhandelingen van bovengemelde Maatfchappij ge- 
plaatst, bevatten onderfcheidene voorstellen ter be- 
reiking van dit doel, — Doch, voor zoo verre mij 
bekend is, zijn alleen de vermenigvuldiging der fchep- 
raderen, in ‘hetzelfde molengebouw, welke van ver 
fchillende afmetingen, óf afzonderlijk, óf gezamen- 
lijk , naar willekeur konden in werking gebragt wor- 
den , de vergrooting van de waterkom achter de krimp 
en het vervangen der houten gordingen door ijzeren, 
in gebruik gekomen. 

Hoezeer het niet te ontkennen is, dat deze veran- 
deringen reeds merkelijke verbeteringen daarftelden , 
zoo mag men het evenwel niet ontveinzen, dat de 
kosten van conftructie niet onaanzienlijk werden ver- 
meerderd, door het aanbrengen van een tweede of 
derde fcheprad, met deszelfs waterloopen en verder 
toebehooren, — Het is dan ook welligt hieraan toe 
te fchrijven dat zelfs deze inrigting, hoe nuttig ook, 
flechts in weinige molens wordt aangetroffen. 

Het vergrooten der waterkom achter het fcheprad, 
heeft meer bijval gevonden. Doch offchoon zulks 
voornamelijk moet dienen, om het toefchieten van 


A2 het 


Kvn 


het polderwater naar het fcheprad te bevorderen, en 
alzoo het dalen van den waterfpiegel in de krimp 
voor te komen, zoo fchijnt.echter hiërdoor wel de 
water-masfa onmiddellijk achter de krimp aan te groei- 
jen, maar geenszins wordt op. deze wijze de fnelheid 
van toeftrooming, en derhalve de toevoer zelve, 
eenigzins aanmerkelijk’ vermeerderd, aangezien noch 
het verhang in de krimp, noch de breedte van de- 
zelve, eenige verandering van belang ondergaan. 

De oorzaken toch, waaraan het nederflaan van het 
water in de krimp, en de daardoor ontftane onvol- 
maakte vulling der fchoepen moeten worden toege- 
fchreven , liggen voornamelijk, zoo. als boven reeds 
is aangeftipt , in de verbroken verhouding tusfchen de 
fnelheid van het fcheprad en de hoeveelheid van toe- 
ftrooming. — Neemt de eerfte toe , dan moet‘ de laat- 
fte in gelijke mate aangroeijen , om de fchoepen even 
veel te blijven vullen. — Dic hangt echter grootelijks 
af van de fnelheid van toefchieting, of van het ver 
hang in de krimp, en van derzelver breedte, maar 
niet van de uitgeftrektheid van den waterplas, die 
achter dezelve gelegen is. 

Hierbij komt nog, dat de -middelpunts-vliedende 
kracht mede op die vulling invloed fchijnt te moeten 
oefenen , en dat dus ook , onafhankelijk van de meer 
fpoedige toeftrooming des waters, het water tot eene 
mindere hoogte in de fchoepen opklimt, wanneer die 
kracht toeneemt. — Immers, volgens de beftaande 
conftructie van het fcheprad en der krimp, ontvan- 
gen zij het op te brengen water alleen van onderen , 
en dus juist in eene tegengeftelde rigting aan die, 

waar. 


GAD 

waarin de middelpuntsvliedende kracht werkt; het- 
zelve kan alzoo flechts:tusfchen”dezelve indringen , 
voor zoo verre dat tegenwerkend vermogen zulks toe- 
laat — zelfs , indien men het er al voor mogt houden , 
dat de fnelheid, “waarmede de vulling plaats heeft, 
niet geheel afhangt van de kracht, waarmede het wa- 
ter tot de fchoepen nadert en zich tusfchen dezelve 
verfpreidt, maar dat het fcheprad grootelijks het wa- 
ter, dat:zich in de krimp bevindt, opneemt , voort” 
drijft en met zich voert, zoo is’ het evenwel 
niet te loochenen, dat de waterfpiegel in de krimp 
ook voorzeker eene daling moet ondergaan „ door den 
invloed der. middelpuntsvliedende kracht, welke, bij 
groote wind-kracht, toch fteeds tracht het polderwa- 
ter terug te drijven, en de oppervlakte van hetzelve 
in de krimp neder te drukken. 
‚Naar aanleiding van de voorgaande befchouwing , 
kunnen derhalve de middelen, om in de opgenoemde 
gebreken te voorzien, niet beftaan'in de zulken ‚ die 
buiten het onmiddellijk bereik’ van het fcheprad aan- 
gewend worden; maar” zij’ moeten alleen gezocht 
worden, of in eene vermeerdering der {nelheid’ van 
toeftrooming , door .het verhang in «de krimp te doen 
aangroeijen , of in het vergrooten der masfa , welke te= 
gelijk naar het rad toefchiet, en dus in het verbree= 
„den der krimp. 
„Het komt mij evenwel voor , dat het niet ‘wel mo- 
gelijk is, het verhang in de krimp dermate te ver- 
grooten , dat hierdoor fteeds eene ftandvastige én vols 
doende vulling der fchoepen zou kunnen te weeg 
worden: gebragt.-— Doch van meer belang fchijnt mij 

43 eene 


C 6) 


eene verbreeding van de krimp toe; — door terftond 
achter den fpiegel van de wateras, aan de beïde regt- 
{tands muren van den waterloop, eene ligte kromming 
buitenwaarts te geven; door dezelve vervolgens tot 
aande waterkom trechtersgewijze voort te zetten „en 
aldaar aan het einde behoorlijk af te ronden, zou 
voorzeker het water met meer gemak en ín grooter 

hoeveelheid naar de fchoepen kunnen toeftroomen. 
Aangezien de krimp alzoo meer water zal bevat- 
ten, fchijnt het dalen van den waterfpiegel bij eenen 
meer fpoedigen omloop van het fcheprad minder te 
vreezen te zijn; — de meerdere hoeveelheid waters, 
die alsdan uit de krimp wordt opgevoerd, wordt 
genoegzaam vergoed door den grooteren toevoer „ die er 
plaats heeft; — bovendien werkt de middelpunts- 
vliedende kracht flechts over de breedte van het wa- 
terrad „ en kan geen’ invloed uitoefenen op het water, 
dat ter zijde tusfchen hetzelve en de muren der krimp 
vervat is, zoo dat ook hierdoor geene zoo aanzien- 
lijke verlaging kan worden voortgebragt , als ran 

anderzins welligt het geval is. 7 
De vulling der fchoepen zal vooral derkelijkt be- 
vorderd worden; — het water, dat thans alleen van 
onderen tusfchen dezelve kan indringen, zal dan van 
ter zijde invallen; — de fchoepen zullen alzoo el- 
kander niet hinderen, om gelijkelijk gevuld te wor- 
den , en de meerdere fnelheid van het rad zal daarop 
geen’ invloed hebben , zulks zal althans niet zoo aan- 
merkelijk zijn. 
Hoe zeer het dus ontegenzeggelijk is, dat door deze 
inrigting de fchepraderen- in derzelver uitwerking , „bij 
fter= 


KD 

fterken wind, vrij aanzienlijk moeten bevoordeeld wor- 
den, zoo zou men echter beducht kunnen wezen ; dat, 
bij-flappe „winden , het rad‚in zulk eene verbreede 
krimp mogt kunnen overvoerd „ en; de last bij gevolg 
boven ‚mate verzwaard worden, —-Hierdoor zouden 
dan, voorzorgen noodzakelijk worden , om bij eenen 
tragen, ‘gang. van den molen , dien. toevoer te- mati= 
gen, ‚— ‚Doch wanneer men in aanmerking neemt, 
dat „ „door „de krimp te verwijden , de. waterhoogte 
in: dezelve niet, grooter wordt ; dat de fchoepen;voort- 
gaanstot dezelfde diepte in het water te flaan, en dat 
dus de ring waters, die; bij elke omwenteling , wordt 
-Opgevoerd „niet verandert, zoo fchijnt de vrees voor 
eene -overlading van het rad geheel te moeten verval- 
len. ‚—=En al mogt, door de werking van het rad, 
-hetswater , tegen den bodem’ nedergedrukt wordende, 
alzoo: bezijden hetzelve eenigermate rijzen, en de 
fchoepen: inderdaad tot eene meerdere hoogte worden 
gevuld, «zoo is dan evenwel dit gebrek ligtelijk te 
verhelpen y-door achter het :fcheprad eene fchuif in 
de: krimp te plaatfen „, welke naar. willekeur konde 
gefloten» en. meer of minder geopend’ worden. — Op 
deze wijzeszou men zelfs de gewenschte regelmatig- 
heid.-van toevoer kunnen bekomen. Welligt zoueene 
dergelijke:-fchuif, door een onkostbaar werktuigelijk 
zamenftel , in verband kunnen gebragt worden met 
de wateras „en „ even als foortgelijke inrigtingen „ die 
bijsvonderflagwaterraderen worden aangetroffen „ bij 
eene minder fpoedige omwenteling van genoemde as 
evenrediglijk., door ‚de werking der beweegkracht wor- 
den nedergelaten , om daarna, bij het verheffen van 

A4 den 


48,9 


den wind, weder in gelijke mate te worden opge 
haald; —’ De op te brengen last zou aldus in -ver- 
houding gebragt worden tot de windkracht, zonder 
het getal fchepraderen te vermenigvuldigen. 

Bij‘ het gebruik van ftoom, om ftaande fcheprade= 
ren in beweging te houden, fchijnen deze fchuiven 
vooral dienftig te kunnen zijn. — Bij de werktuigen, 
die aan den Arkelfchen’ dam , nabij Gorinchem „ het 
water der’ Zederik velden op de Linge werpen „ zijn 
dezelve aanwezig, hoezeer aldaar de naauwe conftruc- 
tie van de krimp eene: overmaat van toevoer ine 
moet doen vreezen. 

Behalve eene meer gemakkelijke en gelijkmatige vul- 
ling der fchoepen, fchijnt de verbreeding van de 
krimp bovendien eene vermindering te moeten ver- 
oorzaken van den tegenftand, die de fchoepen onder- 
vinden bij hunne intrede in het water. — Thans is 
het zoodanig tusfchen den bodem en de muren der 
Krimp befloten, dat, wanneer eenige fchoep hetzelve 
van boven begint te drukken , om het vervolgens met 
zich mede te’ voeren en voort te drijven, het niet 
anders kan, of hieruit moet eene” perfing ontftaan, 
die tegen de fchoep inwerkende door dezelve moet 
overwonnen worden. — Het water kan wel gedeelte= 
lijk tegen de hellende vlakte van de voorgaande fchoep 
oploopen „doch de wrijving der waterdeeltjes tegen 
den bodem en de wanden der krimp blijft evenwel 
nog aanmerkelijk. — Zelfs zou het niet onmogelijk 
kunnen zijn, dat die zijdelingfche perfing zoo groot 
werd „ dat het inftroomende water door dezelve werd 
aangedaan en gedeeltelijk terug gedreven. — Bij eene 

meer-. 


Cim9 


meerdere breedte der krimp. nu,-kan. het water ter 
zijde vrij wegvloeijen ‚en daar hetzelve weder. langs 
dien, weg. tusfchen «de fchoepen- kan” invallen, zoo 
zal de vulling-hierdoor niet verhinderd worden. 

Het fcheprad zal ‘aldus eene meer. gemakkelijke en 
zachte “beweging „bekomen en alzoo. zal weder een 
gedeelte der’ beweegkracht voorhet nuttig uitwerkfel 
vanhet werktuig aangewonnen wezen. 

De ondervinding fchijnt- dan ook: het-bovenftaande 
te: bevestigen. — In den Uithoornfchen- Polder ftaan 
twee molens, die van eene.dergelijke verbreede krimp 
voorzien (zijn. — Een andere van foortgelijke inrig- 
ting treft men aan in den*Hoflandfchen Polder. nabij 
Mijdrecht; -—- Aan „den molenmaker AUKE VAN DER 
WAAY ste. Thamen aan den Amftel is men deze con- 
sftructie- verfchuldigd. 

In de volgende Figuur wordt, tot beter hfkad 
der zaak’, de gedaante der krimp voorgefteld, 


De afmetingen zijn: de volgende: 
In de Uithoornfche molens bedraagt de 
middellijn van het fcheprad. * …. … « … 510. 
„De breedte der fchoepen is, …. «… « 03483 
‚de fpiegel van de wateras. … … … … «;« 0,823 
de breedte OE ‚der krimp... . . .… « 0,49. 
A5 Op 


C to ) 


„Op den afftand E G=zoel,z2 , gerekendvuit 

den achterften wand van den fpiegel der 
wateras, bedraagt de verbreeding GH... o®%,303 » 
en op de lijn LM „of vlak achter hetfcheps. 50 =: 
rad;'is [Kzzo,r5 en LeM=zo,61 , zoo dat » 
aldaar de ktimp eene wijdte heeft ‚vans: „> 11525ern 
‚De „molen in den Hoflandfchen- Polder. 5 > 
heeft een fcheprad „groot over de middellijn” 5,30. 

De breedte-der fchoepen is „… 03515 
de fpiegel van de wateras. «>. … -« -4>'70368 5» 
de:breedte OE der krimp. > « « 0,5% 

-3Op den afftand EG=zoel,75 uit den fpipel 
van. de. wâteras „ bedraagt de verbreeding: „ 0,305: 
env langs …de lijn--TM is IK=zo,26- en sr 
LM==o,39: sven dus de geheele breedte TM, o1 „17. / 

In een’ dezer molens heeft men, na, de. vevirijdifie 
van de krimp, het fcheprad 5 Amfterdamfche duimen 
of oel,12g kunnen verbreeden. In de andere heeft men 
opgemerkt, dat men een vierde zeiling minder be- 
hoefde, dan te voren, zoodat, volgens deze reke- 
ning, op vier molens, naar de beftaande inrigting 
gemaakt , drie hetzelfde vermogen zouden kunnen 
oefenen, wanneer zij van eene verbreede krimp voor- 
zien waren. Hoezeer echter dat voordeel welligt niet 
zoo groot zal bevonden worden, mag men het er 
echter voor houden: dat eene aanzienlijke verpins 
van kracht wordt ‘voorgekomen. 

Aan de gerioemde molens is de Krimp uitgemetfeld, 
zoo'als in bovenftaande Figuur is afgebeeld; — de 
hoekige gedaante zou echter door eene zachte krom- 
ming <EabH moeten worden vervangen. Aan he, 
einde «is de krimp mede niet afgerond, zoo als in de 

Fi- 


CH ) 


Figuur is aangeduid , hetwelk echter de toeftrooming 
wezenlijk zou bevorderen „ daar zulks het verlies door 
de-zamentrekking der- waterftroomader zeer vermindert. 

De: vulling: der fchoepen,:die door het. indringen 
van’ het water ;>van onderen plaats heeft „zou. wel 
ligt nog gemakkelijker. kunnen, gemaakt, worden „door 
de -masfa- water, onder. het fcheprad te vergrooten. — 
Eene verdieping. van de krimp achter. den opleider, 
fchijnt tot dit einde te leiden, en tot het verminderen 
van. den-tegenftand , die aan de fchoepes gehen 
wordt, aanleiding te, geven, 

Door fommigen is wel eens woorgefteld., om deren 
me fchoepen „in plaats van,de thans in gebruik, zijnde, 
te flellen, — Dezelve zouden hunne holle zijde. bin- 
nenwaarts ‚en „hunne bolle zijde, naarde wachtdeur 
gekeerd hebben.-_— Doch het komt mij voor, dat 
door deze inrigting, de tegenftand in het binnenwater 
zou worden „vermeerderd, „vermits dezelve meer plat 
op het water zouden (laan. — Het is wel waar , dat deze 
omftandigheid zeer veel afhangt van de kromming, 
. die aan dergelijke fchoepen zou, gegeven - worden ; 
maar» wijl-deze door-de ftevigheid „ die, dezelve- moe- 
ten bezitten’, en de helling, welke zij voor de fpoe- 
„dige vafftrooming van „voren moeten aanbieden „ bin- 
nen zekere grenzen. bepaald is, zoo houde ik het 
voor twijfelachtig , of evenwel, bij, kromme fchoe- 
«pen „’ niet. hetzelfde zou plaats hebben „ hetwelk bij 
tegte. fteeds -wordt „waargenomen, dat hetgeen. men 
aan: de eene, zijde „wint, aan de „andere, verloren 
wordt, — Door, eene ‘kromme „gedaante aan. de fchoe- 
pen te geven, zou het water voorzeker fpoediger van 
de fchoepen kunnen affchieten; doch. het is moeije= 
“159 lijk 


| 


CAJ 


lijk 4 priori te bepalen, of dit voordeel niet wordt 
opgewogen door de vermeerdering van tegenftand , 
dien zij zouden ondervinden, — In eene verbreede 
krimp , zou nogtans dit: ongerijf welligt van’ minder 
belang zijn, vermits alsdan het water minder befloten 
zijnde, zijdelings kan wijken. — In allen gevalle zou 
het te bezien ftaan, of ‘de kosten van vervaardiging 
van dergelijke fchoepen, konden ‘opwegen ‘tegen de 
voordeelen, die zij mogten geven. 

Het verbreeden en verdiepen. van de krimp blijft 
intusfchen fteeds een middel van ‘kracht-befparing., 
hetwelk aan de minste bedenkingen onderhevig is. — 
Door dezelve te doen gepaard gaan, met eene verwij- 
ding van. den waterloop voor de wachtdeur,” zou de 
ophooping van water aldaar worden voorgekomen, 
en tevens de last verminderd, dien het fcheprad al- 
daar moet heffen of keeren. — De grootere hoeveel- 
heid, die, bij fterken molenwind, door het rad uit 
de verwijde ‘krimp zou worden opgeworpen, ‘fchijnt 
zulks dringend te’vorderen, ten einde in geliĳke mate 
de wegvlieting te bevorderen. 

Wanneer bovendien de fchoepen in eenen gefloten 
ring werden geftoken, die op eenen afftand van den 
omtrek is geplaatst, gelijk aan de gemiddelde diepte, 
tot welke het rad in ‘het water flaat, zou het indrin- 
gen van het buitenwater tusfchen de fcheppers wor- 
den vêrhinderd, en aldus deze aanmerkelijke” bijslast 
vermeden. — In de ftoomwerktuigen aan den Arkel- 
fchen Dam, zijn de fchepraden met dergelijke ringen 
voorzien 5 zij fchijnen vrij wel aan de verwachting te 
voldoen. | Ee, 
Uit het financiëel oogpunt fchijnt ‘de voorgeflagen 

ver- 


C 13 ) 


verandering weinig bedenkelijks op te leveren. …— De 
kosten van conftructie zouden gering wezen. Wan- 
neer de ondervinding overal. mogt bevestigen, het= 
geen, de boven opgenoemde molens geleerd hebben, 
zou er zelfs eene geldelijke befparing uit voortfpruis 
ten, hetzij door het getal: molens te verminderen, 
hetzij door de zeiling te verkleinen. 

In nieuwe molens kan de conftructie zelve aan gee« 
ne moeijelijkheden onderhevig zijn. 

In de beftaande. zy de fteenenbak, waarin het 
onderkamrad omloopt, en-welke nagenoeg. tegen de 
binnenmuur van de krimp aanfluit eenige. wijzigingen 
noodzakelijk maken, ín de. rigting aan” den binnen- 
„wand der krimp te gevens deze konde aldaar dan 
ook worden verwijd en eene meer: Raise ge- 
daante bekomen. 

Maar indien aldus in gewone windmolens eene gek 
gelijke verbreeding der. krimp eenig voordeel kan aan- 
brengen „zoo fchijnt zulks vooral het geval te wezen 
bij fchepraden, die door ftoomkracht-worden omge= 
dreven, — Regelmatigheid. van beweging is daar een 
eerfte vereischte. — Elke befparing van kracht „iedere 
aanwinst derzelve tot vermeerdering van de-nuttige 
uitwerking, des werktuigs, brengt noodwendig eene 
vermindering te weeg der hoeveelheid brandftofs , die 
anderzins, gebruikt wordt. — Door dezelve een vier- 
de gedeelte te verminderen (welke ‚de verhouding is, 
naar welke die aanwinst volgens de gedane waarne- 
mingen in de Uithoornfche. en  Hoflandfche ‘Polders 
moet, worden, gewaardeerd). zou. voor, een, groot ge- 
deelte het bezwaar verdwijnen „hetwelk fteeds ‘een 
meer algemeen gebruik der (toomwerktuigen, voor het 

droog- 


Pd 


Coa) 


droogmaken en drooghouden van Beleen tot nog toe 

in den weg flaat. EN 
In de gewone windmolens zouden haelen in 
bet algemeen, de wrijvingen van het gaande werk 
niet weinig kunnen verminderd worden , wanneer men 
in plaats der thans nog gebruikelijke kamraderen en 
fchijfloopen of bonkelaars, kegelvormig raderwerk 
bezigde. — De ondervinding heeft het boven beden- 
king bewezen, dat deze: raderen oneindig gemakkelije 
ker worden omgevoerd, dan de zoo even vermelde , 
behalve dat zij ook minder omflagtig en minder groot 
worden , „zonder dat daardoor nogtans de uitwerking 
wordt verminderd , aangezien deze verkleining voor al 
het raderwerk in dezelfde evenredigheid plaats heeft. 
De kammen en ftaven zijn aan meer flijting onderhe= 
vig, en veroorzaken dus fpoedig eene meer ftootende 
en ongeregelde beweging, dan wanneer aan dezelve 
eene grootere breedte op eene mindere lengte konde 
gegeven worden , zoo als zulks in kegelvormig rader- 
werk het geval is. — Daarenboven ís men beter 
in ftaat de tanden van ijzer en hout te vervaardigen 
en alzoo deze zelfftandigheden op elkander te doen 
werken , dan zulks bij de gewone inrigting moge- 
lijk is; — op de wrijving moet dit vooral evenwel 
een’ voordeeligen invloed uitoefenen. Zulks zou we- 
derom’ eene nieuwe ‘winst ‘van kracht te weeg bren- 
gen „ welke of tot het vermeerderen van den last kon 
worden aangewend, of tot eene verkleining van de 
middellijnen van fommige raderen, en dus tot eene 
aanwinst van ruimte in het molengebouw zou kunnen 
aanleiding geven. In de Nieuwkoopfche droogmakerij 
is een dergelijke molen aanwezig. — De molenas, 
de 


C 25) 


de molenfpil, en het gaande werk, zijn ‘alle van ge- 
goten iĳzers het gaande werk is kegelvormig. Deze 
molen heeft een’ uiterst zachten en gemakkelijken 
gang. , 

Uit het boven beredeneerde mag men dus als flot- 
fom opmaken, dat een aanzienlijk deel der windkracht 
befpaard, en dat dit vermogen met meer voordeel in 
de ftaande fchepradmolens aangewend zou ‘kunnen 
worden , door: 

1°, Aan de krimp, achter den fpiegel van de wa- 
rde ‚ Eene grootere breedte en diepte te geven.” 

„Door ‘het fcheprad met een’ gefloten ring te 
voorzien, tot op de gemiddelte diepte, waartoe de 
fchoepen door het wäter flaan. 

3°. Door aan den waterloop, vóór de wactedear. 
eene verwijding te doen?ondergaan 3 en 

“4°. Door het gewoon gaande werk door kegelvor- 
mig radetwerk te doen vervangen. 

Welligt zouden de ftaande fchepraderen hierdoor , 
verre boven de hellende te verkiezen zijn; voorzeker 
zouden zij eenen meerderen graad van volkomenheid 
hebben verkregen, dan thans aan dezelve kan wor- 
den toegefchreven. 


0000 PO 


OVER DE, VEILIGHEIDSBUIS Bij DEN SCHEI- 
KUNDIGEN STOOMTOESTEL. 


Door G.J. MULDER. 


Ten het ade deel, zfte ftuk dezer Bijdragen , plaatfte de 
zeer ervarene Heer vAN pijk , van Utrecht, eene be- 
fchrij- 


( 16 ) 


fchrijving van eenen ftoomtoeftel, door hem, voor 
eigen gebruik vervaardigd, en voegde de noodige op- 
gaven bij deze befchrijving, om ook anderen uit te 
lokken, zijn voorbeeld te volgen. Het valt im- 
mers dadelijk. in -het oog, dat er groote voordeelen 
aan het gebruik van zulk eenen toeftel verbonden 
zijn dat men hiermede aangenaam , gemakkelijk , en 
vooral ook naauwkeurig. werkt. 

Door de Commisfie van Beftuur voor onze Genees- 
kundige School, belast met het in orde brengen van 
een Scheikundig Laboratorium, werd mij van wege 
deze Geëerde Commisfie toegeltaan, onder anderen 
ook een’ fcheikundigen ftoomtoeftel te doen vervaar- 
digen. Het fprak van zelf, dat ik het ftuk van den 
Heer vaN pijk hieromtrent inzag, met hetgeen ons 
van het Londenfche ftoomwerktuig in de Apothecary 
Hall, en door zeise over het gebruik van ftoom in 
laboratoria enz. , gemeld is. Doch de ftoomtoeftel, 
die ik ‘voor dit laboratorium noodig had, behoefde 
flechts te dienen ,om er kleinere hoeveelheden mede te 
verwerken, en van den ftoom verlangde ik geene 
andere dienften, dan van verwarming, en fomtijds 
bevochtiging tevens. Een middel tot beweging be- 
hoefde ik hier geenszins van ftoom. Ik heb dus een? 
ftoomtoeftel doen vervaardigen, zoo als de Heer vaN 
Dijk befchreven heeft, met flechts kleine veranderin= 
gen, hieraan toegebragt, en kan iedereen uit onder. 
vinding mededeelen , dat men hiervan vele belangrijke 
diensten erlangen kan. 

Een gebrek beftond er echter, hetwelk niet gering 
was, en dat ik eerst ontdekte, toen de toeftel gereed 
was, en in werking kwam. De veiligheidsbuis, in 

de 


KAR a 


de Figuur bij het ftuk’ van” den- Heer vAn Dijk te 
zien „ heeft een tweeledig doel. 1°,/Om watér in dén 
Ketel’ te kunnen binnen brengen, zonder eerst allen 
floom te‘behóeven uit telaten, ‘en hierdoor het -werk- 
tuig eenigen” tijd werkeloos te maken. - 2°, Om’, de 
fpanning van den dâmp tesgroot wordende, het ‘wa- 
ter eenen uittogt te geven en dus’ buiten” gevaar te 
zijn. Zoo zou men althans meenen. De ondervin- 
ding heeft mij echter geleerd, dat het laatfte niet aan 
het eerfte verbonden is; met andere woorden , dat 
men niet buiten gevaar is, wanneer de veiligheids- 
buis hare dienst verrigt. Het eerst namelijk, datik de 
veiligheidsbuis hare dienst zag verrigten , was ik juist 
bij den ftoomketel, en kreeg alzoo eenen ftroom van 
kokend water gedeeltelijk op, gedeeltelijk naast mij, 
zoodat ik de veiligheidsbuis toen niet voor veiligheids- 
buis hield. De geheele ketel liep ledig door de vei- 
ligheidsbuis , en bragt mij eenen (troom van heet wa- 
ter door het laboratorium. Dit is mij nog eene tweede 
maal gebeurd, toen ik, even als de eerfte maal, 
weinig van den toeftel gebruikte, waardoor de ftoom 
eene diergelijke grootere fpanning verkrijgt ; welke anders, 
door’ het in aanraking komên met eene grootereop- 
pervlakte koudere ligchamen-„ met meer dampkrings- 
lucht, doormiddel der {toombuizen enz, werkoeld wordt. 

Het verwonderde mij, dat dit nooit-den Heer van 
Dijk overkwaï;” althans, dat hij er niëts van ‘heeft 
medegedeeld , geeft ons bijna grond, dit ‘te’ ver- 
onderfteilen , en ik fchreef dus in dezen ftoomtoeftel 
dit verfchijnfel daaraan toe, ‘dat ik- den ftoom “eene 
grootere veerkracht heb-gegeven, door ‘aan den: ketel 
van. derizelfdenvinhoud envomtrek dan die” van-:den 

„BIJDRAGEN, D, IV. sr. 1. B Heer 


de MO) 


Heer vAN pik, eene grootere warmte aan,te bren. 
gen. De ftookplaats namelijk „ heb, ik zóó, ingerigt , 
dat alle warmte verbruikt; wordt tot verwarming van 
den ketel, door. de verwarmde lucht rondom-den, ke: 
tel te-leiden , eer-deze-den fchoorfteen ingaat. 

Wat hiervan zij, het..ongemak heb ik verholpen 
door het volgende middel. 


Nd 


„Boven aan de veiligheidsbuis heb. ik eene kraan A 
doen „aanbrengen, die deze. van boven. geheel kán 
fluiten, en door welke. geopend zijnde, water. in 
„der „ketel „kan binnen gebragt worden. Onder. deze 
‘kraan>-is eene: opening in de veiligheidsbuis, waarin 
seene pijp C gefoldeerd ‘is, die tot op $ van de lengte 
der veiligheidsbuis„ naast deze loodregt. naar beneden. 
‘gat, en \dan de veiligheidsbuis onder eenen ftompen 
hoek D. verlaat „om. boven:een’ bak , achter op het - 
‘fornuis. geplaatst, te eindigen. De ketel wordt nu 
aangeftookt, de. kraan, boven aan de. veiligheidsbuis 

…toe- 


ED 2) 


toegedaan’, en verkrijgt de ftoom eene te. groote veer- 
krachtigheid, zoo dringt hij het water in de véilig- 
heidsbuis op, dit komt voor de opening ótùder de 
kraan, loopt door de buis langs de weiligheidsbuis 
naar beneden in den bak, die op het fornúis daar 
geplaatst is, waar men denzelven het gemákkelijkst 
hebben kan. Op deze wijze heeft men nooit geváar 
van zulk eenen ftroom kokend water, en behoudt; 
door de kraan open te drasijen , die dienst der' veilig= 
heidsbuis., om water hiermede binnen te bfengen, 
Merkt men nu, dat er water door de gemelde buis 
komt, zoo kan men fpoedig, door het een of ander 
van den toeftel te openen, het uitloopen van het 
water voorkomen; hetwelk anders onder dien ftort- 
regen van kokend water; niet gemakkelijk is. In dè 
aangebragte buis brenge men boven aan; ook eené 
kraan B, om bij het ingieten van water in de veilige 
heidsbuis,; deze te kunnen fluiten. 


OVERZIGT VAN DE MINERALE. WATEREN, EN WARME 
BRONNEN. VAN NEDERLAND EN EEN GEDEELTE 
VAN PRUISSEN „MET BIJVOEGING VAN HUNNE 
GEOLOGISCHE OVEREENSTEMMING5 NAAR, DE 
„AANTEEKENINGEN VAN DEN HEER DETHIER 3 

MET AANMERKINGEN EN BIJVOEGSELS 3 


medegedeeld doorr. courToïs, Med.Doctenz.,té Luik. 


» Tales sunt aquae, qualis terra 
» per quam fluunt”? Ni 
PLINIUS. ‚> 


D. landftreken„ waarvan “in dit overzigt gefpro'. 

B 2 ken 
/ d gnd VVA 
4 t 7 # L eZ JY Cr „hl L/ Les De Ú/ Zet de € 6 £ Ze me 


ij vds 


N 


C 2 ) 


ken wordt (*); ftrekken zich uit langs de Noordzee van 
de hoogten: bij Pas-de-Calais tot, aan de monden -van 
den-Rijn, vervolgens, langs, dezen (troomen daarna de 
Moezel opwaarts „tot aan „de- zamenvloeijing met de 
Meurthe-en van hier-af, met eene, half denkbeeldige, 
half natuurlijke grenslijn „ dwars door Lotharingen tot 
aan Pas-de-Calais door de berg{lreken , welke hunne 
wateren in. zee (torten, door middel van de Sambre, 
de Schelde „de Leije en de Aa. Men kan deze gron- 
den ten opzigte van de minerale wateren , waarvan 
zij overvloedig voorzien zijn , verdeelen in vier hoofd- 
ftreken , in eene rigting van het Zuidoosten naar het 
Noordwesten „ namelijk: + ; 

De eerfle, van eene tweede en tusfchen-vorming (de 
formation fecondaire et intermediaire) en gedeelte- 
lijk vulkanisch „welke men naar hare ligging zou 
kunnen noemen: de Ardennes aan Rijn en Moezel. 

De tweede of de eigenlijk gezegde Ardennes (Zóne 
guartzo-lchisteufe et talgueufe van DETHIER). 

De derde, rijk in kalkgronden en fteenkolen , 
welke men’ kan noemen: de Ardennes aân Sambre en 
Maas (Zóne houilleufe et‘calcaire intermédiaire DE- 
THIER) ‘of Condroz „ volgens OMALIUS D'HALLOY. 

De wierde eindelijk bevat den vlakken grond, die 
het overig gedeelte van het koningrijk der Nederlan- 
den uitmaakt, en is van latere vorming dan de vorige. 
„De bronnen zijn in elk dezer hoofdftreken bij el- 

kan- 


(*) Tot goed verftand van deze Verhandeling, behoort 
men bij de lezing voor oogen te hebben, de algemeene 
kaarten van Pruisfen en de Nederlanden en de plaatfelijke 
kaarten van de gewesten Luik, Luxemburg en Namen. 


Gotar) 


kander gegroept” in f?rovkén (bandes), “ volgens de 
genoeg. bekende: geologifche rigting van de rotfen van 
oude vorming dezer geheele landítreek , dat iste zege 
gen, ongeveer inde trekking van het Noordoostên 
naar het. Zuidwesten; van welke daadzaak men zich 
gemakkelijk overtuigen kan, wanneer men alle’ deze 
ftrooken-dwars doorfnijdt, gaande van den Rijn af'tot 
aan «zee toe, van se Zuidoosten naar het harte 
westen. » ) 

Tete Moofdfrreek + de Berdien aan Rijn en } Moezel 
ebde Rhéno-Mofellanes) (*). 

Eerfle- of Ooster-Afdeeling:, ftrekkende van'de kom 
Chet rivierdal, basfin) van’ de Abr, tot die van de 
Pruym en van de Sure, 

1°. Omkorftende bron van Dreymullen; aan, “den 
oorfprong van de Lisfer, Deze vormt eenen. water= 
val, die. zich van, meer dan 35: voeten hoogte «, van 
eenen heuvel van ‘kalkachtigen tuffteen „ nederftort. 

o,.Warme bron-van Bertrichbad , ‘aân de rivier dé 
Liesbach in den Kreits van (Cochem (Groothertogdom 
van « den werk s welke bron reeds van de 15de 
eeuw 


(*) Deze ftreek maakt een gedeelte uit van eene andere 
grootere ftreek, welke zich aan den regteroever van den 
Rijn, van de Moezel en de Sarre uitftrekt, waar de vuur- 
houdende grond (eerrain pyroide) de overhand heeft, en welke 
opmerkelijk is door de overeenkomst van hare mimerale 
bronnen met die van den linkeroever dier rivieren, Zie 
hierover oMALIUs D'HALLOY , Esfai fur la Géologie du Nord 
de la France en deszelfs Collection de Mémoires pour Jervir 
à la Géologie du Nord de la France, met de daarbij ge- 
voegde kaart. Wij zullen de voornaamfte dier bronnen 


kortelijk aanwijzen. 
B 3 


( ae») 


eeuw, af, bezocht is, en welligt. reeds ten. tijde der Ro- 
meinen, bekend was. De- Hoogleeraar HARLESS te Bonn 
heeft, daarover een, werk. in, het licht gegeven, geti- 
teld: Das Bad zu Bertrich im Grofsherzogthum. Nie- 
derrhein 1827. Ne, heerfchende beftanddeelen van 
dit, water zijn :-/ulphas /odac , calcis en magnefiae, 
als ook Aydrochloras: fodge terwijl carbonas fodae, 
calcisen.magnefiae „ oxydum ferri, filica, alumina; 
lithium , de potasch-zouten, gaz azoton en gaz hy- 
drogenium fulphuretum, in mindere hoeveelheid daarin 
voorkomen (*). 

3°. Koude minerale wateren, 

… Berfle groep (})» a« IJzerhoudende. minerale bron 

op 
(*)Zie het Bulletin d. fes mêdicales 1828 n°. 7. p. 276, 
zijnde een uittreksel uit het werk van osANN over de mi- 
neral@ - wateren. van” Pruisfen, Hunne zamenftelling heeft 
eenige, overeenkomst. met die.der wateren van Chaudfon- 
taine, (Prov. Luik). Zie mijne Recherches. fur Ja rend 
de la Prov, de Liège. Ip. 133. 

CH) Deze groep komt overeen: 1°, met de bron van 
Roisdorf, Kreits Bonn, op den regter Rijnoever, in vele 
Franfche werken vermeld onder den naam van eau d’Alfter, 
De Hoogleeraar BisCHOFF, heeft hare voortreffelijke. eigen- 
fchappen bekend gemaakt. Men heeft in, 1826 meer dan 
Ioo,ooo kruiken uitgevoerd van dit water, hetwelk, eene 
groote overeenkomst heeft. met het Se/er-water en met 
dat van de Tonnelet bij Spa, Zie de vergelijking, die ik 
van beide gemaakt heb in mijne Recherches 1. p, 148; 
2°, met de loogzoutachtige bron van Heppingen bij Ahr. 
weiler, aan den voet van eenen Bafaltberg, Zie HARLESSs, 


die vorzüglichern falinifchen und eifenhaltigen Gefundbrunnen 
im Grosfh. Niederrhein 1826. 


CC 232.) 

op”den” linker Rijnoever te Draitschbrunnem op 19-15 
minuten afftand van den Gothesberg bij Bonn. - 

b. Bron van het Laacher-meer , op eenige fchreden- 
van. deszêlfs oever. 

ve Bron van Tönneftein ; een sne ‘uur ván Brohls 
tusfchen Andernach. en Remagen; in eene, zijdeling-, 
fche. bergengte. . Zij heeft haren naam verkregen, van 
het voormalig klooster. der Carmeliten , Antonius ftein 
geheeten 3 hetgeen in_de nabijheid. gelegen is ‚en wordt 
gewoonlijk. met den. naam van Tönfteiner -beftempeld.. 
Zij is: mede -ijzerhòudend zen zeer rijk aan” koolftof= 
zuurs Zij behoudt hare kracht jaren lang , waarom 
men’ in de laat{te tijden’ jaarlijks wel 6ojooo flesfchen 
naar den mîiddel- én beneden Rijn, naar Engeland, 
Holland en’ naär Berlijn verzónden heeft. De voore 
naamfte bewaarplaats is te Brohl of 

ee Minerale bron van Brohl, Cin het Rijndal tus- 
fchen Andernach, en Remagen), ijzerhoudende , onder. 
de. rijkfte die bekend. ‚zijn; doch haar ontbreekt nog 
eene eigene inrigtingy om met meer voordeel gebruikt 
te worden. „De Hoogl. Biscnorr- te Bonn heeft. van 
dit water” eene fcheikundige ontleding. opgemaakt „ 
welke-men vindt in het Journal der praktifchen Heil 
kunde Anhang: van 18275 ps to4 (Pr 

Tweede groep. Veld uïnerale bronnen’ in’ de kom’ 
vätr de rivier de Lisfer bij Daun. (rbe 


(@) } Fischer Guide le plus récent pour le voyage du Rhin 
1857. p: 148. 

(GF) Er beftaân’ daatehnboven nog andere minerale wate- 
rem op” geringen afftand van elkander, als: 1°. bij Ehren- 
breitftein op den regter’ Rijnoever, eene ijzerhoudende 
zurê bron „ Thalborn geheeten, op de plaats zelve en vooral 

B 4 te 


Co-24° 7) 


„Derde, groep. Vele. minerale bronnen in de kom 
van de Kijll, in de omftreken van Lientftein, Steffeler 


en-Biresborn. 
Tweede of Wester-Afdeeling, tusfchen de komvan 
de Sure en die van de Chier. 1°, Zou- 


tê Coblentz verbruikt ; doch niet uitgevoerd en niet lan- 
ger dan 24 uren te bewaren; zij is vooral rijk aan kool- 
ftofzuur, hetgeen de met dit water gemengde wijn doet 
bruifen ; ge, die van Dinckholder, op den regter Rijnoever 
een weinig beneden Boppart, voor drie eeuwen reeds be- 
kend, naderhand weder vergeten, doch in 1802: in hare 
eer herfteld,- Zij vereenigt- dezelfde beftanddeeten als-de- 
wateren. van Spa en van Pyrmont, ja gaat hen zelfs, vol- 
Sens FISCHER (t. a. pl. p. loo), ten opzigte van het ijzer. 
en de gas-foorten te boven, zij heeft eenen eenigzins zuren 
en prikkelenden f{maak; 3°, op den Hundsrücken de. bron 
van Lamfcheid, federt de 16° eeuw bekend onder den 
naam van zuurwater van Leimingen (linker Rijnoever, 
Kreits Coblentz). Men behoort haar te noemen onder 
de rijkfte ijzerhoudende wateren, die Pruisfen bezit. Vóór 
de Franfche omwenteling bedroeg de uitvoer jaarlijks wel 
180,00o kruiken. Zie de ontleding van dit water inhet 
werk van C. F- HARLESS Een G, BISCHOFF „die Stahlguellen 
zu Lamfcheid 1827, overgenomen in de Lite. Annalen der 
Gef. Heilkunde Sept, 1827. p. 76. en in het Bulletin de fe. 
mêdicales 1828. n°. 7. p. 2805 4°. de zoutachtige bron van 
Creuznach aan de Nahe, op den linker Rijnoever , federt 
eenige eeuwen in gebruik, Men vergelijke daaromtrent 
het werk van j, E‚ Pp, PRIEGER, Creuznach und feine Heil- 
quellen, Menz 18273 5°, de beroemde warme bronnen van: 
Ems aan de Lahn op den regter Rijnoever, 1% Duitfche 
mijl van Coblentz verwijderd, welke bronnen „met die,van 
Wisbaden, geteld worden onder de alleroudfte baden’van 
Duitschland, welke zelfs reeds bij de Romeinen bekend waren. 


CD, 


„1% Zoute ‘bronnen van Bom ge den ike hes 
5e Sure. 
2°, Bron, Ifenbom idd el op den linker-oever 
der Moezel. Beide zijn zeer weinig bekend. 
13° -Omkorftende bron-bij Orval (kom van de Chier). 
Ille Hoofdffreek. … Eigenlijk gezegde Ardennes (pr- 
THIER , OMALIUS D'HALLOY). 
Eerfte Afdeeling. Gedeelte van de Ardennes , het- 
welk zijne wateren zuidwaarts in de Moezel ftort. 
In deze landftreek «zijn «geene minerale wateren of 
warme bronnen. bekend. 
Tweede: Afdeeling. » Gedeelte van de-Ardennes „ het-7 
welk zijne wateren noordwaarts in de Maas ftort. 
Hier zijn geene warme bronnen „doch vele koude, 
ijzerhoudende, zure minerale bronnen, ongeveer in 
de volgende ofde van het Noordoosten naar het Zuid- 
westen. voorkomende. 
„Eerfte /Zrook , naar het Zuidoosten: | 
1°. Kom van den oorfprong der Roer.’-Men heeft 
hier eene ‘bron opgegeven in de engten: tusfchen de 
Fagnes, of hooggelegene moerasfen , tusfchen Mont- 
joie, Gemund en Schleyden5-doch de plaats’ ís niet 
naauwkeurig.aangeteekend. Het is welligt te: Sauer- 
meulen (Groothertogdom van den Nederrijn). 
2°.-„Kom van den oorfprong der Amblève, welke 
uitvloeit in-de Ourthe. 
„Twee minerale bronnen bij het dorp Amel of Am- 
blève, deseene tusfchen Moederfcheidt en Scheppen, 
de andere tusfchen Amelen Diedenberg aj ion 
ae van den Nederrijn). 
°, Kom van de Glain, of rivier wid in uite 
he in» de. Amblève. » vin / 
B 5 Mie 


(:@6 ) 


Minerale bro midden in het bed van dit riviertje 
bij het dorp Halleux, tusfchen Salm (de ftad) en 
het,dorp Trois-Ponts (Prov. esta, De 

Tweede fruok, 

…1° Aan de kom! ván de Watohehné wiele uitvloeit 
in-de Warge ; bij, Malmedy ten Zuidousten, dè bfón 
van Céròmont (Grooth. v.d Nederrijn)» 

2% Kom: van de. Warge „ voornaamfte der riviertjês, 
die in: de Amblève zich uitftorten. « RAZ 

«a- Minerale bron van. Xhoffray. 

b. Bron van de beek des Cuves of des Trous-Maz 
Tets, in. ‚den vorm vam eenen, RRS gite: ont- 
fpringende, / 

€.…-Bron des Iles „ander Malmedy (Groot. KA sa. 
Nederrijn): 

de Omkorftende. feed te” Béverfé of Béverfcheidt 
bij Malmedy ontftaande uit de oppervlakkige gronds 
laag van derde vorming te“dezer plaatfe (Grooth: v. 
d; Nederfijn). 

3° Bij) Stavelot. Gp den regteroever der Amblève), 
vindt: men. ín, het weiland: achter’ het- oude klooster’ 
van, deze plaats, de aloude: ijzerhoudende:bron van: 
Ste Remacle, thans verwaarloosd en’ vervallen-(Pro- 
vincie Luik): 

42. Op-den’ linkeroever der minibike tusfchen -het 
dorp Trois-Ponts en het dorp Coo, in eene kleine” 
zijdelingfche. engte’, onder. Bodeux „ de ijzerhoudende 
minerale. bron van Henri-Mollin (Prov. Luik). 

Derde ffrook.- 

1°. Op den linkeroever van de beek „eau rouge: of’ 
roge atye, genoemd, vindt men:de-bron’van Ham, 
tusfchen de rivier, het gehucht /ur* Je: thier de. Mal-: 

medy 


G 3e ) 


sedy; en: den grooten’ weg van” En ve naâr ijn 
(Grooth. v. d. Nederrijn). 

2°. en 99. Twee andere toligerale bronnen tusfchen 
detzclfden weg, den linkeroever: der beëk en het ge- 
hucht du rivage (Grooth. v. d, Nederrijn): 5 

Vierde fZrook , van- het Noordoosten naar het Zuid- 
westen. 

1° en 2°. Twee minerale bronnen in de: kom- of 
het-dal. der beek Ru of Ruy, bij het dorp“ van dien 
naam, tusfchen Francorchamps en Roanne, op den 
regteroever der Amblève (Prov. Luik). 

3°. Eenige kleine, thans verwaarloosde, minerale 
bronnen langs de oevers der- rivier de Lienne, die 
uitvloeit in de Amblève, bij en boven het dorp des 
Forges onder Chevron, aan den linkeroêver der Am- 
blève (Prov. Luik). 

Vijfde ffrook , van het Noordoosten naar het Zuid- 
westen, 

In de groep der Franchimonts, in de kom der Spi- 
héroule of: Wayay „ die in de Hoegne uitvloeit, zijn 
de bronnen van Spa (*), in’ drie kleinere geologi- 
„fche ftrooken verdeeld (Prov. in 

In den eerflen rang : 

1° Aan den oorfprong der beek la Sauvenière , eene 
beroemde’bron van dien naam. 

2°, Bron van Groesbeck of Pequet , nabij de vo- 
rige gelegen. 

39 Bron van de-Géronftère. 

4° Bron van’ de: Vieille-Géronftère , een weinig bo- 

ven 


(+) Men- eze het werk van Dr, e, JONEs en mijne Re- 
ezen » vol, I, 


(28 ) 


ven de vorige gelegen, aan „dens oorfprong der Gé- 
ronftère , uitvloeijende in de Wayay. 

„An den tweeden rang: 

1°, Bron van Hives: gemeente Sart, ter vregter- 
zijde van de beek Nivezé , die uitvloeit inde wel mtie 
thans veronachtzaamd en. vervallen. 

20, Bronnen van Tonnelet, ten getale van twee of 
drie, Als men ín dezen bodem graaft, kan men 
fchier naar willekeur, minerale wateren doen ‘ont- 


fpringen. 
3°. Bron van Watroz ó ter linkerzijde van de rn 


la Sauvenière, zeer verwaarloosd. 

4°. De kelders ín het gehucht Nivezé, paniek op 
eene hooge vlakte tusfchen de. beide beken van: Ni- 
vezé en de Sauvenière, 

Deze ontwikkelen koolftofzuur in overvloed, , 

5°. Bron van Barifart, bij de beek Géronftère ven 
Crêpe, welke zich ontlasten in de Wayay , weinig 
bezocht en flecht verzorgd. 

In den derden of Jaatflen rang ‚ van het Noord- 
oosten naar het Zuidwesten. 

1°, Kleine bron ter linkerzijde van de Wien boz 
ven Spa. 
_ 2e, Groote en beroemde ed van Pouhon, gezegd 
St. Remacle, in het midden van Spa, aan de regter- 
zijde van de Wayay. ao 

3°. Een groot aantal bijzondere minerale bronnen 
worden er gevonden in de kelders der huizen, welke 
gebouwd zijn op dezelfde. geologifche lijn, als ‘de 
Pouhon, langs de Wayay, onder welke die van het 
huis de la Fontaine d’Or, het meest bekend was. » 

4°. Eenige kleine bronnen in de bijzondere.kom van 

de 


CBO 


de beek ‘Winandplanche , welke uitvloëit in de Wayay , 
au marteamu bij Spa 

5°. Minerale bron van la Desniez, in het gemeen- 
stebosch van Reid „ veronachtzaamd en weinig bekend. 

Zesde ffrook , van het Noordoosten naar het Zuid- 
westen. /* >) 

1°, In de kom der Vesdre beftaat er , aan de 1in- 
kerzijde van deze rivier, op eenen gêringen afftand 
van Eupen: of Neaú, aan den oever van eene der 
kleine riviertjes, welke zich daarin van den top der 
hautes-Fagnes komen uitftortén , eene zure minerale 
bron „ welke , naar men verzekert, veel bezocht-wordt 
door de bewoners van tien (Groothertogdom van 
den Nederrijn). 

20, In de uithollingen van de hooge vlakte der Fagnes, 
zijn er tusfchen den oorfprong der Gileppe en der 
Hoegne „ eenige kleine , verwaarloosde minerale bron- 
nen „ alsook onder het dorp Surister , tusfchen Jal- 
hay en Sart. 

‚_g°. Eenige andere kleine minerale bronnen, in de 
vallei der Hoegne , kies Solwaster en den molen 
van Jalhay. 

49. Enkele anderen in de vallei der Spihéroule, € tus- 
fchen le Marteau en het pics win allen zeer wei 
nig bekend. 

Vijfde en- Zesde f?rook (bis). Groep der Pouhons, 
‘tusfchen «de Amblève en de Aisne, geologisch over- 
eenftemmende met de groep. der Franchimonts, van 
het Noordoosten naar ‘het Zuidwesten. 

Eerfte kleinere ftrook, overeenftemmende met die 
van de Sauvenière en Géronftère bij Spa, 

…-1°% Op de linkerzijde van de bergengte en de beek 
‚ Pe- 


( go d 


Petit Bru, van de linkerzijde uitvloeijende in de Am- 
blêve, onder Targnon, beftaat de bron van Bru (ge- 
meente Chevron), in een klein dal onder het gehucht 
Bru , tusfchen de dorpen Chesfion, Chevron en Lor- 
cé. Dit is eene zure bron, de rijkfte  die- mij be- 
kend is, mededingfter van de Pouhon te Spas doch 
thans in eenen fchandelijken ftaat van verval. 

2°, Kleine minerale bron in het bosch bij Bru. 

ge. en 4°. Twee minerale bronnen in het dorp 
Bosfon bij Werbômont. 
‚5% Minerale bron van Grand Bru, op de groote 
heide „ welke den naam’ draagt van Burnontiche. Men 
heeft. deze bron ook den naam gegeven van Pouhon 
de St. Antoine, naar eene kapel of hermitage in de « 
nabijheid; eindelijk heet zij ook nog de bron van 
Izier., van Nivarlet en. van Harre, naar de namen de- 
zer. verfchillende dorpen, langs welke men de bron- 
bereiken- kan. Het fchijnt, dat het deze is, welke 
voorheen Pouhon d'Ardenne genoemd werd, 
… Tweede „kleine. ftrook , overeenftemmende met de 
ade en 3de kleinere ftrook. van de kom van Spa 3 van 
het Noordoosten naar het Zuidwesten. 
24°, In het dal der Amblève, aan de linkerzijde van 
deze rivier „ vindt men „bij het gehucht. Quareux, in 
de lange en fmalle bergpas, genaamd le Pas de St. 
Remacle;, «de bron: van St. Remacle, aan den voet 
van den fteilen heuvel welke bekend is als la Heid 
des Pouhons. (Prov.-Luik). 

ge, Op den top: van; denzelfden. heuvel, aan den 
oorfprong: van. de beek- der Pouhons of van de Férot, 
is er eene minerale. bron, welke genaamd wordt 
le. Pouhon-d'en-Haut:, ‘en. gelegen is onder: de ‚ge- 

meen- 


Car 1) 


meente Harzé „waarvan zij ook fomwijlen den naam 
draagt. on ahunijs. «91284 

…3° Pouhon-d’en-Bas „aan. dezelfde „beek „- bij het 
gehucht, der Pouhons. ,. Zij-heet ook ‚nu en-_dan- Pour 
hon, de, St, Roch of van Bernardfagne, voormalig 
klooster bij de gemeente Ferrière. …: ; … 

Men kent hier geene andere minerale bronnen „dan 
de genoemde , behalve nog eene zeer weinig bezochte 
bron aan deze zijde van Marche, in een bosch, digt 
bij de Ourte, “Dit is de bron van Marcour ‚of van 
„St, Thibaut, welke, echter noch. mineraal, noch zuur- 
houdend is, en alleen, door het bijgeloof ‚” wegens 
zoogenaamde, aldaar plaats gehad. hebbende wonder» 
werken, bekend is, Daarenboven beftaat hier nog 
de bron van Leyfour, aan den zuidoostelijken- nite 
hoek der, Ardennes tusfchen; Rocroy, - Revin ven 
Mont-Hermès, op den regter Maasoever „ waar “zij 
met eenen overvloed; van, water, ont{pringt ; en, als een 
waterval van eenen begroeiden heuvel nederftort „in 
de hierboven’ aangewezene- geologifche rigting. 

_…„JIËe Zfoofdftreek. Ardennes aan Sambre en. Maas; 
of kalkachtige: en, fteenkoolhoudende ftreek (Zône).. 

Men, vindt. hier eenige warme en: zwavelachtige 
bronnen, een klein getal zure, minerale bronnen en 
enkele omkorstende kalkhoudende bronnen. 

“Berfle kleine ftrook van het Noordoosten’ naar hét 
Zuidwesten. gr 
…1°, Aan den oorfprong der Inde, uitvloeijende. in 
de Roer, vindt men de minerale zure. bronnen van 
Cornelis- Munster „ op.eenen, heuvel bij de rivierde 
Inde (Ek 2%, In 
„(*) Waar ligt de, loogzoutige bron van Heilftein „ ‘bij 

„Aken, 


C 32 ) 


voeo, Ih de kom van de Hoegne , uitvloeijende inde 
Vesdre, zijn de bronnen van Juslenville, van eenen 
frandvastigen warmtegraad  laauw op het gevoel , den 
thermometer van 14:tot 17° Rraum. doenderijzen, terwijl 
de vage eene warmte van 8—g° aanwijst (*). 

°, Eenige kleine zure minerale bronnen in dezelfde 
keb 3 alst 70 Kie ie 

a. Té Sasferotte, bij de vóormalige giga, 
op den regter - oever der Hoegne. 

b. Te Wislez, bij Theux, ten - Zuidwesten * van 
Juslenville, beftaat er eene minerale bron, die flaauw- 
zuur, niet zwavelig is, doch door ontginningen in den 
omtrek, geheel vervallen. 

ve. Omkorstende bron van Chanxhe , op den regtef- 
oever der Ourte „ tusfchen'Douxflamme en Montfort , 
een “weinig beneden hare zamenvloeiĳing met de Am- 
blève. / | 

Tweede kleinere ftrook, van’ het Noordoosten naär 
ee Zuidwesten. 5 IRW 

e, In de kom des oorfprongs vari de Worm, welke 
niet zich -uitftort in de Roer, de algemeen bezochte, 
warme zwavelbaden van Burtfcheidt of Borcette (f). « 

‚De zeer beroemde warme ikkes van 


kek (SJ. se. kn 


Aken, in gebruik federt 1822? Zie Vorläufge Mittheilun- 
gen über die Dlineralguelle zu Heilflein, unweit Aachen, 
door TH. HoNs. Aken 1826. 

(*) Zie de ondeding dezer bron in mijne Recherches 
enz. II. supplément, 

(FH) In 1326 telde men hier 471 zieken, volgens 
alanis t. a. pl. 

(S) In 1826 zijn er te Aken 540- zieken geweest; vol. 
gens OsANN t, a, pl. 


(83 1 


vi In de kom der Vesdre. / 
a. Op den regteroever, de omkorstende bronnen 
van Goffontaine , Nesfonvaux,. 

b. Op den linkeroever, de warme bron van 
Chaudfontaine (*). 

c. In. de nabuurfchap van Chaudfontaine, de zwae 
velige koude bron van Gadot, verwaarloosd. en ver- 
Jaten. 

d. De kleine minerale, zure bron van la „Rochette, 
(op den regteroever) , verwaarloosd en. verlaten. 

Derde kleine flrook , van het Noordoosten naar het 
Zuidwesten. 

„1% Inde kom van de Berwinne , uitvloeijende in de 
Maas , de minerale bron vanla Sauvenière, tusfchen Val- 
Dieu en Rosmel, weinig bekend en verwaarloosd, 

1 2°‚In het dal van Jupille, bij de beek van Fléron , 
welke zich in de Maas ontlast, de minerale bron van 
Jupille „weinig bekend en verwaarloosd. 

ge,‚Niet ver van de vereeniging der Ourte met de 
Maas, vindt men, aan den voet des heuvels, op den 
regteroever dezer beide rivieren, de zwavelbron van 
Basfe-awez of van Beaumur „ welke, bij het volk be- 
kend ; den geleerden echter onbekend gebleven. is tot 
in 1815 ()- 

»4°. Minerale. (zwavelige ?) ra van Flémalle, in 
de kom. der. Maas „ boven Luik. 
05° Eene zure Bierle bron. te Hoyou, bij- Hoei 


(Huy), 


. (*). Zie mijne Recherches enz., vol, I, 
(7) Zie de fcheikundige ontleding in mijne Recherches I. - 

Pp. 135-156, 
BIJDRAGEN, D.IV.sT. 1. C 


(84 ) 


(Huy), in de voorftad St. Catherine, met wetge 
beftanddeelen en vervallen (*). 

6e, Omkorftende bron: van. kalkardigen tuffteen in 
hetzelfde dal. 

Hiertoe fchijnen zich zE onderfcheidene minerale 

wateren en warme’ bronnen van. deze. ganfche ‘ftreek 
te bepalem. Men noemt: er ten: minfte over deze ge- 
heele oppervlakte tot aan de Schelde toe, geene an- 
deren’ -op , “zoomen enkele omkorftende: bronnen. uit- 
“zondert en” de: “warme. fpringbronnen. en {lijk (fon- 
taines et “boues thermales) van St. Amand nabij de 
zamenvloeijing van de Scarpe met de Schelde; 

IVde Hoofdffreek „de Nederlanden op den linker- 
oever: van-de Sambre en de Maas. 

Onder de groote menigte van bronnen iele mer 
hier: mineraal noemt, is geene erikele- warme of 
zwavelige bron, van die van” Kleef af, tusfehen dé 
Maas en den. Rijn, tot aam die” bij de brug? del la 
Prinité bij Doornik. (Tournay) elf den ht hed 
der Schelde, 

De: meest beroemde: zijn die van aroilectensd aan de 
Geer: (+})ò Dè meeste dezer: bronnen ontfpringen aan 
den: voet: van heuvels van zachten ijzerhoudehden 
zandfleen (grès), Men vindt ook in dezelfde. hoofd- 
ftreek',- dè minerale bron’ van’ Boulogne-fur-mer , vaan 
gene zijde van de hoogten van- Artois, op eenè 
plaats, die’ echter, door de geaardheid. van’ den bo- 

dem 


(*) Zie de nieuwfte ontleding' mede i n° mijné Recherches, 
vols L 


(GH) Zie de ontleding in mijne Recherches, vol I. ° ge 


55 D 


dem. meer overeenftemt met onze’ derde Hoofdfireek 


_(Zöne houillière et calcaire). 


Algemeene aanmerkingen over deze onderfcheis 
dene minerale bronnen en derzelver verfpreiding. — 

Het is’ opmerkelijk, dat onder dé talrijke bronnen; 
die) het Koningrijk der Nederlanden en' vooral -de ei 
vincie Luik verrijken, 

‚… Men zoo weinige soettieudhaë brorinen aatt= 
as die’ tusschen den Rijn en de Elbe” prins 
zoo menigvuldig zijn. 
se, Dat’ in de eigenlijk! gezegde Ardennes , de af- 
helling naar den Moezel enden Rijn, geéne enkele 
bron vertoont, maar dat zij bijkans alle, digt bij 
elkander geplaatst, in drie voorname groepen’ ide 
nabijheid der Haütes-fagnes' (hooge moerasfen) gevóne 
den” worden, van het Noordoosten in de äfhelling 
naar de Maas. 

«3e, Dát de wâtmê en Zwavelbronnen alleen gevonden 
worden in de kalkachtige en fteenkoolhoudénde ftreek, 
aân het Noordwesten, en ín de kalkachtige en vulkani- 
fche ftreek aan het Zuidoosten (doch hier flechts eene 
enkele). ' 

49, Dät de voornaamfte warme bronnen flechts 
voorkomen aan’ de beide Noordoostelijke en Noord- 
westelijke uiterften dezer ftreek. 


EL „ E eN ve 9 a) ee 9 $ . | â p Ì 
AANTEEKENINGEN OVER-DIOSMA CRENATA 3 
door H. C. VAN HALL. 


In het jaar 1827, heeft de Heer fr. Gc; NoURv' te 


Groningen eene Geneeskundige Inwijdings = Verhan- 
C 2 dee 


C 86) 


deling verdedigd, bevattende eene Historia botanica, 
chemico- pharmaceutica et-medica foliorum,Diosmae 
serratifoliae (wulgo foliorum  Buchtt),-waarin hij ver- 
fcheidene waarnemingen, nopens het gebruik der Buk- 
ku-bladeren (*) mededeelt, eene Botanifche befchrij- 
ving der plant geeft, en dezelve daarbij noemt Di- 
osma ferratifolia, in navolging van SPRENGEL in 
de. nieuwfte of 16de uitgave van het Systema Vegeta- 
bilium,. Göttingen 1825, 1 p. 785. — SPRENGEL 
fchijnt de Diosma crenata van LINNAEUS,en de 
Diosma ferratifolia der nieuweren, onder den Jaate 
ften naam, in ééne foort te begrijpen en dit, zoo wel 
als de overeenkomst onzer plant met de foortelijke 
kenmerken „ door sPRENGEL opgegeven, is de reden 
geweest ‚waarom ik den Heer Noury aangeraden 
heb,, om den naam van Diosma ferratifolia „volgens 
SPRENGEL » (gelijk hij dit, blz. 13 zijner Dis/ertatie 
vermeldt) , voor, de Bukku-bladen aan te nemen. Ik 
twijfel er ook nog niet aan, of de echte, Bukku- 
bladen, behooren tot de ‚Diosma bases ‚van 
SPRENGEL. 

Het is echter eene andere vraag, of SPRENGEL 
regt gehad heeft, de Diosma crenata en /erratifolia 
in ééne foort te vereenigen ; iets, waaraan ik groote- 

‚lijks 


(*) TruNBERG, die de Nederduitfche taal wel ver- 
ftond , fchreef in zijne Flora Capenfis, 1823, p. 229, Bukku. 
De Engelfchen noemen dezelve Buchu-leaves; de Duit- 
fchers Bukku-blätter. Wij behooren dus te fchrijven: 
Bukku- of Boekkoe-bladeren, of welluidendheidshalve Bukko- 
bladeren, daar deze laatfte ‘fchrijfwijze ook bij seBA 
voorkomt. 


Ke À 


lijks ben begonnen te twijfelen, nadat mij de 17d° 
Aflevering der fraaie Dusfeldorfer Sammlung  ofizi= 
seller Pflanzen was in handen gekomen, in welke; 
namelijk, onder No. 377 en 378 „ beide planten af- 
gebeeld voorkomen, en vooral , nadat ik beïde ook 
in den’ Akademifchen plantentuin te Groningen ont- 
vangen had. Daar de regte kennis van deze plant 
voor den Geneeskundigen niet onverfchillig is „ meen- 
de ik het niet ongepast te zijn, om hare gefchie- 
denis nog eenmaal na te fporen, om de redenen op 
te geven, waarom de Heer Noury en ik de Diosma 
crenata van LINNAEUS gerekend hebben te verfchil- 
len van de in den handel voorkomende Bukku-bla- 
den’, en om eïndelijk te, zien, welk befluit no- 
pens den Botanifchen naam van dit geneesmiddel uit 
de nieuwfte fchrijvers met eenige zekerheid is op 
te maken. 

In de aangehaalde verhandeling heb ik blz. 13 op- 
gegeven, dat onze plant van de echte Diosma crenata 
van LINNAEUS verfchilde, Ik had te veel eerbied 
voor de nagedachtenis van dezen beroemden Natuur- 
kenner, om hem, zonder genoegzamen grond, van 
eene dwaling in de befchrijving ‘zijner plant te be- 
fchuldigen. Linnaeus (*) toch, zegt in de foorte- 
lijke befchrijving van” zijne Diosma crenata, dat zij 
zoude hebben: folia glandulofo-crenata , calycis folia’ 
fubulata crenata, hetgeen niemand ontkennen zal, 
dat op onze gewone. Bukkuebladeren niet toepasfe- 
lijk is, wijl deze niet gekarteld (crenata) , maar met 

fijne 

(*) Systema Naturae, ed. 12, Holmiae 1767, vol, II, 
Pp. 182. 

C3 


C. 88 J 


fijne -zaagtandjes voorzien (/errulata) zijn , en wijl 
derzelver kelkblaadjes mede niet gekarteld, maar gaaf- 
randig zijn, welk laatfte kenmerk mij vooral gewigtig 
genoeg toefcheen, om onze plant van de Diosma 
crenata van LINNAEUS te onderfcheiden. 

De allereerfte melding , die ik van onze Diosma ge- 
maakt vinde, is van het jaar 1756 in eene verhande- 
ling , onder praecfidium van LINNAeus verdedigd door 
_E. TORNER , en gedrukt in de Amoenitates academicae;, 
vol. IV, p. 308 „ waar onze plant genoemd wordt.D. cres. 
nulata , welke naam naderhand , door Linnaeus zelven 
Spee. rl. 1764, Ip. 287), in die van:D. crenata ver= 
anderd is, In deze alleroudfte opgave nude punten 
van verfchil tusfchen de Diosma crenata van LIN= 
NAEUs en-onze Bukku=-bladeren naziende , vind ik in 
het foortelijk kenmerk gefproken van folia crenata , 
doch in de bijgevoegde befchrijving, die overigens 
met onze plant genoegzaam overeenkomt, van folia 
margine obfolete ferrata. Daar LINNAEus hier dusde 
door hem zelven bepaalde onderfcheiding tusfchen de 
woorden crenatus en ferratus (Phil. bot. S 83), nietin 
acht neemt, behoeven wij aan dit verfchil tusfchen 
zijne en onze plant niet meer te hechten, en vervalt 
derhalve het eerfte punt van twijfeling. 

Wat het tweede punt. nopens de gedaante der kelk. 
blaadjes, of kelkflippen , aangaat, zoo vind ik van 
het gekartelde derzelve noch in de oudfte befchrij- 
ving der D. crenata in de Jm. Ac., noch in de 
Flora Capenfis van THUNBERG (Stuttgardt 1823 ,.p. 
227 en 228), eenig gewag gemaakt, terwijl in de 
twaalfde uitgave van het Systema Naturae door LIN- 
NAEUS (1767) II’, p. 182 de woorden : Calycis folia 

Jub= 


C 39 


_ Jubulata crenata niet in de phrafis fpecifica zelve 
voorkomen , maar daarbij flechts bgjgevoegd fchijnen, 
ter onderfcheiding van de daarop volgende D. unie 
flora. Het zij nu de kelk bij D. crenata inderdaad 
aan eenige verandering onderhevig is, hetgeen niet 
onwaarfchijnlijk is, daar ook bij andere planten de 
kelkblaadjes in fommige toevallige afwijkingen aan de 
gedaante der ftengbladen naderbij komen, het zij dat 
de groote Zweedfche Natuuronderzoeker, bij zijne 
anders zoo gewone oplettendheid, op dit deel minder 
opmerkzaam geweest is, zoo mag ik niet met ftil- 
zwijgen voorbijgaan, dat de kelkblaadjes in de Am. 
dec. en bij THUNBERG genoemd worden Jinearia, 
in het Systema Naturae daarentegen en, in navol- 
ging hiervan, bij wiLLDENOW Spec. pl. 1, pars 2, 
p- 1138 , /ubulata heeten. 

Ik geloof uit dit alles te kunnen befluiten, re. dat 
LINNAEUS het woord crenata verkeerdelijk bij de 
bladen dezer plant gebezigd heeft, o°, dat de gedaante 
der ‘kelkblaadies, of wisfelvallig , of door LINNAEusS 
in zijne latere vermelding der foort niet opmerkzaam 
genoeg gadegeflagen is, en dat het dus 3°, waar- 
fchijnlijk is, dat de Bukku-bladeren herkomftig zijn 
van de Diosma crenata van LINNAEUs. Hoe waar- 
Schijnlijk ook, is dit echter, volgens de door Lin- 
NAEUS opgegevene kenmerken onzeker, doch alle Na- 
tuur- en „Geneeskundigen kunnen veilig de Bukkue= 
bladeren noemen: 

Diosma crénata N.-V.E. (EL LINN.?) daar Nees 
VON ESENBECK eene zeer duidelijke -befchrijving der 
Plant in de aangehaalde Samm/ung offizineller Pflan- 
zen ‚No. 377 gegeven heeft. 
C 4 Om 


( 40 ) 


Om alle verwarring voor te komen, moet ik op= 
merken „ dat de opgave in de 4m. Ac. t. a.*pl. van 
Ethiopië, als groeiplaats der D. crenata, waars 
fchijnlijk eene dwaling is, daar. wij in dezelfde ver- 
handeling van TORNER's blz. 299 lezen, dat-in de- 
zelve zouden voorkomen, eenige planten van de Kaap 
de goede Hoop, door BURMANNUs medegedeeld, en 
daar BURMANNUS zelf in de Prodromus Florae Ca= 
penfis , achter zijne Flora Indica, LB. 1768, p. 6, 
D. crenata als eene Kaapfche plant opgeeft. | 

Als Synonyma van dezelfde plant, noemt NEES VON 
ESENBECK onder anderen op, D. Jatifolia van AN- 
DREWS, €en D. odorata van DECANDOLLE (Prodro= 
mus fystematis naturalis 1824, Ip. 714). Dat de 
D. crenata van DECANDOLLE voor eene geheel an- 
dere, van de onze door /pit/e bladen verfchillende , 
plant moet gehouden worden, is reeds in de verhan- 
deling van den Heer Noury, p. 14 opgemerkt. 

In dezelfde verhandeling wordt, in de noot op blz. 
14 en I5, gezegd, dat, „behalve de door hem be- 
„fchrevene plant met eirond-lancetvormige bladen, 
„in fommige Apotheken ook nog een andere vorm van 
„ Bukku-bladeren voorkomt, met Jijn-lancetvormige 
„bladen, waarin de klierachtige flippen minder zigtbaar 
„Zijn en welke, ten aanzien harer geneeskrachten , 
„beneden de vorige gefchat wordt. Deze komt, zoo 
„verre ik uit de bladen alleen mag oordeelen , het 
„naast aan D. ferratifolia van DECANDOLLE 3 en die 
„met breedere bladen het naast aan D. odorata van 
„DECANDOLLE; terwijl SPRENGEL beide foorten tot 
„ééne vereenigt…” 

Dit alles nu wordt bevestigd door de nieuwfte be- 

fchrij- 


Kn 9) 


fchrijving, welke NEES VON ESENBECK (Saman/. off. 
Pfl. No. 378) geeft van D. /erratifolia , volgens 
VENTENAT € DECANDOLLE, Naar het gevoelen van 
BARTLING «ell’ WENDLAND (*Y, zoude” de Diosma 
crenata N. V. E. eene verfcheidenheid zijn van hun 
Barosma. ferratifolium of’ van Diosma ferratifolia 
VENT. ; doch NEES VON ESENBECK houdt de laatfte voor 
eene verfchillende oort „ onder anderen door de ftand= 
vastig lijn-lancetyormige gedaante der bladen, van 
de Jangwerpig- of omgekeerd-cironde bladen der D. 
crenata. onderfcheiden; welk verfchil ook- in de 
exemplaren van beide planten in onzen Aortus zeer 
zigtbaar is. In reuk en fmaak komen beiderlei bla 
den volkomen overeens doch die van D. ferratifo= 
lia komen, volgens NEES VON ESENBECK , onder 
den naam van Zange Bukko-bladen ook in den handel 
voor. In ons Vaderland worden zij veelal door de 
gewone Bukko-bladeren gemengd. 

Ten flotte is het welligt niet onbelangrijk aan te 
teekenen , dat , volgens Mm. D. TEENSTRA. (De vruch- 
ten. mijner Biss geleken „ gedurende mijne reize 
over de Kaap de goede Hoop, naar Java en terug, 
Groningen 1828, -I blz. 405) er in het'jaar 1824 
uit de: Kaap-Kolonië uitgevoerd zijn go,ooo ponden 
Bucho. 

(&) Diosmeae descriptae et illustratae a r. F. BARTLING et 
H. L. WENDLAND, Göttingen 1824, p. 99. 


C 5 TWEE- 


PAP: 
del drm drm 
VAK plÙ 


ka 


TWEEDE VERHANDELING OVER DE CRYPTOGAMISCHE 
PLANTEN VANHET GROOTHERTOGDOM LUXEMBURG 


medegedeeld door TL. MARCHAND ; Lid van de Socidté 
Linndéenne te Parijs, wan de Socidté-des Sciences 
Naturelles teLuik , enz. 


TL mijne eerfle verhandeling over de Cryptogamen 
van Luxemburg , geplaatst in deze Bydragen, Deel IT, 
St. 1, bl. o52—282, hebik de, in deze rijke land- 
ftreek groeijende Algaeen Fungi opgenoemd. In deze 
tweede verhandeling zal ik in de eerfte plaats die Cryp- 
togamen opnoemen, welke voorheen mede onder de 
Fungi gerekend werden, doch die van de eigenlijk 
gezegde zwammen, door velen onder den naam van 
Angiocarpeae afgefcheiden worden; en in de tweede 
plaats die natuurlijke planten-familie , welkeals het ware 
het midden houdt tusfchen de Fungi en de Lichenes 
en welke, door den beroemden DECANDOLLE , de'fa- 
milie der Zypoxyla genoemd is. 

De plantjes, welke deze familiën zamenftellen, zijn 
reeds vroeg van de eigenlijk gezegde Fungi afgefchei- 
den. Zeer afwijkende in hunne gedaante , zijn zij dik- 
wijls voor het bloote oog ter naauwernood zigtbaar „ 
en, voor verre weg het grootte gedeelte, parafiten 
van andere gewasfen, tot welke zij de naauwfte be- 
trekking hebben , gelijk de Phanerogamifche planten tot 
den grond, die dezelve voedfel verfchaft. Zeer wei= 
nige derzelve bezitten wortels , en zoo zij die al be- 
zitten, misfen zij nog de eigenlijke greinworieltjes , 

(ra- 


Cs 10 


Cradiculae) , welke bij andere. gewasfen tot opneming 
der voedfelftoffen (trekken „ zoodat, mende ‚worteltjes 
dezer onvolkomene plantjes naauwelijks eenig ander 
nut kan toekennen, dan dat van dezelve mechanisch 
vast ‘te hechten aan den bodem, of aan die-gewasfen „ 
waarop zij zich ontwikkelen ; doch de wijze, waarop 
hunne: voeding eigenlijk plaats heeft , zal waarfchijnlijk 
altoos een geheim voor ons blijven. Het laatfte tijd- 
perk van hun individueel beftaan , is-dat , waarop zij 
zich in ftof oplosfen, waarop zij verdroogen of ver- 
rotten; waarop zij, met een woord, voor onze oogen 
verdwijnen „of zich met andere ftofdeeltjes vereenigen , 
em onder eene nieuwe gedaante weder te voorfchijn 
te komen. 

Deze wisfelvallige wezens, met microskopifche on- 
derfcheidingsteekenen , bij welke het fcherpziendst oog 
zich bedriegen kan, vertoonen intusfchen eene menigte 
van allerbelangrijk(te verfchijnfelen, welke dienen kun- 
nen , om onze kennis van de menigvuldige fchoonhe- 
den der pAy/iologie te vermeerderen , wanneer wij ons 
de moeite willen geven, om al de tijdperken van 
hun groeiĳend leven met geduld gade te flaan. Vele 
foorten van Geastrum en Carpovolus leveren Aygroe 
metrifche verfchijnfelen op, daar de vochtigheid hun- 
ne ftralen zamentrekt , de droogte dezelve uiteenfpreidt. 
De eerfte, in de aarde geboren „blijven daarin eenen 
geruimen tijd, groeijen vervolgens zeer fpoedig op „hef- 
fen als zij volwasfen zijn, de aarde , die hen bedekt, 
op, wenden zich om, en worden aan de oppervlakte 
zigtbaar ; de laatfte werpen , bij hunne rijpwording hun 
kuifje op eenen afftand van zich af , welke beweging 
van eenen kleinen flag vergezeld gaat. 

De 


C 44) 


De Pilobolus, een teeder , {nel voorbijgaand plantje } 
van éénen:dag bijna, dat bij de geringfte aanraking 
verdwijnt, bezit evenwel kracht genoeg, om zijne 
dekfeltjes (opercula) met groote fnelheid van zich af 
te fchieten. Ik heb dit plantje te Parijs , bij mijnen 
beroemden vriend LEVvrILLÉ mogen waarnemen: het 
was opgefloten in een glas , waarin ik , tot mijne groo= 
te verwondering, eene menigte van deszelfs kleine 
zwarte dekfeltjes aan de ftop,; waarmede het glas van 
boven gefloten was, vastgehecht zag. 

Voor de fystematifche rangfchikking geven de ge- 
flachten Puccinia , Pueciniola en Uredo de allergroot= 
fte bezwaren, wijl hunne kenmerken al te weinig bee 
paald en flechts door middel van het vergrootglas „ 
zigtbaar zijn. De inplanting der cap/ulae op eene 
vleezige fchijf, is aan onderfcheidene foorten dezer 
drie geflachten eigen en dus niet onderfcheidend ge- 
noeg; en is het niet vaak zeer moeijelijk , en in fom- 
mige gevallen zelfs onmogelijk, om de fteeltjes en 
dwars=fchotjes wel waar te nemen! Het getal der 
foorten is in deze geflachten zeer aanzienlijk , ja neemt 
nog van jaar tot jaar toe, en zal eindelijk eene niet 
wel op te helderen verwarring te weeg brengen. Ik 
heb daarom gepoogd het aantal foorten te verminde- 
ren, mij hierbij grondende op derzelver uiterlijke over- 
eenkomst, op de ftrekking en kruifing der vezels, * 
op de zelfftandigheid der opperhuid , welke zij moe- 
ten doorboren , op de gedaante van het deel der plant , 
waarop zij gevonden worden, en eindelijk op eenige. 
wijzigingen, die zij zelven bij hunne verdere ontwik- 
keling ondergaan. Ben ik in deze vereenvoudiging 
geflaagd? — Welligt zullen oplettende waarnemers, 

in 


( 45 ) 


in ftaat om alle de moeijelijkheden van zulkeen werk 
te fchatten, gelooven, dat het getal der -foorten „og 
meer had kunnen verminderd worden. 

Hoe het zij, wij vinden in dit moeijelijkfte gedeelte 
der Botanifche ftudiën maar al te dikwerf gelegenheid 
om onze beperkte kundigheden in dezen te betreuren, 
en om, zoodra wij eenigzins door den nevel , die 
onze. oogen bedekt, beginnen door te zien met den 
onfterfelijken LINNAEus uit te roepen: 

Aliguot vestigia per creata rerum vidi „et obstu- 


Pui... Initiatos nos credimus, in vestibulo hac- 
remus ! tand 


CONSPECTUS FLORAE CRYPTOGAMICAE MAGNI 
DUCATUS LUXEMBURGENSIS. 


* 


Articulus tertius. 

URepinNes. Peridium nullum, Capfulis filamentis 
non intertextis. Fungi parafitici’, fub epidermide 
majorum plantarum nascentes et ab ea tecti, N. 

Genus IL. _Gymnosporangium. Hepwie. 

G. conicum. neDw. Tremella juniperina L. In cor- 
tice Juniperi communis. 

Genus IL. Puccinia. PERSOON. — Peridium nullum; 
capfulae multiloculares , apice dehiscentes, pedi- 
cellatae, disco fubcarnofo infertae; fusci aut 
nigri, in parvis caefpitibus aggregati, in foliis 
vivis parasitici. N. 
incrasfata. _N. Cespitulis nigris , , hypophyllis, 
fubputverulentis „ flipite albo „ filiformi „ bafi in- 
crasfato; capfula -tereti, 3-5-loculari , mucro- 
nata. N. 


zo 


6. ro- 


In 
P 


P; 


In 


Es 49 


P: 
P. 


P‚ 


(6 1) 


B. rofae, 'N; — Puccinia rofae. D.C, 

y‚- rubi. N. — Puccinia 'rabi-idaei, D.C. et 
P. rubi D, C, L. MARCHAND« Verhandeling 
‚over eenige :Cryptogamen vanhet Groothrertóg- 
dom Luxemburg: Bijdragen tot de Natuur kane 
dige Wetenfchappen, Deel 1, St, 1, blv-41o. 


variis’ Rub? fpeciebus, plurimarumque Ro/arum: 


fanguisorbae, D.C. In koks Sangtiisorbat of= 
fcinalis. 


potentillarum.. N. : Bteairelie nigro-rufescentibus, 
bypotet » epiphyllis, fubcompactis „ftipite. albo4 
filiformi, capfula tereti, 3-5-loculari , obtufa..N. 
B. potentillae. N. — Puccinia potentillae. D.C. 
Y. fragariastri. N. — Puccinia' fragariastri. D.C. 
variis Potentillae fpeciebus. 

glechomae. DC. Autumno in foliis Glechomae 
hederaceae, 

villofiuscula. N, Cespitulis nigro-fucescentibus , 

fubvillofis , fubcompactis, ftipite albo, filiformi, 
capfula tereti, o-4-loculari, N. 

B. ulmi. N. — P. ulmi. D.C. 


Y. fpergulae. N. — P, fpergulae, DE, 


foliis U/mi, et caulibus, pedicellis ie 
Spergulae. 


ulmariae, D.C. In foliis Spireae Ulmartae. 


. abfynthii. zepw. Autumno in foliis Artemisiae 
-Abfynthit. 
‚ adoxaë: HeDw: In: petiolis: et: foliis Aüoae 1n0= 


fchatellinae. 
veroriicarum.. D.C. In variis fpeciebus bbned, 


asparagi. D.C. Im AZsparago officinalis 


dianthî.- D.C. In: Diantho carthufianorwm et 
D. barbato. ; 
P. cir- 


P.. 
P. 
Ps 
_P. 
P, 


P. 


C 47 ) 


circaeae, peRs. In. foliis Cirtaeae lutetianae, 
betonicae, D.C. In foliis Betonicae: officinalis. 
lychnidis. D.C. In: Zychnide dioica, 
aviculariaes;- D.C: In Polygono avicularis 


polygoni. N.-P.. Polygoni Gandokalnaenw. 
Rarius in Polygono. Convolyulo. 


bistortaes-D.C, In. foliis Polygori. ea. 


P. amphibii, NP. Polygoni aophibig; PERS, In 


EB. 


EP, 
P. 
P. 
P. 
P. 
P. 
P. 

P. 

_P. 


oe > 


P. 


Polygono. amphibio terrestri, 
ribis. D.C. In foliis Ribis rubri, 
calcitrapae. D.C, In Centaurea calcitrapa, 
centaureae, D.C. In foliis Centaureae Jcabiofae, 
‚podospermi. D.C. In Podospermo laciniato. 
tanaceti. D.C, In Zanaceto vulgari, 

ftachydis, D.C. In. Stachyde recta et annua; 
menthae. D.C. In plurimis fpeciebus Menihae. 
clinopodii. D.C. In Clinopodio vulgari. k 
violae. D.C. In plurimis Violae fpeciebus. 
umbelliferarum. D.C. In variis Umbelliferis, : 
eryngi. D.C, In Eryngio campestri., 


gemella. HEDw. In Pruno /binofa, „domestica 
et in/ititia. 


anemones. PERS. In Anemvhe Bemorofed 
gramiiriis. D.C. In variis graminibus. 


feirpis D.C, Ih culmis: langüescentibús Scirpì 
„Jactstris cet! fylyatict; . 


buxi, D.C. In foliis Buri ldarilkclinh 


ni 


Genus! III.“ Pucéiniold. N-. Petidium! nùllum ;“capfu- 


lae uniloculares, veficulas-feminiferasincluden- 


eliloges „ apiee déhúscentes „ pedicellatae 3: fusci aut 


nigri, fub epidermide foliorunt „ petilorum et 


_ Cautiuí herbacearum -orti, et aide rupta 


facile disperfi. N. 
P. be- 


C 48 ) 


Pp. behenis. N. Uredo behenis. landkdia Cucubali 
„behenis. 

P. diadelphiae, ‚N. Cespitulis Aincâ-nigees dend; 
hypo-epiphyllis.atque fparfis, epidermide -rupta 
cinctis, ftipite brevi, capfula ovoideas N, 

B. phafeoli.- N. — Uredo phafeolorum. D.C. 
-y. laburni. N. — Uredo laburni. D.C. 
…ò. pifi. N. — Uredo pifi. D.C. 

s. trifolii, N. — Uredo trifolii. D.C. 

In variis Leguminosis. 

P. inflans. N. Cespitulis fuscis, petiolaribus et hy- 
pophyllis, fubconfluentibus, epidermide primo 
‘elevata, dein rupta fubcinctis, ftipite longius- 
culo , capfula ovoidea. N. 

In foliis Payteumarum et foliis petiolisque Ranun- 
culi Ficariae. 

P. rumicis. N. — Uredo rumicum. D.C. 

P, primulae. Uredo primulae, D.C. 

Genus IV. Bullaria. D.C. 

B. umbelliferarum. D.C. Uredo bullata. Pers. In 

caulibus Umbelliferarum. 
Genus V. Uredo. D.C. 

U. euphorbiarum. N. Cespitulis fuscescentibus wel 
flavescentibus , hypophyllis, epidermide, rupta 
cinctis, orbiculatis vel planiaagulies capfuistphae- 
ricis. N. 

B. cyparisfiae, _N. — WEE Gearellatad ‚D.C.3 
capfulis fubglobofis. 
ye. dulcis. N. — U. excavata, D. C.; -capfulis 
fubovoideis, 
8. helioscopiae. N. —, U. helioscopiae. D.C. 
capfulis fubrotundis. 
In 


EAR) 


Ia variis Euphorbiae fpeciebus. 

‚U. fabae, D.C. In Faa, von. 

U. mycophila. pers. In-variis fungis. > … 

U. alchemillae. D.C. In Alhemilla vulgaris id 

U. lini. D.C. In Zino catharctico, cope NS 

U. falicina. ‚N. Cespitulis : luteis', hadi et 

— „fparfis; capfulis fphaeroideis. N. 

@. capreae, N. — ' Uredo- amg of BC, 5 
cespitulis prominulis. 

Ye triandrae, N. —-Uredo fatieis. D.C. 3! Ces- 
pitulis fubdepresfis, «705 

8. vitellinde. ‚N.— Urtedo vitellinae» RC. ; 
cespitulis orbicularibus, „An vegetabile? 

In’ variis Salicis fpeciebus.— … ‚1 

En rubi, N. Cespitulis flavis , Dypstie et resiptvils 
> capfulis- ovato-fubfphaericis- Ns kn 
4 idaei. N. — Uredo rubi idaei. D. kn cespi 

— tulis distantibus annulatis. * 
7 generis. N. — Uredo ruborum. D. eens. 
__pitulis orbiculatis aut. oblongis. : 

In variis Rubi fpeciebus. 

‚U. inconftans.. N. Cespitulis netlenone! irregu- 
laribus vel polymorphis, fparfis 3 ‚capfalis glo- 
…bofo-fphaeroideis; N: 

B. ong N. — Uredo melnogren- 
ma. D.Cytio voren, 3 

caf nleulacoale N:; — Uredo. Carbo. D.C. 
ò. inflata, N, — Uredo Maydis. D.D. 
€. ‘feminicolae. N. — Uredo caries. D. EN, 

& urceolarum. N. — — Uredo urceolarum, D. 6. 

Is We olivacea. N. _—. _Uredo olivacea. D. U 

8. graminicola. N. — „Uredo- festucae: D.C. 

„BIJDRAGEN , D. IV. sr. 1 D. U. ru- 


C 50 ) 


U. rubigo vera, D.C, — U, linearis, D.C. 
U. oblongus. 5 U Or 
U. caricinas N. — Uredo caricina, D. C 


In Gramineis et Cyperaceis, k 
U. Syngenefiae,. ‚Ne. Gespitulùs pese) wel 


Ye 


3. 


flavescentibus „' plerumquê hypophyllis „ con- 


fluentibus et distantibus 3 capfulis globofis. N. 
ferratulae. N. — Ur. fuaveolens. D.C 5 ces- 
pitulis planiusculis numerofis. 


cichoracearum. N: — Ur, cichoracearum. D.C. 


cespitulis orbiculatis. minimis, « 
cyani,‚N, — -Ufedo -cyaní. gn tatin 
ovalibus parvulis. 

fenecionis. N. — Uredo Ceneiónisi D.C.; 
cespitulis oblongis aut irregularibus. 
farfarae. N. — Uredo tusfilaginis. D. C. ces- 


„pitulis fubconcentricis, « 


petafites. N. — Uredo petafites. D.C. ces- 


„pitulis finuofis. 
fonchi. N. — Uredo fonchi ALBERT. ct 


scuw. 3 cespitulis rotundatis. 


In Compofì itis. 
U. geranii. D.C. In Geranio pn et rd 


aliisque Geranii fpeciebus. 


U. ranunculacearum. D. C. In variis Ranuncula- 


ceis. 


U. bifrons. D.C. In Rumice crispo» 
U. albuginea; N. Cespitulis albis, irregularibus , 


B. 


fparfis, epidermide faepius claufa rectis „ pul- 
vere copiofo; capfulis fubglabofis. N. 


inaperta. N, — Uredo inaperta. D.C. _ 


y. Candida. N. — Uredo candida. D.C. 


8. portulacae. N, — Uredo portulacae. D. C. 
et U. pettorein D. C. 


8. por- 


€ Bi k 


In foliis et caulibus Cruciferarum aliarumque Pha- 
nerogamarume 


„ U, aecidioides. D.C. In Populo alba. … « 


U. Polygoni. N. Cespitulis fparfis , „ rotundatis, 
_fuscescentibus ; capfulis ovatis. ‚N. 


A polygonorum. N. — Uredo polygonorum D. C. 
y. bistortae, N. — Uredo bistortarum, D.C. 

In variis Polygoni fpeciebus. _ 

U. floricola. ‚N., Cespitulis. pulvere. effufo--copiofo 
fusco purpurascentibus; capfulis ovoideis. N. 
_@. receptaculi, N — Uredo receptaculorum. Ne 
y. flosculi. N, — Uredo flosculorum, D.C. 

“a floribus Phanerogamarum. be 

Ù, longicapfula. D. G. mn 
6. Populi tremulae. couRTOIs. 

In foliis Populi nigrae , et tremulae, „ie 5 


‚U. confluens. D.C. In variis phanero amicis prae- 
‘fertim in” Mercuriali et Allib urfino. 


U. ‘antherarum. D.C. In antheris Caryophyllearuin.’ 
7 Egregie violacea. 

“U. fhirantbacearum! D.C. In RAinanthactis. ig 
U potencilarim. D.C. In variis fpeciebus Poten: 
evotidlaen € 
Ur eerd raak D.C; In Zypericis.” 

U. rolden Die, ‘lr ie ie er Ri mollis 

Stcofinde ve 
U. polypodiie D. ol In valid Filicibuss 
_U. vincetoxici. D.C, In foliis Asclepiadis Vincetovici. 
„U. campanulae, pers. In- variis Lee fpe= 
„rn Giebus, (*), 

(9: ‚ Plaarsgebrek noopt ons , hel vervolg an verhan. 

Hin tot, een, volgend nommer.uit te ftellen, — Red, 


-r 
Re) 


} 


oh dos 


EN De OVER 


C 58 J 
k En a Pe 


OVER DE BALAENÖPTERA' ROSTRATA VAN FABRICIUS 
EN BEOORDEELING DER WERKEN , WELKE OVER 
EEN DIER DEZER SOORT, DEN Aden NOVEMBER 
1827, TEN OÖSTEN VAN DE HAVEN VAN Os- 
TENDE GESTRAND „UITGEGEVEN ZIJN. ‚ 


- 


Door CHARLES F: Ki MORREN te Brusfel. 


Î 
OVO EHDIGEI e ELI Î 


Het: is voorwaar zonderling e en voor den wijsgerigen 
beschouwer der Natuur niet onbelangrijk , ‘dat de 
twee uiterften in grootte in de onmetelijke reeks. der 
dierlijk bewerktuigde wezens, den mensch even zeer 
onbekend zijn. Het oneindig groote zoo wel als 
het oneindig kleine fchijnt ons te ontglippen. De 
fchier ‘onmerkbare monade en de reusachtige colosfen 
der zee, ‚ftellen beide wezens „daar, over, welke 
nog menig vraagpunt oprijst, over. welke nog mee- 
nige twijfel „moet. opgeheven, worden. Dat. wij: de 
microscopiesche + ondeelen ; wier. omvang fchier tot dien 
van de chemifche molecula nadert, niet kunnen. bevat- 
ten en bestuderen; is voorzeker zoo: vreemd niet, 
zonderbaarder, echter -moge het schijnen , dat wij. den 
aard en de bewerktuiging niet kennen van de wreesfe- 
lijke gevaarten, welke men”onder ‘den naam: van’ Wal- 
visfchen „fchier-woor oude overblijffels van’ eene“ vroe- 
gere. wêreld,“aan de: verwoestingen van den zond- 
vloed ontkomen , zoude houden. — Met hoe veel ijver 
ook’ grijpt de Natuuronderzoeker de gelegenheid! niet 
aan „om in” dit opzigt het rijk der wetenfchappen'ùit-’ 
te breiden, als een dezer dieren toevallig op de kus- 

ten 


CES M) 


ten van een befchaafd land ftrandt. «Maar hoe bitter 
tevens is zijn verdriet, als eene diergelijke gelukkige 
vangst in handen: valt van Onkundigen en daardoor ge= 
heel “voor de wetenfchap verloren gaat. Wij waren 
van dezen ijver getuigen en voelden dit verdriet. 

‘Het is algemeen bekend, dat den vierden November 
1827! een walviseh ten oosten van de haver var 
Ostende ftrandde. Van het eerfte oogenblik af “heeft 
men over de foort, zot welke kij zoude behooren 
getwijfeld, totdat de Hoogleeraar vAn BREDA ‚ met 
zijn gewoon fcherp doorzigt de vraag: beflist heeft. 
Hij bragt denzelven tot het geflacht’ Balaénoptera en 
tot de B. rostrata vän Fabricius of de Rorgual 
à bee, welke volgens de-geleerde: nafporinigen van den 
baron Cuvier, niet dan eene foort met dé Balaena 
boops en musculus zoude uitmaken. (*)- 
_De meening van den Heer vAN BREDA was gegrond 
op het onderzoek zoo wel van de uit- als” van’ dé ‘ins 
wendige kenmerken, en werd door deze daadzáak bez 
vestigd , dar alle Walvisfchen, geftrand op de Westelijke 
kusten van Europa, tot deze foort hadden ‘behoord’; 
wier vaderland en gewoon verblijf, ‘volgens Broen 
de IJszee en de ftreken van Groenland” zijn; Echter 
heeft: een jeugdige geleerde, dië “van den gemelden 
Walvisch niets dan het geraamte gezien heeft, in: een 
B (1 - Arif. S ge- 


…_£*) Recherches fur les osfem, fosfiles.. Tom, V. zere 
partie p. 365, en volgg. ei, L sBs: 
CH) British zoology vol. III. p. 53. Ne, 20, Obferv. anat. 
fur la {tructure interne et le fquelette de plusieurs Cetacés 
par PIERRE, Et ADRIEN CAMPER €£ G, CUVIER. p‚ 39, 


8 D 3 


HE 


(C 44 ) 


gefchrift (*) hetwelk te Brusfeluitgekomenis ‚ beweerd, 
dat het geene bekende {oort zoude, zijnen: er zelfs 
eene, bijzondere foort, van gemaakt „ den naam. van 
Balaenopigra of Rorgual, van Ostende woerende. „In 
weerwil „van, de groote achting, welke ik den ‚fchrijr 
ver, „zoo „wel, wegens; zijne uitgebreide. kennis, als ‚uit 
dankbaarheid „voor „de eerfte lesfen„in,deinfektenkun, 
de. verfchuldigd. ben „ kan ik, mij echter met zijn ‚ger 
voelen. niet, vereenigen, Ik. zet mij, derhalve, neder 
om, het, te, „beftrijden, in de ‘overtuiging „ dat men in 
de „patuurkundige., weténfchappen ‚nooit te. vroeg de 
dwalingen kan. verdrijven, ‚uit „vrees, it zij andere en 
nog. grovere, mogen voortbrengen … <1. h 

„De, Schrijver van, het. betoog over epe zaate van 
de. Balgenoptera „ kende, alle de werken niet, welke 
over deze ftof „, hetzij door in=hetzij. door buitenland 
fche- Geleerden, bekend gemaakt zijn, …Hij was zelfs 
onkundig‚van, die, welke, over het, door. „hem. befchre, 
ven „exemplaar. in „het, licht waren-gegevens „Hieruit 
zijn. vele, dwalingen „ voortgefproten, … Laten wij, om 
aan „elken fchrijver. het, zijne ‚te doen toekomen, een 
kort-overzigt van hunne fchriften., geven. 

„Zonder, van: eenen eerften brief: van den Heer pu- 
BAR „in in het Journal de Gand, eenige dagen na de 
ftranding ‘geplaatst „en niet dan verkeerde denkbeelden 
over de zaak gevende, te gewagen, wil ik in de 
eerfte plaats van de belangrijke aanteekening van den 
Hoogléeräar BREDA’, geplaatst in de Algemeene Konst- 
enletterbode D. XL, N°, 48, wl ne Ik flip de« 

r y3 {6 Sca 


varend 


fociété des fciencés màdicales et naturelles de Bruzelles et 
publiée féparément par P. J. VAN DER LINDEN. 


Cs D 


zelve hier echter. flechts aan, vermits.er în het eerfte 
mommer; van den: vorigen jaargang. dezer. Bijdragen, 
Wet. Ber. ‚‚N°-18: reeds een volledig ‘uittrekfel van 
dezelve gegeven is; :tot hetwelk ik derhalve mijne le- 
zers’-verwijzes;-Na dit. betoog» verfcheen de Osté- 
ographie. «de. la - Baleine échouée và PEst du port 
d'Ostende de 4 November 1827 ; précedée d'une noti- 
ce fur-la-décowverteet. la. disfection de. ce cetacé par 
‘w. DuBARr- (Bruxelles 1828.) “Dit werk’, het grootfte 
hetwelk men overshet dier-uitgegeven-heeft „ bevat vijf- 
tien platen , -waarvan’-de. laatfte. alléen aan het doel 
beantwoordt „want de overigen bezitten de vereischten 
niet van onleedkundige teekeningen. Zij zijn hiet naauw- 
keurig’, niet geometrisch „ “zoo. als-de Baron CUVIER 
zoude zeggen. Eerst, als men er dusdanige zal heb- 
‘ben, zal de- gefchiedenis- der Walvischfoorten eenige 
volkomenheid erlangen. Overigens herhaalt de Heer 
DUBAR in zijn werk , de fouten, welke hij reeds in de 
zamenftelling «van: „het ten toon geftelde geraamte, 
welke, gelijk men weet onder zijn-opzigt gefchied 
is , “begáan had. Deze menigvuldige fouten en fchier 
onbegrijpelijke misgrepen ; ‘waarvan. het werk over- 
vloeit, moeten onze ‘verwondering „ja zelfs ons me- 
delijden “opwekken, —’ Het onderzoek, hetwelk 
ik» nader zal inftellen, moge de “waarheid van dit 
gezegde flaven. — Deze dwalingen. eehter; welke 
elk die flechts eenigzins vin ‘de kennis. van de 
bewerktuiging der volmaaktere dieren ingewijd is, 
Tigtelijk kan verbeteren, zouden weinig te beduiden 
hebben, zoo niet een andere natuuronderzoeker op 
de wijze, „waarop het geraamte ineengezet is, en op 
het zoo grovelijk onnaauwkeurig werk van den Heer 

Da DU- 


C #56 0D 


DUBAR,. dé “bepaling: eener “nieuwe - foort. gevestigd 
had;:: “Want: ik, haast mij zulks, te bekennen „zoo 
DUBAR “de ‘beenderen. van den: tongbeen=toeftel en die 
vânohet bekken; ‚op hunne ware plaats gefteld had , 
„zoude > niemand. hebben ‘durven beweren:,;dat- het 
‘exemplaar ;\waatvan „men het geraamte gezien heeft, 
tot eene “onuitgegeven foort behoorde, « Dat ‘men met 
‘oordeelde nótioe fur un. fguelette- de. Balenoptère, 
‘onderzoeke en men zal zich overtuigen „dat vooral 
-Óp: de» zamenftelling dezer beide toeftellen , „de. ver- 
moede ‚nieuwe. kenmerken’ gegrond zijn. „ Hetgeen te 
meer te-verwonderen is, „daar, een „dier, zaamgefteld 
zooals het geraamte van DuBAR het aanduidt, seen 
monfter «zoude zijn „ duizendwerf- wanftalliger „ dan 
alle: die gebrekkige vormen ,-aan welke. men gewoon- 
dijk dezen ‚naam „geeft, vermits het niet als deze op 
„de: igeworie wetten. en vormen zoude kunnen terug 
„gebragt worden, _ » LN 

sNareene historifche befehrijving van de jet 
wan: de Balaenoptera gegeven te hebben, maakt de 
Heer DuBAR eenige algemeene opmerkingen over de 
„Walvischfoorten „geput uit de werken van HUNTER 4 
LACÉPÈDE , - CAMPER €nZ. „en „geeft ‚voorts eene alge- 
meene /rangíchikking, derzelve, in. welke hij niet be- 
paalt, tot welke foort het: door, hem befchreven; dier 
‘behoort, „Het is immers. niet genoeg te zeggen „ dat het 
een Rorgual is, vermits dit woord een ondergeflacht 
aanduidt, maar men behoort er-bij:te voegen, welke 
foor’ van a (*). Welke Bad 
ê „ver 

De Recherches fur les osfem. fosfiles p, zen Tom, V 
ere part. 


CH67 #2 


wéteischt*“werd-, daar de foortbepaling van de Balae- 
nac en ff dn san sj vari mbeije- 
lijk is. ' 
“… De“ Heer pusar zegt de naauwkeurige afmetingen 
op ‘te geven, van de verfchillende deelen van den Wal- 
wisch , maar na den druk van zijn werk, heeft: hij 
eêne noot uitgegeven, in welke deze juiste maten veel 
in waarde zijn verminderd ; hij gaf eerst voor de ge- 
heele lengte gr ellen, en natheid” 26568 gen welke 
van beide is nu juist? 
“Het tweede hoofdftuk bevat eene penne sé 
fchrijving van het hoofd van ‘den Walvisch, in welke 
‘de dwalingen te- grof zijn, om niet ‘aangeduid te 
worden. De bovenkaakbeenderen zijn, in de oogen 
van DUBAR, verhemelte’s beenderen , de tusfchen- 
kaakbeenderen, neusbeenderen; en op de platen, is 
het fmalle uitfteekfel-van het bovenkaakbeen; hetwelk 
van weerszijden van den neus naar boven gaat, 
voorhoofdsbeen ‚ hetwelk ‘hij naderhand ook voor 
flaäpbeen uitgeeft; dit laatfte wordt ook voorhoofds- 
been, en het achterhoofdsbeen , flaapbeen , misvattine 
gen, welke op verfcheidene plaatfen herhaald wor- 
den; het ploegfchâarbeen wordt tusfchenkaakbeen ge- 
maamd; de tepelvormige uitfteekfels, achterfte op- 
pervlakte van het achterhoofdsbeen ; enz. 

Deze misgrepen hebben nog weinig te beduiden, ín 
diergene, welke ten aries van het 


tongbee en 
MGE rect,’ dat in de Walvisfchen , de- Bibinaien: 
terae en de Bruinvisfchen, het toeftel van het tong- 
been van weerszijden, uit drie beenachtige ftukken 
beftaat, waarvan het eerfte, grooter en meer zaam- 
Ds ge- 


£ 58 jd 

gefleld „het.-Jigchaam ‚of middelftuk „meer, of min 
de „gedaante van eene, halve maan heeft en: met, twee 
opgaande uitfteekfels voorzien is, welke tot zijnen 
bollen en. voorften. rand naderen ; de, hoorns; van de 
halve „maan, komen, overeen. met de ‚groote hoorns 
van; het tongbeen:;van den, „mensch ; dezelve zijn. in 
jonge.-dieren, van het ligchaam van het been gefchei} 
den 3‚-maar, inde oude, er. mede vereenigd. — Dit 
was,het. geval,-met. dien ‚van Ostende, waarvan de 
grootte genoegzaam den hoogen ouderdom „aantoont. 
Aan de opgaande, uitfteekfels; hechten zich. kraakbeen- 
deren, „welke:,zich met,het onderst uiteinde van de 
flijlvormige „uiufteekfels vereenigen,. zijnde, deze de 
twee, andere beenachtige. ftukken , waarvan wij ge- 
fproken ‘hebben, Het. zijn lange beenderen, welke 
eene horizontale of ‚„dwarfe plaatfing hebben. — Deze 
inrigting , „de eenig{te mogelijk, wordt. in het werk 
van CUVIER: voorgelteld (*); hij geeft er zelfs de af= 
beelding van het tongbeen van eenen Rorgual,, 
„De Heer DUBAR, die, volgens hetgeen hij mij zelf 
gezegd heeft, het, tongbeen zoo beweert gevon- 
den, te, hebben, als hij het in het geraamte 
heeft -daargefteld , „maakt „op zijne manier een toeftel 
uit, deszelfs ftukken,,— De hoorns, door” den hoo- 
gen ouderdom, van het dier, met het, middenftuk 
zamengegroeid , noemt hij het, ligchaam „en, nu: de 
naar bovengaande, uitfteekfels , voor ftijlvormige … been- 
deren houdende, geeft hij aan de. ware flijlvormige 
beenderen, de naam van „hoorns, van. het. tong- 
been, — In pl, 5 van zijn werk , ftelt-hij deze ftuk- 

| ken 


(*) Rech. fur les osfem, fosf. Tom. V 1ère part. p. 386. 


Ce 3 


_ken-afzonderlijk voor, maarin het geraamte. verheft 
hijs, zieh, boven „alle: wetten van’ bewerktuiging „ en 
hecht, de 7 si rene nn aan het uiteinde des 
groote, hoorns (*). 
„Daarna begrijpt men dige de wijze „ ia hij den. 
voeftel van het ze ie gigs 
etl ss zot inl jen oes DE 
© De Heer w‚ vrorLik-ez. heeft mij, toen ik hi dezé 
verhandeling, ter plaatfing in de. Bijdragen mededeelde, ge- 
meld, dat de Heer puBar, bij de tentoonftelling van het 
geraamte te Amfterdam; de plaatfing en aaneenkechting 
dezer deelen aldus gewijzigd had, datde ftijlvormige been- 
deren niet meer met de groote hoorns van het tongbeen „ 
maar met de opgaande uitfteekfels vereenigd waren. Maar 
behalve, dat toch nog de-ftand van het geheel verkeerd 
wass vermits hetzelve in plaats van eene horizontale eene 
loodregte rigting had, hetgeen den Heer puBar aanleiding 
gafde geringe ruimte te vertoonen tusfchen de opgaande uit. 
fteekfels, als een bewijs van de naauwte van het keelgat, 
als. vormden zij voor hetzelve eene enge beenige poort ; be- 
halve dat, zeg ik dit alles nog verkeerd was, zoo is het 
bovendien maar al te waar, dat de dwaling in het boek 
van DUBAR blijft beftaan, De dwalingen door de tentoon- 
ftelling voortgebragt zijn voorbijgaande, die echter, welke 
het boekwerk bevat, blĳvende en worden van het eene 
geflacht tot het andere voortgeplant. Men weet ook dat 
de wijze, waarop hij de gedeelten van het tongbeen te 
Brusfel, gefteld had, volmaakt overeenkwam met de be- 
fchrijving, en naambepaling, welke hij er in zijne Osteogra- 
phie, van, ‚gegeven heeft, dat is met andere woorden ge- 
zegd, dat alles, even verkeerd was. Om mijne gedachten 
duidelijk, uit te. drukken, voeg ik ‚hier, twêe teekenin- 
gen bij van, de, tongbeenen.… Fig. 1 felt het tongbeen 
WL Waf ER 


( 60 ) 


Dit vzijn wel die omkeeringen, die plaatsverwisfe- 
lingen , waarvan de’ beroemde Schrijver van de Red 
cherches fur les: osfemens fosfiles Spreekt,” welke 
Schrijvers zich veroorloven, die niet aan het onmes 
têlijk aantal nie eri « zachte deelen ‘denken , 
, wel- 
voor, zoo als ik het den ozften Juli he te zo 
naar. het Wibe Beteekend heb, ;…n, 4; »aom act 
of A 


bee viool 
Het vertoont derhalve’ de verkeerde inrigting, van den 
toeftel , in profil gezien. Fig. 2, het tongbeen, zoo als het — 
behoort te zijn, en zoo als het ook eehigzins ‘te Ámfter- 
dam fchijnt geplaatst gêweest te zijn. In beide zijn A. A. 
de opgaande uitfteekfels, en C, de ftijlvormige. In fig. r 
zijn B. de hoorns vân het tongbeen, en in fig. 2 ziet men in 
B. het fpoor eener vroegere fcheiding van het tigchaam 
van het been. 


C 6r ) 


welke, men, uit hun verband „zoude, moeten rukken „ 
door. een, enkel. been, uit „zijne, „plaatste .doen, gaan (*). 
Ik, herhaal het, zoude een, dier met eentongbeen, 
zoo als de Heer. DUBAR: het zegt gevonden te hebben; 
een, voortbrengfel der. Natuur kunnen genoemd worden ? 
„„De Heer. puBar zegt pag. 25, van zijn werk, 
dat, volgens ‚de ftructuur van het rotsachtig been ; 
het zintuig. van het. gehoor bij, uitfluiting, in: het 
zenuwmerg. berust, hetwelk men in de langwerpige 
holte vindt, tot welke eene opening van; het ‚voor- 
heen gezegde been voert, — Voorzeker kan de Heer 
DUBAR „ ‚hier, ten: opzigte_ van PETRUS CAMPER: €n 
JOHN HUNTER, (#) niet van letterdieverij befchuldigd 
worden; want elk weet, dat de „Jaatfte het oor, van 
den Walvisch, zijn flakkenhuisje ; en. zijne halfcir= 
kelvormige kanalen befchreven, en. de eerfte (S) zich 
ook met de, gehoorwerktuigen. van de Walvistchen 
bezig,-hehouden … heeft; terwijl beide bij deze, die- 
ren , dezelfde deelen terug gevonden hebben, als 
bijde. hoogere zoogdieren: De Heer puBAR fpreekt 
vervolgens. van de wervelkolom , ‘en geeft Als. ver« 
moeden, OP»; dat het ruggemerg. zich bij zijnen uitgang 
uitde berfenholte in twee deelen, zoude fplijten., en 
zich eerst in het: kanaal begeven „ gevormd door de 
dwarfe uitfteekfels der, halswervelen „om daarna ‚in 
het eigenlijk wervelkanaal te. treden, ‘hetwelk bij 
den, vijfden, halswervel. zoude beginnen. !!! De Heer 
Ni VAN 

(*) Philofo ph. Transact. Tom. 77 et obf. Anat. fur ‘les 
eétares „ p. ZO 

CH), Verhand. van de Haarlemfche Maatfch, Deel XI se 3 
en. Deel. XVIL, St Tes nig 

Hú S) Taokek fur les Osfem fsf Tom, v V 2ieme partie Ps si6. 


C 62 ) 


VAN DER LINDEN, merkt in’dit opzigt aân'; dat de 
enkele“ befchouwing van ‘het geraamteiwoldoende' is , 
om dit gevoelen te doen vallen (*). « Wij zullen hier 
bijvoegen, dat zoo. deze fplijting ‘werkelijk plaats 
greep’; het dier een ruggemerg zoude hebbende „ óÓvêrs 
eenkómende met den lagen vorm , welke aan hetzelve 
in den vuchtelijken toeftand dE dieren 3” tot welke 
de Walvisch behoort, eigen is. (f) De onwetend- 
heid heeft alleen het regt, gevoelens voor te (tellen , 
geheel - ftrijdig met de gewone en Ee wetten 
van béwerktuiging. 

De ribben ;’ het’ borstbeen, de beenderen van hét 
bekken} die der ledematen worden beurtelings door 
DUBAR ' befchreven. — Wat de beenderen van het 
bekken aangaat, kan men op deze hetzelfde tóepas- 
fen 3 hetgeên wij zoo even van het tongbeen hebben 
gezegd s'‘völkomene verplaatfing , misvatting in Hun 
verband,’ iu” eén woord afdwaling van de wetten der 
natuur 4 “ziedaar hetgeen hurnnè béfchrijving kenmerkt. 
Gelukkig “tog heeft de Heer puBar ze afzonderlijk 
op Ph. 9. âfgebeeld; maar in het geraamte’ ware ‘zij 
doór een {tuk hout zamen vereenigd, zoo als men 
ze in profil voorgefteld ziet op pl. 7. plaatfing , wel: 
ke den Heer’ vaN DER LINDEN in verwarring heêft 
gebragt, want- hij heeft hieruit het zonderling, kruis- 
vormig bekken van het geraamte van Bremen willen ver- 
klaren, met hetwelk het echter geheel anders gelegén is. 

De 

…*) T. ap. pag. 9- 

(4) Ook weet men genoegzaam, dat het kanaal gevrid 
door de dwarfe uitfteekfels der halswervelen, alleen ‘dient 
om aan En Hel gort: en befchermidg. te ver- 
ièenefi, °° RV 


C 63 ) 

„De bepaling van de gedaante van het bekken der 
Walvisfchen “is welligt: het moeijelijkst- punt van ‘hun 
geraamte. Want elke: Schrijver ‘heeft andere deelen” 
voor dien toeftel voorgedragen , de anatomifche verge- 
lijking der foorten, tot hetzelfde geflacht behoorende , 
of van aanverwante ent k kan ons ej tot re 
waarheid voeren. 3 

Bij alle ‘Bruinvisfchen, zijn de beendet vän ‘het 
bekken alleen uit de “zitbeenderen zamengefteld , 
geplaatst aan weerszijden van den aars, vän- elkander » 
gefcheiden en” vrij hangende in ‘het midden der fpieren. 
Zoude: nú deze inrigting voot welke dubbele," gelijk- 
vormige en zijdelingfche werktuigen vereischt worden , 
aldus eensklaps in het naburig geflacht der -Walvis- 
fchien veranderen, “en Zoude er’ bij deze flechts een: 
enkelvoudig been zijn (geplaatst, men weet niiet waaf) ? 
Ik geloof het niet. — Ook behoort men op te-mer- 
kèn’) “dat” het geraamte van Ostende het eenigst is, in 
hetwêllt men’ twee gefcheiden beenderen vindt, en dat 
elk dezer beenderen, zoo wel met den vorm derzelve 
bij de Bruinvisfchen als met het vermeende’ ‘enkelvóu- 
dig’ been vanden Rorgual van het Noorden en’ vän 
den Kaapfchen Walvisch, overeënkomt, “waardoor 
hét zeer waarfchijnlijk wordt, dat bij geen een be= 
kend geraamte van’ Rorqual , behalve dat van Ostende, 
het bekkeû , ín zijne volkomenheid aanwezig is, — 
Op ‘dat van Bremen ten’ minfte kan men zich gemiak- 
kelijk overtuigen , dat het’ krùisvormig been, wiens 
vorm volmaakt overeenkomt met dien van het been, 
voorgefteld op pl. 6,’ fig.’ es van het werk van pu= 
BAR (de middelfte tak alleen’ is flechts een ‘ weinig 
langer, hetgeen wan'individueele verfcheidenheid af kan’ 

han- 


C 64, ) 


hangen)’ het borstbeen is, hetwelk men van tusfchen 
de ribben „ alwaar ‘het niet afgebeeld, wordt „ tot aan” 
de. plaats heeft doen nederdalen, waar-zich bet bek-» 
ken wiens: beenderen waarfchijnlijk zijn verloren; 
gegaan, moest bevinden. — Wat het geraamte van: 
den „Rorgual aangaat, waarvan de. Heer cuvier, het, 
been van het bekken afbeeldt pl. XXVI fig, 24,'vans 
zijne „Recherches „is het waarfchijnlijk , dat het been 
van de andere zijde verloren is geraakt. Hetbeen, al- 
daar afgeteekend, verfchilt weinig ín.gedaante van een, 
der dubbele beenderen van het. geraamte van Ostende ; » 
het weinige onderfcheid, hetwelk men bemerkt „zoude 


van. den leeftijd kunnen afhangen ; wij zullen ten min-, 
fte zien, dat hierdoor het toeftel zeer gewijzigd. is. - 
Inderdaad komt de hoefijzervormige gedaante van het 
been „door. cuvier afgebeeld „grootendeels overeen, 
met-die. van, het „been des bekkens, vanhet ‘geraamte ; 
van DUBAR „ alleenlijk is bij dit laatfte de kromming 
minder fterk en nadert dezelve meer tot.die van de 
bekkenbeenderen der Bruinvisfchen. — In hetgeraam=, 
te. van „den. Kaapfchen. Walvisch , heeft het been- van 
het „bekken, ten - naasten: bij, de gedaante van hete, 
zelfde been bij den Rorgual , maar’ aan het uiteinde , 
van'elken tak neemt men een-los beenftuk waar, Het 
fchijnt, «dat. de Heer RupoLPHI, ‘een van deze losfe : 
ftukken inhet exemplaar van Hamburg gevonden heeft, 
maar dat de andere beenderen, waren verloren. gegaan. » 
„Daar nu alle kenmerken ons toelaten, dit individu 
van dezelfde. foort te houden ‚als dat van Ostende „ 
en‚‚RUDOPHI,, er flechts. een beenftuk in gevonden, 
heeft, mag, men met regt vragen, of de Rorgual 
twee »losfe „beenftukken ‘bezit, gehecht aan de takken | 
Gr van 


( 65 ) 


van het zitbeen. En zoo men aanneemt „ dat hij. er, 

flechts een heeft, hetgeen volgens:de bevinding van 

RuDorLPHI meer waarfchijnlijk is, zoude ‚ik niet 
vreemd. zijn. van het, denkbeeld , dat het haakje „ ge- 
plaatst aan een vande uiteinden, van het been des 
bekkens in het individu van Ostende, dit losfe been 
vertegenwoordigt, door den hoogen leeftijd van het 
dier „met het ligchaam van het bekkenbeen zamenges 
groeid. — Dat de losfe beenderen zich innig met het. 
voornaamfte. been kunnen vereenigen , wordt. nog 
waarfchijnlijker, door de waarneming, dat men in het, 
bekkenbeen van den Rorgual , afgebeeld fig, 24 van het. 
werk van CUvIeR „ eene kleine verhevenheid op het mid= 
den van elken tak opmerkt, juist op de plaats, waar: 
het losfe been moest beginnen, zoo als de o5ste figuurs, 
het bekkenbeen van den. Kaapfchen Walvisch voors 
ftellende , zulks aanwijst. — Is deze verhevenheid nu. 
geen fpoor van zamenfmelting? En dit waar zijnde „ 
wordt «het voor het terugbrengen van dé beenderen. 
des bekkens, tot den gewonen vorm, fchier niet. 
meer noodzakelijk , te vooronderftellen , zoo als ik: 
vroeger gedaan heb, dat er aan het uiteinde van eenen. 
der takken van. het bekkenbeen van den Rorgual, 
een enkel los been zoude zijns vermits de twee. 
losfe beenderen hebben kunnen: zamengroeijen met: 
het voornaamfte been, terwijl aan den anderen kant 

het losfe been onder het zamengroeijen , eenen ze- 
keren. graad van fchuinte heeft kunnen behouden, 
waardoor, het waargenomen haakje. voortgebragt is. 

Men, zal. mij waarfchijnlijk tegenwerpen, dat het 

_ knobbeltje, op den bollen rand van het halvemaans- 
wijs been van, het geraamte van Ostende „ niet gevon-, 

BIJDRAGEN , D. IV, sr. 1. E den 


C 66 ) 


den wordt in den Rorgual, welken cuvier bee 
fehrijft. — Behalve dat dit knobbeltje, hetwelk niet 
zeer aanmerkelijk groot is, uit de verlenging der 
takken” van het been, op de plaats, waar zij zich 
vereenigen , kan voortkomen, verlenging, welke in 
verfchillendeé individu’s min of meer. duidelijk is, kan 
ik ook nog het volgende in het midden brengen. 
Vooreerst, beflaan de twee losfe beenderen, gehecht 
aan de drmen vân het bekkenbeen, in den Kaapfchen 
Walvisch hunne ware plaats? Bevond de een zich 
niet in het midden, of ep een derde van den bollen 
rand van het: halvemaanswijze been , en was dit been, 
door den jeugdigen leeftijd van het dier, niet van het 
losfe been gefcheiden ? Zouden bij een ouder dier deze 
drie beenderen niet hebben kunnen vereenigd zijn? 
En zoo men niets van dit alles aanneemt, en in- 
tegendeel ftelt, dat de twee losfe beenderen op eenen 
verfchillenden graad van fchuinsheid met het ligchaam 
van het voornaamfte been zamengefmolten zijn, zoo 
als wij zulks reeds vroeger gezegd hebben, wat be- 
let ons dan te gelooven, dat het knobbeltje op het 
midden van het been, reeds van eene zekere grootte in 
den Kaäpfchen en Noordfchen Walvisch , eene groo- 
tere ontwikkeling , door hoogeren leeftijd, in dien van 
Ostende, gekregen heeft? In het laatfte geval, het 
waarfchijnlijkfte van allen, zoude de vorm’ van de 
bekkenbeenderen van de Walvisfehen wan de Kaap; 
teruggebragt kunnen worden, tot dien van dezelfde 
beenderen bij den Rorgual, en deze laatfte tot die: 
van de Bruinvisfchen. Men zal deze duistere pun-- 
ten niet kunnen ophelderen, voor dat men noe 
eenige meerdere geraamten van Rorguals zal kennen 5 

in- 


C 67 ) 

intusfchen îs het genoegzaam bewezen, dat de bek- 
kenbeenderen van het geraamte van Ostende, zich in 
gedaante niet zigtbaar verwijderen van den Rorgudl ; 
door cuviem befchreven;, welke alleen , vóof de bez 
ftudering van de bekkenbeenderen , în aanmerking käf 
komen ; vermits in alle de overige getaämtefi, deze 
beenderen of verloren gegaar of fniskend zijn. Ook 
bémerkt men geen bekken in de geraâmten van het 
Rijks- en van het Anatomifche Muféum te Leyden: 
De derde Figuur van Pl, LI van de nafpóringen van 
CAMPER En CUVIER ; Over de bewerktuiging der Wal- 
visch-foortent „ welke de bekkenbeetrderen var eenen 
jongen, maúnelijken Breihviséh voorftelt, kan a 
vroeger geopperde meeting ftâven. 

Ziedaar dan, in het kort, het bekken van ket 
Rorgual van Ostende, gelijkvormig aan dat van dè 
Balaenoptera rostrata , eene foort, waargenomen door 


‚ HUNTER ; NEIEL , ALBERS, RUDOLPHI En CUVIER. 


In een bijvoegfel tot het werk van pusar , haâlt 
hij eetiige préparaten aan, welke men bewdard had , 
ei wadrván het eenigfte, dat eérfige waárde bezit, de 
uitwendige wrouwelijke geflachtsdeelen betreft; het 
oôrdeel over de plaat, dezelve voorftellendé én overde 
overige afbeeldingen hebben’ wij reeds vroeger opgé- 
geven en zullen tet derhalve hier niet herhalen. « De 
ovêrigd preparatefi der weeke deelen, hebben door 
hunne bewerking, alle waarde verloren. “Door de 
drooging, kan men de verfchillende rokken der flag- 


aderen niet onderfcheïden, en derhalve het fpierweef- 


f&Y vari’ den fpierrok , over hetwelk, gelijk bekend is,’ 
Ee, Rae het nog niet eens zijn, niet erken- 
rs ware Het ‘mógelijk geweest, hierom” 

B Pe N trent 


( 68 j) 


trent allen twijfel weg te nemen. — De Zegagroe 
pila, waarvan de Deer puBar fpreekt, is naderhand 
door den Heer VAN BREDA, voor een’ zamengepakten 
bal van wortels van’ de Zostera marina’ erkend, 
Men vertoonde «ook; ‚nog twee kleine, ‘hoornachtige 
vischjes, in de maag van de- Balaenoptera gevonden. 
Na het werk van den Heer purar behoort de Notice 
sur un squelette de Baleinoptère, exposé à Bruwelles 
en Juin et Juillet 1828 genoemd te worden. Wij 
hebben er reeds in den aanvang kortelijk over gefpro= 
ken, en zullen het nu een weinig naauwkeuriger bes 
fchouwen. De fchrijver oppert in hetzelve eene zeer 
gewaagde telling, — De Heer puBar. had, zijn dier 
niet bepaald; de fchrijver van „de „Notice maakt er 
eene nieuwe foort van. Alle de gronden echter voor 
zijne meening, verdwijnen bij een rijp onderzoek 5 
de voornaamfte, welke de ftructuur van het tongbeen 
en van het bekken betreffen „ fteunen op de flechte en: 
onvergeeflijke wijze, waarop de. Heer puBar deze dee- 
len zamengefteld heeft, Het gebrek aan boeken, 
waarin de fchrijver van het betoog was, heeft hem 
vooronderftellingen doen maken , over zaken „ welke hij. 
nict gezien had. + Geen wonder derhalve, dat hij ge-, 
dwaald heeft. Ik haast mij, zijn werk te befchou- 
wen. Na eene korte voorrede, gaat de fchrijver tot 
de beoordeeling, der. foorten over, en noemt den Wal, 
visch uit het Noorden (Balaenoptera borealis, Less.) 
dien. van de Middellandfche Zee (B, mediterranensis 
LESS,)„ en, van de, Zuidzee (B. australis ; Less.) 
op (*). De Heer LESSON. onderfcheidt. wapendier, „eene 
8 pf neey gin 0 rad ctono! Bas. 
(*) Zie Hist. Génér,”e et Parzics EN Mari et. peis 
découverts depuis 1788 jusqu'à nos nld par M, Lesson. 


ee 


C 69 } 

malasiopverd rostratâ , ‘welkê die is ; tot welke ons 
exemplaar behoort: De’ Heer vAn “DER LINDEN 
voegt hier voorts bij: ,, Wat de Baldénoptera van 
„Ostende aangaat; het” ondetzoek van zijn geraamte: 
gheeft mij geleerd , dat hij tot eene andere foort bes 
s-hoort , dan‘die ; welke cuvrex vastftelt” 

Voordat ik verder ga, moet ik opmerken, datde 


_geraamten, « befchreven «of -afgebeeld “dóòr *ruDoL- 


PHT, ALBERS; HUNTER, ‘NEILL en die, welke in 
het Rijk’s- en jn het Anatomifche Mufeum- te Leyden 
geplaatst zijn „als ook. de fchedel „ voortkomende uit 
het Kabinet van: BRUGMANs, alle tot dezelfde foort: 
behooren , namelijk tot de Balaenoptera róstrata; 
waarover ieder het eens is. — Nu had ik afteekenin=> 
gen naar de natuur, van het geraamte van Ostende 
gemaakt, en heb dezelve, tijdens mijn verblijf. te 
Leyden ; met het geraamte, te Amfterdam geftrand 
en «door den beroemden ‚REINWARDT ontleed, vérge- 
leken ik-vond de-overeenkomst zoo treffend, dater 
dunkt mij, geen twijfel kan ‘beftaan, of beide tot 
dezelfde foort behooren. « Wat de gelijkvormigheid 
met het geraamte van RUDOLPHI aangaat, elk Onpartijdig 
Natuuronderzoeker zal dezelve erkennen , zoo hij flechts 
het geraamte’ van Ostende, met de afbeeldingen 
vergelijkt, welke ruporerti in de AbAândlungen: der’ 
historisch-philologifche Klasfe der Koeniglich-Pretusfis 


Jchen Akademie der Wisfenfchaften aus den Jahren 


8201831, S. 27, gegeven heeft. Hij zal zich dan 
ook overtuigen „dat deze individu’s flechts“eene en 
dezelfde. foort uitmaken. * In zijn bersoe vergelijkt de 
fehrijver dikwijls de deelen, welke hij befchrijft, 
an die vän-de foorten van de Kaap en van de Mid- 
Fil E 3 __del= 


(ED 


‚ dellandfche Zee ; maar aantoonen, dat zij eene groote 
overeenkomst hebben met de beenderen van. de Ba 
laenoptera rostrata, is, met andere woorden , de» 
zelve aan de foort toefchrijven , tot welke. zij behoo- 
ren, — Ook zal ik mij aan deze laatfte handelwijs 
houden. Ik begin met aan te merken , dat de grootte 
van het dier, hetwelk bij Ostende geftrand is, eenen 
leeftijd doet vermoeden, welke genoegzaam. verfchil 
tusfchen zijn geraamte en de reeds bekende, zou 
hebben’ kunnen voortbrengen, Het Leydsch geraamte 
moet van een jong dier zijn, vermits de -epiphy{es 
nog zeer duidelijk aan- de ledematen: zigtbaar zijn, 
„Het eerfte zoogenaamde onderfcheidingskenmerk is 
de. afwijking der tepelvormige- uitfteekfelss hij /zegt 
dat dezelwe- een. weinig minder aanmerkelijk-in- het 
geraamte. van Berlijn is; het onderfcheid. is- echter 
fchier niet. merkbaar en kan in allen geval van indivis 
dueele verfcheidenheid afhangen. Het tweede is in 
de grootte van de kraaijenbeks uitfteekfels van de ons 
derkaak gelegen, welke die van alle bekende geraam= 
ten zouden overtreffen , en het meeste naderen tot die 
van, het Berlijnsch geraamte, in hetwelk het kraaijene 
beks=ruitfteekfel fchier de helft van het been im 
hoogte zoude overtreffen. In het geraamte van Oss 
tende, is. deze ‘hoogte bijna gelijk aan die van het 
been. — Ik, zal ten. dezen opzigte aanmerken , dat. 
zoo men ‘zich houdt aan de eerfte plaat van de Ver- 
handeling van RuDporPat, de hoogte van het uitfteelk= 
fel, „wiens punt achter het jukbeen verborgen. is, 
overeenkomt met die van het onderkaakbeen „ op de: 
helft zijner lengte genomen. — Op de vierde figuur 
van PJ. IV. derzelfde Verhandeling, welke het hoofd, 
van 


Cz ò 


van ter zijde gezien, in grooter afmetingen voorftelt 4 
evenaart dit uitfteekfel flechts twee derden van de 
hoogte van het been, even zoo op de helft zijner 
lengte genomen: Welke van de twee afbeeldingen is 
juist? Zoo Jang: men dit niet weet te bepalen , kan 
dit kenmerk in geene aanmerking komen, al ware het 
ook: een ‘wezenlijk kenmerk, hetgeen, ik verre ben 
van toe te-geven. Bovendien: vertoont dit zelfde uit- 
fteekfel;; op. de plaat:van ALBERS, eene hoogte, gelijk 
aan „die, van het been, en bevindt hetzelve zich der- 
halve sin hetzelfde geval als-dat van Ostende, en wat 
meer iss dit uitfteekfel {telt , in het geraamte van AL- 
BERS, eenen haakvormigen hoek voor, welke zich van 
voren naar achteren rigt (*), terwijl in-alle.de ove- 
rige geraamten; ‘dit deel zich als een regte hoek voor- 
doet , welke Joodregt op het onderkaakbeen. geplaatst 
is, „Men mag vrij gelooven, dat zoo de fchrijver van 
de Notice de platen van ALBers gezien, had, hij zich 
gehaast zou hebben, deze bijzonderheid aan te tees 
kenen in weerwil echter. van. alle deze kleine ver- 
fchillen „brengen CUVIER, RUDOLPHI en alle de ge- 
leerden van den eerften rang, alle deze dieren tot ééne 
foort. In -de fchedels der Leydfche mufea hebben de 
kraaijenbeks- uit{teekfels eene middelbare hoogte, in 
vergelijking van die, welke ik-zoo-even in de fcelete 
ten van. Bremen en Berlijn aangeteekend heb. Het 
fchijnt 
(*) Arsers voegt hier zelfs voor deze bijzonderheid 
bij: sipfa maxilla inferior cranio perperam: est juncta quod. 
„facile colligitur e procesfubus coronoideis deorfum ver- 
„fis; quem quidem errorem in delineatione mea emen-- 
» dandum curavi.”” Echter is, in weerwil dezer waarfchu. 
wing, deze hoek toch nog zeer achterwaarts gerigt. 
E 4 


tm 3 
fchijnt derhalve, dat de 'leëftijd en“de individueele bez 
werktuiging de eenige oorzaken van deze vitis 
gen zijn. kn 

‘De fchrijver van de notice merkt daarenboven op , 
‘dat in het geraamte van Ostende, hèt onderkaakbeen 
geene bogt maakt, en fchier geene in het Berlijnfche. 
Het fchijnt, dat dit verfchil alleen van den leeftijd af. 
hangt, ik heb ten minfte, ten opzigte dezer krom- 
ming „de twee koppen van het Leydsch- mufeum za- 
men vergeleken en bevonden ,-dat-in den eenen „ welke 
van een jong dier is, de bek zeer gebogen is 3 terwijl 
in den anderen, veel grooter dan de eerfte en van 
Een ouder dier, dezelve bijna regt “is. — De bogt 
vertoont zich ook ín het geraamte van Bremen, maar 
is bijna’ niet merkbaar in dat van Berlijn. — Over de 
kromming der kaken, kon men in den fchedel van 
den Walvisch van Ostende, flecht oordeelen , want 
Óm” dit deel grooter te doen fchijnen, had men zorg 
gedragen , de onderkaak fterk naar beneden te rigten, 
teneinde aldus aan het dier eenen aanmerkelijkén oris 
rictus te bezorgen. Indien men zich aan de afbeel- 
ding, door DuBAR op zijne vierde plaat gegeven, houdt, 
zal men een nog verkeerder denkbeeld van de zaak 
krijgen 3 inderdaad fchijnt de kaak daar een wt 
naar boven gerigt te zijn. 

De fchrijver brengt, zonder juist te weten , hoe- 
vele wervelen er in den ftaart bevat zijn, welke men, 
ik weet niet waarom , in zijn geheel behouden heeft, 
brengt, zeg ik, het getal wervels op 58. In het ge- 
raamte zag men er flechts 54. Hierbij behoort opge- 
merkt te worden, dat in het geraamte van Berlijn het 
volle en zekere getal 54 bedraagt „ zoodat het onder- 

fcheid „ 


CMS D 

Téheid ; ‘in vier wervelén zou beftaan. Wij zullen :las 
têr hierop terug komen. ‘De Heer vAN DER ‘LINDEN 
voegt dit onderfcheid bij dat hetwelk hij verder tuss 
fchen zijne vermeende nieuwe foort en ‘de reeds be- 
kende meent te ‘vinden. — Maar Rupor Pnt (*) merkt 
op, dat het geraamte van HUNTER, hetwelk zeker 
tot dezelfde foort als het Berlijnfche behôort’, Aflechts 
46 wervels had; zie daar een verfchil van acht wef= 
velen hetwelk’ echter te regt voor” dezen geleerde 
geen purt tot foort - onderfcheiding heeft uitgemaakt. 
Men kan niet juist het getal wervelen van het ge 
raainte van ‘Bremen bepalen, maar CAMPER (f)'be- 
weert, ‘dat ArBers er twaalf rug- of borst- en 34 
lenden- of ftaartwervelen in telde. Indien men bij dit 
getal dat’ der ‘halswervelen voegt , waarvan er vijf heb- 
ben künnèn ‘zijn,’ dan heeft men in het geheel 5t 
wervelen’. Dit nu is juist oók ‘het getal, hetwelk 
ik in de geraanften van Leyden gevonden heb. "Er 
is derhalve hoofdzakelijk een verfchil van 46 tot se; 
54, En 58; waarbij nog moet opgemerkt worden , 
‚dat deze getallen in ‘geene verhouding zijn tot de 
grootte van de dieren, want de gerdamten van AL- 
Beks en de Leydíche, welke elk 51 wervelen bezit- 
ten „ verfchillen twee of drie voeten in lengte. 

Het onderfcheid in het getal der halswervelem’, 
waarop onze fchrijver ook de bepaling zijner nieuwe 
foort grondt, verdwijnt even zoo bij nader onders 
zoek. Men telt zes halswervelen , welke ‘alle lós, 
niet t zamenverbonden zijn, in het geraamte van Osten- 

Sd 

0. Anat, Bemerk, A, Ma rostrata, p. 31, 

GD) Obfervat. sur les Cetacés, p. 77. 

E 5 


C 74 ) 


de3- zoo. zijn dezelve ook in het fcelet van ALBERS 5 
men telt er flechts vijf in dat van RUDOLPHI, en zee 
ven in het Hunterfche, zou,dus het geraamte van 
Ostende alleen het middelbaar. getal hebben? Neen; 
want. inhet Leydsch geraamte neemt men ook zes 
halswervelen waar,.— Het blijkt derhalve, dat het 
getal „der. halswervelen verfchilt, en dat het ken= 
merk „ op hetzelve gegrond, geene waarde heeft; 
want ‘buiten eenigen den minften, twijfel „is het Leydsch 
geraamte van dezelfde. foort, als, dat van pRONTAE, 
ALBERS € RUDOLPHI- 

„Het geraamte, van Ostende heeft veertien paar 1 rib- 
ben, en de eerfte gefpleten aan haar wervel- uiteinde, 
het „Leydsch, geraamte heeft er 13, even-als het Ber- 
liĳnfche. en dat van Bremen , hetwelk „er flechts 12 - 
heeft, «Dit laatfte_ getal. fchijnt verkeerd en te klein 
te zijn ; door het verlies van de laatfte paren. Boven- 
dien merkt men in het geraamte van Ostende Ops 
hetwelk, voor het aantal ftukken , het volmaakest î is 
dat «de laatfte ribben langzamerhand in lengte vermin= 
deren; men merkt hetzelfde op in. het Berlijnfche ge- 
raamte „ en ik heb het ook in het Leydfche aangetee- 
kend. — In de plaat van ALBERS nu, zijn de acht 
laatfte paren der ribben, ten naaste bij, van dezelfde 
grootte; hetgeen ten minfte nog twee kleinere achter- 
fte ribben doet vermoeden. Het geraamte zou er der: 
halve oorfpronkelijk veertien paar gehad hebben. Maar 
. hebben wij wel eene vooronderftelling noodig, om te 
doen zien , dat het getal ribben met een paar ver- 
meerderd, tot de bepaling eener nieuwe foort geene 
aanleiding kan geven? Ik geloof het niet. Welke ze- 
kerheid hebben wij, dat de geraamten van Leyden en 

Ber- 


C 25 J 


Berlijn volledig zijn. Geene „ integendeel twijfelt de 
Heer cuvier hieromtrent ftellig „ voor het laatfte. 
Een paar ribben „en vooral het-laatfte paar kan met 
de Spieren weggefmeten zijn. Men zal hier misfchien 
tegen in voeren, dat indien ‘het laatfte paar ribben 
verloren is gegaan, men altoos aan het dwarfe. uit- 
fteekfEl, var ‚den. wervel kan tägaan , of er eene ge- 
wrigtsvlakte beftaat of niet. “Deze wervel nu ‚ welke 
de vijftiende van den rug is „ vertoont op de plaat van 
RUDOLPHI, geen een onderfcheidend kenmerk. Men 
zou den twijfel op het geraamte zelf moeten weg- 
ruimten, en men kan derhalve, in den tegenwoordi- 
gen ftand van zaken, niet ftellig zeggen of het veertiendé 
paar ribben, in het geraamte beftaan heeft of niet. 
‚Wat «het Leydsch exemplaar aangaat, dit’dier is 
zoo jong, dat ligtelijk het zoo kleine achterfte rib= 
benpaar heeft kunnen weggefmeteti worden. 
„Ook. woegt zich hier deze bedenking bij, dat een 
paar ribben. meer of-min, de foort niet kan be- 
palen , als het getal derzelve, in de foort, welke er 
het naaste bij zoude komen, niet- juist bekend- iss 
Hoe vele voorbeelden van dieren zijn er bovendien 
niet, in welke het getal der ribben niet ftandvastig 
is. Ook bij den mensch bemerkt men deze onregel- 
maätigheden ; voeg hierbij, dat in de Walvischfoorten, 
het verfchil in het getal ribben op dat der wervelen 
fluit. In de dieren, in welke deze laatfte deelen, in 
grooter aantal zijn, zijn er ook meer ribben en zoo 
ook omgekeerd. De aanmerking derhalve over het 
getal der ribben, kan niet dienen om eene foort „daar 
te flellen, als de omftandigheden zoo zijn, gelijk wij 
ze voorgefteld hebben. 

De 


C 26 ) 


„De thrijver van dé Notice merkt aan; dat invweef* 
wil de ribben zich. mét: de wervelen. vereenigen „ doof 
zich „met: de dwarfe -uitfteekfels te. geleden, de vijf 
eerfte echter nog eeú/afzonderlijk uitfteekfel- of; hoofd 
bezitten; hetwelk: zich naat het lich van den vig 
vel rigt, dd 

Deze. uitfteekfels-- @ eten aan het bover zé 
deelte van ‘de ribben de gedaante van eenen hamers 
vooral in, de tweede. rib. -In-de achterfte ribben wordt 
dit „uit{teekfel. vallengs korter ; «en verdwijnt eindelijk 
geheel. en al „zoodat de rib: zich. dat alleen miet het 
dwarfe, uitfteekfel „ door middel van «een driehoekig; 
rond: hoofd vereenigt.« Dé fchrijver nu ván gezegd 
betoog; “drukt ‚op-,„deze daadzaak „ om te doen zien 
dat „het, geraamte. vanden. Walvisch,- van:-de Kaäp, 
eene … gelijkvormige: inrigting in het tweede „derde en 
vierde ribbenpaar. vertoont en voegt er bij , dat RU- 
porPHI niets, van. dit kenmerk. in zijne befchrijving 
van de: Balaenoptera rostrata zegt. — Maar ‘is hier 
nu uit af te leiden , dat hetzelve er werkelijk niet in 
beftaat?, De afbeeldingen van Ruporrni' leeren-niets 
idit, opzigt;:…en ‚konden, ons ook niets leeren; 
vermits het - fchouderblad « zich « voor’. deze: ribben 
bevindt, „ Daarentegen. is ‘deze bijzonderheid aange- 
duid, op de afbeelding van ALBERS, en: heb ik de= 
zelve bewaarheid. gevonden , in het Leydsch geraamte. 
Niemand nu twijfelt er aan „of de fceletten van Bre- 
men en Leyden tot dezelfde foort, als het Berlijnfche 

Ï bes 
_(*) Welke niet anders zijn dan de hoofdjes der ribben 
endus geene bijzondere uiefteekfels kunnen gezegd worden. 

w. vs 


Cia ) 


behooren, De. vonderwaart{che „ verbreeding wan de. 
eerfte rib, vindt men in alle de geraamten van Balae- 
nopterae rostratae weder terug; de afbeeldingen van 
RUDOLPHI EN ALBERS toonen. zulks aan, en mijne 
waarnemingen, te Leyden gedaan, bevestigen dezelve. 

Het borstbeen. fchijnt-een eigenaardig been in de 
Walvisfchen en Rorquals te zijn. In den grooten 
Kaapfchen Walvisch is het langwerpig, voorwaarts 
een weinig verlengd , in den Rorqual vande Kaap, 
heeft het de gedaante van een hoefijzer of liever van 
eene fpoor. Ruporprr beeldt geen borstbeen in het 
geraamte van Berlijn af. ArBers (*) doet, dit been 
kennen; maar ftelt het op de plaats van het: bekken „ 
voor hetwelk hij het uitgeeft (});5 welke plaatfing; 
menig natuuronderzoeker reeds verlegen. gemaakt 
heeft ($). Dit been heeft echter dezelfde: gedaante 

… als 

(*) „Os fingulum, libere pendens in parte fceleti infes 
„riori ec posteriori os pubis mihi viderur esfe , quod ir: 
„ Delphino Phocaena @ duobus conftituitur osfibus discretis, 
„‚femilunaribus p. 8. Icones ad illustrandam anatomem com- 
paratam ‚ AUCLOrE ALBERS. 

‚Ct) Ik houde dit echter nog niet voor uitgemaakt , en 
geloof, dat dit, bij ArBers, zeer misteekende been, even 
geed tot het bekken kan gebragt worden. Van het borst- 
béen verfchilt het door zijne kruisvormige takken te veel ;- 
‚ dan dat het, naar mijn inzien, bead kan gehouden wor- 
Gen 29 209 7 7 Wv 

(8) Rupoteär zegt; 'S. 34 bea. P. „ Was ALBERS auf 

» feitier Tafel, vor den Schwanzwirbeln feh weerd, abgebil- 

„det hat, ist- mir ein Rathfel”” en CUVIER, p. 306 , van 

zijne récherches; „quatid à M. Arsers il dessine;, sous son” 
_„ Rorqualdu Nord , un os de forme singulière , à quatre 

> brans 


6 FB) 


ds dat van de geraämten van Ostende ef Leyden. Het 
is kruisvótmig, maar gelijk’ de Heer van Dek LiN- 

DEN zegt, weet mer niet, of de Tangfte tak wel de 
xehterfte is; hij heeft namelijk, de nâtuurlijke rigting’ 
van het been maar die, welke men hetzelve in het ge 
raamte gegeven had, beoordeeld; men twijfelt echter 
zeer of deze wel dé ware is; veeleer fehijnt hetzelve 
het achterfte voren geplaatst te zijn. — Men ziet 
hieruit, dat de vorm van, ‘het borstbeen ook niet tot de 
oprigting eener nieuwe foort’, in aanmerking kan ko- 
men, vermits hetzelve geheel overeenkomt met dat 
van de geraamten van Leyden en Bremen. 

‚De uïtfteekfels, de gedaante van de letter V heb- 
bende, gehecht aan den onderkant van de achterfte 
wervels, zijt in het geraamte vam Ostende 16 ín 
getal. Men telt er 14 in het Berlijnfche, $ in dat 
van Bremen; maar wie zal bepalen , of deze getallen , 
juist diegenen zijn, welke de dieren, gedurettde Irun 
leven bezaten 3 hoe gemakkelijk kunner zij met de 
groote lappen vleesch weggefneden zijn? Ik zat de 
zelfde bedenking maken ten opzigte van de rigting en 
zamenvoeging dezer deelen. Inderdaad, in het ge- 
râamte van Bremen, verminderen zij langzamerhand 
get ; in 
„branches, comme une croix, qui ne ressemble ni aux, 
„deux. pièces, dont parle -M. RupoLeni „ ni à ce. que j'ai 
„vû, Est ce un faux trait du dessinateur, est ce une 
sypièce mal rapporiée en cet endroit, par ceux, qui ont 
„monté, il ya un siècle et demi, le squelerte, qu'il 
„deérie?® Deze laatfte-. zinfinede doet zien, dat cuvier 
vermoedde, hetgeen: ik„meen.beflist.te, hebben, namelijk, 
da ‚het kruisvormig; been, het borstbeen. is. Zle hier-_ 
boven; pag. 63. 


KD 9 


in grootte, naarmate zij zich meer naar achteren bes 
geven. In het geraamte van Ostende, heeft mende 
kleine voor- en achterwaarts en de groote in het midden 
geplaatst, zoodat deze het voorfte, derde gedeelte van 
de reeks vervullen. Eene gelijkvormige zamenvoeging 
heeft men in het Berlijnfche geraamte in acht geno. 
men; het eerfte is echter vrij groot, hetgeen mij zou 
doen vooronderftellen , dat er van voren nog kleinere 
zijn, indien ten minfte de wijze , op welke deze deelen 
in het geraamte van Ostende meergezet zijn, de na- 
tuurlijke is, 

In dit laatfté beginnen de beenftukken , welke de 
gedaante van de letter V hebben, aan den’ zestienden 
achterften rugwervel, in het Berlijnfche s aan den vijf 
tienden , in dat van Bremen, even als in het Leyd. 
fche, aan den dertienden. Zoo men vooronderftelt , 
dat de drie laatfte geraamten volledig zijn, zou men 
befluiten , dat het getal en de plaatfing dezer uitfteek= 
fels, miet flandvastig zijn, ja dat zelfs het aantal de- 
zer flukken des te grooter is, naarmate dat der rug- 
wervels. vermeerdert, zoo als door het vergelijkend 
onderzoek van het getal wervels in de geraamten. vam 
Berlijn, Leyden en Bremen bewezen wordt. Hierbij 
behoort men zelfs op te merken, dat het geraamte: 
van Ostende, waarfchijnlijk het Berlijnfche met vier 
wervels te boven gaat, — Elk uitfteekfel nu; eene V 
nabootfende, is met twee wervels geleed 7 daarom 
zijn er ook in het Berlijnfche twee dergelijke uitfteek= 
fels minder dan op dat van Ostende. Daar mer der= 
halve een veranderlijk getal dezer uitfteekfels in drie 
bekende geraamten van’ dezelfde foort heeft , kam men- 

f uit 


( So ) 
uits dezelve, tot «het, beftaan, „eener plauwe foort „ 
niet „befluiten. \ 

De bedenking omtrent het aantal di welke 
van wederzijden van hun ligchaam , met een gat, tot 
den doortogt der bloedvaten doorboord zijn „door den 
fchrijver aangevoerd, heeft geene meerdere, waarde; 
want wij zullen: zien „ dat hetzelve reeds voor de be- 
kende foorten verfchilde ‚en derhalve een nieuw vers 
fchil, niets zonderbaars in zich. heeft. Deze garen 
beginnen in. het Berlijnfche geraamte aan den xeven- 
tienden achterften rug-, of zoo men wil, aan den. 
vijf en dertigften wervel, en in het Leydfche , aan den 
zes en twintigften; in het geraamte van Ostende is het, 
aan den vier en veertigften ; en even als in het Leydsch, 
geraamte, beftaat het gat flechts aan eenen kant, in‚de, _ 
eerfte der doorboorde wervels. Men weet ook „ dat de. 
onderfte fleuf , welke men van den acht en dertigften 
tot aan den twee en vijftigften wervel vindt, en die 
van den negen en veertigften af, in dwarfe gaten ver- 
andert, flechts een voortbrengfel is van de meerdere 
verbeening, als gevolg van den hoogen leeftijd van 
het dier. 

Het fchouderblad verfchilt niet van dat der geraam= 
ten van Berlijn, Bremen en-Leyden. Er beftaat geen 
verfchil in de zamenftelling van de beenderen, der, 
vóorfte. ledematen, tusfchen de Balaenopiera van 
Ostende en het Leydsch geraamte. , Het aantal been-, 
deren van de: voorhand, is in beide hetzelfde; en in 
weerwil „ dat. eenige vingerleden in het laatfte mogen 
verloren zijn gegaan , ziet men genoeg, dat zij met 
die van het geraamte. van Ostende, in getal overeen- 
ko- 


dt 


C St ) 


komen. Wat het beenachtig knobbeltje van het opper- 
armgedeelte van de ellepijp aangaat, hetzelve is in het 
Berlijnsch geraamte even fterk , als in dat van Ostende, 
en indien zulks niet zoo fchijnt, is het alleen , omdat 
men in het eerfte de peesachtige zelfftandigheid weg-, 
genomen heeft, waarmede zijn uiteinde bezet is. 
- Het verfchil in het getal der vingerleden tusfchen de, 
geraamten. van Ostende en Berlijn, op hetwelk men 
in geenen deele vertrouwen kan, vermits in elk der, 
bekende geraamten van Balaenoptera rostrata, een 
of meerdere dezer beenderen verloren zijn gegaan, 
zal de fchrijver- zelf moeten bekennen , dat van geene. 
waarde” voor zijne foort-bepaling is; vermits hij zelf 
zegt, dat hij in de plaat van RuporPnr, het getal 
vingerleden niet juist heeft kunnen beoordeelen, en dat 
RUDOLPHI hetzelve in den tekst niet bepaalt. De fchrij= 
ver, fchrijft volgens de afbeelding van RuporPur bel 
drie leden aan den wijsvinger toe; men ziet echter 
op dezelve zeer duidelijk. vier; dit getal nu is, het- 
zelfde voor het geraamte van Ostende. Ik merk ook 
op; dat men zou kunnen gelooven, dat de middelfte. 
en de ringvinger op de aangehaalde plaat , zes vinger- 
leden hebben. Op deze wijze, zou het geraamte van 
Ostende zich flechts door een vingerlid meer aan den 
middelften vinger onderfcheiden; maar ik heb reeds 
gezegd , dat. dergelijke bedenkingen niets uit kunnen 
maken , vermits vele dezer beenderen, in alle de ge- 
raamten verloren zijn gegaan. 

Hierop: volgt eindelijk de redetwisting over het 
vermeende verfchil in het bekken. Ik zal mij over 
dit gedeelte niet verder uitbreiden, vermits ik dedwa- 
lingen en twijfelingen. der ontleedkundigen hieromtrent 

BIJDRAGEN , D‚ IV. st. 1. £ reeds 


(ed 


reeds genoegzaam uiteen gezet, en ook aangetoond 
heb, dat het bekken van den Walvisch: van Ostende , 
naar dat van den ‘Rorqual uit het Noorden vof van de: 
Balacnopterd rostrata gelijkt ; zoo als-ditvook in de 
natuur der zaak” gelegen ís ; vermits men’ in dezelfde 
foort blijft. De’ fchrijver van de Notice wil den” wa- 
ren aard’ van ‘het kruisvormig been verklaren, en voor- 
onderftel’, zonder het werk van’ ALBers gezien te 
hebben , dat mèên in het daar afgebeelde geraamte , 
dezelfde ‘fout, als ‘in dat van Ostende begaan heeft; 
namelijk , dat men de beide beenderen van het bekken 
tot een kruis zamen vereenigd heeft ; ongelukkig is 
het kruis, hierdoor in het laatfte- voortgebragt een 
Burgundisch, in de afbeelding van ALBers daaren- 
tegen een Latijnsch kruis. De fchrijver van de No- 
tice, altoos in hetzelfde verkeerd vermoeden blij- 
vende, meent, dat het exemplaar van Bremen, wel tot 
dezelfde foort, als dat van Ostende kon behooren, 
Hij heeft dus zelf de kracht der waarheid niet kun- 
nen wederftaan , en is van eene dwaling uitgegaan , 
om tot de waarheid te geraken. Buiten twijfel zijn 
de geraamten van Bremen en Ostende van dezelfde 
foort; deze is echter ook die, waartoe de geraamten 
van HUNTER, RUDOLPHI E€N REINWARDT gebragt 
moeten worden. Hij voegt er bij, dat de identiteit 
der foort niet aangenomen kan worden, omdat er in 
het geraamte van ALBERS, twaalf paar ribben zijn en 
twaalf rugwervelen: hetgeen echter geene juiste ge- 
volgtrekking is, vooreerst, wegens de zamenftelling 
van de eerfte rib, ten tweede, omdat niets bewijst, 
dat het getal ribben volledig is. Ook wij hebben 
reeds doen zien, dat alle deze verfchillen niets tot 
de oprigting eener nieuwe foort mogen afdoen. 


KC f5 09 


‚De laatfte bedenking , door den fchrijver aangevoerd, 

betreft het. tongbeen; hij. vindt in hetzelve punten 
van onderfcheid , welke niemand ter goeder trouw er in 
zal erkennen. Hij- had- voor zich,de afbeeldingen van 
RUDOLPHI €en CUVIER „welke. alle, dezelfde beenderen; 
als het geraamte van Ostende voorftellen.Hij-had-flechts 
de deelen, in hun natuurlijk. verband. behooren. te: ftele 
len „, en geen geloof moeten hechten,aan de, belagchee 
lijke plaatfing, welke puBAR aan dezelve gegeven heeft. 
Hij toont ook gedeeltelijk aan deze te twijfelen door 
te zeggen dat de deelen „ gehecht aan de takken (hoorns) 
van ‚het, tongbeen niet dan de-ftijlvormige. beenderen 
kunnen zijn; maar hij fchijnt te.geloowen „dat hetgeen 
ten opzigte dezer deelen gezegd is, niet;‚op de. door 
hem befchrevene foort toegepast kan worden. Hier- 
omtrent was er zeker geen twijfel; zou een dier met 
flijlvormige beenderen, gehecht aan het achterst- of 
onderst- uiteinde der hoorns van het tongbeen, kun- 
nen leven? Wat zou er van de fpieren worden ? 
Wat van de verzwelging des voedfels en alle de ove- 
rige noodzakelijke werkingen , welke door den toeftel 
van het tongbeen geregeld worden? 

Ik kan het ten flotte niet ontveinzen, dat al de 
bedenkingen, waarop de fchrijver de bepaling eener 
nieuwe foort heeft willen bouwen, bij een ftreng on- 
derzoek hare kracht verliezen. 

Het wis bedroevend. voor de-wetenfchap „” vooral ook 
voor “den roem van’ons land; dat een dusdanig ana- 
‘tomisch -monument- als het geraamte van Ostende, 
aan den vreemdeling moet gaan leeren, hoe weinig 
wij, in de Zuidelijke Provinciën „in de ontleedkunde 
Bevorderd, zijns..het ftilzwijgen immers, hetwelk men 

Fe over 


C &4 ) 

ever het werk van DUBAR gehouden heeft, fchijnt 
een bewijs van goedkeuring te zijn. «Wat zal men 
van’ ons zeggen, als men een apparatus hyoideus ; 
een bekken op eene wijze zal zamengefteld zien, 
welke met de wetten der bewerktuiging ftrijdt, wat 
zal men eindelijk denken, als men ziet, dat voorna- 
melijk op deze zoo onvergeeflijke en zoo gemakkelijk 
te verbeteren dwalingen, de bepaling eener. zooge- 
naamde nieuwe foort gegrond is! — Ik geloof, mijne 
zwakke pogingen aangewend te hebben, om de zaak 
in haar waar daglicht te plaatfen en te bewijzen, dat 
de fchoonzoon van CAMPER, door den Walvisch van 
Ostende tot de Balaenoptera rostrata te brengen, 
alleen der waarheid getrouw is gebleven. 


Som 
VERSLAG VAN DE BELANGELOOZE POGINGEN DOOR 
ONZE NEDERLANDSCHE REIZIGERS, IN DE LAAT- 


STE TIJDEN, TEN NUTTE DER WETENSCHAP 
AANGEWEND. 


Door J. A. SUSANNA , te: Leyden (*). 


Lierde tot het Vaderland, zucht voor de Kunften 
en de Wetenfchappen, zijn gewis zulke vereerende 
__&i- 

(*) Wij hebben gemeend den brief, met welken ons dit 
ftuk gezonden werd, er bij te moeten voegen, ten einde 


deszelfs doel en trekking beter te doen zien. Dezelve 
luidde aldus : 


WEL EDELE HEEREN’! 
Door den Directeur van ’s Rijks Mufeum van Natuur. 


lij- 


C 85 ) 


eigenfchappen- voor het hart en den geest, dat zulks niet 
alleen geen nader betoog behoeft, maar zelfs, dat er 
flechts weinigen gevonden worden, welke zich niet 
op het bezit der eerfte beroemen, en gaarne voor 
de begunftigers van de laatften wenfchen gehouden 
te worden. Zonder nu te willen beweren , dat deze 
prijzenswaardige hoedanigheden in ons Vaderland flechts 
fchaars, of minder dan elders worden. aangetroffen , 

of 


lijke Historie, den Heef TEMMINCK , met de taak vereerd, 
om’ uit de door Zijn Wel Ed. en de Heeren Confervateurs: 
DE HAAN € SCHLEGEL bijgehoudene Archiven ‚aan mijne 
bewaring toevertrouwd, een, zoo beknopt mogelijk en 
min of meer beredeneerd verflag te vervaardigen, hetwelk 
eensdeels zoude ‘kunnen verftrekken, om eene openlijke en. 
welverdiende hulde te brengen aan diegenen, welke 
den bloei van onze Inftelling, op eene waarlijk edele wijze 
ter harte nemen; en anderdeels ‚ om vooral onze Natuur- 
kundige Landgenooten met de voornaamfte bronnen be- 
kend te maken, uit welke ons de rijke fchatten der Natuur 
zoo mildelijk toevloeijen, — heb ik aan die taak, met in- 
achtneming der: gewenschte beknoptheid, naar mijn ver- 
mogen trachten te voldoen. Ik volbreng insgelijks de be- 
geerte van gemelden, mijnen geëerden Directeur, met 
UWE. dit mijn opftel aan te bieden, en voor hetzelve 
in het eerstvolgende Nommer van uw” Wetenfchappelijk 
Tijdfchrift , beleefdelijk eene plaats te verzoeken. 

Ik heb de eer, Wel Edele Heeren , U de verzekering 
te geven van mijne bijzondere hoogachting. 


Leyden „ UWE. D, W. Dienaar 
November J. A. SUSANNA , 
1828. - Administrateur van ’s Rijks 


Muf, van Nat. Hist. 
F5 


C 36 ) 


of dat zij bij velen, welke zich op het bezit van 
dezelve ‘beroemen, alleenlijk zouden aan te merken 
zijn als eene leus, niet ongelijk aan een” vreesach- 
tigen krijgsman, ‘die mer een angftig hart en bevende 
hand de vaan wuift van dapperheid en heldenmoed, 
zoo is het echter voor geene gemoedelijke tegen- 
{praak vatbaar, dat men in het algemeen maar zeld- 
zaam voorbeelden vindt van zoodanige drift voor 
deze edele beginfelen, welke met de grootfte belange- 
loosheid, en ten eenen male vrij van winst- of roem- 
bejag, zich’ voor dezelve allerlei opofferingen ge- 
troost „ zonder ‘daarvoor iets anders te verlangen „ dan 
het ftille bewustzijn voor zich zelve, van aan den 
wetenfchappelijken roem en de ‘welvaart ‘des ‘Vader- 
lands, naar vermogen het hare te hebben bijge- 
dragen.” 

Zijn deze voorbeelden niet algemeen en zelfs zeld- 
zaam, hoe veel te meer verdienen zij dan niet dáár, 
waar men ze aantreft, lof en toejuiching. En, hoe 
fterk doen zij niet aan hem, die de vruchtgevolgen 
van. dezelve mag ondervinden, den lust, ja de verplig- 
ting- gevoelen, om de daden van. die edele mannen 
in „het openbaar: te- huldigen, en dezelve bekend te 
maken aan die Maatfchappij voor meel aj. zich 
verdienftelijk maken. 

Wij bevinden ‘ons thans in “de” aarigename” om- 


ftandigheid, om “dien lust in ons geprikkeld , en ons …— 


tot de vervulling van dien pligt aangefpoord te ge- 
voelen, door de ijverige, belangelooze , en evenveel 
vaderlandsmin, als zucht voor de Wetenfchappen 
‘ademende mannen, welke als geboren Nederlanders , 
hoezeer verre van den Vaderlandfchen bodem verwij- 


derd , 


(#87) 


derd, echter denzelven niet vergeten; maar zijne we- 
tenfchappelijke belangens naar een met vlijt 
bevorderlijk zijn. 

De erkentelijkheid verbiedt ons, hunne namen te 
verzwijgen „ ook dan , als hunne befcheidenheid zich 
daartegen zoude willen verzetten; het zijn: de Hee- 
ren H. H. DIEPERINK; Apotheker der 1°te klasfe in 
de kolonie Suriname, en H. Be VAN HORSTOK , Ge- 
neesheer te Kaapftad aan de Kaap de Goede Hoop. 

Sinds vier jaren is-het Rijksmufeum van Natuur- 
lijke Historie aan den Heer piePERINK, een aantal 
zeer belangrijke en zeer kostbare bezendingen -natura® 
liën, uit de omftreken van het oord zijns verblijfs 
verfchuldigd, Tedere laatfte verzameling: fchijnt fteeds 
de vorige te overtreffen. Allen brengen de bewijzen 
met zich van de vlijt, het overleg en de onbekrom- 
penheid des Verzamelaars. Goed vaatwerk, overvloes 
dige /piritus' — zaken, waaraan bij de behandeling 
en de goede bewaring van zoodanige voorwerpen 
zoo’ veel gelegen ligt; doch welke ‘in die oorden 
tevens zoo duur: te-ftaan komen ; “toonen genoegzaam 
en de waarde, die hij. aan de voortzetting der We- 
tenfchap toekent „eh de opofferingen , die hij, onge= 
vraagd ‘en uit eigene aandrift „ zich zelven. voor den 
_ wetenfchappelijken roem zijns Vaderlands, wel wil op-= 
„leggen. — Het ligt niet in onze bedoeling, hier eene 
gedeeltelijke. opfomming „ veelmin eene, naauwkeurige 
naamlijst te geven van al de belangrijke. zaken, welke 
wij aa den Heer: pIEPERINK te: danken hebben. 
Weldra “echter” zal zich de gelegenheid « daartoe op= 
ia Thans flippen wij alleen aan, dat de bedoelde 

F 4 ver= 


CED 


verzamelingen fteeds allerbijzonderst belangrijk wa- 
ren omtrent de klasfe der tweeflachtige dieren: en 
der visfchen. Het grootfte gedeelte toch der Suri- 
naamfche riviervisfehen is geheel onbekend, en „ bui- 
ten eenige weinigen van BLOCH, zijn er zelfs geene 
naauwkeurige afbeeldingen van dezelve aanwezig. Het 
kan dus niet anders, of het verkrijgen van zoodanige 
voorwerpen moet zeer nuttig en ons ten hoogfte 
aangenaam zijn’, en wel te meer, daar dezelve zich 
‘meestal in den besten ftaat van bewaring bevonden , 
en fteeds voorzien waren van behoorlijke aanteekenin- 
gen „ zoo omtrent derzelver natuurlijke kleuren, -als- 
ook met betrekking tot de bijzondere hoedanigheden 
des diers. Bij deze algemeene opgave kunnen wij 
niet nalaten, in het bijzonder te vermelden , dat de 
laatfte bezending vooral ‘belangrijk was, door een 
tweetal van den. zoo zonderlingen en merkwaardigen 
visch “tot ‘het geflacht MyZiobates DUMERIL behoo- 
ren. Deze visch, welke, langs de geheele kust der 
nieuwe wereld fchijnt gevonden te worden, bereikt 
dikwerf eene verbazende grootte. De twee van den 
Heer DIEPERINK verkregene Speciminù, onderfcheiden 
zich. wel niet door hunnen wasdom : dezelve beflaan 
flechts eene breedte van drie Rijnl, voeten ; doch zij 
bevinden zich in den besten ftaart. Ä 
Zijn ‘de rivieren van Suriname bijzonder rijk in 
foorten ; behoorende tot de familie der. Zalmen : ook 
dezen hebben door de ijverige. bemoeijing van den 
Heer DIEPERINK aan onze verzamelingen hare fchat- 
ing gebragt. Men verbeidt de verfchijning van het 
groote werk over de visfchen van de Heeren CUvIER 
/ en 


C 89 ) 


en’ VALENCIENNES, ten einde eene menigte nieuwe 
en:-belangrijke Zalolpagsen met zekerheid te kunnen 
beftemmen. 

‚Niet - minder , belangrijk dan de, verzamelingen der 
‘visfchen, waren tot.heden, die der tweeflachtige 
dieren. Dezelve hebben ons in ftaat gefteld, om 
een groot getal foorten, van welke flechts zeer ge- 
brekkige en. onvolledige befchrijvingen beftaan , beter 
“ te-leeren kennen; een, hoezeer kleiner getal, is geheel 
nieuw voor de wetenfchap „ terwijl eenigen in het bij- 
zonder belangrijk zijn voor de verdeeling der langen 
in natuurlijke geflachten. | 

Uit de, klasfe der zoogdieren verdienen eene bijzon- 
dere. vermelding , eene huid en fcelet van den Zrichechus 
Manatus. Voorts heeft het Mufeum aan den Heer pie- 
PERINK, het, bezit te danken van eenige zeer fraaije 
Jndividu’s van Apen- en Luiaardfoorten, eene, waar- 
fchijnlijk , tot dus verre geheel onbekende Tijger 
boschkat; werder den, Dicotyles torquatus, en meer 
andere. Ernani dieren uit deze klasfe. 

Alles, wat wij in het hoofd dezes, nopens de 
milddadige Wetenfchaps- en Vaderlandsliefde , den be- 
Jangloozen. en onverdroten ijver, de met overleg en 
kennis gepaarde zorg van den Heer piePeRINK in het 
kort hebben aangevoerd, mogen wij ook in dezelfde 
mate op den Heer vAN HORSTOK aan de Kaap de 
Goede Hoop toepasfen. Sinds drie jaren toch ver- 
rijkte dezelve onze Nationale inrigting met uitmun- 
tende „en zeldzame voorwerpen, uit de omftreken 
zijner -woonftede. Daaronder bevinden zich eene me- 
nigte visfchen uit de Tafelbaai, welke tot heden on- 
bekend, of reeds voor jaren door den Franfchen reizi- 

F5 ger 


€ 15 1) 


ger DE LA LANDE naar Parijs waren overgebragt.” De 
rivieren aan de Kaap de Goede Hoop; fchijnen flechts 
weinige foorten van visfchen te herbergen 3 intus{chen 
vond men onder de verzamelingen van den Heer van 
HORSTOK , een’ zonderlingen visch, VE een nieuw 
geflacht zal daarftellen. ki: 

Onder de foorten der tweeflachtige dieten: van den 
Heer VAN HORSTOK ontvangen , bevond zich, wel is 
waar , weinig nieuws, dan de* wetenfchap is echter 
aan Zijn Ed. de ontdekking verfchuldigd van eenige 
fraaie Batracia en van gene nieuwe flang. 

Even alzoo is het gelegen met de vogelen. Van 
een groot deel derzelve, reeds lang door LE VAIL- 
LANT befchreven , was de ontvangst aangenaam en 
verrasfend; doch dezelve ftrekte tevens genoegzaam 
ten bewijze, dat men uit de omftreken van de Kaap- 
ftad weinig of geene nieuwe ontdekkingen voor deze 
dierklasfe te verwachten heeft. 

Is zulks insgelijks omtrent de klasfe der zóeldierd 
aldaar aan te merken, zoo volgt daaruit, dat men 
den ĳĳver van den Heer vAN HoRSTOK in dubbele 
mate lof en dank verfchuldigd is, voor de veelvul- 
dige zeldzame voorwerpen , waarmede dezelve onze 
galerijen aanmerkelijk verrijkt heeft. Om onder de 
velerlei foorten van Antilopen, welke het Mufeum 
aan dien Heer verfchuldigd is , flechts van eene enkele 
te gewagen , noemen wij alleen den fraaijen Bontenbok 
(Antilope pygarga), welke door zijne zeldzaamheid flechts 
zeer fchaars in de Naturaliën-verzamelingen wordt aan- 
getroffen (*). Hetzelve eat ed daarenboven - nog 

eene 

(*) Ook voor het Nederlandsch Mufeum zouden deze 

An. 


C Br) 


éene gelieel nieuwe muizenfoort, het’ fcelet van den 
Klipdas, van den Pedetes Cafer, enz., enz. — 
mitsgaders eene aanzienlijke volgreeks Hymenoptera » 
Coleoptera eén Kreefte, onder el zich zeer zeld- 
zame foorten’” bevinden. * 

“Verre zijn wij er af, om bij de vlugtige gprs 
ming ‘van hetgene wij ‘aan de’ Heeren piePirink en 
VAN HoRSTOK verfchuldigd zijn, in eene vergelij 
king te willen treden, wie van deze twee Heeren zich 
aan de wetenfchap en onze inrigting het meest ver- 
dienstelijk heeft gemaakt, en wie meer, wie min op 
de erkentelijkheid der geleerde wereld aanfpraak moge 
maken. Beiden, hiervan zijn wij overtuigd , fpannen 
in gelijke mate al hunne krachten in, om hetzelfde 
edele doel op de luisterrijkfte wijze te bereiken. Dan, 
het veld huns onderzoeks is evenzeer verfchillend , 
als de afftand van elkanderen groot is. Dit echter 
hebben de twee wereldftreken, welke deze Heeren 
bewonen , met elkander gemeen, dat het aanleggen 
van belangrijke verzamelingen in het vak der Natuur- 
lijke Historie, aldaar niet kan tot ftand worden 
gebragt, zonder dat zich de Verzamelaar eene 
ruime hoeveelheid heeft eigen gemaakt van. vlijt en 
volharding, en vooral van genoegzame belangeloos- 

__heid 
Antilopen geheel nieuw. zijn geweest, ware het niet, dat 
hetzelve door de milddadigheid van den Heer sMirs, een 
jong beoefenaar der Natuurlijke Historie , van de Kaap de 
Goede Hoop, thans Student aan de Hooge School te. Ley- 
den, onder andere voorwerpen, ook een, uitmuntend paar 
(man en wijf) dezer fraaije dieren ten gefchenke beko- 
men had, Wij betuigen, dien Heer openlijk daarvoor on- 
zen dank, 


kt MD 


heid „om -zich aanmerkelijke aren te laten 
welgevallen (*), 

Wij heben de Heeren, DIEPERINK € VAN HOR- 
STOK langs dezen weg alleen onze; openlijke. hulde, 
willen brengen, waarop zij zoo ruimfchoots aanfpraak 
kunnen, maken, en ‚waarmede. zich ongetwijfeld elke 
beoefenaar der nuttige, en bekoorlijke wetenfchap van, 
Nat. Hist, gaarne zal vereenigen; en wij brengen 
dezelve met den innigen wensch,-dat die Heeren 
fteeds met lust en gezondheid, en met de gunftigfte 
omftandigheden mogen. gezegend worden „ ten einde 
zij, op het reeds met zulk. een’ goeden uitflag. door 
hen bewandeld pad, fteeds met de beste voldoening 
voor henzelven , - voor „het. Nederlandsch Mufeum en 
voor de wetenfchap mogen kunnen voortgaan. , 

Mogten ook anderen ,-welke zich daartoe in. de ge- 
legenheid, bevinden „door dezen zelfden lust geprik- 
keld, worden ! 


Wanneer wij aan verdienften onze openlijke hulde 
brengen , mogen wij de Nederlandfche natuurkundige 
commisfie in Oost-Indië niet met (tilzwijgen voorbij= 
gaan. — Zij » die met warmen ijver vóor de natuur- 

8 kun- 
ê (*) Men zie deswege, onder anderen, het aangévoerde 
door den Heer rerMIN, in zijne waarnemingen omtrent de 
Rana Pipa (Nieuwe Vaderl. Letteroefeningen 1 Deel, 2 St. 
blz. 72 van het Mengelwerk). Hetgeen deze aldaar ten 
opzigte van de kolonie Suriname aanmerkt, laat zich even- 
zeer op de Kaap de G. H. toepasfen , alwaar het Bene te- 
genwoordig bijzonder fehaarsch is, 


KBS 


kundige wetenfchappen bezield zijn, zullen niet zon- 
der belangftelling vernemen, dat dezelve met moed 
en volharding fteeds voortgaat op haren hagchelijken 
„doopbaan, zonder zich door treurige voorbeelden of 
dreigende gevaren te laten ontmoedigen of affchrikken. 
De ; door het overlijden van den verdienftelijken BotE 
opengevallen plaats is thans vervuld door den Heer 
DIARD , welke reeds tien jaren in onze Overzeefche 
Bezittingen. heeft doorgebragt, en zich bereids als 
een kundig en ondernemend reiziger, in vereeniging 
met den overledenen DUvAUCEL, niët zonder roem 
aan de-geleerde wercld heeft doen kennen. Door de 
vereerende zending, waarmede die Heer, van wege 
het Indifche Gouvernement naar de Westkust van 
Borneo is belast geweest, is hij in het bezit geraakt 
van eene menigte voorwerpen uit dat fchaars bezochte 
oord; van welke hij edelmoedigliĳk ten voordeele van 
ons Mufeum heeft afftand gedaan, en die ook dezer 
dagen alhier in goeden ftaat zijn aangekomen. 
“Onder de menigte van frdaije voorwerpen , welke 
ons in'deze bezending van Borneo zijn overgemaakt, 
bevinden zich een geheel volwasfen mannetje en wijfje 
van den Orang-Outang, welke Europa tot heden 
nimmer in zoodanige reusachtige geftalte op zijnen 
grond gezien heeft, zijnde dit dier, ook door befchrij= 
vingen, niet verder bekend, dan van zijn’ eerften , 
tot ter naauwêrnood het zesde jaar zijns leeftijds; 
de zoo zeldzame Neusaap of Kahau; vele fraaije 
Gibbons; en een aantal nieuwe vogelfoorten , onder 
welke zich die van de geflachten Buceros, Pitta, 
Trogon em Picus bijzonder onderfcheiden : de eerften 
door hunne’ vreemde vormen 3 de anderen door hunne 
£ uite 


C-94 ) 


uitmuntende kleuren. Nog bevinden zich bij deze be- 
zending twee fraaije, zeer groote Dugongs (Halicore 
Dugong). 

Terwijl de Heer pIARD op Buitenzorg het kanaal 
der Correspondentie tusfchen het Mufeum en de Hee 
ren Reizigers, uitmaakt, is, de Heer MACKLOT , — 
na het onderzoek der op Bantam ontdekte fteenkolen- 
groeven voleind te hebben , — vergezeld van de pre» 
parateurs VAN RAALTE €en MULLER , en van den tees 
kenaar VAN OORD, op reis gegaan naar het land der 
Papuas, om zijne wetenfchappelijke nafporingen al 
daar voort te zetten. Hoogst belangrijk is deze on- 
derneming , daar dezelve, wordt zij met.goed. gevolg 
bekroond, ons bekend zal maken met een oord, van 
hetwelk men ter naauwernood iets meer kent, dan 
den naam Nieuw-Guinea, en dat genoegzaam den 
overgang van de Polynéfiaanfche tot de Oceanifche 
eilanden vormt. Het is dus hartelijk te wenfchen , 
dat onze reizigers door geene nieuwe rampenin hùnne 
edele bedoelingen mogen geftoord worden. „De laatfte 
tijdingen, van hen ontvangen, waren gedagteekend 
van Makasfer , den 16 Maart dezes jaars (1828) „ en 
alstoen genoten zij allen eene goede gezondheid, hoe- 
zeer de opftand der bannelingen aan boord van Zijner 
Majesteits Korvet, de Zriton, met welke zij insge- 
lijks de reis maakten, hun eenen hoogst onaangena- 
men en rusteloozen togt veroorzaakte, — Het Indie 
fche Gouvernement heeft aan deze zending den Heer 
GIPELIUS. tot Botanisch onderzoek toegevoegd, 
onze. reizigers ‚gewagen met grooten lof vanden on- 
derftand. en. de befcherming „welke. zij van, hetzelve 
en_ van Zijne Excellentie „ den Heer , Commisfaris 

Ge- 


C B5 ) 


Generaal ‚gedurende de laatfte tijden hebben mogen 
genieten. — Hetzelfde fchip, dat met de natuurkun- 
dige commisfie naar Nieuw-Guinea ftevent , is beftemd 
om haar naar Timor over te brengen. Het is bijzon- 
der van de kunde des Heeren mackLoT in het vak 
der Mineralogie , dat-men van deze onderzoekingsreis 
in meer dan één opzigt belangrijke vruchten durft te 
_ gemoet zien. —. Mogten deze verwachtingen worden 
bewaarheid! 
„De Heer r. j. CANTRAINE » » die den Luitenant- 
Kolonel HUMBERT „ op. deszelfs archeologifche navore 
fchingen, als iaerkaiidieh naar Tunis-zou verge- 
zellen, is , voor als nog ; door ftaatkundige omftandig= 
heden, in de volvoering van dit “zijn voornemen 
verhinderd. geworden, en bevindt zich tot heden, aan 
deze zijde der. Middellandfche Zee. Zijn Ed, laat 
echter den tijd, dien hij genoodzaakt is, in Italië 
door ‘te brengen, niet zonder nut voorbijgaan. 
Met Zijner Ms. Brik de Zeemeeuw is dezer dagen 
alhier eene tweede bezending Naturaliën aangebragt , 
door hém in’ verfchillende vakken , te Genua en Lie 
vorno bijeengezameld. Onder dezen komt bijzonder 
in aammêrking eene hoeveelheid Kreeften. en. Krabben 
uit de Middellandfche Zee, die met de meeste zorg 
behandeld, eene zeer groote aanwinst voor-dat gee 
deelte van het Mufeum uitmaken. De rotsachtige 
kusten aldaar hebben hem aanleiding gegeven tot het 
bijeenbrengen van een aanzienlijk getal Mollusken: 
eene menigte Gasteropoda , allen nieuw in onze ver- 
zamelingen. Ook het onderzoek der fosfiliën uit 
de omftreken van Zévorao heeft den Heer CAN- 
TRAINE onledig gehouden: groot is het verfchil tus- 
fchen 


C 96 ) 


fchen deze en die foorten , welke Parma en Piacenza 
oplevéren. Î 

Het voornemen van den Heer CANTRAINE is, om 
tot zoo lang hij -zijn eigenlijk reisplan zal ens ten 
uitvoer brengen, zijne nafporingen vooreerst naar 
Sardinië en Sicilië voort te zetten. 

Van den Heer von sreBorD, wiens werkzame 
geest zich met meer dan een vak van geleerdheid , ge- 
durende eenen geruimen tijd op. Decima in Japan heeft 
onledig gehouden, verbeidt men met reikhalzend ver- 
langen de Naturaliën, welke Zijn Ed. in het volgende 
jaar uit dat oord zal mede brengen. Reeds is voor 
eenigen tijd een gedeelte van zijne mise al- 
hier ontvangen (*). 

Het is eene zeer belangrijke waarneming, welke 
zoo wel ten opzigte der Vogelen als der Infekten uit 
de bedoelde bezending bewaarheid wordt, dat de Age 
bitus der op Japan voorkomende foorten veel meer 
overeenkomst heeft met de Zuid- Europefche, dan 
zulks het geval is met die van Java en de Molukken. 
Van onderfcheidene geflachten, die in Italië en het 

; „Zuie 

(*) De Heer CRAMER worca was van hier in het voor- 
leden jaar met het uitzigt vertrokken, van de plaats van 
den Heer siesorLp op Japan te zullen vervullen. Onwille. 
keurige vertragingen echter in zijne afreize, hebben hem 
hiertoe te laat op Java doen aankomen, alwaar het Gou- 
vernement reeds in de begeving van dezen post voorzien 
had. Wij durven echter hopen, dat de belangelooze ijvers 
welke hem tot deze hagchelijke reis aangefpoord heeft, op 
zijnen waren prijs zal gefchat worden, en dat zijne kunde 
en goede wil, op eene andere wijze, ten dienfte det we- 
tenfchap, zullen mogen worden aangewend, 


LME 


Zuiden van Frankrijk gevonden worden, treft men-op 
Japan overeenkomende foorten aán „welke reeds ges 
deeltelijk door THUNBERG zijn bekend gemaakt. - 
Wij meenen, zoo als boven vermeld “is, deze open= 
lijke, hulde aan de verdienften der genoemde Natuúr= 
onderzoekers” verpligt te zijn. Wij- gelooven daaren= 
bover „ dat de “geleerde beoefenaars” der Natuurlijke 
Historie in ons Vaderland niet zonder belangftelling 
uit dit beknopt verflag een gedeelte der gunftige be- 
trekkingen ‘zullen leeren kennen „ welke doof ’s Rijks 
Muféum’-in “werfchillende  weteldoorden - zijn aange 
kweekten fteeds worden voortgezet, en- wij durven”, 
om deze redenen , vertrouweri';- dat de plaatfing vari 
hetzélve in dit Tijdfchrift gereedelijk door de Redactie 
van “hetzelve ‘aan’ ons nij niet als ongepast 
zal “nt esenigd f ‚ he) Hot 


diet N N Era ef p os aren 
le mir [reire 
p J Lel Jake 


mar 


\ LEVENSBERIGT VAN JAN ARNOUT BENNET, 


0 np * } VAN DER weven; A de tast 
Bast, ARNOUT BENNET , werd den’ oosten December 
17585 te Breda, van deftige ouders geboren. * Zij 
vader was B. j. BENNET ; ‘Ontvanger der Domeirëft 
te Groot-” efi Klein:Klundert en Rijsbergen, in® de 
Baronie van Breda ; en zijne moeder , Vrouwe JoriNNA 
WARNAER „ dochter van GABRIËL' KETEN Burge- 
meester in den’ Briel. Het’ gellacht van EE was’ 
vân Schotfchen oorfprong; > ‘eneen tak var hetzelvé 
is in Zweden töt' den adelftand verheven. * “°” “> 

BIJDRAGEN, D. IV. sr. 1. G De 


C 98 ) 


„De aanleg der ftudiën van onzen BENNET ; was 
aanvankelijk: voor de Artillerie, De aanleidende „oor= 
zaak , dat hij eenen akademifchen loopbaan heeft inge= 
lagen, fchijnt vooral in. het. beroep van -TOLLIUS, 
als Prof. naar Harderwijk, gelegen te zijn „ welke 
met zijne zuster, J.B. BENNET, gehuwd was. Te 
Harderwijk heeft hij gevolgelijk onder het toezigt. van 
dien behuwd-broeder, zich in-de Geneeskunde ende 
Natuurlijke Wijsbegeerte geoefend , en is aan ‚deze 
Akademie ook op den. roder Julij 1782 tot Artium 
Liberalium Magister en Philof. Doctor ‘bevorderd, 
terwijl hij den beroemden en fchranderen BERNARDUS 
NIEUHOFF tot Promotor had 
„ Bijzonder. verbonden was; hi hier. „met Proft: 
R FORSTEN „onder - wiens „prefidium hij/kort te vor 
ren (24 Junij 1782) eene Geneeskundige Disfertatie ; 
de homine primum ‘respirante, verdedigde, welke 
eene groote bekendheid met de beste ontleedkundige 
en philofophifche gefchriften, zelfs de nienwfte van 
dien tijd, aan den dag legt, en zich tevens door taal 
en vorm aanbeveelt. Het was aan deze Hoogefchool, 
dat hij reeds. doordrongen werd van het naauw ver- 
band tusfchen de natuurkundige en geneeskundige wee 
tenfchappen, hetwelk ‚hem zijn geheel volgend leven, 
door, beide. gelijkelijk deed: beoefenen. Het is -op- 
merkelijk , „dat hiertoe dergelijke, kleinere Hoogefcho= 
len, of onze tegenwoordige. Athenaea meer gefchikt, 
fchijnen dan grootere Hoogefcholen. , Het kleiner ge- 
tal Hoogleraren kan. misfchien aanleiding geven tot 
eenen naauweren band tusfchen allen 4: zoodat: er, meer 
onderling, belang gefteld. wordt in, het onderwijs; en 
in de vorderingen der ftudenten. … Hierbij komt veel- 
ligt 


( 99 ) 


ligt ook het meer uitluitend leven voor hunne ftu- 
diën, waaraan ftudenten, bij den kleineren kring van 
bekenden, en mindere gelegenheid tot verftrooijing in 
dergelijke inrigtingen , zich eerst mis{chien met weêr- 
zin, en naderhand uit lust, overgeven, De kracht 
der gewoonte aan gezetten arbeid, is toch zoo fterk, 
dat wij er niet aan behoeven te twijfelen, of menig- 
een is er eerst een werkzaam en naderhand een nut» 
tig mensch door geworden, — Voor den aanvang der 
ftudiën hebben deze Athenaea dus mogelijk boven 
de Hoogefcholen „ iets vooruit, terwijl deze ter voort- 
zetting der ftudiën, zeker gefchikter zijn; ook voor 
onzen BENNET was de Hoogefchool te Harderwijk 
niet de eenige oefenplaats. Reeds vroeger had hij in 
den zomer van 1777, het groote. en woelige Parijs 
bezocht, en daar de chirurgifche lesfen van den be- 
roemden Ontleedkundige vrcQ p’azyr getrouw en 
aandachtig bijgewoond. Thans bezocht hij ook ter 
verdere oefening, de Hoogefcholen van Utrecht en 
Leyden. In de laattte Hoogefchool vertrouwde hij 
zich bijzonder aan de leiding van den fchranderen en 
vermaarden Hoogleeraar N. PARADIJS toe, met wien 
hij, ook daarna fteeds door de banden eener beften- 
dige vriendfchap verbonden bleef.“ Hier werd hij ook 
den zaden Februarij 1785, na het openlijk verdedigen 
van Thefes, tot Medic, Doctor bevorderd, zoodat 
hij zich meer dan acht jaren in onderfcheidene plaat- 
fen in zijne geneeskundige ftudiën geoefend heeft. 
Aldus voorbereid en tot de uitoefening van zijn ge= 
wigtig beroep in ftaat gefteld, heeft hij eenige jaren 
te Amfterdam, onder genot van algemeene achting 3 
en met veel genoegen, de geneeskundige praktijk -uite 
G 2 gee 


C zoo ) 


geoefend. ‘Reeds in dat zelfde jaar erkende ‘het 
Utrechtfch Provinciaal Genootfchap zijne verdiensten , 
door hem tot deszelfs medelid- te benoemen, gelijk 
hij daarna van vele Nederlandfche en ook Uitlandfche 
Genootfchappen dezelfde onderfcheiding genoot (*). 
Zijne gezondheid was echter voor eene drukke prako 
tijk ongefchikt. 

Ter vermeerdering. zijner kennis van de Natuur en 
den Mensch, en ter herftelling zijner gezondheid, 
ondernam hij in 1791, met zijne echtgenoote MARIA 
MAGDALENA TAK» ‘waarmede hij finds 1787 gehuwd 
was, eene reis door Duitschland, Zwitferland en 
Italië, welke twee jaren duurde, en gedurende welke, 
hij onder vele andere Geleerden , ook perfoonlijk La- 
VATER, CAMPE, BLUMENBACH €en vooral HERMAN 
leerde kennen, bij wien hij te Straatsburg gastvrij 
gehuisvest „was, en in eene ernstige ziekte de hulp- 
vaardigfte verpleging ondervond. Van dezen grooten 
Natuurkenner {prak BENNET nooit dan met de groot- 
fte achting, welke bijkans aan eerbied grensde, en 
inderdaad „wanneer. men de doorwrochte Verhande- 
ling van HERMAN, over de natuurlijke verwantfchap 

der 


(+) Van de Maatfchappij ter bevordering van Landbouw 
te ‘Amfterdam 1787, van het Zeeuwfche Genootfchap der 
Wetenfchappen 1789, van de Maatfchappij der Wetenfchap- 
pen te Haarlem 1798, van de Maatfchappij van Nederland. 
fche Letterkunde te Leyden 1805, van het Wetteravifche 
“Gezelfchap voor de Natuurlijke Gefchiedenis 1808 , enz. 
Ook werd ‘hij in 1819 tot Honorair Lid der Maatfchappij 
van Weldadigheid benoemd. Van het Nederlandsch Intti- 
tuut was hij Lid van deszelfs oprigting af, 


Kk met) 


der dieren leest , gevoelt men „ welk een invloed zulk 
een man op hen moet hebben uitgeoefend, die met 
de zucht, om de Natuur te leeren kennen: tot hem 
kwamen. 
_ Deze reis fchijnt aan BENNETS ftudiën eene meer 
bepaalde rigting te hebben gegeven, In 1793 in het 
Vaderland wedergekeerd , zette hij zich te Leyden 
neder , waar zijne echtgenoote geboren was, en liet 
de praktijk varen. Hij heeft daarom niet opgehouden 
tot zijnen dood, met zijne geneeskundige raadgevin- 
gen, elk die daarom aanzocht, ten dienste te ftaan. 
Zijne hoofdbezigheid was echter finds dien tijd, de * 
beoefening der Natuurlijke Gefchiedenis , vooral die 
der dieren. Hij had zich: voor dat vax eene uitge- 
breide verzameling van voorwerpen, zoo wel als eene 
kostbare bibliotheek gevormd. Vee-artfenij en Land- 
huishoudkunde trokken daarbij te meer zijne aandacht, 
omdat hij fteeds met zijne ftudiën het nut zijner me- 
demenfchen trachtte te bevorderen. Want gelijk be- 
langelooze, menschlievendheid een hoofdtrek van zijn 
karakter was, zoo bezielde zij zelfs zijne (tudiën, en 
gaf daaraan eene rigting, die men misfchien minder 
wetenfchappelijk zou moeten noemen. De weten- 
fchappen toch vragen haren beoefenaar geene reken= 
fchap van het nut zijner befpiegelingen en onderzoe- 
kingen voor het dagelijksch leven af. Doch wie ver= 
geeft niet gaarne eene dwaling, wanneer zij in eene 
zoo edele , hoezeer dan ook verkeerd gewijzigde gee 
zindheid haren oorfprong neemt? Daarenboven was 
BENNET „gevormd in eenen tijd, waarin men de Na- 
tuurlijke Gefchiedenis alleen als a anntpnichp wilde 
doen gelden. 

G 3 De 


( to8 ) 


De opvoeding der jeugd maakte fteeds een bijzon- 
zonder voorwerp van de overdenkingen van BENNET 
uit. Eene proeve hiervan, levert zijne in 1803 door 
de Hollandfche Maatfchappij van Wetenfchappen te 
‚Haarlem ‘bekroonde Prijsverhandeling, over de nuút- 
tigheid van de beoefening der Natuurlijke Historie 

voor de jeugd, en de wijze, waarop die het best voor 

dezelve kan worden ingerigt. Een jaar vroeger had 
hij met zijnen vriend, G. VAN OLIVIER, eene Net 
derduitfche vertaling van het Huisboek der Natuur- 
lijke Historie van BLUMENBACH , uitgegeven. Niets 
fcheen het geluk van den algemeen geachten én in 
ruime omftandigheden geplaatften man te kunnen fto= 
ren, dan eene zware huisfelijke ramp. De verfchrik- 
kelijke rade Januarij 1807, welke een fchoon gedeelte 
van Leyden in een’ puinhoop verkeerde, was ook 
voor onzen BENNET een dag van diepen rouw. 
Zelf afwezig, en een vriendenfeest in den Haag bij= 
wonende, waar ook zijne echtgenoote genoodigd, 
maar door een misverftand niet gekomen was, mogt 
hij althans zijn eigen leven gefpaard zien. Doch 
zijne boekerij en vooral zijne verzamelingen van kost= 
baarheden van natuur en kunst, waren befchadigd 
en grootendeels onherftelbaar vernield. En dit gemis, 
hoe fmartelijk ook op zich zelf, werd eene kleinig- 
heid bij den diepen rouw, waarin hem het verlies 
eener dierbare gade ftortte, die, van onder de puinen 
van zijne ingeftorte woning, dood werd opgegraven. 
De tijd, die anders zoo veel verftompt, heeft bij 
BENNET nooit het levendig gevoel dezer hartverfcheu- 
rende gebeurtenis kunnen uitwisfchen; en nog na 
twintig jaren, was de verjaring van dien dag voor 

hem 


E #98) 


hem eene verjaring van de fmartelijkfte herinnering: 
Het ontbrak BENNET anders. niet aan- verftrooijing, 
die voor anderen misfchien - voldoende ‚zou geweest 
zijn, en aan--voldoening van eene betamelijke „eer- 
zucht, en hoezeer de achting, diemen zijne kunde 
toedroeg ,„ toen, geklommen, was „bewijst, de. vers 
eerende last: ter regeling. eener: toekomftige inrigting 
der Hoogefcholen, aan hem met de Heeren jn. van 
SWINDEN €N S, VALCKENAAR ; door den toenmaligen 
Koning LODEWIJK opgedragen. — Ook werd in 1808 
wederom „eene „Verhandeling . van, BENNET - bij: de 
Haarlemfche Maatfchappij, over. de Walvisfchen en 
Walvischvangst bekroond. (Natuurk. Verh. Vee Deel). 
‚Reeds. meermalen was BENNET bij eene benoeming 
tot „Hoogleeraar. in. aanmerking „gekomen „, toen hij 
eindelijk, nadat „onder. bet, tegenwoordig Beftuur. ‚de 
nieuwe: leerftoel ‘der Landhuishoudkunde was: opge- 
rigt, als de. gefchikfte, perfoon werd aangezien, wien 
men derzelver vervulling aan Leyden’s,Hoogefchoot 
kon. opdragen. Met ‚dat. oogmerk „werd BENNET ‘in 
October. 1815 „tot; gewoon, Hoogleeraar. in ‚de Facul- 
teit „der, Wis.-en Natuurkunde, aan die Hoogefchool 
benoemd Hij heeft: die benoeming. aangenomen , meer 
aan,zijn’. ijver. gehoor gevende , dan op zijne zwakke 
gezondheid lettende. Deze heeft „hem dan ook ‚niet 
toegelaten. zijnen. post met eene, redevoering te aan- 
vaarden en zijne lesfen,aan te, vangen, waarom. hij 
ook in Februarij 1817 van denzelven zijn eervol ont- 

flag heeft verkregen. 
Sints dien tijd heeft de Heer BENNET meer en 
meer een huiszittend leven geleid, en ligchaamsonge= 
fteld- 


C 104 ) 


fteldheid ‘ hield hem meest aan zijne kamer geboeid. 
Hij heeft in dit tijdsverloop ‘nog onderfcheidene’ gou- 
den eereprijzen bij de Haarlemfche Maatfchappij ‘voor 
Verhandelingen over ‘de Fauna onzes Vaderlands; ge- 
zamenlijk’ met zijnen vriend G. VAN OLIVIER, behaald. 
Deze verdiënftelijke man i$ nog een jaar voor BEN- 
NET overleden en heeft eene keurige Boek vérzame- 
ling over de Natuurlijke Gefchiedenis ‘nagelaten, welke 
een ‘duidelijk bewijs is-van’ Zijnen fmaak, Jing mri 
en wezenlijke kuride in dit vak. 

“Hoezeer “BENNET ‘nu van jaar’ tot jaar zwakker 
werd, meenden zijne vrienden hem’ nog eenigen ‘tijd 
te zulleri mogen behouden; hij bleef de vraagbaak 
en “befchermêr’ van ‘elken’ jeugdigen beoefenaar ‘der 
wetenfchap, en zijne ‘onophoudelijke’ Tectuur maakte 
zij onderhoud fteeds leerzaam ‘en rijk ín wetenswaar- 
dige” bijzonderheden,” “Een'‘ongelukkige val in zijn 
‘huis in “den ‘zómer väán 1828, veroorzaakte eene beett= 
breuk „waarbij een abces Kwam ; ‘en waaraan’ hij bij 
zijne’ reeds gevorderde “jaren: geen” weêrftand ! bieden 
kon: * Hij “ontfliep den 9 Sept. in bijkans 70 jarigen 
ouderdom’, hebbende gedurende drie maanden dén dood 
vooruitgezien”; ‘niet “dé gelatenheid eens’ wijzen en’ de 
hoop” eens Christêns.- “Voor hem , die den man” per= 
foonlijk’ gekend “hebben, zal zijne herinnering fteeds 
gezegend‘ blijven 5‘ ef‘ wat hij voor mij bijzonder gen 
weest Ís 3 vn an nimmer vergeten. 


BIJDRAGEN 


TO T DE 
NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 


AGD Kk Gm) 


OVER DEN BETREKKELIJKEN OUDERDOM DER KER- 
NEN (MOULES INTÉRIEURS)VANDE MOL- 
LUSKEN EN ANDERE FOSSIELE DIEREN. 


Door CHARLES F. A. MORREN, Ze Brussel. 


Me weet, hoe rijk de grove kalksteen van Zuid- 
Braband is aan fossiele overblijfselen van Weekdie- 
ren, waarvan het meerendeel slechts in geslachten , of 
zelfs alleen maar in familiën gerangschikt kan worden, 
wegens de meerder of minder groote vernieling van 
derzelver schelpen. Men vindt te dezer plaatse inder 
daad weinig meer, dan hunne inwendige vormen. Deze 
kernert nu zijn in eenige streken omgeven van eene 
ledige ruimte, veroorzaakt door het verdwijnen ‘der 
schelp, die door eene, naar mijn inzien, nog onbe- 
kende oorzaak verloren is gegaan ; in andere streken is 
deze ruimte aangevuld en wel met eene kiezelaardige 
stof, gewoonlijk met. chalcedoon.. Men heeft dan 
schelpen van chalcedoon, welke de plaats vervangen 
der voormalige schelpen van koolstofzure kalk, en de 
kiezelaarde is hier werkelijk eene vorm-nabootsende 
stof (matière pseudo-morphigque), welke de ge- 

BIJDRAGEN, D. IV. sT. 1. MZ ___daan- 


( 106 ) 


daante der schelp heeft aangenomen, nadien zij in de 
ledige ruimte is doorgedrongen, toen de schelp zelve 
reeds niet meer bestond. De groote menigte van vrije 
kernen, dat is zonder omgevende chalcedoon, welke ik 
gelegenheid gehad heb te verzamelen, heeft mij op een 
denkbeeld. gebragt, nopens derzelver ouderdom in 
betrekking tot de grond-vormingen, waarin zij bevat 
zijn. Het is dit denkbeeld, hetwelk ik thans nader wil 
ontwikkelen. 

Men beschouwt in de Geologie de nieuwere vor- 
mingen, als ontstaande uit de ophooping of nederzin- 
king van grondstoffen, welke, na eerst van de vroeger 
bestaan hebbende aardsoorten afgescheiden te zijn, 
zich op nieuw vereenigd hebben, maar in eene van de 
vorige verschillende gedaante, in andere omstandighe- 
den en in andere betrekkingen. Met andere woorden: 
de grondstoffen, die- in eenige aardvorming de la- 
gen, waaruit deze bestaat, daarstellen, hebben vroe- 
ger bestaan, dan deze vorming, doch zijn te gelijker 
tijd tot de tegenwoordige lagen te zamen vereenigd. 
Zoo beschouwen beroemde Aardkundigen onze zan— 
den als gevormd door het afschuren van oudere rots- 
soorten. Zoo zegt men, nopens de secondaire en 
tertiaire vormingen, dat de fossielen ‚of hunne over- 
blijfselen, herkomstig zijn van bewerktuigde wezens, 
welke geleefd hebben, hetzij vóór, hetzij gedurende 
de vorming dezer aardlagen, in welke zij dus als inge 
sloten zijn. 

Ten opzigte van de fossiele schelpdieren is dit ge- 
voelen allezins juist ten aanzien van hunne schaal. 
Maar welken ouderdom schrijft men aan hunne kernen, 
toe? — Dat zij van latere dagteekening zijn, dan de 


plaatsingder schelpen ; en zeker, zegt men „de deschelp 
om- 


{tar} 


omgevende massa is, in haar binnenste doorgedrongen 
hard geworden: de. schelp is verdwenen, de kern ge- 
bleven! De kern is dus jonger, dan de schelp en ge 
vórmd, toen de vloeibare lagen eenige vastheid kregen, 
of Kil langen tijd daarna. Ik moet het bekennen, al- 
les loopt zamen, om ons-dit gevoelen te doen aanne 
men , en ook ik zoude dit gevoelen nog heden toegedaan 
zijn, indien geene andere onbetwistbare, doch met 
deze leer strijdige, daadzaken mij Aer min had- 
den, dit gevoelen te beperkên. 

lt de beschrevene verschijnselen al eens in zoo- 
danige volgorde hebben plaats gehad, mag men daaruit 
nog geenszins het besluit opmaken, dat alle de kernen 
van schelpen van lateredagtekeening zijn , dan de plaat- 
sing der geologische grondstoffen zelve. En inder- 
daad, ik zal trachten te bewijzen, dat vele kernen vóór 
de plaatsing dier grondstoffen reeds gevormd waren en 
dat zij te dezen aanzien volkomen overeenstemnien , en. 
met de elementen, die een zamenstellend deel der rot- 
sen uitmaken, en met de schelpen, die deze bevatten. 

Het is ontwijfelbaar zeker, dat geen Polijp, geenerlei 
Zeedier zijne woonplaats kan gevestigd hebben op een 
vast ligchaam , wanneer dit ligchaam reeds in-eene geo- 
logische vorming bedolven was, en dat de overblijfse- 
len van zoodanig een Polijp ed daarom op dit lig- 
chaam kunnen gevonden worden, omdat het Dier zich 
reedsop hetzelve, vóórdat het in den bodem bedolven 
was, geplaatst had, Wanneer men dus kernen van 
eenige Weekdieren, van Buccinum’s', Cypracâ’s » 
enz. bedekt ziet met poreuse omkorstingen, met ‘bui- 
zen van Serpula’s enz. , kan men veilig het beslúit op- 
maken, dat deze Polijpen, deze Serpula'sop dezel- 
ve redde gevestigd waren, vóór -dat'deze kernen onder 


Ho kalk- 


( 108 ) 


kalkaardige lagen bedolven waren. — Ik bezit werkelijk 
kernen van Buccinum’s, op verscheidene plaatsen van 
hunne oppervlakte omkorst met cellen van F/ustra 
eontexta GOLD F.; ik bezitdiergelijke kernen met bui- 
zen van eene Serpula, welker soort ik niet met zeker- 
heid kan bepalen. Ik bezit ook eene kern vaneene Cy- 
praea, aan welke eene f'ungitesis vastgehecht. Het 
verdient hierbij opmerking, dat het nietslechts zijn af- 
drukselen dezer onderscheidene parasiete dieren op de 
uitwendige oppervlakte der kernen, maar werkelijk de 
harde en kalkachtige deelen derzelve; waarvan ik mij 
in het bijzonder overtuigd heb ten opzigte van F'lus= 
tra contezta, welke soort, wegens haren celachtigen 
bouw, het meest twijfelachtig zoude kunnen schijnen. 
Ik bezit namelijk een versch exemplaar van deze 
Flustra, waarmede de inwendige oppervlakte van 
een Balanus Fintinnabulum overdekt is, en deze 
levende Flustra is mij, bij vergelijking, buiten eeni- 
gen twijfel gebleken dezelfde te zijn met de fossiele 
soort. : 
Daar nu deze levende F'lustra dezelfde uitwendige 
oppervlakte vertoont, als-de fossiele, niettegenstaande 
deze laatste op de buitenste oppervlakte van eene kern 
is vastgehecht, mag men met zekerheid besluiten, dat 
de Flustra op die kern metterdaad geleefd en zich 
daar ontwikkeld heeft. — Men zoude, wel is waar, 
kunnen tegenwerpen, dat deze Polyparia, deze bui- 
zen van Serpulae, aan de binnenste oppervlakte der 
„ schelpen of hoornen vastgehecht, hunne afdruksels 
zouden hebben kunnen doen blijven op het buitenste 
van de kern, welke de holte vervuld heeft, en dat wij 
dus deze afdruksels ligtelijk voor het Polypartum zelf 
zouden hebben kunnen aanzien. Men zoude nog 

daar- 


( 109 ) 


daarenboven kunnen aanmerken, dat het mogelijk 
was, dat deze Polypenhuizen zouden kunnen blijven 
bestaan, zich vasthechten aan de kern en aldus, ook 
na de. vernietiging van de schelp, in wezen blijven. 
Maar, in dat geval moest men op de kern niet de bo- 
venste, maar de onderste op pervlakte van het Polypa- 
rium aanschouwen. Met één woord, alle tegenwerpin— 
gen verliezen hunne kracht, bij de daadzaak:; dat men 
een wezenlijk al ag op de kern ziet, en wel 
daarop met de onderste oppervlakte vastgehecht, met 
de bovenste geheel vrij, en. dus in al die omstandighe- 
den, welke genoegzaam zijn, om ons te overtuigen, dat 
het dn nog gegroeid i is, toen het reeds op de,kern ge- 
hecht was. 

Uit deze bewezene dahan kan men de.gevolgen 
opmaken: De binnenste kern van de schelp bestond 
reeds , «toen de Polypen, de Serpulae zich daarop 
ontwikkeld hebben, en deze waren daarop reeds vast 
gehecht, toen. deze kernen bedolven. werden in de 
gronden, waarin wij dezelve: thans aantreffen. De 
kernen dus van schelpen, welke beschouwd wer- 
den dls elementen van latere dagteekening-,dan 
de gronden ; die dezelve bevatten , zijn somwij= 
len, even als zijne overige elementen, van vroe- 
geren oorsprong. 

Ziedaar dan den betrekkelijken ouder dom van som- 
mige dezer kernen bepaald! Maar zijn al/e kernen 
zonder onderscheid van dezen vroegeren oorsprong? — 
Voorzeker neen! Er zijn er van /ateren oorsprong, 
altoos gesproken met betrekking tot den tijd, waarop 
de rotsen aldaar gevormd zijn. 

Men kan voor zeker aannemen, dat, als eene geheel 
gevormde kern geplaatst wordt ì in het den van ee- 

nen 


( 120 ) 


nen bodem, welks deelen alsdan nog geschikt zijn, om 
allerlei vormen aan te nemen, deze kern aan alle kan- 
ten in de massa vastgeklemd zal raken , en dat er rond- 
om die kern geene ledige ruimte, of eerie ruimte ver- 
vuld met eene geheel vreemde stof, zal bestaan. Om- 
gekeerd „zoodra er zoodanigeene ruimte, of de ruimte 
vervuld met chalcedoon in de gedaante van: eene 
schelp,’ bestaat, is het even zeker, dat dáár eenmaal 
eene schelp bedolven was, dat deze schelp verloren ge= 
gaan is en dat dus hare kwartz-achtige kern niet ge- 
vormd is, dan na hare nederlegging. — Wij hebben 
dus ook het bewijs, dat er kernen bestaan van la= 
teren oorsprong, dan de vorming der gronden. 

Ziedaar dan eenige reeksen van daadzaken, welke 
aantoonen; dat de inwendige vormen of kernen van 
eenen hoogeren of minder hoogen ouderdom zijn, dan 
de gronden, waarin zij gevonden worden. Er bestaat 
geene däadzaak van gelijk gewigt, als de medegedeel- 
de, om te bewijzen , dat er ook kernen zijn van gelijk- 
tijdigen oorsprong. Ik gis zelfs, dat deze laatste in 
het geheel niet kunnen bestaan, ten ware in gronden, 
door vuur ontstaan, in de vulkanische Zava’s bij -voor- 
beeld, welke, plotseling de schelpdragende Week- 
dieren insluitende, door hunne sterke hitte de:schel- 
pen konden doen overgaan tot kalk en tevens daarvan 
de kern vormen, op het oogenblik zelve der inslui- 
ting. 


AAN- 


(ak) 


AANTEEKENINGEN OVER DE WORDING DER VOR M- 
‚NABOOT SINGEN (PSEUDO-MORPHOSES) EN 
OVER DEN OORSPRONG DER HORENKEI- 
JEN (SILEX CORNÉS). 


Door CHARLES F. A. MORREN, fe Brussel. 


D. Pseudomorphosen of die verandering van schei- 
kundige bestanddeelen, welke verschillende fossielen 
ondergaan, zijn zeer Beh Ank voor de Oryetogno- 
sie, omdat zij aantoonen, dat eene gegevene ruimte 
zich op eenige plaatsen heeft laten doordringen door 
eene bijzondere vloeibare stof, welke aldus al de le- 
dige ruimten, welke zij vond, heeft gevuld , aldaar ge- 
stold is en vervolgens, de vormen van het ledige be- 
houdende, is hard geworden. De Pseudomorphosen van 
schelpen toonen niet alleen aan, dat het bekleedsel 
vernietigd is vóór de indringing der vorm-naboot- 
sende stof, maar dat de, door de verwoesting dezes 
bekleedsels ledig gelatene, ruimte op dezelfde wijze 
bewaard is, niettegenstaande de geweldige drukking, 
welke dezelve moest ondergaan door het gewigt der 
bovengeplaatste deelen. Zij toonen dus het bestaan 
van de gedaante van schelpen aan na de dagteekening 
van den bodem, welken men beschouwt, en zijn in dit 
opzigt het delenowbesebtelde der dhuspcoagdtijke vor- 
men, zijnde de harde, kalkachtige, horen- of been- 
achtige omkleedselen door de dieren zelve gevormd en 
alleen begraven of nedergelegd in de gronden, waarin 
zij bewaard zijn gebleven. De oorspronkelijke schel 
pen (archetypes) bewijzen dus, dat de leeftijd dezer 
dieren vroeger, of liever, gelijk is aan het tijdstip, 

waarop zij werden nedergelegd. 
Men 


(adr 0} 


Men onderscheidt twee soorten van Pseudomorpho- 
sen: 19. die van dezelfde stof „ als de omringende 
massa, 2°, die van eene andere stof, als deze massa. 
Men heeft eene menigte voorbeelden van de eerste 
soort in den overgangs-kalk (calcaire de transition), 
waar bijna al de fossielen veranderd zijn in koolstof- 
zuren kalk, in alles gelijk aan die der formatie zelve; 
men heeft er ook nog in de calcaires secondaires 3 
zoo als de Muschelkalk. De ‘voorbeelden van de 
tweede soort zijn niet veel zeldzamer. De dmmoniten 
van zwavel-ijzer (fer sulphure) in het midden eener 
mergelachtige klei liggende, de schelpen van chalce- 
doon te midden van het grove krijt enz. Het is niet 
over de vorm-nabootsingen van de eerste soort, datik 
mij voorstel hier te spreken, Ik bedoel alleen de twee 
de en bijzonder die, gevormd uit chalcedoon en lig- 
gende in het midden der Morenkeien van de grove 
kalkaarde. Mijn oogmerk is, om aan te toonen „datde, 
in de Horenkeijen beslotene Weekdieren hun bekleed 
sel hebben verloren, en in deszelfs plaats eene ledige 
ruimte hebben gelaten, welke zich na de vorming der 
Silex heeft gevuld met eene van buiten doorgedronge- 
ne keiachtige stof, en waarvan het overbodige, zoo er 
dit was, door buizen, welke deze stof zich op deszelfs 
weg groef, wegliep tot aan de korst (*) der keiachtige 
stukken. 

De menigvuldige opdelvingen van zand en Horen- 
keijen, welke in horizontale beddingen geschikt zijn, 

en 


(*) Men geeft den naam van korst (cowenne) aan de korst 
dezer Horenkeijen, welke korst gemeenlijk korrelachtig ‚wit 
en aan de tong aanhangende is, of somtijds ook wit zuiver 
krijt bestaat. 


En 


kJ 


en’ geregeld afwisselende in de grove kalkaarde vande 
omstreken van Brussel, hebben daadzaken aan het 
licht gebragt, welke de zoo even door mij medegedeel— 
de: verklaring schijnen te bewijzen. Hetis niet zeld- 
zaam, aldaar te midden der hoopen van onregelmati- 
ge, doch altijd met hoeken , bulten of afgeronde takken. 
voorziene keijen, kleine zwarte of groene steentjes; 
haaïjen-tanden, bufoniten, en zelfs bekleedselen van 
een- of tweekleppige schelpen, welke sterk in de mas- 
sa dezer kei-hoopen zijn ingeklemd, aan te treffen. 
Maar in het algemeen merkt men op, dat deze ver- 
schillende voorwerpen meer aan de oppervlakte der 
Silex , dan aan hunne kern of hun middelpunt inge- 

sloten zijn. a: 
Meestal zelfs beslaan de ‘fossiele overblijfselen van 
bewerktuigde ligchamen alleen de korst dezer keiach- 
tige massa’s. Somtijds gebeurt het, dat, wanneer dit 
schelpen zijn, zich een gedeelte van hun omkleedsel 
aan het buitenste dezer massa’s geplaatst vindt, terwijl 
het andere het binnenste beslaat. Dit is dikwijls het 
geval bij de, in chalcedoon veranderde, tweekleppige 
schelpen, gelijk ik zulks heb afgebeeld in eenen Ostra- 
ciet, waarvan men de doorsnede ziet door het midden 
van een’ Horen-kei (Pl. 1 fig. 2). Men zietdezeklepaan 
hare oppervlakte en buitenste zijde eindigen in de 
korst, welke de oppervlakte der Silex voorstelt, ge- 
vormd naar de gedaante der schelp var eene aan het 
overige harer uitgestrektheid gelijke witheid, en, ge- 
lijk zij (de korst), omgeven van bijna zuiver krijt. 
Daar, waar de ruimte, welke de kalkachtige en be- 
werktuigde klep bezet had, en die thans bijna geheel 
door de chalcedoon gevuld is, in de massa begint door 
te dringen, is er een geheel ledig, en het is niet dan 
meer 


0 


meer naar voren, dat zich de chalcedoon vertoont: het- 
gene bewijst, of dat zij is vernietigd, of dat zij er niet 
verder was ingebragt „dan de korst. 

Het is bekend, dat in het algemeen, wanneer be- 

werktuigde overblijfselen in Horenkeijen zijn begra- 
ven, deze overblijfselen bijna altijd door één hunner 
deelen dadelijk gemeenschap hebben met de uitwen— 
dige oppervlakte der omringende massa’s. Deze over- 
blijfselen zijn alsdan buitenmiddelpuntig (excentri- 
ques) door hunne plaatsing. 
_ Maar wat gebeurt er, wanneer de fossielen het mid- 
den of de kern der keijen beslaan? Dit is inderdaad 
zeldzamer, maar het heeft echter somwijlen plaats. 
Is-er alsdan eene onderscheidene en behoorlijk ge- 
vestigde gemeenschap. tusschen. deze fossielen en;de 
korst, en hoe wordt dezelve gevormd? Dit is hetgene 
thans nog te onderzoeken staat. …_ 

Wanneer men „door de stukken Horenkeitesplijten, 
overblijfselen van bewerktuigde wezens vindt, zal men 
zekerlijk deze slechts verspreid in de massa aanschou- 
wen, van elkander gescheiden, zonder zigtbare ge- 
meenschap. „met het overige der. Silex, dan de stof 
dezer laatste zelve; men zal er geêne bijzondere wijze 
van middellijke vereeniging tusschen het eene ofande- 
re deel ontwaren, Eindelijk, de fossielen zullen ons 
toeschijnen in deze Silex te liggen, even als zij overal 
liggen in de schelpachtige lagen, dat is te zeggen „zon- 
der orde, zonder bepaalde. vereeniging. Maar ik zie 
niet, dat men hieruit kan besluiten, dat geene ge- 
meenschap „ hoedaunig «ook „ tusschen «de omringende 
deelen zoude bestaan. Men zoude wezenlijk, om iets 
zoodanigs te verklaren, de plannen van verdeeling in 
alle mogelijke rigtingen moeten. kunnen leiden; want 

al- 


bas!) 


alleen dan zoude men het middel hebben ,-om de ver- 
eeniging, zoo die bestond, te vinden. 

Dan, het toeval leidt somtijds beter tot de waar 
heid, dan al onze middelen van nasporing. Onder 
de doorsneden van Horenkeijen , welke ik heb verza— 
meld, bezit ik er, bij welke men eene eenkleppige 
schelp, die in het midden der steenachtige massa in= 
gesloten is, dadelijke gemeenschap ziet hebben met 
de korst, door middel van een regt kanaal, hetwelk; 
evén als de, door de vernietiging der kalkachtige 
schelp, ledig gefatene ruimte, gevuld is-met chalce- 
doon-kwartz, even alsof dit kanaal had gediend tot de 
doorlating der kwartzachtige stof in deze ruimte , toen 
dezelve nog ledig was. Ik heb deze Sites afgebeeld Pl. 
1 fig. 1. Men ziet aldaar de doorsnede van den steen. 
Men ziet eene eenkleppige schelp van de familie der 
Bucciniden loodlijnig op hare as. Op het begin 
van de eerste bogt van den spiraal ontstaat het ka- 
naal, waarvan ik gesproken heb, en begeeft zich regt 
naar het buitenste der Silex. Het heeft overal de- 
zelfde middellijn. De zelfstandigheid, welke het vult, 
is gelijksoortig en in alles gelijk aan die derschelp: dat 
is agaat-chaleedoon-kwartz, bruin of melkachtig van 
kleur, zeer ligt nevelig. | 

Deze daadzaak zoude zich laten verklaren, door te 
zeggen: dat de keiachtige stof door dit kanaal in de 
door de vernietiging der schelp ledige ruimte is geloo- 
pen. Indien echter de geheele Silex niets anders is dan 
eene, van deze keiachtige stof doordrongene, hoeveel 
heid krijt, is het niet te verwonderen, dat de ledige 
ruimte, waar zich weleer de schelp bevond, zich met 
deze stof in dien staat van zuiverheid heeft kunnen 
vullen, daar er in deze ruimte geen krijt was, doordien 


het 


( 116 5) 


het bekleedsel vernietigd was vóór de doordringing van 
de kiezelaarde. Er is dus geene noodzakelijkheid, een 
inleidings-kanaal te vooronderstellen , temeer, daar het 
thans bewezen is, dat de chalcedoon in de ingewan- 
den der aarde bestaat in eenen half vloeibaren staat , 
en dat zij hare hardheid. niet aanneemt, dan door den 
invloed der lucht, of misschien, gelijk eenige schrijvers 
zeggen , door de verdamping van haar groefwater (eau 
de carrière). 

Deze tegenwerping, hoe waarschijnlijk zij ook op het 
eerste oogenblik moge voorkomen , zal ons van uitne- 
mende dienst zijn in de verklaring van den wezenlijken 
aard van het kanaal, waarvan wij spreken. Laat ons te 
dien einde het vilsenë betoog opgeven. 

Indien het bestaan van het inleidings-kanaal ge- 
makkelijk schijnt, om aan te nemen, omdat het, gelijk 
alles zulks schijnt aan te toonen, daar de bezigtiging 
der zaken bewezen is, is het niet minder waar , dat 
deszelfs. vorming uiterst moeijelijk is te begrijpen. In- 
dien dit kanaal zich bevond bij den mond der schelp , 
zoude er niets buitengewoons in zijn , daar een derge- 
lijk geval bestaat ten opzigte eener klasse van fossiele 
dieren: de Echinodermata. Men herinnert zich 
werkelijk de fossiele Echiniten, door den heer G1r- 
LET-LAUMONT gevonden, in eenen bodem, gelijk 
aan den onzen. Deze echiniten hadden aan hunneope- 
ning lange aanhangselen van eene keiachtige stof, welke 
somtijds in omvang het geheele ligchaam van het dier 
overtroffen. Men heeft deze aanhangselen beschouwd 
als uitwerkselen van de vereeniging van een vocht, eene 
vloeistof uit deze opening gekomen, gedurende de ont- 
binding van het zachte ligchaam des diers met het 
krijt of de kalkaarde , welke de echiniten omgaf. Ditge- 

voe- 


voelen, hoe vreemd hetzelve ook schijne , was vrij 
algemeen aangenomen. De daadzaak nogtans , welke 
wij zoo even mededeelden en die wij hebben doen 
kennen , bewijst weinig tot deszelfs voordeel. 

Wij hebben inderdaad tot hiertoe het kanaal, op de 
doorsnede van onzen Silex waargenomen , beschouwd 
als een kanaal ter inleiding der keiachtige stof in het le- 
dige der schelp ; dan , deze benaming is niets minder , 
dan willekeurig ; niets maakt haar noodzakelijk , niets 
bewijst haar. Men had hetzelve, zonder vrees van min 
der te zullen verstaan worden , kanaal ter witvloei= 
jing, in plaats van kanaal ter inleiding, kunnen 
noemen. Laat ons trachten aan te toonen, dat de be- 
schouwing daarvan, als een kanaal ter uitvloeijing, het 
eenige aannemelijke gevoelen is. Het kanaal heeft noch 
gemeenschap met den mond van het dier , noch met 
het uiteinde van den spiraal ‚ maar deszelfs oorsprong 
is er echter niet verre van verwijderd; dan, indien men 
toestaat, dat het ledig, door de schelp gevormd, zich 
na hare vernietiging met half vloeibare chalcedoon 
heeft gevuld, zal men begrijpen, dat deze, in die 
ruimte in al te grooten overvloed verzamelde, stofeenen 
uitgang heeft moeten zoeken , welke , door derzelver 
zwaarte, zich aan het ondereinde zoude bewerkstel- 
ligd hebben. Onderzoek de schelp en haar kanaal in de 
geologische rigting der St/ex , dat is te zeggen: door de 
teekening om te keeren, — want zoodanig was dezelve 
in de aarde, — en men zal zien, dat de laatste bogt van 
den spiraal naar boven gebogen is; de keiachtige stof 
heeft dus hier niet kunnen uitvloeijen ‚ maar deze bogt 
helt naar beneden , daalt af en klimt vervolgens weder 
op, en op de plaats, waar zij eene grootere ontwikke- 
ling verkrijgt, ontstaathet kanaal. Dit nu daalt regt af, 

en 


( 118 ) 


en gaat naar de binnenste korst, op dezelfde wijze, als 
eene „vloeibare stof zoude loopen , zelfs op het laagst 
mogelijke punt niet terug gehouden wordende. Het 
schijnt dus, dat dit kanaal niets anders is, dan eene 
buis ter uitvloeijing. 

Deze daadzaak bewijst duidelijk, dat de vorming van 
keiachtige kanalen, van aanhangselen van chaleedoon, 
van Silex, enz. , op bewerktuigde ligchamen uitkomen- 
de, geenszins derzelver bestaan verschuldigd is aan de 
ontbinding der dierlijke stoffen , daar het kanaal, het 
aanhangsel enz. zich niet gevormd heeft, dan nade ver- 
nietiging van het bekleedsel , eene vernietiging, welke 
voorloopig die van het dier vooronderstelt. Men had 
dus de rigtingen van de aanhangsels der echiniten 
naauwkeurig moeten gadeslaan, om te zien, of deze niet 
ontstonden uit eenige uitvating van kiezelaarde , welke 
de inwendige holte der schelpen zoude gevuld hebben, 
lang na hunne bedelving en de volkomene ontbinding 
van het levende ligchaam. \ 

De opmerking, welke wij zoo even maakten , levert 
een nieuw bewijs op , dat de Horenkeijen geene voort- 
brengselen zijn van eene dierlijke stof, welke zich met 
het krijt zou vereenigd hebben , gelijk eenige Geologen 
hebben voorondersteld. Zij hebben inderdaad ge- 
meend, dat de S/ex zijnen oorsprong verschuldigd was 
aan mollusken , of liever nog, aan zachte , geleiachti- 
ge dieren , zoo als de Aetinozoës tuniciers , de Po- 
lypes limnopolypes , enz., welke hunne woning geves- 
tigd hadden op eene reeds bestaande en vastgeworde- 
ne vlakte van krijt, en vervolgens nog ware bedekt ge- 
worden door eene andere , meer of min dikke , vlakte 
van kalkachtige stof. De Polypiers, de Echinoder- 
mes, in de Silex gevonden, hebben deze meening be- 

ves- 


(onag 1) 


vestigd; dan, de voorbeelden, welke wij hebben aan- 
gehaald , herald genoegzaam „ dat de keiachtige stof 
isol: is in de ledige plaatsen, welke overbleven, 
nadat de schelpen waren vernietigd geworden, lang na 
de bedelving en de verdwijning der dieren zelve. Men 
kan derhalve niet begrijpen , hoe deze keiachtige stof, 
vooral in den half vloeibaren staat , zich zoo lang na de 
ontbinding der dierlijke zelfstandigheden , welke haar 
het aanzijn zouden gegeven hebben , door bewerktuig- 
de grondstoffen te vereenigen met aardachtige of on 
deraardsche uitvloeiselen , kon bewaard hebben, en 
vervolgens in de ledige raimte vloeijen , na de volko- 
mene vernietiging der kalkachtige bekleedselen. Een 
zoodanig iets zoude in de tegenwoordige orde der din 
‚gen onverklaarbaar zijn. Beter is het dus, dunkt mij , 
een meer met de waargenomene daadzaken overeen- 
stemmend leerstelsel af te wachten. Het stelsel van de 
gelijktijdige vorming der Si/ex met het zand en de kalk 
aarde, welke dezelve bevat, vervult niet al de voor- 
waarden van het vraagstuk. Te zeggen, dat de Silex 
zich gevormd hebbe door ophooping en vereeniging 
van keiachtige deeltjes, aan de wetten van Chemische 
verwantschap gehoorzamende, verklaart niet, waarom 
deze deeltjes zouden vloeibaar zijn en in dien staat 
blijven, lang na hunne vereeniging, om vervolgens de 
geheele ledige ruimten te omkorsten , welke in de Sites 
geboren werden, hetzij door de wijking der zelfstan 
digheid, hetzij door eenige andere oorzaak. In tegen- 
deel doet deze stelling vooronderstellen , dat dekeiach- 
tige deeltjes, op hetzelfde oogenblik hunner plaatsing, 
de Silex hebben gevormd , en maakt alzoo de zoo dik- 
wijls, en zoo algemeen opgemerkte daadzaak van het 
bestaan der vormen van chaleedoon, als vervangende 


de 


( aso) 


de kalkachtige schelpen, onmogelijk „ ten ware men 
aanneme, dat deze schelpen eensklaps waren vernie- 
tigd, op het oogenblik, waarin de dieren in den bodem 
werden nedergelegd, hetgene iets onmogelijks is, Hun- 
ne plaatsing is zeker hunne vernietiging voorafgegaan. 

Een ander stelsel, dat van wijziging, of liever dat 
van wezenlijke verandering van kalk in kei, is on- 
gerijmd, zelfs in weerwil van de proeven van vAU- 
QUELIN, welke aantoonde, dat de kiezelaarde kalk 
kan vormen, mits dezelve verwerkt zij in een dierlijk 
organismus; want in de vorming der lagen bestaat er 
zeker geen spijsverterings-kanaal, of eenige levende 
huishouding. Deze drie theorien als onaannemelijk ver- 
klaard, zoude men, zoo men meent, tot het oudste en 
eenvoudigste stelsel zijn terug gebragt: dat der in- 
dringing der keiachtige zelfstandigheid door de lagen 
van zand, om zich vervolgens tot horizontale lagen en 
onder den vorm van stukken en bonken te vereenigen. 
Dan, dit stelsel heeft het lot ondergaan van die, welke 
hetzelve gevolgd zijn; het is bestreden door onbetwist- 
bare daadzaken, waaronder eene der meest zekere dit 
is: dat men nooit sporen ziet van doordringingen op de 
even uitgebreide als verschillende doorsneden, waar- 
door de landen, waar men de grove kalkaarde vindt, 
doorboord zijn, en dat, wanneer er doordringingen 
zijn (St. Pietersberg bij Maastricht), het in de kalkaar- 
de is, dat deze ontstaan. 

Het komt mij dus nuttig voor, toe te staan, dat de 
Silex haren oorsprong verschuldigd is aan nederzet- 
sels van kwartzachtige stof, welke zich achtereen 
volgende en beurtelings op bedden van krijt of kalk 
aarde zullen hebben uitgestrekt. Ik weet wel, dat dit den 
Gordiaanschen knoop doorhakken, niet ontknoopen 

is: 


CAD 10) 


iss maar, ik vraag het, wanneer het bestaan van een 
ligchaam ons is bewezen, zoeken wij zelden de oorzaak 
van deszelfs bestaan. Laten wij ons werkelijk afvragen, 
welke de oorzaak, welke de oorsprong is van den kalk 
welke de oorsprong is van de veld-spath, van de am- 

„phibole, van de mica, enz.? Wij stemmen allen toe, 
dater kalk, kwartz, veldspath, amphibole, mica be- 
staat, en dit is ons genoeg ; waarom zullen wij niet even 
eens met de horen-kei handelen ? 

Hetgene wij tot dusver voordroegen en waarbij wij 
vaststellen, dat de Silex zich achtereenvolgende en 
beurtelings heeft gevormd, is op daadzaken gegrond. 
Herplaatsen wij ons door middel hiervan in den tijd, 
waarin de onderhavige bodem werd gevormd. Toen 
eene zekere hoeveelheid grof krijt zich met de dieren 
van gelijken ouderdom, welke in hetzelve hunnesporen 
hebben achtergelaten, had vereenigd, spreidde zich 
hierop eene keiachtige stof uit, sloot de overblijfselen 
der bewerktuigde ligchamen, welke op de oppervlakte 
van het krijt leefden, in, en werd hier gedeeltelijk 
hard; eene nieuwe laag van krijt plaatste zich op deze 
stof en werd op hare beurt met eene gelijke stof be- 
dekt, altijd onder dezelfde omstandigheden, dezelfde 
verschijnselen , als bij de voorgaande depositie, omdat 
beiden te zamen werden vereenigd onder dezelfde om- 
standigheden. Van daar de beurtelingsche lagen van. 
krijt en kei, in horizontale beddingen geschikt. Dan, 
daar men gereedelijk kan toestaan, datde tijd, welke 
er noodig was, om eene zekere hoeveelheid van deze 
twee stoffen neder te leggen, altijd onder zekere be- 
palingen evenredig was aan deze hoeveelheid, kan men 
zeggen, dat, daar de betrekkelijke dikte der lagen van 
krijt en kei in eene reeks van afwisselingen dezelfde is, 

BIJDRAGEN, D. IV. sr. r. Z de 


(Caae) 


de tijd voor elke dezer afwisselingen in de achtereen: 


volgende plaatsingen onveranderlijk was, Hetgene voor+ 


onderstelt, dat de orde der omstandigheden zich- rl 


dezelfde wijze in gelijke tijden herhaalt. 


Vooronderstel nu, dat, door het gewigt der Mee 


lagen, de neder hade van keiachtige stof zijn op el- 
kander geperst, dat , ter oorzake van de afwezigheid van 
lucht en hare eigendommelijke hoedanigheden, deze 
begravene stof vloeibaar gebleven zij, dat zij alzoo-de 
lagen van zand, waar tusschen zij geperst was, door- 
drong, en gij zult de verklaring hebben der horizon- 
tale beddingen. van Silex, van hare vloeibaarheid;, 
wanneer zij versch van uit den boezem der aarde is ge- 
trokken, hare indringing in de spleten, in’ de: door 
mollusken of. andere ligchamen overgelatene ledige 
ruimten, de knobbelachtige vorm.der Silex, enz. 
Eveneens zal het voorgeslagen stelsel, door de hier 
boven aangevoerde bevestigingen, verklaren: de gere- 
gelde afwisseling der lagen en beddingen van Silex, in 
verschillende dikte voor deze twee zelfstandigheden., 
maar gelijk voor elk hunner in eene bepaalde reeks; de 
geregelde orde dezer depositiën , behalve in de boven- 


ste lagen, waar de minder sterke persingenen andere 
omstandigheden. duisterheid. en verwarring te weeg 


bragten; de gelijkenis, de overeenkomst zelfs der:fos- 
sile ligchamen van het krijt met die van de Silex; de 
ophooping dezer fossile ligchamen eerder aan het bui= 
tenste dezer Silex, dan in het binnenste van hunne 
massas en eindelijk de kanalen. ter witvloeijing der 
keiachtige stof naar de korst der beschrevene hors. 
men, 


AAN- 


{ 13 ) 


AANTBEKENING OVER HET GESLACHT ’CA4LO= 
CHORTUS. 


vd JUL. HERM. SCHULTES , JUN. Dr. Med, 
et Chir. te bandekalt 


Voor eenigen tijd ontving ik, door de goedheid van 
deheeren VON MARTIUSEnZUCCARINT, eene ver= 
zarmeling van gedroogde planten, verzameld in de Re- 
publiek van Mexico, door den heer DE KARBINSKY. 
Dezelve bevatte, onder meer andere nieuwe ontdekkin- 
gen, twee Bef nieuwe geslachten (*), behoorende tot 
de Hexandria en drie soorten van Calochiortus, 
waarvan twee geheel nieuw. 

Het geslacht Calochortus , hetwelk gerangschikt is 
in de Mexandria trigynia en onder de natuurlijke 
familie der Melanthaceae , is opgesteld door Pursr 
in zijne Flora Americae Septentrionalis , waar hij 
mede aanhaalt PuRsH in Linn. Trans. vol. XI, 
maar het schijnt, dat deze zijne laatste verhandeling 
nooit uitgekomen is, wijl zij in deze T'ransactiòns 
nergens wordt Br Zie hier het geslachts- 
kenmerk , hetwelk hij in zijne Flora opgeeft : 
lg”: Corolla 6-partita, patens; laciniis 5 interiori- 

bus mäjoribus, supra lanatis, basi macula glabra 

subrotunda nótatis. Filamenta brevissima, basi 

a 

- (}) Zie de beschrijving van eeu derzelve, Besséra ele- 

gans, behoorende tot. de Merandria monogynia en. denke- 

lijk tot de natuurlijke familie. der Zwliaceae, in het veelom- 

vattend, voortreffelijk, Tijdschrift, de Zinxaega, van von 
SCHLECHTENDAL, 1829, vol, IV, ps 121—127. 
V. H. 


' 


12 


( 124 } 


petalorum. inserta. «Antherae-erectae sagittatae, 

Stigmata reflexa. Capsula trilocularis” 

Dit geslacht was tot in het jaar 1827 tot eene enke- 
le soort bepaald, namelijk: Calochortus elegans, 
PURSH, wanneer de heer pou Las hetzelve (in de 
Transactions of the London Horticultural So- 
ciety, vol. VHL p. 276)-verrijkt heeft met drie andere 
soorten, welke hij medegebragt had uit Noord-Ame- 
rika, waar. hij dezelve te gelijk met Calochortus ele- 
gans verzzmeld had. Het geslachts-kenmerk, door 
den-heer DOUGLAS opgegeven, is het volgende: 

Char nat.: « Petala 6 patentia, erecta vel nu- 
tantia, sibi inviceem incumbentia: 5 interiora lon- 
giora barba filamentosa supra unguem. F'ilamenta 

. 6, brevia, basi unguium inserta; antherae oblon- 

gae, tetragonae, corolla dimidio breviores. Ova- 
rium, superum, trigonum; stylus brevissimus 3 
stigma trilobum, reflexum. Capsula forma va- 
rians, linearis vel ovata, trilocularis, polysperma, 
apice fissa in valvulas 5 per dissepimenta dehiscen— 
tes. Semina numerosa, horizontalia, plana, ova- 
lia, semicircularia vel angulosa, serie simplici dis- 
posita, testa membranacea.”” 

Char essent.: « Petala 6, patentia: 3 interi- 
oribus majoribus supra unguem pilis pulvinatis. 
Capsula triangularis, trilocularis, trivalvis, septi- 
cido-dehiscens. Semina plana, serie simplici 
inserta.”’ Hon 
Sedert heeft LINDLEIJ in het Botanical Re- 

gister 1152, waarin Calochortus macrocarpus 
DOUGL. afgebeeld en ‘het geslacht Calochortus tot 
de ‘familie der Liliaceae overgebragt is, het volgend 
geslachts-kenmerk gegeven : 


« Ca- 


6 Be ) 


« Calyx triphyllus, herbaceus. Petala 5, colo- 
rata, majora, intus barbata, supra unguem canali- 
culatum pulvinata. Ovarium superum, triloculare, 
polyspermum; ovula disticha, horizontalia; stigma- 
ta petaloidea, complicata. Capsu/a apice trivalvis, 
septicido dihiscens, nunc obtuse trigona oblonga 
rostrata, nune triquetrasubrotunda. Serina pla- 
na, serie simplici inserta, testa membranacea. — 
Herbae bulbosae (Americae septentrionalis 
temperatae) foliis ensiformibus vaginantibus. Cau- 
les simplices. Flores umbellati vel racemosi, purpu- 
rei albidive.” 

Niettegenstaande deze reeds driewerf herhaalde ken- 
merken, vereischen de- nieuwe soorten van dit ge- 
slacht, door den heer DE KARBINSKY ontdekt, 
een vierde verbeterd kenmerk, namelijk: 

Char. natur.: Corolla infera, 6-petala, patens, de- 
eeidua; petala exunguiculata 
„alzo, vel subunguiculata, eglandu- 
| losa, basi fovea nectarifera : 
exteriora angustiora, subinde 
fere calycina, glabra vel bar- 
ba parca; interiora majora, 
barba fortiore e filis carnosis 
fistulosis, saepius fimbriata. 
Stamina, Filamenta 6, erecta, basi pe- 
talorum inserta iisque brevio- 
ra, glabra, inferne plana, 
apice subulata. Antherae o- 
blongae, acumine minimo , 
subtetragonae, basi emargina- 
ta affixae, erectae vel erecto- 
patentes: loculis 2 ad latera- 
lon- 


( 126 ) 


dongitndinalter deliscpnti- 
( bus. 
_Pistillum. Germen superum, oblongum , 
vv atrinqueattenuatum, vel sub- 
_rotundum, trilobostrigonum, 
… glabrum , 5-loculare:, poly 
„/gpermum : ovula. horizontalia 
disticha. Stigmata 3, simpli- 
cia, filiformia. canaliculata , 
entered ve oovel petaloidea complicata, ba- 
Ei ‚1 si sabinde coalita in stylum 
brevissimum , glabra, reflexo- 
patentia. 

ji Periearpium: Capel coriacea ,„ oblonga, 
Fa 1474 7 utrinque atteriuata rostratave, 
Í vel subrotunda, semper trilo- 
bo=trigona, tripartibilis, tri- 
dokularis, 5-valvis; angulis 
-ubirekgo „ntcurming … vinlerassatis, callosis, in stigma- 
Lolret9s tadesinentibus; valvulisinter— 
neet superne columnam me- 

diam versus dehiscentibus. 
“Semina numerosa in singulo loculo, 
angulo centrali (columnae 
parti) serie simplici affixa , 
sibi invicem incumbentia, ho- 
rizontalia, plana, suborbicula- 
riavel oblonga, angulosa, api- 
‚ee tuberculata, testa mem 
branacea, sub qua raphe apice 
invchalazam terminans. Em- 
bryorectus, teres, excentricus. 
‘Charact.-essent. Corolla 6-petala, patens; pe- 
ta 


( 127 ) 
tala exunguiculata vel subunguiculata, eglandulo- 


sa, basi fovea nectarifera, omnia vel interiora, 
_majora tantum intus barbata. HFilamenta peta- 
lorum basi inserta, erecta, plana. Antherae. 
erecta „basi emarginata affixae. Stigmata 5 re— 
flexa, filiformia , canaliculata v. pêtaloidea com- 
plicata Capsula trilobo-trigoua , tripartibilis , 
trilocularis, trivalvis, septicido dehiscens. Sermi-. 
na namerosa ‚ horizontalia „angulo eentrali serie, 
„simplici affixa „plana, angulosa, apice tubercula- 
ta, testa membranacea. … ob 
De soorten van Calochortus worden op eene zeer 
natuurlijke wijze gesplitst in twee afdeelingen, waarvan 
de eerste die soorten bevat, waarvan de drie binnenste 
bloembladen. alleen gebaard zijn, en de tweede diege- 
ue, waarvan al de bloembladen gebaard zijn: 
_Soorten van Calochortus: 
„Sect. 1. Petalis interioribus tantum barbatis. 
1. Calochortus macrocarpus DOUGLAS; caule 
3-5-phyllo, bifloro; petalis interioribus praeter fasci- 
culum pilorum glabris ; eapsulis erectis, lineari-oblon- 
gis. DOUGLAS in Frans. Horticult. Societ. VII. 
p: 276. t. 8. LINDLEY in Botan. Regist. 11532. 
Ad. cataractas magnas et «ad ripas fontium 
meridionaliumfluminis Columbia: DOUGLAS. We 
2. Calochortus nitidus DOUGLAS; caule 2-5- 
phyllo , quadrifloro ;-petalis interioribus praeter fas- 
ciculum pilorum sparse lanatis ; capsulis erectis , ova- 
hibus. Doverasle.p. 277-t. gef. A. In vallibus 
montium caerulearum : DOUGLAS. Ip. 
5e Calochortus Douglasianús SCHULTES: 
caule 2-3 floro; folio unico, longissimo, lineari, gla- 
bro , albide glauco , floribus caeruleis. 
Cau- 


Cra J 


Caulis g-15 poll. altus. Flores magni , formosi. Ra- 
dix subrotunda, crispa, succulenta , cocta farinacea , 
edulis. Jr siccis ad Priests Rapid fluminis Co- 
lumbia et ad confluentiam fluminis Oakenha- 
gen, ubi Koo-e oop audit: DOUGLAS. p 

Deze soort is door den heer poucLAs verzameld 
onder omstandigheden ‚ waarbij hij dezelve noch kon- 
de droogen , noch: beschrijven ; hetgeen hij echter 
daarvan in de Frans. of the hort. Society gezegd 
heeft, bewijst genoegzaam, dat het eene geheel afzon— 
derlijke soort is. Het is naar zijne, door ons vertaalde, 
opgaven, dat ons soortelijk kenmerk is opgemaakt. 

4. Calochortus elegans PURSH; caule unifolio, 
3-5-floro; petalis interioribus praeter pilorumfascicu— 
lum sparse lanatis; floribus cernuis; capsulis reflexis, 
ovalibus. Dovórasl. c‚p. 278. t. gef. B. PURSH FL 
sept. Amer. 1. p. 240. 

In subalpinis , ad fontes rand nbasee DOU- 
GLAS, LEWIS. 3. 

5. Calochortus En ae SCHULTES 5 
valk subunifloros foliis sparsis, linearibus, acumina— 
tis, petalis exterioribus lanceolato-oblongis „ acutis z 
interioribus -oblongis,„ fimbriato=-ciliatis. #'rifzl/aria 
purpurea HUMB. et BONPL. nov. gen. et spec. red. 
KUNTH III. p. 288. ScHuuT. Syst. Weg. T. VIL 1. 
p: 598. 

Proximus videtur ex descriptione C. pallido; sed, 
sì verbis cli KUNTH fides habenda, certe dirli 
caule subunifloro; florum colore; petalis exterioribus 
acutis, glabris; interioribus oblongis tantum fimbriato- 
ciliatis. Jr apricis aridis Novae Hispaniae prope 
Pazquaro: HUMB. et BONPL. 4. 


Sect. 


GC -íg 


Sect. 2. Petalis omnibus barbatise 
6. Calochortus pallidus SCHULTES; caule 2-4- 
floro, subbulbifero; foliis caulinis superioribus brac- 


teisque lanceolatis, acuminatis; petalis obtusis: exteri- 
oribus oblongis, medio parce barbatis; amis 


obovatis, fimbriatis’, medio barbatis. 

Radix? Caulis erectus v. subflexuosus, snie Gel in 
supremis axillis ramulosus, teres, glaberrimus, sub fo- 
liorum insertione obsolete striatus, pallide virens, rarius 
inferne purpura suffusas, 6-15 pollic. altus, crassitie 
pennae corvi ad pennam gallinaceam usque. Folium ra- 
dicale gramineum flaccidulum, varie flexum lineari- 
ensìforme, longe acuminatum , basì quid quam angusta- 
tum et subcanaliculatum, ima basì iteram, ampliatum et 
caulem vaginans, medio fere planum, integerrimum, 
glabrum, compagis satis firmae, margine tenuiore, 
subtus intense viride , supra glaucescens et nervis lon= 
gitudinalibus magis conspicuis;  caulem ‘plerumque 
quidquam superans, rarius eumdem aequans, 7-14 
poll. longum, 1'-3 lin; latum. Folia caulina 2-4, 
pleramque 5, sessilia, alterna, 14-23 poll. ab in= 
vieem distantia : infimum radicali simillimum , caulem 
semi amplectens et eundem subaequans', flaccide erec- 
tum et superne varie flexum , gramineum , longe acu- 
minatum, inferne eomrplieato=éanalieulatie; medio 
planiasculam, 7-g poll., medio 1-18 lin. latum; su- 
periora erecta v. erecto- patentia, semi am plexaritia; e 
basi ovato-lanceolata et subspathacea, concava, subca- 
rinata, longe acuminata (praesertim infimum), foliis 
radicalibus pallidiora. rigidioraque, longitudinaliter 
nervosa, integerrima, glaberrima, margine tenui sub- 
bies Sik inferius 23-42 poll. longum , superiora 3- 
18 pollicaria, basi 5-43 lin: lata. Axillae foliorum sa- 


pe 


(250) 


periorum saepius omnino nudae, saepius vero, praeser- 
tim in speciminibus majoribus, in iisdem bulbilli 2-5 
et ramulus-erecto-patens, 5-14 poll., teres medio fo- 
liolo,ovato, acuminato, concavo, striato, bulbillos 2-5, 
fovente, 5-6 lin.longo, 24 lin, latostipatus, apice brac- 
teis 2 oppositis, ovatis, acuminatis, concavis, in quibus, 
bulbilli aliquot et flores 1-2 pedunculati, floribus ter- 
minalibus tardiores. Bulbilli hi ovati v. ovato-oblongi 
acutiusculi, sessiles v. brevissime pedunculati, erecti vs 
subhorizontales, 1-14 lin.; membrana laxa exteriore 
pallidissime fulva, subcoriacea, reticulato-nervosa, in- 
teriore tenuiore membranacea vix nervosa; intus carno= 
si,, basi fusca et quasi umbilicata cum tunicis connati, 
In apice caulium bracteae 2 oppositae, erectae, sessiles,, 
ovatae , acuminatae, concavae, subcarinatae, longitu- 
dinaliter nervoso-striatae, glaberrimae, extus flaves- 
centi-virentes, intus pallidiores margine tenuissimo 
albido, g-14lin., 25-45 lin. Jatae.. Ex hisce pedunculi 
semper 2 „erectì „sab floreinflexi, uniflori, teretes, gla- 
bri, crassitie tili emporetici ad: pennam corvinam fere 
usque, pallide virentes, 1-53 poll, longi; alter omnino 
nudus,praecocior, alter paulo brevior tardiorve ima basi 
foliolo bracteis. omnino simili, sed multo minore et ab 
üsdem occultato. In speciminibus fortioribus peduncu- 
dos inter „bulbilli 3 vel plures supra descriptis omnino 
similes,,„Gorollassubcernua, fere patens, poll. fere dia- 
metro, pallide sordideque, flavicans, saltem in siccis. 
Petala fere.plana, eglandulosa, exunguiculata, exteriora 
vaestivatione imbricata, minora „ compagis firmioris ‚, ob 
Jonga v. ovato+oblonga, obtusa, nervis longitudinalibus 
‚per,venulas raras junctis, apice conniventibus , margi- 
ne tenuiora, 6 lin. „2x lin-lata, medio barba e filis al 
bidis, lin. longis, reversis, convergentibus, in formam 
fer 


(a) 


ferri equini positis , ceterum glabrag interiora aestivati- 
one involuta, obovata, basi quidquam attenuata, apice 
rotundato-obtusä, tenuiora, 7-8. lin.,:-5=33 lin, lata, 
intus basi apiceque glabra, medio filis.pallide flaves-; 
centibus reversis barbata, „margine filis similibus fim- 
briata. Stamina aequaliä, corolla.duplo fere breviora;s 
filamenta- basi ‘plana latioraqúe , apice subulata, albi- 
da, glaberrima, 3 fere lin. longa3 antherae basi obsolete 
emarginataaffixae, ‘erectae „oblongae, acûtiusculae,lo- - 
eulis-2 ad latera longitudinaliter dehiscentibus, dorso 
planae, 2 fere lin, ; polline flavo. Germen oblongum 
trigonum, glabrum, stamina subaequans. Styli 5, basi 
subcoaliti; filiformes, patenti-reflexi, glabri, stamina 
paulo superantes. Stigmata obtusa, glabra. Capsula im- 
matura oblonga, utrinque attenuata, profunde trigo+ 
no-triloba : angulis incrassatis , subcallosis, fuscescen— 
tibus, apice in stylos productis, triparubilis, coriaceo- 
membranacea, pallida, rore. glauco, g-10 lin. longa, 
interne et superne tantum, vut e fructu immaturo vide- 
tur, columnam” mediam. versus dehiscens3; valvulis 
transversim mnervosis; ‘Stamina 12-14 in singulo loculo, 
serie ‘simplici angulo eentrali (columnae parti) ope,fu- 
miculi brevissimi affixa, oblique vel subhorizontaliter 
sibi invicem incumbentia, oblonga, quidquam obli- 
qua, subinde etiam curva,. compressa. vel: subtrigo- 
na, basi paulo attenuata, apice tuberculo parvo fus- 
co, sub-lente impresso-punctata. Zn Mexico; D. 

DE KARBINSKY. 4, 
lege Calochortus fuscus SCHULTES: cie sub- 
-dichotomo-ramoso ;- foliis- caulinis superioribus brac- 
teisque lanceolatis ‚> acuminatis; - petalis exterioribus 
ovatis, ‘acutis, inferné barba pauca: interioribus obo- 

vatis, obtusiusculis : basi dense barbatis. 
Ra- 


(« 168: ) 


Radix in speciminibus junioribus nondum florenti- 
bus e bulbillis 5 fasciculatis, obovato-oblongis, nigri- 
cantibus, pilosis, 5-43 lin. longis, bulbis Orchidum 
haud absimilibus; ad eorum collum fibrae filiformes 
atro-fuscae, glabrae. Caulis flexuose erectus, ramosus , 
et ramis serius fortioribus, dichotomus, rigidulus, in- 
tus medulla spongiosa albida, teres, in siccis etiam 

subcompressus, glaberrimus, sub foliorum insertione 
_tumidula quidquam ‘striatus, nullibi bulbifer, vi- 
rens cum rore glaucescente, 'g-12 pollices altus, 
crassitie pennae corvi ad pennam gallinaceam usque 3 
rami solitarii, alterni, 1-2, ex axillis foliorum cau- 
linorum, suberecti, rigiduli, cauli omnino similes, 
primum eodem breviores , serius eundem subaequan- 
tes, simplices, et uti caulis, apice biflori, vel ad 5 
inferiorem foliolo lanceolato , cujus axilla nuda vele 
qua iterum ramulus similis, sed malto brevior , 1-2- 
floras. Folium radicale et caulinum infimum suberec- 
tum , “rigidulum ,caulem aequans, anguste lineari- 
lanceolatum , longe et fere subulato-acuminatum , me- 
dio planiusculum ,- nervis longitudinalibus fortibus 
plicato-nervosum , glaberrimum , inferne apiceque 
sub lente ad margines serraturis minutissimis , dorso 
lacide , supra glaucescenti-viride ; radicale paulo lon- 
gius g-11 poll. longum , 15-24 poll. latum ; -caulina 
superiora , e basi lanceolata valde acuminata ,„ conca- 
va, carinata, erecta, firma , nervoso=striata ‚ mar- 
gine sub lente minutissime serrulata , inferioribus pal- 
lidiora , supra glaucescentia , 1-23 poll. longa. In api- 
ce caalium ramorumque bracteae-2 oppositae , subae- 
quales, erectae, lanceolatae, acuminatae , concavae ; 
foliis- tenuiores pallidioresque, supra glaucescentes, 
nervoso-striatae , margine-submembranaceae , glaber- 

ri- 


( 153 } 


rimae, 7-11 lin, longae, 2 lin. latae. E bracteis hisce 
pedunculí 2, simplices , uniflori , erecti v. apice incur- 

vi, glaberrimi , teretiusculi , 4-54 poll longi, crassitie 
Ek emporetici fortioris , ales praecocior nudus; alter 
tardior et. paulo brevior ad imam basin foliolo bracteis 
simili, 4-g lin, longo. Corolla erecta v.subcernua, 
patens, fusca y. atropurpurea , 7-10 lin, diametro. — 
Petala plana, aestivatione in interioribus involuta, in 
exterioribus subimbricata ; exteriora saepius paulo in- 
tensius colorata, praesertim dorso, nervis longitudi- 
nalibus obsoletis,. apice convergentibus, glaberrima 
praeter fila pauca intus paulo supra basin, 4-5 lin. 
longa, 15-2 lin. lata; interiora obovata v. obovato- 
oblonga , obtusissima v. obtusiuscula, nervis apice ra- 
mosis divergentibus, 55-65 lin. longa, 25 lin. lata, 
glabra, sed paulo supra basin utroque latere fasciculo 
filorum densorum flavidoram lin. longorum , quos in- 
ter spatium glabrum et quae apice per fila aliquot con- 
junguntur. Stamina aequalia, corolla duplo breviora 5 
filamenta plana, basi anguste lanceolata, apice subu- 
lata, antheris longiora, 24 lin. longa; antherae oblon- 
gae, inexplosae subtetragonae, apice acumine minu- 
tssimo, basi subemarginata affixae, erectae, lin. longae, 
inexplosae longiores, flavae, loculis 2 ad latera longi- 
tudinaliter dehiscentibus. Germen oblongum, utrin- 
que attenuatum, trilobo-trigonum, tripartibile, gla- 
brum, filamentis paulo brevius, triloculare; angulis 
inerassatis callosis intensius coloratis in stylos excur- 
rentibus; ovulis plurimis, horizontalibus, oblongis. 
Styli breves, basi subcoaliti, reflexi, crasse filiformes, 
supra canaliculati, glabri, purpurascentes, vix lin. lon- 
gl. Stigmata simplicia, obtusa. Capsula? Jz Mexico 
ad Arismundi: D. DE KARBINSKY. 


8. 


( 134 


8. Calochortus flavus seur TES; caule sub- 
simplici, subbifloro, bulbiferos foliis caulinis bracteis- 
que evn volaco-lingeri-läsadöleis; subulato-acumina- 
tis; petalis exterioribus ovatis, obtusis eum aeumine;, 
infra medium parce barbatis: interioribus obovato- 
rhomboideis, acuminatis, medio barbatis. Fritil- 
Laria barbata HUMB. et BONPE. nove gen. et 
spec. red. KUNTH. III. p. 288. t. 677: SCHULTES 
Syst. Veg. VIL. 1. p. 397. 

In montanis mexicanis propre Guanaruato et 
Valladolid: HUMBOLDT et BONPLANDs prope 
Lerma: D. DE KARBINSKY. U. 

De exemplaren van Calochortus flavus im de ver- 
zameling van den heer DE KARBINSKY hebben ons 
doen zien, dat de Fritillaria barbata van HUM- 
BOLDT en BONPLAND onze Calochortus flavus is. 
De heer DOUGLAS giste reeds, dat deze Fritillaria 
eene soort van Calochortus was. Wij twijfelen er 
even min aan, dat Fritillaria purpurea HUMB. en 
BONPL. tot hetzelfde geslacht mire 


VERSPREIDE BOTANISCHE AANTEEKENINGEN. 


Medegedeeld door 1. MARCHAND.. 


B: het doorloopen mijner papieren, zijn mij onlangs 
enikele aanteekeningen in handen gekomen, welke ik 
der mededeeling in deze Bijdragen niet onwaardig 
acht. Het minder uitvoerige dezer berigten vindt zijne 
verschooning in een Tydschrift, dat, door zijne in- 

rig- 


we 


(AD) 


rigting en het periodieke van zijn verschijnen, voor 


de plaatsing van stukken, ook van minder omvang, 
niet ongeschikt is. 

1. Egyptische Planten. Voor de geographie der 
planten is het zeker niet onbelangrijk te weten, dat 
Egypte verscheidene gewassen met ons Vaderland ge-_ 
meen heeft. Ik heb hieromtrent het een en ander op- 
geteekend uit een nog ongedrakt, doch zeer belang- 
rijk, werk van mijnen vriend en landgenoot H. 3. RE- 
DOUTEÉ, (broeder van: den beroemden teekenaar der 
Liliacdes,) ten titel hebbende: Journal historique - 
d'observations et de recherches pendant lexpé- 
dition d’ Egypte (*). 

Deze opmerkzame waarnemer heeft onder anderen 
in de omstreken van Kairo de volgende soorten aan- 
getroffen: Amaranthus Blitum, Anthemis ar= 
wensis, Avena sterilis, Convolvulus arvensis, 
Dianthus prolifer, Ervum Lens, Fumaria offi- 
einalis en parviflora, Chironia Centaurium, 
BErodium cicutarium, Hordeum vulgare, Oro- 
banche ramosa, Lathyrus sativus, Linum usi= 
fatissimum, Melilotus officinalis, Nigella ar= 
vensis, Panicum crus galli, Reseda luteola, So- 
lanum nigrum, Urtica urens en Vicia F'aba. 

De omstreken van „Alexandrien hebben verschei= 
dene gewassen met Kairo gemeen, als: Arenaria 
rubra, Heliotropium europaeum en Polygonum 
avieulare; andere wederom, die haar meer eigen 
zijn, als: Antirrhinum Elatine, Bromus mollis, 


Che- 


(*) Ik kan bij dezé gelegenheid den wensch niet onder- 
drukken, dat dit werk , hetwelk vele belangrijke waarnemingen 
bevat , in zijn geheel aan het publiek worde medegedeeld. 

L. M. 


(1589 


Chenopodium viride, Filago germanica, Seta= 
ria verticillata en Papaver Rhoeas; anderen ein- 
delijk, die ook bij Minié groeijen, als Buphorbia 
peplis en Euph. Peplus. Bij Ouardan wast Cí- 
chorium Intybuss bij Burlus, Orobanche ramo- 
sa; bij Terrami en aan de oevers van den Nijl Ra- 
nunculus sceleratus ; in de rijstvelden van de Dèl- 
ta vertoont zich Scirpus maritimus ; in de nabij- 
heid van Rosette, Panicum sanguinale, Pota- 
mogeton crispus, Pyrus Cydonia en Rubus fru- 
ticosus, en op het eiland Fachi, Sonchus olera- 
ceus en Vicia sativa, 

Al de opgenoemde planten behooren in Europa 
te huis en worden ook, of wild, of sommigen ook 
gekweekt, in de Nederlanden, hoezeer dan ook in 
luchtsgesteldheid van Egypte verschillende, aange- 
troffen, zoodat men genoodzaakt is, in de genoemde 
streken van Egypte, het aanwezen van gronden te 
vooronderstellen, welke eene groote overeenkomst met 
die van vele Gewesten in ons Koningrijk bezitten. De 
genoemde planten zijn allen, of zeer gemeen in ons 
gansche Land, of meer bijzonder eigen aan onze Zui- 
delijke Gewesten. — Ik heb dezelve allen gedroogd in 
het herbarium van den heer REDOUTE zelf nage- 
zien. 

2. Nut der Doornen. De ware bedoeling der 
doornen bij de gewassen is lang een betwist punt bij de 
Natuuronderzoekers geweest. Sommigen beschouwden _ 
dezelve als wapenen ter verdediging; anderen, verge- 
tende, dat alles in de Natuur eenig doel moet hebben, 
beschouwden dezelve als geheel onnoodig en overtollig. 
De heer ASTIER is van meening, dat zij de elektrieke 
vloeistof, welke de plant behoeft, aantrekken of dienen 

tot 


, 


GES 


tot ontlasting der elektriciteit , wanneer deze'in over- 
maat in de plant aanwezig is. In de maand Augustus 
des afgeloopen jaars had ik het geluk te zien , dat de 
doornen van Prunus spinosd’, na éen zwaar onwe- 
der; elektrieke vonken uitschoten. Deze waarneming 
doet mij eenigzins overhellen tot het detikbeeld’ van den 
heer’ As TrER, en doet mij in allen gevalle gelooven, 
dat het nut dezer deelen in de huishouding der plant 
van meer gewigt is, dan men gewoonlijk denkt (*). 
Io 5, 


(© Men kan de doornen, in vele gevallen (niet in alle), 
beschouwen als takken, die, door gebrek aan genoegzaam 
voedsel , niet tot hunne volkomeneontwikkeling zijn gekomen, 
gelijk dit onder anderen ook bij Prunus spinosa het geval is. 
Van daar dat vele wilde vruchtboomen doornen bezitten, wel- 
ke zij dn tuinen gekweekt verliezen. Mag men het, in zulke 
gevallen, niet voor een bijkomend nut der doornen. houden, 

‚dat de wilde planten hierdoor deelen bezitten, uit welke zich, 
onder gunstiger omstandigheden, wezenlijke takken met bla- 
deren en bloemen kunnen ontwikkelen? De Natuur heeft zoo 
tweederlei oogmerken te gelijk bereikt; want, terwijlde wilde 
plant dikwijls met min gunstigen grond, met de onbestendig- 
heden der luchtstreek en de aanvallen van dieren te worste- 
len heeft, veranderen eenige van hare takken, door minder 
overvloedig voedsel, in doorren, die haar tegen de dieren 
eenigzins beveiligen; terwijl diezelfde doornen bij meer over- 
vloedige voeding der in tuinen gekweekte plant, die nw geene 
doornen. meer ter harer verdediging behoeft, de geschiktheid 
hebben, om: in: takken te veranderen. — In de wortels zijn , 
zoo ver ik weet, nog nimmer doornen gezien, en waartoe zou- 
den dezelve ook aldaar dienen? zeker , noch tot verdediging, 
noch tot outvanging of ontlasting van elektrieke vloeistoffen , 
hetgene bij de deelen boven den grond niet onmogelijk is. 

De 


BIJDRAGEN, D. IV. sr. 1. K 


(wi8-) 


5. Planten-droogen. Ik heb, vele proefnemingen 
gedaan „om de Standelkruiden(Orchideae),die ge- 
woonlijk hunne schitterende kleuren bij het droogen 
verliezen , opeene betere wijze voor het herbarium te 
bereiden, Het „best is mij nog de volgende handelwijze 
gelukt : de soorten, bij droog weder verzameld , blijven 
6-10 uren lang, aan de lucht blootgesteld in eene‚ka= 
mer , waar noch: het zonnelicht, noch de vochtigheid 
hen zouden kunnen benadeelen. Deze tijd verloopen 
zijnde ‚ strekt men over elke plant een stuk graauw 
papier henen , met kleinere stukjes papier op de bij- 
zondere abu der plant, welke door kleine stukjes 
lood. in haren mnatuurlijken stand bewaard blijft, Men 
laat de plant 2 aldus 24 uren , of , zoo zij zeer saprijki is, 
48 uren lang lies en. , hek aides alles met inde zon 
of „door; het: vuur wrd zand , waarmede het sof 
5 etmalen lang bedekt blijft, Dan wordt elke plant tus- 
schen 6of 8 vellen graauw papier onder eene ligte . 
drukking, ‘hetzij van eene pers, hetzij van zware boe= 
ken, nog gedurende 4 dagen geplaatst, daaruit geno- 
men , overgelegd in gelijmd papier, voor de zekerheid 
nog eenigen tijd afzonderlijk bewaard en eindelijk in 
versch papier in het herbarium nedergelegd. Door de- 
ze wijze van droogen heb ik vele soorten uit deze be 
vallige plantenfamilie, en vooral uit het geslacht Or 
chis , in eenen goeden. staat en met bijna geheel na- 
tuurlijke kleuren kunnen bewaren. Ook andere gewas- 
sen , op dezelfde wijze behandeld , hebben mij even 
voldoende uitkomsten gegeven; terwijl zij door middel 

q En 


De wapenen der planten , zoowel de doornen (spinae) „ als 
de stekels (aculei) „ zouden nog wel eene nadere beschouwing 
waardig zijn. » 

Kerl 


( 359 ) 


wan warm water al te doorschijnend werden, en eene 
somber-groenekleur aannamen. 

4. Misvorming. Twee jaren piek liek ik Zy- 
pha latifolia waargenomen, met een of meerder bla- 
den ‚somwijlen een voet lang, welke hunnen oorsprong 
namen „ of bij de scheiding van de mannelijke en vrou- 
welijke bloemen, of tusschen de meeldraden vande 
mannelijke bloemen. Zij schenen eenigzins als schut- 
blaadjes (bracteae) te dienen, doch werden welras 
geel en vielen toen spoedig af. 

5. Bastaarden (hybridae). Convallaria.hybrida 
noemde ik eene plant, welker ontstaan en bijzondere 
gedaante mij de hoogste opmerkzaamheid waardig toe- 
schenen. In den tuin van de Veeartsenijschool te U- 
trecht stonden voor drie jaren de Convallaria maja= 
lis, bifolia Polygonatum en multiflora ; doch 
in het volgende jaar bemerkte ik, dat C. bifolia en 
C. Polygonatum verdwenen waren en in derzelver 
plaats eene bastaard plant was ontstaan , welke eeniger— 
mate het midden hield tusschen deze twee soorten. De 
steng van deze Convallarta hybrida was regtstandig 
even als C. bifolia, doch viermaal zoo lang en veel 
zwaarder; de regelmatige zesdeelige bloemkroontjes 
waren in eene aar aan den top der steng geplaatst ; 
doch de bladen kwamen in grootte geheel , en in ge- 
daante bijkans, overeen met die van C. Polygona- 
tum „ ofschoon zij iets breeder waren en meer naar die 
van C. multiflora gelijkende ; ook was de bloemkroon 
veel grooter, dan in C. bifolia, doch. kleiner, dan in 
C. Polygonatum. In houding (habitus) kwamen steng 
en bladen veel overeen met Convallaria stellata (*) 
, en 

(*) Ter nadere bevestiging van het hier door den schrijver 

K 2 4 me- 


( 140 ) 


en C. racemosa, doch deze zijn echter beide van 
mijne plant onderscheiden. Ook is het bijkans onmo- 
gelijk, dat eenige vreemde soort van Convallaria hier 
zoude zijn opgekomen; daar onze tuin in het jaar 1820 
geheel omgegraven is, en ik sedert dien tijd geene an- 
dere, dan de door mij opgenoemde wier soorten, al- 
daar heb gezien. 
Deze bastaardplant is door geene kunstmatige be- 
vruchting, maar geheel natuurlijk ontstaan. In het 
jaar 1827 heeft zij twee bessen van eene roode kleur 
voortgebragt, van welke vruchten ik er eene in het 
volgende voorjaar geplant heb, doch zonder dat zij 
opgekomen. is (*). In het jaar 1829 hebben er zich we- 


der 


medegedeelde kan ik aanvoeren, dat ik de beide, mij door 
den heer mArcuHAND vriendelijk toegezondene, gedroogde 
exemplaren vergeleken heb met de afbeelding van MoRISON 
(Plantarum. historia caet. Oxonii 1715, vol. IL. Seect. 15, 
tab. 4. fig. 1j-), welke onder anderen aangehaald is bij winr- 
pENow (Spec. plant. II, r p. 163), doch welke plant van 
MORISON , of de ware Convallaria stellata ‚van C.hybrida ver- 
schilt door de plaatsing der meeldraden tusschen de slippen 
der bloemkroon, terwijl zij in de plant van den heer mar- 
cHAND voor elke slip geplaatst zijn. Ook zegt morIsoN in 
zijne beschrijving (bid. p- 537), dat de bladen van onderen 
geheel onbehaard zijn, terwijl zij in de Convallaria hybrida 
van MARCHAND aan de onderzijde zijn xcano-pubescentia. 
Overigens heeft C. hybrida in houding vele punten van over- 
eenkomst met C. stellata , welke laatste ik tot mijn leed wezen 
{hans in geen levend exemplaar kan vergelijken. 
V. H. 

(*) Over de bastaarden verdient onder anderen nagelezen 
te worden het werkje van c. 7. a. scuiEDE, de plantis hy- 
bridis sponte natis, Cassellis Cattorum 1825, waarin vele 


voorbeelden van van zelve ontstane hybridae worden aange- 
haald, 


Ji 1á1 ) 


der eenige bessen gezet, doch zijn onrijp afgevallen. 
Daar het echter eene overblijvende plant is, is deze 
bastaardsoort nu reeds drie jaren lang behouden ge- 
bleven en zal misschien op den duur in stand blijven. 

Zeker zal ik, ook in het vervolg, deze merkwaardi- 
ge plant niet uit het oog verliezen en mijne nadere 
bevindingen aan het publiek mededeelen. 

Ten slotte voeg ik hier nog een paar andere voor- 
beelden van Aybridae bij: 

Salwia. In den tuin mijns vaders, te Diekirch, ver- 
kreeg ik, door kunstige bevruchting, van Salvia 
officinalis en S. pratensis eene plant, welke der 
S. officinalis bijna gelijk was , doch een weinig bree 
der bladen had en de bloemen van S. pratensis. De- 
ze plant is echter den volgenden winter gestorven. 

Circaea intermedia schijnt mij toe een bastaard 
te zijn ‘van Circaea alpina en C. lutetiana , daar 
ik in 1826, in de Kreschleid bij Diekirch, de C. in- 
termedia vond op eene plaats, waar ik in 1825 slechts 
de C. alpina en C. lutetiana gezien had. 

NY Lrt- 
haald, doch zeker geen belangrijker, dan dat van den heer 
MARCHAND. Ook volgens scurepe (t. a. pl p. 79), zijn de 
zaden der meeste bastaarden onvruchtbaar. — De stelling echter 
van denzelfden (p.78) , dat er door Aybridae geene nieuwe spe- 
eies gevormd worden, komt mij nog zoo geheel zekerniet voor; 
want wanneer de toevallig gevormde bastaarden overblijven. 
de of perenneerende planten, gelijk deze Corvallaria, zijn, 
behoeven zij verder veelal geene voortplanting door zaden 
meer. Wie weet, hoe vele soorten van Rozen , of van het fa/- 
rijke geslacht Rubus, door hybriditeit ontstaan zijn en, een- 
maal gevormd, zich door worteluitloopers vermeerderd heb- 
ben. Zijn ook niet de Carices overblijvende planten? —— 
Waarlijk, deze Corvallarta hybrida ‘wordt welligt-nog rijk 
aan belangrijke gevolgtrekkingen! Vv. H. 


( ráe ) 


Lilium. Te Pars zag ik bj eenen tuinier eene 
Leliesoort, welke hij door kunst verkregen had, door 
namelijk het stuifmeel van Lilium bulbiferum op Le 
candidum over te brengen. Hij verzekerde mij, vier- 
maal de proef herhaald te hebben , eer het hem ge- 
lukt ‘was, de bastaard-plant te verkrijgen, welke nu 
helder-gele bloemen bezit en geene bolletjes draagt 
in de oksels der bladen. 

Eindelijk spreekt de heer DUMORTIER (in zijne 
Observations Botaniques, Tournay 125 p:52) van 
eene merkwaardige Aybrida , door den heer STOF- 
FELS, te Mechelen , kunstmatig verkregen uit Ra- 
nunculus platanifolius en &. gramineus ; welke 
hybrida afgebeeld is in de Annales générales des 
sciences physiques, NIIL p- 352. DUMORTIER 
noemt deze plant Ranunculus belgicus , met eene 
pijpachtige getakte steng , wigvormige drielobbige bla= 
den , de onderste lijnvormig 5: 

Aangenaam zal het mij zijn, 200 deze weinige op— 
merkingen nog hier of daar eenig nut mogen stichten. 


RAAAVWLRARAARARAUD 


# 
‚RE 
(*)_ Indien deze zoogenoemde Ranunculus Belgicus, even 
als, om het-zooveens uit te drukken, zijne ouders van weers- 
kanten „eene overblijvende plant is’, ishetmiet onmogelijk, dat 


gok deze bastaardsoort op den duur bewaard blijft.» … 
V‚ H.S 


_/ 


en een nn 


 R y 


De RIJSTBOUW, IN ndi rien 


it Merien. medegedeeld dor H. C. VAN, HALL 


He berigt, onlangs adéads ontvangen; dat ag R Het 
eenmaal in een der Noöordelijkste deelen van óùs Vader 
land op het open veld verbouwd en tot rijpieid gekö- 
mên is, zál velen mijner lezers voorzeker even vreemd 
dls mij dev voorkomen ‚én daarom oòk door velen gent 
plaatsje in deze Bij dragen waardig geacht wordèn. ” 

De Heer DE ROCHEFORT namelijk, te Hóogezand, 
in de proviricië ‘Gröitingen’, heeft onlangs de goedhéid 
gehad mij te melden’, dat hij aldaar, op hetlaatstvände 
maand April des jaars 1824, eerì plekje zandgrond van 
tien schreden lang en drie elnidlen breed miet langen 
mest heeft toebereid, eni daarop i in rijen uitgezaaid een 
half spint (otigeveer het 56° van eerie Ned. tmüd) 
Rijst, welke, úa omtrent veertien dagen ì in den grórid 
gelegen te hebhed, weelderig i is ‘ópgegrocid en, in de 
maand Augustus tot rijpheid gekomen, ruim eene kwart 
mudde heeft opgebragt. Door de zwarigheid, om de 
rijst aldaar goed gepeld te krijgen, is deze teelt aldaar 
niet voortgezet en was hiëfdöof ook de smaak minder 
goed, dan van de gewone rijst. 

De zomer van het jaar 1824 was zekerlijk voor dit ge- 
was niet ongunstig, wijl dezelve van even nade helft van 
April tot Augustus algemeen warm en droog was (*), en 
_er‚in „Julij.en Augustus vrij wat regen viel; doch op- 

merkelijk, was voorzeker de vroege rij jpwording van het 
Zaad’, waardoor:het; om de machtvorsten té biijkl, 
nog „a later had kannen gezaaid worden: ° 
ki „Tot 


(*) Zie Staat van den Landboäw’, 1824, bl, 77, > 


( 144 ) 


Tot nadere opheldering kan dienen, dat het niet de 
eerste keer is, dat de ee in het Noorden van 
Europa beproefd is, ’ 

In Duitschland schijnen echter’ de daarmede geno- 
mene proeven over, het geheel minder gunstig; te zijn 
uitgevallen (*). In Engeland i is ook de rijst tot eene 
proefneming verbouwd en zoude zij daar, naar het oor 
deel van LOUDON(H), waarschijnlijk ik wel rijp wor- 8 
den, wanneer «zij zeer vroegtijdig gezaaid was. Hij 
meent, datde Berg Rijst (Oryza sativa monta- 
na) (S),. welke niet behoeft onder water gezet te wor- 
den, hiertoe het best geschikt zoude zijn. — Welligt 
is de vochtige lucht van Engeland. en, ons Vaderland 
voor dit gewas mede niet. onvoordeelig. . 

Het is niet waarschijnlijk, dat de A Kat hier te lande 
ooit eene wvoordeelgevende teelt zal kunnen worden ;, 
doch het is voor de geschiedenis van onzen landbouw 
eene opmerkelijke bijzonderheid, te weten, dat zij 
hier eenmaal bestaan heeft. 


ID 
Le) 


‚GEEN 


(Zie Tuxer; Grundsätze der rat. Landwirthschaft; 
ze Ausgabe, Berlin 1821; IV, 8. 64; cour; Handbuch der 
Naturgeschichtefiür Land wirthe'; Hannover: 18br,-H Theit, 
1 Band, S. Á13. ye 997 20! 
(ft) Loupon, Encyclopädieder Ln. ausdem 
Englischen, Weimar 1828, S. 4935. 


‚(S) Crowe, tra, pliSe- Ara. 


p 
( 14 } 

afntsodl-sb: ins aoAsert 793 vaurdibatodoor oem: tor 

BEN WOORD OVER DE ZOOGENOEMDE KWENEN 3, 


door R. wesTERHOFF, Med. Döct. te 


» ch halte mich an „gewisse, 
de oder für. gewiss geachtete facta, 
_ pon denen ich meine Muthmas- 
sungen sondre, und überlasse es 
Glücklichern, sie besser zu ord- 
nen und zu vier ester 

VHERDER’S ; Jdeen. 


N k EIS e, 5 9 ; 


Ossenoon er, zoo wel vroeger als later, reeds zeer 
veel; betrekkelijk de Natuurlijke te el van het 
Huhdöcs : voornamelijk i in Engeland en Duitschland, 
alsmede door onzen landgenoot VAN BERKHEY, in 
zijn veelbevattend werk oper het Rundvee in Hol- 
land , geleerd en geschreven is , blijft er evenwel, ook 
na den voortreffelijken arbeid van den Saksischen Hof- 
raad FRANz (a), nog veel in dezen tedoen ‘en te lee- 
ren overig, waarvan ieder, die slechts eenigzins met 
den omvang der. Veeteelt, zoo wel praktisch als theore- 
tisch, bekend is, volkomen overtuigd. moet zijn; en het 
is-inderdaad te bejammeren; dat zoo vele voortreffelij- 
mal ‚Natiakrnmdigen Tranne verkregene kundigheden 
ow bloariet 


(a) Zie F.C. FRANZ, ueber. die, nein E rziehung ĳ 
F ütterung und: Behandlung derzur Veredlung und, Müs- 
tung bestimmten Hausthiere, u.s.w. Dresden 1821, en voor- 
al het-mieer volledige werk van franz, Praktische Anwei- 
sung zui Wervollkommung der Wiehzucht, u.s,w. „Dresden 
1824. 


[TOME 


( 146 ) 


niet meer zoeken dienstbaar te maken aan de kennis 
der zoo nuttige en zuivelgevendé Runderefi , deze rijke 
bron van volksgeluk en volksbestaan af zanden. welke er, 
gelijk de beroemde FRANZ te regt aanmerkt, in wele 
streken(b) geen akkerbouw kan bestaan, en wier nut- 
tige ee „zoo als-melk, vlee ‚ vet, huid, 
enz. , enz, altijd eene blijvende waarde zullen behou- 
den (0) rde tet waarheid hiervan in het breede 
te betoogen, hetwelk thans mijn oogmerk niet is, wil ik 
hier slechts de zoogenoemde kwenen (d) als voor- 
beeld bijbrengen; welke zoo opmerkenswaardige die- 
ren „indien, ik mij niet zeer bedrieg , onder anderen 
ten bewijze kunnen verstrekken , dat het er nog zeer 

ver 


nn, 
(6) Ik zeg, hier, 3 streken, omdat men. óp. sommige ed 


sen, 200 als onder anderen i in de Oldambster Polders, ak den 


zeggen, »den Bes zoude laten: wegvliegen! Pai tea 
derek iepen konde vanrnandi r 9 199% In 


(® Zie sjenpe weber; 2 usw, S. zb, en Praktische Án- 
weisung us w.S. 17ê. 


KI 1 { 179 


(&) ien begrijpt higtelijk ; „daf kohier miebop” ain Kunst 


maar “opde Natudrlijke Kwenemdoels „Kelmsthwenenlzijn 


dezulke welke! als vaarskalveren:;rin-häre jeugd-rdeds', door 
kuúst:! van. „eén gedeelte „harer „voorttelirigs-werktuigen zijn 
beroofd geworden, met het doel, om haar vleesch niet alleen 
vetter, maar ook smakelijker te doen worden. Cfr. 
FRANZ, Prüktische Anweisung, w: 0.184, S. 3. Menzie, 
over qe wijze ‘om vroüwelijke dieren te snijden, onder ânde- 
Ten) A. WOMAN, Handboek overde Gen en Verloskyvan 
hèt Pe’ ‘Gron. 1819, bl: 64-649: Im vroegere jaren: was 
het” braver van’ waarskalverenvin de Provincie: ie 
meer in gebruik, dan thans. 


Ed 


nn in nin 


verre af is, dat de Natuurlijke Geschiedenis van het 
Rundvee op eenige volledigheid en volkomenheid aan 
spraak kan maken. crtsen 

Ik heb gemeend een niet geheel overtollig of onnut- 
tig werk te verrigten, wanneer ik , met een enkel woord 
slechts, in deze Bijdragen over deze zonderlinge dieren 
sprak, hetzij dan om de aandacht van den lezer nieer 
op dit punt te vestigen, of mogelijk ook wel om den 
een’ of ander’ opzigtelijk dit onderwerp voor te lichten. 

Doch de weinige oogenblikken , welke mij van mijne 
vermoeijende beroepsbezigheden overschieten , gedoo- 
gen niet, dat ik dit onderwerp met die iusenicheid 
beladen welke het anderzins wel zoude werdignee 


De koeijen brengen , gelijk bekend is? ‘gewoonlijk 
slechts ééz kalf ter wéreld, somwijlen echter ; ‘zooals 
dit wel bepaaldelijk bij het Groninger ras, niet zelden’; 
het geval is ‚ twee, doch zeer zeldzaam Di Wanneer 
nu de koe van twee kalveren verlost wordt, waarvan ‘het 
eene een bul of stier, het andere daarentegen. een 
vaars- of kuischkalf is „ zoo is dit laatste kalf altijd, ‚zijn 
geheele leven door, ‚onvruchtbaar (e) en wordt, be- 

d WOnde 

(©) Vergelijk wriiwram smeErLte’s Priloephie à der’ pa zo 
turgeschichte , aus dem Engl. übers. u. s.w. VOR E.A. W. Zim- 
MERMANN, Berlin 1901, Fh:1.S. 1286. A. ruara,Eiplei- 
tung zur Kenntniss der Englischen Landwirthschüft „u.s.w. 
Hannover 1804, Th. II. S. 683. J. A. oriikens, Hand- 
bek van Waderlandsche- Landhuishoudkunde, Groningen 
1819, bl. 208, 6829.” A. numan, Hundboek der Geheés- 
en Verloskunde van het Vee, Groningen 1819, bl. 648 tn 
de ‘noot. De ‘beroëmde’ HUN TEm is echter van gedächte ; dát 
een, onder de Ee voorwaarden, geboren vâarskalf óf 

« kween 


( 148 ) 


stempeld.-met den naam van Aween of Quene (f)), 
terwijl. het stierkalf zich daarentegen „ op de jaren der 
manbaarheid , in staat toont zijn geslacht voort te. 


plan- 


kween ook wel eene volkomene of vruchtbare koe zijn kan, 
daar hij zegt: »Jmmers ik heb reden , om te gelooven , dat bij 
„het Horenvee eene zoodanige afwijking, zonder dat het 
» Tweelingen zijn, ontstaan kan, en zelfs, indien er twee- 
nlingen aanwezig zijn, van welke het eene van het manne- 
»lijke, het andere van het vrouwelijke geslacht is , kunnen zij 
wevenwel ter voortteling goed gevormde organen bezitten.” 
Zie munrTer’s Observations on the animal Oeconomy, p. 
49: Cf. Philosophie. Transactions, vol. 69, p. 279. Eene 
ondervinding, ik mag bijna-zeggen van vele eeuwen, heeft 
onder ons evenwel geen enkel voorbeeld opgeleverd, waar- 
door dit gevoelen van den beroemden zUNTER bevestigd zou- 


de worden. k 


Î 


(f) De beroemde Hoogleeraar in de Landhuishoudkunde 
BECKMANN, te Göttingen, die de wenen niet schijnt ge- 
kend te hebben, noemt eene jonge koe, welke nog niet ge- 
kalfd heeft, of voor de eerste maal kalft, eenekween, enzegt, 
dat dit woord voorheen in het algemeen het vrouwelijke ge- 
slacht heeft aangeduid, en zich nog in het Engelsche Queen , 
in het Zweedsche Qwinna en in het Hollandsche Quene staan- 
de gehouden „heeft. Zie 3. BECKMANN, Grundsütze der 
Teutschen Landwirthschaft ; bte Ausg. Göttingen 1806, S. 
585, S 351. Hoe dit. ook zij „ik voor mij heb nimmer ge- 
hoord, moch. sergens anders gelezen, dat. men, eene nog niet 
gekalfd hebbende, of voor de eerste reis-kalvende koe, den 
naam van Aween of zoo men wil Quene geeft, noch dat men 
in Holland het, vrouwelijke geslacht ooit met den zonderlingen 
naamvan Qwene bestempeld heeft. „Wel hoort mensoms, ten 
minste ‚hier te lande, eene gehuwde vrouw, die geene kinde- 
ren,baart, en‚dus evenals de kwenen onyruchtbaaris, spot- 
y ten- 


vl St 


C 4409) 


planten (#). Brengt de koe daarentegen twee bul= of 
twee kuischkalveren in ééne dragt ter wereld , zoo 
wordt deze onvruchtbaarheid bij hen niet waargeno- 
men ‚ daar en bul- en kuischkalveren alsdan beide tot 
de voordelig bekwaam zijn (%). Sommigen zijn van 
meening , dat het vaarskalf dar alleen kween enge- 
volgelijk onvruchtbaar is, wanneer de bul het eerst 
geboren wordt, terwijl zij , in het omgekeerde geval , 
zoo wel het vaars- als het bulkalf tot de voortteling 
geschikt achten: doch een naauwkeurig onderzoek des- 
aangaande heeft mij van het ongegronde dier meening 
overtuigd en geleerd , dat de eerstgeboorte hierin geen 

ver- 


tenderwijze kween noemen; een. naam, dienmen , volgens x1- 
LIAAN's Etym., ook aan eene ligte-kooi, eene Hoere, die 
onvruchtbaar is door geilheid, en, volgens FRANCQ VAN 
BERKHEY, ook aan Nonnen, Begijnen en Klopzusters, die 
zich der voortteling onttrekken, pleegt te geven. Zie. LE 
FRANCQ VAN BERKHEY; Naf. Historie van het Rundvee 
in Holland, Leiden 1803, Iste St. TI Afd. III Hoofdst. 
bl. 173. 


(9) Hönerr, in zijne Beitrüge zur Landwirthschaft, Bre- 
men 1772, S. 5o, en WALTHER, in zijn Vocabularium 
Latino-Germanicum, geplaatst achter zijn voortreffelijk werk 
De re Rustica, Libr. III, Gressae 1819, in voce Taura, 
dwalen zeer, door ook het stierkalf onvruchtbaar te noemen. 
Smrurre en mUNTER (zie de aangehaalde plaatsen) kennen 
hem in tegendeel te regt het vermogen toe, om zijn geslacht 
voort te planten. Vergelijk ook de Commentar. ad corv- 
MELL. van J. G. SCHNEIDER, in zijne uitgave der Script. 
Rei Rust. Lips. 1794, Tom. II, pag. 337 ad Lib. VI, 


cap. 22. 


(%) Vergelijk ook nönert’s Beiträge zur Landwirth- 
schaft, S. So, en waLTrER’s Vocabularium, in voce Taura. 


( ago jj) 


verschil of, geene wijziging hoe. genaamd te weeg 
brengt (é)» In het algemeen kenmerken de hwenen, 
die men in Engeland den zonderlingen. naam. van 
Hree-martin geeft (%), zich’, bij den toenemenden 
wasdom „ voor het uitwendige : ; 

a: door een’ meer weelderigen groei der horens, die 
grooter, dan bij de gewone vaarsen of koeijen en, zoo 
als men. dat noemt , meer ossig/zijn (l). » 


b. 


(5) Opmerkelijk is het evenwel, dat, indien eene koe in 
ééne dragt twee kalveren , waarvan’ het eene een stier, het an- 
dere eene vaars is, ter wereld brengt, het stierkalf Bijna a/- 
tijd het eerst geboren wordt en veelal aanmerkelijk zwaarder 
van ligchaam is, dan de vaars. De landlieden zeggen , dat in 
dit geval de stier zich meester van de vrucht der vaars 
maakt, willende hiermede te kennen geven, dat het voortte- 
lingsvermogen der vaars door den stier als geroofd wordt. 


(k) Zie HUNTER, SCHNEIDER, SMELLIE En THAER, Op 
de aangehaalde plaatsen. 


(!) Cf. smernie’s Naturphilosophie, S. 28, alsmede 
SCHNEIDER, in zijnen aangehaalden Commentariusad cou v- 
MELLAM, p. 337) ‚ welke zegt: »faurae cornibus et mole cor- 
»poris bobus castratis simillimae sunt” Opmerkelijk zeker is 
het, dat bij horendragende dieren er een zoo groot verband 
tusschen deze en de geslachtswerktuigen bestaat, van waar dan 
ook kunstkwenen, onder anderen, ook aan de groote en 
weelderig groeijende horens kenbaar zijn. » Ein verschnitte- 
nnes. Thier,” zegt FRANZ, »bekommt in den Regel gröszere 
„Hörner, als wenn es nicht verschnitten worden ist, weil 
»durch das Verschneiden das kleine Gehirn zusammenge- 
»schrumpft, die Knochermasse mehr anhäuft und sich da- 
„durch gröszere Hörner bilden. Diese Erfahrung ist den 
»Jügern sehr eigen, weil sie einen Hirsch, dessen. Begat- 

ntung 


[ asw) 


„rb, vaan: de gewoonlijk meer, kleine en fijnere gtr 
tjes, die zij aan den uier hebben. 

„6. “aan het uitwendig teeldeel „de kling, wa mid ge- 
naamd „hetwelk altijd. minder geil „magerder als het 
ware en meer ingekrompen, dan bij vruchtbare vaarzen, 
zich vertoont, en bovendien meestal aan den uitloop 
of. het onderste. gedeelte-van. hetzelve met een grooter 
puistje of kwastje ‘haar,is bezet, dan men bij gewone 
vaarzen doorgaans ziet. 

d. aan het korreltje of den kirieleest, nde een min 
of meer hard en langwerpig knobbeltje , van binnen in 
het onderste gedeelte der kling ,) hetwelk doorgaans 

mer= 
ee 
»tung sie verhindern wollen ‚das Geweih abbrechen , worauf 
»alsdan die Natur auf is Ersatz dieses Gebrechens hin 
„arbeitet, wodurch dem kleinen Gehirn die zur Fortpflan- 
» zung nöthige Oe Od Energie entzogen wird.” F.c. 
FRANZ, weber die zwechmüssige Erziehung, u.s.w. 1821, S. 
ro4. Bij het hoender-geslacht schijnt een even groot He 
tusschen de voorttelingsorganen en de sporen te bestaan, 
hetwelk de ouden reeds opgemerkt en er ook al partij van ge- 
_ trokken hebben, daar van dedriederlei wijzen, op welke zij de 
hanen castreerden en tot kapoenen maakten, de eene bestond 
in het uitbranden van de sporen, door middeleenergloeijende 
priem, waarover bij couumerLa, De Re Rustica, Lab. 
VIII, cap. 2, p. 386, Ed. scunerp. en andere oude schrij- 
vers gehandeld wordt, en, waarover de beroemde ost ANDER 
eene kleine, maar voortreffelijke verhandeling geschreven heeft, 
onder den titel: » Veder die Castration des Haushahns oder 
»das Kapaunenmachen bey den Griechen und Römern „” die 
gevonden wordt in BECKMANN's Beyfrüge zur Geschichte 
der Erfindungen, Leipzig 1805, Band V, S. 485—504- 
Deze zonderlinge wijze , om kapoenen temaken „ hebik zelf be- 


proefd en denk hierop in het vervolg van deze Bijdragen te- 
rug te komen. 


( 15 3 


merkelijk grooter en meer ontwikkeld is, dan Dn de 
_ vruchtbare koeien (77). 

e. aan den geheelen uitwendigen ligchaamsbouw , 
welke fraaijer , meer gerond en sierlijk , voornamelijk 
van ‘achteren bij het bekken , en veelal fijnbeeniger, 
dan van kalverbarende runderen is (x). 

f. door eene meer fijne , zachtere spiervezel , mal- 
scher , vetter vleesch en fijnere huid (o). 

g. door eene meerdere geschiktheid ter vetmes- 
ting (p): en eindelijk 

he. 


(mn) Lr FRANCQ VAN BERKHEY, die overigens zeer wel- 
nig aangaande de kwenen zegt, stipt dit ook aan, daar hij 
schrijft: » Een kundig Vetweider heeft mij verhaalt , dat hij 
»in verscheidene. Queën de Clitores zeer sterk in de klin- 
„ken had erkend: dit is aannemelijk, omdat ervarene Ont- 
»leedkundigen de Pretense Hermaphroditae of tweeslachtig- 
»heid hieruit afleiden.” FRrAncQq VAN BERKEEY, Nat. 
Hist. van het Rundvee in Holland, Iste Stuk, Leiden 1805, 
Iste Afdeeling, IIIde Hoofdstuk, bl. 174. 


(7) Bij castraten neemt men ook in het algemeen eene ver- 
fijning, zoo als van kop, hals, beenen, enz. waar; verge- 
lijk: Franz, Praktische Anweisung, u.s.w. 1824, S. 148. 


(o) Zie ook smeLuLIe en HUN TER, op de aangeh. plaatsen. 
Zij verzekeren, dat ook hierom het vleesch der kwenen veel 
duurder, dan ander vleesch, op de markten verkocht wordt. 


(p) Vergel. gunreR, t. a. pl. Bij voorkeur worden de 
kwenen hierom door de vetweiders gezocht, en men vindt er 
onder haar, die tot 2000 en zelfs meer oude ponden gewigts 
gemest zijn, hoedanige er op schilderijen te Leiden en elders 
in de stallen zijn afgebeeld. Zie LE FRANCQ VAN BERK- 
uey, Nat. Hist. van het Rundvee, St. 1, bl. 193. 


h. door eene volslagene onvruchtbaarheid geduren- 
de geheel haar leven (q). (oo 
„Hoewel deze, voor het uitwendige, de algemeen ken 
merkende eigenschappen zijn, aan welke men de kwe- 
nen kent en waardoor,een geoefend veekenner dezelve 
gemakkelijk van de vruchtbare koeien weet te onder 
scheiden, zijn zij evenwel nog niet in-alle gevallen 
geldig en van toepassing , daar er onder deze zonder 
linge dieren nog eene groote en niet algemeen bekende 
verscheidenheid plaats vindt, welke, voor zoo ver in 
dezen mijne ervaring strekt, tot vier soorten kan ge= 
bragt worden, als: 

19. Tot gewone Lwenen, welke de reeds opge- 
gevene kenmerken bezitten, zich nimmer het minste 
togtig toonen en ook nooit door den stier tot de coïtus 
- worden (aangezocht. Het is in deze dieren dus, dat de 
Natuur in het volkomene daarstelt , hetgeen. de mensch 
van. de vroegste tijden af door kunst, door het castre- 
‚ren, heeft pogen te bereiken (r). of 


go 


_ 


(@ Caurer, Nieuwe wijze van Landbouwen ‚ IIde Stuk, 
Amsteldam 1963, bl. 334, eù HUNTER, a. w; P: Á9, zijn 
evenwel van meening, dat dit niet altijd het geval is. 


(r) Volgens den geleerden GOGUET, schuilt de oorsprong 
vanhet castreren der dieren geheel in het duistere ‚ doch klimt 
tot. de vroegste tijden op. Men zie AntToine-vurs ao- 
GUET, De Vorigine des Lois, des arts et des sciences etc, 
Ome Edit. Paris 1820, Tom. 1, p. 378. Vergelijk ook 5. 
BECKMANN's Beytrüge zur Geschichte der E findungen, 
Leipsig 1805, Band V. Mei moet echter verwonderd staan, 
hoe men’ zoo vroeg en zoo algemeen op de gedachte gekomen 
is, om het vleesch door het ontmannen der dieren malscher 


en 
BIJDRAGEN, D. IV. .sr. 1. Z 


( 164 ) 


39, » Tot de zoogenaamde Aoer-kwenen, die ge- 
woonlijk om de drie weken togtig zijn, alsdan ook ; 
even als de vruchtbare koeijen , door den stier; hoewel 
zonder gevolg, besprongen worden en eene grootere en 
meer geïle'kling hebben, doch voor het overige met de 
voorgaanden overeenkomen (s). 

zo. Tot maan-kwenen, in alles met de gewone 
kwenen overeenstemmende, uitgezonderd dat men bij 
deze gedurende de wassende maan eene zwelling en bj 
afnemende maan eene onitzwelling of slapwording van 
den uijer, even als dit ook wel eens bij sommige merriën 
plaats vindt, waarneemt (£). | 

dl ‘ 40, 
en smakelijker, zoo wel als vetter te doen ‘worden; iets, het- 
geen meer nadenken, meerdere kennis en beschaving vorder: 
de, dan de onderscheidene wreedaardige het menschelijk ge= 
woel schokkende middelen (als berooving van het gezigt, ge- 
hoors enz); welke men-ook inde vroegste tijden uitvond „om 
de vetwording der dieren te bevorderen , en die hier en daar 
uog in gebruik zijn; waarover men bij Leuvens Vollstündi- 
ge Anleitung zur Müstung der Thiere u. s. w. Eine von der 
Societ. der WW issensch. zu Göttingen gekrönte Preisschrift, 
Nürnberg. 18177, en VON HAZZL ueber Behandl. Futter 
und Müästung „ Munchen 1820, meer zal kunnen vinden. 
Over de uitwerking, welke het ontmannen te weeg brengt, leze 
men onder anderen een stukje, zijnde: Physiologische be- 
schouwing van het castreren der dieren, door Prof. urr- 
Kens, in zijnen Almanak tot Nut en Vergenoeging, enz.; 


voor 1817), bl. 69—59- 


„(s) Het is dus eene dwaling, wanneer SMELLIE, Philoso- 
phie der Naturgeschichte, IL. 287, en NUMAN, Handboek 
der Genees- en Verloskunde van het Vee, Gron. 1819, bl. 
648 , ons verzekeren, dat de kwenen nimmer togtig worden. 


(£) Ook hierin vinden wij dus een bewijs van den invloed 
der 


( 256 j) 


„49 Tot eene meer zeldzaam voorkomende soort, 
welke voor het uitwendige ih ligehaamsbouw gelijk is aan 
de gewone, uitgezonderd de teeldeelen, in welk opzigt 
der maan op planten en dieren; iets, dat, thans nog, door 
sommige Natuurkundigen bestreden wordt. Doch als men aan- 
neemt (en dat zal zeker ieder doen), dat de maan op onze aar- 
de werkt, en op dezelve invloed heeft, iets, waaraan wij niet 
mogen twijfelen, zoo begrijp ik niet, wat ons in den weg zoude 
staan, om ook diezelfde werking en dien invloed op plan- 
ten en dieren, als deelen der aarde, te erkennen. Zonder 
hier te: denken aan de vroegere schrijvers, als wrap en an- 
deren3 welke dezen invloed erkend hebben ‚wil ik slechts ee- 
nige der lateren „ die den invloed der maan op de bewerktuig- 
de wereld verdedigen, en mij juist voor den geest komen, 
aanstippen: ‚Prof. :E. 5. THOMASSEN h THUESSINK,. over 
den invloed der maan op verschillende ziekten , in VV aarne- 
mingen omtrent de Natuur en Genezing der Koortsen ‚ naar 
het Engelsch, van den Heer WiLLiAMm GRANT ‚’sGraven- — 
hage 1791, bl. 83—10g. SAVER, in het Archiv der Deut- 
schen Landwirthschaft, voor Februarij 1827. WinLram 
HERSCHEL, weber den Einflusz des Mondes auf die W it- 
terung, in WerszeNBorN’s Neues und Nutzbures aus dem 
Gebiete der Haus- und Landwirthschaft, u. ew. Band V 8 
Se, 96, 1828. Zie ook London Journul of Arts, Juni 1828. 
Ueber den Einflusz des Mondes auf das Pfropfen , Beschnei- 
den und Verpflanzen der. Büume, so wie auf die Saat der 
Gemüse und Futterkräüuter, von Hrn. v.u. Corresponden- 
ten des Journal d'agrieulture du Royaume des Pays-Bas, in 
WEISZENBORN’s Neues und Nutzbares, u. s. w. Band V, S. 
1jr, 1828. M. v. eRDELYr ‚ Versuch einer Zoophysiologie 
des Pferdes, u. s. w. Wien 1820, S. 133. Della influenza 
della luna ne’ cambiamentt del fempo e nella vegetazione, 
Mem. di Gaet. Warase di Roscte (Giorn. di fisica, C. V, 
p- 30, en anderen. 


L 2 


( 296 }) 


zij aanmerkelijk van de overige soorten verschilt en 
meer met de eigenlijk gezegde Mermaphroditenover- 
eenstemt. Deze soort toch, waaraan ik den naam van 
stierin heb gegeven, heeft, behalve het uitwendige 
vrouwelijke teeldeel (de vagina) en eenen behoorlijk 
ontwikkelden uier, die, als gewoonlijk, met speentjes 
voorzien is, ook nog zaad ballen (testiculi). — De va- 
gina is bij deze soort evenwel aanmerkelijk veel kleiner, 
dan bĳ de overige en als van boven meer gesloten, de 
kittelaar is buiten de schede zigtbaar, en het schijnt, 
om meer dan eene reden „dat ook het inwendig maaksel 
van dit deel zich in het oogvallend van dat der andere 
kweensoorten onderscheidt; te meer; daar bijde pis- 
lozing de urin niet, gelijk dit bij anderen het geval is, 
naar beneden loopt, maar met meerdere of mindere 
kracht in eene horizontale rigtiug achteruit wordt ge= 
worpen. De zaadballen, welke zij hebben en vóór welke 
de uijer geplaatst is, treft men op de gewone plaats aan, 
doch niet naar gewoonte in eenen balzak (scro#um) be- 
sloten, maar onder de huid onmiddellijk tusschen deze 
en de buikspieren, ter wederzijden van de witte lijn 
gelegen ; zij zijn behoorlijk ontwikkeld, schijnen op het 
aanvoelen welgemaakt en van eenen bijbal voorzien te 
zijn, als ook met de welgevormde zaadstrengen in ver- 
band te staan; doch zijn omstreeks een derde kleiner in 
omvang, dan die der gewone stieren. Deze kweensoort 
openbaart, zoo wel als de stier, geslachtsdrift en, naar 
het mij voorkomt, moet de roede (peris), van welke 
men uitwendig niets bespeurt door het bekken, omge 
keerd, als het ware, in de vagina naar buiten uitloo- 
pen (u). Overigens heeft deze soort in algemeenen 
_lig- 

(u) Veel overeenkomst vinden wij in deze kweensoort dus 
met 


(197 } 


ligchaamsvorm, kop, horens, enz. niets met den stier 
gemeen (»). 

‚ Ziedaar het een en ander aangaande de kenmerken 
en verscheidenheid, welke men, voor het uitwendige, 
bij de kwenen waarneemt. Het laat zich uit dit alles 
reeds, a priori, vrij zeker opmaken „dat zij zich even 
zoo ook voor het inwendige van de vruchtbare koegen 
kenmerkend zullen onderscheiden niet.alleen „maar 
‘ook dat er in dit opzigt eene even groote verscheiden 
heid onder dezelven zal plaats vinden. En inderdaad, 
hoe weinig ik ook tot-nog toe met het.inwendig maaksel 
van de kwenen bekend ben, weet ik echter, zoo-wel uit 
eigene ervaring, als.uit het weinige, dat-hieromtrent ge- 
schre- 

1 GO NNES 
met de zoogenoemde vrenen of wrenen onder de paarden. 
Bij deze toch, welke ook ballen hebben, vindt men eene va- 
gina op de gewone plaats, uit welke, bij de opwekking der 
geslachtsdrift , de penis zich zeer duidelijk vertoont, hetgene 
de landlieden door de kling schachten noemen. Niet zelden 
gebeurt het, dat men op markten, met deze paarden bedrogen 
“wordt, Hödhede eene merrie , in plaats eener zoodanige vreen 

te koopen. 


(») Deze soort zag ik voor eenige dagen te Raskwert bij de 
Weduwe van wijlen den heer Burgemeester DOoRNBOSCH. 
Het dier is thans ruim één jaar oud, en men zag het bij de 
geboorte en nog lang daarna voor eene gewone kween aan. 
Voorleden herfst bij de stalling evenwel ontdekte men deze 
dwaling en verwonderde zich niet weinig over het zonderlin- 
ge maaksel van dit dier, dat overwaardig kan geoordeeld 
worden, om door een’ bekwamen Ontleedkundigen onder- 
zocht te worden. Naar geloofwaardige menschen mij ver- 
haald hebben, had zich, voor een drietal jaren, een gelijk- 
soortig dier bevonden op het zoogenoemde Driel, bij Onder- 
dendam. 


( 158 ) 


schreven is, dat eene ontleedkundige beschouwing, 
bepaaldelijk van de geslachtsdeelen , duidelijk doet zien , 
dat zij ook voor het inwendige zich kenmerkend van de 
vruchtbare runderen onderscheiden en ook onderling 
aanmerkelijk verschillen; en dat wel zóó „ dater geene 
bijzondere zootomiesche kennis, noch een geoefend oog 
vereischt wordt, om dit een en ander op te merken, 

Werpen wij ten slotte ook hierop nog eenen vlug- 
ugen blik, om ook in dezen niet geheel vreemdelingen 
te zijn. 

Onze beroemde landgenoot CAMPER, benevens 
SCARPA en inzonderheid de verdienstelijke Zootoom 
HUNTER zijn, voor zoo ver mij bekend is, de eenigen, 
welke, met het ontleedmes gewapend, het inwendig 
maaksel van de kwenen onderzocht hebben. Prof. 
CAMPER, die er slechtsin het voorbijgaan overspreekt, 
zegt er allen dit van: « Over eenige jaren ontleed= 
« de ik te Leiden de lijfmoeder van eene kween, 
«en vond dezelve tegennatuurlijk gesteld: de 
« scheede was bopen gesloten, ook was er geen 
« mond noch baarmoederhals (w).” ScARPA vond 
bij het ontleden van een kweenkalf, de inwendige teel 
organen volkomen gelijk aan die van het mannelijke, de 
uitwendige daarentegen volmaakt overeenkomende met 
die van het welgevormde vrouwelijke geslacht (x). De 
beroemde HUNTER, die, naar het schijnt, in dezen 

meer 


(w) Zie P. camPEr, WWaarn. omtrent een Kalf, geheel 
vergaan in de lijfmoeder van eene koe. Geplaatst achter: 
De Nieuwe wijze van ken Oe Ide Stuk, Amsteldam 
1763, bl. 334. 


(z) Zie scarPA, in Memorie di Matem. et Fisica, Ve- 


rona 11784, T. II, P. II, p. 847. 


( 259 ) 


meer werkzaam is geweest, deelt ons de ontleedkun— 
dige beschrijving van drie door hem ontlede kwenen 
mede, welke alle aanmerkelijk van elkander verschil- 
den. De volkomenste van deze drie was eene kween van 
eenen zevenjarigen ouderdom, die dikwijls met ossen 
getrokken had , en nu en dan met koeien en stieren ver- 
keerde, zonder immer de minste neiging noch voor 
deze noch voor gene aan den dag te leggen. De uitwen- 
dige geslachtsdeelen waren eenigzins kleiner, dan die 
eener gewone koe, De scheede liep, op dezelfde wijze 
als zulks bij de koe het geval is, tot aan de opening der 
pisbuis; dáár echter trok zij zich in een klein kanaal, 
dat tot aan de scheiding der baarmoêder in twee horens 
voortliep, te zamen; elke horen liep langs de zijde van 
den band zijwaarts naar den eijerstok. Aan het einde 
van dezen horen bevonden zich de eijerstokken en zaad 
ballen; beide waren omstreeks van gelijke grootte, ou- 
geveer zoo groot als eene kleine muskaatnoot. Na de 
eierstokken kon hij noch baarmoedertrompet, noch ei- 
jerleider vinden. Voor den bal waren onvolkomene te- 
rugvoerende vaten (wasa deferentia) aanwezig; het 
linker vat liep niet even als het vegter, dat zich daar- 
entegen in eenen bijbal eindigde, tot digt aan den bal. 
Zij waren beide doorboord of met openingen voorzien, 
en in de nabijbeid der pisbuis-opening door inmonding 
met den draagzak (uterus) verbonden. Aan deachterste 
oppervlakte van de pisblaas, of liever tusschen de baar- 
moeder en de blaas, bevonden zich twee zakjes, welke 
bij het mannelijke dier de zaadblaasjes heeten, doch 
veel kleiner, dan bij stieren waren. De kanalen ten 
zieh langs de terugvoerende vaten (9). 
bs - Ook 
…(y) Zie nUNTER’s Observations on the Animal Oecono- 
my,p. 52. Cf. Philosophie. Fransact. Vol. LXIX, p. 299. 


( 160 ) 


Ook ik had drie keeren gelegenheid, om bj het slag 
ten van kwenen, derzelver inwendig maaksel , ofschoon 
dan oppervlakkig, te beschouwen. Den eersten keer in 
het jaar 1824, bij eene vierjarige bij uitstek welgevoede 
kween. Voor het uitwendige behoorde zij onder de 
gewone, door ons hierboven beschrevene kwenen. De 
baarmoeder, die buitengewoon klein en niet, gelijk an- 
ders bij het rundvee plaats heeft, tweehoornig, maar 
langwerpig rond was, bevond zich op de gewone plaats; 
aan weerszijden van dezelve vond men, aan de boven- 
ste helft, twee bijna rolronde ligchamen, die met den 
draagzak door een bandje, dat de dikte eener halve 
schrijfpen had en van binnen met eene maauwelijks 
merkbare opening voorzien was, zamenhingen : dit had 
mede aan de achterzijde plaats, alwaar echter het lig- 
chaam niet rolrond, maar meer onregelmatig en als in 
tweeën gedeeld was. De wanden der baarmoeder zelve 
waren naar derzelver omvang buitengewoon (wel } oude 
duim) dik; de baarmoeder bevatte eene witte kaas- 
achtige stof en had geheel geene opening. 

In den herfst van het volgende jaar zag ik twee andere 
kwenen slagten, van welke de eerste eene hoerkween 
van driejarigen ouderdom was. Bij deze vond men de 
inwendige teelorganen alle wel gevormd , alleen met 
deze uitzondering, dat de eijernesten bijna en de trom- 
petten geheel ontbraken. De eijernesten, welke de 
grootte eener middelmatige walnoot hadden, schenen 
ziekelijk gesteld en als uit onderscheidene kleinere bal 
letjes zamengegroeid te zijn, terwijl zij bij het door 
snijden volkomen klierachtig waren , en niet anders, 
dan door los celweefsel met den draagzak in verband 
stonden. De andere was eene gewone kween , had den 
ouderdom van vier jaren en verschilde „ ten aanzien 


der 


(ek) 


der-inwendige teeldeelen, niet weinig van de twee vori- 
gen. De baarmoeder toch was van derzelver mond af 
(ostium uteri) in twee deelen gescheiden, zoodat iedere 
helft, met haar’ horen voorzien, als het ware een af- 
zonderlijk ligchaam of een’ zak vormde. Het vliesof tus- 
schenschot, dat deze scheiding veroorzaakte , was vrij 
dik en van een vast weefsel. De ovariën waren , tenì 
minste de regter, vrij wat ontaard, daar deze met 
eene kaasachtige stof, met haren vermengd, als opge- 
vuld. was. De zaadleiders waren volkomen gesloten, 
buitengewoon dik en min of meer kraakbeenig. 
Hiermede het meest belangrijke aangaande de 
kwenen, voor zoo ver mij zulks bekend was, hebben- 
de opgegeven, kan ik niet voorbij, om ten slotte nog den 
wensch te uitten , dat bekwame Zootomen , waaraan 
het in ons Vaderland toch niet ontbreekt, zich van nu 
af aan toch meer, dan tot hiertoe geschied is, met het 
allezins belangrijk onderzoek dezer dieren , waarvan 
de gansche Dierenwereld , voor zoo ver wij weten, geen 
„ander voorbeeld, dan bij de Runderen oplevert (z) , 
zullen bezig houden , opdat men zoo doende niet lan- 
ger een vreemdeling blijve in dezen tak van kennis(a), 
| j waar- 
(z) Cf. -w. smeuLrE’s Philos. der Naturgesch., Th.I, S. 
285. 


(a) Ik geloof niet gehouden te zijn, om hier in het breede 
rekenschap van deze uitdrukking te geven, hoewel het mij 
“anders niet zeer moeijelijk zoude vallen. Alleen wil ik hier 
“dit nog zeggen, dat vele werken, waarin de Natuurlijke His- 
torie van het Rundvee, en anderen , waarin de Landhuishoud- 
de zelfs zeer uitvoerig, systematisch, en bij gevolg ook de 
Veeteelt, behandeld wordt, door mij, omtrent de kwenen, 
vruchteloos zijn nageslagen; — dat de zoo beroemde cam- 
PER 


( 162 ) 


—_ 


waarvan men reeds voor omtrent tweeduizend jaren 
niet veel minder wist, dan in den tegenwoordigen tijd. 
Toen immers waren de kwenen den ouden Romeinen , 


die 


per, (zie Nieuwe wijze van Landbouwen, \Ide Stuk, bl. 334,) 
die anders zoo veel met landlieden omging en het niet bene- 
den zich achtte tot dezen stand af te dalen, geene zwarigheid 
maakte te schrijven: »het ís immers eene belagchelijke onge- 
»rijmdheid te stellen, dat, wanneer een bul en koekalf te 
»gelijk geboren worden, het koehalf kween zijn zoude!” en 
THAER (Einl. zur Kentniss der Engl. Landwirthschaft 
u. sw. Hannov. 1804, Band. III, S. 683) het bestaan van 
kwenen als eene bijzondere opmerking der Engelschen be- 
schouwd wil hebben, niettegenstaande hij bij zijnen landge- 
noot zÖNERT (in zijne Beytrüge zur Landwirthschaft, Bre- 
men 1772) hieromtrent beter onderrigt had kunnen vinden en 
het eene in Nederland sedert eeuwen reeds bekende daadzaak 
is; — dat ik eindelijk , nog geen jaar geleden, door een’ be- 
roemden Natuurkundige het bestaan van kwenen, niettegen-” 
staande ik hem het tegendeel verzekerde, met CAMPER voor 
eene belagchelijke ongerijmdheid hoorde uitkrijten. Zonder 
mijne eigene ondervinding in dezen op den voorgrond te wil- 
len plaatsen, iets, waartoe ik mij niet geroepen gevoel, ben 
ik echter met den Hoogl. Numan (Mandb. der Gen. en 
Verlosk. van het Vee, Gron, 1819, bl. 648) van meening, 
dat men de geloofwaardigheid van vele opmerkzame waarne- 
mers onder de landlieden te kort zoude doen, indien men de 
waarheid van dit verschijnsel (hetwelk , volgens de eenparige 
getuigenis der landlieden, als eene zaak, zoo zeer op eene 
onwedersprekelijke ondervinding steunende, kan aangemerkt 
worden „ dat er geen voorbeeld van het tegendeel zoude be- 
staan) wilde loochenen. Ook hier vinden wij KorzeBur’s 
gezegde, zoo ik mij niet bedrieg „ volkomen bevestigd :» Gron- 
„den brengen niet altijd overtuiging teweeg 3 dikwijls bewerkt 
“»zlks de wijze, waarop, zij voorgedragen worden ‚ nog meer 
„het geloof aan hem, die ze aanvoert” 


( 165 ) 


die de Landhuishoudkunde zoo wel op het veld en 
achter den ploeg, als op het studeervertrek beoefen 
den, reeds bekend, zoo als uit een tweetal plaatsen 

“bj de Scriptores Rei Rusticae voorkomende, vrij 
zeker schijnt te blijken. V ARRO immers zegt: „Quae 
sterilis est vacca, taura appellaturs quae preg= 
nans horda (6);” terwijl coLUMELLA hierover het 
volgende heeft: « Sed et eurandum est omnibus 
« annis aeque atque in reliquis gregibus pecoris, 
«ut delectus habeatur, nam et enixae et vetus- 
«tate quae gignere desierunt , summovendae 
« sunt , et utiquetaurae , quae locum faecun=- 
« darum occupant ‚ ablegandae vel aratro do- 
« mandae ; quoniam laboris et operis non minus 
« quam juvenci, propter uteri sterilitatem pa- 
« tientes sunt (c)”’ 

Vele vragen , waarvan de oplossing zeker niet altijd 
even gemakkelijk is, zouden hier nog door mij over de 
wording, het ontstaan, enz. der kwenen , waarbij de Na- 
tuur in tweestrijd schijnt te zijn, of zij namelijk het man- 

ne- 


(5) Varro, De Re Rustica, Läb. IT, Cap. V. — Frs- 
rus heeft, volgens scaNeEiper, in zijnen Comment, in Var- 
ronis, Lab. II, Cap. V, p. 442: » Tauras vaccas steriles 
»appellabant ait VERRIUS, quae non magis pariunt, quam 
»tauri, sed verosimilius sic ex graeco dictas, quia Graeet 
»vaccas TUÚPAT gnd ” Gesner heeft, in de uitgave 
der Seript. R. Rust., 1, p. 295, dezelfde Cäks medege- 
deeld. Servius, ad Heneid. II, heeft hetvolgende: » Quae 
»sterilis autem est taura appellatur, unde ludi Taurei 
ndicti.” Zie scuNeimer, in den Comment. in Warronis, 


Li, II, Cap. V, p. bha. 


(e) GorumeLLa, De Re Rustiea, Lib. VI, Cap. XXII, 
p. 318, ed. scuneiD. 


( 16é 


nelijke, dan wel het vrouwelijke geslacht zal doen geboren 
worden , kunnen gedaan worden ; doch getrouw wil- 
lende blijven aan de hier boven geplaatste woorden van 
HERDER, waag ik mij niet in het zoo uitgestrekte als 
gevaarvolle veld van bespiegelingen of theorieën , en 
laat dit liever over aan hen, die aan een meer weelderig 
vernuft tevens meerdere kunde en grootere bekwaam 
heden paren; en dat wel te meer, omdat ik voor mij 
zelven niet aan de waarheid der volgende woorden 
van GOETHE twijfele: « Z'heorien sind gewöhn- 
«lich Uebereilungen eines ungeduldigen Ver= 
«standes, der die Phänomene gern los sein 
« möchte und an ihrer Stelle deswegen, Bilder, 
« Begriffe, ja oft nur Worte einschiebt (d).”’ 


AMARA AA DAS 


NASCHRIFT OP DE VORIGE VERHANDELING; 


door W. VROLIK. 


Baanerik zeker mag het verschijnsel geacht wor- 
den, hetwelk door den heer WESTERHOFF met zoo 
veel kennis en duidelijkheid uiteengezet is. Zoo ik mij 
vermeet eenige woorden bij zijn uitvoerig betoog te 
voegen, is het- niet, omdat ik meen al de hoedanig- 
heden te bezitten, welke de geachte schrijver aan hem 

meent 


(d) Zie Zur Naturwissenschaft überhaupt, besonders zur 
Morphologie. Erfahrung, Betrachtung , Folgerung , durch 
Lebensereignisse verbunden, von coerue, IIten Bandes, 
Istes Heft, Stuttgard und Tübingen 1823,S. 118. 


% 


(* 465 ') 


meent te moeten toekennen, die zich in Aef zoo uit- 
gestrekte als gevaarvolle veld vanbespiegelingen 
begeeft; mijn doel integendeel is slechts ‚om, door de 
vrije opgave mijner gedachten, ook andere Physiolo- 
gen uit te-noodigen, hunne denkbeelden over dezen 
zonderlinger: gebrekkigen vorm met dezelfde vrijmoe- 
digheid te uiten. Ik beschouw eene dergelijke mede- 
deeling tusschen verschillende geleerden niet dan 
van belang voor de wetenschap en hoop , dat ons tijd 
schrift „meermalen tot-dezelve moge gebezigd wor- 
den. — Tot de eerste oorzaak van de onvrucht- 
baarheid der kwenen- op te klimmen, zal wel 
even. onmogelijk als voor elk ander natuurverschijn= 
sel zijn. Iets anders echter is het, haar met de ge- 
wone en bepaalde wetten van bewerktuiging in ver- 
band te brengen. Dit doende, kan het ons niet ontglip- 
pen, dat, in de eerste tijden der ontwikkeling, de ge- 
slachtsdeelen der beide kunnen volgens éénen grond- 
vorm zamengesteld zijn, en zich naderhand slechts 
door verdere volmaking der deelen van elkander onder 
scheiden en het karakter aannemen, hetwelk aan elke 
bijzondere sekse eigen is. Zoo men deze wet overweegt, 
blijkt het genoegzaam, dat de onvruchtbare en tot den 
mannelijken vorm naderende kween niet daneen op 
dezen lagen trap der ontwikkeling teruggebleven vorm; 
of zoo als de Duitschers zeer eigenaardig zeggen , eene 
HemmungsBildung is. Moeijelijkeris het, dereden 
van dit terugblijven , van dezen stilstand in de ont- 
wikkeling der deelen, met zekerheid op te sporen: Op 
geene stellige daadzaken steunende , dwalen wij hier in 
het onzekere rond. — Zoo ik echter eene vooronder- 
stelling durfde wagen; zoude ik vragen, of men hier 
nietde bevestiging van eene tweede wet zoude kunnen 

vin- 


( 166 ') 


vinden, welke ons leert, dat de eerie organische vorm 
zaweniielen ten koste van den anderen volmaakt en als 
het ware uitgewerkt wordt. 

In «dit geval zoude zulks voor het mannelijke w wezen 
ten koste van het vrouwelijke plaats grijpen ; en zoude 
tevens bij de geboorte van tweelingen van dezelfde kun- 
ne, deze gebrekkige ontwikkeling der geslachtsdeelen 
geene plaats hebben, omdat, beide op denzelfden graad 
van ontwikkeling staande:, de eene niet boven den an- 
deren behoeft uit te munten. — In de vorming daaren= 
tegen van tweelingen van verschillende sekse moet er; 
om eene uitdrukking , uit ’smenschen bedrijf geput, 
te gebruiken, aan het mannelijke meer, dan aan het vrou 
welijke individu ten koste gelegd worden , en hierin 
mag wel de reden gelegen zijn”, ‘waarom, door onver= 
mogen der natuur , het laatste op eenen lageren vorm 
terug blijft. — Dat ten minste, bij zwangerheid van 
tweelingen, de natuur meermalen slechts éénen vorm 
in zijne geheele volmaaktheid vermag voort te brengen 
en’ als-het ware voor den tweeden te kort schiet ‚blijkt 
op de ondubbelzinnigste wijze, uit de hoofdeloozemis= 
geboorten, welke meest tweeling-geboorten met een 
tweede volkomen kind zijn 3 ‘terwijl dezelve,te gelijk 
aantoonen , dat, waar een deel ontbreekt of misvormd 
is, de overigen zich ook ten kosten van hetzelve ont> 
wikkelen. De A4 cephali immers kenschetsen zich al- 
len door eene groote neiging tot vetvorming, door eene 
aanmerkelijke grootte en zwaarte zoo als-mij uit ver= 
scheidene voorbeelden in de verzameling van mijnen 
Vader en ook uit een praeparaat-van het kabinet:van 
wijlen den Hoogleeraar BAKKER , hetwelk ik thans 
voor mij heb, blijkt. — Deze zelfde wet wordt ook nog, 
in een ander opzigt, door de kwenen bevestigd, welke 

zich , 


(88) 


zich; bij gebrekkige vorming der geslachtsdeelen , door 
eene meer sierlijke gedaante, eene meerdere grootte en 
zwaarder hoornen kenschetsen. Zoo zien wij op nieuw; 
hoe het eene met het andere zamenhangt, hoe het eene 
door het andere bepaald wordt, en hoe de schijnbaar 
zonderlingste misvormingen tot de bepaalde en 
schoone wetten der bewerktuiging kunnen terug ge- 
bragt worden; terwijl ons te gelijk hierdoor geleerd 
wordt, dat er in de vooroordeelen en de eigenaardige 
spraak der-landlieden, dikwijls meerdere waarheid 
berust ‚dan men zulks gewoonlijk meent. Immers door 
te zeggen, dat de stier zich meester van de vrucht 
der vaars maakt (zie vorige Verhand. p. 150 n: is) 4 
schijnen. zij, als het ware, de eenigst mogelijke ver- 
klaring van het zonderling verschijnsel te vermoeden. 


ers 


AVVRARAR VANDAAN AAR 


EENIGE WAARNEMINGEN BĲ HET ONTLEDEN VAN 
DEN GECKO VAN FAVA5 


door Doct. A. SEBASTIAN, te Utrecht. 


D. RUDOLF WAGNER (*) heeft ons, zoo als be- 
kend is, geleerd , dat bij sommige amphibiën eeneknie- 
schijf aanwezig is3 hij heeft dezelve op verschillende 
Monitor's gevonden, alsop den. Monitor vanden Nijl, 
M. elegans, en op eenen anderen grooten Monitor 
uit Sumatra, maar ook op een groot exemplaar van 


Jia- 


(5) Ueber die Knie- und Ellenbogenscheibe in dem Thier- 
reiche, von Dr. Rrupour waGNER, (Zeitschrift für die or- 
gänische Physik) B. I, H. V, November 1827. 


( 168 j) 


Lacerta viridis uit Spanje, op eenen. Amerikaan 
schen Zupinambis en op verschillende Scinci, 
eenmaal ook op een geraamte van T'estudo (Terra= 
pena) clausa, terwijl hij dit been op 55 andere ge- 
raamten van schildpadden te vergeefs gezocht heeft; 
nooit echter heeft WA GNER eene knieschijf op Lgua- 
nae, Stelliones en Crocodili waargenomen. 

Dewijl men bij de kleinheid van het getal der ge- 
slachten, waarop dit been, zoo als uit het gemelde 
blijkt, voor als nog gdronden i is, geenszins een besluit 
kan opmaken, of de amphibiën over het algemeen eene 
knieschijf bezitten, en of het bestaan der knieschijf bij 
deze dieren als regel moet beschouwd worden, en of 
die geslachten of soorten, bij welke dezelve ‚na een: 
naauwkeurig onderzoek en, na de met oplettendheid 
gemaakte toebereiding van het geraamte, gemistwordt, 
als uitzonderingen behooren aangezien te worden, dan 
of het tegenovergestelde geval plaats heeft; zoo meen 
ik, dat elke bijdrage, waardoor het bestaan van eene 
knieschijf ook in andere geslachten, dan die, in welke 
WA GNER haar gezien heeft, aangetoond wordt, zelfs 
wanneer zij zich ook slechts tot één geslacht, ja zelfs 
maar tot ééne soort uit deze dierklasse bepaalt, niet 
zonder belang zijn kan. Het is deels uit dien hoofde, 
dat ik mijne waarnemingen hier met weinige regels 
vermelden zal, deels in de hoop, dat zij misschien in 
staat mogen zijn, om diegenen, welke in het bezit van 
musea zijn, op dit punt oplettender te maken, ten 
einde eens van hen uitgebreidere waarnemingen kiel: 
omtrent te verwachten. 

„Het is op den Gecko van Java, dat ik eene knieschijf 
waargenomen heb. Op twee exemplaren, waar de 
beenwording overal voleind was, vond ik eene geheel 
d bee- 


( 169 ) 


beenige knieschijf, van de grootte van eenen grooten 
speldenknop. Zij is nagenoeg eirond en plat, en ligt in 
de gemeenschappelijke pees der uitstrekspieren van 
het been, waarvan ik er hier drie vond: eene opper- 
vlakkig gelede ‚ middelste spier ontspringt met eene 
breede, platte pees van den buitensten rand des darm- 
beens boven het hoofd van het dijbeen, loopt vervol- 
gens op de uitwendige oppervlakte van dit been naar 
beneden, eu gaat in hare onderste pees over; eene an- 
dere diep gelegene uitstrekspier, door de eerste groo- 
tendeels bedekt wordende, komt van de buitenste en 
achterste oppervlakte der geheele lengte des dijbeens, 
van boven naar beneden allengs wat breeder worden- 
de, en verbindt zich 14 lijn boven het kniegewricht 
met de eerste spier; de derde, eene oppervlakkige ge- 
legene, ontspringt van den buitensten rand van het 
achterste gedeelte des schaambeens met eene lange en 
tamelijk breede pees, die na zich met den spierbuik 
vereenigd te hebben, zich op de voorste en onderste 
vlakte van denzelven uitbreidt. Deze buik loopt langs 
den voorsten rand der eerste oppervlakkig gelegene 
uitstrekspier van het been, en op de voorste opper- 
vlakte van het dijbeen naar beneden, en verbindtzich, 
nadat eenige van zijne spiervezels zich reeds 2 } lijn bo- 
ven het kniegewricht met de vezels der eerste spier 
vereenigd hebben, met de pees van deze. — De ge- 
meenschappelijke pees der drie uitstrekspieren van het 
been hecht zich, na de knieschijf vooraf opgenomen te 
hebben, hoog boven op het scheenbeen vast. 

Wat het overig gedeelte van het geraamte van mij- 
nen Gecko aangaat, zoo meen ik nog het volgende, als 
aan de Brdreananbra der Ontleedkundigen ontgaan 

zijnde, te kunnen opmerken: 

BIJDRAGEN, D. IV. sr. r. MZ Waar 


( 170 ) 


Waar de buitenste randen van het voorhoofdsbeenen 
wandbeen zich vereenigen, vind ik nog een nagenoeg 
driehoekig beenstuk geplaatst, welks grootste gedeelte 
nog voor den naad gelegen is, welke het voorhoofds- 
been. en. het wandbeen begrenst. Door deze plaatsing 
vormt dit been het achterste gedeelte van den boven- 
sten rand der oogkas, alsmede ook gedeeltelijk haren 
achtersten. rand. Henige overeenkomst tusschen dit 
beenstuk, en hetgeen de Hoogleeraar W. VROLIK, als 
het derde of achterste zijdelingsche voorhoofdsbeen 
van den Chameleon beschreven en afgebeeld heeft, 

is wel niet te ontkennen (*). 
„Meoxker(}) merkt aan, dat de jukbeenderen bij 
den Gecko volkomen rib reksid Ik vind echter een 
langwerpig. smal beenstuk, dat door zijn achterste ge- 
deelte den bovensten rand van het achterste gedeelte 
der bovenkaak zoo bedekt, -dat hier het achterste ge- 
deelte van den ondersten rand der oogkas niet door de 
bovenkaak, maar door dit beenstuk gevormd wordt. 
Door zijn voorste gedeelte, waar het aan het traanbeen 
stoot, vormt hetzelve het voorste gedeelte van den on- 
dersten wand der oogkas. Van het achterste einde van 
dit beenstuk loopt een band tot het driehoekig been, 
hetwelk ik aan den hoek , waarmede de buitensteranden 
van het voorhoofdsbeen en wandbeen zich vereenigen, 
heb gezegd gelegen te zijn, om in plaats van het hier 
ontbrekende voorhoofdbeensuitsteeksel van het juk- 
been te dienen. Een jukbeen ontbreekt dus bij den 
Gec- 


(*) Zie Natuur- en Ontleedkundige opmerkingen over den 
Chameleon, door w. vrouik, Plaat IL, fig. 1, merk. G. 


(1) System der vergleichenden Anatomie, T. II, abth. 1, 
S. 533. 


(“ape /) 


Gecko niet geheel, daar er het zoogenoemd boven- 
kaaksuitsteeksel aanwezig is, voor hetwelk ik het ver- 
melde beenstuk aanzie. 

Over het traanbeen meen ik hier nog als niet onbe- 
langrijk te kunnen vermelden, dat het smaller wor- 
dende, langs den bovensten rand der oogkas zich zoo 
verre naar achteren uitstrekt, dat tusschen hetzelve en 
het driehoekig been slechts een afstand van eene halve 
lijn overblijft. Hierdoor heeft het eenige overeenkomst 
met het tweede ‘of voorste zijdelingsche voorhoofds- 
been van den Chameleon, hoewel bij dit dier traan- 
„en jukbeen tot een been versmolten zijn (*). 

Over het tongbeen van den Gecko kan ik berigten, 
dat ik den peesachtigen band, in welken de voorste 
middelste hoorn zich verlengt, tot eene lijn afstand 
van de punt der tong heb kunnen vervolgen. Afwij- 
kende van de beschrijving, die 3. Ff. MECK EL ({) van 
het tongbeen der Hagedissoorten ons gegeven heeft, 
is, dat hier het eerste of binnenste stuk der voorste zij- 
delingsche horens niet-op den voorsten middelsten 
hoorn zit, maar met het voorste gedeelte der-achterste 
horens vereenigd is. Wat de grootte der voorste en 
achterste horens betreft, zoo zijn de laatste langer , 
dan de eerste, en strekken zich tot den nek uit. Wat 
den kraakbeenigen , of beenigen toestand van het tong- 
been aangaat, zoo vind ik de achterste horens tot an- 
derhalve lijn van den middelsten hoorn, wiens beenen 

zij 


(5) Vrorix t. a. pl. plaat 11. fig. 1. 


() Uber das Zungenbein der amphibiën von 35. F. MEC- 
KEL (Deutsches archiv. für die Physiologie.) B. IV. H. 2. 
1818. 

M 2 


('A7B) 


zij zijn, beenig, alsmede het tweede of buitenste stuk 
der voorste horens in hun grootste buitenste gedeelte, 
en een klein achterdeel des voorsten middelsten 
hoorns ; het overige daarentegen kraakbeenig. 
Van de buikspieren vanden Gecko, welken ik nage- 
zien heb, kanik opmerken, dat deregte buikspierop het 
eene-exemplaar vijf, op het andere echter negen pees- 
achtige strepen heeft (*). Deze strepen loopen niet 
dwars, maar schuins, en vooral loopen de laatsten 
zeer schuins naar achteren; zij zijn door eene pees- 

achtige witte lijn in het midden vereenigd. 
_ Mecxjer (f) geeft nog eene spier op, die hij met 
zekerheid bij den krokodil, bij den Gecko daarentegen 
slechts twijfelachtig waargenomen heeft, welke van de 
schaambeenderen komt, en zich van buiten en bene 
den over het buikvlies heenslaat en het middenrif voor- 
stelt. Deze door mEckK EL bedoelde spier heb ik dui- 
delijk bij den Gecko waargenomen , maar onder haar 
nog eene andere, welke ook van het schaambeen komt, 
en allengs smaller wordende ‚ zich naar voren als eene 
smalle spierstreep voortzet, en eindelijk met uiteen- 
loopende spiervezels op het buikvlies verdwijnt. 
Ten 


(*) Volgens mrcren (Syst. d. vergl. anat. T. 111, pag. 
155.) zijn er zeven peesachtige strepen. Maar het getal der- 
zelven schijnt bij de verschillende geslachten en soorten der 
Hagedissen te verschillen, want ik heb er bij dezelve zelfs 
ro en rr gevonden, die in de middellijn van den buik- 
wand onder scherpe naar voren gekeerde hoeken, met el 
kander onmiddellijk, en niet door eene witte lijn vereenigd 
waren , en die ik bij sommigen volkomen kraakbeenig gevon 
den heb. 


(£) Syst. d. vergl. Anat. T. 111. pag. 155. n°. 6. 


(017) 


Ten slotte zal ik nog over de lever van den Gecko 
hier mededeelen , dat de twee groote kwabben: zich 
hierin van elkander onderscheiden , dat delinker, die» 
onder de maag gelegen is, niet eens half zoo breed en- 
lang, als deregter, en in haren achtersten en bui- 
tensten rand zeer sterk uitgesneden is. De regterkwab 
is aan haren achtersten en binnensten hoek door- 
boord , en het gat, hierdoor ontstaan , wordt door den. 
ondersten wand der galblaas gesloten. 


WAARNEMINGEN OMTRENT HET TONGBEEN VAN” 
DEN- MENSCH; 


door Dr. SEBASTIAN. 


U: een vergelijkend onderzoek van 16 tongbeende- 
ren van den mensch , is mij gebleken : 
1°. dat eene vergroeiing der horens, vooral der 
groote met het ligchaam ook reeds voor het 50**° levans- 
jaar gevonden wordt. 
2°, dat de groote horen der linkerzijde vroeger met 
het ligchaam schijnt te vergroeijen, dan die der regter- 
zijde. 
35°, dat de buitenste rand der groote’ horens zich 
niet zeldzaam in een stomp uitsteeksel voortzet, en dat 
dit ‘uitsteeksel zich meer aan den grooten goe der 
linkerzijde , dan aan dien der regter schijnt te bevin- 
den , of daar althans sterker is (*). 
49, 
== 
() Jr. mrEcKEL (anatomisch-physiologische Beobachtun- 
gen 


C 14 ) 


4°, dat de kleine horens met het ligchaam ende 
groote horens niet vroeger vergroeïjen „dan wanneer 
de laatste zich reeds met het ligchaam door eene been=- 
achtige zelfstandigheid vereenigd hebben. 

So, dat eene ongewone grootte der kleine horens 4 
welke men somtijds waarneemt , meestal , of van de 
vorming van een bijzonder beenstuk op dezelve.af; 
hangt (*), waardoor eene overeenkomst met de boven- 
ste horens van verschillende zoogdieren , namelijk ; 
herkaauwende, enz. ontstaat; of van de verlenging 
van het livamentum suspensorium, dat deze 
horens met het stiĳlvormig uitsteeksel des slaapbeens 
verbindt, en waarvan bij de toebereiding alsdan ligt een 
stuk op de kleine horens zitten blijft, Laat zich het 
ligamentum suspensorium, wanneer het verbeend 
is, niet met het stijlvormig been van verschillende die 
ren vergelijken ? 


DE DOOD VAN DR. WILLIAM HYDE WOL- 
LASTON 3 


door G. MOLL 


Men zoude bijna gelooven , dat de laatstafgeloopene 
iaren , meer dan gewoon , noodlottig voor de weten 


schap- 


gen und Untersuchungen, Halle 1822) merkt bladz. 329 op: 
»am Knochensystem scheint dies Uebergewicht der rechten 
über die linke Seite nicht ausgesprochen zu seyn.” 


(5) Merexeu’s Handbuch der menschlichen Anatomie, T. 
110, S. 15. 


( 175 ) 


schappen geweest zijn, door den dood van zoo vele; 
groote en voortreffelijke mannen. LAPLACE, FRAU- 

ENHOFER, HERSCHEL, HAUY, PLAYFAIR 
WATT, VAN SWINDEN zijn binnen weinige jaren; 
van het tooneel dezer wereld getreden, en ik weet niet „ 
of het eene ijdele vrees zij ‚ maar het schijnt te duch_ 
ten , dat deze waarlijk groote mannen ons geene op- 

volgers ‚hun gelijk, hebben achtergelaten. Er leg 
gen zich wel vele personen in meest alle beschaafde 

landen op de beoefening der wetenschappen toe, maar. 
het komt mij echter bijna voor „ dat de kring dier eer- 

ste vernuften, die in éénen tijd geleefd hebben , en 
die in het gebied der wetenschappen den toon aanga- 
ven, merkelijk begint te vernaauwen. Waar leeft thans 
een Wiskundige als LA PLACE , waar zal men een’ 
Sterrekundige vinden, die zoo veel vereenigt als p E- 
LAMBRE, wie zoude thans een’ tweeden wa TT kun— 
nen aanwijzen, en wie der thans levende Natuurkun- 
digen kan zich vermeten de geleerdheid van“ vAn 
SWINDEN te evenaren ? 

WILLIAM HYDE WOLLASTON is overleden, 
en ook in hem verliest, niet een enkele tak van we- 
tenschap, maar de geheele Natuurkunde een’ der ver- 
nuftigste en schranderste beoefenaren. 

Eene levensschets of eene lofrede opc in venne 
bijna eenigen man te schrijven , is niet mijne bedoe- 
ling; die taak behoort aan zijne landgenooten , “beter 
dan ik met zijne uitmuntende hoedanigheden bekend’, 
en die gewisselijk aan dezelve regt zullen doen weder- 
varen. Doch ik kan den lust niet wederstaan, om in dit 
Tijdschrift een, woord over dien grooten man, dien 
ik persoonlijk gekend heb , te spreken. 

De vader van wOLL As TON was een geestelijke van 

Ì de 


de Engelsche kerk , even als zijn ouder broeder (*). 
Aan eene der Engelsche Universiteiten , ik geloof te 
Cambridge , opgevoed , had hij den graad van Doctor 
in de Geneeskunde verkregen. Het verlies vaneen’ be=- 
minden vriend, in het begin zijner Geneeskundige prak- 
tijk, deed hem een’ onwederstaanbaren wederzin tegen 
het beroep van Geneesheer opvatten , hoe aanlokkend 
hetzelve anders in London voor een’ man van zijne be- 
kwaamheden, en in de omstandigheden , waarin hij 
zich bevond , moge geweest zijn. 

Die aurea mediocritas der fortuin genietende, 
welke voor de wetenschappen zoo gunstig schijnt , gaf 
hij zich geheel aan de beoefening derzelve over , en 
zonder eenig openbaar ambt te bekleeden , of eenig 
ander beroep uit te oefenen , gaf hij zich geheel aan 
dezelve met aanhoudende geestdrift over. 


Met 


(*) Zoo ik mij niet bedriege. Of overigens de vader van 
WOLLASTON de bekende schrijver over Godsdienstige on- 
derwerpen geweest zij, gelijk ik onlangs in den Letterbode 
heb gelezen, weet ik niet, doch ik meen er aan te mogen 
twijfelen. Maar de Eerwaarde rrAnNcrs worLLasTON heeft 
zich bij de Sterrekundigen doen kennen en achten, door het 
zamenstellen van eene algemeene sterrekaart, geschikt, om de 
voornaamste sterrebeelden te leeren kennen, en welke door, 
den grooten B1LDERDIJK, tot opheldering in zijne navolging 
van ARATUS, is gebruikt. FrANcis woLLAsTON heeftook 
nog onder zijn opzigt door carv een’ zeer fraaijencirkel doen 
vervaardigen, geschikt, om zoowel regte klimming als decli- 
natie te geven. Dezelve is beschreven in de Phil. Frans. 
van 1793, en ik zag dezelve, in dit jaar (1829), in het bezit 
van den Eerwaarden Lax, Hoogleeraar in de Sterrekunde te 
Cambridge, die dit werktuig op zijn landgoed in Hertford- 
shire gebruikt. 


CHER) . 


Met de gelukkigste geestvermogens begaafd ‚ beoe=- 
fende hij bijna alle takken der Natuurkunde , en er is 
geene, die aan hem geene belangrijke diensten ver- 
pligt is. 

Scherpzinnig vernuft , helder oordeel , en een juist 
en helder verstand waren de bijzondere kenmerken 
van WOLLASTON. Geene schoone stelsels van oude 
ren of nieuweren tijd konden voor een oogenblik zij 
nen voortreffelijken geest benevelen. De mode, die 
in de wetenschappen zoo wel, als in alle andere zaken 
maar al te dikwijls heerscht, kon een’ WOLLASTON 
miet doen bukken. Zoowel in zijne wetenschappelijke 
ontdekkingen , als in zijn geheel gedrag en zijne hou- 

ding, heerschte steeds eene oorspronkelijkheid en zelf- 
standigheid ‚ daarom des te hooger te schatten, dewijl 
dezelve ook geene schaduw van de zucht om zonder- 
ling of vreemd te zijn verried. 

Het valt moeijelijk te zeggen, in welk vak wor Las- 
Ton het meest heeft uitgemunt. Nog moeijelijker zou= 
de het voor mij zijn , eene volledige opgave zijner ont- 
dekkingen te doen. Verkiest men hem onderde Schei- 
kundigen te tellen ; twee nieuwe metalen , het Palla- 
dium en het Rhodium, door hem in den erts van 
Platina ontdekt, stellen hem in den eersten rang der 
beoefenaars van die wetenschap. Doch vooral de wij- 
ze, waarop die ontdekking is gedaan, getuigt van de 
akdbeden heid van WOLLASTON, en toont zijn 
scherpzinnig vernuft in deszelfs vollen luister. Het 
was niet , gelijk zoo vele anderen , aan het toeval , dat 
men Ee uitvinding verschuldigd is. WOorLAsTON 
vond ‚ omdat hij zocht , en dat hij op eene hem eigene 
geheel bijzondere wijze wist te zoeken. De nieuwe, 
door hem ontdekte, metalen , zoo wel als het Zridi- 

um 


( 298 ) 


um en het Osmium , zijn altijd slechts in zeer kleine 
hoeveelheden voorhanden, en. zouden welligt der 
aandacht van velen ontsnapt zijn. Maar wormAs- 
TON had eene hem geheel eigene handelwijze ‚om 
kleine hoeveelheden scheikundig te onderzoeken , en 
niets evenaarde de doelmatigheid , beknoptheid en 
netheid van den daartoe door hem uitgedachten toe- 
stel. Een geheel Laboratorium van dien aard, en 
vooral. voor de analyse van Mineraliën geschikt, kon 
gemakkelijk op eene tafel geplaatst worden. Eene lamp, 
een fornuis, eene blaaspijp, platina-kroesjes en ander 
klein gereedschap ‚„ en eenige horologieglazen maakten 
de hoofddeelen van een? toestel uit, waarmededeze be= 
langrijke ontdekkingen gemaakt konden worden. 

De geringe hoeveelheden der nieuwe metalen zou= 
den hebben doen vermoeden, dat derzelver ontdek= 
king, hoe belangrijk anders voor de wetenschap , tot 
geene praktische resultaten leiden zoude. Doch wor 
LASTON wist de ontdekte eigenschappen dier twee 
nieuwe en zeldzame ligchamen dadelijk daar , waar zulks 
geschieden kon, toete passen. Hoe zeldzaam het Palla- 
dum moge zijn „ WOLLASTON wist er eene genoeg= 
zame- hoeveelheid van te verzamelen , om er het goud 
mede te alloïjeren , waarin TROUGHTON de verdee- 
lingen „van «een beroemd sterrekundig werktuig geno= 
men heeft. Door dit bijmengsel van Palladium ver= 
krijgt het goud de kleur van Platina, doch het is 
harder „en de verdeelingen worden fijner en scherper. 

Vanhet Rhodium, Osmium en Iridium verkreeg 
WOLLASTON zulke hoeveelheden , dat hij zeven of 
acht ponden dezer metalen aan de heeren FARADAY 
en STOD ARD kon schenken „ die er de fraaije en wel- 
bekende proeven over de allogen van staal mede na- 

men , 


( 179 ) 


men „ waaruit naderhand een nieuwe tak van nijver, 
heid, het vervaardigen van zeer fijne snijtuigen met, 
Rhoiti um gealloïjeerd en van mene at met pun 
ten van Rhodium „ontstaan is. 

De bewerking van het Platina werd hid vroeg 
door worLAsSTON tot groote volkomenheid gebragt , 
en wanneer “voor ‚de Schei- en Natuurkundigen de 
werktuigen van Platina, onmisbaar zijn geworden, 
blijkt, hoe groot de verpligting zij , -die wij te dien op- 
zigte aan” WOLLASTON hebben. Zonder gereed 
schap van Platina: toch zouden: vele ontdekkingen 
geheel zijn achtergebleven. Overtuigd, hoe belangrijk 
de bewerking van Platina zij, heeft: hij schier zijn 
geheel leven zich met hetzelve bezig gehouden, en nog 
op zijn sterfbed heeft hem de Koninklijke Maatschap 
pij de gouden medaille toegewezen , uitgeloofd ter be 
looning van de nuttigste ontdekking. Het is eene ver= 
betering in het bewerken van Platina , welke hem 
deze eer ‘heeft verworven ; het stuk is nog niet Wigpe 
geven: 

Ik zal niet verder ait weld bie over de verdere werk- 
zaamheden van WOLLASTON , vooral in de-Schei- 
kunde der metalen , over zijne ontdekking van. ?lati- 
na en gedegen Palladium, uit den erts van Braziel , 
noch ook over de reductie van Z'itanium. Veel minder 
zal ik hem volgen ‘in zijne onderzoekingen, naar den 
oorsprong der suiker in sommige ziekelijke toestanden, 
van het menschelijk ligchaam , in oenige emee 
vochten voorhanden. - 

Ik moet echter doen opmerken, pan da groote sia 
meene kundigheid, die worrAsToN in alle vakken 
der Noouterlijke Wisbegeesee bezat, hem veroorloofde, 
om nuttiger voor de Scheikunde en Mineralogietezijn, 

dan 


( 180 ) 


dan anderen , die van gelijke voordeelen verstokem 
waren. 

De goniometers der Mineralogen waren voorheen 
weinig voor naauwkeurigheid vatbaar; en ofschoon een 
groot Delfstofkundige te gelijker tijd groote verdien- 
ste zoo wel als Wis- en Natuurkundige bezeten had , 
was echter de gorntometer door hem niet verbeterd. 
De ontdekkingen van den grooten HAUuY berusten 
echter grootendeels op de hoeken , waaronder de vlak- 
ken der kristallen elkander ontmoeten; elke volmaking 
der middelen , om die hoeken te meten , moest dan 
hoogst wenschelijk zijn. WorraAsToN voldeed hier- 


aan door de uitvinding van ‘den terugkaatsenden go- 


niometer, een werktuig, zoo schrander uitgedacht , 
als het in vergelijking van vroegere werktuigen van dien 
aard „ en: voor kleine en gladde kristallen naauwkeurig 
is. 

„Nog scherpzinniger is welligt de uitvinding van de 
schaal der scheikundige equivalenten „ die wel se- 
dert door anderen ‘is uitgebreid , doch waarvan het 
oorspronkelijk denkbeeld aan wort AsToN behoort, 
en waarvan het nut en het gebruik thans aan geenen 
Scheikundige mag onbekend zijn. 

Indien gij WOLLAsTON als Natuurkundige wilt be- 
schouwen , dan heeft hij gelijke aanspraak als Schei- 
kundige op onze bewondering. Laat ons slechts eenige 
van zijne tallooze uitvindingen , alle even vernuftig en 
alle belangrijk , opnoemen. Zoo is, bij voorbeeld, zij- 
ne handelwijze, om het water delà de anke van 
gewone elektriciteit te ontbinden , bijzonder doelmatig 
en vindingrijk uitgedacht. 

Indien hij de Scheikundigen door het vervaardigen 
van platina-toestel verpligt heeft ; indien hij de Sterre- 

kun- 


€ rama te Cede 


Ï 


(481 9) 


kundigen door het leveren van een alooi , beter dan 
ander, tot het snijden van verdeelingen, groote 
dienst heeft bewezen, niet minder nuttig is hij geweest 
voor de algemeene Natuurkunde , door de uitvinding, 
zoo eenvoudig als belangrijk voor de galwanische 
kracht van den trogtoestel van WILKINSON te ver- 
dubbelen. In dit opzigt kan men zeggen dat niemand 
meer dan WOLLASTON de ontdekkingen van zijnen 
grooten landgenoot Sir HUMPHRY DAVY heeft be- 
vorderd. Zonder Platina-gereedschappen, zouden de 
werkzaamheden van pAvY zeer zijn belemmerd ge- 
worden. De verbetering van den trogtoestel verdub- 
belt op eens het vermogend wapen, hetwelk pAvY 
het eerst in de Scheikunde met zoo veel vrucht gebruikt 
heeft. 

Maar indien WOLLAsTON aldus het vermogen van 
groote galvanische toestellen ongemeen heeft versterkt, 
heeft hij ook te gelijker tijd de kleinst mogelijke galva- 
nische batterij vervaardigd. Ook deze uitvinding stond 
in verband met zijne vroegere nasporingen omtrent de 
platina. De platina, in een’ hollen zilveren cilinder 
verborgen , werd met dit zilver tot eenen draad van 
eene verbazende fijnheid gerekt, en het zilver, door 
salpeterzuuropgelost, brengtden platina-draad aan den 
dag. Ik heb zulke draden bij WOLLASTON gezien, 
die niet dikker, dan 55455 duim waren. Zulkeen’ draad 
_ wilde hij door gatwanismus ‚ en met de kleinste mo- 

gelijke batterij doen gloeijen; een stukje zink, in een’ 
platgeklopten vingerhoed gestoken, gaf aanleiding tot 
de bekende elementaire galvanische batterijen. 

Zijne proeven over de werking der elektriciteit op 
de afscheidingen in het dierlijk ligchaam zouden wel- 
ligt uitgebreider zijn geworden , indien hij had kun 

nen 


( 182 ) 


nen besluiten, om op levende dieren proeven tenemen. 
Doch de gruwzame wreedheid vaneen’ MAGENDIE 
kon in eene ziel, gevormd als die van WOLLASTON, 
miet wonen, De Natuur biedt genoeg voorwerpen tot 
onderzoek aan, zonder dat het noodig zij , groote die- 
ren aan zulke martelingen. te onderwerpen. 

Toen het elektro-magnetismus alle Natuurkundigen 
bezig hield, en velen gereed waren, om zich door 
de theorieën van AMPERE te doen wegslepen , was 
WOLLASTON verre verwijderd van die overijling te 
billijken. Hij doorzag niettemin beter, dan eenig ander 
Natuurkundige, waartoe ons de reeds gemaakte ontdek- 
kingen moesten leiden, en het kan niet tegengespro- 
ken worden , dat de verschijnselen van het wentelen 
van den magneet om den geleidraad , en van den ge- 
leidraad om den magneet door hem ontdekt zijn. 

In een ander moeijelijk vak der Natuurkunde muntte 
WOLLASTON niet minder, dan in de leer van het 
galanismus , uit. Belangrijk. en bezwaarlijk is-het 
bepalen van de standvastige verhouding der refractie 
voor verschillende middenstoffen. Worr As TON vond 
een werktuig uit, uitmuntend “geschikt, om die ver= 
houding te bepalen, ook voor zulke middenstoffen 
van welke men: slechts kleine: hoeveelheden kon on- 
derzoeken. Zijne handelwijze, en zijne veelvuldige 
proeven over dit onderwerp zijn noch overtroffen , 
noch zelfs geëvenaard. 

De horizontale refractie , of luchtspiegeling, op- 
doeming, enz. trok ook de aandacht van wor- 
LASTON.. Men heeft daaromtrent van hem. keuri- 
ge waarnemingen en schrandere opmerkingen. «Het 
denkbeeld. van: de onzekerheid: der refractie digt aan 
den gezigteinder overtuigde hem van de onzekerheid 

van 


van alle hoogte-meting op zee, vooral op hooge breed- 
ten , omdat de de kimduiking zoo veranderlijk is. Hij 
bedacht een werktuig, geschikt om de duiking der kim. 
werkelijk te meten, en niet uit tafels te nemen „ en 
hierdoor heeft hij aan wetenschappelijke zeevaarders 
eene allerwezenlijkste dienst bewezen. 

Alles, wat door worrAsTON- behandeld werd , 
scheen onder zijne handen ook terstond tot praktikale 
toepassing geschikt te worden. Welke diensten hij aan 
de Scheikundigen heeft bewezen, is hier boven geble- 
ken. Zoo even sprak ik van hetgene hij voor de zee- 
vaart deed. Teekenaars en schilders hebben aan hem 
geene mindere verpligting. De Camera lucida heeft 
het maken van schetsen , van opnemingen naar het leven 
bijzonder vermeerderd , en oneindig is schier het aan- 
tal dier werktuigen, welke in Engeland nog dagelijks 
aan teekenaars en dilettanten verkocht worden. 

Ik zoude niet durven beweren „ dat WOLLASTON 
inderdaad de uitvinder zij der perioscopische bril- 
len , doch zeker is het, dat hij er het gebruik meer al- 
gemeen van heeft verspreid , en dat niemand, genood- 
zaakt eenen bril te dragen , en die onderscheid kent 
tusschen gemak en ongemak , thans iets anders, dan 
eenen perioscopischen zal gebruiken. 

De dubbelde refractie van het IJslandsch: kristal 
trok al vroeg de aandacht van WOLLASTON. Zijne 
waarnemingen en onderzoekingen zijn vroeger nog, dan 
het uitmuntend stuk daarover van MALUS, geschre- 
ven. WorLLAsSTONs onmiddellijke voorganger in 
MALUS , en het zoude bezwaarlijk vallen , eene vrage 
aan het onderzoek van uitmuntender mannen op te 
dragen. 

Op- 


( 184 ) 


Opmerkzaamheid op alle natuurverschijnsels , die 
hem omringden , was WOLLASTON geheel eigen ge- 
worden. Na eene sterke afmatting, ontdekte hij een on 
gemak in ’tgezigt, hetwelk hem slechts toeliet de helft 
der voorwerpen te zien. Het ongemak was van korten 
duur, het week zonder artsenijen ; doch het keerde 
jaren later onder andere omstandigheden voor eene 
korte poos terug. Kort vóór zijn’ dood had hetzelfde 
verschijnsel weder plaats, en hij verhaalde zijne vrien- 
den , hoe hij hen slechts ten halve zien kon. Dit onge- 
mak , een— en andermaal door hem ondervonden , gaf 
hem aanleiding, om over de doorkruising der gezigtsze- 
nuwen na te denken. Hij oordeelde , dat de doorkrui- 
sing niet volkomen zj, gelijk bij sommige visschen 
plaats heeft; doch ongetwijfeld zoude het mij kwalijk 
voegen , om zijne meening omtrent zulke onderwerpen 
voor te stellen of te verwerpen. 

Datzelfde geldt ook omtrent WOLLASTONS on- 
derzoek „ waarom zekere geluiden voor sommige ooren 
niet hoorbaar zijn. Zijne bespiegelingen berusten ook 
op waarnemingen aan zich zelven en anderen , en voor 
zoo verre ik zijne proeven heb kunnen herhalen , heb 
ik er dezelfde naauwkeurigheid, die aan alles, wat 
WOLLASTON behandelde, eigen was, in gevonden: 

Wat is het, hetwelk ons oordeel bepaalt wegens de 
rigting der oogen in het portret? Is het de stelling 
van het oog, of de stelling van het gelaat. Het eerste 
was de vroegere meening; WOLLASTON betoogde het 
tweede, tegen het algemeen gevoelen. De gronden, 
die hij bijbrengt, zijn bij uitstek schrander verzameld , 
en Kunstenaars zoowel als Geneeskundigen , welke zich" 
met zulke onderzoekingon inlaten, zoowel in Engeland 
als in Frankrijk , erkennen de juistheid van zijne voor- 

stel- 


( 286 j) 


stelling) „De juistheid der/besluiten;, waartoe -wor- 
EAS TON gekomen:was, werden vooral aáúgetoond door 
geestig uitgedachte afbeeldingen, waarvan de schetsen 
door den beroemdeivschilderSir me H OMAS) LAWREN- 
CE ontworpen zijn. E Old: [sow „colle af gid 
=: Geheel verschillend. van, Be jerken ís Bie ji 
waarbij worLA'sToa-de bepaalde uitgestrektheid des 
dampkrings aanwees. Hij toonde aan, dat die grenzen 
zich daar bevinden, waar de eiken ende, zwaar te 
der lucht in evenwigt zijn. 
—/Het losmaken en weder ineen zetten van semack ro= 
matisch objectief is dikwijls met zulke groote zwarig+ 
heid verbonden, dat zelfs-de kunstenaar; die het glas. 
heeft geslepen, huiverigsis „om deze bewerking bij een 
zeer goed: geslaagd vobj Ze te ondernemen; : W or- 
LASTON heeft deze: bewerking met een uitmuntend 
voorwerp. glas van den ouden portLoND gewaagd „en 
met volkomen goed gevolg volbragt. De glazen moesten 
gereinigd worden; hj heeft de bewerking volgens een 
vooraf ontworpen plan-uitgevoerd „en nä de bewerking 
was hj geslaagd „om den kijker nog meer volkomen dan 
voorheem te maken, Dit fraaie stuk, waarop hij veel 
prijs stelde, heeft hij bij erfmaking aan de astronomi- 
eal Society geschonken, en zijne handelwijs vindt 
meninde Philosophical T'ransactions beschreven. 
Ik» zoude de grenzen. van deze opgave verre ovêr= 
schrijden; indien ik al de bijzonderheden ‚al de ver 
schillende proeven wilde opgeven, welke door hem op 
nieuwe wijzen genomen zijn. Ik zal slechts-de Natuur- 
kundigen. aan “sommigen derzelven herinneren, bij 
voorbeeld, aan den Cryophorus, en aan de eenvou- 
dige , doth duidelijke wijze, om de werking van den 
zuiger inde stoommachine aan te wijzen. 
“SBIJDRAGEN, D. IV. sr. 1. N E- 


k ( 186 ) 


"Evenmin zal ik bij zijne wijze van-den bouw derkris- 
tallen te verklaren blijven stilstaan; want talloos voor- 
zeker, indien men dezelve wilde opzoeken, zouden al 
de verschillende vindingen en verbeteringen zijn, die 
hij in alles, wat hij bewerkte, invoerde. De onvolledi- 
ge schets, welke ik geef van hetgene door worLAs- 
TON ella is, getuigt van de verscheidenheid en de 
uitgestrektheid zijner bekwaamheden. Doch zij, die 
‘hem van nabij kenden, weten, hoe uit zijnen omgang 
bleek, hoe hij nog in veel meer verschillende takken 
der wetenschappen bedreven was. Zonder oppervlak- 
kigheid noch pedanterie, vond hij zich even zeer te 
huis in al de verschillende deelen der nâtuurlijke his- 
torie. De namen, de geschiedenis, de rangschikking 
van,Mineralen, van Planten, Cryptogamische zoo wel 
als anderen, van Dieren, Insekten en wat niet al, het 
was hem alles levendig voor den geest, en lag als ge- 
reed, om dadelijk , nee het eN aangewend te 
verders! | 

Ofschoon hij misschien de gave niet bezat, om in het 
openbaar zoo gemakkelijk het woord te voeren, als ve- 
len zijner landslieden, drukte hij zich in gesprek met 
bevalligheid, juistheid en geestigheid uit. Grammati- 
sche naauwkeurigheid in schrijven. en spreken scheen 
hij op ‘hoogen prijs‘te stellen. Zijne brieven waren.al- 
tijd gemakkelijk, geestig, aangenaam en vol van helde- 
re denkbeelden, die steeds met vrolijke scherts: afwis- 
selden. 

Zijne gesprekken, del wanneer hij té räaiddhin 
zijner vrienden was, waren immer belangrijk „somtijds 
vol vuur en leven. Bytes, 

Alom geacht en vereerd, scheen ‘hij in het ee 
sd en gesprek van wetenschapelijke vrienden groot 

be- 


C 187 ) 


behagen ‘te scheppen, en ‘hij. bevorid: zich gaarne in 
zulke kringen, waarvan hij damdé ziel en het leven 


was, … 


HUMPHRY DAVY, \Salmonid: geheeten, kennen; 
zullen zich hiervan overtuigd hebben. ; iuloex atiilob 
Nog weinige dagen vóór zijné laatste ziekte had zich 
Dr. WoLLAsTON metideze geliefde uitspanning ver- 
maakt. ' Nog kort te voren-had.ik hem in al het vuur en 
den ijver van een bedrijvend weterischappelijk leven 
gezien. Na weinige dagen lag hij op. het ziekbed neder- 
geworpen, en de kundigste artsen wanhoopten dade- 
lijk aan zijn-herstel. Hij zelf scheen in dat gevoelen te 
deelen „en. had het. geluk, zijne helderheid van geest 
en zijne opgeruimdheid tot aan. het einde te behouden. 
Met dien zelfden ijver zette hij zich tot het beschikken 
zijner wetenschappelijke. zaken ‘hij deed de werktui- 
gen; die hij na zijnen dood wilde wegschenken,, in or- 
-de brengen. Hij dicteerde aan zijne wetenschappelijke 
„vrienden, hetgene:hij reeds in zijnen geest voor de uit- 
‘gave bestemd had.’ De verschillende ‘aard. dier. ge- 
“schriften kon: nog indien. dit. noodig was, ten bewijze 
strekken van de uitgebreidheid. zijner bekwaamheid. 
‚ Een dier stukken:handelt over den aard van het licht 
‚van Sirius, het ander bevat de verbetering van de 
N32 be-* 


C 188 ) 


bewerking van Platináa , en het Jaatste.de-beschrij ving 
van een! nieuw enkelvoudig ‘microscoop, „ Het laatste ; 
zoo als het uit zijne handen gekomen was, heb ik ger 
zien, en ik’ geloof niet, white berniesteraksoik sere 
coop dit zoude’ kunnen overtreffen, De. zoogenoemde 
levende stoffe: vaù BRO wN:heb ik door dit-mieroscoop 
duidelijker; dan-door eenig! ander en gemiakkelijkige 
Hensbvrov volle do „109715 (1 yoood A9 190} 

„Kalm, gelaten) «tot in zijne. medie atsciblkken: 
Zonder veel. tedijden; opgeruimd en ‘steeds met zijne 
vrienden over ‘wetenschappelijke: ónderwerpen spre- 
kende; aangedaan en te gelijk vervrolijkt door dé har= 
telijke deelneming zijner vrienden „ sluimerde:hijsein= 
delijk zachtjes in,>den:ouderdom) vanrmeer dan zestig 
jaren bereikt hebbende-De door hein -bevolene lijk- 
opening deed een ongeneeslijkvabsces ‘in het hoofd.als 
de ‘oorzáak ‘van zijn. verscheiden ‘kennen, Met /hem 
verloor Engeland een: vandeszelfs-meest uitstekende 
vernuften; “wiens: naam inde geschiedenis der weten 
schap nog; Jang-met eere schitteren zal, Hij-wassge- 
lijk ligtelijk te denkenvis, lid van'-de-meeste geleerde 
Maatschappijen in:zijn Vaderland „ew -van vele-bui- 
tenlandsche, » Na den’ dood van Sir os Eer BANKS), 
‘had «de Koninklijke Maatschappij hem, tot hareni,voor= 
zitter benoemd  gelijk-hij-vroeger; secretaris, van-het- 
zelve was geweest; doch” hij verkoos:dit amibt/slechts 
"één jaar te bekleeden.:De pligten , aan hetzelve! ver- 
-knocht zouden: hem; vreesde hij ;'te zeer van zijne ive- 
ten schiâp pelij ke ‘nasporingen ‘hebbèn (afgetrokken; en 
omen droeg hetzelve-dan‘over aan AEN 50-23 


vend eere ob ar aoddonrte 
“„WorraxsToN- overleedsden zasten Decembêr 1820. 
DUT GENIET RARA AAN 100) on ares 


r 


ü Ver- 


C Bg } 


\Werslag over twee Gedenkteekenen: in: Neder= 
landsch Indië, doorsZ Excellentie den 
voormaligen Gouwerneur-Generaal Baron 
VAN/DEROOMPE LEEN; woor de Nederland- 
sche Natuuronderzoekers H.KUHL, J. VAN 
HASSELT en“di E/KUWPHIUS opgerigt. 

JAARVIKOND 


„re 


Mlgren wi j.ons in ons vorig immer over de welver- 
diende hülde verhéugen; welke’door de diteetie van het 
Rijks useum toegebr; , is aan onzê ĳverige Lândgenoo- 
ten, welke zich, i hi ‘Oost= ‚en M Vest-Indiën « en aan de 
Kaap de Goede H oop.„zoo zeer, tot, de beyordering der 
Wetenschap beiĳveren ”: miet mine er. „aangenaam kan 
het ons zijn, „hier openlijken ‘dankbaar. de zoo,kiesche 
als geschikte wijze bekend te maken, ‚waarop het Gou- 
vernement van Nederlandseh Imdië wetenschappelijke 
verdiensten wist.te vereerens Wijrvertrouwen , dat een 
eenvoudig en onopgesmukt verlaaal van dezelve niet 
dan aângeraami” zijn kan vaanonzelandgenooten , die 
zeker met ons hèt grootste belangistelleù în de zoo ĳve- 
rige als ongelukkige jongelingen; ‘welke hun leven aan 
de wetenschap ‘opgeofferd’ hebber. Dát wij hierme- 
de de zoo bekende: KOURt ‘en VAN H ASSELT bedoe- 
len , zal wel & aan | geênen à nz er lezêts’ óhtsnapt zijn. — 
Z. eel de ‘toenmalige ‘Gotvérheur-Generaal 
Baron, v P BL LEN, die etroffen door 
het ti Ze 4 béid e HEERE ) ongelin- 
gen, en doordrongen, ri achting voor hunnen ijver 
en „kunde , besloot hun, na hunnen. dood „die hulde 
toe te brengen sj; op ‘welke ware; verdienste met regt 
aanspraak mag maken.:Op hetgraf , in hetwelk hunne 
beide lijken wusten ;t werd opzij: bevel,een net ce- 
notaphiunt ópgerigt „-metohet volgende opschrift, 
H op 


„ 


( 190 ) 


op twee marmeren.platen', aan de NOOR en achterzij- 


de van lien gedenkteeken :-… ka, 
voed eey, 
“HENRICI KUHLII 5 HANOVIANI. 7 
Led oro Tio 
 JOHANNIS. VAN HASSELT. 
GRONINGANI. 
winden dk MED. DD. ze 


net _QUL SUB. REGIS. AUSPICIIS. oer 
‚„NATURAE,. SCRUTANDAE. CAUSSA, is 
_HUC. MISST. 
‚ PARES. INGEN1r. DOTIBUS. ET, Á 
DOCTRINA. MAGTS VERO en 
_ MORIBUS. STUDIIS ,_ ged he resmehs sid 
“Qurepr. A. PRIMA. ADOLESCENTEN 
ait SINGULARI. AMICITIAG oven en 
steyr be VINCTI.! Def EST ASMI 
STRENUISSIME. OP US. VIX. 
AGGRESSL,. 
vib ALABORE. GRAVISSIMO. ET CORPO- 
‚RIS. NIMIA, DEFATIGA-, » 
TIONE. EXHAUST 
PRAEMATURAE. MORTL 
SUCCUBUERE. 
PATRIAE, AMICIS, ACERBAE. s 
HIC DIE XIV. SEPT. A. MDCCCXXI 
Ô AETATIS XXV. sp 
„ILLE, DIE, VII. SEPT. A. MDGGEXXIË , 
_ARTÁTIS XXVI ph | re 
2 ceren ns vols: adt hit 
GODARDUS.” ALEXANDER.’ GERARDUS. * 
“PHILIPPUS: LIBER: BARO. 3 ao 
A. CAPELLEN.  = Teas 
‘TOTIUS. INDIAE. BELGICAE., «b» 
PRAEFECTUS. REGIUS. 


( 191 ) 


H. M. ERIGIJUSSIT. 
TUT QUI IN/ VITA. OMNIA: © 
JCOMMUNIA/ HABUERE. 
ET. POST: MORTEM, UNA; 
THABITARENT, 
SUPERSTITIBUS EXEMPLUM. 
at PIETATIS, AMICITIAE. ET 
ZA STUDIE, AMORIS. 


De Gouverrieur-Generâal; verre van zich met deze 
hulde aan hen , ‘wier -bekwáamheden en inborst nog 
versch in het ‘geheugen ‘vân al hunne tijdgenooten 
waren „'te vergenoegen , besloot ook aan eenen ande- 
ren, niet minder verdienstelijken Natuùronderzoeker , 
reeds lang der geleerde wereld ontrukt , de eer te be- 
wijzen, welke ook hem in volle mate Tt 

De grafsteen, ter eere van den schrijver van het 
Herbarium 4 mboïinense ‚ den.grooten RUMPHI- 
us, in der tijd in den tuin van het huis „ hetwelk deze 
vlijtige N. latuuronderzoeker bewoonde, geplaatst, was 
sedert; lang verwaarloosd , en zelfs laatstelijk geheel 
weggeruimd , zoodat men ter naauwernood de sporen 
ervan kon ontdekken. De baron VAN DER:CAPEL- 
LEN, zulks.vernomen hebbende, beval terstond, dit 
schandelijk verzuim te her tld De grond werd aan- 
gekocht „ en binnenkort prijkte op het verwaarloosde 

graf. een, sierlijk gedenkteeken , door den. architect 
PAIJEN vervaardigd, hetwelk aan onze tijdgenooten 
en aan het nageslacht kan leeren, welken eerbied men 
aan, de schim. van ‘hen verschuldigd ; is, die het Ryk 
der Wetenschappen door,hunne ijverige Aar soekine 
gen uitgebreid hebben. Het opschrift van dit monu- 
ment luidt aldus : 


PRS 
(Â) 


M. 


eit, 


( 192 ) 


PiRaUIMOSHA Mm ‚n 
GEORGIJ EVERARDIRUMPHII 
DE RE BOTANICA: ET MIDORI A 
„AN 7 NATURALI TA 
or T1ux MERITI 
-TUMULEUM; 07007 
DIRA: TEMPORUM. CALAMITATE. 
ET. SACRILEGA: FERE MANU 
DIRUTUM. 
verd doe MANIBUS P-LACATIS voro 00 
í RBESTAURARI JUSSIT. Fuen ola 
ET. 5 jr 
„AD PIETATEM. REVERENTIAMQUE. ard 
PHRLICAS TESTIFICANDUM, 
Ke A | 
IPSE CONSECRAVIT 3 
„CODARDUS. ALEXANDER. GERARDUS, 
a ‚PHILIPPUS. LIBER BÄRO os 
OOP A CAPELLEN En 
TOTIUS. INDIAE. BELGICAE. ©: 
PRAEFECT US. REGIUS. dà 
“AMBOINAE A: D. 8, MENSIS APRILIS. é 
Oe Ae D. MDCCCXXIV. mii s zv 
_ Wij hebben gemeend , als redakteuren van éen Tijd- 
schrift ‚ aan de Natuurkundige Wetenschappen” ge 
wijd , tot’ deze bekendmaking verpligt te zijn , en ge- 
looven hiermede, uit naam van alle beoefenaars derNa- 
tuurkennis’, KE besten’ dank’ aan hem toe té wijden’, 
die in het iden zijner verhevene betrekkingen en de 
menigvuldige moeijelijkheden, aan dezelve verbonden, 
steeds getoond heeft, hoe zeer de bevordering der wet 
tenschap en de roem van het ge kie ter harte 
gingen. Ld Ti vadis EES JE 
DE gela bipao 


Ne 
A 


BIJDRAGEN 


MOT AD:E 
NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 
ee mm OE OIO mame 


VERSCHILLENDE WAARNEMINGEN EN PROEVEN 
OMTRENT DE KRISTALLIZERING DER 
ZOUTEN, EN IN HET BIJZONDER OM- 
TRENT DE WERKING DER LUCHT 
OP DIT VERSCHIJNSEL; 


door s. STRATINGH, EZ., Hoogleeraar te 
Groningen. 


H. zal onnoodig zijn in dit tijdschrift te herinne 
ren, dat de verschijnselen der kristallizering, hetzij 
door de natuur, hetzij door de kunst te weeg gebragt , 
nog niet zoodanig in hunnen geheelen omvang waarge- 
nomen en begrepen zijn, dat daaromtrent niets te 
wenschen zoude overig blijven. De natuur-en schei- 
kundige krachten werken hier tot dat oogmerk zoo ge- 
meenschappelijk en gemengd, dat men bijna vragen 
moet, welke dezer krachten hier de hoofdrol speelt, en 
aan welke wetten dit verschijnsel meer bijzonder on- 
derworpen is. Daar bovendien, in latere tijden, de in- 
werking van andere stoffen en zelfs de ontwikkeling van 
onweegbare stoffen bij de kristallizering is waargeno- 
men, zoo is dit verschijnsel van tijd tot tijd nog be- 
‚ langrijker geworden, en daardoor eene nieuwe bron 
BIJDRAGEN, D. IV. sr. 1. O van 


(same od 


van onderzoek geopend, waarvan iedere ondervinding 
opleiden moet tot ontwikkeling van die heerlijke na- 
tuurkracht, die den onmiskenbaren stempel van orde en 
schoonheid op de doode stoffen indrukten dezelve luister 
bijzet. Het is er verre af, dat ik in dit korte berigt de 
geschiedenis der oorzaken en verschijnselen van deze 
kristallizering, en de rijke ondervinding daaromtrent 
zal willen voordragen, daar ik slechts het voornemen 
heb, om eenige door mij in het werk gestelde proeven 
en waarnemingen , op dit belangrijk verschijnsel betrek 
king hebbende, en vooral in zoo verre de lucht-op het- 
zelve eenigen invloed mogt uitoefenen, hier mede te 
deelen, en aan de aandacht der schei- en natuurkun— 
digen voor te dragen, — Om in dezen niet in te groote 
wijdloopigheid te vervallen, of door te vele afwijkingen te 
worden misleid, heb ik mij slechts tot ééne zoutsoort 
bepaald, en wel die van de gewone zuivere zwavelzure 
soda, dewelke ik door koken met een gelijk deel zuiver 
water tot de proefnemingen opgelost heb , uit welke op- 
lossing ‚ door de verkoeling bij gemiddelde temperatuur 
des dampkrings, het grootste gedeelte van, het zout we- 
der in kristallen moest worden afgescheiden. 


1. Blootstelling van eene zwavelzure sodaop= 
lossing in opene en geslotene flesschen 
aan de kristallizering. 


Ik vulde dan eene gewone rolronde stopflesch, van 
ongeveer 8 med. oncen of 250 ned. wigtjes-inhoud.„ge- 
heel met eene bijna kokende oplossing van de zoo even 
genoemde zwavelzure soda, en wel zoo, dat de eene 
flesch, geheel en eene andere tot 3 daarmede gevuld 
was, wanneer de flesschen geopend op eenestilleen on— 

; be- 


( 195 }) 


bewegelijke plaats bij eene gewone dampkringswarmte 
van 10° tot16° werden geplaatst. De uitkomst bij 
deze proef was niet raadselachtig en bepaalde zich 
daarbij, dat gewoonlijk na verloop. van 2ó of 24 uren; 
of zelfs wel eens vroeger, de gewone kristallizering in 
_ deze flesschen plaats greep; en wel in gewone groote, 
vaste, doch -eenigzins verwarde en «opeengehoopte 
kristallen, die- veelal de flesschen tot 3 aanvulden, en 
waarvan de bovenste oppervlakte de regelmatigste was. 
Een bewijs dus, dat de kristallizering van dit vocht bij 
volkomenert srdseind in opene flesschen eu bij gewone 
dampkringswarmte overvloedig duidelijk plaats had: 
Eene flesch, als voren, met dezelfde heete loog ge= 
heel aangevuld „ zoo zelfs, dat de geslepene glazen stop 
im het vocht vanden hals der flesch werd aangedrukt, 
werd nu op dezelfde plaats ter kristallizering heenge- 
zet, wanneer er echiter na 24 en meerdere uren geene 
de minste sporen van kristallizering zich voordeden, 
en het vocht geheel vloeibaár gebleven was. — Na 2 A 
5 dagen wás het vocht nog niet veranderd „en waremer 
nog geene kristallen uitgescheiden; zelfs bewérkte ee= 
nige schudding of uitwendige aanstooting of dreuning 
met eenig. vast ligchaam daarin geene verandering; — 
Doch de flesch werd nu naauwelijks geopend, of er 
ontstond oogenblikkelijk, op de bovenste opper- 
vlakte van het vocht, eene uitnemende kristallize- 
rende stolling, die zich eensklaps door de geheele 
flesch- als heën verspreidde, waardoor het vocht-zich, 
bijna even als eene gestolde loog van zwavelzure qui= 
mineloog, voordeed. ‘Het waren s namelijk, straals- 
wijze, pluimvormige, dunne, vezelachtige kristallen, 
die, als-uitéén punt van de oppervlakte van het vocht 
of der flesch voortkomende halve! kogels’ vormden van 
O » të 


( 196 ) 


11} ned. duim lengte, die weldra geheel in elkander 
smolten, of ook wel eens de flesch geheel als met fijne, 
asbestachtige, zachte draden aanvulden. De geheele 
massa was daardoor als tot eene pap gebragt, en deze 
kristallizering verschilde aanmerkelijk van de gewone 
kristalvorming van dit zout, en zal mogelijk, nietalleen 
ten aanzien van vorm, maar ook van watergehalte, van 
de gewone kristallen van dit zout verschillende zijn. 
Deze proef, eenige malen herhaald zijnde, gaf besten- 
dig eene na genoeg gelijke uitkomst. 

Ik merkte echter bij eene van deze geslotene fles- 
schen na 24 uren eene gewone kristallizering op, 
maar nam ook tegelijk waar, dat deze flesch zeer 
waarschijnlijk niet goed gesloten was geweest, hetgene 
ik alleen daarom melde, omdat er gedurende dit gehee- 
le ‘tijdperk eene bijna bestendige werking van klei- 
ne luchtbelletjes bij de stop plaats had, die met eene 
soort van koking kon vergeleken worden, zonder dat 
ik nogtans kon bepalen , of deze luchtbellen bij de stop 
ontweken en gedurig gevormd. of slechts aldaar bewo- 
gen werden. 


I. Vulling van de flesschen voor een gedeel- 
te met voornoemde oplossing , en opening 
na genoegzame verkoeling. 


Deze laatst voorgaande proef werd nu bijna in alles 
op dezelfde wijze herhaald, behalve dat de flesschen 
nu niet geheel met vocht gevuld , maar voor 4 tot 5 miet 
gewone dampkringslucht gevuld bleven , en nu weder 
goed gesloten werden. 

De uitkomst was nogtans volkomen gelijk aan dend 
rige proef met de geheel gevulde flesschen, daar er ook 


na 


(Bg) 


na 2 à 5 dagen geene kristallizering van het vocht 
plaats had en deze kristallizering zelfs niet door schud- 
ding van het nu vrij beweegbare vocht bevorderd of. 
daargesteld werd, ten zij in een enkelgeval, alwaar mo- 
gelijk ook de sluiting niet genoegzaam naauwkeurig zal 
plaats hebben gehad; alwaarom wij nu ook later de 
flesschen niet alleen door de gewone stoppen sloten, 
maar ook nog tot meerdere veiligheid natte blazen over 
dezelve heenbonden. Bij de opening van iedere flesch 
had nogmaals de stollende kristallizering als bĳ de 
overige proeven plaats. 

Wij kunnen dus uit deze’ proeven besluiten, dat ee- 
ne loog van dit zout na eenen geruimen tijd „ bij naauw- 
keurig geslotene, geheel of gedeeltelijk gevulde vaten, 
de opgeloste deelen niet in vasten of kristalvorm uit- 
scheidt, en dat dus niet alleen die regel hier geheel 
geldig is, dat deze soorten van zouten slechts daarom ge- 
woonlijk kristallizeren, omdat zij, voor eene grootere 
hoeveelheid in heet water meer, dan in koud water op- 
losbaar zijnde, dus blootelijk bij de verkoeling, die 
meestal langzaam geschiedt, zich regelmatig en in hun- 
nen oorspronkelijken vorm uitscheiden. De vraag is dan 
nu, of in het onderhavig geval de kristallizering bj de 
“opening der flesch ontstaat door den invloed der 
lucht, hetzij deze noodig is ter verbinding met het 
vocht of met hetkristal, of wel meer als een mechanische 
prikkel door hare beweging deze kristalvorming be- 
vorderen moet. 

Wij moeten bij deze gelegenheid opmerken, dat wij- 
omtrent de denkbeelden, dat de lucht onmiddellijk 
vereischt wordt, om door hare tusschenkomst de kris- 
tallizering van dit vocht daar te stellen, meer twijfel 
achtig werden door de volgende gelijksoortig bewerk 

- stel 


( 188 ) 


stelligde proefneming. Wij hadden, namelijk, eene 
flesch van 24 oncen tot } met de gewone zoutoplossing 
gevuld, en beproefden, of ook reeds spoedig na ge- 
noegzame verkoeling, en wel na verloop van 12 uren, 
door de opening der flesch de kristallizering zoude 
plaats hebben. Deze geschiedde echter niet na verloop 
van £ uur, of zelfs na aangewende schudding van 
de flesch met het vocht; waarop dan op nieuw de 
flesch goed gesloten en in rust gelaten werd. Nu had 
ook, na verloop van 56 uren geene vrijwillige kristalli- 
zering van de oplossing plaats, en na de opening der 
flesch werd dezelve ook niet terstond waargenomen, 
miaar eerst na verloop van 4 à 5 minuten ontdekte zich 
dezelve zeer schoon met lange duidelijke naalden, die 
weder van de oppervlakte van het vocht langzaam tot 
beneden nederdaalden. Hier was dus de lucht in den 
gewonen en genoegzamen toestand op de oppervlakte 
van de oplossing voorhanden, en scheen de kristalli— 
zering bij geslotene flesch genoegzaam te kunnen daar- 
stellen: daar ook bij de laatste opening van de flesch 
geene nieuwe lucht indringen, of deze eenige verande- 
ring in het vocht veroorzaken kon, hetgene toch, of- 
schoon iets trager, eindelijk werd te weeg gebragt. 


UI. Afsluiting van de flesschen met oplos- 
sing van de lucht door eene laag Olie; of 
door omkeering in eene oplossing van 
hetzelfde Zout. 


Wij wilden dan onderzoeken, of bij de genoemde 
zoutoplossing eene andere afscheiding der lucht, dan 
wel door sluiting van de flesschen met stoppen, eenige 
verandering bij de kristallizering zoude veroorzaken, 

| en 


TE 


( 199 ) 


en of deze dezelve, even als bijde geheele sluiting, 
zoude verhinderen. 

Te dien einde vulden wij dan eene gewone stopflesch 
tot aan den hals vol met de warme zoutoplossing, en 
vulden daarop terstond den ledigen hals der flesch met 
eenige olie aan, waardoor dus de vrije aanraking of ge- 
meenschap van de loog metde dam pkringslucht verhin- 
derd werd, zonder dat nogtans de werktuigelijke kracht 
dezer lucht of andere invloeden derzelve daardoor 
verhinderd werden, op de loog werkzaam te zijn. De 
uitkomst beantwoordde nogtans niet aan de verwach- 
ting, daar deze laag olie op geenerlei wijze de kristal 
lizering hinderde, wijl deze reeds na een verloop van 
15 à 20 uren plaats had, en wel op dezelfde gewone 
wijze, als ware dezelve in eene geheel opene flesch ge- 
heel onbedekt aan de lucht blootgesteld geweest. — Om 
eenigermate hetzelfde doel te bereiken, vulden, wijeene 
flesch als voren met zwavelzure sodaoplossing, en go- 
ten een gedeelte van dezelfde oplossing ineen open glas, 
in welk glas wij nu omgekeerd de even zoogeheel metde 
_ oplossing gevulde flesch plaatsten, om op die wijze, door 
tusschenkomst van de oplossing zelve, de gemeenschap 
tusschen de met de oplossing gevulde flesch en de 
dampkringslucht weg te nemen. Doch deze: afslui- 
ting bleek, gelijk ook allezins te verwachten was, geheel 
krachteloos te zijn, daar de kristallizering in de aldus 
afgescheidene flesch even spoedig plaats had, alsof 
dezelve geheel geopend aan de dampkringslucht was 
blootgesteld geweest; beginnende weldra na eenige 
uren de langzaam toenemende gewone kristallizering 
in het opene glas, die zich als onmiddellijk tevens me 
dedeelde en als verspreidde door dein de omgekeerde 
flesch voorhandene zoutoplossing. Het schijnt dus, 

dat 


(ao) - 


dat de eenmaal in de nabijheid van een vocht plaats 
hebbende kristallizering, die dan onder invloed van 
de lucht plaats heeft, zich kan verspreiden door de 
meer afgeslotene deelen, en daaraan als het ware den 
vereischten schok kan geven, en dat ook de lucht, nu 
dringen kunnende in de oplossing van het opene glas, 
zich nu ook gemakkelijk kan vermengen met de in de 
omgekeerde flesch voorhanden en daarmede in onmid- 
dellijke aanraking zijnde gelijksoortige zoutoplossing. 


IV. Afsluiting van de flesschen met oplos- 
sing door middel van kwik ; of blootstel= 
ling na de opening der flesschen aan dit 
vloeibaar metaal. 


Daar nu uit de even vermelde proefnemingen, door 
afsluiting van de óplossing door middel van olie of de 
oplossing zelve, de lucht nog niet genoegzaam scheen te 
zijn afgesloten, zoo begreep ik eene meer zekere af- 
sluiting te moeten beproeven, en wel door middel van 
het kwik, dat ten minste alle gemeenschap met delucht - 
zoude moeten verhinderen. 

Ik nam dan weder eene gewone flesch met warme 
zoutoplossing gevuld, en keerde deze geheel gevuld in 
een open met kwik gevuld glas om , en zette het bij 
eene gewone dampkringswarmte op eene stille plaats 
heen. Doch, ofschoon dan nu daardoor delucht geheel 
belet was, om met de oplossing in onmiddellijke ge 
meenschap te treden, zoo ontstond. desniettemin reeds 
na 10 à 12 uren in de flesch eene langzame, van 
onderen beginnende en opstijgende kristallizering van 
zware, regelmatige, zwavelzure sodakristallen, die met 
gewone in opene vaten gekristallizeerde volkomen 
overeenkomstig waren. Het 


(oa: 
Het scheen dus, dat hier de afsluiting door het kwik 


de kristallizering niet verhinderd, en zelfs de aan- 
raking van het kwik dezelve als bevorderd had; 
terwijl bij herhaling dezelfde, ofschoon niet verwach- 
te, uitkomst bevestigd werd. — Om dus te zien, of het 
kwik een zoodanig vermogen op de zoutoplossing kon 
uitoefenen, vulde ik eene flesch geheel met warme - 
zoutoplossing en verbond deze flesch met eene om- 
gebogene buis, die tevens ook geheel met dezelfde 
oplossing gevuld en aan het uiteinde naauwkeurig met 
eene kurk en blaas gesloten was. De kristallizering had 
nu in dien geslotenen toestand niet plaats; doch nu na 
een paar dagen het uiteinde van de buis in een vat met 
kwik gebragt hebbende, opende ik in dit metalliek 
vocht de buis, en zag nu ook, dat door de aanraking 
van het kwik aan het vocht van de buis, die met de 
overige oplossing in vereeniging stond , en nu eenig- 
zins inkromp en eenig kwik opslurpte, na eenige oo- 
genblikken eene kristallizering in de buis plaats had, 
die zich door de oppervlakte van het overige vocht 
verspreidde, en eene bijna gelijke werking uitoefende, 
alsof de buis in de lucht geopend was geworden. —Ee- 
ne op de zoo even genoemde wijze met eene buis voor- 
ziene, doch slechts voor 2 met zoutoplossing gevulde 
en aan de natuurlijke verkoeling blootgestelde flesch 
gaf nu ook, even als eene gewone geslotene en metlucht 
voorziene flesch, na een paar dagen geene teekens var 
kristallizering; zoodat dezelve nu weder aan het kwik 
kon worden blootgesteld, om deszelfs vermogen in dat 
opzigt nader te kunnen opsporen. En opmerkelijk 
was het, hoe dat, de stop weggenomen zijnde, het kwik 
met eene verwonderlijke snelheid in de buis tot eenige 
ned. duimen opklom, en er staande deze opklimming, 


zon 


( 202 ) 


zonder dat er eenig het minste kwik in de flesch of op- 
lossing was overgegaan, terstond van boven tot bene= 
den de kristallizering van het vocht plaats greep, en 
met de gewone kristallizering van deze oplossing in 
vooraf geslotene en later geopende en met de lucht 
in gemeenschap gebragte flesschen geheel overeen 
kwam. — Uit deze proef zoude dus kunnen worden 
opgemaakt, dat de buitenlucht hier ter kristallizering 
niets had afgedaan, omdat deze met het vocht in geene 
aanraking was gekomen; terwijl ook het kwik hier niets 
afdeed, doordien het niet in aanraking met de op- 
lossing gekomen was, en men dus alleen de kristallize- 
ring bij de opening van deze flesch zal kunnen toe- 
schrijven aan de vermeerderde digtheid der lucht op 
de oppervlakte van de oplossing voorhanden, veroor- 
zaakt door de drukking der buitenlucht op het kwik, 
hetwelk nu eenige duimen in de buis opgerezen zijnde, 
het evenwigt tusschen de door de verkoeling in de flesch 
verdunde vroegere warmere lucht en die der buiten- 
lacht had hersteld. 

Wanneer de proef zoodanig werd in het werk ge- 
steld, dat de omgebogene buis der flesch in water geo- 
pend werd, hadden er bijna dezelfde verschijnselen 
plaats. Eene oogenblikkelijke opslurping van het water 
in de gebogene buis van 3 strepen middellijns had tot 
eene hoogte van 15 duimen bij eene flesch met 12 med. 
oncen plaats, en daar er bij deze opslurping tevens ee- 
nige droppen van het opgeslurpte water in de oplos- 
sing nederstortten, zoo durf ik niet bepalen, of de 
oogenblikkelijke kristallizering van het vocht weder, 
even als bij de kwikproef, plaats had van het herstelde 
evenwigt der lucht, dan wel van de ingestorte water- 
droppelen. 

ke 


( 205 ) 


en Siuiting der flesschen met de zoutop- 

lossing door middel van eene blaas, en 
daarop volgende opening derzelve. Aan- 
raking van de oplossing met een vast 
ligchaam. 


In plaats van nu de flesschen te sluiten met gewone 
glazen: stoppen, wilde ik beproeven, of eene sluiting 
met eene gewone blaas voldoende was, om de kristalli- 
zering van-de zoutoplossing te doen vertragen, en nam 
te dien einde gewone wijdmonden, die ik voor een 
gedeelte geheel , en voor een gedeelte tot } en 2 met de 
warme zoutoplossing aanvulde, wanneer na een paar 
dagen geene kristallizering, zelfs niet na eenige stooting 
of schudding van de volle Audhoe plaats had. Doch 
alle kristallizeerden bij het doorbreken der blazen, en 
was het meestal genoeg, de blazen slechts met eene naald 
te doorsteken en den toegang der buitenlucht toe te 
laten, wanneer gewoonlijk de kristallizering van boven 
plaats had, en zich vrij snel door de geheele oppervlakte 
van het vocht verspreidde. — Eene stopflesch, die van 
onderen met eene opening voorzien en weder behoor- 
lijk met eene kurk gesloten, en geheel met de gewone 
verwarmde zoutoplossing gevuld was, toonde, dat bij 
het openen der flesch van onderen ook de kristalli- 
zering van die zijde begon, daar, de kurk een weinig 
geopend zijnde, zoodat er een weinig lucht in kon 
dringen, de kristallizering terstond van het onderste 
punt begon, en zich schielijk door de geheele overige 
oplossing naar boven verspreidde. — Wanneer wij in- 
tusschen zoodanige flesch niet onmiddellijk openden, 
door de onderste kurk los te maken, maar slechts eene 
fijne naald bezigden, waarmede wij de kurk doorboor- 

den, 


( 204 ) 


den , zoo zagen wij, dat op het oogenblik van aanraking 
van het vocht door de naald reeds op die plaats de 
kristallizering begon, en deze zich verder tot de overige 
oplossing uitstrekte; zonder dat men echter bespeuren 
kon, dat er bij de doorboring van de kurk door de 
naald tevens eenige lucht mede ingedrongen was , die 
de aanleidende oorzaak tot dit verschijnsel zijn kon. 

Wij hebben nu ook eene flesch met de gewone zout- 
oplossing tot $ gevuld en van boven met eene kurk ge- 
sloten, die met een’ metalen aangescherpten draad voor- 
zien was en door de kurk tot bijna op de oppervlakte 
van het vocht reikte, zoodat eene geringe verschuiving 
toereikend was, om de aanraking van het vocht door 
dezen koperdraad te bewerkstelligen, zonder dat er 
onmiddellijke gemeenschap met de buitenlucht kon 
plaats hebben. In een enkel geval had reeds de star- 
vormige kristallizering van boven op het vocht plaats 
bij de beweging van den metaaldraad, zonder dat deze 
nog het vocht aanraakte; in een ander geval geschied 
de dit bij gelegenheid van de aanraking van het vocht 
door dezen draad, en in een derde geval had de kris- 
tallizering niet plaats, ofschoon men er ook zelfs eenige 
lucht liet indringen, doch werd eerst na verloop van 
5 à 4 minuten de draad eensklaps geheel met kristallen 
omgeven, die zich weldra ook aan de zijden van het 
glas ontdekten en als van weerzijden ineensmolten, 


VL Uitzetting der oplossing onder de kris=- 


tallizering. h 


Om de meerdere of mindere uitzetting of inkrim- 
ping, die er bj deze kristallizering mogt plaats heb- 
ben, na'te gaan, hebben wij in de eerste plaats eene 

flesch 


( Bob ) 


flesch genomen, voorzien met eene buis van 2 à 5 pal- 
men, die weder gevuld werd met de gewone zoutop- 
lossing, zoodat het vocht tevens £ van deze buis vul- 
de; terwijl zij daarop weder behoorlijk gesloten en ter 
rust werd henengesteld, en deze dus ook niet dan na een 
paar dagen ter kristallizering overging. Wanneer nu 
echter de buis van boven geopend werd, had de ge- 
wone spoedige kristallizering of stolling weder plaats, 
waarbij nu echter eene aanmerkelijke uitzetting van het 
vocht en wel tot #; à + van het geheel werd waarge- 
nomen, blijkens de merkbare verhooging van het 
vocht, die in de gemelde buis tot eenige duimen plaats 
had en ook aldus bleef stand houden. — Deze uit- 
zetting had ook plaats, wanneer men eene zoodanige 
flesch met zoutoplossing vulde, en dan eerst aan ge- 
noegzame verkoeling blootstelde, waardoor het vocht 
in de buis nu eerst eenige duimen nederdaalde, en de 
flesch nu gesloten hebbende, werd de uitzetting bij 
de opening en kristallizering weder merkbaar, en was 
deze grooter, dan op het punt van ingieting van de 
eerst verwarmde oplossing in de flesch en buis plaats 
had. — Deze zelfde uitzetting had ook plaats, wanneer 
de buis ongesloten en dus de zoutoplossing aan gewone 
langzame kristallizering met groote kristallen werd 
blootgesteld; zoodat ook;de uitzetting door de vorige 
schielijke kristallizering veroorzaakt, niet alleen plaats 
had van de later te vermeldene, tevens ontwikkelde 
en het vocht uitzettende warmte, daar ook de uitzetting 
na volkomene verkoeling grootendeels bleef stand hou- 
den. Bij de verwarming’ nogtans van deze flesch met 
uitgezet vocht door spoedige kristallizering kromp nu 
het vocht tot het oude standpunt reeds terug, vóór dat 
nog eenige kristallen van eenig aanbelang weder opge- 

lost 


( vaa6 j 


lost of gesmolten waren. — Bij eene dergelijke proef, 
waarbij ik in eene flesch, gevuld met de gewone zwa= 
velzure sodaoplossing, eene buis van ongeveer 8 ned. 
strepen middellijns en 15 duim lengte bijna tot op den 
bodem deed nederdalen, en daarmede naauwkeurig 
voort na de ingieting van het vocht verbond, werd de 
buis, die tot op de hoogte van het vocht met de oplos= 
sing gevuld was, geheel ledig door de verkoeling der 
zoutoplossing; doch na de kristallizering, die nu eens 
van. zelve we had zonder de opening der buis, werd 
de buis weder tot meer dan de hoogte van het elis of 
de flesch aangevuld; terwijk ook bij eene herhaalde 
proef, alwaar de spoedige kristallizering door de ope- 
ning der buis plaats had, deze opklimming in de buis 
tot eene aanmerkelijke hoogte van-10 duimen boven de 
hoogte van hiet vocht in de flesch plaats had ; hetgene 
veroorzaakt werd „doordien bij deze kristallizering waar- 
schijnlijk door de eensklaps ontwikkelde warmte een 
groot gedeelte. vocht als uit de kristallen uitgedreven 
werd, waardoor dan ook het geheel met eene reeks van 
groote scheuren,en spleten voorzien werd, die-na eenig 
verloop. van tijd weder gedeeltelijk gevuld werden, 
ofschoon: het vocht na den geheelen afloop niet weder 
de» vorige digtheid. verkreeg. — Daar deze proeven 
echter meer het verschijnsel van de uitzetting:bij de 
kristallizering„ dan wel de eigenlijke oorzaak der kris= 
tallizering aantoonden, heb ik dezelve niet verder ver- 
volgd en slechts daardoor willen aanwijzen „ hoe ook 
deze spoedige kristallizering ons im staat stelt „om de= 
ze uitzetting. bij der kristallizering- der” zouten. dae 
te kunnen aanwijzen: en: te bepalen. 


VI. 


( 207 ) 
VL Werking van het Luchtledige bij het 


openen, der met de zoutoplossing gevul- 
de flesschen. 


Om eenigermate de werking van het luchtledige bij 
deze kristallizering waar te nemen ‚ vulde ik eene 
flesch met de gewone zoutoplossing en sloot dezelve 
met eene blaas, wanneer zij na verloop van een paar 
dagen onder de klok van eene luchtpomp geplaatst 
werd, welke klok tevens voorzien was met een” aange- 
scherpten beweegbaren priem, die naar beneden kon 
gebragt worden, om, des verkiezende, de blaas te door- 
boren. De blaas, die door de imkrimping der lucht 
vroeger was nedergedrukt, zette zich nu bij het wegne- 
men van een gedeelte der lucht aanmerkelijk naar bo- 
ven uit; en kon dus de lucht niet geheel worden weg- 
genomen, indien men het springen van de blaas wilde 
voorkomen; en alsnu werd in dezen verdunden toe- 
stand der lucht de genoemde blaas doorstoken „ waar- 
door dus, in. plaats van eene gewoonlijke indringing der 
lucht in het vocht, eene uitdrijving derzelve moest plaats 
hebben, en zagen wij desniettemin meestal eene oo- 
genblikkelijke kristallizering op de oppervlakte van het 
vocht ontstaan, die echter niet zoo snel als gewoonlijk 
naar beneden scheen te dalen. — Wanneer nu intus- 
scher de proef zoodanig veranderd werd., dat eene ge- 
wone met zoutoplossing gevulde flesch , door tusschen- 
komst van eene gebogene en met eene kraan voorziene 
koperen buis met de klok van de luchtpomp in gemeen 
schap werd. gebragt, dan zag men, na het meer volle- 
dig wegnemen. van de lucht onder de kok, bij de ope- 
ning der kraan en gemeenschap van de flesch. met het 
luchtledige. eene uittreding van eenige luchtbellen uit 

de 


( 208 j) 


‚de oppervlakte der oplossing, en tevens eene daarop 
volgende ofschoon meestal tragere kristallizering. 

Door deze proefnemingen zoude men dus allezins 
twijfelen, of de indringing van de dampkringslucht wel 
onmiddellijk noodzakelijk of bevorderlijk aan de kris- 
tallizering zijn zoude, daar hier geheel het tegenover- 
gestelde of eene berooving van de laatste luchtdeelen 
plaats heeft, ten zij men vooronderstellen wil, dat nu 
de ontwikkelde lucht of tot damp gebragte deelen weder 
eene omgekeerde rede van dit verschijnsel uitmaken. 


VIII. Ontwikkeling van Warmte onder de 
spoedige kristallizering dezer oplos- 
sing. Geene teekens van Licht of Elec- 
triciteit hierbij opgemerkt. 


Wij bepaalden nu onze aandacht op nog eenige an- 
dere verschijnsels, die er bij de spoedige kristallizering 
van dit zout plaats konden hebben, en wel of er onder 
dezelve ook warmte, licht of electriciteit zoude ontwik- 
keld worden; en ofschoon wij de eerste daarbij over 
vloedig hebben waargenomen, zijn de laatsten door 
ons niet bespeurd geworden. Eene flesch met boven- 
genoemde zoutoplossing, die na een paar dagen geslo— 
ten geene kristallen had afgegeven , werd nu geopend 
en een thermometer in het vocht gedompeld, en be- 
halve de warmte, die daardoor merkbaar werd, zagen 
wij dit werktuig weldra zeer schoon omgeven met 
uitnemende bundéls kristallen, die de geheele flesch 
aanvulden, den thermometer beknelden en daar- 
in als vasthielden. Het vertrek en deze flesch had- 
den eene temperatuur van 10°, en bij eene geheel 
gevulde flesch steeg de thermometer bij de indompe- 

ling 


( 209 ) 


ling in de opene flesch spoedig na eenige seconden op 
22°, terwijl deze na 20 minuten nog op 20°, na 40 
op 19°, na 1 uur op 17°, na 15 op 15°, na 2 op 
15° en na ongeveer 3 uren de gewone warinte van het 
vertrek wederkreeg. Deze verschijnselen hadden on- 
geveer op dezelfde wijze plaats met eene tot ; gevulde 
flesch, alleen was daar de afkoeling ook om de gerin- 
gere hoeveelheid van zout spoediger, dan bij de vorige 
proef. — Wanneer wij nu verder opmerken, dat tot 
deze proef slechts 4 gewone medicinale oncen of 125 
ned. wigtjes genomen zijn, begrijpt men de aanmerke- 
lijke som van hitte, die er bij deze kristallizering ge- 
boren en als bij voortduring ontwikkeld wordt; daar 
eene gewone hoeveelheid van dit vocht tot op dien 
hittegraad verwarmd. veel spoediger tot den gewonen 
warmtegraad van het vertrek zoude afdalen, dan hier 
waargenomen is, — Genoeg is het aan te merken, dat 
ook deze manier van spoedige kristalwordingonsin staat 
zal stellen, om zoowel de hoeveelheid van warmte bij 
de zwavelzure soda , alsandere zouten , onder derzelver 
_ kristallizering te bepalen, en het ook mogelijk verklaar 
baar zal kunnen maken, hoe dat de groote hoeveelheid 
van warmte, die er benoodigd is ter smelting van het 
ĳĳs, en door dat ijs als water gebonden wordt, weder bij 
de kristallizering niet zoo zeer door eensklapsche ont- 
wikkeling, dan wel meer door voortdurende uitstoo- 
ting zal worden terug gegeven en in evenwigt gebragt. 
Ik begreep dan nu ook, dat dit middel hoogst ge- 
schikt zoude zijn, om het verschijnsel van Licht, door 
velen onder de kristallizering waargenomen, op die 
wijze te ontdekken, en kenbaarte maken. Tot herhaalde 
reizen heb ik echter in een volkomen duister vertrek, 
de zoodanig met ongekristallizeerde loog gevulde fles- 
BIJDRAGEN, D. IV. sr. 1. P schen 


( «210 ) 


schen door opening tot kristallizering gebragt ; doch, 
ofschoon ik genoegzaam door de ontwikkeling der warm- 
te de zekere overtuiging van de kristallizering van de 
vloeistof had, hetgene ook nader bij aangebragt licht 
bleek, zoo heb ik echter, hoe begeerig ik daarna 
haakte, geene sporen van licht op dat oogenblik kun- 
nen ontdekken, hetzij ik het vocht stil liet staan, of 
tevens onder de kristallizering schudde, of met een of 
ander voorwerp bewoog. — Deze lichtsontwikkeling 
bij de kristallizering zal dan niet in alle tijden of onder 
alle omstandigheden plaats hebben; of mogelijk ook 
slechts bij sommige en niet alle zouten worden waarge- 
nomen, waartoe welligt verschillende zouten, op deze 
of eene andere wijze behandeld, eenige opheldering 
zullen kunnen geven. 

Om nu eenige Elektrische uitwerkselen waar te ne- 
men, vulde ik eene woulfsche flesch met twee halzen 
geheel met de gewone zoutoplossing, terwijl ik den 
eenen hals voorzag met eenen gebogenen en ronden 
bol voorzienen koperdraad, die dus in het vocht ge- 
heel gedompeld was, en den anderen naauwkeurig met 
eene stop sloot. Over den genoemden knop van het ko- 
perdraad werd een fijne draad , met twee ligte vlier pit- 
balletjes voorzien, opgehangen, en alles aldus eerst ter 
rust op eene geïzoleerde glazen plaat heengezet. Daar 
het vocht nu zonder de opening der flesch niet veran- 
derde, kon men dus ook bij de vlierpitballetjes geene 
werking verwachten, en hingen dus dezelve onbe- 
wegelijk heen ; terwijl nu, bij het voorzigtig openen der 
flesch door het wegnemen der eenestop, de kristallize- 
ring volgens gewoonte moest plaats hebben, en deelek- 
trieke verschijnselen moesten zigtbaar worden, waar- 


van echter, ofschoon deze kristallizering zeer geregeld 
plaats 


hd 


(Casaer 


plaats had, en de koperdraad ook met kristallen om- 
geven werd, geene de minste sporen zich voordeden, en 
‚geene beweging der vlierpitballetjes of afstooting merk- 
baar werd. — Daar erechter onge twijfeld veel gevoeliger 
elektrometers bestaan, dan die ik hier had aangewend, 
zoo durf ik nog in geenen deele beslissen, dat er bij het 
verschijnsel van deze kristallizering geene elektriciteit 
ontwikkeld zoude worden; doch wel, dat het in alle 
gevallen in geringe hoeveelheid ‚ naar mate van de massa } 
te noemen is. Mogelijk zoude het ook voor deze proef 
gunstiger zijn, om de flesch met het vocht slechts tot 
5 te vullen, en dan tevens de buitenzijde tot die hoog- 
te met een geleidend ligchaam of bladtin: te bekleeden ; 
wanneer de ontwikkelde elektriciteit zich mogelijk, 
door tegenstelling met het binnenste der flesch, even 
als bijde Leidsche flesch, zoude ophoopen en meer ken 
baar maken. Genoeg is het hier herinnerd te hebben, 
dat men, door deze gemakkelijke wijze van spoedige 
kristallizering, ook mogelijk weder zal kunnen geraken 
tot aanwijzing van deze elektrieke stof ‚ welke waar- 
schijnlijk met de andere onweegbare grondstoffen zulk 
een werkzaam aandeel in de scheikundige werkingen. 
| nemen zal, Het zal ook van belang zijn, deze kristalli- 
zerende oplossing aan den Galvanischen multiplicator 
| bloot te stellen, om ook de werking van dien kant te 
kunnen beproeven en na te gaan. 


7 IK. De Elektrieke stroom, vonk en schok, 
alsmede de Galvanische stroom bevorde- 
ren de kristallizering der oplossing niet. 


_ Ofschoon dan nu wel op het punt van kristallizering 
geene ontwikkeling van Elektriciteit scheen. merkbaarte 
# P 2 wor- 


(“Zae ) 


worden, zoo kwamen wij toch daardoor op het denk- 
beeld, om te beproeven, wat de Elektrieke of ook de 
Gilsche stof op-deze kristaloplossingen zoude uit— 

oefenen, enof. deze de kristallizering van dezelve ook 
zoude bevorderen en daarstellen ; hetzij hier deze vloei- 
stoffen als schokkende en beweging in de deeltjes ver 
oorzakende middelen zouden worden aangenomen, of 
ook wel door eigene meer scheikundige krachtsontwik- 
keling dienstig zouden zijn. 

Te dien einde voorzagen wij eene gewone tweehal- 
zige-woulfsche flesch met twee schuins ge plaatste koper 
draden, van onderen met stompe einden, en van bo- 
ven met knoppen voorzien die zoodanig in de geheel 
met de zoutoplossing gevulde flesch behoorlijk geïzo— 
leerd en luchtdigt waren nedergelaten, dat de beide 
uiteinden elkander op eenen geringen afstand van 2 .à 
3 ned. strepen naderden. Nadat dan nude flesch we- 
der aan behoorlijke rust was overgelaten, werd zij na 
een paar dagen aan de werking van de elektrieke 
vonk ‘blootgesteld , -welke vonken, in meerderen of 

minderen sterken graad ERE, ‚ geene de minste 
verandering in het vocht veroorzaakten; totdat wij van 
de vonken tot kleine en verder tot zwaardere schokken 
overgingen, en zelfs met grootere tusschenruimten vande 
metaaldraden, zonder dater eenige merkbare verande 
ring of sporen van kristallizering ontdekt werden. — 


De geweldige schokking of stooting, die zoo bijzonder - 


merkbaar is bĳ dierlijke, met zenuwen voorziene en 
ook andere min geleidende ligchamen , schijnt hier ge- 
heel geene verandering in de stofdeeltjes van deze ge- 
mengde vloeibare en tot vastwording geneigde deeltjes 
te veroorzaken, en is zelfs volgens vorige proefneming 


de eenvoudige aanraking van een vast ligchaam hier 
ver- 


a Pr ner sn En na 4 


DE EN 


dE ND) 


vermogender, dan deze sterke elektrieke ontlading. 
Na de opening der flesch had nogtans de kristallizering 
weder als te voren in de flesch plaats, en had de’elek- 
triciteit ook te dien opzigte geene verandering te wege 
gebragt. 

„Om nu tevens te ontwaren, of de Galvanische vloei- 
stof hier ook nog eene meerdere werking zoude open- 
baren, namen wij-weder eene met zoutoplossing gevul- 
de en met twee koperen op eenigen afstand geplaatste 
geleidraden voorziene flesch, en stelden dezelve bij 
opklimming aan de galvanische werking van 20 paren 
platen zink en koperieder van 20 vierkante ned. duimen 
grootte bloot „ wanneer wij zelfs bij de aanwending van 
al deze paren, niettegenstaande er eene zeer sterke 
lachtsontwikkeling bij de eene pool van waterstoflucht 
plaast had, geene de minste verandering of kristalli- 
zering in het vocht opmerkten. Toen wij een half uur 
na deze bewerking, met dewelke wij ongeveer 5 minu- 
ten hadden aangehouden, de flesch zonder ze te openen 
schudden, ontstond er, wel is waar, eene schoone 
kristallizering naar het beloop der geleidraden , doch 
kan deze niet geheel aan de vroeger aangebragte galva- 
nische werking, maar meer aan andere bijkomende 
oorzaken worden toegeschreven. 


X. De Hr. eramam heeft soortgelijke 
proeven met deze zoutoplossing in het 
werk gesteld. Hoe hij de oplossing door 
verwarmd Kwik heeft afgesloten, het- 
geen ook door ons dienstig bevonden is. 


Ik had naauwelijks deze proeven verzameld en ter 
mededeeling in dit Tijdschrift gereed gemaakt, of ik 


zag 


( 214 j) 


zag in het 5de stuk van den xxx Band,Nov. 1828, bl.19g, 
van het zoobelangrijk Polytechn. Journal von Dr. 3. G. 
DINGLER, de waarnemingen van den Hr. TH. GRA-. 
HAM, over den invloed, welken de lucht uitoe- 
fent, om de zoutoplossingen voor kristallizering 
vatbaar te maken, uit het Philos. Mag. and An- 
nales of Phil. Sept. 1828, S. 215, waarin dan ook 
grootelijks hetzelfde onderwerp, door mij behandeld, 
door dezen Geleerde is opgenomen geworden. 

Na de opgave van de gewone bovengenoemde be- 
kende ervaring, dat eene flesch, met eene kokend heete 
verzadigde oplossing van sdb soda gevuld en 
behoorlijk gesloten, gewoonlijk eenige uren, ja dagen, 
ofschoon met eene zoodanige overmaat van. zout voor- 
zien, geene kristallen uitschiet, terwijl bij het openen 
der flesch alles, onder ontwikkeling van warmte, in ee- 
ne zwammige kristallijne stof zoude overgaan, geeft hij 
met een enkel woord de verschillende oorzaken op, 
waaraan men deze spoedige kristallizering toeschreef. 
Deze zoude of door den druk der dampkringslucht 
veroorzaakt worden, of door de vaste in die lucht zwe- 
vende deelen, of wel door de aanraking-van de gasvor- 
mige deeltjes der lucht zelve worden te voorschijn ge- 
bragt, maar waren al deze theoretische beschouwin- 
gen nog niet genoegzaam, om dit verschijnsel op eene 
voldoende wijze te kunnen verklaren. — Hij geeft 
dan nu op, hoe dat hij daartoe gekomen is, om ver- 
warmde oplossingen van dit zout op kwik in den lucht 
toestel te kunnen omkeeren en meestal ongekristalli- 
zeerd te behouden, waardoor dus het nader onderzoek 
van deze oplossingen aanmerkelijk bevorderd werd. Wij 
hadden ook, door dit denkbeeld aangespoord, reeds 
vroeger eene zoodanige omkeering of sluiting door kwik 


Den 


( n5) 


getvacht te bewerkstelligen, zoo als uit $ 1v boven 
breeder is op te maken, doch zagen tevens, dat deze 
sluiting de kristallizering dezer loog niet verhinderde ; 
“maar vinden nu door GRAHAM deze moeijelijkheid 
verbeterd, doordien hij gezien heeft, dat men hiertoe 
het kwik in den toestel eerst tot 42 à ‘50° moet verhit- 
ten; want anders koelt dat gedeelte der oplossing, wel 
ke met het kwik in aanraking is, te spoedig af, zoodat 
dit in het onderste gedeelte van de flesch reeds eene 
kristallizering veroorzaakt, voor en al eer het bovenste 
gedeelte tot de warmtemaat van de dampkringslucht 
behoorlijk is afgedaald, wanneer dan deze kristallize- 
ring zich langzaam en regelmatig aan de hoogere dee- 
len mededeelt. Ook was het noodig, dat het onder- 
ste en uitwendige gedeelte van de flesschen van alle 
aanhangende deelen der oplossing gezuiverd was, de- 
wijl dikwijls zoutachtige deelen door eene opvolgende 
kristallizering, onder aanraking vande dampkringslucht 
veroorzaakt, langs den rand der flesschen de oplossing 
van de flesch tot kristallen bragten. Indien men echter 
de genoemde voorzorg in acht nam, zouden de op- 
lossingen boven kwik, even alsof zij op de gewone wijze 
gesloten waren, eenen langen tijd ongekristallizeerd 
blijven kunnen. — Bovendien klom bij de verkoeling 
van de oplossing, door de inkrimping van het vocht, 
eenig kwik in de flesch op, zoodat men nu ook eenige 
lucht in dezelve kon inlaten, zonder dat er iets van de 
oplossing werd uitgedreven, en als oorzáak van de 
daarop volgende kristallizering zoude kunnen be- 
schouwd worden. 

Ik bevond dan nu ook deze waarnemingen van den 
Hr. GRAHAM allezins bevestigd, en kon nu bij ver- 


‘warming van het kwik, dat ik dan in gewoone theekop- 
jes 


(. 246: ) 


jes. overbragt, in dewelke ik de flesschen met de war- 
me oplossing omgekeerd plaatste, om ze op die wijze 
ieder afzonderlijk aan nadere behandeling te kunnen 
onderwerpen, de flesschen in de meeste gevallen on- 
gekristallizeerd behouden. 


XI. Anlating van Lucht in de door kwik af- 
geslotene oplossing. Werking van een 
glasbolletje, en theorie van de kristalli- 
zering door lucht. 


De proefnemingen nu, die de Hr. GRAHAM met 
deze verkoelde len in het werk stelde, en die ik 
nu ook nog herhaalde, waren de alert Hij zag in 
de eerste plaats, dat ren oplossingen, na hetinla- 
ten van eene gewone luchtbel, dan eens geheel niet 
kristallizeerden, of eerst na eenigen tijd, hetgene hj 
weldra bemerkte, dat eenigermate af hing van de ma- 
nier van de behandeling van de zoutoplossing, en wel 
zoo, dat eene oplossing, daargesteld bij eene warmte 
van 65 tot 76°, ofschoon deze: bij dien warmtegraad 
meer zout opnam, niet zoo spoedig door de lucht tot 
kristallen gebragt werd, dan wanneer zij bij koking ge 
durende eenige minuten was bewerkstelligd geworden, 
door welke koking, namelijk, alle lucht uit het vocht 
werd uitgedreven, en het vocht nu, bij de aanraking 
met nieuwe lucht, deze weder zoo veel te gretiger tot 
zich nam en de kristallizering onderging. De kristal 
lizering begon dan in het bovenste gedeelte van het 
glas, en liep in weinige seconden de geheele oplossing 
door. Hierbij was het opmerkelijk, dat eene ligte glas- 
kogel in deze oplossing opsteeg, zonder dat dezelve 
eenige troebelheid veroorzaakte. 

Daar 


(517) 


Daar wij onze proeven alle bewerkstelligden met ee 
ne door koking verkregene zwavelzure sodaoplossing, 
zoo hebben wij dit verschil niet zoo zeer opgemerkt, 
maar gezien, dat eene behoorlijk op kwik omgekeerde 
flesch met verzadigde zwavelzure „sodaoplossing, door 
inlating van gewone luchtbellen, in drie gevallen ter- 
stond kristallizering, en in twee ballen geene veran- 
dering in het eerste oogenblik ondervond; terwijl 
meestal, indien ik geheel gevulde, geslotene en ver- 
koelde flesschen met deze oplossing in koud kwik 
opende, deze door het oprijzen van eenige luchtbellen, 
die zich mogelijk tusschen den hals en de stop van de 
flesch bevonden, in kristallizering geraakten, of ook 
deze door de aanraking van het koude kwik aan het 
vocht bewerkstelligd werd, zoodat men deze proef 
door indompeling in warm kwik zal moeten herha- 
len. 

Een stukje barnsteen of een glasbolletjegaf in de mees- 
te gevallen geene kristallizering; doch in eene enkele 
proef scheen toch de beweging van dat ligchaam daar 
op invloed te hebben en, of door deze bijzondere, of 
door de algemeene tama van. het vat, de gewone 
stolling der oplossing te veroorzaken. 

De oorzaak dan van de kristallizering dezer oplossingen 
door aanraking vandeluchtgelooftnudeHr. GRAHAM, 
dat niet aan Natuurkundige, maar aan scheikundige oor- 
zaken zal moeten toe te schrijven zijn, en wel zoo, dat 
het water, meestal met lucht verbonden, daardoor 
in vermogen verliest, om andere ligchamen op te los- 
sen, zoodat ook bij de oplossing der zouten in water 
een aanmerkelijk gedeelte van deze lucht wordt uitge- 
scheiden. Indien men nu eene luchtbel in genoemde 
zoutoplossing doet opstijgen, vooral zoo deze door ko- 


\ king 


(48 


king: van al hare lucht is beroofd geworden , dan zal 
een gedeelte lucht rondom de bel door de oplossing 
worden opgeslorpt, en zal op die plaats het vochteen ge- 
deelte van zijn oplossingsvermogen verliezen , en daar- 
door de eerste aanleiding tot verdere afscheiding van 
de overmaat van het opgeloste zout geven. Deze theo- 
rie zoude nu nog door de volgende te vermelden proef 
nemingen bevestigd worden en daaruit blijken, dat 
de invloed van de luchtsoorten op de kristallizering 
dezer oplossing in verband staat met derzelver meer- 
der of minder vermogen, om door water of zoutoplos- 
singen te worden opgenomen. 


XII. Bevestiging van deze theorie, door de 
inlating van de oplosbare Kolenzure en 
„Ammoniak-luchten. 


Men liet namelijk in eene oplossing van zwavelzure 
soda boven kwik, die door eene gewone luchtbel niet 
veranderd geworden was, eene bel van kolenzure lucht 
gaan, en oogenblikkelijk begon de kristallizering van 
rondom de blaas door de geheele massa heen; terwijl 
eene oplossing van hetzelfde zout, welke eenigzins 
meer verdund was, en noch door dampkringslucht of 
kolenzure lucht veranderd was geworden , nu door ee- 
ne kleine bel van in water nog oplosbaardere ammoniak 
lucht terstond tot kristallizering gebragt werd. Daar 
nu de dampkringslucht in geringe mate van de zoutop- 
lossing wordt opgenomen, kolenzure lucht, volgens 
SAUSSURE, tot ruim eenen halven omtrek en de am 
moniak-lucht en zwaveligzure lucht tot grootere hoe- 
veelheid, zoo blijkt daaruit gemakkelijk, waarom deze 
luchtsoorten in dit geval bij opvolging werkzaam zijn, 

wan 


(aag ) 


wanneer de eersten geen vermogen ter-uitstooting der 
kristallen meer aantoonen. | 

Ik moet dan ook bekennen, eenigermate dezelfde uit- 
werksels van deze luchten bĳ mijne zoutoplossingen 
waargenomen te hebben, dat, namelijk, wanneer een 
paar bellen van gewone dampkringslucht geene veran- 
dering in de oplossing veroorzaakten, kolenzure lucht 
dan daartoe vermogend was, en bij slappere oplossingen 
van 2d. zout in 3 d, water kon ookde proef op die wijze bij 
opvolging met dampkrings-, kolenzure- en ammoniak- 
lucht genomen worden. Wij bemerkten dan ook in die 
gevallen bij deze door water zoo oplosbare luchtsoor- 
ten, dat derzelver bellen, en voornamelijk van de am- 
moniak-lucht, niet tot boven op de oppervlakte vande 
_ oplossing konden henenstijgen, maar in hare opklim- 
ming reeds door de haar omringende kristallen als 
verhinderd werden, zoodat de loop van de luchtbel 
eene gemeenschappelijke as van ontelbare kristalachti- 
ge draden vormde, met dewelke zij opsteeg, of door 
dewelke zij omgeven en opgehouden werd. 


XIII. Mindere werking van de waterstoflucht 
bĳ de kristallizering. Proeven, die met 
voornoemde theorie in tegenspraak zijn. 
Werking der vloeistoffen op de zoutop- 


lossing. 


Uitnemend schijnt nu nog deze theorie bevestigd te 
worden door het geringe vermogen, hetgene de in wa- 
ter als het minst oplosbare Waterstoflucht bij dezen 
aantoont, daar ook, GRA H A M waarnam en ik ook door 
mijne proeven bevestigd zag, dat deze lucht in een bo- 
ven kwik geplaatste zoutoplossing bijna geen of wel het 

ge- 


( 220 ) 


geringste vermogen ten opzigte van de uitstooting der 
kristallen op dezelve uitoefende, wanneer andere en 
vooral oplosbare luchten, daarna ingebragt, veelal de 
kristallizering bewerkstelligden. Zelfs werd nu ook 
daardoor mijne vorige, in $ 1x vermelde waarneming, 
ten opzigte van de werkeloosheid van de door den gal- 
vanischen stroom uit deze oplossing ontwikkelde wa- 
terstoflucht, opgehelderd en bevestigd, daar deze, be- 


halve den hier tevens aangewenden galvanischen 


stroom, ook nog niet als tweede werkkracht eenige kris- 
tallizering veroorzaakt had. 


Ik zoude dan ook nog meer de theorie van GRA- 


HA M als grondig beschouwd hebben , ware het niet, dat 
eene later genomene proef weder tegen deze verschil 
lende werking van ongelijk in water oplosbare lucht 
soorten lijnregt inliep en met deze theorie minder was 
overeen te brengen. Ik had, namelijk, eenige fles- 
schen met gewone warme zwavelzure sodaoplossing tot 
3 gevuld, en deze flesschen gesloten met half door- 
boorde kurken, die van onderen bij sommigen een 
stuk krijt, en bij anderen eene streep zink of ijzer be- 
vatteden ; terwijl ik in de flesschen , bij de ingieting van 
de loog, eenige druppelen zwavelzuur gedaan had. De 
sluiting met voornoemde kurken werd nu met alle 
voorzigtigheid bewerkstelligd, en wel zoo, dat de in de 
flesschen uitstekende stukken krijt of metaal het vocht 
niet aanraakten , om niet vóór de volkomene verkoeling 
en ‘vatbaarheid. van het vocht voor de kristallizering de 
inwerking van de te ontwikkelen luchten op deze op- 
lossingen te doen plaats hebben; daar er nu ook verder, 
tot meer zekere sluiting, blazen over alles heengebon- 
den en de flesschen aldus ter rust heengeplaatst 
werden. — Den volgenden dag echter, wanneer een 

5e 


( 221 } 


gewoon gevuld open fleschje de vatbaarheid voor kristal- 
lizering had aangetoond, keerden wij de anderegenoemde 
en toebereide flesschen om, waarbij natuurlijk bijde 
met krijt voorziene flesch eene zeer sterke ontwikkeling 
van kolenzure lucht, en bij die met zink eene eenigzins 
mindere van cento che plaats greep, daar-die bij 
het zer van dezelfde luchtsoort meer langzaam en als 
met. oprijzing van enkele bellen werd waargenomen. 
Er scheen nu geen’ twijfel aan te zijn, of de met krijt 
toebereide en kolenzure lucht ontwikkelende. flesch 
zoude eene dadelijke kristallizering van het vocht ver- 
oorzaakt hebben, en om de sterkere werking van het 
mengsel en de daaruit volgende meerdere luchtsont- 
wikkeling, en om den aard der in water zoo oplosbare 
luchtsoort zelve. Doch niets had-hier „ zelfs bij herha- 
ling der proef, van die natuur plaats: het vocht be- 
hield zijne gewone. vloeibaarheid en geen spoor van 
kristallizering had, zelfs na een tijdverloop van meer 
dan een half uur, ian, en volgde deze niet dan na 
een uur of zes in gewone meer vaste kristallen , zoo als 
bij de kristallizering in opene vaten plaats heeft. — De 
flesch met zink voorzien, en dus door tusschenkomst 
van het zwavalzuur een’ stroom van waterstoflucht 
ontwikkelende, gafreeds na 5 minuut aande oppervlakte 
en spoedig verder door het geheele vocht eene uitne- 
mende stollende kristallizering, die door de tusschen- 
schuiving vande heldere lucht paarlen eene schoone ver 
tooning opleverde; terwijl nu de langzame ontwikkeling 
door middel van het ijzer weder een ander verschijnsel 
opleverde. Wij ontdekten, namelijk, dat het nu on- 
derste omgekeerde gedeelte van de flesch in den omtrek 
van het ijzer met zeer lange, draadvormige, heldere, 
waterachtige, dunne kristallen bezet was, die in eenen. 


half 


( 223 ) 


half -verwarden, opgehoopten toestand zich als op el- 
kander stapelden en een netvormig voorkomen aanbo- 
den; terwijl ook de ijzeren staaf jes daarmede als om- 
kleed waren. Bij naauwkeuriger beschouwing bleek het, 
dat deze soort van kristallizering aldus gevormd werd, 
dat er op de, oppervlakte of in het bovenste gedeel- 
te van het vocht deze draden ontstonden, die lang- 
zaam na de vorming naar beneden vielen, zich aldaar 
in kruisende rigting opeenhoopten, en de genoemde 
kristallizering daarstelden, — Hieruit zien wij dan nu; 
dat eene ontwikkeling van eene groote mate van kolenzu- 
re, in water zoo oplosbare luchtde kristallizeringindeze 
proef niet daarstelde of bevorderde; terwijl de ontwik= 
kelde onoplosbare waterstoflucht, die in de vorige ge- 
vallen onwerkzaam was, hier het tegenovergestelde te 
wege bragt. De opsluiting der lucht kan hier niet zoo 
zeer als oorzaak beschouwd worden; terwijl wij in 
eene met krijt behandelde flesch, onder de ontwikke- 
ling der kolenzure lucht, door eene kleine opening in 
de kurk gelegenheid gaven, dat zich evenredig eenig 
vocht weder ontlastte, en dus de gewone drukking op 
het vocht kon plaats hebben. Dat ook bovendien deze 
groote hoeveelheid kolenzure lucht, of de gevormde 
zwavelzure kalk hier een beletsel voor de kristallizering 
zoude zijn, is ook minder waarschijnlijk; want de kris 
tallizering zoude dan toch eerst van de eerste kolenzu= 
re deelen hebben moeten ontstaan, daar toch ook de 
zwavelzure kalk meer als lijdelijk kan beschouwd wor- 
den, of door de beweging zijner vaste deelen eerder 
de kristallizering bevorderen, dan wel belemmeren 

zoude. 
„Onder de in water oplosbare vloeistoffen werkte ook 
geene krachtvoller, dan de wijngeest of alcohol , welke, 
Z00 


( 25 1) 


zoo als bekend is, reeds op de gewone wijze de zwa= 
velzure soda uit hare oplossing doet nedervallen ; terwijl 
hij vermeent, dat de oplosbare gassoorten bijna gelijk- 
soortig zouden werken. Ofschoon dan nu wel bij eene 
zwakkere loog eenige wijngeest eene bespoediging der 
kristallizering als veroorzaakt, zoo werkt dan dit vocht 
bijzonder vermogend, wanneer het bj de genoemde 
oplossing boven kwik in geringe hoeveelheid. wordt toe- 
gevoegd; wanneer deze lichtere vloeistof ‚in de zwaar- 
dere oplossing opstijgende, ‘hier en daar of meer be- 
paaldelijk in derzelver loop de kristallizering doet be- 
ginnen, die zich nu snel tot het overige vocht uitstrekt. 

De Hr. GRAHAM merkt nog op, dat hij, terwijl deze 
zijne waarnemingen waren afgedrukt, in de verhande- 
ling van den Hr. GAY-LUssAC, over de kristallize- 
ring in de Annales de Chimie, tom. 87 geheel dezelf- 
de theorie als vermoedelijk vond opgegeven, welke in 
geene scheikundige leerboeken vermeld was. Daar 
nogtans voornoemde Geleerde deze theorie niet door 
proeven bevestigd had, en zelfs eene proef als dezelve 
ongunstig zoude hebben aangevoerd, zoo houdt de Hr. 
GRAHAM zijne proefondervindelijke bevestiging van 
deze theorie als nieuw en noodzakelijk. 


XIV. Nader overzigt over het geheel. Of= 
schoon voor de theorie van den Hr. 
GRAHAM veel te pleiten schijnt, zal 
zy nog niet boven alle bedenking te hou- 
den zijn. f 


Ofschoon dan nu de Hr. GRAHAM uit zijne proe- 
ven allezins besluit, dat de lucht de kristallizering der 
verzadigde zoutoplossingen daardoor bewerkstelligt, 


dat 


(224 j) 


dat. zij in het water wordt opgelost, en aldus de 
zwakke kracht, waarmede dit overvloedige zout in op- 
gelosten staat gehouden wordt ‚den eersten stoot geeft, 
zoo schijnen de door mij opgegevene proefnemingen 
in den eersten opslag deze theorie niet allezins te be- 
gunstigen, maar zullen wij zien, of dezelve bij nadere 
overweging daarmede niet grootelijks in overeenkomst 
kunnen worden gebragt. 

Zoo heeft eene laag olie niet genoegzaamin dit bpvid de 
lucht afscheiden en diie! werking verhinderen kun- 
nen „of zal ook een weinig zoutvocht aan de randen! der 
flesschen de vervolgende kristallizering hebben kunnen 
bewerkt. — Dat de oplossing zelve geene afsluiting‘kan 
daarstellen, blijkt, omdat daardoor de aanraking van de 
lucht met het geheel in de flesch genoegzaam vervolgd 
wordt. — De reden, waarom bij de indompeling;van 
de monden der flesschen in kwik de kristallizering bij 
ons niet is verhinderd geworden, is opgehelderd door 
de te spoedige verkoeling van de onderste deelen der 
oplossing door dit koude metaal, en kan volgens GRA- 
HAM door voorafgaande verwarming worden voorge- 
komen. Dat bij de opening der met omgebogene bui- 
zen voorziene flesschen in kwik, zonder aanraking;van 
kwik of gemeenschap met de lucht, kristallizering ont- 
stond, zal veroorzaakt zijn, nadien door-detevens plaats 
hebbende inkrimping of verdikking der lucht hare vat- 
baarheid veranderd wordt, om door de oplossing te wor- 
den opgenomen. — Moeijelijker valt het te verklaren, 
hoe dat bj de doorboring van eene kurk met eene 
naald, zonder zigtbare indringing derlucht, de kristal 
lizering werd bewerkstelligd, en zoude daarvoor plei- 
ten, dat eene werktuigelijke aanraking der loog, of ver- 
andering van temperatuur, of andere geringe omstan 


dig- 


( 225 } 


digheden ook deze verandering zouden kunnen te wege 
brengen. - Verder schijnt het ook met degemelde theorie 
niet overeen te brengen zijn, hoedat eene met zoodanige 
overmaat van zout voorziene geslotene oplossingbij de 
opening onder het luchtledige of in verdunde lucht, 
waar geene opslurping van lucht kan plaats hebben; 
tot kristallizering kan overgaan; ten zij men hier-moge 
stellen, dat, uit hoofde hier geen volledig ijdel is of kan 
worden bewerkstelligd , er nog genoegzame lucht voor= 
handen is, die door hare opslurping het verschijnsel 
zoude kunnen veroorzaken, of zal ook nu liever de oor- 
zaak der thans plaats hebbende kristallizering kunnen 
gezocht worden in de omgekeerde werking der lucht, 
die nu, hoe gering ook in het vocht voorhanden, nog- 
tans bij het verbroken evenwigt als uit de oplossing 
schijnt uit te dringen, of zal wel eenig vocht, tot damp 
gebragt, door deszelfs beweging den eersten stoot aan 
de kristallizering hebben gegeven, en het verschijnsel 
daaruit moeten worden verklaarbaar gemaakt. — De 
ontwikkeliug van de waargenomene aanzienlijke warmte 
bĳ de uitstooting der kristallen. zoude: zelfs een! hin- 
derpaal kunnen schijnen voor de kristallizering zelve, 
maar is niet zoo groot, dat zij de eenmaal uitgestootene 
kristallen weder kan doen oplosbaar maken, daar zij 
ook naar onze proeven meer langdurig, dan wel eens- 
klaps werkzaam schijnt. — Dat de elektrieke vloeistof 
niet merkbaar werd op het oogenblik van kristallize- 
ring, kan worden toegeschreven aan den hiertoe gebe- 
zigden minder gunstigen toestel, en zal dit wel een nader 
onderzoek waardig zijn; en dat de elektrieke of galva- 
nische stroom of schok de kristallizering niet bevor- 
derde, schijnt te bewijzen, dat de oplossing door haar 
geleidend vermogen geene mechanische schokking van 

BIJDRAGEN, D. IV, sr. 1. Q be- 


(14426 …) 


belang. ondergaat, of dat zoodanige schokking, gelijk 
ook de schudding dezer, loogen bewijst, op de kris- 
tallizering geen bijzonder vermogen uitoefent, zon- 
der gelijkelijke toenadering der lucht; terwijl nu ook 
scheen verklaard. te kunnen worden, waarom de over- 
vloedige, bij de galvanische werking ontwikkelde water 
stoflucht geene aanleiding tot kristallizering veroor- 
zaakte,„ omdat deze lucht, als bijna geheel onoplosbaar 
in waterachtige vochten, niet doorscheikundigeindrin- 
ging in het water de kristallizering kon bevorderen. 
Moeijelijk valt echterde verklaring, hoe dat, volgens on- 
ze laatste waarneming, de in de oplossing ontwikkelde 
kolenzure lucht uit krijt en eenig zuurinhet vocht voor- 
handen de kristallizering verhinderde, en de op die wij 
ze door zink of ijzer ontwikkelde waterstoflucht deze 
in.eene omgekeerde verhouding weder bevorderde. 
Men ziet dus uit heteen en ander, dat de vatbaar 
heid. van genoemde zoutoplossing, die ook bij vele an+ 
deren zal plaats hebben, om door afsluiting haar kris- 
tallizerings-vermogen. als op te schorten, ons eene bij 
uitstek: geschikte aanleiding geeft, om het verschijnsel 
der kristallizering nader te beproeven en toe te lich 
ten; en ofschoon het raadselachtige van het vermogen 
der lucht op dit natuur-scheikundig verschijnsel zeer 
schijnt te worden weggenomen door de vernuftige en 
schrandere voorstelling van- den Hr, GRAHAM, wij 
echter voor: alsnog meenen reden te hebben, dater 
hierbij omstandigheden en uitzonderingen plaats heb 
ben, die de toepassing van deze theorie in haren ge- 
heelen omvang tot nog toe niet onbepaald schijnen. toe, 
te laten, maar ons desniettemin allezins verpligten. tot 
derzelver nader onderzoek, ten einde de wetten. en 
gronden der kristallizering tot meer algemeene en vaste 
regels te brengen. oP- 


( dar } 


OPHELDERING OMTRENT DE VEILIGHEIDS 
BUIS BĲ DEN ARTSENIJMENGKUNDI= 
GEN STOOMTOESTEL'; 


door C:”MS VAN DIJK, te Utrecht. 


8 hd 


| aangenaam is het mij van tijd tot tijd te mo 
gen ‘vernemen, dat de openbaarmaking van mijn’ 
artsenijmengkundigen stoomtoestel niet zonder, ge- 
volg geweest is, maar reeds menigeen’ heeft uitgelokt, 

een! soortgelijk werktuig te laten vervaardigen „ gelijk 
ook nog op. dit oogenblik onder mijn opzigt een stoom- 
ketel. gereed. gemaakt wordt, voor mijnen geachten 
kunstbroeder 5. vrer, alhier. 

Met zeer veel gerioegen vernam ik ook uit deze Bij- 
dragen , dat de Heer G. 3; MULDER, Med. Dr. en Lec- 
tor te‚Rotterdam, bij de oprigting van het scheikundig 
laboratorium. ‘van de gendeskundige,school aldaar, da- 
delijk een’ stoomtoestel heeft doen vervaardigen , en dat 
hij iedereen’. uit ondervinding kan shpdedlesleng dat 
mên van. zoodanig een werktuig belangrijke-diensten 
erlangen kan: Het doet mij intusschenleed, datde Heer 
MULDER al dadelijk, toen hij het werktuig begon te ge- 
bruiken „ van de veiligheidsbuis ongemak: ondervond, 
en wel zoodanig, dat naar zijn oordeel deze buis te on 
regt,dien naam draagt. 

Daar ik het in dit- opzigt met de Heer M.. niet 
eens ben, en het zijn Ed. schijnt ontgaan te zijn; op 
welk eene. wijze ik mijnen ketel van water voorzië, zoo 
kwam, het mij, tot voorkoming, van misverstand , “niet 
ongepast, voor ‚ mijne bedenkingen en-ophelderingen 
aan het publiek mede te deelen. 

7 Q 2 __ Vol- 


( 228 ) 


Volgens den Heer M., zoude de veiligheidshuis, inde 
figuur bij mijn stuk te zien een tweederlei doel heb 
ben: 1°. om water in den ketel te kunnen laten, enz. 
Dit was het geval bij mijne eerste inrigting (zie Konst- en 
Letterbode no. 7 en 8, 1824), maar geenszins bij mijn 
verbeterd KESb trie (ziedeze Bijdragen 2d.1st.), 
alwaar het water, in de: reservoir B voorhanden en-ge- 
plaatst aan het einde van de rookbuis, wanneer zulks 
noodig is, door middel van de pijp % in den stoomketel 
gelaten wordt; gedurende dat dit plaats heeft, wordt 
het pijpje f geopend, ten einde de buitenlucht gele- 
genheid te geven, in den ketel te dringen , en daardoor 
voor te komen, dat het vocht in de verschillende va- 
ten of potten opgeslorpt worde. Hoe zorgvuldig een 
fornuis ook gemetseld zij, zoo ontsnapt nog altijd eeni- 
ge warmte door de rookbuis; om deze niet nutteloos te 
laten verloren gaan, heb ik dezelve onder de uit- 
dampschaal , over den oven ‘en onder en langs de ge- 
noemde reservoir geleid. In den tijd nu, dat het water in 
den ketel aan de kook gebragt en deszelfs damp tot ver= 
schillende einden gebruikt wordt, verkrijgt het water 
in de reservoir zoodanig eenen graad van warmte, dat 
het, in den ketel gelaten, slechts weinig tijds behoeft, 
om te koken, zoodat de bewerkingen alleen voor wei- 
nige bögenblikken worden afgebroken; Dit hij genoeg, 
om te doen zien, op welk eene wijze ik mijn’ ketel van 
water voorzie, en dat ik zulks niet, gelijk bij mijne eer= 
ste inrigting, door middel van de veiligheidsbuis doe. 

Het 2d° doel van de veiligheidsheidspijp zoude zijn; 
om „de spanning van den damp te groot wordende, het 
water eenen uittogt te geven en dus buiten gevaar te zijn. 
Dit was althans mijne meening. — Daar. het echter den 
Heer MULDER tot tweemalen toe gebeurde, dat hij de 

vel- 


( 229 } 


veiligheidspijp aan het voorgestelde zag beantwoorden 
en door het uitstorten van kokend water; het gevaar zag 
voorgekomen, dat eene te groote spanriing zoude ver= 
oorzaken, wanneer de stoom of het water geenen uit- 
weg had, zoo meende hij hieruit te moeten besluiten, 
dat men niet zonder gevaar was, en deze buis alzoo 
voor geene veiligheidsbuis konde gehouden worden. 

„Of deze gevolgtrekking geheel juistis, hieraan zoude 
ik le owifeleh, ten ware men het gevaar van de uitstroo- 
ming van kokend water, hetgene men dadelijk kan-doen 
ophouden door eene of andere kraan te openen, gelijk 
wilde stellen met het gevaar; waaraan men zoude bloot 
gesteld zijn, bijaldien de spanning te groot werd en. 
de ketel sprong, — eene zaak, die men niet zoude 
kunnen stuiten. Het was dit gevaar; dat ik wilde voor- 
komen en naardien de genoemde buis aan dit oogmerk 
volkomen beantwoordde, meende ik, dat zij den naam. 
van veiligheidsbuis zddrdand verdiende, 

Ik wil hiermede niet te kennen geven ‚ dat ik de uit- 
stroming van kokend water, zoodanig alsde Heer m ur- 
DER onverwagts ondervonden heeft, niet voor gevaar- 
lijk zoude houden; maar ik ben echter overtuigd, dat, 
aangezien genoemde buis ons voor vrij wat grooter ge= 
vaar behoedt, niemand haar den naam van veiligheids 
buis bbtwisekd zal. 

Het verwoudert den Heer M., aat mij dit ongemak 
nimmer overkwam, ten minste hij meende dit met 
grond te kunnen vooronderstellen, naardien ik daarvan 
niets had medegedeeld. Hierop moet ik aanmerken, dat 
mij deze uitstrooming mogelijk 4 of 5 malen is overgeko- 
men gedurende de zes jaren, dat ik met mijn’ toestel ge- 
werkt heb. Deze uitstrooming heeft nimmer iets be- 
edi veel min iemand eenig het minste letsel ge- 

daan , 


( 230 } 


daan, en, ofschoon,het eenmaal gebeurde op een oogen- 
blik, dat niemand in het laboratorium, aanwezig was, 
had- echter de uitstorting, blijkens de hoeveelheid, 
slechts kort geduurd, en scheen, zonder dat de ketel 
geheel ledig geloopen was, te hebben opgehouden, tot 
dat de spanning gelijk stond met de drukking vande 
kolom. waters in de veiligheidsbuis. De oorzaak van de- 
ze herhaalde ontlasting was gelegen in eene voor de vei- 
ligheidsbuis te hooge drukking in de extract kuipen, of 
wel, gelijk zulks een’ enkelen keer gebeurde, doordien 
een bediende, nog niet geheel vertrouwd met deze in- 
rigting, ‘niet gelet had op de kranen, die alle geslo— 
ten waren. Dat ik eindelijk van dit verschijnsel geen 
gewag gemaakt heb, komt daar vandaan, dat ik er, ge- 
lijk gezegd is, zeer weinig ongemak van had en vooral 
ook, omdat ik mij bij de oprigting niets anders voorge 
steld had te zullen zien gebeuren. — 

De Heer MULDER schrijft de herhaalde witktbrting 
van kokend water in zijnen toestel toe aan de inrigting 
van zijne stookplaats, waardoor de stoom eene groôtere 
veerkracht ontvangen zoude, Het zij mij vergund hier 
op-äan te merken, dat mijn fornuis in denzelfden smaak 
gebouwd is, en-de warmte niet eer in de rookbuis komt, 
vóór dat dezelve den bodem en de zijwanden van den 
ketel is rondgegaan. Meer waarschijnlijk komt het mij 
voor, dat, naardien de stoomketel van den Heer M. 
denzelfden inhoud en omtrek heeft als die van mij, en 
slechts dienen moet, om er kleine hoeveelheden-mede 
te verwerken , en daarenboven grootendeels tot verwar 
ming gebruikt wordt, hetgene meestal in dubbel ge- 
slotene vaten geschiedt, dat, zeg ik, de inhoud van den 
ketel te groot is, in betrekking:van hetgene daarmede 


verwerkt wordt; dat er in gen gegeven’ tijd meer stoom . 


ont- 


( 25 j 


ontwikkeld wordt; dan men gebruikt sof— en dit is wel- 
ligt geene minder gegronde reden — staat de hoogte 
van de veiligheidsbuis in geene verhouding met de 
spanning, die de damp verkrijgt, wanneer deze alleen, 
in dubbele vaten gebragt, geen’ uitweg in een of ander 
vat vindt, gelijk zulks bij mij het geval is, alwaar, door 
het meer of minder toedraajen van de kraan in de hori=- 
zontale pijp, het water in de veiligheidsbuis zoo hoog 
gebragt kan worden als men begeert, zonder nogtans 
den stoom allen uittogt te beletten , die bestendig in den 
bak K(*) uitstroomt. Men zoude de drukking kunnen 
vermeerderen en bijgevolg de uitstorting van water 
kunnen verminderen, wanneer men de veiligheidspijp 
verlengde; en men zoude de drukking nog zeer veel 
kunnen verhoogen en de uitstrooming van kokend water 
geheel kunnen beletten , wanneer men zich van eene vei- 
ligheidsklep bediende. De voornaamste redenen, waarom 
ik de veiligheidsbuis boven de laatste verkoos, waren 
deze: 1°. dat de drukking, door genoemde pijp voort- 
gebragt, meestal voldoende is, 2°. dat de buiseenvoudig 
en aan geene zoodanige ongemakken onderhevig was, als 
ligt met eene veiligheidsklep het geval is,en dat 5°. deze 
eenvoudigheid vooral voor apothekers van belangis, die 
tiet altijd het toezigten de verzorging vari den stoomtoe- 
stel aan een’ en denzelfden persoon künnen overlaten 
en bij welken het personeel zoo vaak verandert. In een 
scheikundig laboratorium bestaat deze reden niet: de 
wosteraan ofleetor kent het werktuig, en de amänùensis 
is daarmede spoèdig vertrouwd. Het ware rr niet 
id wannéer mèn ‚onverminderd de veiligheidspijp, 
ee- 


an ir 


(*) Zie de vroeger aangehaalde afbeelding van mijn toestel 
in deze Bijdragen, D. II, pl. V. 


CBB) 


eene veiligheidsklep op den ketel plaatste, zoodanig dat, 
wanneer de eene gebruikt werd, de andere gesloten 
konde, worden. Dus zoude men de veiligheidsklep 
kunnen gebruiken in zoodanige gevallen , waarbij eene 
hoogere drukking vereischt werd. — 

Ik kan niet nalaten, in het voorbijgaan op te merken, 
dat men toch vooral Biene te letten op de dikte van het 
koper, dat tot den stoomtoestel, inzonderheid tot den 
ketel gebruikt wordt. Over het algemeen zijn onze ko- 
perslagers hiervan onkundig, en het is daarom noodig, 
hen te doen begrijpen, dat de dikte van het koper in 
betrekking staat tot de drukking, waaraan men hetzelve 
wil blootstellen. Het zoude in dit opzigt van belang 
zijn, wanneer men eens eene opgave deed van den 
graad van drukking, dien koper van verschillende dikte 
verduren kan. 

Wat nu eindelijk het middel betreft, waardoor de 
Heer M. het ongemak voorgekomen heeft — zulks komt 
mij zoo eenvoudig en doelmatig voor ter afwending van 
kokend water, dat ik reeds bedacht ben, de veiligheids- 
pijp van het onder mijn toezigt vervaardigd wordende 
stoomwerktuig, daarmede op de een of andere wijze te 
voorzien, hetgene te gemakkelijker kan geschieden, 
naardien, gelijk ik gezegd heb, de veiligheidshuis niet 
dient, om water in te laten, en men dezelve alzoo van 
boven slechts behoeft om te buigen, zonder eenige 
kräan aan te brengen. 

Wij zijn den Heer MULDER voor de bekendmaking 
van zijn middel verpligt, en hopen, dat zijn Ed. onze 
vrijjmoedige aanmerkingen ten goede houde, en ons 
zijne ondervinding, waartoe hij thans zoo gunstig in de 
gelegenheid gesteld is, van tijd tot tijd zal mededee- 
len. 


NA- 


(235 À 


NASCHRIFT OP HET VOORGAANDE 3 


door G. J. MULDER. 


Ha onze Bijdragen uitsluitend aan datgene 
gewijd’ zijn, hetwelk de bevordering der wetenschap 
aangaat, en geenszins om aan hem, van wien voorgedra- 
gene zaken minder goed opgevat of begrepen zijn, ge- 
legenheid te geven, om zich zelven te doen verstaan ,— 
dus gewijd zijn aan het belang van iets algemeens en 
niet van iets bijzonders, zoo vergunnen het mij echter 
onze lezers, als ophelderingen omtrent de veilig- 
heidsbuis, eenige regels achter het stukje van den Heer 
VAN DIJK te voegen. 

Voornamelijk heeft de Heer v AN Dijk metde plaat- 
sing van dit stukje ten doel gehad, eene zinsnede van 
mij te wederleggen , in welke ik namelijk zeg: eenmaal 
de veiligheidsbuis van den stoomtoestel niet voor wei- 
ligheidsbuis gehouden te hebhen. In mijn stukje, 
vroeger hierover geplaatst, leest men, namelijk bl. 17, 
dat ik toen juist de veiligheidsbuis niet voor veilig 
heidsbuis hield, toen ik door eenen stroom van ko- 
kend water door haar werd begroet. Mijne gedachte is 
hieromtrent nog niet veranderd, en deze gevolgtrek- 
king houdt toch iedereen voor juist, die zich onder ko- 
kende waterstroomen niet veilig noemt. 

Intusschen noemde ik toen in dat zelfde stukje over- 
al de veiligheidshuis, wei/igheidsbuis, en had ik dit 
niet gemeend, zoo had ke dit niet glas even. Niets 
heb ik aan de waarde der buis toen willen te kort 
doen. — 

Toen, zeg ik; want tegenwoordig ha ik van eene 

an- 


( 354 ) 


andere gedachte. Onderwijl namelijk, dat ik meerma- 
len eenen stroom van kokend water uit de buis zag ko- 
men, thans geleid maar eene voor mij meer veilige 
plaats, schreef mij de Heer suERMONDT van Utrecht, 
zijne gedachten hierover, en maakte mij opmerkzaam op 
het hoogst gevaarlijke van zulk eenen stoomtoestel zoo 
in te rigten. 

Men houde het er dus thans voor, dat ik de veilig- 
heidsbuis van den Heer v AN pik niet meer voor vei- 
ligheidsbuis houden kan, al ben ik ook bevrijd van 
stroomen kokend water. — De gronden voor deze 
meening zijn de volgende. 

Stoom, die verhit blijft, en geenen uitgang heeft, 
zoekt zich zelven eenen uitgang. De ondervinding leer- 
de menigmaal, dat deze uitgang voor metischen onge 
lukkig was. In den artsenij-bereidkundigen stoomtoestel 
kan de stoom somtijds bijna geheel opgesloten zijn; 
dan namelijk, als men den stoom alleen gebruikt, om te 
verwarmen, niet om tevens te bevochtigen. Dan heeft 
de stoom geenen uitgang, maat moet door de veilig- 
heidsbuis, die tot bijna op den bodem des ketels gaat, 
eerst al het water uit den ketel drijven , eer hij vrij kan 
ontsnappen. Is men nu niet bij de händ, om spoedig 
eene kraan te openen van ‘det toestel, of heeft mên 
minder kundigen in de werkplaats, die geene kranen 
openen, zoo wordt de stoom steeds verhit, verkrijgt ee- 
ne grootere spanning, drijft wel het water uit den ketel, 
maar verkrijgt hierdoor slechts grootere veerkrachtig- 
heid, daar hierdoor de verhittende oppervlakte van den 
ketel voor den stoom steeds toeneemt. De ruimtéinden 
ketel wordt voor den stoom groóter , maár deszelfs veer- 
krachtigheid, door de onmiddellijke verhitting van’ den 
stoom door het vuûr, oneindig meer, en, schreef mij 


de 


(5235 9) 


de Heer sSUERMONDT , ten zij de veiligheidshuis zeer 
wijd. zij „een groot gevaar is meer dan mogelijk, — 

Hiertegen zou men nu kunnen aanvoeren „dat dit on- 
heil nog niet met dezen stoomtoestel is voorgevallen, 
maar hiertegen wederom, dat de stoom hier dezelfde 
eigenschappen. heeft, als in andere toestellen, en dat 
dit dus dagelijks gebeuren kan, als men slechts niet tij 
dig genoeg eene kraan opent.en men.den ketel-vol wa- 
ter heeft. Eer dat het water, namelijk „is uitgedreven, 
wordt de stoom immers zoo verhit door. den rondom 
den ketel gaande warmen Juchtstroom, dat het mu 
slechts van de snelle vaart van het uitgedreven water 
zal afhangen , of de ketel scheuren zal of niet. De wel- 
ligt meer dan 25 malen, dat ik dezen stroom heb gezien, 
heb ik telkens hierover eenige vrees gehad, en ik ge- 
loof, dat deze. vrees niet het gevolg kan genoemd wor- 
den van eene onjuiste voorstelling der zaak. 

Al is dit uitstroomen van water den Heer v AN DIJK 
in 6 jarenslechts 4 of 5 malen gebeurd ; al heeft dit nim- 
mer iemand beschadigd: de spanning kan onder het 
uitstroomen nooit gelijk worden aan de drukking der 
kolom water in de veiligheidshuis, ten zij men oorzaken 
daarstelde, waardoor of het vuur eensklaps verminde 
re, of de stoom kan uitwijken langs andere wegen. Ik 
waagde mij er echter niet langer aan, en heb het ge- 
yaar voor mij weggenomen op de volgende wijze. 

De heer SUERMONDT was van meening, dathet 
beste en eenigste middel, om buiten gevaar te zijn met 
eenen ketel, die geen ander veiligheidsmiddel dan de 
buis heeft, was, deze buis slechts een paar centimeters 
onder de oppervlakte van het water in den ketel te 
doen komen. Voorzeker was dit de veiligste wijze. Maar 
daar hier. ook. van. den. stoom omte bevochtigen ge- 

bruikt 


( 236 ') 


bruikt wordt, zoo wordt er vooral hierdoor veel water 
uit den ketel verbruikt. Telkens zou dus de ketel moe- 
ten aangevuld worden, of men ‘had stoom door de vei- 
ligheidsbuis naar buiten en stilstand van den ganschen 
toestel. 

In den toestel van ons laboratorium heb ik voortaan 
gezorgd, den ketel steeds zoo vol mogelijk te houden en 
de veiligheidshuis zoo verre onder de oppervlakte van 
het water in den ketel te doen uitkomen, tot op de 
plaats, waarde warme togt rondom den ketel het hoogste 
komt. Tot zoo verre heb ik dus de veiligheidsbuis in 
den ketel doen afnemen, en heb hierdoor voorgeko- - 
men, dat de stoom onmiddellijk door den heeten rand 
des ketels kan verhit worden: het eerste, wat men te 
doen heeft, om voor te komen. Sedert dien tijd, dat 
dit is geschied, loopt de veiligheidshuis niet meer 
over, en doet’ dezelve dit al eens, spoedig is deze « 
veel geringere hoeveelheid water uit den ketel gedre- 
ven. Zulk eene veiligheidsbuis geloof ik voor veilig- 
heidsbuis te-kunnen houden. 

De redenen, waarom het uitstroomen van water mij 
veel „den Heer, vAN Dijk weinig overkwam, weet ik 
niet juist opte geven, daar ik wel in alle bijzonderhe- 
den.met onzen toestel , maar niet met dien van den Heer 
VAN-DIJK bekend ben. Eene beschrijving immers, 
hoe naauwkeurig dezelve ook wezen moge, kan uit den 
aard der zaak niet alles bevatten. — Maar al waren de 
redenen hiervan eens het meer gebruiken van den stoom, 
om ook te bevochtigen, door den Heer VAN DIJK, het 
minder hiervan gebruik maken door mij, hetgene uit 
het eigenaardig verschil tusschen artsenij-bereidkundige 
en scheikundige bewerkingen duidelijk is; ik verlang ook 
met dezen stoomtoestel alleen te destilleren, uit te dam- 


pen; 


( 457 } 


pen; enz. en wil liever niet, dan wanneer dit noodigis;, 
het gekletter van den stoom in opene vaten, met vocht 
gedeeltelijk gevuld, hooren. Dus, zal ik tevreden zijn 
over den toestel, zoo moet ik mij niet uit-voorzorg een’ 
last behoeven te getroosten , stoom door het laboratori- 
um. te verkrijgen, enz. en eigenlijk eene weili gheids=- 
kraan behoeven daar te stellen. — Dit ike: is thans 
onnoodig, en was dit vroeger niet. Maar bovendien on- 
derrigt men eenen amanuensis moeijelijk van den aard 
van stoomtoestellen 5 althans de amanuenses in, ons 
land. En hoe is het mogelijk, iemand te verpligten een 
laboratorium , zelfs niet voor een oogenblik te mogen 
verlaten, en dit de werkdagen. der week zijn geheele 
leven door? Van zulk eenen toestel zou men niet hos 
kunnen opgeven. 

De Heer VAN DIJK zegt, dat de veiligheidsbuis niet 
dient, om water in den ketel te brengen.Het zij mij 
vergund, te melden, dat dit bĳ mij wel het geval’is. 
Het zou mij al zeer erg ontgaan zijn, als ik vergeten 
was, dat dit bij den toestel van den Heer vaN Dijk 
anders was. Een eerst beginnende in de wetenschap; 
die eenmaal. de. hoogst moeijelijke taak op zich geno= 
men heeft, om Bijdragen voor de wetenschap met an- 
deren aan het publiek mede te deelen „leest de stukken, 
die hem worden toegezonden, met groote oplettendheid, 
herziet de proeven „en als het Nr. in het licht is „leest hij 
het nog eens over, om te zien, of er ook mog fouten-in 
gekomen zijn, onder. het afdrukken. Is er eenerplaat 
bij het stuk, zoo gaat het hiermede eveneens. Zesmalen 
heb ik dus gelegenheid: gehad te-weten, hoe de toestel 
van den Heer wAN p 13 K ingerigt iss en toemwik zulkee- 
nen. toestel wilde doen vervaardigen, lasik alles nogeens 
met maauwkeurigheid, bezag de plaaten overwoog al- 

les, 


( 288 ) 


les „zoo als men dit toch behoort te doen; — Hiermede 
mag ik het dus voor bewezen houden „ dat het iemand 
van een gewoon geheugen niet wel ontgaan kan zijn , het- 
geen de-Heer VAN DIJK van mij-voofonderstelt. En 
voor ditmaal verzeker ik een gewoongeheugente bezitten. 

Dat ik onzen stoomtbestel niet vul, zoo als dit de 
Heer vAN DiJkK-doet, komt eenvoudig van-de plaats, 
waar onze toestel is geplaatsten moest geplaatst wor- 
den. Het lokaal gaf mij ook gelegenheid, om den ketel 
op. eene gemakkelijke wijze door de veiligheidshuis te 
vullen, en ik-volgde hierin dus niet de wijze „door den 
Heer v AN DIJK sivobd: 

Het behoeft, hoop ik, na mijn vroeger schrijven; 
geene teregtwijzing ‚dat de Heer VAN DIJK zijnen toe- 
stel in dit opzigt anders had ingerigt. Immersschreef 
ik vroeger, Bijdragen, Deel 4;-st. 1, bln6—17. «De 
veiligheidsbuis, in de figuur bij het stuk van den Heer 
VAN DIJK tezien; heeft een) tweeledig doel,” enz. 
Daar ik-nu naar eene figuur verwees, ‘waarin-de-bak-B;, 
of voedingsbak van den’ketel-dadelijk-in:het oóg valt, 
zoo: zal iedereen; geloof ik, begrepen hebben, datde 
bovenstaande zin dus-moet gelezen worden: « De vei- 
ligheïdsbuis, in-de; figuur bij het stuk-vanden Heer 
VAN DIJK tezien, heeft in onzen toestel een tweeledig 
nut.” Ik: verwees stoch: naar deze figuur voor lezers; 
“diende beschrijving van den tòestel van-den Heer: vAn 
DIJK niet‘ontgaan/ was. k 

Re dit eers ‘envander ‘mag ik voor bewezen lide 

°, dat ík in mijn vroeger stukje over-de weiligheidsbuis 
Ei Heer v‚ pijw geene reden gegeven heb „iets anders 
uit mijne woorden op te maken; «dan hetgeen er wêrke- 
lijk staat3”2°. dat de-buis van-den-Heer v A N-DIJK een 
verklikker is pen men weiligheidskranet; omveilig 

te 


( 239 ) 


te zijn, bij zulk eene inrigting- onvermijdelijk noodig 
heeft; 35°. dat deze, buis niet den naam van weilig= 
heidsbuis kan verdienen, ten zij dezelve slechts een 
weinig onder de oppervlakte van het water in den ketel 
eindige. 

Niettegenstaande dit en de hoogst eenvoudige wijzi- 
ging van de buis, door mij aangebragt, blijft deze buis 
noodzakelijk en, dunkt mij met den Heer VAN DIJK, 
boven eene klep in dezen toestel verkieslijk. 

Ook hopen wij, dat.de Heer vAN pik het doel-de- 
zer woorden zal billijken, en twijfelen er niet aan, als 
wij ons te binnen brengen, hoe zeer Zijn. Ed. het beoe- 
fenen. van wetenschappen op prijs stelt: wetenschap 
pen, die alleen op eene onbekrompene en onpartijdige 
wijze goed. beoefend kunnen worden. 


RARAAAAAARAARAARAA NS 


„IETS AANGAANDE DEN, NIEUW UITGEVONDEN. 
AARDWAGEN VAN DEN HEER SJ, RIENKS, 
TE, LEIDEN 3 


door R‚ WESTERHOFF, Med. Doct. enz. te 
Warffum. 


Suum ecuigue tribue, 


LL den Alg. Konst-en Letterbode voor demaand, 
April 1829, N°, 16, vindt men eene af beelding en 
eene korte beschrijving van eenen nieuwen Aardwagen, 
uitgevonden. door den Heer s. 5. RIENKs, Broeder 
van,de Orde van den Nederlandschen Leeuw, en Op» 
tische en Physische Instrumentmaker te Leiden. — Het 

b was 


( 240 ) 


was ons, in den eersten opslag, regt aangenaam, dit 
stuk in den K.- en Letterb. te ontmoeten , te meer, 
omdat daaruit tevens blijkt, dat de zoo beroemde:als 
bekwame RIENKS zijne wetenschap ook aan den 
Landbouw zoekt dienstbaar te maken, iets, waaraan 
door mannen, van wien men in dezen met regt iets 
belangrijks kon en mogt verwachten, helaas ! veelal te 
weinig gedacht wordt.’ 

Het speet ons echter zeer, dat er zich, bij het nader 
beschouwen der afbeelding en het lezen der beschrij- 
ving van zijnen nieuw uitgevonden Aardwagen, een 
paar aanmerkingen op zijn werk opdeden , waardoor 
dit in ons oog veel in waarde en belangrijkheid verliest; 
en hoewel wij zijne poging volgaarne den welverdien= 
den lof toekennen en niets hoegenaamd van zijneerken= 
de verdiensten willen verduisteren , belge het den be- 
roemden man , voor wien wij de hoogste achting koes- 
teren, en wiens voortreffelijke bekwaamheden wij op 
zeer hoogen prijs stellen, evenwel niet, dat wij de vrij- 
heid nemen, om deze op zijne uitvinding gemaakte 
aanmerkingen hier mede te deelen , te meer, omdat 
wij meenen, hierdoor eene, hoewel dan weinig bedui- 
dende, bijdrage tot de geschiedenis der uitvindingen 
te leveren, en tevens eenigermate de nagedachtenis te 
vereeren van een’ man, die nu reeds lang in den schoot 
der aarde rust. 

In de eerste plaats merken wij dan aan, dat de nieu- 
we: Aardwagen , door RIENKS uitgevonden en'be- 
schreven , eigenlijk niets anders kan gezegd worden te 
zijn, dan eene verbetering, of laten wij liever zeggen’ 
verandering, door hem aan het, sedertonheugelijke tij 
den in Braband en andere deelen ‘van ons Vaderland, 
zooalsFriesland , Groningen ‚enz. ‚in den landbouwge- 

brui- 


( 241 } 


bruikelijke mo/lbord, dat in onze provincie schrij- 
of schreebord genoemd wordt, toegebragt. — De 
schop met het spit, de hef boom of staart en het daar- 
aan gehechte touw, (zie Fig. I. B. D. A. E‚ van zijne 
afbeelding,) alsmede de ketting en zwingelhouten (zie 
Fig. IL.) van den nieuwen Aardwagen van RIENKS, 
zijn immers niets anders, dan ons gewoon mol- of 
schrijbord, daar deze deelen van zijnen wagen in alle 
opzigten met het Groninger molbord volkomen over- 
eenstemmen en hetzelve in zijn geheel daarstellen (*); 
iets, dat aan een’ man, die vroeger onder landlieden 
verkeerde en zich eenmaal zelf met landbouw onledig 
hield , niet onbekend kan zijn. De beugel, (zie Fig. 1. 
GC. C.) waaraan in RIENKS werktuig het bord of de 
schop hangt , alsmede de wielen, waarop het loopt, 
zijn de eenige veranderingen, door hem aan het mol- 
bord aangebragt, en onzes erachtens was dus de 
naam van molbord op wielen of gewield mol- 
bord meer gepast en eigenaardiger voor dit werktuig , 
dan die van dardwagen, te meer, daar wij ons onder 

dezen naam gewoonlijk geheel iets anders voorstellen. 
Wat nu ‚in de tweede plaats, het denkbeeld , om het 
molbord op wielen te doen gaan, betreft, ook dit is 
zeker niet oorspronkelijk of liever nieuw, en RIENKS 
mag zich niet beroemen, daarvan de eerste uitvinder te 
zijn. 


(*) Hoofdzakelijk komt dat gedeelte van zijnen wagen ook met 
het Vlaamsche molbord, dat men aldaar, volgens AELBROECK, 
(Verkdadige Landbouw-Konst der Vlamingen, enz. Gend 
1823, Bl. 95) mollebart of mouldebart noemt, alsmede met 
die, welke in Holland en Frieslandgebruikt worden , overeen, 
daar de molborden uit deze vier verschillende gewesten on- 
derling niet aanmerkelijk verschillen. 

BIJDRAGEN, D. IV.sr.r. AR 


( 242 ) 


zijn. Trouwens, in de Suppl, Eneyelop. Britt. 
vol. Il. p. 26 ‚ en daaruit overgenomen ook in LOU- 
DONS dwalende der Landwirtschaft, u. sw. 
Weimar 1827, 8,643, $ 2688. Fig. 324, 325 , vin- 
den wij eenen op wielen gaanden Aardwagen afge- 
beeld, welke, hoewel in maaksel verschillende, even- 
wel tot-hetzelfde einde en ook bijna op gelijke wijze , 
als die van Rienks, gebruikt wordt, en bij welks ge- 
bruik de grond vooraf ook door den ploeg moet worden 
losgewerkt. 

Nog meer, ja bijna geheel, met den wagen van 
RLENKS overeenstemmende is de aardwagen, waarvan 
men in Duitschland in den landbouw gebruik maakt , 
en.die onder den naam van Planirpfluge, onder ande- 
ren, in de Allgemeine Encyclopädie der gesamm- 
‘ten. Land-. und. Hauswirthschaft der Deut- 

schen, bearbeitet von mehreren Gelehrten und 
praktischen Landwirthen, und herausgegeben 
von C.W. E. PUTSCHE. Leipzig 1828, Band V, 
S.122, Tab. XIX, Fig. é, ó und 6, beschreven 
en afgebeeld is. — Dit werktuig, dat, van wielen ont- 
daan. zijnde „bijna in alles aan ons gewoon molbord 
gelijk is, uitgezonderd dat het, in plaats van met één? 
hefboom of staart, gelijk dit bij ons bord en ook bij 
\RIENKS wagen het gevalis:, bij dit met twee staarten 
is voorzien, wordt ook tot hetzelfde einde en op volko- 
men glijke wijze in den landbouw gebezigd als het on- 

ze, en gevolgelijk ook als dat van R1ENKs,zoo als, 
onder anderen, ook uit de volgende woorden van Prof 
FISCHER gezien kan worden: « Nicht selten „”’ zegt 
hij t. a. pl., « kommt es in der Landwirthschaft vor, 
« dasz von höher liegenden Theilen mancher Grund- 
«stücke Erde auf niedriger liegende gebracht , oder 
CÜ- 


« überhaupt der Boden geebnet werden musz. Um. 
« diese Arbeit in möglichst kurzester Zeit zu verrich- 
«ten, ist ein eigner Pflug unter dem Namen eines 
«Planirpfluges angegeben und. sehr zweekmäszig be- 
«funden worden. Zuvor-musz das Land mit einem 
«gewöhnlichen Pfluge tief: umgerissen und die Erde 
« locker gemacht werden 3 hiernächst kommt der eben 
« zu beschreibende Pflug in Anwendung.” Hierna be- 
schrijft hij het werktuig en zegt daarin onder anderen 
ook dit : « diese scharf zulaufende Kante (het mes) ist 
«in der ganzen Breite des Kastens (het bord of de 
« schop) mit einem ó bis 6 Zoll breiten Eisen beschla- 
« gen, welches an der vordern Seite.scharf ist „” (in 
alles volkomen gelijk aan ons gewoon molbord en dus 
ook aan dat van RIENKS) « damit es gerade so wie ein 
« Spaten oder eine Schaufel die lockere Erde aufne- 
« men, und dieselbe bey der Fortbewegung des Pfluges 
«in den Kasten bringen kann, indem der Arbeiter 
«den Lasten durch die an denselben befestigten Ster- 
« zen gehörig in die Höhe hebt. Hat hieraufder Arbei- 
«ter den Kasten wieder niedergedrückt; so-wird die 
«in denselben eigeschaufelte Erde nach demjenigen 
« Orte ‚ wohin ‘sie gebracht werden soll , wie-auf:einer 
« Karre, hingefahren. An diesem Orte nämlich -hebt 
«der Arbeiter den Kasten mittelst der Sterzen'in die 
« Höhe, und stürzt die Erde heraus.” us. w…-(4). 
…_De- 


(t) Uitvoeriger zoude ik hier in de beschrijving van dit 
werktuig geweest zijn, ware het niet, dat ik vast vooronder- 
stel, dat dit in vele opzigten zoo voortreffelijke werk, waar- 
van ik de 7 eerste Banden ontvangen heb, en waaraan zulke 
beroemde mannen, als scHüBLER, HEUSINGER, OSANN; 

€ ’ é FI- 


Re 


( 244 ) 


Deze Planirpflug , welke ook het voordeel heeft van 
naar verkiezing met of zonder wielen gebruikt te kun- 
nen worden , komt dus, eenige niets beduidende klei- 
nigheden uitgezonderd, volkomen met den nieuw 
uitgevonden Aardwagen van den Heer RIENKS, en 
bij gevolg, van wielen ontdaan , ook met ons gewoon 
molbord , ín maaksel zoo wel als strekking, overeen. 

Behalve deze aangevoerde aardwagens heb ik, in- 
dien mijn geheugen mij niet bedriegt, bovendien reeds 
vroeger elders, hetzij in het werk van A. THAER, 
(Beschreib. dernutzbarsten neuen Ackergeräthe 
U. SW.) of van E. P. LASTEY RIE (Samml. von Ma- 
schinen , Instrumenten, Geräthschaften, Ge= 
bäuden, u. s.w., für landliche, häustiche und 
industrielle Oekonomie, u. 8 w.), welke ik op dit 
oogenblik niet ter mijner beschikking heb , of in eenig 
ander soortgelijk werk , dusdanig molbord op wielen 
afgebeeld gezien. 

Doch het is niet noodig, dat wij buiten het Vaderland 
bĳ vreemden als ter leen gaan, om aan hen de bewij- 
zen te ontleenen, dat de uitvinding van RIENKS voor 
de Landbouwkunde niet nieuw is, daar reeds vroe- 
ger, op onzen eigen’ grond, door een’ onzer landge- 
nooten een molbord op wielen is uitgevonden en daar 
gesteld geworden , zoodat de eer dezer uitvinding, 
indien het dezen naam verdient „ mogelijk wel aan ons 
Vaderland, en wel bepaaldelijk aan de provincie Gro- 
ningen toekomt. — Voor vele jaren toch zag ik reeds, 

bi 
FISCHER, KREYSZIG, SCHUBARTH, RITTER VON HEINTL, 
DIETERICHS, FRANZ, KRAUSE, SCHMALZ, KOPPE, 
HERMBSTÄpT en meer dergelijken werken, in handen is van 
ieder, die eenigszins belang stelt in de Landhuishoudkunde , 
en zich met de begefening daarvan onledig houdt. 


( 245 ) 


bij den Heer GEERT REINDERS „ een even kundig 
‚als voornaam landbouwer op den Noord-Polder, in de 
provincie Groningen, een’ op wielen gaanden Aardwa- 
gen of molbord gebruiken, dat alleen kan gezegd wor- 
den van dat , door RTENKS uitgevonden en beschre- 
" ven, te verschillen, dat het bord of de schop bij dit. 
werktuig niet in eenen beugel hangt. De eer der uit— 
vinding van dat werktuig komt toe aan wijlen EGGE 
LUITJES WIERSUM, van Eenrum, een man, die 
niet onbedreven in het vak van werktuigkunde was, en 
ook daarin, even als-in andere vakken van kennis en 
wetenschap , veel, zeer veel te danken had aan het 
verkeer met en het onderwijs van wijlen mijnen hoog- 
geachten leermeester Prof. 5. A. UILKENS, die toen 
ter. tijd. Predikant dier Gemeente was. Deze Aardwa- 
gen, waarover ik thans spreek, is eigenlijk niets anders, 
dan het hier algemeen gebruikt wordende mol- of 
schrijbord „aan hetwelk hij een paar wielen heeft toe- 
gevoegd „ die om- eene as loopen , welke dwars onder 
den bodem van het bord of de schop doorloopt en in 
dezelve bekleed. ligt, om daardoor-de werking en be- 
weging. van hetzelve schielijker en meer gemakkelijk te 
maken. De wielen, die uit één stuk hout gemaakt zijn, 
hebben. eene middellijn van 5o duimen , terwijl der 
zelver breedte , datis, de oppervlakte, die den grond 
bij het rondgaan raakt , 17 duimen bedraagt. 

Door dit een en ander nu , meen ik overtuigend ge- 
noeg bewezen te hebben, dat RIENKS niet de eerste 
is, die eenen dusdanigen Aardwagen heeft uitgevon- 
den en daargesteld., en dat zijne vinding voor den Land- 
huishoudkundige dus niet nieuw mag genoemd worden. 

Om zoo veel mogelijk den schijn te vermijden van 
opzettelijk aanmerkingen op ’smans werk te willen 

ma 


( 246 ) 


maken en als naar dezelve te zoeken , gaan wij zijne be- 


rekening tegen karren ‘en kruiwagens met stilzwijgen 


voorbij, alléén dit er nog bij aanstippende, dat hij 
daarbij het losploegen van den grond niet intreke- 
ning heeft gebragt, iets, dat toch ook „ even als bij 
het gewone molbord, het gebruik van zijnen Aardwa- 
gen, volgens zijne eigene opgave, (zie K,- en Letterb. 
bl. 234 ,) moet vooraf gaan en, behalve het gebruik van 
een’ ploeg, ook dat van een’ ploeger, benevens twee ge- 
tuigde paarden vordert. Á 

Eindelijk zouden wij hier nog de vraag kunnen op- 
peren en overwegen: of RIENKS uitvinding voor 
den akkerbouw wezenlijk belangrijk mag genoemd wor- 
den, en of zijn nieuw uitgevonden Aardwagen, in 
praktijk gebragt zijnde, inderdaad wel aan de ver- 
wachting — aan het voorgestelde doel zal beantwoor- 
den? Doch daar wij denzelven nog niet hebben zien wer- 
ken en het uit ’smans beschrijving ook niet blijkt, dat 
het werktuig reeds hier of elders is gebruikt geworden , 
kunnen en willen wij, door eene mogelijk al te vaardige 


oordeelvelling, de ondervinding, die in dezen altijd 


moet beslissen , niet vooruitloopen , en vertrouwen , 
dat de laatste dezer vragen door den tijd , die zoo veel 
opheldert, wel op eene allezins voldoende wijze zal 
worden opgelost; terwijl wij meenen , dat de beant- 
woording der eerste vraag, eenigermate ten minste, 
in het reeds aangestipte wel zal kunnen gevonden 
worden, — Echter oordeelen wij niet te ver te zullen 
gaan, indien wij hier onze vrees te kennen geven, dat 
de Aardwagen van den Heer RIENKS in den Land- 
bouw niet zal voldoen , omdat zulks ook met dien, 
welken ik bij den Heer REINDERS heb zien gebrui- 
ken, het geval was; waarom deze laatste dan ook thans als 

nut- 


(88 ) 


uutteloos daar henen staat. Het werken met het gewo- 
ne molbord is iets, dat zich niet-maar zoo terstond 
door iedereen’ laat doen, en het vereischt niet slechts 
eenen welgespierden arm ‚maar ook , en wel bepaal- 
delijk, eene zekere mate van oefening en handigheid, 
dat wel inzonderheid bij het Vlaamsche molbord „ (af- 
gebeeld bij AELBROECK a. w. Pl. XVII, en eenigs- 
zins anders bij LOUDON, a. w.S. 545, Fig. 526 „) bij 
hetwelk de touwen of kettingen, falke het getrok- 
ken wordt, aan het boveneinde der schop zijn vastge- 
hecht, het geval moet zijn. Nog meer moet dit het ge- 
val wezen (zoo als dan ook bij den Heer REINDERS 
gebleken is) met een molbord op wielen, te meer, daar 
het zich, blijkens de ondervinding, minder gemakke- 
lijk laat besturen en vullen, dan zulks bij het gewone 
_ molbord plaats heeft. Ook sleept het bij de geringste 
oneffenheid der oppervlakte (en op oneffene plaatsen 
wordt het veelal gebruikt) langs den grond , waardoor 
het ligter trekken, dat uitsluitend het voordeel der 
wielen moet uitmaken , terstond ophoudt. Wij geloo- 
verni ook, dat de wagen van RIENKS zich zeer onge- 
makkelijk zal laten vullen, al is het dan ook ; dat de 
grond, die verwerkt zal wöfden ‚ goed losgeploegd voor 
het mesligt , iets, dat zoo wel voor zijnen Aardwagen 
als voor ons molbord in alle gevallen behoefte is: want 
zoo de schop van zijnen Wagen het spit slechts eenigs= 
zins te diep vat, zal de bestuurder den staart of‘hef> 

boom, hoe gespierd en sterk zijn arm danook zij ; niet 
kunnen vasthouden, maar het werktuig zal ‚om mij zoo 
eens uit te drukken, over den’kop dille: vât of 
grijpt het mes dilbrelen omgekeerd te ligt , datis, 

neemt het te weinig aarde op , zoo zal het er onberdld 
over heenloopen , en de werking zal moeten herhaald: 
worden. Wat 


( 248 ) 


Wat nu de wielen aanbelangt; de ondervinding heeft 
ons reeds geleerd „dat die niet overal en altijd kun- 
nen gebruikt worden en in sommige gevallen, in plaats 
van het werk te verligten , hetzelve aanmerkelijk ver- 
zwaren , ja zelfs ondoenlijk maken. De volgende plaats 
van AELBROECK (werkdadige Landbouw-konst 
der Wlamingen. Gend 1823, bl. 96), alwaar hĳ 
over het gebruik van het gewone molbord handelt, be- 
vestigt dit, zoo wij meenen, ook. « In sommige Pol 
« ders,” zegt hij, « wordt dit werktuig (het molbord) 
« ook gebruikt, om de hoofd-einden en kanten der 
«akkers op te voeren en in het midden verheven te 
«leggen, het gene aldaar ziet wel kan gebeuren 
« met karren of wagens , vermits de wielen in zul 
« ke vette en zware gronden altijd het werk te zeer 
« vertragen.” Dus zal ons gewoon molbord zonder 
wielen , in vele gevallen ten minste, altijd de voorkeur 
boven het gewielde verdienen. 

Het molbord geraakt bovendien hoe langer hoe meer 
uit gebruik, en wel eensdeels omdat het een voor de 
paarden afmattende en al te zware arbeid is, terwijl an— 


derdeels , zonder hier aan meer redenen te denken, de 


landman zeer wel weet, dat, indien de aarde verder 
dan 40 Nederl. ellen afstands moet vervoerd worden , 
zulks gemakkelijker met onze gewone aard- of wipkar., 
met één paard bespannen, kan geschieden, hetgene 
tevens minder kostbaar is. Ook den Vlamingen schijnt 
dit niet ontgliptte zijn, daar AELBROECK op dea. 
pl. zegt: « Voor het overige is dit werktuig weinig in 
«gebruik, zelfs bij velen niet bekend: want tot het 
« vereffenen van hunne gronden hebben zi liever de 
waarde te vervoeren met karren of korte wa- 
« gens, enz. | 


Doch 


( 249 } 


Doch al is het ook dat de Aardwagen van RIEN KS, 
(die, volgens zijne gissing, bl. 255, ruimhonderd gul- 
dens moet kosten ,) in praktijk gebragt zijnde, werkelijk 
voldoet en ons gewoon molbord (dat slechts omstreeks 
vijftien guldens kost) zelfs overtreft „ ook dan nog twij- 
felen wij zeer, of deszelfs meerdere voortreffelijkheid wel 
tegen de meerdere kosten van omstreeks negentig 
guldens, waarbij nog het meer kostbaar onderhoud 
gevoegd moet worden , zal opwegen. — De Landbouw 
behoeft eenvoudige , weinig kostbare werktuigen; het 
kunstig zamengestelde, omslagtige ‘en kostbare wordt 
door denzelven verworpen ; en gelukkig voorwaar is het, 
dat delandlieden, over het algemeen, en wel vooral thans, 
de huishoudelijke les van crceRro: « Non emas quod 
« opus est, sed quod necesse est,” steeds opvolgen en 
niet maar alles , zoo voetstoots als het ware, aanschaf- 
fen, wat hun van hetstudeervertrek of uit de werkka- 
mer van den kunstenaar wordt aangeboden. 

Het vereischt, en dit zij hier ten slotte in het alge 
meen gezegd , zeker geen diep nadenken, veel minder 
wordt er een vindingrijk vernuft gevorderd , om werk 
tuigen uit te vinden en daar te stellen, welke in de 
Landhuishouding Lunnen gebruikt worden; doch ge- 
heel iets anders voorwaar is het , om den landbouw met 
werktuigen te verrijken, welke met wezenlijk voor- 
deel kunnen worden aangewend , — de oude of reeds 
bestaande , die door een vergrijsd gebruik van eeuwen 
het burgerregt en eene zekere sanctie als het ware reeds 
verkregen hebben, overtreffen, en werkelijk kunnen 
gezegd worden Oeconomisch te zijn! Zoo iets gaat 
zeker niet zoo gemakkelijk, en de geschiedenis der 
Landhuishoudkunde leert ons ook, dat er zelfs eeuwen 


over de geboorte van sommige algemeen in den land- 
bouw 


( 256 ) 


bouw’ met voordeel gebruikt wordende werktuigen heb 
ben zwanger gegaan ; en ook zullen er eeuwen toe noodig 
zijn, om deze werktuigen ‘te verdringen en door meer 
voldoende te doen vervangen, temeer, daar het alle- 
zins waar is, ‘hetgene oH£PT AT (Chimie appliquée 
a! Agriculture, Paris 1823) in zijndiscours pré- 
liminaire, pag: XL, zegt: « La marche des progrës 
‚ ven agriculture est lente et elle‘doit être: la sagesse 
wet la prudence veulent qu’on ne’ dévie des usages 
«eonsaerés par le temps, que lorsque les nouveaux ont 

« recuú la sanction de Pexpérienee.” Met regt dus heeft 
onze voortreffelijke Dichter, de beroemde BILDER- 
DIJK, in zijn Buitenleven, gevolgd naar /'Morm- 
me des Champs van DE LILLE, bl. 51, de land- 
lieden ook” gewaarschúwd, om zich niette’ ‘ver van 
het oude spoör te verwijderen en , maar zoo blindelings 
als-het ware, het nieuw voorgeslanbrie te omhelzen ‘en 
op te volgen, daar hij zingt: 


Wees En niet te veel door: Arade verrukt, 

Noch leef in de ijdle hoop , dat elke proef gelukt. 

Laat andren, door den waan, van wijsheid opgeblazen, 
‚Vermetel op ’t verstand van hunne vaderen razen; 

Laat gij de ontwerpen daar, in ’t boekvertrek, gesmeed, 
En heerlijk op % papier voor die er niets van weet: 
De nieuwe vindingen van steedsche Landbouwdrijvers, 

In % blinde toegejuicht door Maand- en Dagbladschrijvers : 
Hun nieuw bedachte ploeg, kun zaaituig naar den smaak , 


De Landmar lijdt erom en Geres schreit om wraak. 


WARFFUM, Mei 1829. 


WAAR- 


(“95 )) 


WAARNEMING VAN DEN GROEI VAN EEN BLAD VAN 
URANIA SPECIOSA, IN DEN KRUIDTUIN VAN 
’S RIJKS ATHENAEUM, TE FRANEKER; 


door den Hoogleeraar CLAAS MULDER. 


Lasst uns wnablüssig gehörig 
beobachten und Erfuhrungen ma- 
chen; lasst uns alles das treu 
und genau zur Nachricht für un- 
sre Mitgenossen, oder die Nach- 
kommenschaft anmerken. 

HED WIG. 


U reke de snelle groei van sommige planten, hetzij in 
haar geheel, hetzij in bijzondere deelen; dikwerf de 
aandacht tot zich, en staan wij verbaasd. over de groote 
vorderingen derzelve , zoo zal het niemand verwonde 
ren , dat de Natuurkundigen pogingen gedaan hebben, 
om “de oorzaken van dat verschijnsel uit te vorschen. 
Het is er echter nog verre af, dat wij een genoegzaam 
aantal naauwkeurig waargenomene bijzonderheden van 
den groei der gewassen kennen , om de bestaande ver- 
klaringen of theoriën voor volkomen bewezen te kun- 
nen houden, en ik vrees, dat wij ook in dit punt der 
plantenphysiologie nog meer redeneringen , dan daad- 
zaken bezitten. Vooral komt het mij voor, dat wij tê 
weinig met maat en gewigt bij onze nasporingen zijn te 
rade gegaan, en daar, waar wij stellige hoegrootheden 
hadden kunnen aangeven, slechts dé onbepaalde, on- 
beduidende uitdrukkingen van sterke groei, verba= 
‚zende omvang, enz. geboekt vinden. Ik weet zeer 
wel, dat het. meten en wegen van levende schepsels 

groo- 


(ssade ) 


groote, ja eenige onoverkomelijke zwarigheden beeft, 
maar dit moet ons niet afschrikken ; immers wij vinden 
toch reeds eenige voorbeelden in de geschiedenis der 
kunst, die ons aantoonen, dat de moeijelijkheden wel 
hun loon en voordeel gaven. En al was het maar, dat 
wij leerden, dat onseenige zaken niet bekend zijn, die wij 

waanden te weten, dan reeds hadden wij veel geleerd. 
Hoe dit zij, het komt mij voor, (en de nasporingen 
van E. MEIJER (*) hebben mijn denkbeeld bevestigd „) 
dat wij, om meer gegronde kennis van den groei derge 
wassen te erlangen, geregeld naauwkeurige metingen van 
dezelve zullen moeten doen, en daarbij naauwgezetop- 
geven de omstandigheden, welke den groei vergezel- 
den. De waarneming, die ik hier aanbied, is slechts 
eene gebrekkige proeve van hetgene ik bedoel. Niet 
dat het waargenomene onnaauwkeurigheden bevat, 
maar daarom gebrekkig, dewijl, bij de veelheid mijner 
ambts- en andere bezigheden, ik niet genoeg, niet alles, 
wat ik wenschte, konde waarnemen. Eerst dan zoude 
ik mijne waarnemingen volkomen kunnen goedkeuren, 
wanneer dezelve van uur totuur, zoo-wel ’s nachts als 
’s daags, waren genomen, dewijl ik nu slechts van enkele 
uren stellig den groei kan opgeven, van velen daar- 
entegen alleen door berekening, wooronderstellende, 
dat van verscheidene uren in elk uur de groei even 
groot was; — wanneer ook van uur tot uur de warm 
tegraad en weersgesteldheid waren aangeteekend; — 
wanneer tevens een goede hygrometer was waargeno- 
mens’ — wanneer de uitwaseming en opslorping der 
plant 


(*) Zie Linnaea IV. S. g8—113. en van daar in Bib. 
Univ. XL. p. 122—131. Ik onthoud mij thans van eenige 
vergelijking tusschen de uitkomsten van MEIJER en mij. Jam: 
mer slechts, dat zijne granen niet in de vrije lucht stonden. 


(203) 


plant hadden kunnen bepaald worden ; — wanneer … 
doch ik zal hier niet meer bijvoegen; genoeg dat men 
zie, wat hier ontbreekt en door verdere nasporingen 
allengs zal moeten worden aangevuld. 

De Urania speciosa, die ik tot voorwerp van mij- 
ne waarneming nam, is een zeer schoon exemplaar, 
hetwelk bij ons reeds drie nieuwe bladen had ge- 
maakt (*), waarvan het langste nu 3,62 Ellen is; oudere 
bladen zijn er van 4 Ellen aan. De ontwikkeling van een 
vierde nieuw blad op handen zijnde, kwam mij deze 
gelegenheid tot eene waarneming van den groei zeer 
gunstig voor. 

Men weet, dat een nieuw blad van dit gewas, uit den 
hals ontspruitende , eerst onzigtbaar voortgroeit binnen 
het scheedevormig gedeelte van den bladsteel van een 
vorig blad, en dat de top van het nieuwe, nog opge- 
rolde blad zich het eerst uit die scheede verheft en 
voor ’t oog merkbaar wordt. Hoe lang de tijd is, waarin 
de groei van den hals af tot het eerste zigtbaar worden 
des bladtops plaats vindt, is mij onbekend. De lengte 
echter van de scheede was in het onderhavige geval == 
1,62 El. 

Op den 9 Juri jl. werd de top van het jonge blad 
juist zigtbaar. Ten einde nu een vast punt te hebben, 
vanwaar ik altijd de meting konde aanvangen , werd op 
de bladsteel, uit wiens scheede het jonge blad voort- 
komt, eenestreep gegrift, die den bovenrand dier schee- 
de en op dit oogenblik den top des nieuwen blads -aan- 
duidde. Ik heb mij overtuigd, datde groei in den ouden 
bladsteel stilstond , of ten minste zoo gering was, dat 

de 


(*) Hetzelve is voor den Kruidtuin aangekocht uit de schoo- 
ne verzameling van den Heer pr rArscuH, te Haarlem, in 


Mei 1828. 


( 35%: )} 


de gemaakte streep daardoor niet meetbaar verhoogd 
werd ; dus een vast genoeg punt bleef. 

Op den 12 Juni, des namiddags te 4uren, ge- 
schiedde de eerste naauwkeurige meting, en vondikde 
lengte , van gemelde streep af tot den top des blads , 
== 0,088 El of 38 Nederl. Strepen. 

13 Junij, 8.uren = 118str.14Junij,S uren = 155, Th.70° 


12 ZI == 15, — 9 
i == 2 I= 15, — 79° 
8 —= 125 — b—== 15 —= 79° 
== 8 ——= 161, — 71° 


II — == II, — 68° 

Men ziet, dat ik eerst verzuimde den Thermometer 

gade te slaan, doch sedert den 14de is dit geregeld ge- 
schied, volgens de schaal van FAHRENHEIT. 


15 Junij. 16 Jurij. 17 Junij. 18 Junij. 


5u. 189, Th.66°|230,7h.67°|280, 7h.66°[334, Th. 68° (S). 
7 - 193, — 70°|238, — 72° |284, — 67° 

805 re 286, — 65° 

9- 196, — 73el hr, — 7h°|290, — 68°|341, — 70° 
1o- 1961,— 75° í lr 343 

II - 197, — 78°la42, — 79° |295, — 70° ‚== gre 
I2 - en 5 28 Ne Ze ze, rn Ds 343, 2 
I= 197, — 78°|242, — 79°|297, — 72°}343, — 73° 
2= 1975 — 78 |2h2, — 19°|299 — 70°|34Ss — 7Á° 
3 - 197, — 76°f242, — 78°|302, — 72° 
Á- 197, — 7Á°|242, — 79°[303, — 72° 

3 - 199, — 7Á°|243, 72° 

6 - 199, — 72°f245, — 70° 


7 = 201, — 722, — 10° 347, — 67° 
8 - zen — 71° 5 312, — 67° 
„9 - 206, — 70° 351, — 66° 


ro - 206, — 68° 256, — 69°/315, — 67° 
LI - 210, — 67° 


12 - 215, — 67°[261, — 67°1318, — 62°|361, — 63° 
Van 


(9) Deze meting is van 6 uren des morgens. 


( 4 


, 


Van den grond af tot den top des blads gemeten was 


de lengte = 1,920 EL 


19 Jurij. 20 Junij. 21 Junij. 22 Junij. 
5u.371,Th.620|415,Th.630 475, T'h-68e(1)|545, Th. 68e: 
7= 375, —66°|420, —65°  [479,— 67° [552, — 72° 
g- 378, —67°[425, —68° 1485, — 69° 559, — 16° 

II - A2, — 73° 1487, — 72° [560,— 80° 

12 - 380, — 75° 4857, — 79° 560,’ — 84° 

1 - 380, — 75e |l427, —77° [487, — 79° \ 

a 8 — zöe |562, — 82e 

7- 385, —68°|433, — zo°(*)|Á98, — 14° [593, — 79° 

Lo - 300; — 64° |445, —65° 589, — 7Á° 

12 &2520-70° |6Goo, — 74° 
23 Junij. of Junij. 25 Junij. 

5u. 635, Th. goe |[728, Th. zoe [833, Th. 72° 

7-64, — 75° [936, — 76° [34j, — 72° 

9 - 650, — 76° [75r, — 78e (854, — ah 

Ir - 652, — 80° [955, — 820 [862, — 80° 

12 755, — 86° [862, — 80° 

1 - 652, — 820 [155, — 880 ie, — 83e 

Á - 660, 79%$)|756, — 80° 65, — 80° 

72-673, — 77° [767 — 77°()[874, — 74°(9) 

8 - 6576, 76° |972, — bn 8go, — 7ô° 

12 - 70Á, — 73° 1795, — 74? 


Des avonds van den 25®ter was de eene helft van de 
bladschijf geheel ontrold, terwijl op den daaraan vol- 
genden dag de gansche grin: ontwikkeld was en de 
bladsteel reeds eenigermate uit de scheedete voorschijn 


ge 


(*) Meting van 6 uren des avonds. 
(f) Meting van 6 uren des morgens. 


($) Meting van half vijf. Het blad heen zich dezen dag 
meer te ontrollen. 


(*) Metingen van 6 uren. 


(394) 


gekomen was. Van dezen tijd af begint eene nieuwe, 
meting , waarover ik thans niet zal handelen. 

Ik voeg hierbij eene opgave van de weersgesteldheid 
van die dagen, waarin mijne waarneming valt, getrok- 
ken uit de dagelijksche weerkundige aanteekeningen 
van mijn’ vriend 5. w. ERMERINS, Hoogleeraar in 


de Natuurkunde alhier ()“: 


Dagen. 8 uren. 2 uren. 8 vuren. 
13 Junij helder. helder. betrokken. 
1Á vrij helder. vrij helder. vrij helder. 
15 bewolkt. betrokken. vrij helder. 
16 vrij helder. bewolkt. regen. 
I betrokken. betrokken. bewolkt. 
18 bewolkt. bewolkt. vrij helder. 
19 ‘bewolkt. vrij helder. helder. 
20 helder. helder. bewolkt. 
21 bewolkt. bewolkt. bewolkt. 
22 vrij helder. vrij helder. vrij helder. 
23 vrij helder. vrij helder. vrij helder. 
24 betrokken. helder. betrokken. 
25 betrokken. bewolkt. betrokken. 


Wanneer wij aannemen, dat de groei in de nachtelij- 


ke uren, die niet zijn waargenomen , gelijkmatig plaats 
greep, dan verkrijgen wij daarvoor de volgende uit- 


komst : 


Da- 


(4) » Betrokken, wanneer de geheele lucht met wolken ge- 


lijkmatig vervuld is; 


bewolkt, wanneer tusschen de wolken 


de blaauwe lucht hier en daar doorschijnt; vrij helder, wan- 
neer er weinig, wolken te zien zijn en de lucht somtijds geheel 


helder is.” 


ERM. 


(Sz ) 


ho \_ [Groei in één 7 
Datum. Uren. Geheele groei. uur. Aanmerkingen. 
CHRRESNENI A 2 El Li SEE 


13 Junijf12 tot 8 (S)far Ned. str. 2,7 _N. str. fiets minder: 
iá IL —5 [18 3 


15 2 —5 [15 3 

16 2 —5 |{g 3,8 

I 12 —6 - |16 2,7 iets minder. 
6 12 —5 [ro {2 

Ig mien ia memmen fiets minder. 
20 VENO 6-7 |I 3,75 
21 1225 |2 6 

22 12 —5 13 7 

23 I2 —5 |o4 4,8 

24 iI2 —5 [38 7,6 


Uit deze tabel maken wij bij gevolg op , dat de ge- 
ringste groei ’snachts 2 Ned. str. is geweest in één uur, 
de sterkste daarentegen 7,6 N. str. Plegen wij raad met 
den warmtegraad, dan vinden wij, dat die in het eerste 
geval 65° en 62°, doch in het laatste 74° en 72° was: 
waaruit, zoo men uit één geval wilde besluiten ‚ zou 
volgen, dat de meerdere warmte bevorderlijk voor den 
groei is. Het blijkt zelfs, dat de warmtegraden in de 
opsegevene uren van den 15der tot den oosten tusschen 
62° en 68°, terwijl dezelve van den 21ter tot den 24sten 
tusschen 70° en 74° vallen (4); en juist in dat eerste 
tijdvak speelde de groei tusschen. 2 en 5,75°, in het 
laatste tusschen 4,8 en 7,6. 

Laat 

(9) Het spreekt van zelfs, dat slechts ‘het eerste uur valt op 
de daar vóór geplaatste dagteekening; het laatste eigenlijk op 
den volgenden dag. / | 

(f) In het eerste tijdvak was slechts eenmaal de Zh. 70°, 
in het laatste eenmaal 68°. 

BIJDRAGEN, D. IV, sr.r. S 


(„258 …) 


Laat ons! thans op dezelfde wijze den groei van de 
overige uren nagaan en zien, tot welke gevolgen dit 
leidt. De volgende tabel. geve te dien einde eerst een 
overzigt van het wezenlijk waargenomene en van den 
berekenden groei in elk uur. 

Groei in één 


Datum. Uren. Geheele groei. vur. Aanmerkingen; 


mm 


12 Junijf 4 tot 8 |3o Ned. str.{r,g N. str. iets minder, 
13 —_—| 8 — 12 | 3 0,775 
o 


et 


5 
2,25 
0,7 ie 


lend 


„|iets minder. - 


el 
pa 
Jeet 


En 


NE, 
Ur 


af 


IDRO A OE OO MA DOEN EO OI Or COEN OD OAN NW 
5 


en onl 


16 —— 


ENOLDNO Ne NONO OmNN Om 0 


et 
le) 
ws 
Or OT 


de) 
INCKON DO mt Om WOON OR EN ONOOmN OA NOPO 
Ker 


el 
le} 
| 
w 
PN ODP NPN em O 


al 
| 
| 
en 
| 
hant 


Da- 


(. 259 ) 


ant Groei in één 
Datum. Uren. « Geheele _groei. “__ dur. Aanmerkingen, 


1 Junij ú gier 8 | 2 Ned. str. {2 Ned. str. 


Á 
2,5 


rt 


oo Ur 


Bl 6 — 9 


‚ … . .liets meer. 


De) 


. « « « «| Van 3-7 uren is 
4 er‘ iet waarge- 
nomen, doch ik 
vooronderstel 
hier stilstand tot 
4 uren en daarop 
is-de berekening, 
van 4-7 gegrond. 


… « «|Deze waarne- 
ming loopt ei- 
genlijk tot 12 
uren. 


bijna. 


arn Dpt eaf 


‘or “oo 


mm Omme ONmOmNeNeON a 


20 


rd 
OLO «Er ND, 


be 
hed 


. [4 uren niet 
waargen. 


om 
9. 


ee 7 en 


EN 


n 


A9 DEN DOW HAREN WO EENO NI WOKO 0 nn On 


Ss 


hd 


NRO WN 


ass 


hoet | 
et 
5] 
bl 
ed 
w 
SO WEP Od 


> 


( 260 ) 


Groei in één 
Datum. „Uren. | Geheele groei. uur. Aanmerkingen. 
neen (a 


22 Junijf 4 tot 7 [xr Ned. str.|3,7 Ned, str, fiets te veel. 
7 — ro [16 5,3 „fiets meer. 
IO — 12 |II 5,5 
| 9 7|9 Á,5 
7 — g| 6 B raed 
9 —1 | 2 i 
ii to 0) 
r— Áil 8 2,28 ‚. „fiets meer. 
bi 7 |13 Ta 
7— 8 | 3 3 
8 — 12 [28 7 
Ásnl Bir. 1 | Ee Á 
IR EN AA 73 
gy A, Bn 
re 4 | 1 0,2 
é — 6 rr 5,5 
6 8 | 5 2,5 
hef 8-— 12 [23 5,79 
Boden JK 7 
dar 9 2 3,5 
Gur IE G Á 
ir — if o o 
rt ál 3 1 
Á — 6 9. 8e) 
6 — 8 {16 8x d 


Uit het opgegevene mogen wij deze gevolgen trekken : 
1°. Men vindt, dat er op den middag een stilstand 
van groei plaats had , welke altijd met 11 uren een’ aan- 
vang nam en meest tot 1 uur, dikwijls, ook tot 4 uren 
duurde. De groei was in de eerste gevallen van 1 tot 4 
uren toch altijd gering, meest slechts 1 _N. str. in die 
drie uren. — De warmtegraad was in de uren van stil- 
stand (11—i1) tusschen 71° en 68°, zijnde: meest bo- 
ven of nabij 80°; delucht helder of weinig bewolkt 
met zonneschijn, slechts eenmaal betrokken. Bij den 
zeer 


(5461) 


zeer geringen groei (1—4) stond de Therm. van 70° tot 
88° en ook omstreeks of boven 80°. Opmerking ver- 
dient echter, dat die groei altijd bij een’ dalenden ther= 
mometer plaats greep, terwijl de stilstand bij een” zE 
zenden stand hield. 

29, Echter is er één dag, welke ook op den middag 
groei vertoonde en wel den vrij aanmerkelijken van iN. 
str. zelfs tot 5 in één uur. Het onderscheid van uitwen- 
dige omstandigheden tusschen dezen dag (d. 17 Jurij) 
en anderen bestond hierin, dat de lucht reeds ’s mor- 
gens en verder den ganschen dag betrokken en dik 
was, terwijl er geheel geen zonneschijn werd waarge- 
nomen; de thermometer speelde van 11 tot 4 uren 
tusschen, 70° en 72°, hetwelk voor dat tijdperk laag 
mag heeten. De groei van 2 had bij dalenden, die van 5 
bij rijzenden therm. plaats. Ook was de groei van 8—11 
uren bijzonder sterk (gstr.), wordende alleen door den 
groei van den 24*** in die uren overtroffen. De toestand 
van dezen onderhavigen dag scheen waarlijk met een? 
nachtelijken overeen te komen. Of er ook inwendige 
oorzaken, binnen de plant gelegen, oorspronkelijk me- 
degewerkt hebben, om deze verschijnsels te weeg te 
brengen, laat zich niet beslissen, doch schijnt nièt 
waarschijnlijk. In den nacht, die op dezen dag volgde, 
was de groei niet sterk, staande gelijk met dien van 
slechts twee andere nachten en worden door alle ove- 
rigen overtroffen. (Z. de Z'abef, bl 257.) 

Men zoude uit de twee-opgegevene punten dit eene 
gevolg kunnen afleiden, dat bij de hoogste warmtegra- 
den en inwerking des zonnelichts geen groei in de lengte 
van het blad plaats vindt. 

35°. Wanneer men den groei van ‘smorgens tot 
‘smiddags en van namiddag tot ’snachts met elkander 

ver- 


( 262 } 


vergelijkt, dan ontwaart men , dat jn het eerste tijd- 
vak dezelve in ’talgemeen geringer is en afneemt naar 
den middag, terwijl in het laatste de groei in ’talge- 
meen. grooter is en niet zelden na middernacht toe 
neemt. Slechts zelden immers vinden wij eene verlen- 
ging van vier lijnen, nog wel eens van drie en twee , 
doch dit heeft dan ook in de vroegste morgenuren 
slechts plaats. Slechts de 17, 24 en-25 maken hierop 
uitzonderingen ; en wat opmerkingswaardig is, het 
zijn alleen de ochtenden van die drie dagen , die als 
betrokken op de weerlijst aangeteekend. staan. De 
nacht werd als ’t ware verlengd. 

Ik onthoud mij voor het tegenwoordige van verdere 
uitbreiding van dit onderwerp ‚ omdat ik, door grooter 
aantal daadzaken te verzamelen , eerst geschikt zal wor- 
den, mij nader uit te laten over den invloed, die 
voortgezette en menigvuldige metingen op de naspo- 
ring en verklaring van een aantal verschijnsels des 
plantenlevens zullen uitoefenen. Echter kan ik dit 
verzekeren , dat elk, die zich aan deze oefeningen 
werkdadig wil overgeven, met mij verwonderd zal 
staan over de onvoorziene uitkomsten, die men hierbij 


verkrijgt. 


TWEE- 


ei 


( 265 ) 


TWEEDE VERHANDELING OVER DE- CRYPTOGAMI- 
SCHE PLANTEN VAN HET GROOTHERTOGDOM 
LUXEMBURG; 


medegedeeld. door L. MARCHAND, Lid van de 
Societé Linnéenne te Parijs, van de Shete 
des Sciences Naturelles te Luik, enz. 


(Vervolg van bl. 51.) 


Articulus quartus. wi 


L YCOPERDONEAE. MÉRAT. Capsulis nu- 
merosissimis, filamentis saepius intertextis, im- 
maturis in receptaculo undique clauso inclusis. 
Peridia varia. N. 

Genus Lì. Peridermium. LEVEILLÉ. Peridium 
forma varium, ore irregulari, pulvere filis rigidis 
intermixto. LEVEILLÉ. 

P. pini. LEVEILLÉ. — Aecidium pini. GaMe- 
LIN. — Compressum, flavum, seminibus sub- 
globosis, aurantiis. LEVEILUE. — Ad corti- 
cem et in foliis Pini sylvestris. 

P. abietis N. Aecidium elatinum. ALBERT. et 
SCHW. — Ovatum, lurido-flavescens, ‘regula- 
riter dispositum, seminibus subglobosis „“auran— 
tis. N. In foliis Pin: abietis. 

Genus II. ZEndophyllum. LEVEILLE. Peridiis im- 
mersis, globosis, ore circulari non dentato ne- 
que marginato; pulvis filamentis vena 
LEVEILLÉ. 

E. Persoon. LE VEILLE. ‘Peridia epi- et ijb 
phylla, extus lacunosa; pulvere copiose rubro. 
LEVEILLEÉ. — Uredo Sedi. DC. FI, fr. n°. 
608. on 

£. 


In 


( 264 ) 


„_Sedi, — Gespitulis fusco-lutescentibus. 
foliis languidis Sempervivi teetorum et in fo- 
lüs Sedt reflexi. 


\ 


Genus III. MZeecidzum. PERSOON. 


>>> 


Sec 


beperk Fipeik ESE 


Á. 
À. 


Sectio I. Distincta; peridiis distinctis. 
epilobii. D.C, In Zpilobio tetragono. 


. rubi. D.G. In Aubo fruticoso. 
„ Cyani. D.C. In Centaurea Cyano. 


‚ leucospermum. PERS. In Anemone nemo 


TOS4. 


punctatum. PERS. In Anemone nemorosa et 


ranunculorde. 


„„cichoracearum. D.G, In plurimis Czchoraceis 


raesertim in 7'ragopogone. 
gs 


‚ violarum. D.C. In Wzola rine et varie- 


tatibus. 


À periclymeni. D.G. ik Lonicera Periclymeno. 
. falcariae. D.G. In Sto falcaria et Bupleu- 


ro falcato. 
euphorbiarum. D.G. In plurimis EZuphorbiae 


speciebus. 


„ scrofulariae. D.C. In Scrofwlaria aquatica. 


ctio IÌ. Annulata; peridiis i in annulum dispositis. 


.tussilaginis. GMEL. In Z'ussilagine Farfara, 
„ rubellum. D.C. In Rumice aquatico, Gera- 


nto et Centaurea. 


„ asperifoliü. Pers. In Borragineis. 

‚ clematitis. D.C. In Clematzte witalba. 

. eirsij. D.G. In Crtco oleraceo. 

ectio II. Glomerata3 peridiis irregulariter glo- 


meratis. 
urticae. D.C. In Urtica diozca. 
barbareae. D.C. In Erysimo barbarea. 
Var- 


dd nn dn nd inn nn ed nn en dd 


(BES À 


Var. 3, leucanthemi. N. — A. leucanthemi. D.C. 

_A. prenanthis. D.C. In Prenanthe purpurea et 
Pr. murorum. 
menthae. D.C. Tu Mentha sylestri. 
orobi. D.C. In Orobo tuberoso et O. nigro. 
crassum. PERS. In RAhamno frangula. 
irregulare. D.C. In RAamno cathartico. 
„ confertum. D.C. In Ranunculo Ficaria. 
MARCHAND. (Bijdragen 1, 1. bl. 408.) 
bunüú. D.C. In Bunio bulbo-castano. 
hippoerepidis. D.C. In Mippocrepide co- 
mosa. 
ranunculacearum. D.C. Ee diversis Ranuncu= 
li speciebus, 
berberidis. GMELIN. MARCHAND. (Bijdra- 
gen 1, 1. bl. 408.) 

Á. beliedid D.G. In Cueubalo behene. 
Genus IV. Roestelia. LINK. 

R. cornuta. COURTOIS. ined.) Aecidium cornu- 
tum. PERS. In Sorbo aucuparia. 

R. oxyacanthae. LINK. Aecidium laceratum et 
A. oxyacanthae. D.G. In Crataego et Malo. 

R. mespilorum. N. Hypophylla, peridis cylin= 
drieis, aggregatis, basi coalitis, luridis, primum 
integris, clausis, acutis, dein apertis, in lacinias 
capillares Buis ptwdbeh fuscum includenti- 
bus. N. 

B. amelanchieris. N. — Aecidium Amelanchie- 
ris. D.G. 
Y- germanicae. N. — Aecidium mespili. D.C. 

In Mespilo Amelanchiere, M. cotoneastre et 

_M. germanica. 

B. cancellata. rink. Aecidium cancellatum. 

PERS. In Pyro communi. Ge- 


Pr Peer 


eN 


( 266 ) 


Genus V. Mucor. PERSOON. 
M. ramosus. BULL. (Champ. 116, t‚ 480.) Super 
fungos et alias substantias putridas. 
M. mucedo. L. Frequentissima in putrescentibus. 
M. herbariorum. wieg. In herbariis et pane sicco 
antiquo. 
Genus VI. Zicea. SCHRADER. 
L. circumscissa. PERS. Exeunte autumno in ligno 
mortuo. 
L. strobilina. ALB. et sCH Ww. In conis antiquis de- 
jectis Pinorum. 
Genus VII. Z'ubulina. PERSOON. 
De cylindrica. D.G. In ligno mortuo atque humido. 
T. fragiformis. D.G. In ligno mortuo humido. 
Genus VIIL. Z'richia. HALLER. 
Sectiol. Sphaerocarpus. BULLIARD. 
Tr. chrysosperma. D.G. In ligno mortuo. - 
Tr. ovata. PERS. In ligno et Muscis putridis. 
Tr. pyriformis. D.G. In ligno mortuo. 
Tr. fallax. D.C. In truncis humidis autumno. 
Tr. utricularis. D.G. In ligno foliisque emortuis. 
Tr. antiades; D.C. In ligno mortuo totum per annum. 
Tr. turbinata. D.G. In ligno mortuo, 
Tr. alba. D.G. In ligno foliisque mortuis humidis. 
Tr. viridis, D.C. In truncis mortuis. 4 
Tr. aurantia. D.C. In ligno mortuo. 
Tr. ramosa. MÉRAT, Diderma ramosum. D.C. In 
_ trunco arborum emortuarum, ’ 
Tr. globulifera. D.G. In ligno mortuo. 
Sectio ll. Arcyria, PERSOON. 
Tr. capsulifera. D.G. Super Muscos. 
Tr. nutans. BUL: In ligno mortuo. 


Tr. cinerea. PE Rs. In ligno et corticibus emortuis. 
Tr. 


( 267 ) 


Tr. coccinea. D.G. In ligno mortuo. 
Sectiolll. Cribraria. PERSOON. 
Tr. ‚semi-cancellata. D.C. In truncis mortuis et mu- 
scis vere atque autumno. 
Tr. reticulata. D.G, In ligao mortuo. 
Genus IX. Stemonitis. PERSOON. 
St. fasciculata. PE Rs. Autumno super truncos mor- 
tuos et muscos. 
St. typhoides. D.G. Ad truncos mortuos. 
St. leucopodia. D.C. In culmris et folüs graminum. 
Genus X, Diderma. PERSOON. 
D. floriforme. PERS. In ligno mortuo. 
Genus XI. Retzcularia. BULLIARD. 
R. hemisphaerica. BULL. Sparsa in foliis mortuis. 
R. nigra. BULL. In ramis Salicis, Alni, aliarum- 
que arborum. 
R. sphaeroidalis. BULL, In ramis et foliis putres- 
centibüs, 
R. lutea. Burr. In caulibus et foliis herbarum. 
R. hortensis. BULL. In sylvis, pulvere coriario, hor- 
tis, vere atque autumno. 
R. carnosa. BULL. Ad terram atque inter muscos. 
Genus XII. Spumaria. PERSOON. 
Sp. alba. D.G. Autumno in caulibus foliisque her- 
barum. 
Genus XIII. Zycogala. PERSOON. 
L. miniata, PERS, Gregatim in ligno mortuo. 
L. punctata. PE RS. In truncis putrescentibus au- 
tumno, î 
ar. 3. argentea N. — Lycogalaargentea.P ER S- 
var. /. turbinata N. — Liycogala turbinata. PERS. 
Genus XIV. Zycoperdon. DECANDOLLE. 


Sectiol, Scleroderma. PERSOON. 
L. 


L. 


( 268 


aurantium. TL. Ad terram in sylvis autumno.” 
2. verrucosum N. — Lycoperdon verrucosum. 
BULLIARD. 
Sectioll. Bovista. PERSOON. 

ardosiaceum. BULL. In pratis prope Mesch- 

dorf et Bettendorf ad terram. 
Sectio ll. ZLycoperdon. PERSOON. — 

giganteum, BATSCH. Ad terram in pratis. 

coelatum. BULL. Ad terram in pratis et grami- 

nosis. 

polymorphum. N. Variae magnitudinis et colo- 

ris, plerumque inter album et fuscum , subver- 


rucosum, ex cylindrico Ee stipite 
brevi, N. 


£. pratense. — Lycoperdom pratense. PERS. 

Y. ericetorum.— Lycoperdon ericetorum. PERS. 

d. lividum. — Lycoperdon lividum. PERS. 
ycop 


s lacunosum. — Lycoperdon lacunosum. P E Rs- 
4 pusillum. — Lycoperdom pusillum, PERS. 


%. maecrorhizon. — Lycoperdon an 
PERS. 

Ô. molle. — Lycoperdon molle. Pers. 

t. candidum, — Lycoperdon candidum, PERS. 

Xx. turbinatum. — Lycoperdon turbinatum. 
PERS. 

À. pyriforme. — Lycoperdon pyriforme. PERS. 

M. hirtum. — Lycoperdon hirtum. PERS. 

v. plicatum. — Lycoperdon plicatum. PERS. 

o, utriforme. — Lycoperdon utriforme. PERS: 


In sylvis, graminosis ‚ pratis, ericetosis et arenosis. 


íe excipuliforme: BULL. Äd terram in grami- 
nosis. 
L. gossypinum. BULL. Ín ligno putrido. 
Ge- 


C 360 ) 


Genus XV. Onygena. PERSOON. 
O0. equina. PERS, 
B. caespitosa N. —O. caespitosa. PERS. 
In truncis antiquis vere. 


Articulus quintus. 

Geastridae. N. Capsulis in" peridio ik: origine 
aperto inclusis; peridia globosa, membranacea ; s 
pulvere iet: intermixto. 

Genus Ii. Geastrum. PERSOON. 
Sectiol. Geastrum. DESVAUX. 
G. hygrometricum. Pers. In sylvis sabulosis. 
G.- varians. MARCHAND. (Bijdragen I, 1. bl. 412). 
— G. multifidum. D.C. — G. multifidum. PERS. 
Äd terram in abietinis. qr 
Sectioll. Periploma. DESVAUX. 

G. rufescens. PERS. In sabulosis ad terram haud 

frequens. 

G. minimum. L, MARCHAND. (l.c. p. 40g.) — G. 

striatum. D.G. 
fg. badium.:N. — G. badium, PERS. — In sic- 
eis et nemorosis. 
Genus IL. Z'ulostoma. PERSOON. 

T. brumale. D.C. 

B. axifera. N. — T. axifera. BULL. — Ineunte 
vere in arenosis , muris"antiquis et in Muscis. 


Articulus sextus. 
“Cyathoideae. N. Capsulis in corpusculo carnoso, 
lenticulari vel sphaerico inclusis, impositis vel cir- 
‚_ eumdatis receptaculo variae formae. Ge- 


( 270 ) 


Genus 1. Cyathus. HALLER. 
G, striatus. HOorFrM. Ad terram et in ligno putri- 
do, prope Diekirch, Longsdorf caet. 
G. nev D.G. In ed mortuo. 
GC. vernicosus. D.G. Ad terram et in pee mortuo 
exeunte aestate. 
Genus IL. Carpobolus. MICHELI. 
G, stellifer. N. — Sphaerobolus stellatus. T ODE. 
Rarius in ligao mortuo. 
Genus IL. Zelebolus. D.C. 
T. hirsutus. D.C. — Rarius in cortice arborum. 
Genus IV. , Pilobolus. TODE. Receptaculum stipi- 
tforme, hydrophorum et operculatum, operculo 
druke vesicula cristallina, elastice projec 
to. LEVEILLÉ,. 
P, crystallinus. PERS. 
B. minor. N—P. roridus. Pers. — In fimo e- 
quino autumno, 


Articulus septimus. 

Tuberculariae, MÉR AT. Capsulis in tuberculo 
solido vel carnoso inclusis, non pulverulentis, 
semper clausis, ‚N. 

Genus Lì. Zwubercularia. TODE. 

T. vulgaris. TODE. 

B. confluens. — T'ubercularia confluens. PERS. 
— In cortice arborum. 

T. nigricans. GME LIN. — In ligno mortuo toto fe- 

re per annum. - 

T. cinnabarina. D.C. — Parasitus in diversis her- 

bis et muscis. 

T. rosea. pers. Inter lichenes ad arbores. 


meer nnen Se mi Oe din TE Kok 


( 272 ) 


T. granulata. PrRs‚— Ad còrtièem in variis spe- 
eiebus Zeeris et Tiliae. ( 

T. peltigerae. Ni Aecidium peltigerae. D.C. — 

_ MARCHAND (Bidragen1, 1-bl.4og.)- Effusa, 
crassa, granulosa, hemisphaerica, rubra: N. — 
Ad superficiem Peltigerae-caninae nascitur, 

Genus IL. Sclerotium. TODE. 

S. clavus. D.G, (*). In glumis cerealium. 

S. stercorarium. D.Cs— Sub fimo vaceino sicco, 

S. globulare. D.C. — In ligno putrido ad dimidi- 
um demerso. { 

S. compactum. D.C. In receptaculo Melianthi 
annuo. 

S. semen. TODE. In caulibus putrefactis au- 

tumno. 

versicolor. N. Tuberculis minimis, convexis, 

angulosis, nitidis, glabris, rubris, fuscis, vel 

nigrescentibus, N. 

B populneum. — Selerotium populneum. 

PERS. 

Y- salicinum, — Sclerotium salicinum. PERS, 

In plurimis Populi et Salicis speciebus. 

S. tremulae. N. Xyloma populinum: Pers. Bi- 
frons, punctiforme, sparsum, « varium, opa- 
cum, subapplanatum. N. —-In foliis Populi 
tremulae. 

Ss capreae._N. Xyloma salignum. D.C. Hypo- 
phyllum, nigrum, punctiforme, sparsum, con- 
vexum; orbieulare, numerosum,: N. — In foliis 
Salicis capreae, 


Genus III Z rysiphe, HED Ww. 


sn 


E. 


An OR 
(*) Dubito an sit vegetabile, an potius status morbidus se- 
minis? 


oe Mee! 


eRcheiehsh ehs 


el 


EE Ber 


E. 


(ke 


‚ fraxini. D.G. In Fraxino. 
. aceris. D.G. In Ácere. 
„ stellata. ‚N. Hypophylla, filamentis plurimis, 


tenuibus, stellato-expansis. N. 

B. coryli_N. — Erysiphe coryli. n EDw. 
ye alni. N.— Erysiphe alni. D.G. 

In foliis alni et Goryli. 


„ polygoni. D.G. In Polygono aviculari. 


populi. D.C. In Populo nigra et tremula. 


„pisi. D.G, In Piso sativo et P. arvensi. 

„ cichoracearum. D.G, — In plurimis Cichoraceis. 
‚ humuli. D.G. — In Humulo lupulo. 

‚ heraclei. D.C. In Heracleo sphondylio. 


Betulae. „D.C. — In Betula alba et carpa- 


thica. 


„_eonvolvuli. D.C. — In Convolwulo arvensi. 
„berberidis, D.C. —In Berberide vuigari. 


evonymi. D.G, — In Evonymo europaeo. 
oxyacanthae. D.G. — In Crataegooxya- 
cantha. 


‚ lonicerae. D.C, — In variis Lonicerae specie- 


bus. 
prunastri. D.C. — In Pruno spinosa. 


Genus IV. AAtizoctonia. DE CANDOLLE. 
Rh. crocorum. D.G. — Ad bulbos Croci sativae. 
Rh. medicaginis. D.G. — In Medicaginesativa. 
Genus V. Parasiticola. N. .Tuberculis nigris, 


P, 


pulverulentis, inflatis, infra. epidermidem e- 
nascentibus, substantiam pinguem includenti- 
bus. N. 

orobanches. N. Rhizoetonia orobanches; Mm É- 
RAT, — In caule Orobanches ramosae , pisi 


_ magnitudinis. Raro. 


Ar- 


MCN, 


‘AÁrticulus octavus.->> 
Hypoxyla. 
Tribus I. Pseudo-fungi. 
Genus 1. Ahizomorpha. ROTH. 
„R. subeortiealis. A CHA RIUS: — Rr fraëilis. Wera 
OiVAN HALLES (Inlándsche soorten van RAi- 
zomorpha. Bijdragen 1,1. er sek eg 5 
et lignum arborum. : ols 
_R. putealis; MARTIUS. — VAN HALL: sd “op. 75. 
Subterranea in umbrosis. \ 
siR, setiformis. ROTH. — VAN HALL. L. c.p. 7á. 
In arborum fissuris et in foliis in terram delapsis. 
Genus: IL" Sphaerias HALLE R Ee, 
Sectiol. Hypoxylon. JUSSIEU «0 
»S‚-militaris. D.C: Cor ynesphaera ra ve va OR- 
TIER. Inter gramina ad terram… > 
„LS cornuta: D.G, — «Xylosphaera cornuta. D UM. 
In ligno antiquo et trabibus totum per annukm. 
»/S.polymorpha. D.G. — Xylosphaera polyutorpha. 
puM. In trabibus et ligno, minime frequens. 
-Su-digitata, D.C: ‚— “Xylosphaera digitata, DU Mm. 
Ad lignum semiputridum haud raro, > > 
Seutio II. ‚Xylomon. MARCHAND. 
S,deusta. PERS: — pere en deusta. DUM. 
Frequens ad truncos, 0005 oee oo ol 
| Si deëipiens. D;G: Ad gidndes: amnosos. vt 
S. granulosa. D:G. ‘Ad truncessiecos., «171101 
5 ef „scoria, D.G lid eg scoria. “DUM. In 
1e lignomortuos 0 > 
s. bicolor. D.G. weiss: 
len coccinea — Eiphedrosphaerà coeêinea. DU- 
MORTIER. 
y. fragiformis. sGamespldkn feagifornis DUM. 
— BIJDRAGEN, D.IV,sT.1. 7' mic) 


( 274 ) 
— In cortice, can Juglandis 


et Aesculi.. 
S. fusca. PERS. \ EN 
ge coryli. EEN ror D. as U enusd 
id gpeltata. —Sphaeria argillacea. PERSl— Sph. 
‚peltata,. D.C. — In cortice plurimarum arbo- 
vortoo rum, in Pago, Corylo , Crataego; caeta- 
‘S. glomerulata. D.C. In ligno-etscorticibus,! »- 
…—S.melogramma. PERS. In cortice Quereus, Al- 
ni, Carpiniet Fagi veotelnn 
‚S. punctata, SOWERBY. tide gem a In 
ee, Áimo equino. … 
S. xylomoides. D.C: In, foliis peen at paginam sa 


periorem: gut nolvwoartt Joiose 
Ss rimosa: D.G eng vaginis” 4 ruúndlinis::‘Calama- 
grostidis..niario3 be saigstg zoal KET 


175; cserpens. PERS: Gaimmosphaera pere DME In 
„lignis salieum;o, andids 1 JS onp ie oil «el 
‚6 S4-stigrha; PERS, abripe súgua. pur. „Ad 
ramulos: arbòrum, 
Sr nummulâria DIG. Tof epidemien ame 
rum emortuorum:’ : pt gait hf 
Sectio HIL: ie Mán MARCHAND,” 
vS.rgraminië. PERS: ae rte GEN 
In epidermide graminearum,.… (os voor 
S. nivea. HOFF Mee Discosphaefà nivea, PUM” In 
- _ramulis exsiccatis Populi tremulae, ‚E 
'S‚„pustulatac-H oF F M;-— Molgosphaera: Beelen. 
DUMORTIER. Ad corticem- diversarum: arbo 
rum. J.A «olsoid 
_,S, radula. D.G, Ad. corticem Gibas ‚5 
S. coronata. HO FFM. ie hijle coronata. DUM. 
‘ir Befudat abbesi geerte) — eiertoligenk ‘sg 


( 275 ) 


So -faginea. PE Rsi Haud infrequens ad ramulos Fa- 
Joss BU sylwaticae: —Phiâlisphaera:; DUM. 
S. laburni. PERS. — Ephedzosphaera ramen nem. 
‚In ramis-emortuis Cytzsi laburmnis 
S. ceratosperma. D.G. In cortice Quercuum. 
S. carpinis HOFFM. — Tricosphaera carpini. DU M. 
«7 Im folüs languescentibus Carpini, 
„Sucberberidis.p ERS — Cyathisphaera, berberidis. 
DUM. Ad epidermidem ramulorum. Berberidis. 
Sectio IV,-Gromon: MARCHAND. … 
oe hyloica. N. Verrucaria. D.C. In ligno eortice de- 


‚cnudatos. 
s: deserichlláe DIO lagerieollë, D UM. 
si In Qüuercu.decorticato. « _— 
S. mammaeformis. HOFFM. — pand sn 


» mammaeformis,D‚u'M. In €órtice Fagt. 
Ss opeziza; DC, Hydrópisphaera Peziza., DUM. 
Gregarie in ligno putrescente. 
S.r byssiseda;- D.C: —.Ad' coïtices et lignae 
'Sii-albicans. pauls/Thiallisphaera’ albicans, DU M. 
In salicum truncis semiputridis. 
84: ovins PERS, In tranéis humidis-decorticatis. 
wiSsteuphorbicala:! N44 Vredo púnctata. D.C. Hy- 
pophylla, flavida, convexa, orbicularis, nigro 
maculata. N In variis-Zuphorbiae speciebus. 
„mr oe teiliaris). DC Phialisphaera ciliatas' Dum. In 
' foliis guercinis et ramulis exsiecatis, 
„Ma sn sanguinêa, PERS, — Stigmatisphaera sanguinea. 
„DuM. In ligno-decorticâto:  — 
S. inquinans. PERS. Stigrhatisphaiera à seiäinans. 
DUM. In deere campestrietPseudo+platano. 
»Svrtüliae. PERSv:— Stigmatisphaera Tiliae. DUM. 
In cortice Quercus et Tiliae europeae. 
Ps ; S. 


( 276 ) 


„ maculaeformis, Pp E Rs, — Molgosplraera.maculí- 

fornús.” Dum In foliis dAlni, Ulmi; Fagi, cact. 
eraterium. D.C; In foliis Mederae-helidis.. 

‚ punctiformis. D.G, In foliis gt Quer- 

ewsj Coryli caets 203100 +05 

 Phyllosphaera, N.— S. gmg D. Go. 

& quercus. — Phyllosphaera quercicdla. DUM. 

B castaneae. — ei eN kene a. 
—_ DUM. 

y: fagi — Byllosphers fagicola;- Dum. 

-d. tremulae, — Phyllosphaeratremulicola, Du Mm. 
€ 

G 

| 

Ó 


nn 


er 


„ hederae. — Phyllosphaera hederaecòla: p u u. 
. corni, — Phyllosphaera. cornicola.-D-U M. 
. eynanchi. — pac gia lite en 
DUM, — 
‚ «betae. — Bhylloapiars: sere DUM. 
„4e polygonatis —. jollekhmend wannes. 
DUM. „Nasoeodng op 
x. paridisie — Phyllosphaers Garidieolas Dum. 
A. chelidonii, — erna: reep 
DUM. 
“gt. ‘populi, — Bhyllooplaeta. be gern ‚DUM. 
ye convolvuli,. — yllodf heei ‘convolvulicòla. 
DUM. 
0 gei. — Phylosphiera eticl. DU Me 
“ar ballotae. —:Phyllospjhaera. ballotaecolas n 9 m. 
p- scabiosae—=Phyllosphaera scabiosaecola, D u u. 
0 ‘calthae. -— Phyllosphaera calthaecolas nu M. 
T. buxi. — Phyllosphaera-buxicola. DUM, 
«In foliis variarum plantarum, 7 aansinps) © 
Genus IL. Neaemaspora. PERSOONS, 
N. leucosperma. PERS. on ws: mortuo „et, cortice 
arborum. aairros al 


N. 


C.äzg } 


N. chrysosperma. PERS. In cortice arborum, sae— 
_pe cum praecedente in Populo nigra. 

N. crocea. PERS. Ad corticem. Fagi sylwati- 
cae. 

Genus IV. S#i/bospora. HOFFMANN. 

St. ovata. PERS. In trancis Quêrcuum et Juglan- 
dis emortuis. 

Genus V. Xyloma; PERSOON. 
Sectiol. Spiloma. D.G. 

X. aceris. N. Maculaeforme, tenue, subrugosum, con 
tiguum, sive primo receptaculis distinctis, dein 
confluentibus. N. 

B. acerinum. N. — Xyloma aeerinum.. D.C. 

pe pseudo-platani. N. — Xyloma pesndanplege- 
ni. D.C. 

d. punctatum. N.— vrhn ponstetan, D.C. 

id variis Aceris speciebus. 

X. Xylostei, -D:G. In foliis lar Xylostei, 

X.-betulinum. D.C. In foliis Betulae albae, car= 
pathicae ha pubescrn bin 

X. pteridis. D.C. In Pteride aquilina. 

X. leucocreas. D.G. In plurimis Sa/icum specie 
‚bus. 

„Sectio IT. Mzeroma. D.C. 
X. ge oee D.G. In foliis desculi Hippo- 
“jeastant. 
X. alneum. PERS. In foliis.d/ni. 
…X.evirgae aureae. D.G. In foliüs Solidaginis vir- 
gae aureae. aurie 
„Secuollk Merbzeola. i 
X. arundinaceum.- D.C. — In vartis Mrundinis 
_ speciebus, in culmis emortuis, 
Genus VL Asteroma. D.G. 
3 A. 


( 278 ) 
A. phyteumae. D.C, In foliis ich. rf spica- 


tae 
Genus VII. Pölpotigwm. PERSOON. 

P. rubrum. PERS. In foliis Pruni domesticae et 
P. spinosae. 

P. fulvum. PERS: Imfoliis Cerasi. 

P. typhinum. D.G. Dothidea typhina, FRIES. 
— In culmis graminearum; cum amic. COUR- 
Tors in sylva Seitert dicta: enige Diekirch de- 
texi. 

Gerius VIII Mypoderma: D.G. 
H. xylomoides. D.G. — In folie plurimaram pha- 
“nerogamarum. Ì 

H. pinastri. sCH RAD. In foliis erik dk 

H. fraxini. D.G. Ad ramos F'raxiniexcelsioris. 

H. ecrustacea. N. Arthronia eerustacea, DF. Ad 
corticem Quercuum juntoram; 

H. arundinaceum. D.C. Im culmis Arwundinis. 

H. quercinum. D.C. Cenangium quercinum/FRIES. 
In ramis junioribus Quereuum. 

Tribus II. Pseudo-kichenes. 
Genús IX. Mysterium. D.G. 

H. ostraceum. D.G. In ligno annoso putrescente. 
H. pulicare. Pers. Gregatim ad corticem Quer- 
cuum, Hippocastant ,annosarum. 

H. angustatum. PERS. Äd ligna mortuadecorticata. 

Genus X. Arthronia: ACHARIUS. 

A. dispersa. pur: Ad corticem laevem plurimarum 
arborum, 

A. galactites. pur. In cortice-laevi populorum. 

Genus XI. Opegrapha. H-UMBOLD T. 

O. macularis. A CH, 1 > vier» - 

B. epiphega. N. — Opegrapha ern. ACH. 
Y. 


{ 279 


…1y. Conglomerata; ‚N, Bie mi pe 
ta. ACH. ‚0 CREA „0 
Erequens ad-ramos fagineos etquerimos: ; 
et: hysterimorpha. N. Crusta albidovcirierascente 
…irregulari 3 Jirellis subconvexis vel plartiusculis, 
parvulis, sparsis, rotundatis et BRAenen, Baere 
‘rimam fingentibus;._N. 
es vulvella, ‚N‚— Opegräpha valea. AcH. 
y- diaphora. N. — Opegrapha-diaphora. ACH. 
Im cortice Querewum; Populi, Edna: Ju-= 
glandis, Fagi caets 
O. notha.. D.C.» Ad: eortices. ben zn 
Quercus. ) 
O. caesia, D.G, Ad cbrticem juniorum pamltum 
Quercuum annosarum. 


‚ O. verrucarioides, pur. Ad corticem „Slarldesid. 


O. hysteroides. pur. Im lignis putrescentibus. An 
varietas praecedentis ? 

O. subpulveracea. ‚N. Crusta crässa;, glabra, albes- 
cente, inaequali seu orbiculari, primo aestate fu- 
liginosa, dein rimosa; Lirellis-nigrescentibus, pro- 
„minulis, an: sonplichs vel ammid 

ts. ‚Ne 


… fuliginosa. Ne — Opegrapha faliginoea. A ACH- 


1y- „ximosa, ‚N. — Opegrapha rimosa: „D.C. 
Ad cortieern Aceris, Juglandis et T'iliac. 

O. herpetica. Dur. Ad corticem plurimarum arbo- 
“trum, Quercus, Populi, Aesculi cat 

O. hebraica, DUF. 
B. signata. N.— ee, ska ACH: 
y. rimalis. N. — Opegrapha rimalis. ‘AcH. 

_ Ad corticem Quercus alìatumgue arborum. 

O. rabella, Pr Rs. Ad cortièés arborttm; praesertim. 

Quercus et Populi. 


( 280 7 


„rufescens. DUF. Ad cortices laeves arborum. 
nigra. DUF. Ad corticem plurimarum arborum. 
} zlshaihat D.C. Rarius ad eens ope Luxemburg. 
: scripta. ACH. 

B. pulverulenta. N. — Opegrapha pulverulen- 

‚ta. D.G. 

ry. limitata. N. — Opekrdijke limitata. D, G.— 
Ad eortices laeves arborum. 2 

"0. serpentina, ACH.’ — 
subtilis. ‚N— Opegrapha subtilis. Pers. — 
Ad cortices arborum. 
O. ‚cerasi. PERS. Ad eortices Cerasorum. 
Genus XII. Verrucaria. ACHARIUS. 
»V. epidermidis. AcH. In epidermide Betulae al- 
bae. 

V. atomaria.… D.C. E cortice laevi Populi et 
Fraxini. 

V. analepta. ACHAR. Ad cortices laeves. 

V. hippoecastani.. D.C. Ad corticem desculi hip- 
pocastani. 

V. cerasi. SCHRAD. Ad corticem ied. 

‚MV. microcarpa. D‚C, In cortice laevi ramulorum. 

V. nitens. N. Crusta olivaceo-lutescente, laevigata, 
cartilagineo-membranacea, saepius rimosa, tu- 
berculis nigrescentibus, nitidulis, confertis et 
sparsis , hemisphaericis, obtusiusculis, subimmer- 
sis. ‚N. 

B maxima. N. — Verrucaria maxima. D.C. 
y: nitida. N. — Verrucaria nitida. D.C. 

In cortice Carpini, Tg tremulae, Fraxint 
caet. 

V. concentrica. D.G. In murorum lapidibus. 

V. macrostoma. D.C, In murorum lapidibus. 


EE nen 


V. 


( ME 9) 


_V. vumbrina. ACHAR. In rupibuset lapidibus: 
LV. vcalcarea. N. Crusta albido-cinerascente, sublae- 
«24 viy erassiuscula, tuberculis nigris, lishoei semi- 
“‘immersis, variae magnitudinis. N. 
B. major. N. — Verrucariarupestris. sCHRAD. 
‘y. minor. N. — Verrucaria calciseda. D.C. — 
In rupibus calcareis. 
Genus XIII. Pertusaria. D.G. 
P. communis. D.C. Porina. ACH. In arboribus e et 
' rupibus. 1! e eo 
_P‚ leioplaca. D.C. Porina. Acm. In cortice Quer- 
dus et Fagi. 
P. chionaea. D.C. Thelotrema,; AcH; In saxis. 


OVER DE BEREIDING VAN BROMIUM ; 


door ‘G. J. MULDER. 


H. blijft altijd eene wenschelijke zaak, eene andere 
wijze van bereiding van het bromium te kennen, dan 
men thans gewoon is te volgen. Geene dergenen, wel- 
ken men kent, is doelmatig; want bij allen gaat er meer 
of minder bromium verloren. Daar nu deze zelfstan- 
digheid in geringe mate in het zeewater voorhanden 
is; zoo is het duidelijk, dat het een vereischte is, om 
niets van dit weinige te verliezen. 

De tot nog toe bekende wijzen, om hetzelve uit het 
zeewater uit te trekken, heb ik beproefd en de uit- 
komsten met elkander wei elee Ik had gelegenheid, 

„hierbij. enkele opmerkingen te maken, en, hoewel ik 
gee- 


(_ 282 ) 


geene voórdeeliger wijze tot nog toe kan;aan de hand 
doeri„-zoe dacht ik, dat het onze lezers niet ongevallig 
zou. zijn, hieromtrent het een en andermedegedeeld , 
en vooral tegen de nadeelen der verschillende bewer- 
kingen gewaarschuwd. te zien, A 

— In den: afgelopen’ „winter volgde ik de ik door 
DESFOSSES, in het Journal de Pharm, Mai 1ê27, P- 
252, aangeraden. Ik;nam 58 zeewater uitde N, zee, 
deed die koken met eerie pap ván +; van, het gewigt 
des zeewaters, levendige kalk en water. Het bij gedeel 
ten gekookte. werd. gefiltreerd, het op het filtrum te- 
ruggeblevene nog eens met regenwater uitgekookt, en 
het vocht te zamen uitgedampt, volgens het voorschrift 
van DESFOSSES, tot het zout, dat zich begon af te 
scheiden, bitter werd, Ook dit zeewater was toen tot 
op -s van deszelfs volumen vervlogen. Ik deed het in 
eene retort, legde hier eenen ontvanger aan, met ĳs 
omgeven, en deed in de retort op het vocht een wei- 
nig peroxydum manganesii, roerde het mengsel goed 
‘om, voegde er een weinig ac. hydrochloricum bij en 
sloot de retort. Eerst toen het mengsel goed begon te 
koken, ontwikkelden zich - bromium=-dampen, wel 
ke gecondenseerd werden en: verzameld bedroegen: 
0,25 gramm. 

Deze bereidingswijze is hiaat omslagtig, be als 
men bromiúm in grootere hoeveelheid verlangt: Het 
koken met ‘kalk, het langzaam doorloopen ‚van de 
massa niaakt ook, dat ér veel tijd toe vereischt wordt. 
Bovendien gaf deze wijze mij slechts zeer weinig bro- 
mium. DesrossEs verkreeg wel uit 5o ff zeewater 1 
gros bromium, doch de’ höeveelheid, die ik verkreeg, 
is hiervan te zeer ónderscheiden ‚dan dat men deze be- 
reidings- wijze, bij het stipt-opvolgen van het voorschrift, 

doel- 


Á 285 } 


doelmatig, zoude kunneù noemen. De hoofdzaak hier= 
van schijnt, naar mijn inzien, gelegen. te zijn in de on= 
bepaalde hoeveelheid peroxydúm manganesii en, ac, 
hydrochloricrum;. die men er bijvoegt… En deze hoe- 
veelheid. te. bepalen is nog niët wel mogelijk. Zelfs is 
het twijfelachtig, of men dit-doet om chlorium te ont= 
wikkelen, en door dit het bromium te-doen uitdrijven, 
of dat het bromium onmiddellijk van deszelfs verbin- 
ding wordt losgemaakt. In beide gevallen schijnt ons het 
bromium gedacht te moeten. worden met hydrogenium 
verbonden, als acidum hydrobromicum , en-dit, met 
soda vereenigd „als hydrobromas sodae in het zeewater 
aanwezig te zijn. Doch in allen geval wordt hier tevens 
chlorium ontwikkeld, en wij houden daarom de eerste 
meening voor awieje Wij komen nader er op 
terug, dat van, de ontwikkelde hoeveelheid chlorium 
de hoeveelheid bromium, die men verkrijgt, imzonder- 
heid af hangt. Het zij hier genoeg „ aangetoond te heb 
ben, dat het een volstrekt vereischte is, den graad van 
sterkte der zoutoplossing te kennen; zoowel alsdehoe- . 
veelheid. peroxydum manganesiù-en acid. hydr ochl., 
wil mer.met voordeel werken. 

Het bromium, op deze wijze verkregen, was nd 
gekleurd, dan het behoorde te zijn. De oplossing in war 
ter was kleurloos en-het bromitm zelf lichtgeel. Ikschrjf 
deze eigenschappen toe aan een weinig peroxydum 
manganesii, dat door het spatten van het koken mede 
door den hals der retort gedrongen was: — iets, het- 
welk men niet kan voorkomen. Ten andere was-er ook 
water medegegaan, hetgeen insgelijks noodzakelijk 
moet; en men heeft dus nog geen zuiver bromium, 
maar moet nogmaals het water hiervan, door vernieuw- 
de destillatie, afzonderen „ en het-bromium ten twee- 

den 


( 284 ) 


den male ebndenseren; Eindelijk neemt het water, dat 
bij het uitdrijven van het bromium medegaat, eenig 
chlorium mede, vult den ontvanger insgelijks hiermede 
op ‚en daar het chlorium in overvloed ‚ en minder bro- 
mium, zich gezamenlijk niet in water verdragen, maar 
het eerste het tweede uitdrijft, zoo verliest men hier 
door werkelijk veel bromium. 

— Hoe zeernuDEsrFossEs van dit alles niet gewaagt, 
zoo is het echter klaar, dat men, om de tweedeen derde 
reden, veel bromium verliest, en‚ om de eerste en der- 
de, onzuiver bromium verkrijgt, ten zij men het nog- 
„maals zuivere, om hierdoor wederom te verliezen. 

Er is intusschen nog eene reden, waarom men in de- 
ze bereidings-wijze bromium verliezen moet. Het met 
kalk gekookte zeewater moet verdampt worden. Nu 
weten ‘wij, dat het zeezoutzuur door warmte zeer ge- 
makkelijk van de magnesia wordt ‘afgescheiden. Van 
hier door enkele zomerwarmte dit zuur in den damp- 
kring, door proeven van de Heeren DRIESSEN , VAN 
ROsSE M en ook van mij aangetoond. Is nu het bromi- 
um als acid. bromicum in het zeewater, zoo is het niet 
onwaarschijnlijk, dat er onder het koken steeds water 
gevormd wordt van het oxygenium van het ac. bromi- 
eum en het hydrogenium van het vrijgemaakte acidum 
hydrochlorieum; dat het chlorium dus vrij wordt en 
een weinig hiervan, het bromium , insgelijks reeds vrij- 
gemaakt, helpt uitdrijven, indien de warmte hiertoe 
nog hulp noodig had „hetgeen voorzeker niet het‚geval 
is: want bromium in water opgelost wordt door enkele 
warmte hier reeds uit afgescheiden. — Is nu het bro- 
mium in het zeewater als acid, hydrobromicum.;-zoo 
zal het vrije-ac, hydrochloricum voorzeker in staat zijn, 
dit zuur afte scheiden” en in dit geval het als zuur 

doen 


( 485 ) 


doenruitdrij ven. Hetdaatste komt-ons waarschijnlijk 
voor ;-daar het zeewater; door koken-tot bromium=bes 
reiding gebezigd, steedseminder bromium , dan versch 
zeewäter -gegeven.heeft) en men geen’ bromium-reuk 
onder het koken: waarneemt, … stonnensoor ob eo wo 
Deze wijze van Ds F Oss Es deed ons he, eeneandere 
beproeven, daar wij, zoo wel. door de ondervinding, als 
doorde voorstelling van hetgeen gebeurt onder debewér: 
king, ons niet veel van dezelve beloofden „om zenogeéns 
te-herhalen.. Wij merken:er nog bij op, dat wij eenen 
ontvanger hadden aangelegd , en dat pEsFossEs had. 
aangeraden , het ontwikkeld-wordende bromium door 
eene eenmaal regthoekig gebogene. buis te leiden in een 
cilinderglaasje, met water gevuld en met ijs omgeven» 
Dit voorschrift verdient, onzesinziens, geenenavolging; 
Het „open cilinderglaasje-doet bromium: vervliegen q 
het water lost vanhet bromium;op en men verliest hièr! 
door lop nieuw; :Eenen-kleinen-ontvanger, goed koud. 
gehouden „ houden wij-voor het beste, daar men alsdán! 
zelfs „geen? reuk „van bromium gewaar wordt, Daar-het 
echtér-onmogelijk is-,, alhet bromium in eenen, druip= 
baren.staat:te brengen zoo kan men. met voordeel eetre 
oplossing van ‚potaschof soda: inden uitgegoten-ont- 
vanger doen „ hier het nog overige bromium, door doer 
opnemen en alzoo noch hinder van. hetzelverhebben; 
noche iets, verliezen „ maar. tevens een: brothiuin+zout 
vervaardigen. Fars sstorhoe zod asventbeliae ob eavroif 
o-Men houdt-het immers iickitanf overdreven, ‘àls ik 
zoo; de aandacht op-geringe hoeveelheden. plak te-be= 
palen… „Zoo „dikwerf-ikkan „heb; ik „genbegen. vari 
spaarzaamheid, inscheikundige. bewerkingen: Hetigaat 
toch {met een:goed. verzorgd laboratorium „als-met/een 
goed! ingerigt; huishouden : men „kan „met-zuinigheid 
mb te 


(286) 


tewerk. gaande, nwen dan-groote uitgaven doen; indien 
dit‘het:belang der zaken vordert, Gewoon, om steeds 
te) werker met de bekwaamsterl-mijner leerlingen, ‘die 
met ijver en vlijt mij:bijstaan, doerik mijn uiterste best; 
hen op de zoogenaamde kleintjes aandachtig te smaken» 
Hoe wordt men anders afgeschrikt „vals mens na‘het 
verlaten. eener, schóol , voorveigene aren weg 
zaldoen! + ogtsda bp sooh 

„Bene andere wijze; shad ik. babai tem is ds ed 
DE SPE CZ’ voorgeschreven “(heitschiift. für Physik 
und Mathematik, Bd. 2, Sto4,-4$: 84); DesrPecz 
namelijk geeft op: „het zeewatêr te: concentreren tot +5 
_vam deszelfs gewigt „er chlorium-door te leiden”, het 
water met ether tesschudden ‚-den:gekleurden ether met 
bijtende: sodaste ontkleuren ;, en de bromas soda met) 
peroxydunv manganesiisen Geesina zwavelzuur te ont- 
leden: 1oooff zeewater;:bij ‘Priester geschept; gaven op! 
deze'wijze:5.greinen „278: bromiunw’ Deze: hoeveelheid» 
lokte ons-welniët uit 3»-doch:toen nog ithet denkbeeld: 
verkeerende , dat heb concentreren van shet zeewater 
eenig Gatiksek opleverde , om” de- groote hoeveelheid 
ether, die men naar de wijze'‚“ door BAT. A'RD- voorge? 
schreven (Bulletin! mathem, Pom:;6, p. 141); moodig * 
heeft „volgde ikhet voorschrift van DE sPECZ;>daar 
ik-dóor éen” mijnêr-vrienden!een groot vat zeewater uit 
de) Middellandsche zee gekregen had (nader deelen wij 
hiervan de ontleding en het gehalte aan bromitutamede: 
+ Dit water, Goo! bedragende liet ik uitdampen; tot 
eenies zeer: “groôte hoeveelheid zout’ zich” afgescheiden 
had „-emwikrmeehde, dat er eerì 50e zowover zijn! Het 
woutebrd terzijde gesteld’ en hètnog govergebleven: water 
bedroeg: 11 6617 Hiervan namen wij de helft en: deden 
ve it eenige larige‘cilinderslazer, er‘chilorium: door- 


drij 


(-38z2 ) 


drijvende tot, op.den bodem; van-deze glazen tod Het 
vocht» was bruin gekleurd; , ‘werd steedsaneer en meed 
ontkleurd- en eindigde! met eenes gele: tint tedhébs 
ben. Het was hierdoor „-dat-ik leerde ;/dat chlortum 
em bromium zich: te zamen-in een vochtniet verdra= 
gen. » Bene sterke. bromium-lucht deed mij reeds ver= 
moeden „dat alles verloren ‘was , en:door een gedeelte 
van. dit‚vocht met ether te schudden werden wij over= 
tigd, dat er. geen bromium meer:in,het vocht aanwees 
zig was, De ether namelijk „nam: in: ie gehel; zine 
kleurverandering aan, … …v «> 

—Het-was eenvoudig „ ‘het! maer uit vlake fishes blie 
werking te-trekken: «om niet te veel chlorium ‚ maàr 
juist genoeg „door: het, water, te moeten: drijven ; ook 
hiet te weinig want ànders kan-het bromium door-den 
ether. niet lopgenomen worden; De: uitdrukking » ur 
guántité, convenable. de ‘Chlore. (Bûlletin:l. deep: 
145) vwas-ons vwel! niet ontgaan zo ahaar „hoé deert!‘men 
die kennen? -Het-is infusschémtevensuit deze. bewerk 
kingo'op' tes maken» dat -meri vins verdampt :zeewâter 
minder schlorium”en’,dit met: meer omzigtigheid.moét 
inleiden, dan'in-niet verdanipt water, daar eene groo= 
tere hoeveelheid, water meer bromium in zich opgelost 
kan houden. Tevens-meende ik op een middel bedacht 
te: moeten wezen, «om ‚indien ereens-bromium werd 
uitgedreven! door te veel-chlorium „hetwelk mer door 
het. water heeft gedreven-het-bromium terug te-hou< 
den; De andere hoeveelheid zeewater gebruikte ik niu 
nog vooreen vierde op eéne andere A „duse1l58a 
bi sene Overgehoudene pekel, ‚0: od osob 307 

„Geene » henkie allied oeren sia Holon Ejoist:fhet SN 

Este amet kalk te koken: idéed iiideza hoeveel heid 
ineenexetort meteen weinig per oxydum manganesiien 
„old : zwa- 


( 288 j) 


zwavelzuur,Want ‘zwavelzuur kan ook chlorium uit 
drijven vuit de-Zoow „omdat er altijd nog genoegzáanr 
hydrochloras sodaesin “terug blijft, Op deze hoeveel= 
…_heid--deden' wij 1'oogr. van ieder en‘het zwavelzuur al& 
voréns met deszelfs gewigt water verdund ::dus’5ó gro 
zwavelzuur: en even’ zoo veel water.— Het vocht was 
eenen geruimen tijd aan de kook geweest , ‘zonder iets 
bromium te ontwikkelen. ‘Meenende ‚ dat er teweinig 
vanhet bruinsteen-oxydeen zuur bij was deden wij 
voorzigtig nog:even zoo veel hiervan bij. Oogenblikke= 
lijk ontwikkelden zich zeer vele bromiumdampen, en’ 
alles te gelijk ‚-zoodat spoedig-de retort-wederom ont- 
kleurd was. Aaw de retort hadden wij een paar woullff> 
sche flesschen: aangezet , met’ eenig water „voorzien y 
en vafgekoeld. De eerste dezer. flesschen was: geheel 
bruin vood’-gékleurd en-door-grootere, verkoeling het 
water metal hét bromiùm 3 “datér zich als gasin. bez 
vond-bèdeeld:- Door: wibi destillatie scheidden wij 
dit brömiuin grootendeels ‘vanhet water af. „-doch!bet 
hielden toen nog» hetzelve- meteenig ‘water: bedeeld: 
De eenigste: weg was’; -dit-met soda caustica té verzadi=: 
gen-enver alzod bromas sodae ‘van tesbereiden. „Vahidit: 
zout verkregen «wij slechts eene zeer geringe hoeveel: 
heid „te weten: o gr: „105: “Nemen wij nu) volgens 
DE/SPECZ aan,dat 5d: :bromas sodaevbestaan uit: 
3327 8rbromiuiwren vy7adi soda, zoo-hebben wij voor 
bromium, in jvan 6ooklzeewater uit de Midd.zee sop 
deze wijze verkregen; dusin: aad bs 065 biderdaad 
eëné'zeer!geringe hoeveelheid! ‚… ol vohr voo soor gom 

Uit deze bereidings-wijzemogen wij. Het delden 
maken; datde kalk miet volstrekt noodzakelijk is vomer 
het! zeewater mede tekokensTenvandere,dater:door 
de:‘eersterhoeveelheid: oxijde en zuur geen of te: weinig 


hao 1 


{sg *) 


chloriumontwikkeld werd. Eindelijk, dat het welligt zeer 
doelmatig ware, enkel zeewater te doen koken, hetzij dan 
al of niet uitslaat ‚ en er op het oogenblik , dat het 
kookt, eenen ontvanger aan te leggen, dien af te koe- 
len en door de tubulaat der retort nu tot midden in het 
vocht chlorium te leiden „tot al het bromium is uitge=" 
dreven: Men heeft het di aan zich , de hoeveelheid. 
chlorium te vermeerderen en te Weldiinderé; ook te 
doen ophouden ; : een voor deel, dat men mist ; indien 
men in het vocht zelfstandighaddn brengt, die chlo- 
rium ontwikkelen. Want, wij herhalen het : welligt 
wordt hierdoor te veel òf! te weinig ontwikkeld , mis 
schien ook wel te vroeg, en eer dat het Brbuiiin door 
hetzelve kan dzedeitiden worden. — Wij kunnen: 
evenwel mededeelen , dat men op deze wijze ook wei 
nig bromium verkijge Wij hebben uit gk! zeewa- 
ter slechts even merkbare bromiumdampén kun- 
nen uitdrijven. De reden’ hiervan is welligt gelegen 
in den korten tijd, gedurende welken het chlorium on- 
der het: koken in het water aanwezigis; te kort, om 
veel zeewater te kunnen aanraken , met dit vieiiened 
te worden, eu dus ook te kort ‚ om het bromium van 
deszelfs Wenherisen los te maken. 

Intusschen beproefden wij, of in de zoutmassa van 
het uitgedampte water der Midd. zee ook nog eenig 
bromium ware teruggebleven. Hiertoe deden wij op 
dezelfde wijze eene zekere hoeveelheid in eene retórt 
met peroxydum mang. en zwavelzuur. Eene eer- 
ste maal werd er veel te veel chloriumontwikkeld’, zoo- 
dat wij konden vermoeden , dat’, indien er bromium 
werd afgescheiden , dit met het gas zoude medege- 
vöerd worden. Eene tweede maal deden wij er dus 
minder oxyde en zuur in: De gas-ontwikkeling was 

BIJDRAGEN, D. IV, sr.1. toen 


( 290 ) 


toen. bestendig en niet te overvloedig „ maar van bro-. 
mium, werden ‚wij. niets gewaar „ zoodat wij mogen be 
sluiten, dat hierin geen bromium meer voorhanden is. 

Nu gingen wij tot de wijze van BA L A RD over met pe- 
kel uit eene onzer zoutketen. Men is daargewoonslechts 
tweemalen ’sjaars,de pannen schoon te maken, en erin 
dien tusschentijd steeds nieuw zeewater bij te doen, om 
er‚het zout uit te laten kristalliseren, Deze pekel, nu 
bijna 5 jaar voortdurend in de pannen geweest, meen- 
den wij met voordeel te kunnen bezigen. En wij heb- 
ben ons hierin niet bedrogen, 

Door 118 van dit water voerden wij nu wederom chlo- 
rium, Dit deeden wij op de volgende wijze, om weinig 
ether en geen bromium te verliezen. Im groote groene 
kolyen werd het water gedaan, tot aan den hals derzel— 
ven, toe. Hierop werd eene laag ether gedaan en er nu 
chlorium doorgedreven, tot zoo lang de ether eenigzins 
melkachtig werd. Dan werd deze hoeveelheid ‘water in 
scheitrechters met nieuwen ether geschud , telkens van 
hetzelfde „water op denzelfden ether doende, totdat 
deze hoogrood gekleurd was. Het water, door hetwelk 
nu reeds chlorium. geleid was, werd op dezelfde wijze 
behandeld tot 4 malen toe, dus chlorium 4 malen hier 
door gedreven, hetgeen voldoende was, om op deze 
wijze al het bromium er uit af te scheiden : want dan 
werd de ether.niet meer door het water gekleurd. Dit 
water nu bevatte te weinig ether, om. het aan eene des- 
tillatie te onderwerpen ; want niet dan eene zeer gerin- 
ge hoeveelheid ether, waarin nog eenig bromium, werd 
er,door destillatie uit Parl 

De: gekleurde ether werd nu door soda caustica ont 
kleurd. „Hierbij moeten wij opmerken, datde ether, 
hoe, rood. ook, door eenigen tijd in geslotene flesschen 

\ te 


te staan’, deszelfs kleur verliest en eindigt met kleurloos 
te zijn. Ik schrijf dit ‘toe aan het chlorium , dat altijd 
in den ether opgehouden i is, zich met het Borhave 
bindt tot een chloruretum. Hierom zal het noodig we= 
zen ‚om altijd spoedig soda bij gekleurden ether tedoen: 
Dit webnitden wordt tot zekerheid gebragt door het- 
geen wij menigmaal zagen, dat namelijk gekleurde ether, 
met water, dat met nieuw chlorium bedeeld was, ge- 
schud, zijne kleur nu en dan verloor, vooral als er wei- 
nig Hent meer in het water was en dit b. v. voor de 
4de maal met chlorium was bedeeld geworden. 

In deze bewerking lette men dus op het volgende: de 
laag ether neemt het bromium, dat welligt uitgedreven 
Pe op, en men verliest kika st geen bromiums de 
naauwe hals des ontvangers maakt het vervliegen van 
den ether gering, en het herhaald met chlorium bedee= 
len van hetzelfde water maakt insgelijks, dat er geen 
bromium kan verloren gaan. Deze eenvoudige wijzi- 
ging der bereidings-wijze kunnen wij als zeer voordee- 
lig aanbevelen. 

Het onkleuren van den ether door soda eaustica heeft 
het ontbinden van water aan zich eigen. Naar de mee- 
ning van BALARD, die zeker niet waarschijnlijk is, 
wordt er een bromuretum sodii en een bromas sodae 
gevormd. Wij kunnen ons beter voorstellen ,dat er een 
hydróbomas en een bromas sodae gevormd wordt. Men 
weet, dat dit in de theorie geen verschil maakt, indien 
men slechts wederom op de zamenstelling van het wa- 
ter denkt. Het vormen van deze twee zouten komt ons 
echter aannemelijker voor, dan dat er ook een bro= 

muretum sodii als zoodanig zou opgelost worden. — In- 
tusschen volgt hieruit, dat er water bij den ether be- 
hoort te wezen. mid is dus goed eene oplossing van SO- 


V 2 ‘da 


( 202 } 


da caustica in denzelven te gieten, Daar er echter ook 
chlorium in den ether was, zoo worden er tevens hydro 
chloras en chloras sodae gevormd , diemetde bromium- 
zouten verbonden blijven. De bromas en chloras wor- 
den uit het vocht afgescheiden, de hydrobromas en 
hydrochloras blijven opgelost. Het is dus noodig het 
water, onder den ether aanwezig, uit te dampen en het- 
geen men dan verkrijgt te voegen bij den bromas en 
chloras. Uit den hydrobromas verkrijgt men immers 
ook bromium. Dit uitdampen moet in een waterbad 
geschieden, om de gemakkelijke ontleedbaarheid der 
bromium en chlorium-zouten. En dat men hierbij om 
den hydrochloras ook denken moet, weten wij uit de 
zekerheid, dat er bij vrijgemaakt chlorium, bromium 
verloren zal gaan. Het is daarom goed, de oplossing niet 
tot droog worden toe uit te dampen, ten eindealle vrees 
van het ontbonden worden van den hydrochloras sodae 
weg te nemen. — In dit uitdampen van het vocht zij 
men voorzigtig, het niet in een waterbad op het vuur te 
plaatsen. Want er is veel ether in het vocht terug ge- 
bleven, welke er zich slechts langzaam van afscheidt. 
Deze zou alzoo ligt aangestoken kunnen worden. 

Dit vocht, met het reeds afgescheiden zout vermengd, 
deden wij voor Zineeneretort meteenen ontvanger eraan, 
deden inde retort 80 gr. peroxydum manganesii, en even 
zoo veel met deszelfs gewigt water verdund zwavelzuur. 
Den ontvanger hielden wij met ijs en keukenzout koud, 
en toen de retort door aangebragte warmte heet genoeg 
werd, dat het vocht begon te koken, ontwikkelden 
zich vele bruine dampen, die gecondenseerd werden. 
Na eenigen tijd werden er geene dampen meer ontwik 
keld ende retort werd ontkleurd , daar de nog overige 
waterdampen de dampen van bromium uitdreven. Wij 


had- 


( 295 J 


hadden eene aanmerkelijke hoeveelheid bromium verza- 
meld, waarvan een groot gedeelte zuiver konde afgegoten 
worden, omdat het water met een ander gedeelte bro- 
mium dbi ĳs in den ontvanger achterbleef. Bj het ont 
dooien van dit ijs werd er echter nog een groot ge- 
deelte bromium afgescheiden. 

Op het ander 5 gedeelte van de zoutoplossing de- 
den wij nu 1oo gr. oxyde en even zoo veel zuur. Dit 
werd met het plan gedaan, om te zien, of er in de eer- 
ste 2 genoeg oxyde en zuur gedaan was. En de uitkomst 
was deze, dat er uit dit ; nu veel meer bromium, dan. 
uit de 2 van hetzelfde vocht werd afgescheiden. 

Wij zien hieruit andermaal, dat het een vereischte 
is, de hoeveelheid oxyde en zuur te kennen , die men: 
bij de zoutoplossing behoort te doen, om al het bro- 
mium uit te drijven. De reeds van eenig bromium be- 
vride 3 deelen oplossing werden nu wederom met 
100 gr. oxyde en even zoo veel zuur behandeld, ‘en ga- 
ven inderdaad wederom zoo veel bromium als de-eerste- 
maal. Bene derde maal, met dezelfde hoeveelheid-oxyde 
en zuur behandeld, zagen wij echter hoegenaamd gee- 
ne bromiumdampen meer ontstaan, en konden dus 
zeker zijn, dat wij wederom het op deze wijze uit te: 
drijven bromium werkelijk hadden uitgedreven, dat. 
wij dus zuur en oxyde in genoegzame hoeveelheid had- 
den gebruikt. 

Insgelijks deden wij op het £, reeds van veel bromi- 
um bevrijd , wederom 100 gr. oxyde en zuur, en ver-. 
kregen wederom veel bromium. Eene derde maal ech- 
ter gaf dit wederom niets. Zoodat wij voor deze 118 
pekel gebruikt hadden 580 gr. oxyde en even zoo veel 
zuur, om uit het genoemde zout het bromium af te 
scheiden. 


Wij 


( 294 }) 


Wij verkozen het bromium van het water door eenen 
enkelen scheitregter af te scheiden, en verkregen toen 
aan bromium 25 gr. 2. — Dit kan men echter niet voor 
de geheele hoeveelheid houden, die wij met de groot 
ste omzigtigheid uit. 118kl pekel hebben kunnen ver- 
krijgen; want er was nog:in het water opgelost. Van 
deze verzadigde tinctura aquosa hadden wij bijna o lit. 1. 

BALARD schrijft voor, het bromium over chlorure= 
tum cälci te destilleren, om het van deszelfs;water te 
bevrijden. — Op deze wijze zou men ook het water van 
bromium kunnen ontdoen. Hoewel het mogelijk is, dat 
er eenig water aan het bromium blijft hangen, of in 
hetzelve wordt opgelost, en het zeker is, dat het bro 
mium ‘in het water wordt opgelost, zoo zou ik van 
meening wezen, liever eenig met water bedeeld bromi— 
um en met bromium. bedeeld water te hebben, dan het 
er op ‘te wagen om nog meer chlorium inhet bromium 
te leiden, dan wij straks zien zullen, dater, op deze 
wijze bereid, in zijn moet, Aan het chloruretum calci 
blijft ook nog eenig bromium hangen, zoodat men ook 
hierbij altijd iets verliest. Te meer komt ons dit niet 
doelmatig voor, daar men toch voor het bereiden van 
bromiumzouten de tinctura aquosa zeer goed bezi- 
gen kan. 

Wij moeten nu deze bereidings-wijze nog eens door 
loopen, om op het een en ander indachtig te maken. — 
Ontegenzeggelijk is het eene omslagtige, dure en moei- 
jelijke. bereiding; men verkrijgt door dezelve niet al het 
bromium, dat in het zeewater is,en men heeft het nog 
niet: zuiver. — De drie eerste bijzonderheden zal ik 
niet behoeven te ontwikkelen: Men moet 1° bij kleine 
gedeelten al het water schudden, 2° met ether, die niet 
spaarzaam mag gebruikt worden, en 5° men schudt 

een 


( 295 } 


een vocht, datmet cAlorium is bedeeld, Langer moe- 
ten wij stilstaan bij de twee laatste bijzonderheden. , 
Om twee redenen verkrijgt men niet al het bromi= 
um; dat in het water: voorhanden is. Het schudden 
toch, met ether doet het reeds vrije bromium oplossen 
in ‘den-ethers Dezeether neemt dus het bromium op; 
orndat die-gemakkelijker hetzelve oplost, dan het water. 
Het water: lostvechter ook bromium op, en. zooveel 
grooter het-oplossend vermogen van ether voor bromi= 
am ‚dan van ‘water voor dit is, zoo veel meer brondium 
zaler.in den ether zijn. Hieruit ziet men echter, dater 
werkelijk eene groote hoeveelheid bromium in hetwätét 
zal terug blijven. Gesteld eens, dat ether 100 maal gemak: 
kelijker bromiam oplost, dan water; en dat men 10 máal 
zoo veel water ‘als ether heeft, zoo zal van het bromium 
nog +; in het water terug blijven? als men goed heeft 
geschud. Maar goed schudden is immers onmogelijk 
iwedeze beteekenis: -Men kan niet wel weinig. ether met 
veel water zóó schudden, dat'overal ether water geraakt 
hebbe. Het is'om deze reden, dat men niet spaarzaam 
met ether behoort te wezen 3 het is om deze zelfde re 
den ;-dat men wederom. niet & het Bott uit het wa- 
ier kien uittrekken, doves totmórd „on 
„Eene tweede reden, waaromvimen niet al ket bromin 
um-op deze’ wijze vrij kan afzonderen, is de toestand 
der gevormde ‘zouten., door: potasch of soda daarge= 
steld;-— Wij: deken hier boven aängetoond;dät er 
een bromas en hydrobromas gevormd wordt. Door het 
peròxydum manganesii, nu, en het zwavelzuur ontleedt 
men den hydrobromas; «en wel zoodanig, dat het oxy= 
genium - van ‘een “gedeelte van het manganesium oxyde 
zich vereenigt met het hydrogenium van het’ac. hydro= 
RN tot water ‚dat het bromiumy wordt ùitge- 
q dre- 


( 296 ) 


dreven en het protoxydum en deutoxydum mangane= 
siì (zoo als'bij het-chlorium het geval is „volgens waar= 
nemingen, ons onlangs medegedeeld) of een van deze 
oxyden zich met het zwavelzuur tot een sulphas ver- 
bindt, waarmede zich «de „potasch of soda als-sulphas 
insgelijks verbonden, houdt.-Maar-hoe is-het-met‘den 
bromas sodae gelegen? Voor de ontbinding! vandit 
zout hebben wij geene verklaring; wij weten niet, dat er 
oxygenium. wordt uitgedreven, zelfs leert ons de onder- 
vinding. het tegendeel, Het peroxydum- manganesü 
moet, intusschen oxygenium verliezen, en het ac. bro- 
micum insgelijks, indien het bromium zal afgescheiden 
worden. Daar wij nu op geene andere, dan de boven- 
genoemde wijze kunnen verklaren ,hoedanig het bro- 
mium in de alcali-oplossing als zout wordt opgenomen; 
daar: er dus-bromas en hydrobomas te: zámen in het 
vocht aanwezig zijn, en daar er geen oxygenium onder 
de bewerking wordt uitgedreven, zoo-zouden ‘wij mioe= 
ten vooronderstellen „ dat:het ac. bromicum: niet-wordt 
ontleed, maar in het vocht terug blijft, en men dus 
een groot verlies aan bromium-heeft, 
„Nemen ‚wij dit niet aan, zoo is het mogelijk , ait hek 
ac. bromicum deszelfs oxygenium aan eene hoeveelheid 
chlorium „afstaat, in de laatste bewerking tevens ont- 
wikkeld; eh dit brengt ons van zelven op hetgeen wijinde 
laatste plaats noemden: dat men op-deze wijze geen zuiver 
bromium, verkrijgt. Wij hebben namelijk aangetoond, 
dat er een ‚chloras en hydrochloras sodae, met de-bro= 
miumzouten gevormd. wordt, door het bij. den ether 
voegen. van ‚soda-oplossing.. Voegt men.nu bij hydro 
chloras sodae, peroxydum manganesii en zwavelzuur, 
zoo\weten wij, dat er chlorium-ontwikkeld wordt. Men 
ruikt dit zelfs aan de tubulaat des ontvangers, met eene 


pa- 


papieren stop gesloten, vóór het bromium ontwikkeld 
wordt. “Hiermede is'dus het bromium verontreinigd en 
wordt ‘er een chiloruretum’bromii gevormd, in plaats 
van \zuiver-bromium: Dit chlorium nu kan zich mis- 
schien met het ontwikkeld wordende oxygenium van 
het acidum bromicum verbinden tot ac. chloricum, en 
Wij hebben dan eene verklaring, waar het oxygenium 
van dit zuur blijft., Maar wij weten, dat het vrije ac. 
chloricum, (hoedanig herin een macha met zwavelzuur 
in overvloed, wezen zal) niet gedestilleerd kan worden, 
of ‘het wordt gedeeltelijk ontbonden in, chlorium en 
oxygenium, terwijl een ander gedeelte slechts vervliegt, 
Oxygenium wordt er nu niet ontwikkeld, en wij zouden 
onze vooronderstellingen te verre drijven, indien wij 
wedérom wilden aannemen , dat dit chlorium en oxyge- 
nium zich boven het Bonet wederom te! zamen ‘töt 
ac. chlorieum gingen verbinden. De onmogelijkheid kan 
men hiervan zeker niet bewijzen, maar ook niet de ze- 
kerheid, en wij nemen het daarom niet aan. 

Wat er nu van dit alles zij: men behoort er óp in- 
dachtig te wezen, dat men, om. meer. dan eenereden, in 
deze. bewerking niet al, het bromium. uit het zeewater 
verkrijgen kans ten andere, dater altijd met het bro- 
mium Eliet Gefibomden is, en men op:deze wijze 
nooit zuiver bromium bekomen kam ‘Wanneer wij nu 
nâgdàn, dât men het bromium nog niet anders, dan 
door. chloriùm bereidt, dat men geen middel kent, om 
ze van elkander af te zonderen ‚ ze dus ook nog Rn, af- 
gezonderd heeft: zoo mogen wij besluiten, dat wij nog 
geen, zuiver br omium,, _of zuivere bromium-yerbindin- 
gen kennen, en het en ae ware, eene goede be 
reidings-wijze voor bromium op te geven ‚„dan de ei 
genschappen van derzelver verbindingen na.te gaan. 


Uit= 


en 


( 298 ) 


Uittreksels uit Brieven van, Dr H.C. MACKLOT, 
Natuuronderzoeker'in Oost=lridië, aan Dr. 
ET EMMINCK,:Dirécteur,en 5: A SUSANNAs 
„Administrateur van’s Rijks Me te Lair 
den (*).. MDS tort Wer oro 


Aan hoorde van Zi Me. hornet 
Triton, op reis naar Timor, 
den 7 Óùtäbbr 1828. 

OTS TS MIO S 


D. 21 April (1828) is de kórvet, vergezeld van den 
schóoner Fris, van Amboise vertokken, « en den 25 
Dhsca 


_s*) Dit stuk heerl ons met den. ileum brief ken, 
alen wij gemeend hebben, bij hetzelye te moeten voegen; 
„De hiernevens gevoegde Uittreksels, met vergunning van 
den Heer TEMMINCK, ‘genomen uit elks briefwisseling 
met den Natuuronderzoeker Dr. H. C. MACKLOT, en door 
bijvoeging van die uit de mijne vermeerderd, leveren een be- 
knopt verslag op van den togt onzer Reizigers naar Nieuw- 
Guinea, hetwelk, ‘ook'om de daarin voorkomende topbgra- 
phische gabterjtiageng misschien voor sommige uwer geabon= 
neerden , niet zonder ‘belangstellidg zal gelezen worden: De 
bedoelde brieven loopen tot de. maand October des verlede- 
nen jaars ‚en zijn geschreven aan boord van Zr. Ms. korvet 
welke. belast was met, eene reis naar Neer Gutman ten ein- 
de aldaar eene versterking aan te leggen, en het bezit van 
de kust áan het Nederlandsche Gouvernement te verzekeren. 
De ‘ohaangendamheden en gevaren, met welke deze reis voor 
onze Natuuronderzoekers is vergezeld geweest, zijn nog ver- 
meerderd , doordien het hûnne, bereids geoefende, Javaansche 
werkliedeid'en jagers aut den moed ontbrak, om her op’ eérie 
zeereis te vergezellen, en zij zich derhalve” van ongeoefende 
men- 


( 299 ) 


daaraanvolgende te-Banda binnengezeild , alwaar wij 
ons tot. den. 2g°ter moesten, ophouden , álvorens wijde 
reis naar Nieuw-Guinea konden voortzetten. Na ee=, 
nen zeer langen en -allermoeijelijksten togt, tusschen 
de Zuid-Oost en Arou-Eilanden, 18 wijden. 21 
Mei, in de Doerga-rivier, op-158°27! 10” L.O. Gu 
en 7° 25’ 50’ ZB. op de kust van Nieuw-Guineaten. 
anker er. 

Hoe groot onze verwachting ook van deze plaats moge - 
geweest zijn , hebben wij ons echter al spoedig kunnen 
overtuigen „ dat aan de oevers van deze groote rivier (of. 
straat) geene gelegenheid. bestond tot het oprigten van. 
een Etablissement , dewijl het land daartoe te laag en te 
moerassig was , en , bij hoog water, voor het grootste 
gedeelte eenchand werd. Na meer-dan 1o-mijlen de 

ore 


menschen hebben moeten voorzien; terwijl de eenige ja- 
ger, die hen trouwhartig was bijgebleven, op de heenreis, 
over boord sloeg en in de golven omkwam. — Een ander 
gevaar, aan hetwelk zij gelukkig ontsnapt zijn, en van het- 
welk in der tijd door de Nieuwsbladen is melding gemaakt, 
was de opstand, die onder een zeventigtal „ zich aan boord 
van den 7'rit{on bevindende: bannelingen naar Banda was. 
uitgebroken , en die niets minder ten doel had, dan om-de 
geheele scheeps-equipage te vermoorden, Door den dood van 
twee belhamels was men echter geslaagd, om dezen woeden- 
den hoop ten onder te brengen. — Aan het slot zijner brieven 
maakt de Heer mAcxLor melding van zijne aankomst op 
Timor, en van het voornemen der reizigers, om aldaar een 
jaar of langer te vertoeven, daarbij tevens de’ meening te ken- 
nen gevende, om, wanneer ‘hun leven’ zoö lang ide 
blijft, vervolgens eenen togt naar Celebes te idni 
Ik heb de eer enz. 
U WEd. de abd 
J. A. SUsANNA. 


( 5oo 


rivier te hebben opgevaren , te vergeefs naar eene betere 
plaats zoekende , besloten wij, aangezien wij ook reeds 
gebrek aan drinkwater hadden, terug te keeren , temeer, 
daar het onmogelijk de meening van het Gouvernement 
kon zijn, om eene sterkte binnen ’slands te vestigen. In 
de Voer ga-rivier hadden wij een’ vrij sterken aanval van 
wilden op onze sloep af te slaan, waarbij eenige officie 
ren en matrozen door hunne pijlen gewond werden. 
Den 27 Mei verlieten wij gemelderivier , zeilden langsde 
kust om den Noord, en kwamen den 5 Junij voor eene 
andere, door de tolken Oetanata genaamd , op 156° 
55’ L.O. G.ren 4e 51 zo“ Z. B. ten anker. Sedert wij 
de -Doerga-vivier verlieten, zagen wij meermalen 
praauwen met inlanders, eenige huizen. en negerijen , 
vaak langs de kust ;- doch de ondiepte belette ons, digt 
onder den wal te komen. De lastige ondiepte , welke wij 


schier. allerwegen langs de kusten hebben aangetroffen , 


heeft ons het aandoen van land. ten uiterste moeielijk 
gemaakt , en ons dikwijls genoodzaakt ‚ om ver uit den 
wal: te zeilen. De rivier de T'anata ‚ waar wij nu voor 
lagen, zoude, volgens het zeggen der tolken, veel door 
de. Ceramers bezocht worden. Wij vonden daarom 
goed , dezelve maauwkeurig te onderzoeken ; doch ook 
deze plaats -kwám ons ongeschikt voor , dewijl voor de- 
zelve’ tene bank ligt, waarop eené geweldige branding 
staat; zoodat geen hemak met mogelijkheid de rivier kan 
bìnnen komen „en er aldaar ook geen veilige ankerplaats 
s. Wij hebben!hier geene menschen aangetroffen. 


_ Den gier verlieten wij ten tweede male de gemelde 


rivier , en.nadat wij eenige mijlen van dezelve sn 
waren, ontdekten wij praauwen met Inlanders , die op 
den schooner aanhielden. Men trachtte met dezelve in 
gesprek te komien „ hetwelk , na lang door middel der 

7 tol- 


DE ET Te ee Pe 


( 3o1 ) 


tolken met hen geparlamenteerd te hebben, gelukte. 
Eerst kwamen zij aan boord van den schooner en vervol- 
gens aan dat van den 7'riton. Deze menschen zijn ons 
zeer geschikt voorgekomen ; zij waren bijzonder vrien- 
delijk en bereidwillig en zoo vertrouwelijk , dat zij zelfs 
hunne wapenen tegen onze kleinigheden verruilden. 
Wij vertoefden hier twee dagen, ten einde van deze 
Inlanders eenige inlichtingen , aangaande de gesteld 
heid van hetland en de plaats , waar wij water zouden 
kunnen innemen , te mogen erlangen. Allen wezen ons 
naar eene andere rivier , meer westelijk gelegen , waar 
een goede grond en ankerplaats gevonden werden. Den 
volgenden dag ontvingen wij een bezoek aan boord van 
het hoofd dezer Inlanders , met name ABROUW, die 
ons insgelijks naar die rivier heenwees , en ons tot be- 
geleiders en wegwijzers vijf inlanders medegaf. Eenige 
mijlen westelijk bragten ons deze Inlanders bij de door 
hen bedoelde rivier, welke zij Oeta of Oetanata 
noemden, dezelfde, die onze tolken reeds vroeger , 
doch te onregt, meenden gevonden te hebben. De 
plaats , waar wij deze Inlanders aan boord kregen , be 
hoorde tot het distrikt Zimakowa of T'imoraka , en 
de plaats, waar wij den 11der voor de rivier Oetanata, 
op 136° gf 20” L.O. G. en 4° 52’ 20”! B. ten anker ge- 
komen zijn, tot het distrikt Koywai. Deze plaats 
had inderdaad een zeer gunstig aanzien. Het zoude mo- 
gelijk zijn geweest, dat de schepen gedurende korten 
tijd voor deze rivier op zee konden blijven ; kleine vaar- 
tuigen zouden bij hoog water zelfs de rivier hebben 
kunnen binnenloopen; ook, wat de menschen betrof, 
zouden wij waarschijnlijk geene de minste moeijelijkhe— 
den hebben aangetroffen ; dan , tot het oprigten van 
een Etablissement werd de grond zoo geheel ongeschikt 

be- 


( Zos ) 


vonden , ‚dat aan hetzelve niet te denken was. Deze ri- 
vier werd door de Ceramers bezocht; zij zijn aldaar 
door hunne opperhoofden , van welke ABROUW en 
DOEPA de voornaamste zijn , aangesteld, en verder. 
om de Oost of Zuid gaan zij niet. De handel , welke al- 
hier door de Ceramers gedreven wordt, bestaat voor- 
namelijk: in Massoi (de schors van een’ grooten boom, 
behoorende tot de Laurzersoorten). Tien dagen lang 
hebben wij voor deze rivier moeten vertoeven , ten ein- 
de-ons te voorzien van water en brandhout, waaraan bij 
ons aan boord het grootste gebrek heerschte , zoodat wij 
den 22 Junij weer onder zeil gingen , koers stelllende 
om de West langs de kust. Daar de Z. O. winden vrij 
sterk. woeijen , en er eene zeer zware deining in zee 
stond, vond Kapitein sTEENBOOM (welke brave 
Kommandant van den 7'riton onder de vermoeijenis- 
sen dezer reis bezweken , en door ons op het kerkhof te 
Amboïna ter aarde gebragt is) het niet raadzaam , om. 
onder den wal te blijven , weshalve hij , en vooral ge- 
durende den nacht, op zee hield, en door de sterke 
stroomingen aanmerkelijk om de West werd gezet, het- 
welk ten gevolge had, dat wij het Eiland Zokara, en 
de bogt (Kajoe mera genaamd) , waarin hetzelve ge- 
legen is, niet hebben kunnen onderzoeken. Eerst bij 
het Eiland .47doerna gelukte het ons, eene opening aan 
te treffen , dezelve in te loopen , en aan de binnenzijde 
eene redelijk goede ankerplaats te vinden. Dadelijk bij 
het inzeilen dezer opening kwamen ons drie canots met 
Inlanders te gemoet, die niet, als de vroeger geziene, 
naakt, maar de eene meer, de andere minder, gekleed 
waren „en ook geene vrees toonden , om zich bij ons 
aan boord te begeven. Zij spraken zeer gemakkelijk de 
‘Geramsche taal ‚ en bragten ons dadelijk naar die plaats, 
waar 


( 303 ) 


waar wij, het anker konden laten vallen. Den volgenden 
dag werden alle sloepen-uitgezet, tot het opsporen eener 
geschikte plaats , om eene sterkte te kunnen opwerpen. 
Het gelukte ons „ doorde hulp dezer Inlanders , hierin 
wel te slagen. Den 4 Juli begaf de Z'riton. zich der- 
waarts onder zeil „ en kwam ’savonds , digt onder den 
wal, in eene zeer schoone baai ten anker. Het land van 
de-Doerga-rivier. tot hier kan, wat deszelfs gedaante 
betreft, zeer goed in drieën verdeeld worden : van de 
Doer ga tot aan het distrikt Z'imakowa of T'imora= 
kas is hetzelve laag en moerassig „en zoo ver 'smen= 
schen oog reikt , wordt aldaar noch berg noch heuvel 
top waargenomen. Eerst bij het genoemde distrikt be- 
ginnen zich binnenlandsche gebergten te vertoonen; 
die zich langs de kust, hoe langer zoo meer ‚ naar het 
strand heenstrekken „en eindelijk beoosten het Eiland 
Lokata totaan het strand voorschieten. Het voorland van 
deze binnenlandsche bergen is nog even laag en moe= 
rassig „ als het door ons meer om de Zuid geziene. Deze 
binnenlandsche bergen schijnen. zeer hoog te zijn „ en 
hunne toppen tot boven de sneeuwgrenzen te verhef- 
fen, ten minste meenden wij allen , vele toppen , met 
eeuwige sneeuw bedekt, gezien te hebben. Bewesten 
van Zokaïa tot voorbij de plaats , waar wij ten laatste 
ten anker gekomen waren , levert het land een geheel an- 
der aanzien op: hetzelve is aldaar ark chtig, zonder 
laag land.te vertoonen. 

„Tot zoo verre zich het lage land uitstrekte „-was de zee 
overal zeer ondiep „en kon men de kust niet, dan metde 
grootste voorzigtigheid , nabij komen ; bij het hooge land 
daarentegen “werd de diepte van het vaarwater zoo groot 
bevonden, dat men met 80 en 100 vademen geen’ grond 
konde lens In. het laatstgenoemde gedeelte van 
el Nieuw- 


KC S64 )} 


Nieuw-Guinea, waar het land zeer hoog en berg- 
achtig is, is het aan den zeekant met bogten en inham- 
men. onregelmatig ingesneden ; de kust meestal steil en 
klippig , en van vele groote en kleine eilanden omgeven. 
In dit gedeelte was het, dat wij eindelijk gelegenheid 
vonden, om het lang bemoeijelijkt oogmerk ten uitvoer 
te brengen. De plaats , waar wij hier ten anker kwamen; 
behoorde tot het kleine distrikt Lobo , hetwelk insge- 
lijks weder tot het groote distrikt Kawai gerekend 
wordt. Door twee openingen kan men tot deze plaats 
geraken , waarvan de eene eene straat is tusschen het ei- 
land Ardoema, Dramacien den vasten wal, ende 
andere de ingang tot eene groote, schoone baai, tusschen 
de oostzijde van het eiland A?doema ende vaste 
kust, en waarin de zoo evengemelde straatuitloopt. Aan 
de straat is, ter eere van den schooner, den naam van 
Tris-straat, aan de baai, ter eere van de korvet, den 
naam van 7'ritons-baai gegeven geworden. Deze baai 
heeft aan de westzijde eene diepe inbogt, welke vele 
schepen kan bevatten, en eenen goeden ankergrond op- 
levert. Ter zijde van deze inbogt stroomt eene aan- 
zienlijke rivier, Z'ambona, in de baai uit. De baai is 
rondom door bergen ingesloten, en tegen alle win= 
den beveiligd. Aan de westzijde van de inbogt ligt 
de berg Lamentsjirie, 2650 voeten (Amsterd.) hoog, 
welks “voet vlak uitloopt. Hier is het Etablissement ge- 
vestigd, en het land van Nieuw-Guinea van het zui- 
den tot het noorden, op den 24 Augustus , in naam Zij- 
ner Majesteit. den. Koning der Nederlanden, in te- 
genwoordigheid van eene menigte Inlanders met hunne 
Kajaks (opperhoofden), welke zich bij die gelegenheid 
eenen sterken roes aanzetteden , in bezit genomen. Ter 
herinnering aan ZE. den tegenwoordigen Kommissa- 

TIS= 


xis-Generaal van Neêrl. Indië, is aän het hier opgerigte- 
fort den naam van fort Du Bus gegeven, en aan den 
voet van den berg, de plaats, waar hetzel ve gebouwd 
is, ter eere van den. Gouverneur der Molukken, den 
naam van Merfkus-oord(*). Van de Inlanders’, op dit 
gedeelte der kust, worden die, welke langs het'stramid 
wonen „„Papous genaamd, en die binnen ’s lands-of in 
het gebergte huisvesten, ‚4 Lfoerezén, De eersten zijn 
al tamelijk beschaafd, belijden het, Mahomedaansche 
geloof, drijven handel op.de Molukkische= en Arou- 
Eilanden; en spreken, behalve hunne eigene-taal „ ook 
de Ceramsche en sommigen de Maleische. De Alfoe- 
rezen, daarentegen zijn nog Half wild. De Papous/schij- 
nen het oppergezag over de Alfoerezen te hebben; en 
dezen aan hen gehoorzaamheid verschuldigd te zijn. Het 
zijn ook. eigenlijk de eersten , die,den handel drijven, 
terwijl de Alfoerezen de landsprodukten vérzamelen 
en tot den, uitvoer toebereiden. De handel ‚die hier mèt 
de Cerammers plaats heeft, bestaat ini paradijsvogels:, 
papegaaien en kroonduiven, schild pad, paarlen én topaas, 
_ E51 Í: ij ‚ | [4 mas- 
AETR: 10 
_(*) De Natuurkundige Gommissie meldt, dat zij niet genoeg 
lof kan geven aan de minzame, gastvrije en.hulpvaardige-wij- 
ze, waarop zij gedurende haar verblijf op Amboïna door den 
leer merxKus behandeld is, Zoorhet toeval dit geschrift te 
eeniger tijd onder de oogen van dien menschenvriend mogt 
brengen, zal hij zeker niet zonder genoegen ontwaren, dat 
hij zijne heuschheid niet aan ondankbaren verspild heeft. Het 
móet inderdaad een onuitsprekelijk zelfgenoegen verschaffen , 
op zulk een’ verrer afstand van dé-beschaafde maatschappij, 
en genoegzaam in eene andere wereld; aan landgenooten 
gastvrijheid ‘te kunnen bewijzen, en ook”om die te mogen 
ontvangen, vooor olen AGI STSANNA titie, 
BIJDRAGEN, D. IV, st. 1. 7 


( 306 j) 


massaij ‚ notenmuskaat, belcecharie en rosamala; Wat 
den grond van dit gedeelte hier aangaat; de aan het 
strand liggende gebergten zijn kalkbergen en de grond 
is kalkgrond , gemengd niet kleiaarde, Op het läagste ge- 
deelte der kust, meer om de Zuid, hebben wij niets an 
ders’ dan kleigrond waargenomen. Het geheele land van 
Nieuw-Guinea, voor zooverre wij hetzelve gezien 
hebben, is overal digt met bosschen bedekt. Ván den. 
4 Julij tot den 29 Augustus, gedurende welken’ jd het 
Etablissement is. opgerigt, ‘hebben wij in de-7’ ritons- 
baai. moeten vertoeven, doch ,- helaas! noch'inonze, 
noch in andere vakken van Wetenschap datgene kun- 
nen verrigten, wat wij zoo zeer gewenscht hadden. Het 
omkappen van het bosch, en het-ontginnen van den 
grond hebben  zoodanige sarleeliee uitwasemingen ten 
gevolge gehad, dat wij. en de geheele scheepsequipage 
door rotkoortsen zijn aangetast en velen zelfs het leven 
daarbij hebben ingeschoten.” Tot’ overmaat van ramp 
hadden wij gebrek aan levensmiddelen en de noodige 
ververschingen, zoodat er voor de zieken niets te eten 
was, dan gezouten spek en rijst. Met onbruikbaar ge 
worden sloepen, ontredderd zeiltuig en touwen, zulk 
een klein getal dienstdoende mannen , dat er twijfel ont 
stond , of ‘het schip daarmede zee zou kunnen’ bouwen, 
en met meer dan 80 man zieken aan boord, gingen wij 
den’ 29 ‘Augustus onder zeil, de terugreize’ naar Am- 
boïna aannemende. Den Sort waren, wij de baaï uit, 
stelden koers naar de West, passeerden het /77 essels- 
Eiland, de Motabellas en Banda-Eilanden „en ir 
men fd en pals gronds ‚in de baai vas 
boïna ten anker. ‚…… … 
Ook, op, Amboira hebben wij dinael maar „zeer 
weinig. kunnen uitrigten, eensdeels, omdat de meesten 
| L_on= 


Ke 507 3 


onzer, en ook onze bedienden , de overblijfselen van de 
Nieuw-Guineasche ziekten naar hier hadden medege- 
bragt, en met zuchtige ledematen , puisten en huidziek- 
ten gekweld waren; anderdeels , omdat het weder , ge- 
durende’ al den tijd, dien wij op Amboïna geweest 
zijn, zooslecht was, dat'het zelfs voor gezonden onge- 
raden, ja ondoenlijk zoude geweest zijn , het huis te ver- 
laten. Wij konden den tid, gedurende die soort van 
gevangenschap, dus niét beter: besteden, dan met de 
door ons op Nieuw-Guinea verzamelde voorwerpen en 
die, welke men, staande'‘onze afwezigheid, op Arbon 
voor ons had bijeengebragt, in behoorlijke orde te bren- 
gen; hetwelk wij deden; en, nadat wij nog aan het 
overschot van den braven Kapitein- Luitenant sTEEN- 
BOOM, die, zoo als ik meldde, onder de bezwaren en 
vermoeijenissen der reize bezweken was, alhier de laat 
ste treurige eer bewezen hadden, zijn wij den 7 October 
weder van rmbon onder zeil gegaan, en thans, terwijl 
ik dit schrijf, bevinden wij ons in het gezigt van 77- 
mor, waar wij hopen nog dezen avond (den 14 Octo- 

ber) voor Coupang het anker te kunnen uitwerpen. 
(Hier volgt eene opgave van de, door den Heer Mm A c- 
KLOT en de zijnen, op hunne reize langs de kust van 
Nieuw-Guinea bijeengezamelde voorwerpen, zakelijk 

hierop nederkomende) :' 
DIEREN. Zoogdieren. Vellen. 4 Geslach- 
ten. 6 soorten, 
“te zamen 12 Exempl. 
Skeletten. 2-Gesl. 4 soorten, 
CO te zamen 7 Ex. 

“Vogels. Huiden. 61 Gesl. 119 

jan! spatten io ob obuornbod 

Doibuerté zattien 54 Ex. °°” 

Ske- 


(48. 5) 


Skeletten. 17 Gesl, 25 soorten, 
te zamen 54 Ex. 
Eieren. 5 Gesl. 
_ te zamen-12 Stuks 
Kruipende Dieren. Schild pad- 
den. 1 Gesl. 1 soort. 
Sauriers. 6 Gesl. 14 soorten, 
te zamen 60 Ex. 
Slangen. 5 Gesl. 6 soorten, 
te zamen 10 Ex. 
__Batrachien. 5 Gesl. 6 soorten, 
te zamen 10 Ex: 
Weekdieren. Met de niet onaan- 
zienlijke verzameling van Week * 
dieren zijn 2} aam opgevuld. 
Schaaldieren. Van Krabben en 
Kreeften, hebben, wij een vierde 
aam. vol gekregen. 
Gekorven Dieren. Eenige: dui- 
zenden Exemplaren. 
Stekelhuiden. Van dezen heb- 
ben wij op de kust eene groote 
flesch vol te zamen gebragt, 
PLANTEN. Phanerogamen: 244 Gesl, en 
meer dan Soo soorten, tezamen 
3500 Exempl. 
_Cryptogamen. 6oo Ex. 
_ … Zaden, Zo verschillende Soorten. 
DELFSTOFE EN. Onderscheidene proefstukken van 
„bergsoorten, proeven van kust- 
1 zand en. van den grond. 
_ Gedurende de reis zijn op en langs de kust de navol- 


gende Teekeningen vervaardigd : 
Van 


( 5og ) 


Van Menschen. 14 Stuks teekeningen. Wapens en 
Versiersels der bewoners van 
Nieuw-Guinea. 4 st. teekeningen. 
Dieren. Mammaliën 5 Stuks teeken. 
Vogelen 5 
Visschen 5 

Amphibiën 

- Mollusken 
Insekten 

Echinodermen 

De teekeningen van menschen en dieren zijn allen 
voltooid , meestal gekleurd, slechts weinigen in zwart 
krijt. 
Planten. De omtrekken van Planten in Oostindi- 

sche inkt bedragen 110 platen; velen 
daarenboven zĳn uitgewerkt en ge- 
kleurd. 

Land- en Berggezigten. Ia potlood en zwart 

krijt, == 8 platen. 

Mitsgaders vele Anatomische afbeeldingen, zoo van 
dieren als planten. 

Zie hier de zakelijke opgave van den buit, door ons op 
Nieuw-Guinea te zamen gebragt ; wanneer wij dezel- 
ve vereenigen met die van Makassar, Boeton, dno- 
bas, Banda, enz., enz. , levert het geheel zeker eene 
niet onaardige, en, daar de meeste soorten geheel nieuw 
zijn, gewis eene zeer belangrijke verzameling op. Wij 
verbeiden met ongeduld eene gunstige gelegenheid, om 
dezen geheelen voorraad naar Nederland over te zenden. 


16 == 
Urd 

gm 
2 ee 


te 


e= 


N 
ZN 


MOENS 


De 


' 


heben 
heheh 


pe 
N 
1 eN 
El 
AED, 
De 
\ 
KEN 
K 
5 EG 
ER 


BIJDRAGEN 


TOT DE zt 
NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 


HET ELEKTROMAGNETISCH ESSAI VAN HET 
ZILVER, NAAR AANLEIDING VAN DEN GELEER- 
DEN OERSTEDT, VAN KOPPENHAGEN; 


nader beproefd en onderzocht door Prof. 
S. STRATINGH, EZ., te Groningen. 


DD. ik voor eenigen tijd in het Jahrbuch der 
Chemie und Physik für 1828, B. 1, H. 1, von Dr. 
J.S. C. SCHWEIGGER und Dr. FR. W. SCHWEIG- 
GER-SEIDEL, een voorstel vond medegedeeld we- 
gens eene Elektromagnetische Probeerkunst of Essai , 
ter aanwijzing van het verschillend gehalte van het zil- 
ver „zoo werd ik , zoowel door mijne nog bestaande 
betrekking bij het Kantoor van gouden en zilveren 
werken alhier, als tevens door mijne betrekking tot de 
Scheikundige en aanverwante vakken aan deze Hooge- 
school, met de meeste belangstelling tot nader onderzoek 
van deze vernuftige toepassing der Natuurkunde op een 
zoo gewigtig deel der Huishoudkunde opgewekt, en 
zoude daarmede bij de eerste lezing terstond begonnen 
zijn ‚ indien niet verschillende andere werkzaamheden 
mij daarin tot nu toe verhinderd hadden. 

Om dan een genoegzaam bevattelijk denkbeeld van 

BIJDRAGEN, D. IV, sr. 1. X mij 


(ndi) 


mijne waarnemingen in dezen te geven ‚ zal het noodig 
zijn, de lezers vooraf met de te dien aanzien door-den 
zoo bijzonder verdienstelijken en door geheel Europa 
bekenden Geleerde voorgestelde’ manier van werken 
bekend. te maken , en zal dus, als met eenige ophelde- 
dering voor de met de Natuurkundige Wetenschappen 
algemeen minder bekende kunstoefenaren en werklie- 
den, het in bovengenoemd maandwerk opgegeven be- 
rigt, ofschoon tevens zoo beknopt mogelijk, mededee- 
len en voor mijne proeven doen voorafgaan. 

Sa. Wat oERSTEDT het eerst aanleiding 
tot dit denkbeeld van het Elektromagnetisch 
Essai gegeven heeft. Beschrijving van de gron- 
den , waarop de Elektromagnetische multipli- 


cator , die hiertoe wordt aangewend , is inge- 


rigt. 

Ofschoon men dan, volgens OERSTEDT,;, reeds 
wist, dat men door middel van het Galvanismus , 
of liever het Elektromagnetismus, vooral na de uit- 
vinding van den later te beschrijven Elektromagneti- 
schen multiplicator, kleine verschillen tusschen de 
metalen en ‘derzerver alliëringen ontdekken kon, z00 
was men nog niet op het denkbeeld gekomen , om eene 
wezenlijke Probeer- of Essaikunst daarop te gronden en 
daarnaar in te rigten. Toenechter OERSTEDT VOOr 
een paar jaren in eene voorlezing had getracht aan te 
toonen, dat zulk eene probeerkunst van eene uitgebrei- 
de nuttigheid zijn konde , werd hij door nadere onder- 
vraging van eenen bekwamen goud- en zilversmidsge- 
zel, met name HINNERUP; na de les aangemoedigd, 
om deze probeerkunst voor het zilver in het werk te 
stellen en te beproeven. Deze groote Geleerde schaamt 


zich dan dok niet te erkennen; dat hij door de hulp van 
_de- 


( 33 $ 


dezen talentvollen jongeling, die al de noodige allië- 
ringen vervaardigde, en die vervolgens bij de herhaling 
zijner proeven daarop vele goede aanmerkingen maakte, 
in staat was gesteld , om dit onderzoek zonder te veel 
tijdverlies te kunnen in het werk stellen. De verhande- 
ling, die dan nu verder over dat onderwerp wordt 
medegedeeld , is, voornamelijk ten gebruike voor de 
kunstenaren, door een’ der leerlingen van OERST EDT 
uit een grooter handschrift onder zijne leiding uit- 
getrokken ; terwijl voor het overige OERSTEDT de- 
ze probeerkunst slechts als eene proeve wil beschouwd 
hebben, die door verdere waarnemingen volkomener 
zal kunnen worden gemaakt. 

De Elektromagnetische multiplicator, die het hoofd- 
zakelijk middel tot dit onderzoek uitmaakt, zal dan nu 
eerst beschreven moeten worden , alsmede de oorzaak en 

‚de wijze van werking van dit buitendien zoo belang- 
rijk werktuig. Deze is het eerst door Prof. sCHWEIG- 
GER, te Halle, uitgevonden, en wel kort nadat het 
elektromagnetismus is bekend geworden, en is later 
daarop door verschillende Natuurkundigen , en onder 
anderen voornamelijk door or RsTEDT, nog allengs 
kens verbeterd en gevoeliger gemaakt. Dit werktuig is 
vooral. dienstig, om spoedig te ontdekken , welke van 
twee metalen het spoedigste voor verzuring , vroeger 
verkalking genoemd, vatbaar is, en of deze metalen 
tegen elkander positief of negatief te noemen zijn. 

Wij moeten hier herinneren , dat dit werktuig ge- 
grond is op de magnetische werking van den elektrieken 
of galvanischen stroom. Deze stroom wordt immers 
ontwikkeld , wanneer twee ongelijke metalen, b. v. zink 
en koper, fig. 1, metelkander , vooral door een tus- 
schen geplaatst met water of nog liever met zuur be- 

X 2 voch- 


vochtigd poreus ligchaam, in aanraking gebragt wor- 
den, welke galvanische stroom sterker wordt, naar mate 
het getal platen bij de opstapeling toeneemt, fig. 2, of 
ook , ofschoon eenigszins verschillend gewijzigd , naar 
evenredigheid van de uitgebreidheid van de verschillen- 
de aangewende metalen toeneemt. 

De elektrische, of hier bij de ontwikkeling uit de me- 
talen. meer galvanische stroom genoemd , is nu van 
tweederlei aard , daar degene, die zich bij het meest 
verzuurbaar en in dit voorbeeld, fig. 1, het zinkmetaal 
ontwikkelt, de positieve, en die zich bij het koper ont- 
wikkelt, de negatieve stroom genoemd wordt. Zoo zal 
in dit geval de positieve stroom bij de meest verzuur- 
bare zink zich ontwikkelen , en het koper negatief aan 
toonen ; wanneer echter koper met een minder ver- 
zuurbaar metaal , als b. v. goud, op genoemde wijze in 
aanraking. wordt gebragt, dan zal, volgens fig. 5, het 
koper nu eenen positieven en het goud eenen negatie- 
ven stroom aanwijzen. — Wanneer men nu verder - 
twee zoodanige schijven door middel van eenen gebo- 
genen draad in verbinding brengt , dan zal de galvani- 
sche stroom door dezen draad henengevoerd worden , 
en dan eene verschillende rigting nemen , bepaald naar 
den aard des strooms, die, ofschoon op zich zelven 
onmerkbaar ‚ nu door middel van eene in de nabijheid 
van dezen draad geplaatste magneetnaald kan kenbaar 
gemaakt worden. Wanneer men b. v. , volgens fig. 7 , 
eene schijf zink en koper met een tusschengeplaatst zuur 
vochtig lapje verbindt, en dan door een’ metaaldraad. 
a,b, c, d de beide metaalplaten in vereeniging brengt, 
moet natuurlijk de negatieve stroom van het koper naar 
de zink, en de positieve van de zink naar het koper gaan. 

S2. Hoe de Galvanische stroom ontwikkeld 

wordt, 


(15.4) 


wordt, en hoe deze kenbaar wordt door de af= 
wijking van eene in de nabijheid aangebragte 
Magneetnaald. 

Als men dan nu in de nabijheid van eenen horizon- 
talen geleidraad eene naar het noorden wijzende:mag- 
ueetnaald aanbrengt, dan zal bij de doorstrooming van 
den galvanischen stroom de naald uit hare rigting ge- 
bragt worden , doordien de uit den draad uitstroomen- 
de galvanische vloeistof dezelve naar de verschillende 
rigting des strooms of naar het oosten of westen af- 
stoot. Dezen stroom moet men zich voorstellen als in 
eenen voortgaanden kring of spiraal om den geleidraad 
voort te loopen, en of door eene beweging naar zich toe, 
fig. 5, of door eene beweging van zich af, fig. 6, rond te 
gaan , en naar die matein omgekeerde rigting het punt van 
de magneetnaald of naar zich toe of van zichaf te wenden, 
of dus naar het westen of het oosten te doen wijzen. De 
volgende regel zoude hier nu bij worden waargenomen , 
dat, als de stroom , dien men eigenlijk meer bepaald be- 
schouwen kan als den overgang van de positieve naar de 
negatieve zijde , zie fig. 7 ‚ van de regter tot de linker- 
hand van den waarnemer overgaat, welke waarnemer zoo 
geplaatst is, dat hij het oosten voor zich heeft en dus 
het zuiden ter regter en het noorden ter linkerzij- 
de, dan de bovenste zijde van den draad of geleider het 
noordeinde van de naalden « en c van den waarnemer 
naar het oosten zal afdrijven, terwijl in tegendeel de on- 
derste zijde van den draad de naalden 5 en d tot den 
waarnemer zal henen wenden. Destroom zal dan s piraals- 
wijze zoo loopen , dat zij van het positieve einde af, fig. 
5, omgewonden loopt in eene rigting van den aan- 
schouwer af, waardoor de bovenste noord pool van de 
naald boven wordt afgestooten naar het oosten ‚en van 

on- 


(166) 


onderen naar den waarnemer toe of naar het westen 
wordt gewend , terwijl deze werking omgekeerd plaats 
heeft bij fig. 6. Het is verder bij het bedoelde onder 
zoek miet noodig ‚ om meer van de wetten van het elek 
tro-magnetismus te weten, dan deze verschillende wer- 
king van de tegenover elkander gestelde zijden van den 
geleider op de magneetnaald. 

S 3. De oorzaken , waaruit blijkt, dat de 
windingen van den geleidraad bij den multipli= 
cator de kracht van denzelven vermeerderen, 
en waarom eene dubbele tegenowergestelde Mag- 
neetnaald boven eene enkele te verkiezen is. 

Men ziet hier nu duidelijk uit, dat, wanneer men 
eenen geleidraad boven eene magneetnaald, en eenen on- 
der dezelve in. gelijke galvanische rigtingen aanbrengt , 
fg. 8, de werking op de magneetnaald geheel weder- 
keerig wordt weggenomen , doordien. de kracht, 
waarmede b. v. de bovenste draad « de magneetnaald 
naar den aanschouwer zal henentrekken , gelijk zal staan 
met de kracht van den draad 4, die hem evenredig 
daarvan zal afstooten; terwijl zoo omgekeerd bij c de af- 
stooting zoo groot zal zijn als de aantrekking bij d. — 
Laat men nu integendeel door de metaaldraden eene 
tegenovergestelde rigting van galvanismus henenstroo- 
men „ zoo zullen hunne werkingen elkander wederkee- 
rig ondersteunen en verdubbelen, daar zij beide stre- 
ven zullen, om hetzelfde einde van de magneetnaald 
naar dezelfde zijde te doen wenden. Alsmen dusdeme- 
taaldraden in eene omgekeerderigting, als bij fig. 8 plaats 
had , nu zoo plaatst, dat, volgens fig. g, de polen el 
kander kruisen , of nog eenvoudiger , indien , volgens 
fig. zo, slechts een geleidende metaaldraad om eene 
magneetnaald als gebogen is, zoo heeft de elektrische 

stroom 


\ 


(Sar: ) 


stroom boven en onder de naald eene tegenovergestelde 
rigüng , en werkt dus even als twee ongelijk stroomende 
draden, en gevolgelijk tweemaal zoo sterk opde naald , als 
een regte draad ; terwijl natuurlijk bij eene dubbele bui- 
ging van den draad, als in fig. 11 ‚ de kracht viermaal 
zoo’sterk wordt, als van éénen metaaldraad, en op die 
wijze bij meerdere buigingen evenredig moet toenemen. 

Op denzelfden grond steunt dan ook, dat de werking 
vanden elektrieken stroom op de magneetnaald toe- 
neemt, als men, volgens fig. 12, twee in tegenovergestel- 
de rigting gekeerde magneetnaalden nz en. „’ z' door 
een’ tusschendraad «a op eenen afstand verbindt, en 
dan eenen geleidenden metaaldraad #N tusschen de- 
ze naalden aanbrengt. : Hadden deze naalden dezelfde 
rigting, dan zouden zij naar tegenovergestelde zijden 
zoeken af te wijken ener dus , bij gelijke kracht van afstoo— 
ting en aantrekking, geene afwijking door den geleid raad 
veroorzaakt worden ; nu echter , daar zij eene tegenover- 
gestelde rigting hebben, worden de beide ongelijkvor- 
mige polen 72’ en zr’ ieder naar ééneafzonderlijke zijde 
bewogen, “omdat de geleider zich onder de ééne en te- 
vens boven de andere magneetnaald bevindt. 

Bij deze aanwending van dubbele naalden moet nog 
worden opgemerkt, dat daardoor nog een tweede be- 
langrijk voordeel ontstaat ‚en wel, dat de wederzijdsche _ 
neiging van iedere naald , om zich naar het noorden en 
zuiden te rigten „ of door het aardmagnetismus te wor- 
den aangedaan ,„ daardoor wordt verminderd , zoo niet, 
bij volstrekt gelijke magnetische krachten, geheel wordt 
weggenomen, zoodat dus naar die mate een zoo veel te 
geringere oorzaak dezelve uit hare rigting kan brengen. 
Zeldzaam zijn echter de naalden geheel gelijkin krachten, 
en: is dan de rigtingskracht naar het noorden en zuiden 

slechts. 


(“328 ) 


slechts in die verhouding, of evenredig naar het over- 
schot van sterkte , hetwelk bij de eene of andere derzel- 
ve plaats heeft. 

Men kan nu ligt inzien, dat deze beide manieren, 
om de gevoeligheid. der naalden te doen toenemen, 
zoowel volgens fig. 11 als 12, gemakkelijk kunnen wor- 
den vereenigd en tot één doel dienstbaar gemaakt; het- 
gene dan ook allezins is in acht genomen bij den Elek- 
tromagnetischen Multiplicator, die nu beschreven zal 
worden, en wel zoo, als zij door OERSTEDT ten 
dienste van dit Elektromagnetisch onderzoek «der 
metalen is ingerigt, en in genoemd maandwerk van 
SCHWEIGGER en SCHWEIGGER-SEIDEL, met 
eene afbeelding op Tab. I, fig. 4, gheen en 
wter is geworden. 

S4. Beschrijving van den door OE RSTEDT 
aangewenden Elektromagnetischen Multiplica- 
tor tot hetonderzoek van het gehalte der Ziler- 
metalen, Haen 

Men ziet in fig. 15 AB eenen houten voet met eene 
schroef in iederen hoek, om het werktuig horizontaal te 
kunnen plaatsen. GGGen CCCis het voetstuk, waarop het 
raam def rust, om hetwelk een metaaldraad, die nader- 
hand de geleider of multiplicatordraad genoemd wordt, 
eenige malen gewonden is, zoodat zelfs een zeer zwakke 
elektrische stroom door denzelven eene tamelijke werking 
op de magneetnaald ‚ waarop hij werken moet, ver- 
oorzaken zal. Zulk een draad kan wel 5o tot 60 oude 
voeten, of nagenoeg 15 tot 18 Nederl. ellen lang zijn:, en 
100 windingen hebben. Deze draad moet van elkander 
wel geïsoleerd zijn , hetgene het bestgeschiedt , door ‘den 
metaaldraad vooraf met zijde te doen overspinnen: Ook 
moet de hoogte van het raam zoo gering mogelijk zijn , 

op- 


( 519 ) 


opdat de windingen de magneetnaald zoo nabij mogelijk 
omgeven mogen. — Nadat de geleidvaad op die wijze 
om het raam gewikkeld is, gaat ieder einde van denzel- 
ven door eenen kleinen ring A, van welken slechts ééne 
in de afbeelding merkbaar is. — Bij if gaan de einden 
der geleiders insgelijks door ringen, die hier door an- 
dere deelen van het werktuig bedekt worden; verder zijn 
pk twee kleine pilaren, uit ivoor of hout gemaakt, welke 
het dwarsstuk U/ dragen , door welks midden de kleine 
cilinder mp op- en nedergeschoven kan worden , waar 
van zich de knop bij m bevindt. — In het midden van 
het onderste gedeelte p is eene kleine opening , welke 
met eene dwarsopening in verband staat. De laatste is 
met eene stift gesloten, die terstond. onder den ring o 
merkbaar is. Door de opening bij p is het eene einde van 
het spinsel van een” zijdeworm px doorgestoken, en 
daarop uit eene der openingen van de dwarsopening 
getrokken en aan de genoemde stift bevestigd. 

Aan den zijden draad px is de wijzer opgehangen, die 
uit twee magneetnaalden bestaat, die, volgens fig. 14 of 
15, aaneen verbonden zijn. De ring, op wiens graden de 
wijzer toont , is uit glas vervaardigd , hetwelk boven het 
dikwijls magnetisch koper te verkiezen is. — Bij q iseene 
vork, die den wijzer kan vasthouden , als men het werk- 
tuig wil verplaatsen , terwijl zich eene gelijksoor tige op 
de andere zijde van hetzelve bevindt. De wijzer wordt 
uit deze gaffel genomen, als het werktuig gebruikt zal 
worden; het bevindt zich echter nog zoo lang in rust , 
totdat de cilinder mp wordt opgetrokken. De ring o 
verhindert, dat hij niet te hoog worde opgeschoven. — 
De wijzer is verder door eene glazen kast, die het geheele 
raam ‚> hetwelk dezen bevat, ‘bedekt, en tegen allen 
luchtstroom gedekt. Boven heeft dit kastje eene ope- 

ning ; 


(ae) 


ning, door welke de knop van den cilinder 7p gaat, 
zoodat men daardoor den wijzer spoedig tot rust kan 
brengen. 

S5. danwending van eenen aan den toestel 
aangebragten Hloefmagneet, om de gevoeligheid 
van denzelven naar omstandigheden te ver- 
meerderen of te verminderen. 

Om. bovendien de kracht van den wijzer, waarme 
de hij naar het noorden of zuiden streeft, of te ver- 
sterken „ of te verzwakken , wordt nog de volgende in 
rigting hierbij gevoegd. Een hoefmagneet is namelijk 
zoo aangebragt, dat hij in tweederlei rigtingen.en op 
willekeurige afstanden in de nabijheid van den wijzer kan 
worden gebragt, te welken einde 44 een standaard 
in eene sleuf van den algemeenen houten voet zij be- 
weegbaar is gemaakt, op wiens rand zich een maat- 
staf bevindt, om de verwijdering tusschen den;stand- 
aard en den wijzer te kunnen aantoonen. De hoef- 
magneet uv heeft tevens twee uiteinden , van dewelke 
de ééne bij w zigtbaar en de andere in de opening van 
den standaard verborgen is. Hierdoor kan de magneet 
afgenomen en zoo gekeerd worden, dat hij op het uitein= 
de u te rusten komt. Brengt men nu dezen magneet zoo 
aan, dat de polen , volgens fig. 14 , gelijknamig tegen 
de polen-van den wijzer overstaan, dan wordt de gevoe 
ligheid van den wijzer daardoor vermeerderd ; terwijl bij 
de plaatsing tegen over elkander , volgens fig. 15, van 
de ongelijknamige polen de kracht of. sacha ver- 
minderd wordts doordien bij ongelijknamige polen-de 
polen van den wijzer door den hoefmagneet aangetrokken 
en _door-andere oorzaken niet zoo gemakkelijk uit hunne 
rigting gebragt worden; daar in het omgekeerde geval, 
door eene ligte afstooting der gelijknamige polen of de 


op- 


(Bas) 


opneming der magneetkracht, de gevoeligheid en be- 
weegbaarheid vermeerderd wordt. 

Nog is hierbij in het algemeen aan te merken , dat, 
daar de wijzer meermalen geneigd is, om zich in eene 
bepaalde rigting te stellen, men het werktuig zoo lang 
omdraait, totdat men ziet, dat eene van deszelfs ein- 
den op o° in den graadboogspeelt, of op gelijken afstand 
even veel ter wederzijden van o° zich heen en weder be- 

weegt. Hierna let men op het andere einde van den wij- 
zer, en ziet, of deze ook even vele slingeringen ter beide 
zijden van het tegenovergesteld punt maakt. In dat geval 
is alles in orde; zoo niet, dan is het midden van den 
wijzer (in welk geval men voornamelijk op de bovenste 
naald ziet) niet naauwkeurig in het middelpunt van 
den cirkel, en daar dit ontstaat, doordien het werk- 
tuig niet vlak staat , wordt dit gebrek door de schroeven 
in den voet van het werktuig verbeterd. Heeft de wijzer 
eene te groote kracht, om zich naar het zuiden en noor- 
den terigten, dan moet deze kracht, zoo als boven ge- 
zegd is, door het aanbrengen van de gelijknamige polen, 
volgens fig. 14, verminderd, of wel de gevoeligheid des 
wijzers vermeerderd worden. — Bij go? is op beide zij- 
den van den cirkel eene stift q, welke den wijzer ver- 
hindert, om verder dan tot dat punt teslingeren , en om 
niet bij te sterke werking in eene geheele ronddraaijende 
beweging gebragt te worden. 

$6. Met gebruik van dit werktuig Vane nu 
op de ongelijke verzuurbaarheid der metalen, 

“die zich niet alleen tot ongelijke metalen ‚ maar 
ook tot gelijke, doch verschillend Hatisiide 

metalen uitstrekt. 
Het gebruik van dit werktuig berust nu daarop , dat 
de verzuring of oxydatie der metalen van eenen elektri- 
schen 


6°*Ba2. ) 


schen stroom vergezeld gaat, hetgene door een paar 
voorbeelden het best zal worden opgehelderd. Verbindt 
men het eene einde van den multiplicatordraad met een 
stuk zink, en met het andere einde een stuk koper, en 
brengt daarop deze metalen door middel van water in 
aanraking , ongeveer zoo als in fig. 4 aangewezen is, 00 
zal een elektrische stroom door den multiplicatordraad 
gaan en den wijzer doen draaijen. Deze proef kan ook 
met edeler metalen, als een stuk zilver en koper, worden 
bewerkstelligd , wanneerechter, in plaats van water, eenig 
zuur, eenige loogzout- of zoutoplossing ter werking benoo- 
digd is. — In al deze gevallen moeten de plaatsen der 
metalen en metaaldraden , die met elkander in aanraking 
gebragt worden, volkomen zuiver en metalliek zijn. — 
Wanneer men nu eenmaal heeft opgemerkt , welk einde 
van den wijzer zich naar de zijde van het edele, en 
welk zich naar het onedele bewogen heeft, zoo zal men 
bij iedere nieuwe proef, ook met andere metalen, den- 
zelfden regel gevolgd vinden. 

Deze afwijking van de magneetnaald staat nu in eene 
zekere verhouding met het grooter of geringer verschil 
van oxydeerbaarheid van de met elkander in aanraking 
gebragte metalen; daar ingevolge hiervan een meer- 
der of minder sterke elektrische stroom wordt voort- 
gebragt, en men dus dien ten gevolge in staat is, 
om eenigermate de verhouding te erkennen , in welke 
de verzuurbaarheid van het eene metaal tot het andere 
staat. 

Daar nu zilver, hetwelk met koper door smelting 
verbonden is, in vergelijking met geheel zuiver zilver, 
als een minder edel of meer verzuurbaar metaal te be- 
schouwen is, zoo zoude men ook, dien ten gevolge, de 
verschillende soorten of gehalten van het zilver door 

mid- 


(325) 


middel van den Elektromagnetischen multiplicator kun= 
nen beproeven. — Tot deze manier van onderzoek of 
essaijering worden dan, in plaats van toetsnaalden , 
toetsplaten of platen: zilver van verschillende gehalten , 
afdalende van zuiver zilver tot zuiver koper, gevorderd; 
de door oersTEDT gebezigde hadden eene lengte 

van 8 tot 10 ned. duimen en 2 dm. breedte. 
$7. Moe het Zilver van verschillende gehalte 
met dezen toestel te behandelen en te beproeven. 
Indien men dan nu een stuk zilver beproeven wil, 
zoo onderzoekt men eerst, welk eene soort van elektrie- 
ken stroom hetzelve met eene toetsplaat van gemiddeld. 
gehalte, b. v. van 6oo Duizendsten , voortbrengt. Te 
dien einde verbindt men de toetsplaat met het eene 
einde van den draad des multiplicators en het zilver , 
_ hetwelk onderzocht zal worden, met het einde van den 
tweeden draad , na beiden door middel van een poreus 
ligchaam, b. v. een lapje linnen of laken, dat met ver- 
dund zoutzuur doortrokken is, in aanraking gebragt te 
hebben. Wanneer men nu uit vorige proeven gezien 
heeft ‚dat, bij aanwending van koper en zilver in eenen 
bepaalden stand van den multiplicator, de naald bij aan- 
raking b. v. van den oosterdraad van den multiplicator 
met het zilver en den westerdraad met het koper eene 
afwijking van de naald naar het oosten veroorzaakt 
heeft, dan kan men daaruit besluiten, dat, bij de nadere 
beproeving van deze metalen , eene afwijking naar het 
oosten van de naald bij de aanraking. van den oos- 
terdraad met het te beproeven zilver, en van den wes- 
terdraad met het toetszilver , een beter gehalte van het 
proefzilver en eene afwijking naar het westen een min- 
der gehalte aantoont. Ziet men nu, dat in dit geval de 
naald te veel afwijkt en het te onderzoeken zilver aan- 
mer- 


(“Bek j) 


merkelijk beter is, dan neemt men eene toetsplaat van 
700 d.; en ziet men nu weder, dat het zilver minder van 
gehalte is, dan deze plaat, zoo neeint men eene van 650 
d. , en wanneer het daarmede niet naauwkeurig genoeg 
overeenkomt, ziet men nogtans aan de afwijking, of het 
zilver meer tusschen 6oo en 650 d., dan tusschen 650 
en 700 d. te houden is. — Ook kan men nu bij deze « 
proeven ligtelijk ontdekken , hoe veel de proef van de 
650 d. afwijkt ; want indien men gezien had, dat, door 
eene toetsplaat van 650 d. met eene toetsplaat van 600 
of 7oo d. in vergelijking te brengen ‚ er eene afwijking 
ten oosten of ten westen van 10° plaats had ,‚ dan zoude 
nu eene afwijking van 2,5° een onderscheid van 12,5 
d. aantoonen. Uit dit voorbeeld kan men gemakkelijk 
in alle andere gevallen een besluit opmaken. 

S8. Wat in acht tenemen, indien het zilwer, 
buiten het koper, nog andere onedele metalen, 
Zink of Arsenik bevat. De bewerking van zooda- 
nige proef , en wat daarbij in acht te nemen is. 

Men moet zich echter bij dit onderzoek niet verge- 
noegen , met het zilver slechts met eenen vochtigen zu- 
ren geleider te beproeven; daar dit wel toereikende 
zoude zijn, in geval men zeker was, dat het zilver alleen 
met koper geallieerd is. Daar het nogtans somtijds met 
geel koper of zinkhoudend koper of ook wel met wit- of 
arsenikhoudend koper gemengd kan zijn, zoo kan men 
door de aanwending van meerdere vloeibare tusschen- 
geleiders ook dit verschil ontdekken. 

Heeft men, namelijk, door de gewone proef met 
zoutzuur het schijnbaar gehalte van eenig zilver „ dat 
zinkkoper bevat, gevonden, en beproeft men het- 
zelve daarop met eene oplossing van bijtende potasch , 
zoo zal het aangegeven gehalte bij: den inhoud van dit 

me- 


- 


(71525, ) 


metaal aanmerkelijk geringer en wel ongeveer 100-d. 
minder aantoonen, dan bij de behandeling met het 
zoutzuur gebleken is, zoodat men dus, als eene zilver 
proef, wier gehalte men niet kent, zich met eene pot- 
aschoplossing 5o tot 100 d. lager, dan met zoutzuur 
aantoont, daaruit’ besluiten kan, dat zij geel koper be- 
vat. Bevat het zilver wit- of arsenikkoper , dan verliest 
de proef nog aanzienlijk meer bij de potaschoplossing , 
en toont zich altijd zeer vele duizendsten geringer , dan 
het werkelijk is. — Tot eene bevestigende proef heb ik 
immers mogen. opmerken, dat de gewone plaatjes zil- 
ver van 550 en 6oo d. met verdund zuur eerie afwijking 
geven van 12°; terwijl deze zelfde plaatjes , nu met eene 
verdunde bijtende potaschoplossing behandeld , eene 
afwijking geven van 8°; daar, indien ik mij bediende van 
eenen gewonen ouden hollandschen zesthalf, dien men 
gewoonlijk met geel koper geallieerd rekent, en dezen in 
aanraking bragt met een nieuw, in gehalte daarvan niet 
zeer verschillend zilverstuk, ik eerst met hetzelfde 
zuur eene afwijking van 50°, en met dezelfde potasch- 
oplossing van slechts 5° verkreeg. 

Vond men, dat het zilver met meerdere onedele 
metalen gealliëerd was, dan kon men ook de proeven 
tot meerdere vochtige tasschengeleiders uitstrekken , 
die dan naar de grondregels der Scheikunde zouden 


‚ moeten worden ingerigt en vooraf beproefd. 


Er zal nu nog moeten worden opgegeven , wat in acht 
genomen moet worden , om eene proef met behoorlijke 
zekerheid te kunnen in het werk stellen. — Men zorgt 
daarvoor, dat eene gelijke groote oppervlakte van het 
proefsilver en de toetsplaat met den vochtigen tusschen 
geleider in aanraking kome, hetgene geschiedt, wan- 


neer het poreuse ligchaam of het lapjelaken , hetwelk 
als 


(“ 326, ) 


als tusschenlegger dient, iets smaller, dan. de toetsplaat 
is. Beide stukken zilver moeten ook gelijktijdig met 
den vochtigen tusschengeleider in aanraking gebragt 
worden. — De oppervlakten moeten gelijkvormig zijn, 
en hetis het best, dat men zoo wel het proefzilver, als 
de toetsplaat op die plaatsen, alwaar zij met de vloeistof 
in aanraking zullen worden gebragt, met gepoederden 
puimsteen en leder afslijpt. Het spreekt van zelf , dat 
de toetsplaten, nadat zij eenmaal zijn afgeslepen, slechts 
eene ligte zuivering behoeven , om dezelve niet te zeer 
te doen afslijten. — Gegoten zilver, hetwelk nog niet 
uitgehamerd is, kan met uitgehamerde toetsplaten niet 
beproefd worden , maar moet dan eerst uitgehamerd., 
of ook met ongehamerd zilver vergeleken worden. 

De oppervlakten der metalen loopen onder de proe- 
ven wel eens aan, en zij moeten alsdan afgeslepen en de 
proef moet herhaald worden. — Men zoude deze moeite 
kunnen vermijden , indien men de aanraking tusschen 
het metaal en de vloeistof zoo spoedig mogelijk deed op- 
houden. Tot tusschenleggers kan men ongeverfd doek, 
of goed uitgewasschen vuurzwam gebruiken ; en dan wor 
den deze,met de vloeistof, die men gebruiken wil, goed 
bevochtigd. Indien deze bijtende potasch is , zoo moet 

dezelve niet als zamengedrongene oplossing ‚ maar Îie- 
ver eenigszins verdund. worden aangewend, Zoutzuur 
moet insgelijks ook wat verdund. worden Ik-heb mij ge- 
woonlijk van gewoon. fijn laken bediend , nadat de on- 
dervinding.mij geleerd had , dat er geen merkbaar on- 
derscheid tusschen deze stof en het gemelde zwam plaats 
had. Linnen lapjes waren echter merkelijk minder ge- 

voelig. 
Men. moet ook zorgen ‚dat tusschen. de einden van 
den. multiplicatordraad en de beide metalen eene goede 
me- 


(eer. ) 


metallieke aanraking plaats hebbe ; en moet de aanra- 

king of op beide binnen- of op beide buitenzijden der 

metalen , en ongeveer op eenen gelijken afstand van den 
‚ vochtigen tusschengeleider geschieden. 

Sg. Hoe in dezen de berekening van het ver- 
schil in gehalte te maken. In welk opzigt dit 
onderzoek nog meer van dienst zoude kunnen 

"zijn. 

Als nu alles behoorlijk in orde gebragt is, en tusschen. 
het proefzilver en het toetszilver geen verschil in gehalte 
plaats heeft, alsdan zal er geene afwijking worden waar 
genomen, of bij afwijking zullen de slingeringen ten oos- 
ten en westen van het nulpunt gelijk zijn; doch zoo er 
eenig verschil in dat opzigt plaats heeft, zoo zal natuurlijk 
de wijzer naar eene der zijden heen bewogen worden; 
dezelve zal echter terstond terug gaan, en dikwijls geheel 
tot aan de tegenovergestelde zijde , en dus eene reeks 
van slingeringen heen en weder maken, welke slinge- 
ringen nogtans gewoonlijk meer naar de eene , dan. naar 
de andere zijde zullen vallen, al naardat de afwijking 
zich meer naar het oosten of het westen bepaalt, Om nu 
te beoordeelen, naar welke zijde de afwijking plaats 
heeft, moet men niet meer, dan 4 tot 6 slingeringen 
waarnemen. Een paar voorbeelden zullen nu aantoo- 
nen , hoe men dan bij deze slingeringen de volstrekte 
of ware afwijking berekent. 

Indien b. v. de wijzer, volgens fig. 16 , na 6 slin- 
geringen nog tusschen 8 graden ten westen en 5o 
graden ten oosten van o zweefde , dan zoude de eigen- 
lijke afwijking naar de oosterzijde zijn van 11 gra- 
den. Want nemen wij aan, dat de kracht, die de 
naald tot afwijking brengt, na de zesde slingering be- 
stendig dezelfde zij, zoo moest de wijzer , terwijl hij 

BIJDRAGEN, D. IV, sr.r Y tot 


("388 :) - 


tot rust’ kwam, zich op eenen graad midden tusschen 
de eindpunten van zijnen slingerboog plaatsen ‚ en dus 
hier op den 11de graad ter oosterzijde van o°. — Vielen 
nu de slingeringen van den wijzer daarentegen slechits 
naar het oosten, en wel tusschen 8° en 30° beide ten 
oosten , dan was de volstrekte afwijking 19°. — Bij het 
inzien van fig. 19 zal zulks meer duidelijk worden , in- 
dien men in het eerste geval de slingering rekent van 8° 
ten westen of a tot 3o° ten oosten of b, dan zal men 
zien , dat 11° of e het juiste midden is tusschen deze 
beide afstanden; want de geheele ruimte der slingering 
isvan 8° ten westen tot 50° ten oosten als 58°, en 11° 
ten oosten zijn van 5o° verwijderd op eenen afstand van 
de helft van den geheelen afstand of 19°, terwijl het ook 
weder op eenen gelijken afstand van 19° van 8° ten wes- 

_ ten zich bevindt. — In het tweede geval ziet men , dat 
bij de afwijking tusschen 8° en 30° ten oosten d en b het 
midden valt op f of 19°, daar 8° met 11° 19°, en 19° 
met 11°/50° uitmaakt. 

Nog moet men hier zorgen , dat het werktuig onder 
de bewerking niet verschoven worde; dat de wijzer zich 
niet geheel ronddraaĳe; en dat ook. de bijgevoegde 
hoefmagneet op denzelfden afstand blijve, terwijl de 
proef genomen wordt. 

Om de vereischte vaardigheid in deze manier van 
onderzoek te verkrijgen, wordt natuurlijk eene vlijtige 
oefening gevorderd; zoodat dan ook de ondervinding 
beter, dan de beste regelen, de voorzigtigheid en de 
handgrepen zal leeren, welke daarbij noodzakelijk 
vereischt worden: OersTEpT durft hopen, dat de- 
ze manier van beproeving, welke, ofschoon nog in hare 
kindschheid, de proef op den toetssteen zoude over- 
teffen; door vereenigde bemoeijingen van meerdere 


, per- 


( 529 } 


personen, met der tijd eenen zeer hoogen graad van 
naauwkeurigheid zal kunnen verkrijgen. 

In de dagelijksche' werkzaamheden van onderzoek 
van het zilver bij goud- en zilversmeden en in de ban- 
ken zoude deze manier van onderzoek volgens hem 
zeer bruikbaar zijn. Heeft men b. v. van 12 of meerde 
re lepels éénen op de gewone wijze onderzocht, zoo zal 
de multiplicator ligtelijk aantoonien, of al de overigen 
van hetzelfde gehalte zijn. Zoo zoude men op dezelfde 
wijze kunnen ontdekken, of het ééne einde van eene 

‘zilverbaar aan het andere gelijk is en dergelijke meer. 

Zoo als wij hier de aanwending van den Elektromag- 
netischen Multiplicator ten dienste van het onderzoek 
van het zilver hebben mogen opmerken, zoo zoude 
men ook moeten in staat zijn, denzelven tot beproe- 
ving van andere metaalmengsels te kunnen gebruiken ; 
b. v. of tin met lood geallieerd was, of niet. Om nog- 
tans in dezen naauwkeurige voorschriften te geven, 
moet men eerst eene reeks van proeven in het bijzon 
der tot dat oogmerk hebben in het werk gesteld. 

S ro. Opgave van de inrigting en plaatsing 
van den door mij Hebbie Elek tromagneti- 
schen multiplicator. 

Voor en aleer wij nu zelve tot het adat van het 
zilver met gemelden Elektromagnetischen multipliea- 
tor, volgens OERSTEDT, overgingen, begrepen. wij 
eerst de werking met de gewone metalen, door opstape- 
ling of aanraking van twee ongelijke soorten, te moeten 
in het werk stellen, die door hunne sterkere en meer 
zigtbare werking ons eenigermate met de uitkomsten en 
de kracht van den multiplicator konden bekend maken, 
om zoò eindelijk tot zilver, in verbinding met andere 
metalen, ‘en ‘ten laatste alleen met zilver van. verschil 


Y 2 ) len- 


( 35o } 


lende gehalten te kunnen opklimmen. — Ofschoon dan 
deze proeven, ‘vooral ten aanzien van het onderzoek 
van het We bendleltt gehalte van het zilver, mij nog niet 
die gunstige uitkomsten hebben opgeleverd , ‘als:ik mij 
daarvan bij de’ lezing der medegedeelde’ verhandeling 
van den Geleerden oERSsT EDT ‘en ook naar vroegere 
onder vinding met dezen multiplieator had voorge 
steld, 200 vond ik dezelve, ofschoon dan ook niet in 
alle opzigten aan mijne verwachting geheel bearitwoor- 
dende, nogtans genoegzaam belangrijk, om te worden 
openbaar gemaakt; daar het groote belang der zaak niet 
door eene enkele teleurstelling mag worden verwaar- 
loosd ‚ daar ook deze buiten ‘twijfel meer aan de nog 
B geoefende manier van werken-in dezen „dan wel 
aan de onzekerheid van de gemelde opgaaf, zal kunnen 
en moeten worden toegeschreven. Ofschoon mij dan 
nog bij de behandeling van dit onderwerp vele moeije- 
lijkheden zijn voorgekomen, die mij nog beletten, om 
vooreerst het gebruik van dies essai als boven: het gewone 
onderzoek door den toetsstéen’ aan té bevelen’, zoo zijn 
dezelve echter niet van dien’ aard, dat ik deariettemin 
gaarne iederen kunstenaar en belanghebbende in dezen 
zag aanges poord,, om dit rtieuw belingijk onderzoek te 
vervolgen € en tot volkomenheid te brengen. 

Voor en aleer ik dan tot’de mededeelingmijnerproëf: 
nemingen overga, moet ik nog opmerken; datikt mij tot 
deze en de volgende proefnemingen bediend-heb van 
eenen toestel, welke wel niet im ‘alle-opzigten geheel 
gelijk (8 Koiden"was bamdetrdöbr” ommerren dais 
gewenden, en hier vroeger beschreven, doch welke 
desniettemin i in de hoofdbestanddeelen daarmedeige- 
genöegzaam ovêreenkwam’, en dié, ofschoom met eenen 
veel korteren draad voorzien, nogtans; gelijk wit de proe- 

ven 


(“55E ) 


ven zelve nader zal blijken, eene zoodanige gevoeligheid 
bezat, dat dezelve bij de aanwending van de geringste 
metaaloppervlakte genoegzaam zigtbare afwijking der 
magneetnaald aantoonde. 

De multiplicator, dien ik hiertoe aanwendde en vroe- 
ger van de HH. APEL en LUDERS, uit Göttingen, 
ontvangen had,bestond uit 25,slechtsmet zijde omgevene 
en geïsoleerde sfilinsgene van rood koper draad, ter leng- 
te, in ‘haar geheel, van 20 ned. duimen , en gewonden 
op: eenen afstand van 4 ned. duimen , zoodat de lengte 
van den. geheelen draad ongeveer op 5oo ned. duimen 
kan geschat worden. Er hing nuaan eenen beweegbaren 
cylinder, door middel van eenen draad zijdeweefsel, 
eene’ dubbele-kompasnaald, door eenen dunnen draad 
van ivoor vereenigd met tegenovergestelde polen, wel 
ke maalden eenelengte van8 duimen hadden, ter wijl een 
gegradueerde cirkel van ivoor, over dead 
naald, zweefde, ter aanwijzing van de afwijking diende. 
Voor: het overige was alles door middel van eene glazen 
klok voor, den luchtstroom, beveiligd, onder dewelke 
ter-eene, zijde de draden van den multiplicator, op 
eene! glazen. plaatrustende, uitkwamen, en nu weder 
naâr boven gebogen, op een glazen eenigzins ver heven 
vlak voetstuk, met de uiteinden rusteden, om met deze 
einden -in-raanraking: met de te beproeven metalen te 
kunnen worden gebragt. | 

Om nu den-aard of liever de stnekkipe van de afwij 
king der ‚kompasnaalden. te kunnen, bevatten, Ra 
wij het werktuig „ volgens fig, 17.„-als het ware dwars 
voor, ons- geplaatst, zoodat wij het westen achter en het 
oosten „voor ‘ons hadden, terwijl dus aan de regterzijde 
of in: het zuiden de inenten der metaaldraden a,b 


zich bevonden, en naar het noorden het stompe einde 
“ der 


( 38E) 


„der winding c. De kompasnaalden waren z60 ge- 
plaatst, dat het moordeinde van de bovenste en hier - 
op te merkene naald naar het noorden gerigt was, ter- 
wijl natuurlijk daardoor hare zuidpool de omgekeerde 
rigting had. De graden, op de schaal gemerkt, als bo- 
ven bij fig. 16, of in een doorloopend getal van o tot 
360, waren zoo geplaatst, dat het nulpunt op het noor- 
den stond, en dus de afwijking van den proefnemer af 
naar het oosten „en naar den proefnemer toe naar het wes- 
ten te noemen was, Hieruit volgde nu ook, dat de naast 
bijgelegene draad 5 de westerdraad en de meer verwij- 
derde a de oosterdraad genoemd kon worden. Deze 
rigting wel opgemerkt hebbende, kan over de aanwen- 
ding der draden en de drill der naald geen verder 
misverstand plaats hebben. 

S 11. Woorloopig onderzoek van de eiisbins 
van eenige gewone metalen op den aldus inge- 
risten Elektromagnetischen Muttiplicator. 

Wij wilden nu in de eerste plaats zien , of bij de aan- 
wending van eenige metalen van verschillenden aard en 
grootte genoegzame afwijking bij den multiplicator 
plaats had, en in welke strekking dezelve naar den ver- 
schillenden aard der metalen of de aanraking met den 
ooster- of westerdraad werd waargenomen. 

1. Een rond plaatje zink en een van koper, ter groot- 
te van 2E ned. dm., waar tusschen een klein lakensch 
lapje, met zeer verdund zoutzuur uit 1d. zoutzuur van 
1,13 en 10 d. water bevochtigd, geplaatst was, en waar 
van het eene plaatje op een’ der draden lag, en het an— 
dere nu door den tweeden draad werd aangeraakt, gaven 
daardoor niet alleen eene zeer sterke afwijking van de 
magneetnaald, maar meestal, indien de magneetnaald. 
den geheelen cirkel kon doorloopen , eene geheelerond— 

draai- 


draaijing tot 5 à 4 herhaaldekeeren bijiedereaanraking, 
en gaven dus naar de uitgebreidheid van de aangewende 
metalen eene zeer sterke dreigend werking te 
kennen. 

2, Om nu te zien, hoe bij deze rigting van den toe- 
stel de strekking van de afwijking der naald was, lietik 
het koperplaatje rusten op den westerdraad , en deed 
de zink door den oosterdraad aanraken, wanneer de 
afwijking of wel de ronddraaijing naar het westen of den 
proefnemer toe was, zoodat, wanneer men hier het ko- 
per als het meer edele, minder verzuurbare of het ne- 
gatieve metaal beschouwt, de rigting van de magneet 
naald naar eenig metaal toe, bij deze stelling van het 
werktuig, dit metaal als odes of meer negatief: aantoont, 
en. de afwijking het minder edele of het positieve op- 
geeft. — Dit werd ook bevestigd door de omkeering der 
proef, wanneer bij de aanraking van het koper door den 
oosterdraad de afwijking naar het oosten plaats had. 

35. Hetzelfde bevestigde zich ook, indien. men, als 
het ware, twee kolommetjes, door een koperstreepje 
vereenigd, nam, bestaande ieder uit een plaatje koper, 
een lapje en zink, wanneer bij de aanraking van den oos- 
terdraad met de sic en van den. westanitteel met 
de koperpool de ronddraajing weder in de rigting naar 
het westen of naar het koper toe plaats had , en bij om 
gekeerde opstapeling of omgekeerde aanraking der dra- 
den ook het omgekeerde had waargenomen. 

«Vóór wij nu overgingen, om de afwijking en de 
strekking na te gaan, die er plaats zoude hebben met 
eenige onedele metalen, in verband gebragt met-het 
ddie ‚zoo hebben wij nog eerst eenige andere metalen 
beproefd, of zij bij geringe hoeveelheden door aanra- 
king en tusschenkomst van eenig zuur op den multipli- 
cator werken zouden. 4. 


( 354 ) 


4, Wanneer een schijfje zink en tin, ter dikte van1 2 
streep en ter grootte van 25 ned. dm. in middellijn, met 
een lapje met zoutzuur van 1 d. en 5 d. water voorzien, 
als boven met den multiplicator werden in aanraking ge- 
bragt, had er eene zoo sterke afwijking plaats, dat de 
naald weder geheel in het ronde draaide, terwijl hier 
ook weder de afwijking was naar dien ind die met het 
tn of het meer edele of negatieve rieel in aanraking 
was. 

5. Zink en lood gaven, op dezelfde wijze behandeld, 
ook eene gelijksoortige, doch veel geringere ärjking; 
“_dan bij het zink en het tin plaats had. 

6. Daar de werking reeds bij zoo gelijksoortige en 
weinig galvanische metalen plaats had, en deze ook de 
gevoeligheid van den multiplicator reeds allezins begon- 
nen te bevestigen, zoo beproefden wij, of ook twee 
schijfjes “van eene metaalsoort, ofschoon mogelijk in 
menging eenigzins verschillende, hier eene afwijking 
zouden veroorzaken , wanneer te dien einde een gewone 
koperen cent en een vroeger zoogenaamde Holland 
sche duit-met een lapje met verdund zuur van 1:5 
verbonden en aan den multiplicator beproefd werden. 
De afwijking “was nu ook zelfs hier genoegzaam in het 
oog loopend‘en: somtijds tot 20 à 25° , zoodat deze afwij- 
king “moestvontstaan of van de scheikundige werking van 
het‘zuur-op dit kopermetaal „ of van de ongelijke men- 
ging van deze beide metaalschijven, zoodat een van bei- 
dem of meerder of minder zuiver „ en daardoor meerder 
of minder winre of positief of negatief te noemen 
was: El 
a Wanmeer wij echter een’ gewonen cent doorknip- 
ter zen de beide helften naauwkeurig op gelijke zwaarte 


eng „had ver geene noemenswaardige afwijking bij 
het 


( 555 ) 


het gebruik van hetzelfde zuur en onder dezelfde om- 
standigheden plaats. 

8. Dat reeds zoodanige afwijking ten laatste plaats’ 
had, zonder dat eene opstapeling van twee ongelijke of 
Beikaaortije metalen noodig was, bleek ten laatste uit 
de proef, waarbij twee kleine geine zink, met zuur 
behandeld, of zelfs één schijfje zink met een lapje met 
eenig niet al te verdund zuur voorzien, bij de aanra- 
king der beide ‘draden reeds eene zeer merkbare afwij- 
king gaf. — Weshalve bij zoodanige ligt verzuurbare 
metalen de kracht van het zuur zoodanig zal moeten 
worden gematigd , dat niet zoo zeer descheikundige wer- 
king van het zuur op de metalen, dan wel meer de wer- 
king van de metalen ondeelthit hier de sn: zal 
veroorzaken moeten. 

S12. Afwijking van den Multiplicator, door 
aanraking met Koper= en Zilwerplaten, alsmede 
met zilverplaten van verschillend gehalte, door 
eenvoudige opstapeling van twee plaatjes met 
één zuur lapje. 

Daar wij nu gezien hadden, dat niet alleen het zoo 
positieve zink, met andere metalen in aanraking ge- 
bragt, eene zeer sterke afwijking , ja, eene ronddraasen- 
de beweging van de naald des multiplicators veroor 
zaakt ‘had ‚maar dat ook zelfs, gelijke, doch mogelijk 
eenigzins in menging verschillende metalen reeds deze 
afwijking te wege bragten, gingen:wij nù over, om de 
werking van het koper sten. aanzien van-het-zilver. te 
beproeven ‚ om dan ook verder het zilver van verschil 
lend gehalte te dien aanzien aan dit onderzoek te on— 
derwerpen , om opte sporen ‚ of dan bij dezelve eene 
geregelde en naar het gehalte van: het metaal geëvenre- 
migen afwijking zoude plaats hebben, die ons dan,tot de 


aan 


( 356 ) 


aanwijzing van die verschillende gehalte zoude kunnen 
leiden. baal 
„g. Een gewone koperen cent dan, met een zuur lapje 
in aanraking gebragt met een zilveren 25 cent van 569 
d., veroorzaakte bij de aanraking der draden van den 
multiplicator eene afwijking van 100° bij de aanwen- 
ding van zuur uit 1 d. zoutzuuren 5 d. water, en wel 
zoo, dat de naald naar het westen week, wanneer de 
westerdraad. met het zilver en de oosterdraad met het 
‚ koper in aanraking gebragt was,en zoo omgekeerd. Men 
ziet dus hieruit, dat het verschil tusschen. het koper en 
het zilver van een laag gehalte of met bijna de helft 
koper voorzien , reeds zeer in het oog loopende was, en 
dus de meerdere of mindere verzuurbaarheid of galva- 
nische strekking dezer metalen genoegzaam aantoonde, 
10, De afwijking had weder op dezelfde wijze, doch 
veel sterker, plaats, wanneer wij, gelijk boven bij pr. 5, 
twee kolommetjes daarstelden van genoemde koper- en 
zilvermunt door eene koperstreep verbonden, wan- 
„neer weder de naald altijd naar den draad eiken 
“werd, welke met het zilver in aanraking gebragt was. 
11. Wanneer nu echter een zilveren 25 centstuk 
van 569 d., met een guldenstuk van 893 d., door mid 
del van een lapje, bevochtigd, met bovengenoemd zuur 
van 1 d.en 5d. water, verbonden, en met de draden 
van den multiplicator in aanraking gebragt werd, had 
er. eene genoegzaam zigtbare afwijking van de magneet 
naald van 15° naar het westen plaats, wanneer het'on- 
derste guldenstuk door den. westerdraad. werd aange- 
raakt, en 19° naar ‚het. oosten, wanneer het gulden 
stuk, omgekeerd door den oosterdraad werd aangeraakt. 
Een voldingend bewijs dus, dat op die wijze een ver- 
schil in gehalte van een gelijknamig metaal of het zilver 
kon 


( 332 ) 


kon, worden aangeduid, en ook bij omkeering de afwij- 
king van de naald zich weder naar het beste metaal 
schikte. 

12. Van hier ging ik over, om meer bijzasdes het 
betrekkelijk, verschil tusschen zilver van verschillen- 
de gehalten te kunnen aanwijzen, wanneer wij daar- 
toe schijfjes zilver van ongeveer 23 dm. middellijn en 
ruim 1 str, dikte van eenige verschillende gehalten aan- 
wendden. — Een schijfje dus van 850 d., in aanraking 
gebragt met een tweede van 800 d., door middel van 
een lapje van bijna dezelfde grootte als die der schijf- 
jes; veroorzaakte bij de aanraking van het zilver. yvan 
850 d. door den oosterdraad eene afwijking van 15° 
naar het oosten, en bij omwisseling der draden eene 
afwijking van 10° naar het westen; in een ander geval 
zagen wij nogtans de afwijking tot 20° à 26°, doch be- 
paald alleen ten oosten. 

15. Een schĳfje van 850 d. en 1820 d. ‚ op dezelfde 
wijze behandeld, gaf eene afwijking van 12° naar het 
oosten, en bij omkeering eene afwijking van 4° naar 
het westen. 

„14, Een schijfje van mr depar van 800 d. gaf 
eene afwijking van 15° naar het westen bij de aanraking 
van den westerdraad met het zilver van 800 d., en bij de 
‚omkeering van: 25° naar het oosten, zoodat hier eene 
omgekeerde afwijking van de naald plaats had , en bij 
de aanraking van het beste zilver van 820-d, met de dra- 
den de naald nu niet naar dat zilver , maar naar dat van 
80 d. gedreven werd, — In een kel geval had echter 
deze verkeerde afwijking niet. plaats „ maar namen wij 
eene geringere geregelde afwijking van 8 eri 10° waar. 

15. Ben ‚schijfje van 850 d. en een van 820 d, gaven 
eene zeer geringe afwijking van slechts eenige graden , 

doch, 


( 338 ) 


doch, gelijk wij nader zullen doen opmerken ‚klom, 
na eenige minuten de proef herhaald te hebben ‚ de 
viert tot eenige meerdere graden op. 

16. Eene schijf zilver van 805 d. aangeraakt dor 
den oosterdraad , en eene van 800 d. door den wester- 
draad, zag men in den beginne geene afwijking „doeh na 
eenige minuten de proef weder herhaald hebbende, zag 
men eene afwijking van 10° naar het westen ‚ en bij de 
omkeering die van 15° à 20° naar het oosten, zoodat men 
hier weder eene afwijking van den regel vindt waarge- 
nomen ‚ waarbij de naald zich heeft gekeerd naar het 
metaal van het minste ‚, in plaats van het beste gehalte. 

17. Wanneer men eindelijk twee schijfjes nam van 
gelijk gehalte, b. v. ieder. van 850 d., die in alle op- 
zigten in vorm en eigenschappen gelijk schenen , ‘zag 
men in den beginne geene afwijking , doch na verloop 
van 5 à 10 minuten werd dezelve ook tot eenige graden 


merkbaar, doch was nu de afwijking , zelfs bij de om- 


keering der plaatjes of draden , altijd naar het oosten. 

18. Wanneer men twee gelijke metalen, b.v, twee 
25 centstukken van 56g d. met gewoon zuur opstapel- 
den ‚-zag men in den-beginne terstond eene afwijking 
van 6° naar het eene stuk b. v. ten oosten ‚en bij om= 
keering naar ditzelfde stuk ten westen , en na £ uur was 
zoodanige afwijking van 10°. 

S15 Onderzoek vande werking van ver- 


schillend af ved pes mr bĳ ea Fe of 


ten. im | 
Daar, wij reeds gfanse gezien nend die de adskië 
van het zuur eenen aanmerkelijken invloed op-de meer 
derevof mindere werking der metalen op den: multi- 
plicator ‘hebben moet „ zoo begreep ik „daar oER= 
STEDT hieromtrent geene bepaalde aanwijzing opgeeft, 
te 


den enden Radin 


( 559 } 


te dien opzigte eenig nader onderzoek te moeten in het 
werk stellen. 

„19- Wanneer ik in de eerste plaats mdk 25 
centstukken van 56g d. nam, en deze met een met ge- 
woon water bevochtigd zuiver lapje verbond ;-dan be- 
speurden wij bijna geen spoor van afwijking bij de ver= 
binding van.dezelve met de draden van den-multiplica- 
tor ; indien ik echter te dien einde, na eene meer ge- 
voelige “manier van: werken, ieder zilverstuk met een 
vochtig lapje bedekte, en dan op den eenen draad het 
eene zilverstuk plaatste ; en. den; anderen draad op het 
bovenste lapje van het tweede stuk. deed rusten, en-nu 
met de beide vingers de-beide stukken metaal-elkander. 
liet aanraken, dan heb ik op het oogenblik van aanra- 
king dan eens eene afwijking van eenige weinige,graden 
waargenomen ; dan weder geene zomen van be- 
lang gezien. 

20. Twee koperen centen geven nogtans met gewoon 
water ; op welke: eene manier ‚ook agdgetapte ‚geene 
de minste afwijking: 

ar. Ten einde nu te ontdekken de weikias g van pf 
zuurop de zilvermetalen „ bediende ik mij nu eerst van 
de: gewone schijf jes van 2E dm. van 805 en 800:d., die 
dan aan een in sterkte: toenemend ‘zuur mrgreen 
agrar dese meronis 

Bij 1 d,- zoutzuur van 1,15 en-20 d, waternamen 
deva afte ig Sodea Orne Gaara NS ak 

6. Bij 1 d. zuur en 15 d. water eene diiking van 5°. 

“&:Bij1 d. zuur-en vod. water eene afwijking vaa 10°. 

des Bijvard. zuur en 5 d. water eeneafwijking van 12°. 

„Embia ‘de zuuren 23 d. water eene afwijking van 15°, 
welke afwijking dus, naär Nn, vanhet. zui, 


in vrijgeregelde verhouding stond. ; Î 
en 


( 340 ) 


Een koperen cent en een zilveren 25 centstuk’ van 
56g d. gaven op die wijze: 

a. Met 1d. zoutzuur en» 20 d. water eene si mei 
van 8 À 10°, ye roads 

-b. Met 1 d. zoutzuur en 10 d. water eene van 12 
à 14°. Ù 

ec. Met 1 d. zoutzuur en 6 d. water eene van 10 
à 20°, 

22. Wanneer wij twee schijf jes van gelijk gehalte, 
b. v. van 569 d.mamen, zagen wij eenige afwijking van 2 
tot 3, indien het zuur niet eene verdunning boven 12 
à 15 d. water ondergaan had ;" zoodat ook bij aanwen- 
dhr van genoegzaam sterk’ zuur, ofschoon bij gelijke 
metalen, eene genoegzame afwijking i in gehalte zeeen 
hebben kai 

25. Wanneer nu het sterkérzoutzüur van dilzeur 
en 1d. water bij ongelijke gehalten van zilveraangewend. 
werd , zag men de volgende uitkomsten: on 

a. Eene schijf zilver van 850 en eene van 820d, die 
dus een verschil van 10 d. in gehalte aantoonden, ga= 
ven met dit zuur eene afwijkìng‘van 20°. 

b. Twee schijven zilver van 850 en 850 d., dak met 
een verschil van 20 d., gaven nu bij dit grooterver- 
schil slechts eene afwijking van 19°. 

c. Terwijl eene schijf van 850 en eene vans820-d.; 
met een verschil van 5o d., eene afwijking geven vange, 
zoodat hierdoor dus eerder eene vermindering, in plaats 
van vermeerdering van afwijking, bij toeneming van het 
verschil in gehalte, plaats had. | 
__d. Wanneer wij nu echter eene schijf van 85o-en 
eerie van 800 d. namen, en dus bij een verschil van 5o 
d., met ditzelfde zuur behandelden, werd er eene af= 
wijking van 5o à 60° waargenomen , die dus evenredig 
groo- 


/ 


fn donne dl nen nn 


mek ze ee 


( 541 ) 


grooter, dan naar de vorige gehalten te houden was. 

_e. Bij deze zelfde gehalten van 850 en 8oo d., doch 
met aanwending van een met 5 d, verdund en das slap- 
Lie Af werd eene! evenredig mindere afwijking van 
12à15 ° opgemerkt. 

Deze proeven toonen dus de moejelijkheid aan, die 
er gevonden wordt in eene geregelde goehetrentde af- 
wijking bij de aanwending van hetzelfde zuur, en bij 
in verschil van gehalte toenemende metalen. 

“S14. Onderzoek van de witwerking v van de 
ongelijke manier van Opstapeling v van de rt 
jes met de lapjes. 

Daar ik spoedig zag, dat eene ongelijke manier van 
opstapeling of eene verschillende aanraking der draden 
met het metaal en de lapjes een aanmerkelijk verschil 
in de meerdere of mindere werking der metalen ver 
oörzaakte, zoo begreep ik dan ook den invloed van 
deze opstapeling nader te moeten nagaan en aan te wij- 
zen. Te dien einde heb ik, bij het gebruik van het=- 
zelfde metaal en van hetzelfde zuur, eene verschillende 
aanraking van de metalen met de zure lapjes, en van 
de metalen of lapjes met de draden van den multipli- 
cator bewerkstelligd; waarvan het volgende hoofd zake- 
lijk als een algemeen resultaat te beschouwen is. 

24. Een schijfje zilver van 800 d. en 23 dm. in middel 
lijn, en op de gewone manier bedekt met een lapje van 
bijna gelijke grootte, bevochtigd met 1 d. zoutzuuren 5d. 
water, en op nieuws overdekt met een schijf je van 850 
d., gaf, bij eene plaatsing van de onderste schijf van 
85o d, op den eenen draad, en bij aanraking van den- 
bovensten van 800 d. door den anderen draad, eene 
gemiddelde afwijking van 8 à 10°. 

25. Wanneer nu echter dezelfde metalen, na voor- 


af 


afgaande schuriug en zuivering, zoo behandeld wer- 
den, dat eerst op een. glazen plaatje of een standaard, 
waarop al deze proeven plaats hadden, een draad ge- 
plaatst werd, hierop een zuur lapje en dan het metaal, 
b. v. van 83o d. ; wanneer nu op eenen kleinen afstand 
het ander metaal, b. v. van 800 d., met een zuur lapje 
bedekt werd, en men daarop den anderen draad deed 
nedervallen,, hetzij door eigene veerkracht, of door 
een glazen gewigtje, en wijders nu met de beide wijs- 
vingers van iedere hand de beide munten in haar ge- 
heel met draden en lappen zoo verschoven werden, dat 
zij elkander aanraakten; alsdan zag men op het oogen- 
blik van aanraking Sleelifs eene geringe afwijking van 2 
à 35°, en scheen dus de gevoeligheid, vooral door het 
niet onmiddellijk aanraken van de metalen door de dra- 
den, aanmerkelijk verminderd geworden te zijn. 

26. Aanzienlijk nam nu echter de gevoeligheid toe , 
indien men deze proef met, eene geringe verandering 
zoo inrigtte , dat men het eene metaal onmiddellijk met 
of ook zonder lapje op den draad plaatste, en het ande- 
re metaal meteen zuurlapje, en dat lapje met den an- 
deren draad bedekte , en dan de beide metalen weder 
door de beide vingers tot elkander schoof en in aanra- 
king bragt, waarop dan eene sterke afwijking van 55 à 
40° bij dezelfde metalen van 850 en 800 d. werd waar 
genomen. 

…— 27. Wanneer deze metaal plaatjes opgestapeld oh 
in twee kolommetjes, en dan de kolommetjes van boven 
door aanraking met een’ gebogen koper- of platinadraad 
in verbinding bragten , volgens fig. 18 ‚ was ook weder 
de afwijking naar de verschillende manier van opstape- 
ling verschillend , en wel als volgt. — Wanneer de bei- 
de metalen onder en op de draden geplaatst waren, en 


de 


45 j) 


de zure lapjes boven, en dus deze lapjes alleen door 
den draad werden aangeraakt, was er slechts bij de ge- 
noemde schijfjes van 850 en 800 d. eene geringe afwij- 
king van 2°, 

28. Wanneer wij bij de ééne kolom het lapje onder , 
en bij de andere het lapje boven plaatsten, en de draden 
van den multiplicator alleen de lappen raakten , dan 
was er bij de aanraking met den gebogenen draad slechts 
eene vermeerderde afwijking van 7°. 

‘29. Wanneer de beide lapjes en draden onder ge- 
plaatst waren , en de beide metalen boven , dan klom 
door aanraking van den draad de afwijking tot 25°. 

5o. Wanneer nogtans de beide lapjes onder geplaatst 
„werden, de eene draad onder, en de andere boven , 
dan gaf bij de aanraking der beide bovenste metalen 
door den verbindingsdraad de naald:de grootste afwij- 
king van 45° tot 5oe. 

31. Twee schijfjes zilver van 850 en 800 ad gaven, 
volgens pr. 12, eene afwijking van 10 en 15°, en in een 
ander geval van 20 à 25°; nu met twee lapjes behan 
deld , volgens a 26, gaven ke bij de rangen eene 
likt van 20 à 25°, 5 

32. ‘Twee schijfjes zilver van 850 en 820 d. gaven 
met één lapje, volgens pr. 15, eene afwijking van 12 
en 4e; nu met twee lapjes eene van 14 en 12°, 

53. Twee schijfjes van 850 en 820 d. gaven, shed 
pr. 15; met één lapje eene afwijking van slechts eenige 
graden , met twee lapjes eene van 12 à-1á°. 

34. Twee plaatjes van 805 en 8ood. gaven’, volgens 
pr. 16, met één lapje in den beginne naauwelijks eenige 
afhaliinas met pen lapjes spoedig eene SAE van 14 


_ âiaPer 


35. Twee. Mens van gelijk gpkalid ieder-paar b.v. 
BIJDRAGEN, D. IV, srT.1. Z van 


van 850 d. of van 569 d., gaven , volgens pr. 17, met 
één lapje in den beginne geene afwijking ; nu met twee 
lapjes terstond eene afwijking van 20 à 25°, — Ook 
‘gaven deze laatste plaatjes zelfs, slechts met water be- 
vochtigd, met twee lapjes eenige afwijking te kennen. 

Zoo zagen wij ook, dat nog eene eenigszins anders 
gewijzigde manier van opstapeling de werking aanmer 
kelijk bevorderde, die zich door hare eenvoudigheid ook 
zeer aanbeveelt. Te dien einde legt men eerst het eene 
metaalschijfje op den glazen grond , brengt hier den ec 
nen draad van den multiplicator op, dan het zure lapje, 
en daarop het ander metaalschijfje , dat men nu in aan- 
raking brengt met den anderen draad. 

36. Indien men op die wijze zilver van 350 d. nam, 
en daarop den ooster- of westerdraad plaatste, dan 
dezen met een zuur lapje bedekte, hierop het zilver van 
820 d. plaatste , en dit met een weinig zuur bevochtigd 
door den tweeden draad aanraakte , had er eene afwij- 
king van 4o tot 5o° plaats, daar dezelve, volgens pr. 15 
en 5e, met één en twee lapj es slechts 12 à 14° te hou- 
den was. Hierbij namen wij echter dit zeldzame waar, 
dat bij de omkeering der draden of van de metalen de 
afwijking bestendig naar het oosten was en zich niet naar 
het zuiverste zilver rigtte. 

37. Bij zilver van 820 en 800 d. onder dezelfde om- 
standigheid. hepebefd vond ik eene afwijking van 5o à 55°, 
daar met één lapje, volgens pr. 14, de afwijking 15 en 
25° beneden was. 

39. Bij de behandeling op die wijze van een koperen 
cent met een zilveren 25 centstuk van 56g d. ‚ waarvan 
de gewone afwijking met één lapje , volgens pr. 9, was 
tot 100°, zag men nu slechts eene afwijking van 100 tot 
110°, doch altijd geregeld naar het zilver , en niet naar 


het koper plaats hebben. S 


(58) 


S$15. Onderzoek vande verschillende Opper- 
vlakte der te beproevene zilwersoorten „en van 
derzelver verschillende Dikte. 

Daar het nu ons ook toescheen , dat de oppervlakte 
of de uitgebreidheid , alsmede de verschillende dikte 
van de onderling tegen elkander te vergelijkene metalen 
nog al eenigen invloed op de meerdere of mindere elek- 
tromagnetische spanning derzelve hadden, begrepen wij 
dit ook door eenige proeven nader te moeten onder- 
zoeken. — Te dien einde bedienden wij ons dan meest- 
al van kleine zilverschijfjes van 25 duim middellijns 
en 1 streep dikte voor de kleine platen ; daar de groo- 
te eene middellijn van 6 duimen bij dezelfde dikte aan 
toonden; terwijl ook de lapjes laken eene bijna gelijke 
uitgebreidheid van 2 en 5 duimen voor de kleine en 
groote soort bezaten. Men zalechteropmerken, dat men 
voor als nog te dezen opzigte geene genoegzaam zekere 
uitkomsten zal kunnen aanwijzen , daar de proeven te 
vele afwijking aantoonen , en niet genoegzaam overeen- 
stemmen. De opstapeling geschiedde zeer eenvoudig, 
volgens pr. 24, zoodat het eene metaal geplaatst werd op 
den éenen draad, hierop het lapje, daarop het tweede 
metaal, hetwelk nu door den anderen draad werd aan- 
geraakt. 

58. Twee kleine platen van 850 en 800 d., met een 
klein lapje opgestapeld , gaven eene afwijking van 20-50’. 

59. Twee kleine platen van gelijk gehalte, b. v. ieder 
van 850 d., gaven met een klein lapje eene afwijking 
van 12-15°. 

40. Eene groote plaat van 850 d. met een klein lapje 
en eene kleine plaat van 800 d. gaven eene afwijking van 
20-25°. 

41. Eene groote en kleine plaat, beide van 850 d. 

je. met 


( 346 ) 


met een klein lapje, gaven eene afwijking van 15°. 

49, Eene groote plaat van 850 d. met eene groote lap 
en eene kleine plaat van 800 d. gaven eene afwijking 
van 35 à 40°. 

_ 43. Eene groote plaat van 850 d. met eene groote 
lap en eene kleine plaat van gelijk gehalte gaven eene 
afwijking van 20-250. 

44. Twee groote platen van 850 en 800 d. met eene 
kleine lap gaven eene afwijking van 20°. 

45. Twee groote platen van 850 d. met eene kleine 
lap gaven eene afwijking van 5 à 8°, 

46. Twee groote platen van 850 en 800 d. met eene 
groote lap gaven eene afwijking van 60e. 

47. Twee groote platen ieder van 850 d. met eene 
groote lap gaven eene afwijking van 12-16° 

Om verder te beproeven, of ook de verschillende 
dikte der te onderzoeken metalen hierop eenigen in- 
vloed uitoefende , hebben wij het volgende in het werk 
gesteld „hetgene nogtans voor herhaling en verder on- 
derzoek vatbaar te houden is. 

48. Wanneer wij een stuk zilver van 850 d., ter 
grootte van 5 duimen en ter dikte van 5 strepen , be- 
dekten met een klein lapje en een plaatje -zilver van 
8oo d. en van 22 duim grootte en 1 streep dikte, kre- 
gen wij eene afwijking van 15-20°. 

4g. Wanneer wij dezelfde proef in het werk stelden 
met die verandering, dat de groote plaat ook eene dik 
te van 1 streep had, was de afwijking meestal iets groo 
ter, van 20-25°. 

S 16. Onderzoek, of eene ongelijke verzuurde 
toestand der te beproeven platen hier eenig 
verschil uitoefent, en of bij de platen ook na lan- 
ge opstapeling de galvanische stof kan worden 

op- 


( 547 


opgehoopt en daardoor derzeler wer king ver= 
meerderd. 

$o. Wanneer wij twee plaatjes zilver, geheel metal 
liek en zuiver gepolijst, na eene voorafgaande gloeïjing 
van ongelijk gehalte van 800 d. en van 850 d., ter 
grootte van 23 dm., op de gewone wijze, volgens pr. 24, 
opstapelden, dan namen wij eene afwijking van 25° waar ; 
terwijl gelijke platen, die reeds vooraf door eenig zuur 
aangetast en niet gepolijst, doch daardoor mat en ver- 
zuurd waren, op eene gelijke wijze eene eenigzins ver- 
meerderde afwijking van 50° gaven. 

51. Twee plaatjes van gelijk gehalte, b. v. ieder van 
850 d. en van gelijke grootte, gaven in den zuiveren 
gepolijsten toestand , door aanwending van zuur, eene 
afwijking van 7°s terwijl dezelve eenigzins verzuurd of 
mat geworden eene afwijking van 15 à 20° aantoonden. 

Daar wij bovendien reeds eenige malen getwijfeld 
hadden, of niet de zilverplaatjes bij-eene langer aanhou- 
dende blootstelling aan het zuur in kracht toenamen , 
en ook de elektrieke spanning, zelfs na de wegneming 
der deelen en derzelver. wederopstapeling , daardoor 
vermeerderd was, zoo stelden wij te dien einde het vol- 
gende in het giel 

52. Wij namen in de eerste plaats twee zilverplaat 
jes van 800 en 850 d. , die wij met gewoon zuur van 1:65 
en op de gewone wize opstapelden „ waardoor wij bij 
de eerste aanraking eene afwijking van .5° verkregen ; 
wanneer wij echter, na verloop van } uurs, dezelve 
door aanraking met den geleidraad weder onderzoch- 
ten, kregen wij eene afwijking van ge, en nu deze plaat- 
jes met een lapje. met nieuw zuur voorzien hebbende, 
zagen wij eene afwijking van 8°. Na verloop van een 
paar uren was de afwijking op 10° bevonden; den an- 

: de- 


( 348 ) 


deren du: waren de lapjes chen en de werking 
zeer verminderd. 

In een ander soortgelijk geval rele wij met zooda- 
nige plaatjes in het eerste oogenblik eene afwijking van 
16°, na een kwartier uurs van 20°, en later van 28°; en 
dezelfde: plaatjes „ zooals vroeger vermeld is , volgens 
pr. 26 ‚ met twee lapjes behandeld , gaven in het eerst 
eene afwijking van 55°, die na herhaling iedermaal toe- 
nam , en eindelijk tot 5o° opklom. | 

53. De zoo even genoemde en gebruikte plaatjes van 
8oo en 85o d. zijn nu den anderen dag eerst voorat 
met puimsteen goed geschuurd en geheel gezuiverd, en, 
even als bij de vorige proef, weder met één lapje opge- 
stapeld , wanneer er nu geene afwijking van 5 of 9? ‚ maar 
van 14° werd waargenomen. 

54. Uit hoofde het nu echter mogelijk was, dat welligt 
de eenigszins vermeerderde verzuurde toestand voor de 
oorzaak dezer meerdere werking kon gehouden worden, 
zoo zijn dezelfde plaatjes voor een nieuw onderzoek 
vooraf voor de blaaspijp goed gegloeid en weder ge- 
schuurd, en aldus zoo veel mogelijk tot den oorspron- 
kelijken onverzuurden staat terug gebragt, wanneer zij 
intusschen , weder aan de opstapeling met zuur bloot 
gesteld , nog eene eenigzins vermeerderde afwijking van 
16° aantoonden. 

Wanneer het dan uit deze proeven eenigermate te 
vermoeden is, dat de metaalplaten door blootstelling 
aan eene zoodanige elektriciteits-ontwikkeling voor een 
gedeelte daarmede verzadigd kunnen worden , of deze 
kracht daarin opgehoopt kan worden, en dat zelfs gee- 
ne gloeijing dezelve daarvan zoude kunnen bevrijden , 
blijkt het, dat deze manier van onderzoek daardoor 


veel zoude lijden, en wel door den veranderden toe- 
stand, 


( 549 ) 


stand , die de proefplaten door herhaald gebruik zou- 
den ondergaan, en die aldus eene verwarring in de 
uitspraak zouden moeten geven. Herhaalde proeven 
moeten eerst nog bewijzen , of deze hier opgemerkte 
verandering alleen aan eene zoodanige ophooping, dan 

wel aan andere meer toevallige omstandigheden zal toe 
_ te schrijven zijn. 

55. Wij moeten bij deze gelegenheid nog doen op- 
merken, dat de aanwending van kwik, als geleider voor 
het galvanismus, ofschoon ook in andere opzigten min- 
der aan te bevelen „ ons van weinig dienst geweest is, 
en de werking der metalen daardoor niet bijzonder be- 
vorderd is; te meer, daarook reeds door de aanraking van 
een zilverplaatje met het kwik eneenig tusschengeplaatst 
zuur reeds van zelve eene galvanische werking en af- 
wijking van de magneetnaald ontstaat „ en dus minder 
het verschil van.de genomen zilverproeven zal kun- 
nen aantoonen. Er had echter eene aanzienlijke wer- 
king plaats , wanneer wij in twee glazen schoteltjes, zie 
fig. 19 „ die eenig kwik bevatteden, waarop eenig ver- 
dund zoutzuur was aangebragt, de te onderzoeken 
en te vergelijken zilverplaatjes a en b bragten „en dan 
ieder van deze kwikschoteltjes in gemeenschap bragten 
met de geleidraden c en d „, waardoor gewoonlijk reeds 
eene geringe afwijking plaats had, doch die vooral werd 
waargenomen , wanneer de beide afgezonderde metalen 
door eenen gebogenen tusschendraad e in behoorlijke 
verbinding werden gebragt. 

S 17. Onderzoek van dewerking des Hoefmag- 
neets, door dezen met de gelijknamige of onge- 
lijknamige polen van de magneetnaald op eenen 
geschikten afstand te plaatsen en in verbinding 
te brengen. 


Bij 


( 840 ) 


Bij de inrigting van den toestel door oERSTEDT, 
tot dit onderzoek voor de gehalten van het zilver opge- 
geven en boven $ 4 en 5 vermeld , behoort dan ook de 
verschuifbare hoefmagneet, zie fig.15, u, wv, w‚ die op 
eenen geschikten grooteren of kleineren afstand in de 
nabijheid ‚van de polen van de dubbele magneetnaald 
van den multiplicator kan gebragt worden ‚ en wel zoo, 
dat derzelver gelijknamige of ongelijknamige polen te- 
gen over elkander staan , waardoor dan ook , gelijk 
vroeger breeder vermeld is , de gevoeligheid van deze 
naalden in «het eerste geval vermeerderd en in het 
laatste geval verminderd of beteugeld zoude kunnen 
worden. Daar immers de ongelijknamige polen elkan- 
der aantrekken, zoo zullen de polen van de beweegba- 
re magneetnaald minder hare vrije rigting volgen bij 
de afstooting door de ontwikkelde galvanische stof, 
maar als meer gebonden blijven aan de vaste tegen over 
geplaatste ongelijknamige polen des hoefmagneets; ter- 
wijl bij de aanwending van gelijknamige elkander afstoo- 
tende polen, de eerste kracht of oorzaak der afwijking 
nog ondersteund wordt door de tweede tot afstooting 
genegene kracht dezer tegen over geplaatste gelijkna- 
mige polen. 

“Om dan door de ondervinding het vermogen en het 
nut van dezen aangebragten hoefmagneet nader te kun- 
nen aanwijzen ‚ namen wij eenen kleinen hoefmagneet, 
wiens armen eene lengte van g ned. duimen hadden, en 
op eenen afstand van 4 ned, duimen gebogen waren, en 
die een vermogen had , om ongeveer 200 wigtjes te kun— 
nen dragen. — Deze magneet was op eene gelijke hoogte 
van de naalden in de rigting van den magnetischen me- 
‚ridiaan aangebragt „ en kon , even als boven bij de be- 
schrijving. van dien toestel vermeld is, zeer gemakke- 


lijk 


| 


(SR j 


lijk nabij de dubbele magneetnaald van den multiplica- 
tor gebragt en daarvan ook in dezelfde rigting verwij- 
derd worden; terwijl ook nog door omdraaijing of om- 
zetting van de achterste stiften, of op eene andere ge- 
schikte wijze, de polen spoedig willekeurig gelijknamig of 
ongelijknamig konden geplaatst worden. De toestel op 
die wijze ingerigt zijnde, namen wij het volgende waar. 

55. Een plaatje van 800 en 850 d., op de gewone wij- 
ze met gewoon zuur van 1:5 behandeld, gaf , zonder 
aangebragten hoefmagneet, eene aren van 10 tot 1295 
bij de aanbrenging van den gelijknamigen hoefmagneet, 
op eenen afstand van 20 nederl. duimen, of totdat eene 
afstooting der naald zigtbaar werd , was de afwijking 8 
à zoe, en bij de aanwending van de ongelijknamige, op 
eenen afstand van 10 duimen , was de afwijking vermin- 
derd op 4 à 5° 

56. Dezelfde plaatjes, met twee lapjes behandeld, 
volgens de manier van pr. 26, gaven nu zonder mag- 
neet eene afwijking van go-100°; bij eene aanwending 
van den gelijknamigen magneet, op eenen afstand van 
25 à 5o duimen , was de afwijking van 85-100°, en bj 
de plaatsing van den ongelijknamigen magneet , was 
deze weder verminderd op 45-50°. 

57. Bij beproeving van twee zilverplaatjes van 820 
en 850 d. met één lapje was de afwijking 12°; bij aan- 
wending van den gelijknamigen hoefmagneet slechts 
10°, en bij die van den ongelijknamigen 80. 

58. Dezelfde plaatjes, met twee lapjes behandeld , 
gaven eene gewone afwijking van 75-853. bij aanwen- 
ding van den gelijknamigen hoefmagneet was dezelve 
25-50°, en van den ongelijknamigen 20-25°. 

5g. Wanneer wij ons nu nog bedienden van twee 
‘plaatjes van 8oo-en 820 d. , was de gewone afwijking 


17 


(563 } 


17-20°3 bij de aanwending van den. gelijknamigen 
magneet 6-8°, en bij die van den ongelijknamigen hield 
de werking bijna geheel op. 

„60. Deze zelfde platen, met twee lapjes behandeld , 
gaven eene afwijking van 20 à 30° ; bij aanwending van 
den gelijknamigen hoefmagneet die van 10-12°, en van 
den ongelijknamigen van Ö-10°, 

Uit deze weinige proeven , betrekkelijk de aanwen- 
ding van den hoefmagneet „ zouden wij dus kunnen be- 
sluiten „ dat de gelijknamige hoefmagneet , ten minste _ 
in ‘deze gevallen , de gevoeligheid der naald van den 
multiplicator niet vermeerderd, maar zelfs bestendig 
iets verminderd. heeft; ofschoon nogtans de aanwen- 
ding van ‘den ongelijknamigen magneet de werking of 
gevoeligheid! der naalden. aanzienlijk vermindert, en 
dus in gevallen van voorwerpen, die eene te verre afwij- 
king van de naald zouden veroorzaken, van veel dienst 
zoude zijn „ om deze afwijking tot eenen gepasten graad 
te matigen en te regelen. — Ook is deze magneet, onge- 
lijknamig aangewend , zeer geschikt bij het doen van vele 
proeven , om door aannadering de veroorzaakte en dik 
wijls. lang aanhoudende slingering te matigen , en de 
magneetnaalden spoedig tot rust;te brengen. 

$18. Algemeen overzigt over de aanwending 
van dit Lilektromagnetisch Hssai, en wat bij de 
beproeving daarvan is opgemerkt. 

Daar het hoofddenkbeeld niet anders dan gegrond en 
onwedersprekelijk kan gehouden worden, dat de meta- 
len ;-naar hunnen verschillenden meerder of minder ver- 
zuurbarenaard of hunne elektrieke spanning, eene meer 
dere of mindere hoeveelheid van elektriciteit onder.de- 
zelfde omstandigheden en voorwaarden doen uitstroomen, 
en-dat verder de aard en de hoeveelheid van deze stroo- 

ming 


ming kunnen aangewezen worden door de verschillende 
rigting en de meerdere of mindere afwijking van de mag- 
neetnaald , is ook aan geenen twijfel onderworpen. Dat 
verder dit verschil van verzuurbaarheid of elektrieke 
spanning zelfs blijkbaar wordt, volgens de voorstelling 
van OERSTEDT, bij gelijksoortige , doch in gehalte 
verschillende metalen ‚ en dat dus derzelver gehalte met 
derzelver verzuurbaarheid en dien ten gevolge verschil 
lende soort en hoeveelheid van afwijking der magneet- 
naald in verhouding staat, kan ook uit onze proevenin 
het algemeen als bevestigend aangenomen worden. Dat 
er echter nu eenige moeijelijkheden bestaan, waardoor 
men bezwaarlijk deze verschillende zilversoorten alle 
aan dezelfde omstandigheden zal kunnen blootstellen , en 
onder dezelfde voorwaarden behandelen , schijnt tevens 
ook uit dezelve te kunnen worden besloten. 

Dat verder de inrigting van den door OERSTEDT 
aanbevolen. toestel zoo veel mogelijk aan het door hem 
voorgesteld doel beantwoordt , is ook genoegzaam. uit 
onze ondervinding gebleken, en zijn de zwarigheden 
meer in de aanwending van den toestel , dan wel in-de 
inrigting van denzelven gelegen ; terwijl men, wanneer 
men het daaromtrent door OERSTE DT voorgestelde 
naleest, bij hem geene zwarigheden ontmoet, dan al- 
leen in die gevallen , waarin het zilver met andere on- 
edele metalen, dan het koper, het zink of den arsenik, 
is verbonden geweest, waarvoor hij ookechter weder ee- 
nige middelen, doch die alleen dan worden aangewend, 
„wanneer men deze vermenging vermoedt, en die de 
vermenging vooraf niet hebben leeren kennen , heeft 
voorgesteld. 

Ofschoon ik wel gewenscht had „dat ik bij deze mij 
ne eerste ondervinding die stellige gunstige uitspraak 

O=- 


( 554 ) 


over dit zoo vernuftig uitgedacht, en tevens zóo eenvou- 
dig en voortreffelijk middel van onderzoek had kun- 
nen doen, en daardoor de aanwinst, die het onderzoek 
der edele metalen zoude verkrijgen, meer had kunnen 
bevestigen ; zoo vind ik mij echter verpligt, om desniet— 
temin ingevolge de resultaten van mijnen arbeid eenige 
zwarigheden te herinneren, die ik gehoopt had, niet 
te zullen hebben ontmoet en die waarschijnlijk ook-door 
„herhaald onderzoek en vernieuwde pogingen zullen 
kunnen worden uit den weg geruimd. De vermelding 
echter daarvan zal dat nut hebben, dat zij anderen zal 
aansporen, om de duisternissen in dezen op te klaren, 
en de bedoelde zwarigheden te overwinnen. 

a. In de eerste plaats schijnt de galvanische werking 
der verschillende metalen of ook op den multiplicator 
niet altijd geheel gelijk te zijn, en zullen plaatjes van _ 
8oo en 850 d. dan eens eene afwijking van 10 à 15°, dan 
van 20 à 25e geven , zoodat men door deze afwijking niet 
bepaald het gehalte der metalen kan aanwijzen , dan na 
vooraf met nabij komende proef platen de hoeveelheid van 
afwijking bij zekere afstanden van gehalten iedermaal 
te hebben aangetoond en opgemerkt. 

B. De tweede moeijelijkheid bestaat daarin, datde 
galvanische werking der metalen dikwijls niet alleen 
ontstaat door het verschil in gehalte van de beide aan- 
gewende en met elkander vergeleken metalen , maar 
ook door de werking van het aan te wenden zuur ; daar, 
gelijk wij gezien hebben , metalen van gelijk gehalte , 
ja, bij minder edele metalen, alleen één metaal bij behan- 
deling met zuur galvanismus en dus afwijking veroor 
zaakt. Waaruit dus volgt, dat de sterkte van het zuur 
voor de’ verschillende gehalten eenigermate dient be- 
paald te worden, bij geringeren af- en bij beteren toe 
te nemen. B: 


( 355 ) 


ce. Moeijelijk is verder eene geheele gelijke bevochti- 
ging der voorwerpen ; de grootte der tusschenlappen ; 
de juiste bepaalde punten van aanraking van de gelei 
draden met de in vorm nog wel eens verschillende me- 
talen ; de meerdere of mindere drukking der plaatjes ; 
de aanwending van gelijke temperatuur, en dergelij- 
ke meer, waarvan de juiste inachtneming en bepaling 
minder gemakkelijk zullen zijn. 

d. Van deze en dergelijke oorzaken zal het dan afge- 
hangen hebben, dat wij, volgens $ 12, geene aan het 
gehalte geëvenredigde afwijking bij de zilverplaten zul 
len hebben waargenomen , die, theoretisch beschouwd, 
daarmede in eene geëvenredigde verbinding moest staan. 

e. Aan dezelfde oorzaken zal het ook te wijten zijn, 
dat, volgens $ 15, de opklimming in afwijking der 
magneetnaald of de vermeerdering der galvanische 
werking der metalen niet weder in verband staat met 
de opklimming van de sterkte van het zuur „ en toonen, 
deze proeven tevens aan, dat men bij de verdere in- 
voering van deze manier van onderzoek de uitwerking; 
van dit in sterkte verschillend zuur van de verschillen- 
de gehalten zeer duidelijk bepaalt. ard 

f. Moegelijk zal het ook nog zijn, ofschoon dit niet 
als hoofdvereischte te beschouwen is, dat men den 
elektromagnetischen multiplicator zooinrigt, dat de 
afwijking van de magneetnaald of hare gevoeligheid 
bij allen gelijk is, of dat zij bij aanwending van gelijke 
metalen en zuur eene gelijke afwijking bij allen veroor 
zaken. Kon men daartoe komen, om de graden van af- 
wijking aan te wijzen, die deze metalen bij onderscheide- 
ne gehalten op van eene bepaalde gevoeligheid vervaar- 
digde multiplicators zouden te wege brengen; dan 
kreeg deze kunst daardoor eene vastheid en een on— 

der 


(356 ) 


derling verband, welke zij in zulk eene belangrijke zaak 
zoude moeten hebben. 

2. Ofschoon de ongelijke. manier van opstapeling, 
volgens S 14, een zeer aanmerkelijk verschil in wer- 
king bij de metalen aantoont, zoo kan deze ver- 
schillende opstapeling geen wezenlijk bezwaar opleve- 
ren, daar de manier daarvan meer of min vast en tot 
eenen zekeren regel kan gebragt worden. Het leert ons 
intusschen, hoe eene geringe verandering in de be- 
handeling hier een aanmerkelijk verschilin de uitspraak 
kan opleveren, en het dus weder daarop nederkomt, 
dat het moejelijk is, om al deze geringe bijzonderhe- 
den waar te nemen en niet te verwaarloozen. 

h. Daar ook de verschillende oppervlakte en dikte 
der te vergelijken metalen ook, volgens $ 5, eenigen 
invloed op de meerdere of mindere werking van dezelve 
schijnen uit te oefenen, zoo zoude dit bij het onderzoek 
van munten en gewerkte zilverstukken eene hinderpaal 
zijn, daar men de uitgebreidheid of dikte van dezelve 
niet veranderen of willekeurig wijzigen kan. 

j. Indien eindelijk de ondervinding, volgens $ 16, 
dat de zilverplaten, na een voorafgaand dergelijk ge- 
bruik, eene vermeerderde werking zouden verkrijgen, 
mogt bevestigd worden, dan zoude dit een zeer groot 
bezwaar kunnen geacht worden, en minder eene gere- 
gelde bepaling van gehalte kunnen plaats hebben, daar 
men moeielijk zoude kunnen aanwijzen , hoe veel ver 
meerderd vermogen van afwijking zoodanige bij herha- 
ling gebruikte proefplaten verkregen hadden. Dat men 
voor het overige reeds voorzigtig zijn moet , om de proef 
schielijk als bij de eerste aanraking der metalen te be- 
werkstelligen, daar de kracht van afwijking na eenig 
vertoef aanzienlijk toeneemt, is ook uit $ 16 genoegzaam 


duidelijk gebleken. E 


ed 
ed akad Mh atdadt Sad 
re ett ae 4 
4e 
vbn 
ra 
. erat on 
: : é 
RT 
- hk! 
N 
Î 
enn C 
ĳ : / et 
tj T 
Eú wi 
- ï 
" we ke „in en ater ere paf 
«% wrr AC vin Hr taart 
ie ergst gran 
d Far ta Betlorrr aes « su 47e 
Ì » 
Min 
id 
‘ 
N 


d 


Noord 


Ps 
Moord, — ie 
À 7 Fie 


“Stanar van Dergnerrace om Cte Amsterdam 


( 357 ) 


k. Eindelijk is het ons ook voorgekomen, datde 
aanwending van den hoefmagneet, volgens S$ 17, niet 
dat nut of die dienst bewijst, welke men daarvan zoude 
verwachten tot vermeerdering van de gevoeligheid der 
magneetnaald ‚ maar wel, indien dit noodig is, tot ver- 
mindering van derzelver krachten. 

Ik moet hier nog als in het voorbijgaan doen opmer- 
ken, dat deze proefnemingen zoo zijn ingerigt gewor- 
den, dat ik bij dezelve de eerste verste afwijking van de 
magneetnaald , en niet zoo zeer de gemiddelde slingering, 
voorgesteld in $ 5, hier heb opgeteekend ; hetgeen ech- 
ter bĳ de beschouwing van het geheel geene merkelijke 
verandering maakt, en ontstaan is, omdat een groot 
gedeelte dezer proeven reeds in dien geest waren be- 
handeld en opgeteekend, en de anderen daarnaar ge- 
regeld zijn. Bij een mogelijk vervolg van dit onderzoek 
zal daar meer bijzonder op gelet worden. 

Uit dit alles blijkt dan nu ten laatste, dat deze op die 
wijze door den klassieken Geleerde oERrsTEDT voor- 
gestelde manier van onderzoek , en om het vertrouwen 8 
hetgene deze Geleerde verdient, en om het vernuftige 
en belangvolle van de werkzaamheid. zelve, niettegen- 
staande de moejjelijkheden, die wij daarbij hebben on- 
dervonden, alle aanbeveling tot nader onderzoek waar- 
dig is, en wij gaarne iederen natuuronderzoeker, be- 
werker of onderzoeker der edele metalen zagen opge- 
wekt, om hierin hunne krachten te beproeven en eene 
nieuwe bijdrage te leveren van de gelukkige toepassing 
van Natuur- en Scheikunde op de kunsten en nuttige 


bedrijven der Maatschappij. 


ARAAAANVARARRARA AAD 


VER- 


(„368 ) 


„VERHANDELING-,OVER DE WARE WIJZE „WAAROP DE 
KWOORTGANG,DERSTANDELKRUIDEN.(OR- 
e-CHIDES): MET-TWEEKNOLLIGE WORTELS PLAATS, 
ve HEEFT „EN BEPALING VAN DEN NATUURLIJKEN, 
gg ER en 
> ZZIJ-NIET-AAN ekeren ob 
gk derge aertege ONDERWOBst, vakan 
em” rs Proel metra PEN WAREN Berit oorin segdodenbs ate 
‚ VOORAFGEGAAN VAN EENIGE’ AANMERKINGEN/OVER 
JDE WAARDIJVAN HET KENMERK ‚ GENOMEN UIT DE 
ol MERANDERINGV AN PLAATS TOT ONS 
sbesdDRSCHEIDING VAN-DE BEIDE RIJKEN DER 


etehvanhs ab sab KDEVENDE WEZENS oen getaad 48 
werkdirs et 5 herl ke mop (VAE 
door CHARLES F. A MORREN. 
gaigineevee EN î rente 
siaor usd eld „Grerasaat vanen at sf EI EER or hPa aid 


D a a Jesam 119) sta etn E: ree 
e onkereadisee van rolt hakernd Dierenj.de 
aanwijzing; van algemeene ‘standvastige, niet veran- 
„derlijke. kenmerken. en. van eene blijvende, toepassing, 
bis, „vooral,in,de laatste jaren een, der, voornaamste 
„vraagpunten „der, Natuurlijke „Wijsbegeerte geworden. 
„Het „belang, „hetwelk „de, oplossing ‚van dit vraagstuk 
„noodwendig, moet, opleveren, is, naar mijn inzien, 
Óvergenoegzaam, omeen ieder gewist tedoen hechten 
„aan „alle, nieuwe „„of op eene nieuwe wijze, beschouwde, 
„daadzaken,dieeenig meerder licht kunnen versprei- 
den. opde! vergelijking „welke. dagelijks met.meerdere 
naauwkeurigheid en klaarheid tusschen deze beide groo- 
mte afdeelingen der bewerktuigde (organische) wezens 
„wordt opgemaakt Ik geloof daarom ook „dat alles ‚wat 
ostrekken. kan, om het getal. der uitzonderingen op den 
„algemeenen regel te doen vanpindersns alle zaken be- 
ze ter 


we b ns 
id 4 # NA rt REC IR EBU 


hd aneh here 


Te 


( 359 } 


ter en meer onder het ware licht doet zien; weshalve 
het mij niet onnuttig voorkwam , om met eenige meer 
dere bijzonderheden, dan men tot nu toe kende, eene 
soort van plaatsbeweging eener plant te leeren kennen, 
welke in allen opzigte de oplettendheid der Natuuron- 
derzoekers in dit vak waardig is, en welke tot nu toe op 
eene slecht gekende daadzaak aangenomen was en tot 
zonderlinge dwalingen aanleiding gegeven had. Ik bezit 
hieromtrent, wel is waar, niet al de waarnemingen, 
welke men zoude behoeven, om de zaak geheel in het 
groot te beschouwen, maar evenwel genoeg, om door 
inductie en uitde analogie tot hetons nog ontbrekende 
te kunnen besluiten, zoodat ik geloof, dat de daadza- 
ken, welke nog ontdekt of verder waargenomen zullen 
moeten worden, alleen zullen strekken tot bevestiging 
van hetgene nu reeds is aangeteekend. De Natuur toch, 
voortbrengsel van den verhevensten geest en bron van 
zekere waarheid, blijft zich zelve steeds gelijk. 

De beschouwing der beweging was altijd van groot 
gewigt voor de onderscheiding van Dierenen Plan- 
ten. Zij levert dan ook den waarnemer een ruim veld 
van onderzoek op. Voor ons oogmerk nu is die eigen 
lijk gezegde beweging, welke het gevolg is van eene 
inwendige opwekking, waardoor zwelling, prikkeling 
en hierdoor beweging der deelen veroorzaakt wordt, 
aan ons tegenwoordig doel vreemd ; maar wij bepalen ons 
tot het wermogen van plaatsverandering in het 
algemeen, beschouwd als oorzaak eener dadelijke ver- 
plaatsing. 

Men heeft veel werk gemaakt van de overweging van 
dit vermogen, hetwelk, indien men het uit een me- 
chaniseh oogpunt beschouwt, de Dieren verschuldigd 
zijn aan de bijzondere plaatsing en vereeniging hunner 

BIJDRAGEN , D. IV, sT. 1. Ma, dee- 


( 560 


deelen aan de beweegbaarheid en eigene buigingen 
hunner geledingen. Men meende dit vermogen aan de 
Planten te moeten ontzeggen; men ontkende. hare 
plaatsbewegingen; men wees zelfs de eindoorzaken van 
dit verschil aan, daar de Dieren, door eigen bewust- 

Î JE 

zijn, moesten, ontwijken, hetgene hun schadel: ijk, zoe- 
ken, hetgene hun nuttig, was; ter wijl de Plien van 
Bewistzijn. verstoken, door hare, vasthechting_ aan 
den bodem, ‘onhêrroepelijk « en, ononitwijkbaar onder- 
worpen waren aan de kracht van uitwendige invloeden, 
hetzij deze het plantenleven gunstig, of ongunstig, war 
ren. De onderscheidende kenmerken: Entia or, gani- 
ca, locomotione praedita, of destituta , werden 
gerekend. juisten van volstrekt algemeene toepassing te 
zijn. Deze denkbeelden bloeiden hog in het begin van 
deze eeuw. In lateren tijd. en zelfs nog zeer. kort gele 
den ging men nog tot nadere rcn. over. 
Men noemde Planten al die bewerkuuigde, ki ge a- 
men, welke ongevoelige wezens zijn, in, al de ujd- 
perken huns evens zonder bewustzijn van hun aanwe- 
zen, voor plaatsverandering, onvatbaar en ‘hierdoor 
stervende op dezelfde plaats, waar zij geboren waren. 
Men noemde Dieren al die bewerktuigde ligcha- 
men, welke gevoeligheid, bewustzijn en het vermogen 
van ‚ plaatsverandering bezitten, waardoor zij, indien 
geen vreemd. beletsel hunne bewegingen verhindert, 
de plaats van hun oponthoud kunnen kiezen. , Men 
nam eindelijk nog eene tusschensoort van, wezehs 
im een nieuw Natuurrijk aan, welke men noemde 
Psycodiaires, zijnde die bewerktuigde ligchamien, 
welke ongevoelig zijn en zich ontwikkelen, gelijk de 
Planten, maar die in het eerste tijdperk huns levens 
voor ‚ plaatsverandering vatbaar zijn en hierdoor, de 
la tE plaats 


( Zer °) 
plaats, die voor hen het best geschik Bj Kannen ier 


zen, \ ref 
Wanneer men Eh naauwkeurig gadeslaat ef van de 
bijzondere daadzaken tot algemeene regelen vopklin ús 
bemerkt men, dat de redenering, in de aangehaald 
be epaling en vervat, in eenen kring rondloopt, rd 
wij j kunnen onmogelijk beoordeelen „ of: eenig ligehaam, 
bui en ons zelve, bewustzijn hebbe, ‚dan alleen uit Ee. 
aard van erste handelingen. Wat nu de ‘plaatsveran- 
dering, ‚ de beweging en het kiezen van eene stand plaats 
betreft, welk laatste sle chts een gevolg i is van het eer- 
ste ‚ 200 moet ik gelooven, dat elk wezen, dat zich van 
zijne pläats ‘bewegen ‘kan „ ook bewustzijn heeft, daar 
het zich slechts verplaatst, om het elders beter te heb- 
ben. ‘Maar er blijft, mij, en dit is het eigenlijke vraag- 
put, nog overig te onderzoeken , of de verplaatsing, 
welke, ik aanzie als door. eigene beweging voortgebragt, 
wel inderdaad van inwendig re oorzaken afhankelijk, 
of! dat zij slechts. door wätwendige invloeden te weeg 
gebragt, zij. En men moet bekennen, hier ligtelijk t te 
annen dwalen. Zoo kunnen, door middel van de 


Taede „twee ligehammen elkander naderen en 


191 


twee, van alle gevoeligheid verstoken, ligchamen voor 
werkelijke Dieren aanzien. Dit voorbeeld zal ons, ter 
° heldering der thans volgende zaken, nuttig wezen. 
| zhe ‚ Niemand heeft ooit aan de Planten het vermogen 
gekend, om ‘hare stand plaats zelve te kiezen. Be- 
den eind en levende, maar zonder eenig, bewustzijn 
van haar aanwezen , OE zij 1 noch uitkiezen, noch 
‘voorkeur! even, Hoek bepalen, wat haar dienstig of 
schadelijk zij. Beschouwen wij intusschen, wat het ge- 
Aa 2 volg 


ring ligt v voor danke beweg dagen en n hierdoor 


volg is van hare vérschillende bewetkmuiginig err zien 
wij, alleen lettende op daadzakéen, op welke wijzé wij 
déze zouden moeten’ beoordeelen,’ indien wij derdan= 
genotnene redekavelingen gêtrouw blijven.” … 1” 
De geschiedenis van'de Wallisneria spiralisisal- 


ten. tijde’ der bevruchting (welke overeenköttist'in Lij 


SOME He J 


aasour godiores Bladroey-o1 ted st bur aoud: od 
zij zich ontsluiten en blijven ‘drijven, steunende ‘op 


wad „nrs abror erbequ Boa tart teh ah Laan NT RGE 
hare ge zake id áls op Zoo vele riëtnen’, 
MEIS HEEN LE 


ontwì elen zich ook’ de ‘spiraalvormige’ blòetuústelen 
der vrouwelijke bloetmen, welke nú mede de oppe 


| 


als wj alleen oordeelen naar hêtgene wij door dé waar 
neming zelve opmerken, eene gekozene ständplaats 
zien in de oppervlakte des waters? ‘schijnen ons deze 
bewegingen niet, een | eigen bewustzijn te kennen te ge- 
ven in zoodanige handelingen, op den passenden tĳd’, 
opde bepaalde plaats, ten uitvoer gebragt? schijnen ótis 
het los worden der marmnelijke bloemen'en de ontrolliig 
der vrouwelijke bloemstelen geene daden, met ketinis 
van zaken gepaard. gaande ? _Zoude men in de eerste 
geene dierlijke voortbrengsels zien, welke eerst een deel 
uitmaakten eener plant, verstoken van plaatsbeweging, 
en die men daarom geloofde, “dat van bewustzijn’ ver 

sto- 


( 565 ) 


stoken, was? -Zoude. men niet gelooven ,, ‚dat het deel, 
hetwelk, zich, , ujdens de, bevruchting, in beweging 
stelt, ‚bezield. is,en het belangrijk vermogen, om zijn 
aanzijn te gevoelen; grrbnndend heeft ? Verklein» ‚nu, in 
uwe gedachten „de ad allisneria tot een mikroskopisch 
wezen. dat;door. zijne kleinheid « ons nog, onbegrijpeli ĳj- 
ker, en,‚wonderlijker. toeschijnt,, ren, „400 gj getrouw 
NR aan se Pk en rn Se, an niet 


ra rna 


te. eh dan dat het nog een zoude zijn, he 
zen,aan. te voeren „ dat de Va/llisgeri ia inderdaa eene 
plant, is, enal van, eigenlijk, bewustzijn, doch, die 
zulke, zonderlinge bewegingen wertoont, dat en aan 
dit laatste, ligtelijk zoude, kunnen „twijfelen. > ie Alhe 
aangevoerde ‚bewijst derhalve; naar mijn h inzien, dui mi 
delijk, „dat. er dwaling bestaat iu d de: wijze „om EE zi ke en 
te, beschouwen, en om van de VOREN vêrsch ö n- 
selen, de oorzaken, aan te wijzen. 
Het vermogen derhalve van plaatsheweging } aide 
zin, dat het;het wezen, van plaats doet veranderen € en ge- 
legenheid. geeft, dat het. eene standplaats, 3 ‚poor zijne 
ontwikkeling beter geschikt, doer verkrijgen is niet uit- 
sluitend eigen aan de Pieren. Het bepaalde onderwerp 
van. deze Verhandeling f de kennis namelijk van den 
bouw, en ‚van de wijze van voortgang der heen 
„wortels van del Onchis-soor ten , zal ons een niew 
wijs, ‚van, de waarheid van het gerede aan de'hand ger 
Ea jase 2 dhl : 
„De nieuwere, Plantkundigen,, he een, us ofschoon vrij 
rappervlakkig , onderzoek in het werk , ‘stel len van de 
wortels, der, ieden uiden „00 opmerl elijk door 
li bizondere: gedaante en, „door de natuur en het 
n huis- 


(564 ) 


huishoudelijk gebruik der daavin-bevatte stof; meenden 
uit deze wortels te kunnen opmaken „ dat de plaaten, 
waartoe zij behooren; de eigenschap hadden van in den 
grond. voort, te ‚gaan, op eenen onbepaalde afstand. 
) Zeker, zeide, men, wanneer twee, bj elkander geplaat= 
ste. ‚knollen, (waarvan, de eenerderplant. draagt, en, de 
andere eene nieuwe plant à án. het, volgende j jaar voort 
brengt)aan de eenezijde gestadig aan nieuwe knollenhet 
aanzijn geven, terwijl die aan de andere zijde in dezelf 
de, verhouding, weder vergaan ,„ moet dit de plant. na, 
tuurlijker; wijze, van plaats doen ver anderen, ‚Men ging 
nog.verder : men, berekende „ naarde dikte der;knol-, 
len, „de ruimte,, welke. eenigesoort in eenen bepaalden , 
tjd moest, doorloopen, Bosc zeide, dateen Standel= 
kruid; welks wortel een? duim middellijn had. „ zich in. 
honderd; jaren, ds. 9 tot. 10 voeten zoude Ren 
Sedert nam, mem eene, soort van voortgang aan in alde 
Standelkruiden met tweeknollige. wortels, inde Tijs. 
deloozen; (Colchiecum)3 met‚één woord, in. al plan= 
ten met boldragende wortel-kuoppen. &:a 
Ik had reeds, in „mijne botanische en, onderd khan: 

beschrijving dek Orchis; latifolia (*)., doen opmer-, 
ken, dat een: zoodanige. voortgang | het iadividu geens= 

zins eigen. iss waarom, ik, dien „ bij gebrek van eenen, 
passender enmet het denkbeeld meer overeenkomsti= 

gen naam; soortgelijken. woortgang. (progressio 

specif câ) noemde,omdat dezelve namelijk plaats heeft 

in,‚eene reeks van; individus ; wier verzameling „zoo als 

men, weet, de ‚soort is „een inderdaad denkbeeldig, 
wezen. sE Nitegensande deze aanmerking , moet ik, 
re toch 


Deze: Verindilieg) in” ef aan de Hoogeschool te, 


Gent:bekrodnd „zal. in het eerstkomend Deel van de Anzdles 
dier Hoogeschool het licht zien. 


óch Opmer ken, dat de knolwortel, die de” Orchis eeh” 
duim doet vorderen , mede een deel uitená akt van het 
individu, hetwelk area onderzoekt ek dat het dus 
welligt dt geheel juist i is; te Zeggen’; dat deze voort- 
gang niet inddpidutiel is‘ daar’ dit woord be ettekking 
_ heeft op het gewone denkbeeld, dät men’ van’ het indi 
vid ih Het Planterrijk heéft. VT ANHEE 0D MAES 
“Alles eéhter, hetgene ots’ aa Wera ass Steinz 
delkrüïden labet” dantieinien; ‚ berust ‘op “cenle enkele — 
Basson welke töt deze dannèming ohmisbaäris jen 
ier Wire men de jaarlijksche plaatsvêrâtidering in 
he garde niët kan begrijpen, dat is Hmtëlijk dat'iedere 
kol in” eene bepaalde rigting een” nieuwen kol moet” 
doen ‘geboren worden’, in de verlenging ván welke sg” 
ting ‘uit den ouden knol weder eert nieuwé’ zal'ontstaart ën_ ; 
zoö vervolgens. Stel, dat ter rógterzijde van den kiiol zee 
1 een jönge knol n° 2 óntsta, dan zal, ifidier’ de voort: 
gang zoo zal zij „als"BoS Ct dit Heer uitgedrukt erde 
Plantkaüdigen dit àarnigenomen hebben, de kuol De, 3 ter 
re van dentweeden, de wierde ter regter zijde 
än den derden moeten dktp en zoo ook de volgén- 
de ‚ diëldan eenen niët afgebroken’ re eelijni gen voort- 
gls: zullen daarstellen. “Zonder deze örimisbare voor- 
waarde kan de genoemde voor Ptgang ziet plaats hebben. f 
Men heeft het regt te vragen , of dani wel wakirlijk de 
ed ll en ontwikkeling dezer wortels op’ de ge 
uóemde wijze in de Natuur werkelijk plaats’ heeft? Doek 
ui de hier boven aangehaalde Verhandeling ( ‘bl. 26) heb 
ik gemeend, deze meening té moeten wederle gen, door 
de w wäaïneming der likteekens van amaai akte wor 
tels en ik heb bij de uitvoerige verklaring van hetgene 
te ‘dezen aanzien bij Orchis lalifolia plaats heeft, de 
noodige ophelderende af: beeldingen- ne es hep / 
“doer 


( 366 ) 


doen zien , dat er aan het bovenste deel vän den knol , 
die aan de reeds ontwikkelde plant tot wortel diende , 
bij den oorsprong der grondschijf (collunt) dat is:te 
zeggen , een “weinig lager, dan de onderste wortelvezels, 
een half-cirkelrond of halvemaanvormig ruwachtig ge- 
deelte aanwezig was , waarvan de bolle: rand: maar-de 


aarde gekeerd ‘was. Daar dit rawachtig gedeelte zwart= 


achtig en aan den buitensten omtrek gekarteld wasg be- 
hoorde er geene groote kunst toe ‚om hierin eeh wezen- 
lijk likteeken te erkennen: Wat de plaatsing van hetzel- 
ve betreft, zoo is het eerste kenmerk, dat-den-waarne- 
mer treft; dat dit likteeken te zien is op àl de-Or- 
“chisplanten, ‘welke men onderzoekt « overal vis’ het 
likteeken aam dezelfde zijde, als de nieuwe knolwortel. 
Neemt” men” dezen jonger knol weg bijseene plant van 
zekeren ouderdom , en waarbij de bijkomende of nieuwe 
‘knol reeds eenige grootte: bereikt heeft ; dan’ overtuigt 
amen ‘zich’ gemakkelijk; dat het likteeken ; door: deze 
wegheming veroorzaakt ; dezelfde bedkeaori heeft; vals 
vig ‚welke: wij op den ouden knol zagens >! 
Het wel waarnemen van de pláatsing van-dit likseeller 


zeide óns met zekerheid-op den weg, om de: wâre wijze 


te-ontdekken „waarop de Stundelkruiden zich onder 
de aarde’ bewegen 5 doch ik ‘ben het aan de waarheid 
verpligt te erkennen, dat men de ontdekking van deze 
standvastige plaatsing van het likteeken en van den nieu- 
wen knol verschuldigd is aan den Heer DE TRISTAN, 
die dezelve bekend gemaakt heeft in zijneVerhandeling, 
getiteld: Histoire des développemens de quelijues 
gemmes bulbifbres et principalement de celles 
du-Colchique(*). De schrijver heeft zelfs deze plaat- 
sing 
vof Mémoires du: Muséum Ëhistoire-naturelle, “out ae 
(1823) 36. 


TEAN, en En 


NN at tE 


en Trine’ a 


( 862 


singvafgebeeld. in de Colchicum, in Orchis macu- 
datasen. Orchts Morio „maar, hij heeft hieruit, ten 
opzigte. van de voortgaande, beweging dezer planten; 
géene gevolgtrekkingen opgemaakt; De waarnemingen, 
die ik-in 2826: deed, -hadden:slechts ten: doels „om, de 
ware. wijze vau/ voortgang bij „deze „gewassen. te leeren 
kennen;ieù. den; arbeid. van-den Heer DE TRISTAN 
was mij toen-mog niet-bekend,;- ‚001 «ot oen voo wireloe 
„Men begrijpt gemakkelijk „dat „ daaxhet liktackens, 
doorde scheiding. van den ouden knol veroorzaakt;, 
steeds aan’ dezelfde zijde als-de nieuwe knol,gevonden. 
wórdt, deze een’ jongeren, knol; op; zijne beurt aan,de 
‚zelfde (zijde zal voortbrengen, waar thans de, kadl,, die 
het geïwas/draagt, gevonden wordt; zoodat, welverre 
dat ‚de! Orchis (9)‚-welker knol wij vooronderstellens, 
-dat ee”, duim; in middellijn heeft , na verloop, van-twee 
sjaren. tijds op twee duimen. afstands-zoudezijn;ván.de 
plaats, die zij thans inneemt, gelijk de berekening;van 
Bos C-dit zoude-doen: vermoeden. zij-in, tegendeel nog 
“op dezelfde plaats, wordt. weder „gevonden $!owant,de 
«plant , die in het. volgende jaar voort zal komen, uit den 
kmol „dien: ik;thans gehecht. zie aan,de.grondschijf van 
den gerimpelde knol „zal van, dezen laatsten ongeveer 
één duim-verwijderd. zijn ;, doch: de knol-dien: deze-op 
-zijnebeurt voortbrengt,bevindt zich.boven het oude, hik 
teeken , en zal dusin het tweede jaat op ‘dezelfde plaats 
wederkeeren; waarde plant, die ik mu onderzoek; zich 
„bevindt en zoo vervolgens op gelijke wijze, 7 !9.45!5 511 
„>Het blijkt derhalve, dat de Orcs latifolia:zich 
niet in. eene pegte En ede voortbeweegt , 
ienke osol @)sapsdaloImaar 
en _ maanen 
»(*)-Als ikshet woord Orchis bezig 5. meenviksgeenszids een 
individu , die telken jare vergaat, maar de soorészelyes-#; 


( 568 ) 


maar in tegendeel als’ met opvolgende ti tijdperken zich 
heen en weder est emir RET in denelfde at des 
jaars.) >> «/ | 
Ik heb deze waarnemingen in mijne Viérhandeling 
bekend gemaakt maar konde dezelve- toen niét #00 
ontwikkelen, als ik-ditthans gedaan heb, noch dezelve 
nader bevestigen op andere soorten ; als Orchis lätis 
folia. Ik heb-deze gaping dan nutrachten aante vul= 
len:,-door het onderzoek der wortels van Orchis ma- 
cutatas Ol bifolia, OMorio en O.militarts, wel- 
ke de eenigste soorten zijn ; die gewoonlijk in de om- 
streken ‘vari Brussel en Gent: voorkomen; TEkheb's 
meend:; de uitkomsten van dit onderzoek té moete 
mededeelen > omdat, wij bij Os Morio , afgebeeld döór 
den Heer be-TRISTANy op de plaat die bijzónderhé- 
det ‚s welkehet' van ‘belang is te kermen,’ tiet kannen 
oldies; ‘en ‘dat wij’ voor de óverige: genoemde 
soorter in” het» geheel geene genoegzaam uitvóëri rige be= | 
schrij ving bezitten. Ik zal, in de-voorstelling der waard 
genomene daadzaken;, dere weg volgen , dient de Nâtuur 
zelvesons: hier aanwijst, of; mét ändere woorden; ik zal 
deebeschouwing vande ontwikkeling der krsolerd ver= 
deelen naarde gedaante der wortels zelve, daar deze of 
rondachtig=tweeknollig (testieulata) zijn , òf twee= 
knollig” en-vin wortel vezels uitloopende of ii 
nen of als in vingers verdeeld. mssgogsn. Hodg; 
$ VEST ABT AEM 
L items ekede miet eigenlijk gezegde ne 
Bird “tweeknollige wortels. | 
aat 
Orchis Morio. 
Wanneer men de Orchis Morio-in den.bloeitijd 
ondsrmanktn ziet men, nieestal, dat de knol, die thans 
kod ot ow odab iscW de 


(569 ) 


de- plant draagt, gerimpeld em eenigzins-kleiner var. 
omyang is,dan de nieuweknol. Uit den eersten;ontstaat 
een verlengsel van dezelfde lengte ongeveer, als de kuol 
zelf;v op „welk; verlengsel „men twee. tegenovergestelde 
wortelvezels ziet „en aan, deszelfs bovenste gedeelte; aan 
de eene, zijde, eensdergelijk verlengsel ‚ maar neder= 
dalende, en schuins naar voren zich verwijderende 3: dit - 
laatste nu is-niets anders dan de nieuwe knop; van bo- 
ven in. eene, punt, uitloopende ;van-vliezen omgeven; 
en uit. den nieuwen knol, dien men aan. deszelfs onderste 
gedeektorvinde, onhe Wursrioos-aregians of» 61 
Het: blijkt uit de gegevene Denehlijsinns demen ‘twee 
knollen ‚van O, Morio van elkander verwijderd zijn:op 
eenen vrij aanmerkelijken afstand, bepaâld.d oor de groót- 
te van den hoek, gevormd-door het verlengsel van!den 
ouden en den knop-vani den: nietwen.knol; Men-kan zich 
dit het beste voorstellen „als men zich.de beide knollén.… 
verbeeldt zittende aande. beide niteindén van! eene-om= 
gekeerde, V-(A).:- Hieruit volgt; dát „zooide dikte van, 
den knol van. Os, Mo riveen,Ned.'duim (centimeter) in 
middellijn. bedraagt,'.de plänt in het volgende jaar zich 
niet zal bevinden op een’ duim afstands van de plaats; 
waar, zij thars is, maar twee duimen.of nog meer, naar 
mate van den meerderen of minderen schuinschen stand, 
van ‚het kuopje. Van alde Orchis-soorten; die wij « 
hebben nagegaan, heeft-de O,.Morio'den grootsten 
hoek van uitspreiding. | 
— Tegen over , of. een weinig boven de inplanting van 
hetknopje op het verlengsel van den onde knol, ontsprui- 
ten 


î tod vsa 


_ (9 De zijde, waarop zich dè nieùwe kröl ontwikkelt, is 
voor ôns de voorste, ‘en in alde volgende’ bêschrijvingen 
wordt de waarnemer gerekend , deze voor zich te hebben. 


( 37ö ) 


terr 415 y 6 ‘of meer wortelvezels-;; maar gewoonlijk 4 
sOpvhet voorvlak van den; ouden knol, in den-oksel van 
deszelfs verlengsel „ontdekt men een ruwachtig,, zwart, 
aan de rariden ingescheurd: gedeelte, „hetwelk, evenals 
bij» Os letifolia, een likteeken is; ‚doch bij O,, Morio 
zeer klein», De plaatsing, van dit likteeken geeft/aanlei— 
ding tot eene bijzondere opmerking; Wij zien namelijk 
den nieuwen knol ontstaan/5 of 6 lijnen bovenden ouden 
knol„;op ‘het: verlengsel van dezen „en toch wordt, het 
likteeken - van” den „knol des -vorigen-jaarsonmiddellijk 
boven den thansbestaanden knol gevonden, Men gevoelt 
dus ‚dat; ten einde zulk eene verandering;in een, vol 
gend jaar aan den nieuwen knol zigtbaär zijn kunne, het 
verlengsel, waarop. het: knopje steúnt,; noodzakelijk 
korter moetworden; of/geheel omringd zijn doorden 
knal; waaruit dit: laatste gedeelte zijn-bestaan,verkuijgts 
Men: kan voorondetstellen,-dat, madat de-plant,zich 
losgemaakt vheeft „hetgene: inden „zomier ofinchet tia 
jaar, na den bloeitijd, geschiedt, de knol zijnseigen 


verlengsel weder opneemt, zoodat het;punt; waardoor « 


hij aan “de moederplant vastgehecht was ;stot in derok— 
sels der “wortels verplaatst: is,» Men begrijpt, deze vern 
plaatsing nog gemakkelijker „ais. men’ daarop-let ‚dat 
de:grondsehijf van den wortel boven. dit punt,gevonden 
wordt, en dat dus-al hetgene lager geplaatst ís „dan deze 
grondschijf, altijd ' “tracht neder te dalen, -door,-die 
kracht; waardoor alle planten —wortels het amiddelpunt 
der aarde steeds trachten te naderen „en welke krachtons 
nog onbekend is, niettegenstaande de: fraaije,onder= 
zoekingen daaromtrent van KNIGHT; HUNTER en 
DUTROCHET: 

Wij besluiten dus, dat het bedoelde kieken hs 0. 
dili gevonden wordt op de voorzijde „lager dan het 

‚aan- 


| 
| 
| 
| 


(Brit ) 


aanhechtings-punt van den nieuwe kmol:oDe plant heeft 
dus geenszins eenen regtlijniger» voortgang; zij-beweegt 
ziëh’heen en weder; ven wel op eenen afstand vàn ten 
minste driemaal'de middellijn van den knol, Deze bewe 
ging ‘eindelijk heeft in geene schuinscherigting plaats; 
gelijke dit bij andere’ soorten schijnt te geschieden; daar 
de twee'kmollen; bij hunne ern op „dezelf 
defióngeebsehijnen nederte dalen. „0 woerd ooo oeren ont 
“> Ân sommige planten van O, Morio hatin 
iet in dem oksel van den’knol „maar: op-deszelfs verleng 
sél- een weinig lager dan-het aanhechtings-punt van den 
nieuwen knop; zoodatmen dezemeenigzins moest ophef- 
fet, om het likteeken te vinden: Deze bijzonderheid is ligt 
te verklaren: het likteeken is’hier niet gewijzigd.door den 
Ran was vat den knol; hetgene van bijzondereomstandig+ 
heden kánaf hangen: Hetgene hierbij van ‘belang was nà 
te'‘zien's was) of het likteekeni!zieh, wel bevond.op-de= 
zelfde: bijde, ral de: jdm. knop ‚ven. dit bevestigt zich 
ee kos edbatoeag «bald. talpa ves) 
Raede wi kika: ‚di 
wij hebbende ‘wortels;van : drie tent dlenkiehik 
toen zij in volkomen Bloei was: de knollen, zijn-hieriin 
ene. overlangsche rigting verlengden. de gerimpelde 
knol doorgaans tweemaal zoo groot „ als de nieuwe knol, 
zoodat, tijdens de bloeijing, „de. wortels van, 0. zmili- 
tarûsmog uiet-zoo verre ontwikkeld zijn’, als die, van. O, 
Morio.' Een oudeknol „die in-het geheel. 25 Ned. stre= 
pen (millimeters) dens en 14 in zijne-dwarsche mid 
dellijn” dik was, vertoonde een verlengselvan slechts 5 
strepen; waar men den knop of nieuwen.knol,zag ont- 
dies en nederdalen tot op de helftider-hoogte-van - 
dervéerstén-knol: Dit verschijnsel , hetwelk: als-vaorbeeld 
van hetgene het gewoonlijkst.gebeurt strekken kan, be- 


Ul wij st 


( Be ) 


wijst; dat de bovenwortelige verlengséls-van O: mitita= 
ris aanmerkelijk veel kleiner zijn, dán die van O. MFo- 
rio, „Bij deze laatste toch zagen wij dezelvé vn gelijke 
grootte alsde knollen zelve; bij O. militartenaatiwe- 
lijks-een: vijfde van die grootte. De afwijking van den 
nieuwen knol, ‘die af hangt van ‘deri hoek onder welken 
de knop zelden ie zeer gering in O. arises de 
nieuwe knol daalt neder op zeer kleinen afstand van defi 


ouden; ja-meestentijd raken zij elkander, en het woor= 


vlak van den oude knolisschuitvormig uiteen: oûtden 
jongen in deze -holté op te nemen. Hieruit volgt dan „dat 
de Os mititaris zich alleen voortbeweegt óp eenen af- 
„stand, die gelijk of nog Kleiner is, ber dedwarschehid= 
elk van haren kmols-> > + C « &7gdaoov 

Inde meest gewone” rde ziet mei „op zoals 
lengsel , vier in een kruis geplaatste wihreldedetlen en; op 
de hoogte van de inplanting van den.knop, wier andere 
wortelvezels eveneens in eenvkruis vereenigd: Ditgetal 
kan grooter of geringer zijn: Wanneer er minder vezels 
zijn, dan wier, wordt dit veroorzaakt door de miswas- 

sing (avortement) van eene vezel, die in haren groei 
door den jongen knol verhinderd was: 

„Het likteeken is op deze’ soort buitengemeen duide- 
lijk; lin eene halve mâân; gevormd door het omkrüllet 
van het bovenste'gedeelte van den knol op'zijtie voorste 
vlakte. Hetis half-cirkel= of maanvormig, metgekartelde, 
als ingescheurde; vongeregelde randen’ het” heeft “in 
sommige gevallen een” klein knobbeltje in het midden 
oema Deszelfs kleuris altijd zwar tachtig. 

De afstand’ vanhet inplantings=punt van het knopje 
opde moederplant „of van’het aanstaande likteekén tot 
aan den top van den ouden knol in deze soort oneindig 
veel kleiner zijnde „dan in de vorige, begrij pt men ;dâtde 

„và we- 


an kT Sade 


Ee 


( 375.) 


wederopslor ping „van, „het steeltje veel minder. werkzaam 
moet wezen ; waardoor „het, „dan: ook gelieuxt „dat het 
likteeken ‚aangetroffen. wordt, tusschen de vier“eerste 
wortelvezels enden ouden knol, … 11 st vin arsoorrs 
„De, 0. militaris wordt, dus ook in de algemeenewet 
begrepen, Zij gaat niet onbepaaldelijk voort, maar beweegt 
zich, bij, afwisseling; in. „eene tegenovergestelde rigtings 
welke rigting misschien een weinig schuins is „ daar men 
den, nieuwen, knolop eenen kleinen afstand vindt.opgehe- 
venen. dezelve in den bloeitijd op zijn hoogst de helft van 
de lengte, van den ouden knolheeft. Men zoude;om deze 
daadzaak, met. zekerheid. te kennen , moeten. trachten 
uit, te. vorschen 4 of de aangroei , „wanneer, dit tijdperk 
voorbij was , naar boven of naar. beneden, plaats-hád 
ofschoon het wel het waarschijnlijkst is „dat het laatste 
hier zal geschieden. Ï È rs of 
volke: Standelkruiden met twee knollen vin 

„wortelvezels uitlopende. » ned 


wens OoelaPalpleansr stuao uirt (assessor) ait 

De wortels van deze „soort maken, den. overgang uit. 
tusschen eigenlijke gezegde tweeknollige wortels en die n 
welke handvormig;of als in vingers verdeeld zijn. Even: 
als de eigenlijk gezegde tweeknollige (test icula Lae)wor=, 
tels ; vertoonen zij twee onverdeelde knollen „doch die; 
van „onderen, van een. vrij aanmerkelijk verlengsel.voor= 
zien zijn „ en hierdoor aande gedaante der hand vormige 
wortels naderen. —. Van: al; de. wortels sowelke "wij tot: 
nu, toe hebben onderzocht, is deze het meest;geschikt, 
om duidelijkheid. te geven aan de denkbeeldeng;dië wij 
voordragen, … no els esrayor so bs mes 
„Gedurende den bloeitijd bezitten de wortelsvari ‘Os 
g bi- 


3% 


C Sp ) 


bifolia twee knollen , ofschoon de nieuwe knol , om= 
trent een vierde gedeelte van zijne lengte, boven den top 
vanden ouden knol ingeplant zij en zich van onderen ver- 
wijdere, zoodat dezelve eene omgekeerde V daarstelt, 
waarvan de beide beenen van elkander zoo ver verwij- 
derd zijn , als de knol dik is. Het verlengsel boven den 
ouden knol is dik , vaak onregelmatig en , gemeten van 
zijnen voet totaan het punt van inplanting van den nieu- 
wen knol, zoo lang als een vierde gedeelte der lengte van 
den ouden, ten minste bij het meerendeel der planten. 

De jonge knop verschilt vrij wat van dien in andere 
Orchis-wortels. Zoo wij hier wederom ons de wortels 
voorstellen als met het gedeelte ,‚ waarop de jonge knol 
geplaatst is, naar ons toegekeerd , en wij dan onder- 
scheidene wortels van O. bifolia beschouwen, zien 
wij al dadelijk, dat de jonge knol bĳ eenige eene 
schuins-regte, bij andere eene schuins-linksche rigting 
heeft. Men ziet op den top van den ouden knol geen re- 
gelmatig likteeken , gelijk in de aanverwante soorten , 
maar men merkt op, dat, wanneer de nieuwe knol 
schuins-regts geplaatst i is, die oude knol een bijzonder 
verlengsel van zijn bovenste gedeelte links omgewend 


vertoont, dat dit verlengsel achter de achterste vlakte 


van den-knol, waarvan heteene voortzettingis, omdraait 
en weder langs de regterzijde aan den voorkant komt tot 
bij het knopje , waar het links afwendt. Dit verlengsel 
volgt eene tegenovergestelde rigting in die wortels, 
waarin de jonge knol mede eene tegenovergestelde 
plaatsing vertoont. Aan het uiteinde van dit verleng- 
sel, dat voor het grootste gedeelte één ligchaam met den 
knol uitmaakt, ontwaart men een onregelmatig, ge- 
karteld , zwartachtig deel, hetwelk veelal harig schijnt, 
en hetwelk de duidelijkste blijken draagt van gedesor- 


il 


hf le EE RE ETE 


_ „ 


Raden 


edad en en nd an 


C 375 ) 


ganîseerd te zijn en Gre tot een leveid ligehaam ass 
hoord’ té hebben. Men erkent buiten twijfel in dit deel 
Kk likteeken, overgebleven AP afvallen \ van den v voor- 
maligen knol. In deze soort is het likteeken veel gemak 
kelijker weder te vinden, dan in andere, en men vindt k 
dikwijls den ouden kil, geheel verwelkt, slape en verrot, | 
nog'even aanhangende à aan het uiteinde ; van het bijzon f 
der verlengsel , “waarvan Mij z00 even ‘spraken. Zoodra_ 
de'knol’ geheel afgevallen is, ziet men geen « onderscheid” 
miêêr' tusschen dit verlengsel eù dat van andere wortels, 
er ms geene zoo óntwijfelbaré PE van des- 4 
5 fs borsprong gehad had. « reen: Ì 
Deze zonderlinge ; vorming is ‘echter geene uitzonde” 
ring, “tdär in tégendeel éene schoone, bevéstiging va 
der algemêenen regel. En waarlijk, het kiesen? shiogpe : 
nóg altijd op de voorzijde des wortels aangêtroffen, dik=" 
wijls’ óp dezelfde" hoogte ‚ als de inplanting van het, 
krpfe> de” knöl derhalve’, dié aan dit verlengsel vâäst- 
gelielit was , ‘bevond zn 8 dan’ dezelfde zijde, waar de 
niëtwe knol thans’ wordt” aângetroffen , maar in eene _ 
wegeriovergestelde strekking , dat wil zeggen , dat, 200 
de eene knol’ dit jaar ects. ‚ de andere’ 7 ‘het vorige 
jaar, links gewend was.” Er is dus’ altijd een jaar tus 
scheitijd’ bom nie twee gelijke rigtingen van de jonge 
knollen, * DLRNTOOV 
Het ‘is naänwelijks noodig dan te merken, dat er 
plantéti waren „ wier wortels eenige geringe toevallige 
vêranderingen Br? hädden ; doch ik heb voor 
dezé” vérklaring alleen’ die planten g eht > wier vor- 
ming het geregend en meest met hare natuur overeen- 
komstig was. — ‘Het getal der wortelvezels, die boven _ 
den: gerimpelden knol Ontspruiten GE in dege soort, 
onbepaald. *’ 
“BIJDRAGEN, D. IV, sr.1. Bb In 


( 376 ) 


In'sommige planten ziet men den nieuwen knolaande 
moederplant vastgehecht door een verlengsel , volko- 
men gelijk aan dat der oude knollen , en het is dan niet 
als ter zijde van dit verlengsel , en in de tegengestelde 
strekking van derigting, die hij bij zijnen oorsprong had, 
dat men het kleine regelmatige knopje , soms overdekt 
meteen geschubd vlies, ziet voorkomen. Deze vorming 
bevestigt het boven gezegde en laat geen’ twijfel over 
nopens de ware wijze , waarop de Orchis-planten el- 
kander opvolgen , dat zij namelijk geenen onbepaalden 
afstand doorloopen, maar in eene zeer kleine ruimte 
heen en weder verplaatst worden. 


II. Standelkruiden met handvormige of als 
in vingers verdeelde knollen. 


Orchis latifolia. 

_ Deze soort vertoont een ontelbaar aantal bijzondere 
wijzigingen in hare wortels, zoodat weinige izdividusin 
dit opzigt aan elkander gelijk zullen zijn. Gedurende den 
bloeitijd vindt men er met zeer kleine nieuwe knollen , 
andere, waar de nieuwe dezelfde grootte hebben als de 
oude. Men vindt hier ook vele afwijkingen ten aanzien 
van den hoek, onder welken de beide knollen vereenigd 
zijn en van de hoogte, waarop het knopje ontspruit. 
Wij willen daarom enkele uitersten van deze der ne 
gevallen leeren kennen. 

De grootte der beide knollen wordt op het laatste ge- 
lijk, niettegenstaande het tijdperk, waarop de geheele 
ontwikkeling geschied is, voor ieder ixzdividu zeer 
verschillend is. Wanneer dus de knollen zeer nabij el- 
karider geplaatst zijn , zonder elkander evenwel in hun- 


nen wasdom te hinderen, zal de afstand , waarop de 
plant 


(5) 


plant het volgende jaar staat, gelijk zijn aan de dwarsche 
middellijn van den knol. De hoek, welke het verlengsel 
boven;den ouden knol en het knopje van den nieuwen daar- 
stelt, meer of minder groot zijnde , wisselt de verplaat 
sing ook in afstand af. Men ziet wortels van O. latifo- 
lia, waar de oude en nieuwe knol beide op dezelfde 
hoogte gevonden worden, zoodat alsdan de afstand , die 
hen scheidt, gelijk is aan twee regte hoeken; dit is de 
verste afwijking. Bij anderen is de nieuwe knol aange- 
drukt tegen den ouden en daalt bijkans loodregt neer ; 
dit is de geringste afwijking. 

Eindelijk wisselt ook de hoogte, waarophetknopjezich _ 
ontwikkelt, af van de geheele lengte van den ouden knol 
tot een achtste gedeelte daarvan. Indien dan de nieuwe 
knol niet voortgaat met zich te ontwikkelen in grootte, 
evenredig aan die van den moederknol, begrijpt men, dat 
de jonge plant hooger zal staan, dan die, welke op den 
ouden knol rustte. Van daar eene schuins-opgaande 
beweging. Wanneer in tegendeel de oude knol horizon- 
taal'is, en weinig ontwikkelt, en de jonge loodregt naar 
beneden schiet en eene meerdere grootte bereikt, is er 
eene sèhuins-nederdalende beweging. Men begrijpt 
dus, dat door deze toevalligheden de plaats eener O. 
latifolia niet om het andere jaar naauwkeurig dezelfde 
is, doch’ de beschouwing van het likteeken, hier boven 
beschreven, doet zien, dat er ook hier geen regtlijni- 
ge voortgang bestaat. Weshalve dan ook de algemeene 
regel op 0. /atifolia toepasselijk is. 

Gewoonlijk vindt men vier in een kruis geplaatste 
wortelvezelen rondom het bovenwortelig verlengsel; 
somtijds een meer onbepaald getal. 

Orchis maculata. 
De wörtels van deze soort vertoonen al die bijzoù- 


Db 2 der- 


(4.578) 


derheden, welke wij bij O. lat ifolia hebben aange 
wezen. Afzonderlijk beschouwd heeft men moeite , om 
beiderlei wortels te onderscheiden. Evenwel bemerkt 
men, dat, tijdens den bloei, de knollen der O. macu- 
lata even groot zijn; de oude knol is zeer weinig gerim- 
peld en de jonge verwijdert zich weinig vandezen , zoo- 
dat de plant zich slechts verplaatst op eenen afstand , ge- 
lijk aan de dwarsche middellijn (van voren naar achteren) 
van een’ knol. De grootte van den hoek is gewoonlijk zoo, 
dat zij een’ derden, even zoo platgedrukten knol, als de 
overige, zoude kunnen bevatten. Het likteeken is zeer 
kennelijk gevormd en geplaatst, even als bij O, la- 
tifolia, 

O. maculata vordert dus geenzins in eene regte 
lijn, zoo als men gemeend had, maar verplaatst zich 
slechts in eene beperkte ruimte. De wijze, waarop zij 
voortgaat, is volkomen dezelfde als die, welke wij ge- 
noegzaam bewezen hebben in de vijf soorten, door ons 
beschouwd. 

Het verlengsel boven den nieuwen knol vertoont ge- 
woonlijk vier wortelvezelen ; doch bijzondere omstan- 
digheden kunnen hiervan een grooter getal doen ont— 
spruiten. 


Wij hebben dan de voornaamste wijzigingen; welke 
de onderscheidene vormen van CreAis-wortels ver- 
toonen, nagegaan en gezien, dat er zich bij alle, hetzij 
aan de eene, hetzij aan de andere zijde, een jonge knol 
ontwikkelt, en hebben tevens waargenomen, dat het 
onverschillig is, aan welken kant de nieuwe knol voor 
den dag komt. Doch wij hebben in de overige deelen, 
waaruit de wortel bestaat, eene standvastige evenredig- 
heid waargenomen, welke slechts door eenen buitenge- 

wo- 


( 579 ) 


wonen wasdom kan veranderd, vernield of gewijzigd 
worden. Wij hebben ontdekt, ae bij af de door ons 
onderzochte soorten ,‚ behalve Grent: bifolia, aande 
grondschijf (eollurt) van den wortel , vier wortelvezels 
ontspruiten in een kruis, dat is te zeggen, twee aan 
twee tegen elkander overstaande, geplaatst. Het is der- 
halve van belang, na te gaan, of de ontwikkeling van 
een enkele knol geene daadzaken vertoont, waardoor 
ook deze in de algemeene wet van evenredigheid begre- 
pen zoude kunnen worden. 

Alle bewerktuigde en levende ligehamen in de Natuur 
zijn namelijk aan eene wet van evenredigheid (syme- 
trie) onderworpen, welke DECANDOLLE te regt 
eene niet geometrische symetrie noemt; doch de 
wortels der Standeikruiden vertoonen ons slechts 
één’ nieuwen knol, welks ontwikkeling altijd slechts 
aan de ééne zijde der moederplant plaats heeft. Deze 
niet gewone vorming zoude misschien door sommigen 
voor re gelmatig gehouden worden, in zoo verre de 
oude knol, als tegenhanger van den jongen, kon be- 
schouwd wael maar zij wordt met meer regt, reeds 
a priori, voorondersteld af te hangen van eenigestand— 
vastige miswassing (avortement) , door de toepassing 
namelijk van de beleend wetten, welke wij in de Na- 
tuur kennen. Een vrai etikdaër onderzoek heeft de 
waarheid dezer vooronder stelling geheel en al bewezen; 
want in al de soorten, die ik heb mogen nasporen, is 
het mij steeds gebleken, dat er op de-zijde, aan de in- 
planting van het iele of den jongen knol tegenover 
gesteld, steeds een door miswassing niet ontwikkelde 
knol werd aangetroffen. 

In O. morto isdezelve, gedurende den bloeitijd , ver- 
borgen onder de buitenste vliezen van het bovenworte- 


lig 


( 580 ) 


lig verlengsel en is aldaar geplaatst midden tusschen de 
twee eerste wortelvezels, waarvan wij vroeger melding 
gemaakt hebben. Dezelve is 2—4 Ned. strepen (nilli- 
meters) lang, 1—2 strepen breed en melkwit van kleur. 
Zijne gedaante is in het klein dezelfde, als die van den 
nieuwen knol met zijn knopje in het grootis, hetgene 
genoegzaam de ware natuur van dit deel aanwijst. Hij is 
van onderen rondachtig, van boven in eene punt uit- 
loopende, en hangt alleen. met zijnen voet vast in eene 
kleine holligheid der achterzijde van het bovenwortelig 
verlengsel, een weinig beneden de inplanting van het 
knopje, dat dienen zal, om de soort voort te planten „ 
of tegen over hetzelve. 

In de O. militaris ziet men den misgewassen knolop 
de achterzijde van het verlengsel van den ouden knol, aan 
den voet van dezen en voorbij den top van denknol. Hij 
heeft hier de gedaante van eene kleine peer, of van eene 
schub, en men ontdekt hier zeer duidelijk het gezwol— 
len deel, hetwelk de knol , en het bovenste kegelvormig 
en zamengedrukt gedeelte, hetwelk het knopje zoude 
worden. Hij is in deze soort 2, 5 of 4 strepen groot, 
witachtig, overdekt met de buitenste vliezen, en zich 
niet, zoo als in OQ. morio, ontwikkelende tusschen de 
inkelieacie. die vrij ver van denzelven verwijderd zijn. 
Dikwijls ziet men hem beschut door eene halvemaan vormi- 
ge schub, die uit den bovenrand vanden ouden knol ont- 
staat. Men zoude schierzeggen, datde Natuur hem door 
deze bedekking woor den schadelijken invloed. van uit— 
wendige oorzaken bedekt heeft, alleen met oogmerk , om. 
ons hierdoor de onveranderlijkheid harer eeuwige wet- 
ten te openbaren, daar deze misgewassen knol niet kan 
dienen tot voortplanting der soort, gelijk die, welke op 
de tegenovergestelde zijde gevonden wordt. 

De 


(- 381: ) 


t 

De,O. bifolia , waarvan de zoo zonderlinge vorming 
der knollen hierboven beschreven is, vertoont ons een’ … 
zoodanige misgewassen knol niet duidelijk, maar men 
ontwaart hier, op het bovenwortelig verlengsel van den 
ouden knol, een’ kleinen knobbel, welke zeker vooreen 
spoor daarvan moet gehouden wor den. 

De GO. latifolia en maculata vertoonen daarente- 
gen beide ten duidelijkste een’ misgewassen knol. Men 
ziet namelijk , wanneer de wortels regelmatig ontwikkeld 
zijn, tusschen de twee achterste wortelvezels en onder 
de vliezen , een klein rondachtig ligchaam, vrij aan den 
top, vastgehecht aan den voet, peervormig uitgebreid, 
bolrond aan de buitenzijde, vlak aan de binnenzijde, 
somwijlen met eene overlangsche sleuf in het midden. 
Enkele keeren ontwikkelen er zich op die plaats, ten 
koste van dien kleinen kol, twee wortelvezels; door welke 
vergroeiing er geen spoor meer vaneen’ knol overig blijft. 

Uit al het tot nu toe voorgedragene kan men het be 
sluit opmaken, dat, als men den moederkuol beschouwt 
als de middelspil van het geheele gewas, er eene ont- 
wikkeling van evenredige en regelmatige deelen aan hare 
zijden plaats heeft, maardat, door het ophouden van den 
wasdom. bij het eene en het voortgroeijen van het andere 
deel, de werktuigen, in den omtrek dezer spilge plaatst, 
catdelijke oneven in getal en onregelmatig worden. In de 
vooroniderstelling namelijk van eene geregelde-gedaante 
heeft men: in het middelpunt den moederknol, uit het. 
hart een bovenwortelig verlengsel uitschietende,- ge- 
kroond door de grondschijf, die of de knop of de steng 
ondersteunt; aan elke zijde en boven den daaateeisnar | 
heeft men een” zijknol; hooger en op het bovenwortelig 
verlengsel eene wortelvezel bij O. morio, bij de an- 
dere geenerlei uitgroeijing; aan de grande eindelijk 

twee: 


(582) 


twee bovenste wortelvezels, gelijk aan de onderste. Bij 
de thans waargenomene ontwikkeling der organen ziet 
men nog al deze deelen, behalve een’ zijknol, die mis- 
‚wast en slechts een beginsel (rudiment!um).blijft. 
Ofschoon deze boos leiden over het miswassen van 
eenen tweeden zij bol aan het onderwerp dezer Verhande- 
ling vreemd mogen schijnen, heb ik eehter gemeend, 
hier deze bijzonderheden te moeten bijvoegen, omdat 
ik bij geenen der schrijvers, die ter mijner beschikking 
stonden, de tweede, of liever derde, knol vermeld heb 
gevonden, en vooral omdat, wanneer soms , door ge- 
lijke omstandigheden, als dit bij andere gewassen plaats 
heeft, het gebeurde, dat zoodanig een derde knol aan 
het groeijen ging en eene grootte verkreeg gelijk aan den 
gewonen nieuwen knol, de wijze van voortgang in den 
grond werkelijk ebmijsied zoude zijn, daar de Orchis 
zich dan, ter wederzijden van het punt, waar de moe- 
derplant gestaan had „ zoude verplaatsen (*). 
Het herleiden van bijzondere gevallen, welke ons de 
Natuur leert kennen, tot de meer algemeene Natuur- 


wetten, schijnt mij toe, zoo al niet een dadelijke pligt 
van 


(*) Wijmogen in het beginsel van een’ derden knol, zoo naauw- 
keurig door den schrijver beschreven, even als bij vele ande- 
re beginsels (rudimenta) van plantaardige deelen, mede, in- 
dien ik mij niet bedrieg, een nieuw bewijs zien vän de groote 
voorzorg, waarmede de Natuur voor de instandhouding van 
alle planten-soorten gezorgd heeft. Immers, wanneer de ge- 
wone Jonge knol, door wormen of andere uitwendige oorza- 
ken, verloren is gegaan , is het waarschijnlijk, dat het beginsel 
van ze derden knol, door thans voor denzel ven overvloediger 
voedsel, zich meer zal ontwikkelen, en er hierdoor, voor het 
bewaard blijven eener plantensoort, die zich niet gemakkelijk 
doorzaden voortplant, gezorgd zal zijn. Vv. H. 


TETN ES ne; 


(885 ) 


van den Natuurbeschrijver, ‘dan toch zeker eene wijze 
van zien te zijn, welke hij niet kan ontwijken, indien 
ten minste de vaststelling van algemeene grondregelen 
hem ‘ter harte gaat. Men herinnert zich, dat wij, bij 
den aanvang van dit Geschrift; uitgegaan zijn van het 
denkbeeld, dat de plamsbenesint alleen niet genoeg 
zaam is, om ons te doen weten , of eenig wezen zijn aan— 
zijn bewust zij; of niet. De bepaling nu der oorzaak van 
het nemen eener gekozene plaats wordt, ik zeg niet 
moejjelijk, maar geheel onmogelijk, indien de waarne- 
mer niet tevens al de uitwendige oorzaken, welke eene 
verplaatsing kunnen te weeg brengen, in oogenschouw 
neemt. Het doelwit der Natuur is; gelijk ik dit elders 
reeds heb aangemerkt, ‘inderdaad verwonderlijk, dat 
zij eene plant laat vergaan aan de zijde eener andere, en 
dat zij deze dwingt, om haar kroost voort te brengen 
juist op dezelfde plaats, waar hare voorgangster stond ; 
terwijl intusschen de tijd, de invloed van den damp- 
kring, scheikundige ontbindingen en zamenstellingen , 
en andere uitwendige oorzaken, uit de overblijfselen 
dier voorgangster eene nieuwe en vruchtbare bron van 
leven en. welzijn hebben.daargesteld. Maakt de nieuwe 
knol niet een deel van de moederplant, aan welke zij 
verbonden is, uit, en schijnt deze niet eene gekozene 
stand plaats voor haren jongen knol aan tenemen , daar zij 
haren jongen knol nooit voortbrengt, dan op eene plaats, 
die men a priori reeds konde aanwijzen ? En toch zal 
ieder. oplettend waarnemer overtuigd zijn, dat geen 
bewustzijn de Orchis alzoo doet handelen, en dat de 
verschijnselen van haren oorsprong afhangen van ee- 
ne eigenaardige bewerktuiging, die, vooral wat haar 
uitwerksel betreft, overeenkomt met, doch overigens 
verschilt van die wijze van voortgang, welke wij in 
ee- 


( 384 ) 


_eene-ontelbare menigte andere planten kunnen opmer 
ken, its Á 

Te regt derhalve zegt DUTROCHET: « Les mer- 
«weilles imaginaires disparaissent devant le 
«flambeau de lobservation, et la Nature „” zoo 
vervolgt hij, « possède assez de merveilles réelles 
« pour nous consoler de cette perte. Mais n'est- 
wee pas gagner, que de perdre des erreurs?”” 


AAAANDAAANARNAANAAND 


HET, GEVOELEN VAN LAWSON, AANGAANDE DE 
OORZAAK VAN DE ZIEKTE DER GRANEN, 
‚ BEKEND. ONDER -DEN NAAM VAN BRAND; 


medegedeeld en aan de ervaring getoetst, door 


B. WESTERHOFF, Med. Doctor, enz., te 
Warffum. 


»Non fingendum aut excogi- 
»ntandum , sed inveniendum , 
»guid natura ferat vel faciat” 


BACO. 


« Green ‘onderwerp heeft den landbouwers meer werk 
« gegeven,” schreef w öLLNE R(*) voor ruimeene halve 
eeuw ‚ « dan deze schadelijke ziekte der Granen;” en 
voorzeker met alle regt, daar de Landbouwkundige 
Jaarboeken, bijna op elke bladzijde , deze uitspraak 

A i be- 

(YZie-sv ce. wönuner’s Oekonom. Bibliothek ‚Berlin, 
1764, S. 116. 


EE Can 


(85 ) 
bevestigen en wij uit de Geschiedenis weten, dat, van 
de allervroegste ons bekende tijden af(}) tot nu toe, 
de Natuur- en Landhuishoudkundigen zich steeds als 
om. strijd hebben bezig gehouden met de nasporing van 
den aard en de oorzaak dezer ziekte niet alleen , maar 
ook, en wel voornamelijk , om een middel te vinden, 
waardoor de brard in de Granen , zoo niet geheel uit— 
geroeid en voorgekomen, dan ten minste eenigermate 
verminderd. zoude kunnen worden ; ten gevolge waar- 
van dan ook het aaûtal van geschriften , welke betrekke- 
lijk deze Graanziekte in het licht zijn verschenen , tot 
zulk eene verbazende hoeveelheid. is aangegroeid , dat 
deze thans eene vrij aanmerkelijke bibliotheek zouden 
kunnen vullen. 

Het aanwezen van een zoo groot aantal geschriften 
over dit onderwerp verstrekt ons niet alleen ten bewij- 
ze, dat de Natuur in dezen hoogst geheimzinnig te werk 
gaat en zich voor het bespiedend oog van den Natuur- 
onderzoeker schuil houdt, maar overtuigt ons tevens, 
dat dit onderzoek hoogst belangrijk en de aandacht der 
Natuurkundigen overwaardig mag genoemd worden; 
terwijl het ons te gelijk, onwillekeurig als het ware, a pri- 
ori het vrij stellig besluit doet opmaken, dat de gevoelens 
omtrent dit punt zeer uiteen loopende en hoogst ver- 
schillende moeten zijn; een besluit, dat dan ook a pos- 
teriori, na behoorlijk onderzoek, blijkt volkomen met 


; de 


(t) Zonder hier aan die oude Grieksche en Romeinsche 
schrijvers, in wier werken over deze ziekte gesproken wordt, 
te denkea, zij het genoeg hier aan te merken, dat reeds in 
het Oude Testament op onderscheidene plaatsen, zoo als in 
Deuteronom. NAV III: 123 F Kon. VIII: 1); ZI Kron. 
VI: 28; Amos IV:-9; Haggay II: 18, van deze en andere 
Graanziekten gesproken wordt. 


Jr 


( 386 ) 


de waarheid overeenkomstig te zijn ; ja, men kan zeggen, 
dat er omtrent de oorzaak, den aard en de geneeswijze 


dezer ziekte bijna even zoo veel verschillende gevoelens 


zijn voorgedragen , als er schrijvers zijn geweest, welke 


hunne krachten aan de oplossing van dit zoo geheim= 


zinnig vfaagstuk hebben durven wagen. “Iedereen im- 
mers had ‚ ook in deze zaak, zijne eigene wijze van zien 
en denken, en koos zich een bijzonder gezigtspunt , 
waaruit hij de zaak beschouwde en beoordeelde; ieder 
sloeg hier, zonder zich aan het spoor van zijne voor- 
gangers te bekreunen, den hem best toeschijnenden weg 
in, om tot zijn doel , de ontraadseling van dit geheim 
vol verschijnsel , te geraken. Doch uit hoe veel ver- 
schillende oogpunten men deze ziekte ook beschouwd 
moge hebben ; hoe onderscheiden en uiteen loopend ook 
de wegen mogen zijn, welke men, ter bereiking van 
het groote doel, heeft ingeslagen ; hoe vreemdsoortig; 
en somwijlen wel berekend , ook de middelen waren, die 
men in dezen heeft aangewend , en hoe sterk en veel- 
vuldig ook de botsing van meeningen , de gedachten- 
wrijvingen, anders veelal zoo vruchtbaar in gevolgen , 
betrekkelijk het onderhavig verschijnsel ook mogen ge 
weest zijn; ‘de slotsom is, helaas ! deze : dat alle po- 
gingen, alle bemoeijingen , om de Natuur in dezen te 
bespieden, en het geheim als af te dwingen, tot hiertoe 
vruchteloos zijn afgeloopen , en het opgeklaardst ver- 
stand , gepaard met den voortreffelijksten geest van waar 
nemen, tot hiertoe is te kort geschoten. Menis, ja — 
dit kan en mag niet ontkend. worden — de waarheid wel 
nader bijgekomen ; men heeft in deze duisternis wel 
eenige lichtende punten waargenomen en opgevangen , 
‚doch den sluijer, waarmede dit natuurverschijnsel is om- 
geven, geheel weg te nemen , dit heeft, tot hiertoe, nog 
aan niemand mogen gelukken. Het 


(387) 


Het ligt voorzeker. nietin -ons bestek „om.dit groot 
aantal van geheel verschillende. begrippen en meenin- 
gen’ over deze ziekte onzer Granen, stukswijze op te 
geven , veel minder, om dezelve te beoordeelen 3 alléén 
willen wij dit er in het voorbijgaan, met een enkel 
woord slechts, over aanstippen, dat velen , naar het 
ons voorkomt, te weinig hebben waargenomen, en hierom 
de oorzaak met het uitwerksel en het uitwerksel met de 
oorzaak veelal hebben verward; dat anderen de Natuur bij 
hunne bemoeijingen te veel uit het oog hebben verloren, 
en hunne werken hierdoor te zeer het kenmerk dragen 
van het weelderig en vindingrijk vernuft der schrijvers. 

Ofschoon dan al de aangewende pogingen tot hier- 

toe niet met het gewenschte gevolg hebben mogen be- 
kroond worden , heeft dit echter den Natuuronderzoe- 
kers den moed tot verder onderzoek geenszins benomens; 
in tegendeel ziet men hen bestendig en onvermoeid, in- 
dachtig aan de woorden van PROPERTIUS: « Nor 
juvat ex facili lecta corona jugo,” alsom strijd het 
voetspoor hunner voorgangers drukken , en hunnen 
geest pijnigen, om toch zoo gelukkig te zijn van het 
raadsel bevredigend op te lossen. Dagelijks zien wij 
hierom het eene geschrift over den brand het andere 
opvolgen; dagelijks het eene gevoelen het andere, even 
als de baren der zee , verdringen ; en alhoewel zij niet 
gelukkiger in hunne nasporingen zijn, dan hunne voor- 
gangers, blijven hunne bemoeijingen evenwel altijd 
prijzenswaardig, en mogen allezins belangrijk genoemd 
worden; want: « Res saeptus illustrata magis 
magisque elucescit.” 

Onder de lateren nu, welke hunne denkbeelden 
omtrent de oorzaak dezer ziekte hebben bekend ge- 
maakt, behoort ook vooral zekere t‚AwsoN, een 

En- 


( 388 ) 


Engelschman, gerekend te worden, vooral ook, omdat 
zijn gevoelen geheel. van dat zijner voorgangers” af= 
wijkt(*). Trouwens, hij zoekt de oorzaak dezer ziekte 
in eenen al te weelderigen groei der plant, zonder even= 
wel de wijze , hoe en waarom deze ziekte daardoor-ont- 
staat, te verklaren , en meent deze wederom in de wij= 
ze van wortelschieting (beworteling) der planten-te moe- 
ten zoeken. 

Wij zullen zijn gevoelen , dat door zes afbeeldingen 
verduidelijkt wordt, hier naar het werk van. WEIs- 


ZENBORN vrij vertaald , en zoo kort en verstaanbaar: 


mogelijk mededeelen ,‚ om daarna te zien ‚wat men 
daarvan te denken hebbe. 

De oorzaak van den al te weelderigen groei ; zegt hi 5 Tier 
in den wortel der plant zelve. Bij den worteleener gezon- 
de graanplant vindt men: de zaadkorrel ‚ waaruit de 
plant voortkomt, tusschen de vezelworteltjes of den ei- 
genlijken kroonwortel gelegen, iets, dat daarentegen. bij 
alle ongezonde of door. brand aangedane planten niet 
het geval is, daar bij dezen de wortel een geheel ander 
aanzien heeft, De eigenlijke of kroonwortel toch ver- 
breidt zich in dit geval. niet om de graankorrel en om 
geeft dezelve , maar ontspringt in tegendeel uit eenen 
steel, welke uit de korrel voortkomt en zich naar het 
zenith verheft, terwijl de zaadkorrel in dit geval zijnen 
eigenen wortel heeft. Op deze wijze wordt eene ongezon— 
de plant door twee verschillende wortelen en uit twee 
onderscheidene aardlagen van voedsel voorzien. Doch 


indien twee zoodanige planten zoo nabij elkander - 


groel- 


(*) Zie Lawson, Ueber die Ursache des Brandes im Ge- 
traide, in w. WriszeENBORN’s Neues und Nutzbares ausdem 


Gebiete der Haus- und Landwirthschaft, u. s. w., Band 


V, N°. 93. August. 1828, S. 65. u. ff. 


( 589 ) 


groeïjen , dat hare wortelen (zoowel zaad als kroon 
wortelen) in en door elkander groeïjen , en zich on 
derling als ineenwikkelen, zoo is het waarschijnlijk, dat 
in dusdanig geval de wortelen der eene plant die der 
andere, of omgekeerd, zoo veel voedsel onttrekken, dat 
die weelderige groei, welke er tot de voortbrenging de- 
zer ziekelijke gesteldheid vereischt wordt, niet kan plaats 
vinden. Hij vond , dat in vele gevallen , waarin twee 
planten op deze wijze naast elkander stonden , slechts 
één’ derzelven door brand was aangedaan. In gevolge 
deze waarneming, moest men dus, caeteris partibus, 
op eenen dun met planten bezetten akker meer zieke 
lijke of door brand aangedane planten vinden, dan op 
een veld , waarop het tegenovergestelde plaats greep. 
Ook ontdekte LAWSON, dat, indien er drie of vier 
planten op deze wijze naast en aan elkander groei-- 
den, zij alle van brand verschoond bleven. 
Overigens is hetontstaan van den brand nietaf hanke- 
lijk van de lengte (*) van den hier boven genoemden steel, 
uit welken de kroonwortel ontspringt. Indien zij regt 
opwaards groeit, zoo moet dezelve ongetwijfeld reeds 
“eenige duimen lang zijn, indien de kroon- en zaad wor- 
telen van elkander gescheiden zullen zijn en derzelver 
voeding en wasdom in verschillende aardlagen zal 
plaats hebben. Intusschen kán zich deze steel of buis, 
indien dezelveeenen kleinen hinderpaal ontmoet, buigen, 
en de kroon-en zaad wortelen kunnen elkander gevolgelijk 
zeer nabij liggen, zonder dat daarom evenwel het geval 
gunstiger mag genoemd worden. De planten zullen ook 
insgelijks te weelderig wassen , dewijl de zaadwortelen 
k uit 


(5) Duidelijker en beter was het, indien de schrijver hier 
gezegd had : regte lengte. 


C 5390, ) 
uit een ander gedeelte, des gronds.alsde kroonworvelen, 


hun voedsel opnemen. biiricralistt 
„In het algemeen, kan, men aannemen, ;, dan het zaai- 
graan „2i-3 duimen, diep onder de-oppervlakte. des,, 
gr onds moet liggen. „indien. ‚er, EEN, zoadauige,steel,,die, 
de, zaad sjen, kroonwortelen. van elkanderscheidt s-zal; 
geboren, worden: u, vele grondsoorten,kan,echtter,de, 
diepte, veel, geringer, zijn our hetzelfde verschijnsel 1e, 
dot plaats, grijpen; LAWSON heeft, waargenomen, 
de, kroonwortelen, zich beginnen te ontwikkelen op, 
de ‚punt, ‚tot, aan, hetwelk het Jicht inden bodem. 
dringt, ‚en, die diepte is bij, onderscheidene grondsoor,,: 
ten yan natuurryerschillende. sor vvo voer  ontsoon 
Tieruitr blijkt „van, hoe, veel, belang; hetzij soldatde,. 
bad thoorlik, verdeeld, en fijn gewerkt wordt, Inr. 
dien, dezelve,, vochr, vol van groote en harde aardkloms;. 
Pens ql andere hindernissen.is,. door „welke, de avons 
telen, slechts, „met, moeite :kumnen. heendringen „200, 
worden da planten niet alleen van elkander-als-het ware, 
geïsoleerd, »„maar ook worden, de kroon en zaadworter!. 
len; daardoor; „vanr elkander; gescheiden. „Is:-de akker. 
grond, „daarentegen, volkomen, fijn „goed verdgeld, en, 
los „zoo, kunnen zich.derwortelen. der/plant in,alle rige 
tingen verspreiden, en, zich, met en.door- elkander Vern’ 
mengen en. „vereenigen. ‘In, het eerste. geval wordt.braad, 
hiaten ‚ en in het laatste tegengegaan h Incl slaven 
De, zaak uit dit oogpuntibeschouwd vwardishei ver- 
klaarbaar, waarom,bij,ondergeploegd, zaad.de brand; 
ziekte, niet, zoo,„menigvuldig voorkomt „als men anders, 
uitde diepe ligging,’ van het zaaizaad.zoude vermoeden 5. 
wagens, de, graankorrels liggen in dit geval,digter-of Baros 
derbi elkanders, „dan zulks,bij suit de hand, gezaaid en. a 
ondergee gd, zaad. het, geval is,en. de; wortelen zullen, v 


IKS FW HN 8 | rik „dd 


( 591 ) 


zich hierom onderling meer vermengen en sterker door 
elkander groeijen. 

In gevolge des Schrijvers meening , worden er dus 
twee zaken vereischt, om brand voortte brengen: 1) het 
ontstaan van den bovengenoemdensteelof de buis, en 2) 
de scheiding der kroon- en zaadwortelen van elkander, 
of van de wortelen van andere planten. De steel wordt, 
zoo als reeds gezegd is , gewoonlijk daardoor voortge- 
bragt, dat het zaad 22 duim of dieper onder de op- 
pervlakte des gronds gebragt wordt. Om deze stelling 
nader te bewijzen, liet hij in den herfst van 1827 een 
stuk grasland omploegen en bezaaide het, zonder be- 
mesting , met tarwe. De grond bestond uit tamelijk 
zware klei. Het jaargetijde was voor den groei der plan- 
ten zeer gunstig , zoodat schier alle uitgestrooïide zaden 
opkwamen. Hij onderzocht de plantjes, toen zij twee 
blaadjes ontwikkeld hadden. De zaden hadden op dat 
tijdstip groote wortelen ‚ doch de kroonwortelen waren 
er nog niet aanwezig. Andermaal onderzocht hij de 
planten, toen zij vier bladeren hadden, en zag nu, dat 
diegene, welker zaden slechts een half duim onder de 
oppervlakte lagen, met een’ gezondenen sterken kroon- 
wortel voorzien waren , terwijl diegene, welke uit eene 
diepte van 22 en meer duimen waren opgegroeid , be- 
halve den reeds beschrevenen steel, ook zaad- en kroon- 
wortels hadden. 

Thans zullen wij opgeven, hoe LAWSON, in over- 
eenstemming met zijne opgegevene leer, de wejking 
der zaden in gier, in eene oplossing van zwavelzuur 
ĳzer, in kalkloog, enz. enz. als voorbehoedmiddelen 
tegen brand verklaart. Indien tarwe, zegt hij, lan- 
gen tijd in de loog blijft, wordt derzelver groeikracht 
volkomen vernietigd. Het lang weeken van dezelve ver- 

BIJDRAGEN, D. IV, sr. 1. Cc weekt 


( 392 ) 


weekt. haar, insgelijks, en ‚hoe korter het zaad geweekt. 
wordt, „zoo veel te minder zal deszelfs ontkiemvermo- 
gen, of groeikvacht lijden, Houdt men, deze > aanmerking 
in het oog ‚en denkt men, hier gevens aan de bidgderen 
diep, ander gebr agt zink lache ie an. opkomt wan- 
neer hetzelve wo/kamen; gezond en het weder, gunstig 
is 3 „terwijl. zaad „welks groeikracht geleden heeft; uit 
eene, zoodanige, diepte geheel niet opkomt, doch wel, 
wanneer het slechts een, half duim onder de, oppervlakte 
der aarde. ligt, ook, zelfs bij minder gunstig weder „ „200 
zal men, al zeer spoedig, bemerken, op „welk eene wijze 
door het kalken enz: de al te. weelderige groei verhin- 
derd, of, tegengegaan, wordt, Die zaadkorrels namelijk, 
welke door het kalken een deel harer er ‘oeïkracht, verlo- 
_ren hebben, , zullen ‚ontkiemen en opkomen zoo, zij 
niet diep onder den grond gebragt zijns, terwijl de diep 
liggende, zaden, welke, indien zij opgekomen maren, 
wegens de scheiding; der zaad- en kroonwortels brand 
zouden, hebben, doen gehoren. worden, in het gehel 
niet, zullen, ontkiemen,; 

‚Het. getal, der bereide of. geweekte vsi mt ale 
in ‘weerwil har er;diepe ligging opkomen, en de dedgrah 
af hansitde menigte der br andzieke planten, mosen 


en. zeer „gunstig dede eed ter id ming Opr 
gewekt worden. „Ten bewijze dezer. laatste stelling voert 
de Schrijver het volgende aan. Den 29 Augustus 1827 
bezaaide hj 8 morgens land, dat een’ kleiachtigen 
grond, had, met nieuwe, en, frisch geöogste en volkomen 
gezonde tarwe, Het weder wassongemeen zacht.en.gun- 

stig, 


C 365 ) 


stig, zoodat het gezaaide reeds ia drië dagen opkwam (*). 
Toen hij zijn gewas in October onderzocht, vond hij 
alle plantjes, welker zaden omstreeks 5 HERRE ónder 
de oppervlakte lagen’, voorzien met eén“ goed ontwik 
kelden’ zaadwortel en een’ opgaarden steel, uit “welken 
zicheveri eri onder de oppervlakte van den goude Kroon- 
wortels voóreër gedeelte ontwikkeld hadden.” 
„Uit deze daad zaken trekt de Schrijver éenige prákti- 
schie beslaiteri of gevolgen.” Daar de diep’ ondergebrägte 
zaderi ,°#egt hij, braùdzieke aten voortbrengen, ‘zoo 
möet “door “slecht ‘ploegén, waardoor daumerkelijke 
diepter in’ dén' bouwgrord ontstaan, eri Ziekte der 
ern sen vermeerderd oriens Salle” toi zool 
“Wat verder deni toëstand ‘ééns akkers; ten’ ‘opzigte 
velg? droogte ‘of vochtigheid, ten tijde va het ‘omploë- 
gen’, bele, zoo kan' gezegd worden, dat, indien 
zulks, voöórnanrelijk in kleijigen grofid én op Tige 
ten Hag geschiedt; ook dädrdoor niet geringe diepten té 
weeg gebrágt worden, in ‘welke’ hét záad nedervalt en 
ds te diep’ wordt ondergebragt. Des té meer heeft dus 
de landman daarop te letten, dat hij voor hèt ploegen 
hd iedére gröndsoort het gunstigste oogenblik aitkièze. 
Dé ondervinding heeft bewezen, dat ‘Kleijige aard= 
soorten doot Raket in eeher, ter’ vóorkoming der brand 
ziekté, zéer 'günstigen étui gebrágt grate Derge- 
lijke abwastken worden echter’ door het kalkerr Tosen 
mittrw getiaakt;’ ‘ener künt'én zich daárin niet meer die 
harde uiten’ vormen, welke, door de hölligheden, 
ei vien gevonden worden en nn Welke Tipt ien 
ne- 
aasdosiold , 3 gef aar 
opt bee schielijk pend zal ziek zeker slechts dee eenige 
eri korrels bepaald hebben. > …… IOR 
Cc 2 


C 394 ) 


nedervalt, het diep, onderbrengen. van,hetzelve. ver- 
oorzaken. Aangaande het vermogen van den kalk in het 
tegengaan van, den, brand, vindt men in het eerste, Deel 
van het, Farmer's Magazine een, hoogst, merkwaar- 
dig berigt, Toen ik,” zegt. de steller van, hetzelve, 
cin,het-jaar1820 hd opzigt-en, het bestuurover,mijne, 
boerderij in handen kreeg „waren de kovenyelden;ges. 
« heel en al vol van brandzieke planten, De bodem was 
« onhandelbaar en stijf, en om denzelven teer beteren, 
«liet ik ‚op: ieder morgen;5oo Bushels kalk brengen.; Ik 
had daarbij niet, het doel,„om den brand te verhoeden. 
«entegen te‚gaang, maar, het gevolg daarvan was toch, 
vordat deze. ziekte sedert dien tijd geheel enal. van mijne, 
«tarwevelden, verdwenen isde. oogsten veel overvloe- 
«diger en, beter uitvallen, en drie paarden. den. ploeg, ge. 
« maakkelijker trekken; dan voor heen. vier.” ’ Het verdwmij, 
nen, der, brandziekte; in. dit geval schrijft LAWSON al- 
leen, daaraan toe, dat.de grond door den kalk werktuis, 
gelijk; van eenen harden. en, onhandelbaren Joteenen, 
losse en murwen staat gebragt. was. /- … vacfiov ass st 
„De handelwijs „om, het zaad op rijen te zaaijen is, bij 
gevolg, ook. aan te raden dewijlde zaden daardoor alle, 
op, eene, gelijke, diepterondergebragt, worden, (*); „terwijl 
bij de zaaïjing, waarbij het zaad, metde hand, of,met 
een. zaaituig „over „den geheelen akker gestrooid. Hont, 
deze, diepte ‚van onderscheidene omstandigheden, als 
de meerdere of mindere murw- en hardheid van rea 
grond „de lengte der eggetanden „enz. af hangt. 
_ Onderscheidene te an zaal men den, 
kihe PE Schrij— 
—y(*). Bij de zoo veoehiltedd wijzen ‘van op rijen en met-on- 
derscheidene zaaiwerktuigen te zaaijen isdit-op verre,na,niet 
altijd het-geval „hetgene de Schrijver hier wel had mogenraan: 
stippen. 


Ì 
3 


( 395 ) 


Schrijver” op zijne theorie gemaákt heeft; zijn door hem 
wederlegd. Loo wordtde meening, dát de brand door 
Pf use: diertjes veroorzaakt’ zoude worden; door 
„hém verworpen, hij ‘deze beschouwt alleen’ (al êen 
gevolg van” de ontbinding van ‘kleine ‘Zwammetjés 
(Staub=Pilié), “welke Zwammetjes’ éen’ hoofd veér- 
schijtisel det ziekte zijn, ban de riatuur zelve daarvan 
geënstins datrercllenis leppadassbansadenier Tav. len6 Hor 

“Men heeft hem verder getagd: “wel 
ke béwijzen zótidert;' dát, “itidiet men door brand ver- 
óntteïinigde en Bêstierte tarwe gedeeltelijk miet eene loog 
volmsenragren dedberdtijk niët "alleën"hèt laatste ge- 
deelte brandzieke’ planten voortbrengt. “Doch'hij wilde 
de “önzekerheid’ dezer waarneming bewijzen door mîd- 
delvan devolgende," door WrimtAm Ar oN 'mihet 
werk gestelde, proef 21) 'Béne” zekere” ‘hoeveelheidvop= 
zetrelijk” miet brandstof verontreinigde en ‘besmette tar= 
we werd ‘den ‘zo November: 1826 gezaaid, en vande 
50 halirient Waren slechts twee arerr door de braridziek: 
te aangedaan; 2) var hétzelfde zaad ‘wérd éerie andere 
ar! ‚insgelijke mer brandstóf bezwangêrd ;'ge- 

wasschiën ; arröoP gekalkt én deti"2ó Nov:' 2835 genlaud: 

Dirslètsi wia) aurpradvae 965 hälmen;, 7158 doör de 
ed gs soto 

“Ziedaar “*s mans” gevoelens en ghjzen ‘van veder: 
z6ò Kella” en duidelijk; äls mij pee was; voorge” 
MEERN BREDENE | on 

Oppervlakkig beschouwd, schijnt het vetes 
tiéer ‘dan waansehgaljk; ja metde waárheid‘óverden- 
kófhistig te zijn; zóó zelfs, dat ook ik, in den eersten 
opslag, mijer geheel door liet verslepen en; LAW- 
soN“reedsinomijne gedachten” geluk wenschte met het 
ontdekken wân dit; zóo lang te vergeefs gezocht, ge= 

heim. 


(596 j) 


heim: —! Bij eene naderesen. bedaarde overweging even- 
wel» en''naeen-maauwkeurig onderzoek, kan het. aan 
niemand ontglippen;-dat zijn gevóelen , zoowel. als zijne 
wijze van betoogen, niet proef houdend is ven hij. meer 
gezegd; dan bewezen:heeft.—Wij willen het bewijs hier 
dan ookvmievschûldig blijven „naar ónze uitspraak zoe, 
ken te’ regtvaardige door hetvolgende: bètoog ‚waarin, 
wij slechts, om niet alte. uitvoerigste wired „enkele 
hoofdpusten kortelijk zullen‘aanvoerën.: >» 15 zeden 
Dat eene graankorrel, wanneer zij twee vof said 
men diep onder:den. grond: gebragt is, „'éenigen:tijd na 
hare zontkieming ,” behalve van nd eigenen-wortel 
(daadwortel)sook van genensteel of liever eene buisistroors 
zien; welke-zich „/geene hinderpalenin den grond ont 
wipepshdb, naar boven rigt'en naderhand. denkroonwor- 
tel;even! onder de oppervlakte vanden grond, doetgebo- 
ren worden — dat-dit bij minder diep onder.de oppet— 
wlakte-liggend, zaad geen plaats vindt, maar zich hierde 
kroonwortel terstond ontwikkelt, en:de korrel als onigeeft, 
dit sternmen wij den Heer LAWSON gaarne envolmon— 
dig; toés „dewijl dit. verschijnselen zijn, welke-dagelijks 
door een’ ieder’ kunnén:worden-waargenomen, en vroe: 
ger ook reeds bekend waren. „Doch geheel iets anders-is 
het; dát deze bijzoridere wortelvorming bij diep liggen 
de:zaden-deze verbinding van zaad- en Aroonwor- 
tels door een’ korteren of langeren tusschensteel, ‚oor 
zaak zoude zijn;van eenen meer weelderigen plantengroei 
em van de-brandziekte tevens. In dit gevoelen, het- 
welk voorzeker mieuw/mag genoemd “worden ; kunnen 
wij;-hoe zeer hetiook door het meestal gezonder en weel- 
dertiger aanzien: van brandzieke, planten begunstigden 
bevestigd schijnt te worden „ den Schrijver miet zoo-ge- 
tn bjvallen; daar wij meenen uit deze wijze van 
at wor- 


en sn ien Gd Ai ter ea ed dd en 


A 


en 


( 597 ) 


wortelverspreiding: juist een “tegenovergesteld gevolg , 
dat is, “een” een kwijnéndenen-zwakken stâat 
der glee; een” minder we ‚groei te kunnen 
ente moeten afleidénso! toor toi nosoorsdeerer anr 
1Wanmeer > wijs !de ontwikkelings van, hg twee br 
meer duimen diep bedekte „graankorrel, ‚van derzelver 
ontkiemisg af tot „aan!-de-eerste, plantwording toe en. 
vérder , aabdachtig; nagaan „zoo zien wij, dat, a de 
weeking en opzwelling der korrel, de snavel of hetwor— 
telbekjer(rostellum) al -zeer spoedig -wordt-ontwik- 
keld ren -uitschiet en zich: inden grond-úitbreidt, «om 
vervolgens; bij verdere ontwikkeling en-mieerdere groot 
tee hieruit vroedsel op” te-memen ;,-terwijl het „blad 
pluinnpje(pitenrule) zich bijkelk „eerst londer de 
gedaante ‘van’ een ‘dun steeltje of buisje ;- in, de-hoogte 
uitstrekt} en, boven dew grond: gekómen;ohetjonige 
plantje daarstelt. Het wortelbekje; zich almeerenmeer 
im den grond-ontwikkeld en uitgebreid-hebbende,: stélt 
eindelijk den meer!geheel gevormden zaad wortel dáár’; 
en ois tot hiertoe nog het eenige werktuig; waardoor het 
daaruit “voortkomend steeltjévof buisje zoo! wel alsde 
hoogere , ‘bovenden grond zich bevindende , blaadjés 
gevoed worden. Niet latig blijft het jonge plantje even- 
wel in dezen toestand, daarhet schijnt ; «dat, ‘bij ver- 
deren wasdom ; de zaadwortel nietmeer alleen in staát 
isomde nu grooter gewordene plant van genoegzäain 
voedsel te voorzieri „maar in dezen hulp behoeft, Van 
hier dan ook, dat wij al spoedig-zien: „-dat er zich in 
het opgaand le of buisje, even: dn de opper- 
vlakte vanden grond ; eene kagp. (nodus) „vormt, 
waaruit val;spoedig- kleine wortelvezeltjes te voorschijn 
treden die; zich al meer en meer ontwikkelende; teh 

kain striddenkähooies ofden eigenlijket plantworteldaarstel- 


len 


foo 


( 598 |) 


den (*)soNw-heeft de „plant .die zich. gedurende dezen 
tijd„ook al ‘meer en, meer ontwikkeld: heeft „dus twee 
‘soorten van wortelen; een’ \zaad-en een’ kroonwortel 
„nainelijk:, „welke: door: het genoemde steeltje: of-buisje 
‘onderling met elkander in verbinding;staan „even zoo 
als/LA-WiSO Nen! wijhier boven. dit hebben opgegeven. 
‘Maar wat heeft „er „nu; bijde dusdanig gestelde. plant 
‚plaats 2 Wat: gebeurt er nu ten opzigte van (hare voe- 
-ding?, Wordt, zij mu; vevenvals onze Schrijver. ditswil, 
„doordeze twee werschillende-worteler uit onderschei- 
-dene. aardlagen bij, voortdùring; van voedseleeuw welsvân 
\diabbel';‚vam tesovervloedig: voedsel voorzien sen volgt 
hieruit veen te- weelderige, gròëi van dezelvey ‘die oor- 
«zaak van.de brandziekte zoude-zijn ? „Voorzekermeeni te 
Naauwelijks toch heeft de kroonwortel: begónnen Zich 
te vontwikkelen-— maauwelijks, heeft hij eenige! grootte 
gekregen! en-is als voedstersder-plant opgetreden, -ofde 
zaadwortel met zijn steeltje „begintrte kwijnen; wordt 
al trager» en; trager, ins het aan voeren van voedsel3over- 
magert/als het, ware «en:sterft;eindelijk.bij verderesont- 
wikkeling, van denkroonwortelmeestal geheel:weg „wordt - 
alsdan opgelost en ontbonden of blijft:ook wel-in enkele 
gevallen alseen geheel nutteloos-digchaam.;: bloot als 
figurant om» mij ‘dus, eens ruit te- drukken „ bestaan; 
ietspdat vaar alzoo: kred wordt shi deeenlobbige 
ay svod ES ic f 5 rg lossen: alte 


val)» Der: IV: urzelstoch, bidet sich immer nur, er sian 
unter der Oberflüche der Erde, und wenn wir. die Körner 
tief legen » $0 treiben diese erst re Keime zj Oberfliche, 
znd bilden in einer nüheren Berührung mit der Luft die 
Seitentüste Nie wird man finden, dasz sich die Saugwùre 
zeln von unten nach” oben ansetzen ; stets’ findet das ‘um=- 
gekehrte Verhältnisz \Statt” J. blkon Lehrbuch der 
Landwirthschaft, Wien 1823, Band I, S. 284. 


( 599 }) 


gewassen. (Monocotyledoneae),» in:stegenoverstelling 
van de tweelobbige: (Dicotyledoneae);’bij welke, de 
weerstgeschotene «wortel. blijft bestaanvenvals pens=cof 
vpaalwortel: al dieper en dieper groeit: Wij ziem:dus, 
vdat:-zieh „bij eplamten van diep liggende zadeni»wel 
„twee wortelen ocen! zaad en: éen; kroonwortel,: vor- 
mén „> miaar:tevens y-dat er bij planten; welker wortel 
een dusdanig maaksel heeft; geenevvoeding door beide, 
émrdoor-zaadven-door-kroonwortel, (kari plaats vinden, 
entdaardoor:ge volgelijk geene overvoeding,'geen te weel- 
rderige groei en; als gevolg daarvan „geene brand ziekte 
kear worden:te weeg gebragt»oMenozoude ookstwijfel 
mogenkkoestererù, of ; al bleven en zaad>en kroonwor- 
télsbeide ‘naderhand in» wezen -de!plant daarom toch 
wel overvloediger-zoude gevoed‘worden: daarhet niét 
Waarschijnlijk is; dat deplant;-door-deze tweerwegen; 
seer voedsel-zouderopneniems: dam zij naar behooren 
Houde kunnen verwerken. »1lovie ops soor lomowbess 
=:Hoewel-uit het reeds gezegderhet;-ongegronde van 
LAWSON Ss, méening ; aangaande -devoorzaak: van den 
Brand. im onze graangewassen; genoegzaam blijkt, willen 
wijkhetsechter niet alléén bij dit ; hoewel dan; ook met 
de érvaringovereenstemmend ‚betoog laten blijven, 
maar ook door waarnemingen; die! door een ieder’kun— 
nen! herhaald „wortden’,het onware vari-zijwal te voor- 
barig gesteld gevoelen aantoonen en het hier boven g ge- 
zegde dus nog nader bevestigen. 

“Tm den nu ‘afgeloopen” zomer onderzocht ik op ‘het 
nauwkeurigst éené menigte. tarwe planten , ‚ dië doör 
brandziekte meer der of minder sterk waren aangedaan 4 
om „zeker te zijn, ‘of.de door 1. AWsoN veorgedragene 
theorie, proef houdend was. De, uitkomst leerde mij, dat 
meest allen slechts alléén eenen niet sterk zijdewaartsuit- 

NB: heks FN Amdondin bed 


( 4oo } 


gebreiden /‘kroonwortel ‘hadden ‚zonder eenig spoor 
vanseen steeltje, veel-minder van een? daarmede in ver- 
band. staanden zaad wortel,„en-datslechtseenigesweinigen 
met een’ zeer geringen; diepergaanden zaadwortel eneen 
daaraan vastgehecht steeltje, beideop het aanzien wer- 
keloos en ziekelijk gesteld, voorzien waren iets davik 
echter ookwel bij ander grap cera en geïsoleerd 

staandeplanteù waarmam,-s: … SN 200 
„Wij hebben» straks “in dan onde aangemerkt ; 
ae dezesbijzondere reeds beschrevene wortelvornr èn 
wortelverspreiding-bij diep-ondergebragte zaden”, onzes 
erachtens; eenjuist tegenovergesteld gevolg ; datis eenèn 
zwakkenyziekelijken en kwijnenden toestand; eenen-hiin- 
der weelderigen groei moest na zich slepen. En waarlijk » 
wieg die sleclits meteenigeopléttendheid den groëton= 
zer graangewassen ‘heeft gadegeslagen „> stemt‘ hierin 
niet volmondig } niet gereedelijk met ons overeen? Des 
Schrijvers landgenoot ‘eos ev, die-beter en-naauwkeu= 
riger-heeft waargenomen: en: bij wien TA wso Nvin de- 
zen had smoeten «ter schoolgaan'; is-dit nietontglipt , 
daar ‘hijzegte “a manche Weitzensdaten haben 
edâdurchi sels geliëten\,dasz man sie zw tief’ 
€ einbrachte;, besonders-auf nassem Boden, wel- 

ceheseine kleine Aufmerksamkeit auf die Art; 
ewienste wvegetiren, darthun wird. Die Natur 
eist ogleichförmig inihren Operationens nd 
«die Saat mag wier, drey; zwey oderveinen Zoll 
cunter die Oberfläche gebracht seyn, so wer= 
eden diejenigen Wurzeln , welche der heran- 
dowachsenden' Getreide-Pflanze: ihre Nahrung 
edeben , sich gerade in derselben Tiefe und 
«nahe an der Oberfläche. bilden. Das Getreide 
chatsamey Arten von Wurzeln , die man Saa- 
« men- 


( pe : ) 


vemen-und Kronen (Seminaisvund:Koronal-) 
«Vurzeln :nennt. Die-ersteren kammen aus 
esdem Korn» dievandern werden im Friühjahr 
waus der „Krone der Pflanze:gebildets.sie-sind 
«dwreheine Communications- Röhrevereinigt, 
iwodurch-die,Pflanzê-so lange ernährt wird, bis:sich 
tähré, Kronenwurzeln. gebildet haben; Wenn man 
«das Saamenkorn zu tiefvin die Erde bringt:; 
wabekanves eichsschwerhervorarbeitern ‚faulet 
cbeider;Nüsse cher ab, und der längerey-dün= 
waters röhrenartigerF'aden ist mehreren Zufäln 
dens sselbst idem Bitz des Wurms mehrausgers 
wisetzt.j-als eine kirzerers ‚dufmerksame-Beor 
«bachtung bestätigt diess-denn, wenn man in 
«ersten: Frühjahr-Pflanzen von Felder auf 
watelitij die auf -diegewonlichesdrt;gesdet 
esborden,so-wirds mansfinden; daszdiejeni=: 
«gensewelche: das! frischeste-Ansehn-habews 
« haum: mit; einemZoll-Brde bedechti gewesen: 
« sünid „dasz aber diejeriügen, welchedtief\in die 
wBurchen fielen ,viihd dreyvoder vier Zoll tief 
«unter der Oberflüche lagen ‚ein kränkliches An- 
« sehn „ein dinnes,mageres-Blatt;- und einen schwa- 
«ehien-Trieb zum Auszweigen haben(*)”. Deze rede 
nering’ van‘ C LOSE, „waarmede de-beroemde THAER 
volkomen instemt doit geheel en al. met onze opmer- 
kingen in dezen en met de-eenvoudige waarheid ovèr- 
een‚‚‚en. zal.dan ook door het volgende bevestigd Wor, 
den, Wanneer wij.b. v. de ontwikkeling-van'winter— 
gerst of, tarwe, die in „de eerste helft van October of 
ay.siost sas doren Aass, , nodslas 
() Zie a. ruaers Einleit. zur Kennbiisz der” Engl 
Lamdwirthschaft ; u. s: w. Hannover 1803, Band IIT,S. 
bov: ff. 


( 4oa ) 


_ latervgezháid is aandachtig! gedeslaan ; zoo zullen wij 
zidue,r dat bij twee of meer duimen-diep liggende zaden 
hetvolgende plaats» heeft ($); +Er»vormt»zichslechts 
één» zaadwortel -die vzichslangzaam en traag vontwik=: 
kelt: ens eenb steeltje: naar”boven. uitschiethdat leven: 
langzaamván ‘gróevis ‘en ma verloop van’1 6-18 of 20: 
dagen ;-náàr des meer of minder: gunstige‘gesteld heid 
des weders ven -dés „gronds ; boven» devoppervlakte: 
komt (+): Langzaam meemt-nu het plantje:in- grootte 
toe sen) wilshetgeval., dat het wederrvoor plantengroei. 
gedurende den ‘herfst-gunstig is ;zoo ontstaatver vóór: 
ders wintersin:den steel niet alleen een knoop!evenón=» 
der den gronds maar ook zien ‘wij dan-noguitdenzelven: 
den kroonwórtel voortkomen; die echter vam weinig be=- 
teekenis is en altijd klein en gering moet gehoemdewór= 
den; -Is‘het'weder-daarentegen minder gunstigen min= 
der vruchtbaar; dan ‘wordt erin demvherfst alléén mrládr 
een ‘knoop>en: geen kroonwortel geboren» Inhet eerste’ 
geval zien wij het jonge plantje nog inden herfst aa=> 
merkelijk in-grootte toenemen en sterker worden ;'z00= 
datohet-dan! veelal “dens schadelijken-invloed vander - 
winters tamelijk wel kan verduren ;ofschoor het daar=" 
doorvechter vin ‘alle-gevallen’ veel lijdt en'aanmerkelijk 

tebos ofsow Joomvbgoxag detdos Lowsord, stautrijgikss 
meerde bide leve hovol-olaadeg axesrt-shbaarbegr gs 
„{$) Het spreekt van zelf, dat;er eenige kleine verscheiden, 
heide „ten gpzigte. van, het dieper, ef ondiepss liggen den ben 
rels, kan plaats hebben, ‘daar het bekend is, dat alle zaden in 
lossere gronden iets dieper kunnen liggen, dan in eenen meer 
vasten bodem. palen == 


jd | 


(4) Men ‘zie-hierbij de “proeven van BURGER (in zijne 4i- 
handlung über die Cultùr des Mays, Wien 1860) ei Pe- 
TR (ii KNDRE’S Ghonomische Neuigkeiten ús Verhandl. As 
pril” 1818) “aangaande den tijd van het opkomen der. zadért’, 
naar gelang van derzelver meerder of minder diepe ligging: 


( 403 ) 


verzwakt - wordt.» Heeft „het tegenovergestelde-echter 
plaâts-,-zoo blijft het „klein en-zwakkelijk:,‘en-is veelal 
niet,tegen, de: nadeelige eù de-levenskracht ondernmy— 
nende. invloeden» vanr den winter bestand 7maar gaat 
geheel verloren „ vof is „na overwintering ‚des voorjaars 
bijna, geheel ; van: levenskracht -beroofd-en zoozwaksen! 
kwijnend ‚dat :men-het voor. dood-aanziet. «De sterkst 
plaaten diein den herfst reeds.een* kleinen kroonwor= 
tel verkregen; hädden „beginnen -des-voorjaars:lang= 
zaam, „uit:haren. ann ste ontwaken „breiden 
hare, kroonwortels, nu” al meer-enmeér uit, terwijl de: 
zaadwortel.„wegsterft ‚en nemen: in omvang en:sterkte 
toe, ‚len; wel naar „mate -derzelver wortels’ zich-meer en» 
sterker, ontwikkelen en; uitbreiden-‚-doch: blijven des- 
niettegenstaande. nog; lang: de «duidelijkste kenmerken: 
van; zwakheid „aan, ‘zieh behouden.’—-Het klein aantal, 
zwakkeren, die-de schadelijke invloeden-vansden-win=> 
ter, gelukkig overwonnen hebbeng „en in dem herfst, 
maar. alléén „eenen „knoop gezeten geen’-kroonwortel: 
hebben „uitgesehoten; volgen;-haar im dezen; met,zeer: 
langzamen, en tragen tréd!na', daar zij nuvuit harenknioop 
den kroonwortel meer of minder snel beginnen. tesont= 
_ wikkelen, en „naar die, „mate, ook „in-sterkte en ‘grootte’ 
aanwinnen , hoewel echter gezegd moet worden , dat 
zij gedurende haar geheele leven zwak , kevijmeossl 
kein blijven; en gevolgelijk ook’ rtiikdlde halmen ‘en 
aren voor ‘tbrengen (* )-, Ziedaar nu de gevolgen van het 


ka 


AIO f Ì 


(5) »Musz der Same unter der Erde zu lange Beate 
treibens so. fangen sie ansich zu verdrehen,:sie werden 
bleichsüchtig; und. sterben entweder ab , ader bilden schwäch-. 
liche., Pflanzen’ ‚J--BuRGeER;, Lehrbuchder Landwirth- 
schaft, JV ien, 1823, Band 1, 4S. 284. 


€ 4%) 


diep: onderbrengen’ vate zaaizaad) 1! ziedaar eet geheel 
ander gevolg „als. r. Aw so N' ons heeft opgegeven! 
„Bij-zaad dat-minder diep en slechts everrönder de — 
oppervlakte is gebragt, nemen wij geheel iets anders 
waar,: Daarbij tochvvormrt zich ook wel eerklètne zaad- 
wortel , alsiedeeen opgaand steeltje „dat al zeef" spöë- 
dig „ ma verloop van 7 of 8 dageti, te voorschijn kottt; 
maar naauwelijks is dit laatste uit de kortél Wev6órsehijn 
getreden; of-er vormt” zich een” ‘knoop érr tevens de 
kroonwortel ; ‘zoodat de zaadwortel in zijnd eerste oïit= 
wikkeling: ao ‘gestoord’ wordt , omdaát de uitspraïteride 
kroonwottelsterstond de vevdinks van de jonge’geboren 
wordende plaat op zieh’neemt. ‘Het zeker weldadig gé- 
volg -hiervan-is-dan ook ‚dat deze planten véel snéller 
wassen”; reeds in deri herfst een” aanzienlijken króofr- 
wortel en!tevens ;“als gevolg daarvan, eene tamierke- 
lijke „grootte en sterkte erlangen! “Zij: bezitten dam'ook 
veel meer levenskracht „dan die , "welke uit diëper ge= 
legene zaden “herkomstig ‘zijn ;° verduren ten gevólge 
daarviar veel ‘beter ‘de gestréngheid van den winteren 
hebben. des voorjaars een: veel gezonder en levendiger 
aanzien.” Dit alles’ heëft dân”ook ten'gevolge, dat deze 
planten des voorjaars veel spoediger orttwaken én aättiL 
_vangerte groeïjen”, zoodat zij de’anderen hierin steeds 
ver vooruit zijn s gedurende geheel haar levert eer” gé= 
zonder en wehl aanzien hebben , en’ niet alleën 
meer halmen uitschieten , maar ook meer aren en zwaär- 
der'zaad voortbrengen. 
‚ Deze daadzaken nu, die door de belangrijke waarne- 


mingen, van UGAZY 9) niet alleen , maar on doorde 
| iet med Î da- 


7 Ze ‘de hoogst nétatigrijke waarnemingen: van der Heer 
veazy, betrekkelijk dit onderwerp „ in-ANDRÉ’s npe 
visa Neuigkeiten, Juli 181... 


( bob } 


dagelijksche ondervinding „ten „volle „bevestigd wois 
den, overtuigen ons, dat bij-planten „„ûit, diepliggende 
zaden voortgekomen en „met zaad-en-kroonwortelen 
voorzien, nimmer ‚eene te overvloedige voeding en een 
te „weelderige, groei . als:gevolg daarvan „ zulleù plaats 
grijpen „maar dat wel.in tegendeel eene meh kwij= 
mende en ‚ziekelijke orarde tan het gevolg zal 
en;moet worden. lopressumssrt 
„Hoe, Saradbillenii: men ard over. vree ware naren en, 
den„aard. der brand ziekte, moge denken, dit schijntnog: 
tans, zeker te zijn „en daarin stemmen vele schrijvers 
ook overeen „ dat meu bij brandzieke planten altijd eend 
zwakte , eene kwijnende ‚en.-ziekelijke, gesteldheid der 
plant, zelve op den voorgrond moet plaatsen; Was nu 
LAWSON, van dzt punt uitgegaan en had hij-daarmede 
den bijzonder en wortelyorm van planten, uitdiepliggen- 
de zaden voortgesproten, zoowel als de daaruit voortvloëis 
jende. zwakke. en kwijnende (gesteldheid ‚der plant ;-in 
verband gebragt; dan. voorzeker. zou, zijn. denkbeeld: 
aannemelijker, zijn en meer schijn, van waarheid hebben, 
Het gezond en meer weelderig,aanzien toeh van brand 
zieke planten, dat hem, mogelijk wel de eerste aanlei— 
ding tot het opvatten van zijn gevoelen. heeft gegeven: „ 
veroorzaakt „hier immers geene geheel onoverkomelijke, 
zwarigheid. Trouwens „indien, wij aannemen ‚dat de 
plant, uit een diep: lissa zaad voortgekomen, zieke 
lijk gesteld is en slechts eene zwakke levenskracht bezit, 
zoo moet daaruit immers volgen, dat zij niet, wel in 
staat zal zijn, om bij de bevruchting en zaadzetting , 
waarbij alle krachten , alle vermogens als ingespannen 
moeten worden, Pe noodige voedsel uit den grond 
aamste voeren. Daar zij reeds genoeg, te doen heeft , om 
voor „eigen. onderhoud. te zorgen „zal zij bijde verme- 
nig= 


( 406 


nigvuldiging van haar geslacht zeker te kort schieten. 
De Natuur, die in alles eenen vasten tred houdt, 
waagt evenwel in dezen nog eene poging; zij spant alle 
krachten tot dit groote en gewigtige werk in, doch 
schiet daarin evenwel te kort. Eris nu meer voedsel uit 
den grond opgenomen en aangevoerd , dan tot eigen be- 
_staan noodig is, doch evenwel niet genoeg , om de soort 
te vermenigvuldigen. De gedeeltelijk ontwikkelde zaad- 
jes bezitten nu geene genoegzame levenskracht, om 
aan de schadelijke op haar inwerkende invloeden we- 
derstand te bieden ; zij worden daardoor overwonnen, 
en weldra nemen nu de scheikundige krachten de plaats 
der hoogere levenskracht in, waarvan het gevolg wordt, 
dat er burda 5 sphebeitg ‚ omzetting van deelen , 
en eindelijk ontwikkeling van nieuwe wezens, van - 
zwammetjes of paddestoeltjes, en dus van brand, 
plaats vindt. De opgenomene voedseldeelen , die an- 
ders strekken zouden tot de ontwikkeling en doordien: 
ging van zaad, worden nu door de plant zelve ver- 
bruikt; de ef verkrijgt eene andere en verkeerde 
wijziging, en van dáár de weelderige groei, het gezond 
aanzien, hetwelk brandzieke planten in hare halmen en 
haar loof veelal vertoonen. De Heer 3. W. SERRU- 
RIER, te ’s Heerenberg, in Gelderland , die van mee- 
ning was , dat de uit de lucht wallende honigdauw (*) 
oorzaak van den brand zoude zijn, heeft, door zijne tarwe 
zeer 


(*) Dat de honigdauw niet valf, maar werkelijk door de 
plant zelve wordt afgescheiden, is overtuigend aangetoond en _ 
bewezen door den Groninger Hoogleeraar vAN HAL L, in éen 
afzonderlijk stukje over den honigdauw , geplaatst indeze ven 
dragen tot de Natuurkundige VW etenschappen, Dl. IV, st. 
1, bl. 303—31g. 


( 407 y 


zeer vroeg te’ zaaien; zijne akkers vän'dezeziekte be” 
vrij (S); demverschijnsel hetwelke, itt ovdreeristetifing 
gebragte miet het: voorgedragene E ozidh'zedr wel’en bez” 
vredigend laat verklavet.-elmmers wät gebeurde hier? : 
Niets aniders toch karhiér ivlded gehad hebben’ ‘dr ” 
alléénvdie, dat aan devzadeny welke diep kwamen te hg” 
gere phikrtijd-werd gegevelry’omi vóór der inwaltendeni’* 
wifitereene gértoegzaarm sterke en‘gezonde plant niet al- * 
lee», maär ook een” wel ontwikkelden keoöttwortelvoort”' 
te bergen! om ; zóó toegerust; aan de schadelij kein" 
werkingen en invloeden weerstandte kuren bieden (*)- * 
Velesverdekijnselen en omstandigheden ‚welke mer bij” 
hetlontstatm van-deze gvaatziekte' waarneertit; ‘schijten’! 
eertevdusd anige verklaring te bevestigen ;'éti'datóok het b 
weeken, der zaden; ter voorkoming vät Bratid”, hièr” 
mede: insgelijks in betrekking staât en’överéenr kati wor’ 
dewgebkagt;» zalle wij zoo aaristondsziën. 9007 e3selq 
Wat verder het ineengtoeïjen dèr wortelen var naast > 
elkander staande-planten betreft,” ditis een, zeker alt 8 
gerheen {1 bekend “verschijnsel; en wordt-voordl op ée="” 
néudunboómigen: grond’ waargeriomen!” ‘Mindersbe= "7 
kendrevehwel zijn de gevolgen’, welke r, AWS o'N-daar= 
uit wekt daar hj wibj! dát, bij twee zoodanig gestelde « 
planten zede wortel der eene aan dien: der andere zóo ** 
veel) voedsel: zâl-ontrooven „dat bij deze laatste; hoé ” 
avrisd ects zoob „Asad pis sbuos beerd osb asv asfgepe 
Ze NS i 
(9) 5. w. serRuRIER, Zets over den Brand in de Turwe 
In den Jriend des, Vaderlands, DL, LN AL bl ,Bgo en 


Dv sterd. 
da DA Urs 


} sl Are tiovo zi mehiedsesgde 1b1ow ovlss tunlq 

(*) Te regt heeft de Hoogleeraar van záuohieruit hetzelf 

de: besluit,getrokkén en voert,ter bevéstiging-hiervan, ook het!s 
door PoNsE waargenómene-aan. “Ziebl:-3x6:ef 3ijso: sororb 

BIJDRAGEN, D. IV, sr. 1. Dd iE BOE Id r 


( 408 ) 


veel geschiktheid haar wortelvorm daarvoor ook hebbe, 
geen weelderige groei en dus ook geene brandziekte kan 
plaats grijpen. Uit deze stelling blijkt dus ‚ dat 1‚A w- 
SON aanneemt, dat de eene plant in zoodanig geval 
altijd sterker, dan de andere moet zijn, en meer vermo- 
gen moet bezitten in het opnemen van voedsel ; terwijl 
het tevens schijnt, dat hij van meening is, dat de voe- 
ding der planten witsluitend door dat gedeelte des 
gronds geschiedt , waarin zij hare wortelen verspreid 
hebben. Hetis voorzeker waar, dat de gewassen elkan- 
der wel eens wederkeerig van grond en voedsel be- 
rooven , doch hieruit volgt daarom niet, dat er eene 
soort van strijd tusschen dezelye plaats heeft, en dat 
de sterkere de zwakkere overwint, of de eerste ten 
koste van de laatste eenen weelderigen groei en wasdom 
verkrijgt. Ook zoude zulks niet volgens de wijze, waar- 
op de planten door den grond gevoed worden, kunnen 
plaats hebben. Zoodra toch dat gedeelte gronds , waar- 
in de planten-wortel gevestigd en verspreid is en waar- 
mede hij dus in onmiddellijk verband staat, van voedsel 
is beroofd geworden „ deelt de omringende grond vocht 
en andere voedende deelen aan denzelven mede, en 
zorgt aldus, dat er zoo min mogelijk eene uitputting van 
den grond plaats hebbe. 

Zijne verklaringswijze , aangaande het nut der kal- 
king, weeking in gier, enz. van het zaaizaad, ter 
voorkoming van de brandziekte, is, in overeenstemming 
met zijne theorie over de oorzaak dezer ziekte, zeker 
niet onvernuftig , maar kan evenwel op verre na niet 
gezegd worden bevredigend en met de ondervinding 
overeenkomstig, te. zijn, „Trouwens „ wij hebben meer- 
malen tarwe zien uitzaaien, die vier, ja zes weken in 
eene kalkloog was geweekt geworden ‚ zonder dat men 

aan 


( 409 } 


aan het daaruit voortkomend gewas, in het een of 
ander opzigt, eenige nadeelige gevolgen hiervan konde 
bemerken. Onzelandlieden, die meestal op den natten 
weg kalken, zijn daarom ook niet naauwgezet in den 
tijd, hoe kort of hoe lang het zaaigraan in de kalkkuip 
vertoeft, zoo er slechts gezorgd wordt, dat het zaad 
goed. onder het vocht bedolven blijve, en de lucht 
er niet onmiddellijk mede in betrekking sta. — In 
de laatste helft van September jl. liet ik 27 kleine en 
zwakke tarwekorrels ‚ daartoe opzettelijk verzameld, in 
eene kalkloog, waaronder een weinigje gewoon keuken- 
zout gemengd was, gedurende 12 dagen weeken , en 
bragt deze zaden hierna den 2 October daaraanvolgen- 
de in mijnen tuin een’ halven duim diep onder, met dat 
gevolg , dat zij, niettegenstaande het gure en ongun- 
stige wederen de koude, vochtige gesteldheid van den 
grond, reeds den 7 October opkwamen en er gezond 
uitzagen. Van deze 27 korrels zijn tot hiertoe slechts 5 
in het opkomen terug gebleven. De groeikracht wordt 
gevolgelijk door het Pi zi niet, ten minste niet in het 
oogvallend , verzwakt, veel minder volkomen vernie- 
tigd, en de door LA wsoN op de, de levenskracht ver- 
zwakkende, werking van dusdanige middelen gebouwde 
leer valt hierdoor geheel in duigen. Volgens ons be- 
grip daarentegen, wordt door het kalken, enz. van 
zaaizaad het volgende te weeg gebragt, dat in dezen 
onze opmerking verdient : 1) worden alle zaden, welke 
uitwendig beleedigd of beschadigd zijn , doch desniet- 
tegenstaande nog genoegzame groeikracht bezitten, om 
een zwak en bd eid plantje voort te brengen , Ber 
den kalk gedood en als uitgebeten, zoodat zij na de wee- 
king gemakkelijk tusschen de vingeren fijn gewreven 
kunnen worden. en eene weeke papachtige massa. daar 


Dd’ 2’ stel — 


Gare ) 


stellen. 2) Doorloopt de korrel reeds in de loog het al- 
lereerste tijdperk der ontkieming, dat is, er vindt eene 
weeking en opzwelling der eiwitstof en der zaadlob bij 
denzelven plaats, terwijl daarbij ook het rustend leven 
eenigszins wordt opgewekt, welk een en ander nood- 
wendig altijd bij de uitzaaijing eene voordeelige strekking 
moet hebben. Immers, de ontkieming wordt daardoor 
altijd verhaast, het zaad komt spoediger op, wast veel- 
al weeliger en de plant is gevolgelijk in staat , zelfs bij 
eene diepere ligging van het zaad „ om vóór den winter 
niet alleen een’ goeden kroonwortel te doen geboren 
worden , maar zich ook sterk te maken tegen de op- 
handen zijnde schadelijke invloeden van den winter. 
Dit laatste vooral wordt eindelijk 5) niet weinig bevor- 
derd door den kalk. Deze toch , die hier opwekkend en 
als prikkel werkt, wekt het sluimerend leven in den 
zaadkorrel op , bevordert daardoor grootelijks de ont 
kieming en zet de plant, door de levenskracht op te 
wekken, tot eene snelle ontwikkeling en sterken wasdom 
aan. 

Des Schrijvers gevoelen over de wijze, waarop de 
vruchtbaarheid des gronds, door bijmenging van kalk, 
bevorderd en vooral de brandziekte tegengegaan wordt, 
alsmede eenige andere punten , waartegen wel veel in 
het midden zoude gebragt kunnen worden , gaan wij 
hier kortheidshalve met stilzwijgen voorbij ; te meer, 
omdat een ieder wel zal kunnen zien , dat zijne wijze 
van verklaren veelal eenzijdig en gedwongen en gevol 
gelijk, even als hetgene hier boven door ons is weder- 
legd, geenszins met de waarheid overeenkomstig is. 
Wij spoeden ons dan liever ten einde, in het vertrou- 
wen van niet alleen het ongegronde en valsche van zijn 
gevoelen , over de oorzaak van den brand in het koren, 

te 


(4m) 


te hebben aangetoond, maar ook tevens in het voorbij- 
gaan een nieuw gezigtspunt te hebben aangewezen, 
waaruit mogelijk wel met een niet ongunstig gevolg de 
oorzaak dezer ziekte zal kunnen beschouwd en nage- 
spoord worden. 


ONDERSCHEID TUSSCHEN HET BR A4NDKOREN 
EN HET ZWART IN DE GRANEN; 


door H. C. VAN HALL. 


He lezen van de bovenstaande Verhandeling van 
mijnen vriend WESTERHOFF, over een van de ge- 
wigtigste onderwerpen der Landhuishoudkunde „ bragt 
mij een reeds lang door mij opgevat voornemen weder 
in de gedachten. Het was mij namelijk menigmaal voor- 
gekomen , dat velen „ ten minste in ons Vaderland, de 
twee in het opschrift dezes genoemde ziekten der gra- 
nen met elkander verwarren; weshalve het mij , als. tot 
een aanhangsel op de voorgaande Verhandeling „ niet 
ongeschikt voorkwam , om, bij deze gelegenheid , het 
juiste en gemakkelijke onderscheid tusschen brand, 
brandkoren of brandaren en het zwart of de stuif- 
aren aan de lezers dezer Bijdragen kortelijk mede te 
deelen; waartoe ik mij te meer verpligt rekende, omdat 
ik vroeger , in dit zelfde Tijdschrift, (Deel II, st. 1, 
bl. 506), door eene kleine onnaauwkeurigheid, de 
zwammetjes of paddestoeltjes , welke in de brand- 
zieke aren der tarwe gevonden worden, genoemd heb 
Uredo Carbo, welke naam niet geschikt is, om de 
duisternis in dezen op te helderen. Dan , ter zake. 


' Het 


( HiB ) 


Het brandkoren; hetwelk, zoo ver ik weet, genoeg- 
zaam alleen op de soorten van tarwe wordt aangetrof- 
fen „is ‚reeds bij den eersten oogopslag , van het zwart 
ligtelijk te onderscheiden, daar de aren op het wit- 
wendig aanzien hier weinig verschil met gezonde tar 
we=aren vertoonen , doch dat de korrel inwendig bij 
het begin der ziekte blaauwachtig is ‚ en naderhand , 
zonder dat de korrel veel van zijne gedaante verliest en 
zonder dat het buitenste vliesje des zaads open scheurt, 
inwendig verandert in een geheel zwart of vuilbruin 
stof, dat eenigszins smerig is en veel gelijkheid heeft 
met gebrand tarwemeel , vanwaar de naam brandkoren 
waarschijnlijk herkomstig is, gelijk dit door den opmerk- 
zamen landbouwer PO NSE alzoo te regtis opgegeven(*). 
In het klassieke werk van TEssTeR(}), hetgene om= 
went deze en andere ziekten der granen allezins ver- 
dient nagelezen te worden, vindt men, p.'217 en volgg., 
eene dergelijke beschrijving en de afbeelding dezer 
ziekte, welke hij carie noemt, tegen over p.2gf. De bo- 
tanische naam der zwammetjes, welke den brand 
daarstellen, is Uredo Caries, door den beroemden 
DECANDOLLE(S) en anderen naauwkeurig beschre- 
ven. 

De stuifaren of het zwart nu worden gemakkelijk 
van de brandaren onderscheiden , wijl de zwartge- 
kleur 

(*) Nieuwe Verhandelingen van het Zeeuwsch Genootschap „ 
Middelburg 1809 , Eerste Deel, bl. 3 en 4. 


(#) Traité des maladies des Grains, Paris 17783. 


($) Flore Frangaise, Paris 1815, vol. VI, p. 78, n°. 
6156. Im het tweede Deel, p. 229—230, had hij Uredo Ca- 
ries en Uredo Carbo onder den gemeenschappelijken naam 
van Uredo segetum verward. 


( 415 ) 

kleurde zwammetjes.de stuwifaren van buiten zwart 
kleuren , daar zij het eerst op de kaf blaadjes (glumae) 

ontstaan en deze zoowel , als de bloemstelen; den kor 
rel, met één woord „ de geheele aar of pluim der gra- 
nen van buiten bedekken, Zij worden; hier te lande 
zeer goed stuifaren (Staub-brand bij de Duitschers) 
genoemd „ daar „ gelijk Ponsr dit t, a. pl. zegt „ het 
door den wind wegstuift als stof „ en dan niets, dan de 
afgestroopte arenspil , overlaat. Deze ziekte wordt niet 
alleen op de tarwe, maar ook en veel algemeener op 
haver en gerst waargenomen, doch doet over het geheel 
veel minder nadeel , dan de de and, daar zij meer hier 
en daar verspreid Lln de ‚ geenen geheelen akker 

inneemt en vooral de tarwe zelden Header 

Deze ziekte wordt door TESSIER ter onderschei- 
ding charbon genoemd en mede naauwkeurig be- 
schreven en afgebeeld, p. 295 en volgg. — In het 
zesde Deel der Flore Francaise, p.77 , wordt zij 
U redo Carbo genoemd en beschreven, welke beschrij 
ving al mede geenen twijfel overlaat nopens het verschil 

tusschen brandkoren en het zwart of de stuifaren. 
‚Het zal dus noodzakelijk zijn, dat wij deze beide 
ziekten der granen‘onder de bovengemelde namen on- 
derscheiden , daar zij, uit een landbonwkundig oog- 
punt beschouwd , in de praktijk een aanmerkelijk ver 
schil opleveren , ofschoon wij ten slotte nog moeten 
aanmerken, dat de groote eenvoudigheid , waarmede 
deze zwammetjes gevormd zijn, ons doet gissen , dat 
beide ziekten welligt in sommige gevallen in elkander 
kunnen overgaan, elkander voortbrengen, of ten min- 
ste uit gelijke oorzaken ontstaan. Iets dergelijks schijnt 
ten minste met de {urksche tarwe (Zea Mais) 
plaats te hebben, volgens waarnemingen van LOS A- 
NA 


( 414 


NA(!), welke echter welligt beter verklaard worden 
uit het gevoelen van DECANDOLLE (t. a. pl. p.77); 
die deze ziekte in de Z'urksche tarwe voor eene af- 
zonderlijke soort naar alle waarschijnlijkheid aanziet, 
welke als het ware het midden houdt tusschen het 
brandkoren (Uredo Caries) en het zwart (Uredo Car- 
bo), en welke door hem met den naam van Uredo 
Maijdis bestempeld is. 


AANAADANDAAANANAAR 


BERIGT AANGAANDE EENE PROEFZAAIJING VAN 
WINTER-KOOLZ 4AD IN HET VOORJAAR, 
MET HET BESTE GEVOLG IN HET WERK 
GESTELD 53 


medegedeeld door R- WESTERHOFF, 
Med. Doctor te Warffum. 


»Das wahre Mittel, den Landbau zu 
verbessern und einträglicher zu machen, 
ist, dasz man die verschiedene Beobach- 
tungen, welche die Ausübung in jedem 
Lande liefert, sammle.” 

J.G. KRÜNITZ, Oekonom. EÉn- 
eyclopüdie, u. s. w. , [ Th. Ber- 
lin 1773, in voce Acker- Bau , 
5. 3or. 


Ai velen zal het zeker bekend zijn , dat het hier en 

elders. verbouwd wordende koolzaad. (S), dat volgens 

N Vend 

(*) Zie Annales de U Agriculture francaise, t. XLIII, p. 
208. 


($) Ik meen hier te mogen bijvoegen, dat de botanische 
naam 


Cosdab ) 


ARENDS(:) eene hoofdvrucht van de klei en zelfs de 
grondslag is, waarop het bouwstelsel rust, een gewas is, 
hetwelk oorspronkelijk in Engeland , de Nederlandenen 
ook in sommige streken van Duitschland te huis be- 
hoort en aldaar nog in het wild groeijende gevonden 
wordt. Bekend zal hetmede zijn, dat onze landbouw 
van dit gewas twee soorten, of mogelijk wel liever twee 
verscheidenheden, het winter- en zomer-koolzaad 
namelijk, heeft opgenomen, waarvan het eerste tegen 
of in den herfst, meestal in Augustus of September, 
het laatste hdlinen des voorjaars, in April, Mei of 
ook nog wel eens in Junij, gezaaid wordt, en dat het 
winterzaad een’ veel rijkeren oogst oplevert, dan het zo- 
merzaad , welk laatste hier daama dan ook bijna niet 
anders ie bij mislukking van het eerste of bij eenen 
zeer hoogen prijs, op afval die voor winterzaad niet ge- 
schikt zijn, ofniet gereed zijn geweest, verbouwd wordt. 
Minder algemeen bekend zal het zeker zijn, dat men 
het winter-koolzaad ook des voorjaars, even als het 
zomerzaad, met een zeer goed gevolg kan uitzaaijen en 
wel 


« 


naam van ons winter-koolzaad is Brassica campestris var. 
oleifera, waarvan het zomer-koolzaad, gelijk de Heer wes- 
TERHOFF te regt vermoedt, eene verscheidenheid is. De 
planten koolzaad ten minste, welke ik tot nog toe heb mogen 
onderzoeken, bleken mij tot Br. campestris te behooren. 
Het woord raapzaad, bij ons veelal onverschillig voor het 
woord koolzaad gebruikt, behoort eigenlijk tot eene andere 
planten-soort. Men zie het onderscheid tusschen deze ver- 
schillende soorten van Brassica zeer naauwkeurig opgegeven 
door VON BÖNNINGEAUSEN in zijne Statistik der WV estfü- 
lische Landwirthschaft, S. 65—68. Vv. H 


(1) Ostfriesland und Jever 1822, III, S. 1. 


( 416 ) 


wel zóó „dat het daaruit voortkomend gewas niet alleen 
tot rijpheid komt, maar ook meer, zwaarder en beter 
zaad oplevert, dan men gewoon is van het eigenlijke 
zomer-koolzaad in te oogsten; iets „dat ik echter in 
den afgeloopen zomer onder deze Gemeente heb zien ge- 
beuren. Zeker landbouwer namelijk, met name KRIJN 
DERKS BEKEMA, onder deze{zemeente woonachtig, 
een man , die zeker onder de schranderste en bekwaam 
ste mannen in-het vak van praktischen Landbouw , wel- 
ke men in deze Provincie aantreft, moet gerangschikt 
worden, kwam op-de gedachte, om eens te beproeven, 
wat het gevolg zoude zijn, indien hij in-het voorjaar win 
ter-koolzaad aan den grond toevertrouwde. Hij bezaai- 
de, dan op den 20 Maart 1829 een klein gedeelte lands 
met het hier gewoonlijk verbouwd wordende winter- 
koolzaad,en wel op rijen, die omstreeks een’ en een’ halven 
voet (oude maat) van elkander verwijderd waren. Het 
land „ waarop de zaaijing plaats vond, was ligte kleigrond, 
het „vorige jaar gezomervaagd. en tevens bemest. Lang 
(de. juiste tijd is niet-door hem opgeteekend) hield het 
aan, voordat de planten opkwamen ; lang bleven zij een 
sukkelend en ziekelijk aanzien behouden ; langzaam wa- 
ren zij in hare eerste ontwikkeling en groei. In hetmid— 
den van Mei hadden zij echter reeds een vrij sterk aan 
zien verkregen en begonnen zich sneller te ontwikkelen, 
Van tijd tot tijd werd er tusschen de rijen geschoffeld en de 
rijen zelve werden van onkruid gezuiverd , zonder dater 
evenwel aanaarding plaats vond. Haar aanzien en hare 
uitwendige gedaante kwam,noch metonze gewone winter- 
koolzaad plien? noch mét die van het zomerzaad over- 
een. Nadat de planten tot omstreeks 15 voet met een’ 

zwaren stengel waren opgeschoten, begonnen zij eerst 
zijtakken af te geven en groeiden nu al sneller en sneller 


op; 


be MP) 


op; zoodat vele planten, volvormd zijnde, eerie hoogte 
van niet minder dan 4 tot 5 voeten verkregen hadden. 
Laat viel de bloeitijd , die lang duurde, in, daar eerst in 
de eerste helft van Julij de planten aanvingen te bloei 
jen: Niettegenstaande het zoo koude en ongunstige 
voorjaar; niettegenstaande den even kouden en voor 
plantengroei ongunstigen zomer van 1829, kwamen de 
planten echter tamelijk wel tot rijpheid, ofschoon er in 
dezen nog wel iets te wenschen overig bleef, en werden 
in het begin van September gezigt. » Nadat de schoven 
eenigen tijd op ‘het land ter drooging en verdere rijp - 
wording gelegen hadden, werden zij in het laatst van 
diezelfde maand: van het zaad ontdaan , en ofschoon niet 
alle peultjes geheel gevormd en volkomen rijp waren, 
bragt dit gewas echter nog veel meer zaad op, dan ge- 
woon zomer-koolzaad pleegt te doen; terwijl de zaden 
tevens niet alleen veel beter, maar ook grooter en 
zwaarder waren , dan die van zomerzaad , zóó zelfs, dat 
ik stellig verzekeren durf, dat zij in deugd en waarde 
met het allerbeste winterzaad, dat in Augustus of Sep- 
tember is gezaaid geworden, kunnen wedijveren. Deze 
gelukkige uitkomst heeft BEK EMA dan ook aangemoe- 
digd, om het volgende voorjaar deze proef op een veel 
grooter stuk land te herhalen, om zoo doende tevens te 
zien, of het winterzaad zich ook mogelijk door eene lang 
voortgezette cultuur meer tot zomervrucht zal schikken 
en het zomer-koolzaad in geaardheid meer nabij zal ko- 
men. Er zijn toch sommigen, niettegenstaande BUR- 
GER het tegendeel beweert(*), welke aannemen, dat 


het 


(*) » Man bauet Sommer- und Winterrübsen,” zegt BUR- 
GER (Lehrbuch der Landwirthschaft, S. 161) »die aber ver- 
schiedene Pflanzen sind.” 


( 418 ) 


het winter- en zomer-koolzaad oorspronkelijk tot ééne 
soort moeten gebragt worden, als zijnde het laatste, even 
alsonze zomergranen, de tarwe, gerst, rogge, enz. al- 
leen door cultuur, door kweeking, door kunstmatige 
verbastering en dus door gewoonte, die zoowel op de 
plant als op het dier eenen veel vermogenden invloed 
uitoefent, van een twee- tot een eenjarig gewas allengs 
kens overgebragt. « Beide Pflanzen „”’ zegt CROM E(*), 
« sind eigentlich zweijährig , so wie auch die wilde, und 
« nur durch Angewöhnung hat man die Vegetations- 
« periode des zahmen Sommer-Raps abgekürzt.” Een 
gevoelen , dat ik wel niet verdedigen wil, maar ’t welk 
toch door de opgegevene proef eenigzins bevestigd 
schijnt te worden. 

Deze, onder zulke ongunstige omstandigheden, ge- 
nomene proef verdient voorzeker allezias onze opmer- 
king en aandacht, daar zij onzes erachtens voor den 
Landbouw, in allen gevalle, belangrijk en gewigtig mag 
genoemd worden, en mogelijk wel in het vervolg voor den 
landman eene nieuwe bron van winst, voordeel en be- 
staan zal kunnen openen; waarom ik het dan ook van 
belang oordeelde, om het waargenomene door deze 


spraak 


(*) Zie crome , Handbuch der Naturgeschichte für Land- 
wirthe, Th. II, Band II, S. 436. De Hoogl. vinkens 
schijnt hiermede overeen te stemmen, daar hij zegt: »Het 
»koolzaad is zoo ‘wel eene winter- als zomervrucht, enz.” 
Mandboek van Vaderl. Landhuishoudkunde,$ 545. In den 
Landhuishoudkundigen Commentarius van den Hoogl. uir- 
KENs op zijn Handboek vind ik dit vermoeden bevestigd, 
wijl dit gevoelen daarin meer uiteengezet gevonden wordt. Ver 
gelijkook TRAUTMANN, Anleitung zum Studium der Land- 
wirthschaftslehre, IT,S 13o1. 


( fag ) 


Bijdragen algemeen bekend te maken „de Ländhuis- 
doudkundigen hierbij tevens aan de verstandige uit- 

spaaak van ANDRE herinnerende: « De gulde Regel : 
« beproeft alles en behoudt het goede , is ook den 
« landbouwer niet genoeg aan te bevelen.” (+) Niet al 
leen toch zal men, door de verbouwing van winter- 
koolzaad in plaats van zomerzaad, eene rijkere op- 
brengst van zwaarder en beter zaad erlangen, maar ook 
zal men daardoor tevens meer zeker zijn van niet voor 
het ongedierte te bouwen en zijn gewas door een heer 
van verschillende insekten te zien vernielen (S), daar 
de planten, vóór dat zich deze schadelijke diertjes op- 
doen en hunne verwoestende werking aanvangen , reeds 
eene genoegzame grootte en sterkte erlangd hebben , 
om deze vraatzuchtige gasten genoegzamen wederstand 
te kunnen bieden (*). Doch hoe het ook met deze wijze 
van winter-koolzaad te telen moge gelegen zijn, wij 
voor 


(f) R. Anpré, Darstellung der Vorzügl. Landw.Verhält-. 
nisse, 1819, $S. 251. 


($) Behalve dat het gelukkig slagen van het zomer-koolzaad 
zeer veel, om mij dus eens uitte drukken, van weer en wind 
afhangt, worden de plarten ook niet zelden geheel en al door 
onderscheidene insekten sterk beschadigd of geheel en al ver- 
slonden. » Die Sommersaat ,” zegt TRAUTMANN, a. w. S 1306, 
„wird durch ein Heer von Insecten, durch Erdflöhe , Schnec- 
„ken, Pfeifer, Glaurkäferchen, u. a. m. oft ganz verwüstet.” 


(*) De koolzaadplanten, over welke in dit berigt gesproken 
is, zijn in den afgeloopen’ zomer ook niet door rupsen aange- 
tast, ofschoon zij in derzelver nabijheid andere planten geheel 
en al verslonden; iets, dat ook hier en daar met zeer vroeg ge- 
zaaide zomerkool het geval is geweest, ofschoon er weinig 
geheel vrijbleef. 


( 420 ) 


voor. ons denken er gunstig over en beloven den land- 


man er veel goeds van, doch sluiten dit berigt desniet— 


temin met een gezegde van den grooten LUTHER: 


„Ist es gul, so wird’s bestehn ; 
„Ast es schlecht, wird’s untergehn.”? 


ARANAARAAAARRANRAAD 


WAARNEMING VAN DEN GROEI EENER BLOEMKNOP 
VAN CACTUS GRANDIFLORUS, IN DEN KRUIDTUIN 
VAN SRIJKS ATHENAEUM, TE FRANEKER: 


door den Hoogleeraar CLAAS MULDER. 


D. in het vorig Nommer van deze Bijdragen me- 
degedeelde waarneming , over den groei van een blad 
van Urania speciosa, scheen mij toe zoodanige 
uitkomsten te hebben opgeleverd , dat het der moeite 
wel waardig zoude zijn, soortgelijke waarnemingen in 
meerder getal te doen. Het kwam my hierbij van be- 
lang voor , deze waarnemingen zoo veelvuldig mij mo- 
gelijk zoude zijn te maken, dat wil zeggen , dat niet 
slechts de groei van ééne soort van plantendeelen, maar 
die van allerhande, niet slechts van uitheemsche, door 
kunst gekweekte, maar ook van inlandsche, wild-groei- 
jende gewassen behoorde te worden nagespoord. Vele, 
reeds in het algemeen bekende, verschijnselen schijnen 
het belangrijke hiervan te voorspellen, Zien wij, b. v. 
dat niet alle deelen der gewassen dezelfde prikkelbaar— 
heid, ten opzigte van uitwendige invloeden, bezitten; 
dat zij niet allen denzelfden levensduur en dezelfde le- 
vensverschijnselen vertoonen’, dan-is er, dunkt mij , 

ee- 


(tan …) 


eenige reden, om te vermoeden , dat die inwendige , 
ons nog zoo onbekende, verrigtingen , waardoor de 
groei wordt bewerkstelligd , in diezelfde mate en in 
periodiciteit zullen verschillen. Ik heb mij, onder ande 
ren, de oorzaak van het opengaan der bloemen op be- 
paalde tijden sedert lang voorgesteld , niet zoo zeer af- 
hankelijk van uitwendige omstandigheden , hoewel die 
daar invloed op hebben , maar, vooral in verband met 
den groei en levensduur van iedere bloem, afhankelijk 
van dat wonderbare vermogen , waarvoor wij geene ge- 
schiktere uitdrukking hebben, dan die van levens- 
kracht. Mogt het ons nu eenmaal gelukken, den groei 
dier verschillende deelen door getallen te kunnen uit- 
drukken ‚ om dezelve met de tijd perken en omstandig 
heden in verband te beschouwen , zouden dan zulke 
stellingen , als ik er daar aanstonds eenevopperde , niet 
of als bewezene waarheden , of daarentegen als valsche 
leeringen bekend worden? Zullen niet, wanneer een- 
maal met juistheid bepaald werd , wanneer sommige en 
wanneer andere deelen van eene plant meest groeien , . 
daaruit gegronde gevolgtrekkingen ten opzigte van den 
loop der sappen kunnen worden verkregen? Zal nietde 
waarneming van de hoofdafdeelingen des gewasrijks ten 
opzigte van de periodiciteit van groei , in verband met 
hunnen inwendigen bouw, geene belangrijke uitkomsten 
geven? Zal het eindelijk niet van belang zijn , den groei 
van planten „ die aanhoudend in het water leven „ met 
dien van landgewassen te vergelijken ? en wat dies meer 
zij. 

Het moge waar zijn, dat ik mij van deze soort van 
waarnemingen te veel voorstel ; ik ben echter door de 
metingen ‚in den ongunstigen , verloopenen zomer te 
werk gesteld, eer aangemoedigd, dan terug gezet, om 

die 


N 


( 422 ) Ì 


die te vervolgen. Dezelve hebben tot voorwerpen ge- 
hàd de volgende deelen van gewassen : 
Bladen van twee Uraniae speciosae. 

Halm van Zea Maijs. 

Vier Siliguae van Glaucium luteum. 

Bloemsteng van Amaryllis. 

— Butomus umbellatus. 

Steng van Verbascum Thapsus. 

Steng en bladen van Verbascum nigrum. 

Bloemknop van Cactus grandiflorus. 

Van deze laatste wil ik thans hier nadere opgave 
doen : allen te vermelden zoude deels de ruimte in een 
Tijdschrijft niet gedoogen (*), deels is het noodig, datde 
_ uitkomsten vergeleken worden met die, welke eene 
heldere, minder natte, zomer zal opleveren. Ik heb 
evenwel niet overtollig geacht , de namen van de plan- 
ten, die ik waarnam, hier op te geven , omdat ik die 
gewassen, als vrij geschikt ter waarneming , kan aan— 
bevelen. 


TA- 


(*) Men stelle zich voor , dat hierbij tabellen behooren, die 
meer dan 6oo metingen bevatten. Ik heb beproefd er uittrek- 
sels uit te maken, doch zie daar weder van af, dewijl die altijd 
in een of ander opzigt onvolledig zijn. 


mmm D 1 


mmm 3D 


25 


(423 ) 
TAFEL 


van de Meting van den Groei van een’ Bloemknop 


van 


CACTUS GRANDIFLORUS. 
nen 


Gemetene 
Uren. lengte. 

’snam. 2 6GaN, Str. 
’sav. 10 o 
sm. 10 85 
’sav. 10 94 
‘sm: 10 100 
'sav. 10 120 
sm. 10 120 
’sav 10 140 
’s m 6 140 
10 142 
12 147 
’snam. 1 150 
2 155 
11 160 
’s m 51/,| 160 
164 
9 165 
11 170 
’snam. 1 178 
kj 185 
4 19a 
5 19o 
7 {295 
9 f196 
‘sm. 6 216 
7 222 
8 222 
9 225 
12 255 
12 255 
’snam. 1 238 
2 240 
5 242 
A 245 
51, 247 
6.10/[ 250 


Groei 
van de 
eene, 
waarn. 
tot de 
andere. 


8 to no | 


De 


te 
AP GORP MOO MO mm AO IAM DAAN AROOO 


el 


Groei 


in 
één 
uur. |Far.($) 


ap 


VE ARKE UNO 


Led 


Warmte 
naar 


Weersgesteldh. 


betrokken —dond. 
bew, — regen. 
betr, — storm. 
bew. 

bew. — zonnig. 
bijna helder. 
bew. » 

bew. 

bew. 

bew. 
zonneschijn. 
weinig zon. 


betr. 

bew. met zon. 
(bijna) bew. m. z. 
zeer bew. 

bew, weinig zon. 
bew.zon, winderig. 


met zon. 


bijna helder , zon. 


(9) Het spreekt van zelf, dat deze warmtegraad die is van 
de kas , ‘waarin de plant toen stond. 


‘BIJDRAGEN, D. IV, srT.1. Ze 


( 424 ) 


Uit deze waarneming Kän mên de volgende besluiten 
afleiden, die echter geenszins als algemeen op alle 
bloemknoppen toepasselijk te beschouwen zijn , dewijl 
het regt daartoe eerst uit een grooter aantal waarnemin- 
gen Ha verkregen. worden. leder kent daarenboven de 
bijzonderheid’ van het onderhavig gewas „dat deszelfs 
ee zich tegen den avond of nacht oûtsluit: 

Wij zien , dat de g groei igedarende dén’ nacht òf 
vehedik KE DE gerihg was, Van den 1gfer op den 20*r, 
Van den’ oost op. den 21ste, van den gier op den 2osten 
was er telkens geen! groei tusschen de Taatste en erste 
waarneming. De waarnemingen van den 16de, ijden en 
roder kunnen) ons in dezen wéinig zekerheid gevén, dewijl 
dezelve over! te, ange'tijd vakken loopen, en’ daärin uren 
b begrepen, zijn, die wezenlijk in den dag behooren. 
Echter is de groei, ‘tot. 10 ‘uren ’s morgens nog altijd 
traag, „Zijnde hoogstens den 29ste tot bijna 2 2 Ned. 
strepen in één uur gestegen (55 tot 8 u): ch on 

29. Des ‘daags, en-vooral midden op den dag „ | ver- 
toonde’ zich de sterkste groei, zoodat dezelwe’ zelfs tot 
JANS SLEE één uur opsteeg. De warmtegraad wäs dan 
ook in ’talgemeen hooger en er had min ‘of meer invloed. 
des zonnelichts Plaats, Overigens ziet men uit de weer 
kundige aanteekeningen , dat, er weinig wisseling van 
weer was. 

_3°. Zeer, opmerkelijk zijn de bijzonderheden ; of, 
zoo men wil, afwijkingen , welke de nacht en dag, die 
het-openen des bloems vooraf gingen, opleveren, Het 
zal van belang zijn, om in ’tvervolg! bij soortgelijke 
waarnemingen op dit punt teletten , daar dit met dat 
opengaan in verband kar staan. In dien nacht immers 
schijnt de groei te hebben voortgeduurd. Ik zeg echter 
schijnt: want de waarneming loopt van g uren ”sa- 

vonds 


/ 
/ 


(425) | 
vonds (den 2osten) tot 6 uren ’smorgens, en hoe nute 
beslissen , dat er in ’tgeheel geen stilstand heeft plaats 
gehad ? Of zagen wij niet, dat van 7 tot 9 uren des vo- 
rigen' daags mog een groei van 0,5 in tuur plaats had? 
en kan men wel \aannemen „ dat juist na,g uren geen 
groei-meer plaats gr eep? … De ‘mogelijkheid bestaat; dat 
dezelve altijd nog b, v. tot 11 uren voortduurt, zoo als 
wij des daags zagen geschieden, bij het blad van, Urania 
speciosa (*). Des morgens van 6 tot 7 uren vond ik den 
aanmerkelijken groei van 6 Ned. strepen ; maar het 
zoude voorwaar al zeer toevallig : geweest zijn, „indien de 
groei juist begonnen was met het uur , waarop ik begon 
‚te meten, Vooronderstel eens, dat de uren van den 
pachtelijken stilstand in dat geval overeenkwamen met 
den straks aangehaalde dagelijkschen stilstand van 11 
„tot 1 uur, en dat verder de groei na 1,uur allengs, weer 
toenam, „dan kan men zich wel voorstellen „ dat er een 
groeì van ongeveer 20. Ned. strepen in die uren heeft 
plaats gegrepen. Dit ontvangt nog eenige ( meerdere 
waarschijnlijkheid, wanneer men ver rder ziet, dat deze 
dag zich bijzonder, kenmerkte door eenen tenen groei, 
tweemalen afgebroken, door een’ volkomen’ stilstand 
(8 en 11—12 uren) 3 welke stilstanden op uren van 
den, sterksten groei onmiddellijk volgen. — Ik herhaal 
echter uitdrukkelijk, dat ik in dezen slechts gissingen 
gaf, die slechts dienen kunnen als wenken nopens za- 
ken , waarop men: bij soortgelijke waarnemingen nader 

zal moeten letten. 
… Ik'wil ten opzigte van den groei van dezen dag zileen 
nog 


- 
ed 


5 Zie de vorige waarn. in dit Deel van deze Bijdragen, 
bl. 258—260. 


Be 2 


( 426 ) 


nog aangemerkt hebben, dat geen der vorige dagen 
zulke hooge warmtegraden. en vooral niet zoo sterken 
zonneschijn opleverde, hetwelk wel invloed op den 
groeï had; alsmede, dat de laatste metingen niet de 
naauwkeurigste kunnen zijn, uit hoofde toen de rigting 
der bladen, door het begin van het opengaan, reedsver- 
anderde, : 

Men begrijpt van zelf, dat de opgegevene maat niet 
de ware lengte van de bloem aangeeft ; deze zoude de as 
van dit deel moeten zijn, welke geene regte lijn daarstelt. 
Men weet immers, dat de bloemknop van Cactus gran- 
diflorus eerst vrij regtstandig op de steng, daarna 
voorover gebogen , dan flaauw S-vormig is (*). Deze ver 
anderingen van rigting geven natuurlijkerwijze eenige 
onzekerheid in de meting. Dezelve is echter altijd. door: 
mij op eene en dezelfde manier. gevonden „door het eind 
van den maatstok te zetten tegen desteng, vlak beneden 
den oorsprong van den bloemknop , en in de rigting van 
denzelven , schuins-bovenwaarts. Een op den maatstok 
loodlijnig Bladel tegen den top des henna ge- 
schoven , duidde dus de lengte aan (+). 

Het opengaan van de bloem had met zulk eene snel 
heid plaats, dat dit zeer goed met het bloote oog waar- 
neembaar was. Ik begroefde, om de middellijn der ope= 
ning te meten, door den maatstok met zijn eene uiteinde 
tegen den top van een bepaald blad te houdenen te 
zien, hoe veel strepen een, eveneens bepaald, tegen— 
overgesteld blad aanwees. Op dezen grondslagis het vol- 
gende Tafeltje van de maat van het opengaan der bloem 
daargesteld. 

Dag. 


(*) Zie TREW, Plantae selectae 3 BB KAKI" h 


(1) Bijna op de wijze van een’ schoenmakers maatstaf. 


KOE) 


Dag. Uur. | Minuut. {__ Maat. 
Julij 25. ue 30. 10 N, Str. 
á 3o 


6. old 55 


Na 7 uren werd de opening zoo wijd en de rigting der 
bladen daarbij zoo veel veranderd , dat dit geene naauw- 
keurige meting meer toeliet. Ook besefte ik niet, dat in 
deze meting veel nuts kon gelegen zijn ; het was slechts, 
om de snelheid van de opening eenigermate voor oogen 
te stellen. : 

Hier zij nog aangestipt, dat allen, die deze bloem 
in den loop van den opgemelden avond kwamen zien , 
met mij, eene zeer merkbare periodiciteit in het ver 
spreiden van den geur waarnamen ‚ zoodat nu-eens-die 
geur ‘zeer flaauw was, straks daarentegen zich plotse- 
ling als met een’ vollen stroom verspreidde, welken diege - 
ne het eerst opmerkte, welke vlak voor en nabij de 
bloem geplaatst was. 

Op den 24 Julij, des morgens te 55 uur, nam ik de 
opening der bloem waar en bevond dezelve ongeveer 40 
Ned. str. , doch te halfs uren was dezelve zeer digt ge- 
sloten, zoodat de top zich veel puntiger vertoonde, dan 
vóór het opengaan der bloem. 

De lengte van den knop nu nogmaals gemeten zijnde, 
bleek niet veranderd te zijn, d. i, nog 250 Ned. strepen. 

Het zal niet onverschillig zijn, dat zij, welke zich 
voortaan met de waarneming van zoodanigen knop wil- 
len bezig houden, tevens acht geven , hoe het met de 
| ma- 


( 428 


mate van groeì der steng vóór en na de ontwikkeling en 
uitbloeijing der bloem gesteld is. hilti 


AANTEEKENING OVER DE ONT TE MT NG PAN 
ZADEN OP DE OPPERVLAKTE VAN KWIK; 
VOLGENS PINOT; 


door den Hadden aar CLA A S MULDE Rs 
té, Franeker. vorgil at) qa 


f Ee ' 

D. proeven van den Heer sur es PiNor, die bij- 
zonder het indringen van den wortel in de vloeistof’, 
waarop de öh eenig? geschiedt „ ten doel des onder- 
zoeks schijnen te hebben, trokken de aandacht vani:de 
leden dèr Fransche Akademie van Wetenschapper tot 
zich, Ik vertrouw dus, dat dezelve wel zoo belangrijk 
‘zullen geacht worden, dat ik ‘er he eén dogen de 
aandacht op vestigen mag. 

Prior deelde zijne proeven op den 25 £ ebr 1829 
eerst aan gemelde Akademie mede; het berigt, hetwelk 
mij daarvan bekend is, vindt men in de Arn.d. Sc, 
Nat. voor Jut Revue Bibl ;p. geb suivj), 4 aller 
den volgenden inhoud : 

vi. € Dezéj jonge geleerde, nade zaden van Läthy- 
Fus odoratus te hebben Abe weeken in water, totdat 
‘zij er geheel van doordrongen waren plaatste dezelve 
op kwik, en wel zoodanig, dät de kant, waarop men den 
navel vindt, op het Bae rustte en hö gevolg de wortel 
bij zijne verschijning naar de kwik gerigt was.” 

«C Het 


( 429 ) 


vi Het kwik zoet bedekt zijn met eene zeer dunne laag 
water, genoegzaam, om de ontkieming te onderhoude, 
maar te gering, om de verrotting van de korrelite be- 
werken. Het kleine vaatje, hetwelk het kwik bevat, was 
18 lijnen diep en bijnd 1 düim breêd ;-men plaatste het- 
zelve op een schoteltje vol water en bedekte het meteene 

_ kleine klok, omalzoo eene genoegzame vochtigheid rond- 
om de-korrel te behouden ende wms einerae 
ren.” HI Bk 

« Weldra verscheen het moadiblje en;-in plaats van 
over de oppervlakte van-het kwik-te kruipen en het zead 
op te ligten, zoo als men” weer. ‘kunnen verwachten, 
drong het in dit metaal geheel-in.”” | 

« Als men, volgens Pr No T, het jonge plantje dod 
houdt-deze epson van: herl teltje op; wat als 
wien een” kleinen, droppel zwavelzuursop hetsstengetje 
brengt „ten tijde, dat hetzelve. begint zich te verhellewen 
dat; het worteltje in hetskwik dringt; dan ziet men wel= 
dra, dat het metaal menten naar de eer 
dringt!’ s … » 

+ Teen brief van den 2 doe Wali L geeft P1No mT mog 
gee volgend nader berigt (t. a..pl.): 

“xc Ik sheb opgegeven, dat de worteltjes van be 
dele zaadsoorten ; die ik op kwik deed ontkiemen „acht 
of negen lijnen „diep in; het metaal indrongen., Deze 
proeveri zijn sedert herhaald in den-tuin des Konings en 
bewaarheid door Komumissarissen der Akademie; Doch 
daar het gewigt van de korrel „en de aankleving van het 
zaadlobbig gedeelte ‘aan de rine oppervlakte van 
het kwik: eenige aanleiding tot eene verklaring konden 
opleveren, waarvan het van belang i is de waar de te be- 
palen, zoo heb ik op dit punt eene nieuwe proef ged aan, 
die ook aan het oordeel van eenen Kommissaris werd on- 
derworpen. ’’ « Ik 


( 430 j 


« Ik plantte op het eene uiteinde van eene kleine zil- 
veren naald , in ’t midden opgehangen op eene zeer be- 
wegelijke as, de zaadkorrel van Zathyrus odoratus, 
van welke men weet, dat de zaadlobben zich bij de ont- 
kieming niet ontwikkelen. Ik plaatste voorts de naald 
volkomen in evenwigt, door een stukje was aan het an- 
der einde te steken, hetwelk ik naar willekeur naar en 
van het middelpunt konde schuiven. Deze toestel werd 
onder eene klok, waarin zeer vochtige lucht was, ge- 
plaatst, zoodat de zaadkorrel op eenen afstand van bijna 
twee lijnen van een weinig kwik hing, welk kwik bevat 
was in, een vaatje , geplaatst onder dit gedeelte van den 
toestel en waarvan ik de oppervlakte wel bevochtigd 
had.” | 

« De ontkieming had plaats, doch langzamer, dange- 
woonlijk, uit hoofde der plaatsing in een geheel gazvor- 
mig midden. Toen het worteltje de oppervlakte van het 
kwik begon te raken, drong het er weldra in, even als 
toen de zaadkorrel op het metaal rustte. ” 

« Zoo wel hier (voegt hij er ten slotte bij), als in de 
Verhandeling, die ik aan de Akademie aanbood, stel ik 
de zaken voor, die ik gezien heb, zonder het te wagen ; 
om ze te verklaren, en zonder mij te vleijen ; dat ik, niet 
tegenstaande de aandacht, die ik er op vestigde, al de 
voorwaarden, die dezelve daarstelden, zal hebben uit- 
eengezet. Al mijne pogingen strekken zich uit, om 
door proefnemingen het kenmerk, hetwelk hun eigen is, 
te doen voor den dag komeu. ” 

Deze proefnemingen zijn voorzeker eenvoudig, doch 
desniettemin voor plantenphysiologie van belang. De 
Verhandeling van PrNor niet geheel bekend gemaakt 
zijnde, kan ik van zijne proeven geene meerdere bijzon=- 
derheden mededeelen. Zie hier derhalve mijne eigene 
opmerkingen over dit onderwerp : Den 


( 4x ) 

Den 26 September Ll. werden 4 bierglaasjes tot de 

hoogte van 4 N. duimen met zuiver kwikgevuld, en daar- 
op een dun laagje regenwater gegoten. De middellijn der 
glaasjes was iets meer, dan 5 N. duimen. In die glaasjes 
werden twaalf, vooraf geweekte en beginselen van ont 
kieming aantoonende, gewone Duivenboonen(Vicia 
faba , minima) geplaatst, zoodat er in eik glas 4 wa- 
waren. In het vierde glaasje werd de gansche opper- 
vlakte. met gewoon Boekweit-zaad. (Polygonum 
Fagopyrum) bezaaid. 

De ontkieming van de boonen ging de volgende da- 
gen natuurlijk voort „en enkele worteltjes begonnen ; 
naar beneden gaande , in het kwik kuiltjes te drukken. 

De boekweit-zaadjes vorderden in ’talgemeen min- 
der, doch die, welke worteltjes hadden , vertoonden 
dezelve op de oppervlakte des kwiks kruipende, zonder 
er in ’tminste in te dringen. Zoowel de stengetjes , als 
de worteltjes groeiden geregeld. voort, en men konde 
aan dezelve, bij behoorlijk onderhoud der vochtigheid, 
niets ziekelijks gewaar worden : echter bleven die wor 
teltjes steeds op het kwik in het water kruipen en vorm- 
den een netswijs uitspansel, zonder dat een eenige 
in het kwik inging of er zelfs een kuiltje in maakte. Nu 
nog ‚ in «het laatst van October , is die toestand aldus, 
en het schijnt derhalye , dat worteltjes van die teeder— 
heid , als die , waarvan wij spreken , geen kracht ge- 
noeg bezitten ,‚ om de kwikdeeltjes te verplaatsen , ten 
einde er in te dringen. 

_ Im ’t voorbijgaan maak ik er hier opmerkzaam op, dat 
men , door proeven te doen overde ontkieming op en 
het neerdalen der wortels in vochten van verschillende 
digtheid, er toe zal kunnen komen, om de Kracht van 


groei beter te waarderen. Zulke vergelijkende proeven 
zou 


(( 45 ) 


zoudénons eene vande oorzaken leeren kennen, waarom 
nietalle, planten in even digte aarde gedijen „terwijl zij 
tevens zouden kunnew ophelderen:, of „en in-hoe ver= 
re prdie -digtheid invloed. heeft,op het wijzigen varden 
eigenen; vorm;der „wortels. Reuige bijzonderheden 
omtrent dit onderwerp. vindt meu-wel hieriensdaar op= 
geteekend „ doch er ontbreekt hierbij nog-zeer veel. +, 
=DErCANDOLLE „onder anderen, zegt, in zijne Ver+ 
handeling « over de. ontwikkeling van wortels. uitde 
Oogjes (Lenticellae) „« dat de lengte en zelfs.de 
vorm van. de-kwortels- zeer gewijzigd „kuùnen worden 
door den aard van het midden „waarin/zij groeijen °7 (*}: 
Hierbij dienit-men dan vooral „ behalve op de digeheid ; 
ook” ‘op andere Gietinsdkappon: der vloeistoffen teletten., 
Be v‚ rde mate. van doorsehijnendheid , de kleur, enz 
Zoò heb ik meermalen’ gelegenheid gehad ; bij proeveli 
over de wortel-ontwikkeling’,-nwaar te nemen ;dat wor= 
tels, aanhoudend aan’ het Hieht:blootgesteld; viatilanesr 
en dunner waren’, dan die in de duisternis groeiden: 
ja’, ‘het is niet. geheel onwaarschijnlijk „…darrzij inhet 
eerste geval aai werbleeking (Htiolemernt van BON- 
NET ,,C, MEBSE) enz:) lijden, ‘even: as stengels; 
iu hef donker groeijende „ doen{S$). « pÂ da oi 
Doch om tot de proeven van PINOT terùg te keeren: 
In ’t begin van: October vorderde de ontkieming der 
DE er an de le pliginpids vi 9: khen duimen 
Dor „leg 
(*) Zie Mémoêre sur les Lenticelles des arbres et le dévelop- 
pement des racines qui en wieren in de Ann. des Se. Nat, 


Tom. WII, p.56. rre: 


(6 De mindere inwerking des lichts door een a” gekleurd 
vocht, dan door water, is, welligt mede oorzäak ván het ver- 
schil van den vorm der wortels, bij pé CANDpÓLLE ‘vermeld, 
ta. pl. bl. 21. 


ee din ed nn 


< 


( 435 ) 


lengte- hadden; Vijf-van ‘de worteltjes: waren, meer òf 
min diep in het, kwik ingedrongen z-val devoverige ,: hoes 
wel miet minder ‘ontwikkeld „Jagen’op'het kwik. Zoo 
welde bogt „! die zij vertoonden nabijdeû oorsprong 
en ‘de daarop volgende regte rigting:, als de aanhech— 
ting van kwikdeeltjes op:de rimpelige oppervlakte duid= 
den genoeg “aant; dat zij-ool inl hetkwik gestoken:-had=> 
den / maar door eerre kanteling van ‘de boontjes-daruit 
waren geraakt, . Ik ondervond’ ook later’, “dat de minste 


beweging ‘des vochts zulk eene kanteling te weeg bragt ; 


als de: worteltjes. nog slechts «2. of 5 ren roes in Tet 
kwik waren ingedrongen. nt 

Om in ‘dit ongemak te-voorzien;) adil vid tibo 
tjes, wier worteltjes de wegtste waren „verzorgd zals 
volgt. Ik nam eene dunne kurk; van omvang bijna als 
de binnenomtrek van-het bierglaasje', doorboordede= 
zélve met wijf gaten ensstak,door ieder gat een worteltje. 
Deze toestel dreef óp het water en: wipe aan het we 
nteilkoe spreienoec dr iobl,at oid À zerrbrennrj Heekodsinrb as 

“Zes der andere: booten wielkas in eenander glaasje 
gelegd, som “tezien; ‘of zij elkanderaldus genoeg zou= 
den steunen , om kre kantelen voort te groeien; > » 

„Deze beide proefnemingen zere nu verwijder 
de gr bijzonderheden op: 

„Die, plantjes van den -kurk-toestel- wad vele’, 
brakel gekleurde 4 zijtakken: van wortels gemaakt. 
Dietakken,, welke het digtst bij den omtrek van het glas 
ontsproten ‚zijn van 3 tot 7.Ned.strepen tusschen den 
wand van. het glas en: het-kwik ingedrongen. ‚Er zijn er 
ook: die; bover de kurk ontstaan zijnde „over dezelve 
zich: nitstrekken , dan tusschen het glas en-de kurk in 
het- water neerdalen, en eindelijk nog-2of 5 N. str. in 
het-kwik steken. De-kurk met de-plantjes-van het vocht 

af- 


( 434 ) 


afnemende ‚ bevond ik, dat het meerendeel der zijtak 
ken in het kwik eenigzins was ingedrongen geweest. 
Dit bleek namelijk eerstelijk uit hunne lengte, die de 


diepte van de waterlaag overtrof ; verder nog uit de, 


kleur. De benedenste einden zijn meer of min miet glin- 
sterende metaaldeeltjes bezet , het daaraan volgend ge- 
deelte is zwartbruin, als ware: het geschroeid , het bo- 
venste gedeelte is licht-bruin. Deze laatste kleur heb- 
ben alle worteltakken „ die geheel niet in het kwik rei- 
ken. 

De hoofdwortels, of de ligchamen , waaruit de takken 
voortkwamen , bevonden zich allen;in een’ van den na- 
tuurlijken afwijkenden toestand. Een (@) zoude , wan- 
neer men hem, regt uit had kunnen leggen , wel 5 Ned. 


duimen lengte beneden-de kurk hebben ‚ doch was een 


weinig gebogen. Hij zal’ ten minste anderhalf duim in 
het kwik ingedrongen geweest zijn. Ongeveer £ vande 
gansche lengte was draadvormig , niet meer dan 1 Ned. 
str. middellijn; het bovenste gedeelte zal wel viermalen 
zoo dik geweest zijn. Dat draad vormig deel was als ver- 
zilverd , zoo ook het benedenste van het dikkere deel , 
hetwelk verder zwart-bruin is. 

Twee veel kortere hoofdwortels waren niet in het hekik 
ingedrongen. De kortste (b) schijnt toevallig aan het 
einde afgebroken te zijn en had vier korte , dikke zij 
takjes aan dat uiteinde : twee andere zijtakken waren in 
het kwik geweest, «en een derzelven was haakswijs 
terug gebogen 3 het stengje en de bladen van dezen 
boon waren het minst van!allen- ontwikkeld. De tweede 
(c) heeft zich in eene schuinsche rigting, een weinig de 
oppervlakte des kwiks indrukkende , uitgestrekt » er 
hangt een weinig kwiks aan; «de oppervlakte is overi= 
gens bijna:zwart. Ook dit plantje is slecht ontwikkeld 

en 


« 


nnn zn aleen 


tds) 


en bleek-groen. De zijtakken van den wortel zijn ook 
kort en eiscie naauwelijks het kwik. 

De nu nog overige twee boonen (d en e) vertoonen 
stengen en bladen, die even ontwikkeld en gezond 
zijn, als die, waarvan wij allereerst spraken. De hoofd 
wortels derzelven hebben ongeveer 2 Ned. duimen 
lengte. Zij zullen ten minste een half duim in het kwik 
ingedrongen geweest zijn; dit gansche gedeelte vertoont 
zich als verzilverd. Maar wat bij hen opmerkelijk is , 
hunne uiteinden zijn haakswijs terug gebogen , zoodat zij 
ten minste 1 Ned. streep weder naar boven gegroeid 
zijn. Het bovenste gedeelte van deze hoofdwortels is 
bruinachtig , gaande in het zwart-bruine over. 

Van de wortels boven de kurk moet ik nog aanteeke- 
nen , dat de minst ontwikkelde plant (5) dezelve in het 
geheel niet bezit: dat de kleinste der gezondste plan- 
ten (d) er geen een’ heeft, die, over den kant van de kurk 
heen, zich uitstrekt naar het water. Dit plantje is trou- 
wens ook in het middelpunt der kurk geplaatst en zou- 
de dus de langste wortels moeten bezitten , om in het 
water te reiken. 

2°, In het glaasje met de zes andere boonen bespeur- 
de ik drie worteltakken , die tusschen het glas en het 
kwik waren. ingedrongen. Al de hoofdwortels , één 
uitgezonderd , hadden zich, kort bij hun’ oorsprong, 
zijdelings gebogen „ en krulden verder in het water, op 
het kwik, in elkander om. Zij vertoonden zijtakken , 
die slechts een’ geringen indruk in het metaal maakten 
en zich bijna horizontaal uitspreidden : al deze zijtak 
ken zijn zwart, velen dun en als verdord. Doch, be- 
halve deze, en men aan alle hoofdwortels ME nog 
jeugdige , korte , witte takjes, die zich nog alleen in 
het water uitstrekken. Het loof van allen was goed ont- 
wikkeld. De 


( 456 ) 


De ééne uitzondering „ zoo even. vermeld , betreft 
eene boon. „ die, nabij den wand+van het glas geplaatst, 
haren lbf Leno stel tusschen ‚denzelven en het kwik: in 
deed. dringen. Dit ingedrongen gedeelte was meer, dan 
2.Ned, duimen lang , en ded uiteinde ter lengte van on- 
geveer 2 Ned. duim binnenwaarts gedrongen, had dus 
den wand verlaten en zich in: hetkwik begeven. Ook 
van de zijtakken, aan het bovenste, in het water verkee- 
rende, gedeelte ontstaan, staken eenige uiteinden ee- 
nigzins in. het metaal. Bij dit plantje vertoonden zich 
een paar korte, witte worteltakjes in het water: 

Mijne planten waren nu zooverre gevorderd , dat ik 
niet wist, hoe dezelve door zwavelzuur- te dooden, 
zonder dat dit zich aan het water mededeelde en op 
de wortels eenigen onmiddellijken invloed uitoefende. 
Sneed ik de stengels-af, dan scheen mij het doel ook 
niet naar eisch te zullen bereikt worden. Dit gedeelte 
der proefneming, hoe belangrijk ook , heb ik dus voor 
als nog niet Lisseteedd: en hoop diene eerst nadéré 
inlichting te ontvangen (P: 

Voor het tegenwoordige zij het genoeg te hebben 
opgegeven, wat wij zagen , alleen met bijvoeging , dat 
het mij voorkomt, dat deze proeven een nieuw bewijs 
opleveren , dat ad ingeschapene neiging van den wor- 
tel, om in eene rigting van boven naar beneden ‘te 
groeien, als eene levenswerking van inwendige 

' kracht 


(}) Uit gebrek aan vollediger berigt, dan het boven medege- 
deelde, kan ik hier niet stellig beslissen, maar ik vermoed, dat 
PINOT zijne proeven niet zoo lang heeft voortgezet, dat de na- 
deelige invloed van het kwik op'de wortels zich openbaarde. 
De diepste indringing vande wortels bij zijne proeven was ook 
slechts g lijnen. 


(457) 


kracht afhankelijk, te beschouwen is, die door uit- 
wendige omstandigheden wel belemmerd , gewijzigd , 
ja bijna onkenbaar gemaakt, maar geenszins weggeno- 
men of vernietigd kan worden. Hetis zooals sCHULTZ, 
na een overzigt van proef- en waarnemingen over dit 
punt gegeven te hebben, zegt: « Ms ist gewiss, 
dass die Wurzel aus eigenem TPriebe nach ún- 
ter wächst , und das ste durch üussere Hinder- 
nisse davon, weder abgehalten , noch dazu er- 
régt werden kann” (S). 


5 …À 
ZAT 


(S) Zie die Natur der lebendigen Pflanze, 1 Th., S. 163, 
S 3. 


dr betonen 
6 ta bant ge 


5 kek wr Hib: gel 
5, teit tbh ni 

de ss Naden Hat: Berends 

jeep le vende wl staueit: ie graad 

ht vaat, We neg deb ars geor 

“ à pepe vlee. ie hgesehapdee: kerbge ke) > cs did 

Ki! niets, are, dend, wle Beren ld bibi de 
en wl An: hah hals gon Vak 


BOEKBESCHOUWING. 


Organographie végetale, ou Description raisonnde, 
des organes des plantes, pour-servir de suite et 
de développement à la Théorie élémentaire de 
Ja Botanique et d'introduction à la, Physiologie 
„végétale et à la description des familles; avec 
6o planches en taille-douce ; par Mr. Auc. Pyr. 
DECANDOLLE. Tome I et II, Paris 1827,» 8v0, 


H. is ‚genoeg bekend „ hoe veel «de onvermoeide 
ijver van den beroemden Plantkundigen A. P, DRCANs 
DOLLE, die thans het fieraad is van Genève ; gelijk 
voorheen» van Montpellier „ ‘heeft toegebragt tot’ vols 
making der. Botanifche Wetenfchap: De pogingen van 
dezen nieuweren PolyAistor hebben altoos” fen -doel 
gehad, óm- eenen meer“wetenfchappelijken en meer 
wijsgeerigen grond{lag woor de kennis der natuurlijke 
Planten-familiën te leggen, tot welk oogmerk dan 
ook deze Organographie végétale, (dat is eene be- 
fchrijving der werfchillende werktuigen of organen; 
waaruit de planten beftaan), moest medewerken. Het 
is van belang, om aan onze landgenooten dit nieuwe 
werk van den bekwamen Schrijver in deszelfs bijzon- 
dere ftrekking te leeren kennen, zoo wel omdat deze 
wijze van het beoefenen der natuurlijke familiën hier 
te Lande nog weinig navolging heeft gevonden , als 
ook ‚om de menigte nieuwe ftellingen en wetens. 
waardige zaken „welke in hetzelve voorkomen. 

_ BIJDRAGEN, D. IV. sr.2. A Reeds 


Kid 


Reeds vroeger; heeft “DECANDOLLE zijne wijze van 
zien hoofdzakelijk bekend gemaakt in zijne TZAgorie 
élémentaire de la Botanique , Montpellier 1813 , een 
werk , hetwelk, offchoon voor aanvangende Bota- 
nisten hier en daar moeijelijk te verftaan, evenwel, 
niet ten onregte , veel opgang gemaakt heeft, zoodat 
hiervan. eene tweede uitgave in 1819 is ín het licht 
verfchenen. Deze Organographie nu; moet tot volma- 
king “en uitbreiding van de vroegere Thdorie elémen- 
taire vertrekken, en, offchoon zij even zoo, voor 
eerstbeginnende te moeijelijk is, zal zij evenwel voor 
meergevorderden ‘van veel nut künnen zijn. 

Bij alle meer wijsgeerige befchouwingen , zoo van het 
dieren- als van het plantenrijk , moeten, uit den aard der 
zaak, bij de groote. verfcheidenheid van levende we- 
zens in beiderlei rijken, vele eenigzins gewaagde 
vooronderftellingen tusfchen meer bewezene daadzaken 
voorkomen 3 doch wanneer deze ftellingen „hetzij uit 
de. analogie met andere planten , hetzij uit de waar- 
nemingen van monsters, die ook in het- plantenrijk 
niet zeldzaam zijn, eenige bevestiging erlangen , zijn 
zoodanige pogingen, om de fchijnbare onregelmatig- 
heid der fchepping tot vaste, algemeene regelen over- 
een te brengen, niet alleen niet af te keuren, maar 
kunnen zij integendeel tot nieuwe inzigten en tot nader 
onderzoek, van vele fchijnbaar duistere en onbegrijpe- 
lijke zaken aanleiding geven. 

DECANDOLLE begint zijnen arbeid met het verzoek 
aan zijne lezers, om hem niet naar gedeelten van zijn 
werk, of naar uittrekfels van hetzelve, maar naar 
het geheel te beoordeelen. Dit blijve. elken. toekom- 
ftigen lezer van dit gefchrift aangeraden, want ook 

mij 


dan ee Se mk Den. 


€ NRJ ' 

mij werden vele punten , die , afzonderlijk befchouwd, 
hoogst ongerijmd voorkwamen, bij nader onderzoek , 
in verband met de overige door DECANDOLLE- mede- 
gedeelde daadzaken „ klaarder en bevattelijker, «… Ik wil 
echter hierdoor niet verftaan hebben, alsof ik a/le-de 
meeningen- van DECANDOLLE in hun geheel voor de 
mijne zoude willen aannemen. Eenige van dezelve vers 
wekken bij mij zelfs eenen grooten twijfel , maar ver= 
eifchen een nader onderzoek , en kunnen niet zoo maar 
met eene penneftreek of aangenomen, of verworpen 
worden 3 dit kan ik echter volmondig verzekeren ; dat 
ik, uit de gezette lezing van het ganfche werk; 
groot. nut voor mij zelven heb getrokken , en dat ik het 
ook daarvoor houde, dat de lezing van. hetzelve ook: 
aan de! meeste. eenigzins meer gevorderde Nederland 
fche Botanisten (voor wier ftudiën welligt ook eenige 
afwisfeling van denkbeelden nuttig zijn kan) de beste 
vruchten verfchaffen , en tot een dieper. indringen in 
de geheimen der Natuur aanleiding geven zal. 

Na eefie korte inleiding befchouwt de Schrijver 
eerst de meest eenvoudige organen, de cellen, vaten 


…enz., de opperhuid, de poriën, haren enz., uit alle 


welke elementaire organen, de overige meer zamen- 
geftelde uitwendige organen, als de fam , de blades 
ren enz. gevormd zijn. Vervolgens worden de voe- 
dingswerktuigen in het tweede boek van blz. 141— 390 
behandeld. U 
De Schrijver onderzoekt vooral de eigene natuur 
van ieder werktuig der planten, en maakt onder an- 
deren op het onderfcheid  tusfchen den eigenlijken 
wortel en de verlenging van de fteng onder de aarde 
opmerkzaam; zoo is, bij voorbeeld, de zoogenaamde 
A 2 wor= 


(do ED, 


wortel van de kweek (Triticum repens), volgens hem, 
niets anders dan eene onderaardfche fteng. «Bij de bla- 
den , zoo “wel vals bij de andere deelen der plant, 
houdt‘ hij de eenvoudige ligchamen voor eigenlijk” uit 
meerdere bijzondere ligchamen zamengefteld ,' welke 
oorfpronkelijke. verdeeling nog aan de nerven enz. ; 
zigtbaar ‘zoude zijn. Eene éénbladige bloemkroon 
met vijf infnijdingen voorzien, is dan, naar zijn gevoelen, 
oorfpronkelijk uit vijf. bloembladen. zamengefteld. 
Dit denkbeeld. heldert onder- anderen den oorfprong op 
der zonderlinge openingen in de, bladen van -Dra= 
contium pertufum (TomIl, pl. 25) en verklaart ons, 
waarom de dikgezwollene bladen wan Me/embryan- 
themum obcordellum ‚en eenige andere foorten van het- 
zelfde geflacht , bij de vorming van nieuwe: bladen, 
openfpringen. Het fchijnbaar-enkelvoudige blad. toch, 
was oorfpronkelijk uit twee zamengegroeide bladeren 
zamengefteld , waardoor al het vreemde dezer waarne- 
ming in de gewone orde der’ dingen terugkeert. Reeds 
vroeger (Bijdragen D, II, St. 2, blz. 160: en 274) 
hebben wij de vorming der boomachtige Varen-fam- 
men uit zamengegroeide …bladftelen medegedeeld , -en 
wij vinden dezen oorfprong door eene afbeelding in 
dit werk, op pl. 23, nog nader bevestigd. 
In het derde boek worden de werktuigen ter ver= 
menigvuldiging der plant en wel vooreerst de bloei- 
wijze (inflorescentia) befchreven. De verklaring-hier- 
van behoort zeker onder de moeijelijkfte deelen van 
het werk en is voor geen uittrekfel vatbaar. —Vervol= 
gens worden de deelen, waaruit de bloem is, zamen- 
gefteld, in al hunne bijzonderheden nagegaan en-der- 
zelver overeenkomst en. verfchil met groot: “vernuft 
aan. 


ne ne a er 


OE, 

aangewezen. De overeenkomst der deelen. onderling 
is over het geheel grooter dan men gewoonlijk denkt, 
niet alleen” tusfchen kelk en bloemkroon en tusfchen 
bloemkroon en meeldraden „hetgeen eene bijna dage- 
lijkfche ondervinding leert , maar zelfs fomwijlen tus- 
fchen meeldraden en ftampertjes , waarvan. prc. blz, 
545-547 eenige hoogstopmerkelijke voorbeelden: aan- 
voert. Hij meent uit zijne geheele befchouwing der 
bloem te kunnen - maken, geliĳk verfcheidene fchrij- 
vers ‘reeds voor hem hadden gemeend te zien, dat 
de gewone bladen en de overige aanhangfels der 
fteng „door hunne bijzondere plaatfing in vorm en 
aard veranderd, alle de deelen der bloem zouden daar- 
ftellen. 
‚In het tweede deel worden de onderwerpen van 
het derde boek vervolgd en wel vooreerst de vorming 
der vrucht opgehelderd. « Ook hier wordt dezelfde 
redeneerwijze voortgezet en worden de meeste enkel- 
voudige vruchten, als uit meerdere onderfcheidene za- 
mengefteld , befchouwd. ‘Wij zien de waarfchijnlijk- 
heid dezer ftelling onder. anderen. in de natuurlijke 
familie der Malyateae , waar bij voorbeeld het ge- 
flacht.Malya en eenige ‘anderen vele onvereenigde 
vruchtjes ‚“in eenen kring geplaatst, vertoonen; doch 
waar in andere. nabijkomende geflachten flechts eene 
vrücht, uit vele andere. zamengegroeide vruchtjes be- 
ftaande, voorkomt. De geflachten. Malwaviscus, Sida 
enz. maken als het ware den overgang tusfchen beide 
uit. Ins het vierde hoofdftuk worden de zaden met 
naauwkeurigheid gadegeflagen en in het zesde hoofd- 
ftuk over de werktuigen ter foorts-vermenigvuldiging 
in de Cryptogamen, vele gewigtige aanmerkingen me- 

A 3 de- 


CHE ID 


degedeeld. Met een woord er is geen deel , ook der 
meest zamengeftelde planten, waaromtrent men in dit 
werk. geene nuttige leering zal aantreffen , waardoor 
de lezing van hetzelve, al worden dan ook in het 
vervolg enkele ftellingen meer Aypothetisch, dan zeker 
bevonden, in allen gevalle groote nuttigheid kan 
hebben. — Het werk wordt met een algemeen overe 
zigt- der geheele planten-theorie. befloten en met 6o 
zeer fraai gegraveerde platen opgehelderd, Er beftaat 
van betzelve ook eene Duitfche vertaling, door mrIs- 
NER “bezorgd, met dezelfde platen en die, even als 
het-oorfpronkelijk werk , niet duur in prijs is. 

Men zal welligt deze beoordeeling van onvolledig- 
heid befchuldigen en ik beken gaarne , buiten ftaat te 
zijn een volledig uittrekfel te leveren van een werk, 
dat zoo talrijke en zoo belangrijke daadzaken bevat, 
en’ zoo vele bijzondere ftellingen, welke, in een 
kort beftek , niet wel dwidelijk kunnen worden voor- 
gedragen; maar ik rekende het tot pligt en met den 
aard van dit Tijdfchrift overeenkomftig , om ten minfte 
mijne landgenooten op dit belangrijk gefchrift oplettend 
te maken , wel verzekerd , dat, hoe menigeen ook bij 
deszelfs lezing het hoofd bedenkelijk fchudden zal; 
niemand echter. het ter zijde zal leggen, zonder vele 
wetenswaardige bijzonderheden geleerd, en zondereen 
nieuw en helderder inzigt in vele der, tot nu toe . 
voor ons geheel omfluijerde, geheimen der wee 
verkregen te hebben. 

Ve He 


Re- 


Cr 3) 
GN ij 


Recherches sur la Statistique physique; agricle et 
médicale de la Province de Liége; par RICHARD 
COURTOIS „ Docteur en meédecine „sous-directeur 
du jardin botanique de [Université de Liége. 
II Deelen, 254 en 281 blz. in gr, 8vo. Verviers 
1828. 


»1l ne faut pas que la crainte d'un 
» défaut d'exactitude empêche de 
» présenter un travail guipeut Tail. 
» leurs être utile” R 


NECKER. 


Me bovengemelde befcheidene zinfpreuk treedt eene 
Statistieke Befchrijving van de Provincie Luik te 
voorfchijn , welke voorzeker waardig is, om door den 
Luikenaar niet alleen, maar ook door de overige be- 
‘woners van het Koningrijk der Nederlanden gekend 
te worden. | 

De lezer zal vooreerst in dit werk vinden eene 
phyfieke befchrijving van dit Gewest, aanvangen- 
de met een kort overzigt van deszelfs Gefchiede- 
nis, weleer door den Heer THOMASSIN vervaardigd, 
na hetwelk de ftaatkundige verdeeling en eene opgave 
der fteden, vlekken en voornaamfte dorpen voorko- 
men TI. blz. 68—99. 

Het tweede Hoofd(tuk handelt over de Luikfche 
bergen en rivieren, waarbij opgemerkt wordt, dat 
de fteilten der bergen meestal gevonden worden aan- 
de Zuid- en Zuidoostzijde, terwijl de hellingen der- 
zelve, aan de zijde van de algemeene afdaling van’ 

A 4 Eu- 


C 8D 


Europa naar de Noordzee, meer glooïjende zijn, blz. 
roo. Met deze algemeene af helling ftaat waarfchijn- 
lijk\in verband hetgeen blz. 110 aangeteekend is, dat 
namelijk. de vanden regteroever in de Maas afvloei- 
jende. wateren , veel. talrijker en fnelftroomender- zijn , 
dan die. vanden linkeroever. 
vvHet derde Hoofdftuk leert ons de minerale wate- 
ren kennen, vooral die van Spa, met de fcheikun- 
“dige ontleding van eenige dier wateren. In het vierde 
Hoofdftuk, over de bronnen en drinkbare wateren, 
lezen wij. mede, dat deze op den regter Maasoever 
zeer overvloedig; op den linkeroever daarentegen zeer 
fchaarsch zijn. 
_ Van meerder gewigt is het vfde Hoofdftuk over 
de. Geologie:en. Minéralogie „ waarbij de fchrijver. er= 
kent veel. verpligt te zijn. aan DETHIER €en OMALIUS 
D'HALLOYe Zulke namen behoeft men zich voorzeker 
niet „te. fchamen. Wij kunnen.den Schrijver in de 
korte, doch duidelijke , befchrijving van al de. grond- 
foorten, rotfen , metalen enz. aan welke delfltoffen 
Luikerland, zoo rijk is, niet volgen, doch merken 
met hem, in navolging van DE SAUSSURE , OMALIUS 
D'HALLOY EN BOUESNEL Op dat de brwinkool (An- 
thracite) metde fleenkool, waarfchijnlijk meer overeen- 
komt, dan, velen „tot dusverre, gemeend, hebben. — 
De mergel, wordt,ook daar, tot grondverbetering, aan- 
gewend. De Aautes Fagnes in een gedeelte van de 
Ardennes , komen in de befchrijving , welke courTors 
van dezelve, blz, o22—224, geeft , zoo wel als in den 
naam „ vrij wel met onze Zooge Veenen. overeen, … 
Het ‚zesde Hoofdftuk befchouwt de werfleeningen, 
voornamelijk die uit het plantenrijk , onder welke. er 
voor- 


Cd 


vooral vele Filicîtes in den Luikfchen bodem zijn aan- 
getroffen. «De, Schrijver {telt -zich” voor, om deze 
plantenverfieeningen én inzonderheid, de-talrijke nieuwe 
foorten, welke hier voorkomen, in-een afzonderlijk 
plaatwerk , met,den Heer sauvEuR fils, in het licht 
te geven, ‘Dit: zoude zeker;in:ons Koningrijk , waar 
plantenverftesningen zoo’ zeldzaam zijn „allen vrienden 
der wetenfchap hoogst welkom wezen. 

“„In-het Jaaëffe Hoofdftuk van het eerfte deel fpreekt 
de Schrijver over de Meteorologie , wijst de uiterften 
aan van den „barometer= en. thermometer-ftand enz. 
De hooge ligging van fommige gedeelten (b. v. van 
Hoquai 635 Ned. ellen boven de oppervlakte der zee 
blz. 1o5)doet aldaar de koude zeer gevoelig zijn en 
vaak tot laat in de lente aanhouden , terwijl de luchts- 
gefteldheid wan het ganfche. gewest, door plotfelijke 
afwisfelingen van hitte: en-koude, bijzonder opmerkelijk 
is-blz. 236. Ten flotte heeft de Heer sauvEuR fils 
eenige der merkwaardigfte meteorologifche bijzonder- 
heden; de koudfte winters „-ftormen en overftroomin- 
gen „hongersnood, overvloed ‘enz. gelijk die van 
vroege tijden af te Luik zijn waargenomen, aan den 
Schrijver „ blz. 237—248 , medegedeeld. 

Het tweede Deel vangt aan met het achtfte Hoofd- 
ftuk „over de Plantkunde, en wel vooreerst over de 
natuurlijke Vegetatie in. dit gewest. Ook hierop heeft 
de hoogte van ‘den grond. eenen vopmerkenswaardigen 
invloed. Te Spa bij voorbeeld bloeijen. de vrucht- 
boomen eene maand ‘later dan te Luik, De wilde 
planten. worden natuurlijk: niet „alle opgenoemd, wijl 
in deze behoefte reeds.-vroeger. door LEJEUNE voor- 
zien=:was5- doch wij “vinden hier , blz, 7—g, een voor 

A 5 de 


630 D 


de planten -geographie „zeer nuttig overzigt van het 
aantal der in Luik gevondene foorten uit elken natuur- 
lijken rang van jussieu. De Cryptogamifche planten 
zijn hierin nog niet opgegeven en ontbreken ook 
in de Flore de Spa van LEJEUNE , doch de Schrijver 
meldt blz. 6 , dat Mejufvr. riBerT in de omftreken 
van Malmedy en op de grenzen» van de Provincie 
Luik meer dan gooo foorten van Cryptogamen gevon- 
den heeft. Geen wonder dan ook , dat wij hier den 
wensch’ geüit vinden, dat deze geleerde Dame einde- 
lijk eens’de vruchten van haar onderzoek wereldkun- 
dig make ! 

Onder de opmerkelijke bijzonderheden behoort ook, 
dat de Heer LEJEUNE in 1826, in groote menigte in 
de bouwlanden bij Stembert heeft aangetroffen de 
Anchusa verrucofa. LAM., eene Egyptifche plant. 
Wij vinden hier ook eene opgave van de boomen , 
waaruit de wouden beftaan, van de wilde genees- 
krachtige en vergiftige planten , waarbij ik getroffen 
werd door de vraag (blz. 99) , of deFreden van het 
groot verfchil in de kracht van het extr. Hyoscyami 
(hetwelk ook in onze Noordelijke gewesten herhaalde 
malen door vele geneeskundigen is opgemerkt), ook 
zoude zijn toe te fchrijven aan de verwisfeling vande 
echte Myoscyamus niger L. met de ‘daarop zoo zeer 
gelijkende H. agrestis KITAIB. 3 daar het zeker is,dat 
het extractum , uit de laatfte bereid „ veel zwakker 
is dan het echte. 

‚De tweede afdeeling van ‘dit Hoofdftuk handelt over 
de kunflige vegetatie, dat: is over:den Landbouw. Ik 
kan niet ontveinzen „dit gedeelte ‚in navolging) der. 
bekende’ Statistieke . Befchrijving van Gelderland, 

gaar- 


dip 


gaarne uitvoeriger bewerkt te hebben gezien , daar 
wij over de eigenlijke landbouwkundige Behandeling 
vari vele gewasfen flechts zeer weinig aangeteekend 
vinden. Is het b. v. niet al te kort, wanneer wij 
blz. 68 en 69 lezen, dat men van de roode klaver 
11 Ned. ponden zaaizaad op elk Ned. bunder gebruikt 
en «dat zij 240 maal opbrengt? Wij weten toch „ dat 
de opbrengst van de klaver, of naar het klaverzaad » 
of naar de geheel afgemaaide plant berekend kan wor- 
den. In het eerfte geval is deze opbrengst: veel te 
groot, in het laatfte geval veel te gering. De faat 
wan: Landbouw over 1819 S 43, waaruit deze opgaaf 
fchijnt overgenomen ; vermeldt de opbrengst der klas 
ver in Tuik als “540 voudig, hetgeen nader aan de 
waarheid zal komen. Scnwerz (Anleitung zum prac- 
tifchen” Ackerbau IL. S- 479) geeft als middelgetal 
van de-opbrengst van Klaverhooi uit zeer onderfchei- 
dene ftreken op, 5ooo Ned. ponden van het bunder 5 
welke opbrengst echter in ons land over het geheel 
iets hooger is. 

Men moet het gezegde over het landbouwkundig 
gedeelte des werks evenwel zoo niet verftaan „ alsof 
ook hierin niet vele wetenswaardige zaken voorkwa- 
men. Het tegendeel zal uit het vervolg onzer in- 
houdsopgave blijken. 

Na een algemeen overzigt over den toeftand. der 
Jandhaishouding- in Luik en aanftipping van enkele 
voorname gebreken in denzelven , vinden wij blz. 51 
de voornaamfte grasfen en andere planten, die de 
weiden van het voormalig Limburg. zamenftellen ; 
voorts de algemeene verdeeling der gronden voor ver- 
fchillend verbouw en vooral blz. 6o en volgg. de- op- 

ga. 


OE 


gave van alle de in deze Provincie aangekweekte ge- 
wasfen , met: derzelver Waalfche namen, en vooral 
met de /ystematifche. namen der foorten en verfchei- 
denheden derzelve, Dit slaatfte gedeelte, hetgeen ik 
bij ondervinding eenigzins meen te kunnen beoordee- 
len , moet den. Schrijver: veel. arbeid gekost heb- 
ben; daar het bijkans niet te gelooven is, hoe veel 
verwarring in dit opzigt bij vele Schrijvers heerscht 
en’zeker zal de Heer courrois zich zeer verdien- 
ftelijk maken , indien hij, in vervolg van tijd, deze 
nafporingen. meer en meer voortzet. Ten opzigte 
van Beta vulgaris, die beetfoort , waaruit men voor- 
heen ‘fuiker bereidde (blz.-67 en 68), zoude ik hem 
echter in bedenking geven „of deze niet veeleer «tot 
die werfcheidenheid. moet gebragt worden, welkerETT- 
som Beta: hybrida genoemd. heeft, en welke in het 
Nederdaitsch onder den naam van mzeangelwortel be- 
kend ftaat. 

„Volgens blz, 73 beftaat er federt eenige jaren in 
Luikerland eene fabrijk van brandewijn uit aardappe- 
Jen, Voorts vindt men ín dit Hoofdftuk eenige 
meer bijzondere berigten , over de teelt des wjz/Zoks , 
der Aopvenz. en tegen over blz, 88 eene tafel van 
de voornaamfte foorten van appelen en peren, aldaar 
voorkomende. 

In het negende. Hoofdftuk, wordt eerst gefproken 
van: de huisdieren, en daarbij blz. ro8 van eene 
bijzondere ziekte , onder, den naam van mauvais feu, 
feu “volant „feu: St. Antoine bekend , welke van tijd 
tot tijd. zeer. veel rundvee heeft doen: omkomen. Be- 
langrijk „is mede het, berigt „‚ dat er te Maifon-Bois 
bij Verviers, nog eene kudde van meer dan drie dui 

zend 


MD 


zend merino-fchapen” beftaar „blz. 114. =— Hanenge- 
vechten zijn te Verviers , en-vooral in de omftreken;, 
nog in-den {maak ', even als in Engeland , blz, 1175 
terwijl de vinken. de geliefdfte. vogels: zijn voorvden 
Luikfchen ambachtsman ;zoodat.-men „zonderling. ge- 
noeg, des Zondags gevechten van foms ‚meer. dan 
ooo dezer vogels doet plaats-hebben; wier. geluid. als- 
dan” zeker niet van het aangenaamfte moet zijn.» Van 
blz. 119—158, komt ‘eene opgaaf: voor, van de al- 
daar in het wilde gevonden: dieren „welke: opgaaf ; 
volgens dezes Schrijvers, getuigenis‘ nog geenszins ‚vol- 
ledig is, maar. welke. mij voortkomtvoor. eer, goed 
begin-te mogen gelden.» Dernier verzekert, de Unio 
margaritifera in de Amblève. gevonden. tehebben, 
aan welke: opgaaf de Schrijver, blz.’ 147 3 twijfelt s 
doch « het « kan welligt tot opheldering dienen „dat ik 
exemplaren buiten. twijfel. van! deze foort, uit. Luuxem- 
burg herkomftig, gezien,heb, gelijk ditook door:-den 
Heer VAN DEN ENDE , «in de Natuurkundige, Verhan- 
delingen der Haarlemfche_ Maatfchappij ; ‚D.XV1, 
St. 2, bla, 3o2- medegedeeld is, De talrijke; klasfe 
der gelede „dieren (articulata) »is,-door den ‘Schrijver 
niet opgenomen „in afwachting’, dat de Heeren „cAR+ 
LIER en' ROBERT, die in Iuuik reeds 2332 infek- 
ten ontdekt hebben „ hunne -nafporingen aan het pur 
bliek zullen bekend maken. Alleen. worden hier.de 
meest nuttige en fchadelijke derzelve „ blz. 1491573 
vermeld. 

In het tiende Hoofdftuk. worden „de-{oorzaken , 
welke den meesten invloed hebben op dé gezondheid 
en de ziekten der inwoners „befchouwd „en vooral 
over de ligchamelijke opvoeding nuttige raadgevingen 

in 


C 84) 
in het midden gebragt. De koepokinenting fchijnt 
hier op eenen vrij goeden voet te zijn, blijkens de 
tabel, blz. 164. Onder de landseigene ziekten, uit 
bijzondere beroepen ontftaande , wordt vooral melding 
gemaakt van de anemia, welke den arbeiders in de 
koolmijnen eigen is. Ten opzigte van voedfel en 
drank, lezen wij onder anderen op blz. 183, dat 
het koffijdrinken na 1740, veel algemeener is gewor- 
den, en dat, na dien tijd ook de kropgezwellen 
(goïtres) aanmerkelijk zijn verminderd. î 

In het: e//de Hoofdftuk wordt meer bepaaldelijk 
van de onderfcheidene hier vóorkomende ziekten ge- 
waagd , en hierbij, blz. 23r en volgg. de voornaamfte 
epidemiën en befmettelijke ziekten, die in dit gewest 
geheerscht hebben, kortelijk aangeteekend. Het #waalf= 
de Hoofdftuk befchouwt de gasthuizen, hospitalen „ 
enz. terwijl. eindelijk het dertiende Hoofdftuk vele 
gewigtige ftatistieke opgaven nopens de bevolking , de 
geboorten, fterfte, ouderdom , ‘huwelijken , enz, in 
onderfcheidene tabellen uitvoerig mededeelt. 

Wij hebben getracht , zoo ver de tijd het ons toe- 
liet, deze inhouds-opgave zoo naauwkeurig mogelijk 
te maken, ten einde diegene onzer lezers, welke met 
dit werk nog niet bekend mogten zijn, zouden zien ; 
wat zij in hetzelve te wachten hebben. Uit deze in- 
houds-opgave kan’ mede blijken, hoe veel arbeid aan 
dit boek te koste is gelegd, en wij hopen , dat het 
werk aftrek genoeg zal vinden, om eene tweede uit= 
gave noodzakelijk te maken. Zoude het dan niet 
tevens nuttig zijn, indien de verdienstelijke Schrijver 
hierbij zoo veel mogelijk naauwkeurige berigten in- 
won „omtrent den: eigenlijken uitvoer én invoer der 

lands. 


4E AD 


landsproducten:, waarvoor bij de tolkantoren- welligt 
gelegenheid is. Dit zoude. vooral. ten, opzigte van 
den uit- of invoer aan de Pruisfifche grenzen van 
groot aanbelang zijn. Ve H., 


0000 POOT 


Handboek der Dierkunde, of Grondbeginfels der 
Natuurlijke Gefchiedenis van het Dierenrijk, 
door J.'VAN DER HOEVEN, buitengewoon Hoog- 
leeraar aan de Hoogefchool te Leyden. Rotter- 
dam bij de Wed. jJ ALLART ; 1828, 8vo. IL. D. 
ade St, blz. 17 en! 173—446; met een cahier der 
platen, vier de jd bevattende, in 4to. 


D. Hoogleeraar. VAN DER HOEVEN gaat, gelijk men 
ziet, ijverig met de uitgave van - zijn „ Handboek 
voort. — Na de Ringwormen, met welke het eerfte: 
ftuk eindigt, behoorden nude overige gelede dieren ; 
infekten „{pinachtige- en fchaaldieren- befchouwd te 
worden. ‚Aan. deze is dit tweede ftuk. gewijd. Het 
overtreft. het eerfte. verre weg in omvang; hetgeen 
niemand vreemd zal toefchijnen ;-die- aan ‚de. uitge- 
breidheid dezer klasfen , aan de menigte van dieren-in 
dezelve bevat en het belangrijke hunner bewerktuis 
ging en huishouding denkt. De Schrijver komt mij 
voor , zich meesterlijk van zijne taak gekweten -te 
hebben. — De hoofdpunten der bewerktuiging , huis= 
houding , levenswijze worden met eene duidelijkheid , 
beknoptheid en fierlijkheid uiteengezet , welke niets te 

verlangen overlaten. 
Het was voorwaar geene. ligte. zaak „ zulks voor 
eene zoo. uitgeftrekte klasfe, als die der gekorvene 
die 


€ 2) 


dieren te doen. Deze bieden door hun geheel za- 
menftel, vooral echter’ door hunne zoo verwonder- 
lijke inftinktmatige verrigtingen , zoo veel belangrijks 
aan, dat het hoogstbezwarend mag geacht worden , 
wil men de voor een Handboek zoo noodwendige be- 
knoptheid niet uit het oog verliezen , al wat er over 
deze dieren te zeggen, valt; in: hetzelve tevereenigen. 
VAN DER HOEVEN heeft echter aan-alle vereischten 
voldaan. ‚Na de algemeene -befchonwing over de be- 
werktuiging der geheele. klasfe „ worden. van elke orde, 
van elk geflacht, de woornaamfte punten van levens- 
wijze.en ligchaamsbouw , in -eenen- kort ingedrongen’ 
ftijl voorgedragen en dengenen, die meer verlangt 
naar rijke bronnen verwezen. In de aanwijzing dezer 
bronnen „ ftraalt: genoegzaam door,” dat de Schrijvers 
volkomen met de geheele litteratuur van zijn vak be= 
kend is. Geene mindere’ bewijzen ‘vari kennis „ wors 
den in de” behandeling van ‘de twee volgende klasfen 
ten toon gefpreid, over welke ik ‘het oordeel, het- 
welk ik over de ‘befchouwing der infekten geveld 
heb , zoude kunnen herhalen, zoo: ik niet meende, 
reeds genoegzaam te hebben aangetoond, dat dit werk 
ten volle de goedkeuring van alle wetenfchappelijke 
beoefénären der dierkunde verdient.” Ik verheug mij 
daarom ook , uit het voorberigt te mogen’ vernemen , 
dat de Schrijver ‘op zijnen voorzeker niet gemakkelij- 
ken en ook in alle deelen niet aangenamen arbeid, 
den meesten bijval ondervindt. Hij fchenke ons fpoe= 
dig het vervolg en bearbeide hetzelve in denzelfden 
geest , waarmede de beide eerfte ftukken bewerkt zijn, 
Het gunstig oordeel echter, ‘hetwelk ik“hier “over 
het werk"uit, zal mij niet beletten, eenige weinige 
aan- 


SAF) 


aanmerkingen “aan de aandacht van den Schrijver te 
onderwerpen. Ik hoop „dat hij mij dezelwe ten goede 
zal houden. 1 mb doX 
Bij de opgave van de. beide belangrijke foorten der 
Coleoptera „ Lampyrus fplendidula-en Elater noctilu- 
cus „wordt: van. het zoo verwonderlijk lichtgeven de- 
zer dieren „ met een woord. gefproken. — Hier had- 
den de belangrijke. waarnemingen van, MURRAY kun- 
nen bijgevoegd worden, welke men- in Deel III dezer 
Bijdragen, Wet. Ber: ‚N°. 297 vermeld vindt „als 
ook de proef van HUMBOLDT , ter, zelfder plaatfe aan- 
gewezen. Deze uitftekende Geleerde brengt dit zon- 
derling - verfchijnfel- met het. zenuwftelfel in verband ; 
waartoe men ook reeds a priori zoude befluiten , door 
de opmerking, dat. de Elater noctilucus naar wille- 
keur het lichtgeven. kan, doen ophouden, door het 
lichtgevend: werktuig. met een vlies te bedekken. 
Ook. verwonderde het mij bij de algemeene befchou- - 
wing der fpinachtige dieren, de opgave te misfen van 
de fporen van een beengeftel , welke men bij de fpin- 
nen ‘ten minfte bij de Mygale avicularia en bij den 
Schorpioen; volgens de ontleding van j. MULLER, 
vindt. Hetgeen te meer te verwonderen is, daar. de 
Schrijver, ‘bij de Infekten van het Yvormig, beginfel 
van het geraamte of van de Entothorax en Apode- 
men. van AUDOUIN gewag maakt. Het was derhalve , 
voor “de ontwikkeling van het denkbeeld der trapsge= 
wijze ontwikkeling der organen „bij de verfchillende 
dierklasfen , hetwelk met veel juistheid ín het geheele 
werk. doorftraalt , van belang geweest, ook hier de 
fporen van ‘het inwendig geraamte op te geven; te 
meer, daar men: welligt ook in de volgende klasfe der 
BIJDRAGEN, D.IV. st. 2. B fchaal- 


618) 


fchaaldieren den kalkachtigen ring, waarmede de maag 

inwendig voorzien is, tot het beengeftel kan brengen. 

Zoo immers krijgt men, voor de ontwikkeling van 

het inwendig gêraamte, eene zeer geleidelijke en 
ongedwongen reeks van opvolging van d eftekelhuiden; 
namelijk de Zeefter „ welke ons hetzelve in de rij van 
bewegelijke wervelen vertoont, waarmede elke ftraal 
voorzien is, et de Holothuria, waar het ín den 
kraakbeenigen ring wan het bovenst gedeelte des darm- 
kanaals zigtbaar is, naar de gekorven dieren, wier 
geraamte in ‘het’ vroeger gezegde Yvormig gedeelte 
beftaat; en van deze door de fpinachtige dieren en 
{chorpioenen „wier borstholte inwendig eene kraak- 
beenige plaat als {poor van een inwendig geraamte 
bevat, naar de Jehaaldieren , waar het beengeftel, 
zich in eenen nog volkomener’ toeftand, in den met 
tanden voorzienen kraakbeenigen ring der maag ver- 
toont. Terwijl wij van deze weder door de overige 
weekdieren naar de koppootige of Cephalopoda gevoerd 
worden, in welke het fcelet reeds eenen hoogeren 
trap van volkomenheid bereikt-heeft, «en zich in 
kraakbeenderen voor den fchedel, den tronk en de 
werktuigen ‘tot de beweging fcheidt. Deze laatfte 
brengen ons van zelfs tot de kraakbeenige visfchen, 
in welke mên het geraamte nog kraakbeenig en on- 

volkomen , vooral bij de Cyclostomata aantreft, en 
zoo vervolgens door de beenachtige visfchen , de rep- 

tilia, de vogels en zoogdieren tot den mensch. Daar 
nu de Heer vAN DER HOEVEN, voor de overige 

werktuigen des organifchen en dierlijken levens, de- 

zelfde opklimming aanwijst, had hij gelijk ík reeds 

gezegd heb, de onmiskenbare bewijzen van het in 

wen- 


Ce) 


wendig geraamte én de-trapsgewijze volmaking , welke 
wij in deszelfs vorming waarnemen, bij de fpinach- 
tige „en fchaaldieren niet over het hoofd behooren te 
zien. Bij deze laatfte immers wordt ook, van den 
kraakbeenigen ring des darmkanaals, als grondvorm 
van een inwendig geraamte „ niet gewaagd. 

Bij de fystematifche befchrijving van de familie der 
fpinnen , miste ik behalve de zeker niet onbelangrijke 
waarneming van MURRAY , over den invloed der elec= 
triciteit op het oprijzen der draden van de fpin @) 

de ontdekking van E.H. WEBER (f) , over de wijze, 

waarop de fpin zich bij gemis van derde fteunpunt, 
foms van een fteentje bedient, om hetwelk zij eenen 
draad wikkelt-en daarna naar beneden laat af hangen. 
Ook ‘heeft onlangs j. MULLER  OKEN’S Zfis B. XXI, 
Heft. VII, S. zo7 „ over de wijze , waarop de fpinnen 
hunne webben vormen, geen onbelangrijk betoog ge- 
geven. Ik behoor ‘hier echter billiĳkerwijze bij te 
voegen „ dat zeer mogelijk de laat{te Verhandeling en 
welligt ook de waarneming van weBer den Heer vAN 
DER HOEVEN te laat in handen zijn gekomen, om er 
voor. zijn werk gebruik van te kunnen maken. — 
Ook is het mogelijk , dat deze bijzonderheden opzet- 
telijk ‘door den Schrijver overgeflagen zijn, om iets ter 
aanvulling voor het onderwijs open te laten. 

Als laatfte aanmerking voeg ik hier nog bij, dat ik 
nergens, «hoch bij de Infekten , noch bij de Schaal. 

diee 

(*) Oorfpronkelijk in de Experimental refearches by joun 
MURRAY» Edinburg and London 1826, en kortelijk overge- 
nomen in de Bijdragen D. III. Wet. Ber. No. 64. 

(}) Mecker’s Archiv, Jahrg. 1827, No, II, 299. 

Ba 


C 20 ) 


dieren, van de voelfprieten als werktuigen van gevoel, 
melding vind gemaakt. Van de harde huid als onvol- 
maakt werktuig van. gevoel der Infekten en Schaaldie- 
ren wordt wel gefproken , maar hierbij in geenen 
deele opgegeven „ in hoe verre de fprieten aan dit on- 
volmaakte te gemoet komen. Hetgeen des te vreemder 

mag luiden, daar hij overal aan dezelve den naam van 
woelertjes geeft. 

‚Ik heb mij tot het nederfchrijven Ees weinig ont- 
wikkelde aanmerkingen , door de eigene uitnoodiging 
van den Heer vAN DER HOEVEN; te vinden in zijn 
Voorberigt „, geregtigd gevonden. Ik laat de bepaling 
van derzelver waarde aan zijne beoordeeling over , en 
eindig mijn kort en vlugtig verflag , na vooraf aan de 
vier “bij dit tweede {tuk gevoegde lithographifche pla- 
ten den lof toegekend te hebben, dat zij ons in eenen 
eenvoudigen en onopgefmukten vorm „ de juiste ge- 
-daante vertoonen der dieren, welke zij voorftellen. 
Behalve Plaat II, zijn wij dezelve aan de teekenpen 
van VAN DER HOEVEN verfchuldigd. W; Ve 


0000000 am 

Commentatio de Dilatatione Corporum Solidorum 
AUCTOrE P. VAN GALEN, Math. et Phil. Nat. 
Stud. in Academia Rheno-Trajectina. Tr. ad 
Rhenium 1828 


Dz Verhandeling bevat het bekroonde antwoord 
op de natuurkundige vraag , aan de Utrechtfíche Hoo- 
gefchool , in den jare 1826 voorgefteld : Comparentur 
et dijudicentur methodi, inftrumenta, formulae, 
guibus inguiratur in, folidorum corporum, expan- 
fionem per calorem. — Naar aanleiding dezer vraag 

is 


GR) 


is de verhandeling in twee hoofdftukken verdeeld, 
waarvan het eerfte over de wijzen en werktuigen: 
handelt, die gebruikt zijn, bij het onderzoek naar 
de uitzetting der vaste ligchamen door de warmte; 
terwijl in het tweede hoofdftuk , deze wijzen onder- 

ling worden vergeleken en: beoordeeld. 
Nadat de vroegere proeven van PICARD, LA HIRE 
NEWTON en Don jJORGE JUAN kortelijk vermeld zijn , 
worden achtereenvolgens de wijzen uiteengezet van 
MUSSCHENBROEK , BOUGUER , ELLICOT , SMEATON , 
DELUC, LAPLACE & LAVOISIER', RAMSDEN , RICH- 
TER VON BIMIENTHAL, BORDA €en DULONG & PETIT. 
Bij de beoordeeling der wijze van Don JORGE JUAN, 
worden tevens de proeven nagegaan die SCHWERD „ 
in.de laatfte tijden, tot een zelfde einde genomen 
heeft. Zoo ook worden de verbeteringen, door prs- 
AGULIERS ‚ NOLLET €en HOOGENDIJK, aan den pyro- 
meter van MUSSCHENBROEK aangebragt, bij de be- 
oordeeling van dit werktuig vermeld. , Eindelijk 
wordt, in het tweede hoofdftuk , met de beoordee- 
ling tevens opgegeven de wijze, hoedanig de uitzetting 
der vaste ligchamen bepaald kan worden, door hunne 
weging in vloeiftoffen , bij verfchillende warmtegraden. 
Uit deze opgave kan de volledigheid der verhan- 
deling blijken, waarin de uitgebreidfte en beste proef- 
nemingen, naauwkeurig zijn uiteengezet. De menig- 
‚ vuldigheid der onderzoekingen, dikwijls tot een bij- 
zonder einde ingefteld, maakte eene keuze noodzake- 
lijk, ter vermijding eener nuttelooze wijdloopigheid , 
en verpligtte den Schrijver, zich bij zulke waarne- 
mingen te bepalen, die de verfchillende wijzen van 
algeme konden leeren kennen, en de naauwkeu- 
Ba rig- 


C az) 


rigfte uitkomften hadden opgeleverd. … Deze beper- 
king, verre dus. van een misflag te wezen, is daar- 
entegen, naar mijn oordeel, eene verdienfte dezer 
verhandeling 3 offchoon bet misfchien niet onbelang- 
rijk geweest ware , de vernuftige wijze te vermelden , 
waarop WOLLASTON de ‘uitzetting van het palladium 
bepaalde, 

In. het tweede hoofdftuk worden vooraf de: ver- 
eischten eener goede wijze van onderzoek opgegeven , 
waaraan de onderfcheidene proefnemingen vervolgens 
getoetst worden. De grondflag der handelwijze „ de 
meerdere of mindere zamengefteldheid van het werk- 
tuig deszelfs gevoeligheid, de gelijkmatigheid der 
temperatuur en hare bepaling, alles in een woord, 
waarop het bij zoodanige. onderzoekingen aankomt 
wordt bij de beoordeeling en vergelijking in het oog 
geliouden. Uit deze beoordeeling en onderlinge ver- 
gelijking , wordt het befluit getrokken, dat de proef- 
nemingen van LAPLACE €en LAVOISIER ‘van allen de 
beste zijn, en dat hier het naaste bijkomen de proes 
ven van SMEATON: De Schrijver heeft de gevoelig- 
heid ‘berekend van het werktuig , door dezen laatften 
natuurkundigen gebruikt, uit welke berekening blijkt , 
dat hetzelve tienmaal gevoeliger geweest is, dan 
SMEATON zelf vermoedde. 

Twee misftellingen, door eenig ongunftig toeval , 
bij deze verhandeling ingeflopen, moet ik hier vers 
melden , vooral , omdat ik aan mijnen vriend vaN 
GALEN de getuigenis verfchuldigd ben, dat hij, na 
den afdruk, zelf het eerst deze misftellingen heeft 
opgemerkt, en thans derzelver aanwijzing verlangt. 

Bij de beoordeeling der tweede wijze, door pu- 

LONG 


CB) 


LONG @n PETIT aangewend ‚ wordt gezegd (pag. 65) 
dar deze natuurkundigen de fchijnbare „uitzetting. van 
het kwik in ijzer bepaalden , en hieruit de ware uit- 
zetting van het kwik afleidden , met behulp-der proe- 
ven, over de uitzetting van het ijzer, door LAPLACE 
eN LAVOISIER--gepomen: Het is intusfchen bekend, 
dat-DULONG' en PETIT, eene geheel nieuwe wijze 
“ van, onderzoek bezigden, en de ware uitzetting van 
het, kwik wisten te bepalen , onafhankelijk ‚van de 
uitzetting van eenig vast ligchaam. 

„Van minder aanbelang is de tweede misftelling , die 
ingeflopen ris bij de vermelding der wijze, waarop de 
uitzetting der vaste ligchamen onderzocht kan wor- 
den, door bunne weging in vloeiftoffen. De bepa- 
lingen, op deze wijze verkregen, hangen niet af, 
zoo. als hier wordt aangemerkt (pag. 67) van de uit- 
zetting van het vat, waarin de vloeiftof begrepen is 
zoo als zulks uit de formule zelve blijken kan, door 
den Schrijver hierbij opgegeven. 

De verfchillende formules, die bij de uitzetting 
der vaste ligchamen te pas kunnen komen , worden 
eindelijk uiteengezet. 

„Vooreerst onderzoekt de Schrijver hoedanig de lig- 
chamelijke uitzetting kan worden afgeleid van de 
uitzetting in lengte, en geeft hierbij afzonderlijke 
formules op, voor de drie meest gebruikelijke ther- 
mometers. Hierbij toont hij aan, dat, in de- meeste 
gevallen , de ligchamelijke uitzetting niet naauwkeurig 
genoeg. gevonden wordt, wanneer men dezelve ge- 
lijk ‘ftelt aan driemaal de uitzetting in lengte, zoo 
als doorgaans gedaan wordt. De Schrijver heeft daar- 
om de moeite genomen eene uitgebreide tafel te be- 

B 4 te 


C 4 ) 


rekenen , waarbij hij ook de tweede magten, van de 
uitzetting in lengte, behouden heeft. Deze tafel be- 
vat de opgaven der verfchillende natuurkundigen , en 
is gerangfchikt naar de alphabetifche orde der vaste 
ligchamen, waarvan de uitzetting, door die natuur- 
kundigen, onderzocht is. Men vindt in dezelve de 
figehamelijke uitzetting, zoo wel als die in lengte, 
berekend tot tien decimalen , voor eenen graad van den 
honderddeeligen , den Reaumuriaanfchen en den Fabren- 
heitiaanfchen thermometer. -Deze tafel overtreft in 
uitgebreidheid en naauwkeurigheid allen , die tot dus ver 
verzameld waren , en kan dus, bij verfcheidene onder- 
zoekingen, van veel gebruik wezen. 

Vervolgens wordt de formule afgeleid, waardoor 
de uitzetting in lengte, uït de ligchamelijke uitzetting 
kan gevdnden worden, terwijl eindelijk nog eene 
formule opgegeven wordt, om het volumen , bij eene 
zekere temperatuur , te berekenen, uit het volumen „ 
bij eene andere temperatuur bepaald. 

“Dit kort en eenvoudig verflag, zal, hoop ik, ge- 
nogzaam zijn, om de waarde dezer verhandeling te 
doen kennen. De vriendfchap, die ik den Schrijver 
toedraag, belet mij iets meer dan een verllag te ge- 
ven, én zijnen lof te vermelden , die, hoe wel ook 
verdiend, misfchien meer uit die vriendfchap zou 
fchijnen voort te komen, dan uit zucht naar waarheid. 
Het zij mij dus alleen vergund hierbij den wensch te 
voegen, dat de Schrijver, wien aan de Utrechtfche 
en Luikfche Hooge Scholen, de eere der bekrooning 
te beurt viel, zijne pogingen altijd, met even geluk- 
kigen uitflag, moge achtervolgd zien. SIMONS. 

eea 


WE- 


WETENSCHAPPELIJKE BERIGTEN. 


YE 


wat) 0 pn heeft proeven over. de fnelheid des 
geluids in zeewater genomen. De ruimte tusfchen 
de plaats , waar het geluid -voortgebragt. en. waargeno- 
men werd, was 45000 voet, Het geluid werd door 
eene zeer groote klok , onder het water opgehangen „ 
voortgebragt , waarop (lagen gegeven werden, die op het 
zelfde oogenblik door den waarnemer konden gemerkt, 
worden 3” zoodat dus de chronometer ook dan onmid- 
dellijk in beweging kon worden gezet. Uit deze proeve 
volgt „ dat in dit water de fnelheid des geluids was = 
greet, 708, in 1”, De foortelijke zwaarte van dit water 
T„o0015 bij 40° Fah. en het hield „3 aan zout in 
was — (Froriep Not. Oct. 1828 N. 407). Ge J. Me 
a, Vóór BECQUEREL had reeds BREWSTER (1824) 
opgemerkt, dat kleine ftukjes tourmalijn meer electrisch 
dan groote konden worden. BrewstTer zag een klein 
ftukje tourmalijn op een {tuk glas gelegd en dit tot 1oo° c. 
verhit, zoo zeer door dit glas aangetrokken, dat, hetzelve 
omgekeerd wordende , hiervan niet afviel, maar 6 à 8 
uren hieraan bleef kleven. Een nieuw bewijs voor 
de mogelijkheid van het voortdurend electrisch zijn 
der fcheikundig vereenigde ligchamen. Fijne tourma- 
lijn verzamelde zich tot een geheel, door het glas 
warm te maken , waarop dit geplaatst was. (Bulletin 
des Sc. math. Nov. 1828 p. 344) zie ook Nat. Bijdr. 
Dp. II, ft. o. 
3e BecQquereL heeft ons bekend gemaakt, dat me- 
talen, die gewreven worden, zoowel electriciteit ont» 
B 5 ‚_ wik- 


C 6 ) 


wikkelen, als de „ligeliamen, die niet—gelciders der 
electriciteit zijn. Door eenen galvanometer kan men 
dit ontdekken, wanneer men aan beide einden van 
den draad een (tuk der verfchillende metalen bevestigt, en 
men de vereënigingspunten met mastik-bedekt;- ont geene 
thermo-electrifche werking te verkrijgen.--Men behoortde . 
metalen platen dezelfde temperatuur te geven, en zeflechts 
ligt tegen elkanderste wrijven -— Hij ontdekte de 
volgende orde in de ‘metalen; zoodanig „dat zij. nega 
tief electrisch zijn voor-die-hen’volgen3; pofitief. voor 
die hen voorafgaán: bismuth, nickel, cobalt, palladium , 
platinum, plumbum, ftannum aurum, argentum,cuprum, 
zincum, ferrum, cadmium, antimonium. Deze zelfde orde 
ziet men , wanneer men van twee aan elkander gefol= 
deerde metalen er éém-wârm maakt. BrcQueReL doet 
ons zien; dat metâlen; die meestâlte zamen verbonden 
voorkomen „en ‘in {Scheikundige eigenfchappen insgelijks 
vele gemeenfchap-hebben „ook “bijna dezelfde electri- 
fche veigenfchappen bezitten ; indien zij door warmte 
of Wrijving electrisch “worden : «b.v. zink én cadmium , 
nickel: en cobalt konnen de Ch, et Phys. Juin 1828 
ps 119;) (o7soga osb BesJordl. 

4. Uit proeven van sEEBECK over het magnetisch ver= 
mogen der metalen volgt; dat zij, dóor verdeeld te worden, 
veel vari hun magnetisch vermogen verliezen’; dat erdoor 
vermenging van- andere metalen met ijzêrs meriigmaal 
een fterker magnetisch vermogen door zulk een meng- 
fel geboren “wordt: «by v. in verbindingen van koper 
met ijzer, platina“en: nickel , nickel éf goud, platina 
en iĳzer, platina en koper. Een flinger van kopers 
onder welken een magneet geplaatst was vermitiderde 
nen in uitgebreidheid van flingeringen, dân wan= 

neer 


Cd 


neer deze magneet hieronder weggenomen wás. Een 
kwikflinger. werd minder” door den magneet aangetrok- 
ken; dan een. flinger, van eenig ander-meétaal gemaakt. 
Een flinger van hout, met eenen glazen. of. marmeren 
bol, werd niet door. den magneet aangedaan. (Annalen 
der Phyfik und-Chemie Ne, 3, 1828 S. 352). 
KAK GJ. Me 

5. Eene zeer fchoone- verbetering heeft ‘BUNTEN 
aan den barometer aangebragt , waarvan hij reeds vroee 
ger opgave aan de Academie des Sciences de Paris had 
gedaan , doch waarop eerst onlangs rapport is ingekos 
men en nu ons in. het Bulletin. des Sciences maths 
Sept, 1828, p+-188- medegedeeld. wordt. 

De Barometer „vaN GAY =LUssAC „weet » men; is 
‘zeer gezocht om het gemak, waarmede men denzelver 
op reis medeneemt, en om de geringe mogelijkheid, 
dat er op reis eenige. luchtbellétjes’in den langeren 
arm kunnen komen, en. hierdoor dezen barometer on= 
bruikbaar maken. Men weet, dat ‘men dezen baro: 
meter flechts om te keeren heeft „at dan ‘het kwik in 
den korteren arm nedervalt , den langeren geheel vult ; 
en in de haarbuis , bijde kromming def buis blijft ftaan. 
Op deze wijze dezèn barometer: gehouden, ís er voors 
zeker ‘weinig mogelijkheid, dater lucht in den lan- 
geren arm korte. Nadat wij echter weten , dat het 
kwik lucht opneemt; dat deze lucht ook if ‘ftaat is 
in het Torricelliaanfche ijdel op te klimmen , door het 
telkens rijzen en dalen van den barometer, dus doór 
het telkens in de barometerbuis komen” van kwik, 
dat vroeger met de lucht in aanraking was; na dien 
tijd. konden wij ook. met grond vermoeden’, “dat de 
lucht. bij den omgekeerden Gay-Luusfacfchen bato- 

me- 


& 284 J 


meter „ het glas, op de plaats van de kromming der 
buis aanrakende „hierop zal blijven hangen , niet ge- 
heel. weder door: het “nederdalende kwik „ bij het om- 
keeren: van den Barometer zal medegenomen worden , 
en dat alzoo-de Barometer ‘vaN cAY-Lussac hierdoor 
ook met der tijd lager moet gaan ftaan. 

Doch houdt men zulk eenen Barometer vAN GAY-LUS- 
sac. niet loodregt omgekeerd, maar horizontaal , en 
brengt men er dan eenige fchokken aantoe; hetgeen 
op reis toch-niet te vermijden is zoo kan er doorde 
haarbuis-van den barometer lucht naar binnen komen 
en. deze ‚den. Barometer. onbruikbaar maken. 

Op eene zeer vernuftige wijze heeft BUNTEN de 
voordeelen van. den Barometer vAN GAY=LUSSAC be- 
houden „ en het genoemde nadeel van denzelven voor- 
komen , in eenen barometer door hem uitgedacht; een 
barometer „ die wel het heir dezer werktuigen vergroot „ 
en de gefchiedenis- van denzelven wederom uitgeftrekter 
maakt, dan zij-is: maar die overwaardig is gekend te 
worden. In den langen arm-van den barometer brengt 
BUNTEN een glazen tusfchenfchot in, rondom het glas 
der. buis geheel gefloten, dwars geplaatst, en in 
‚het midden voorzien. met eene haarbuis „ van eene 
zekere lengte, ‚Door, deze ‘haarbuis en de opening in 
het „tusfchenfchot moet nu altijd. het kwik doorgaan, 
bij „verandering: van den ftand des barometers; en de 
fchommelingen van het kwik , indien men niet op eene 
-rustige plaats waarneemt „worden dus ook in dezen 
Barometer. van BUNTEN, even als-in dien van cAY- 
LussAc , door de haarbuis verminderd. Doch het in= 
komen van lucht. inhet ijdel, of den langeren arm 
des barometers wordt hierdoor tevens onmogelijk. Het 


IS 


« 


C 29 ) 
is een hevelbarometer en, even eens als die VAN GAY- 
LUSSAC , is het kortere einde gefloten voor kwik , door 
eene kleine opening, alleen voor de dampkringslucht 
open. Keert men nu zulk eenen barometer om, 
plaatst men zelfs denzelven horizontaal, zoo zal er 
wel een luchtbel kunnen binnen gaan in den lange- 
ren arm. Maar opklimmen tot in het bovenfte gedeelte , 
waarin het ijdel is, kan deze luchtbel niet; hij wordt 
integendeel teruggehouden door het glazen tusfchen- 
fchot „ blijft hier tegen bepaald, tot zoo lang men 
den barometer weder eens loodregt omgekeerd heeft 
geplaatst , wanneer de luchtbel opklimt in het kwik 
en langs den korteren arm zich met de buitenlucht 
vereenigt. 

Door dit tusfchenfchot en de gemelde nederwaarts 
geplaatfte haarbuis in dit tusfchenfchot ‚ kan dus nooit 


eenige lucht onmiddellijk in het ijdel indringen , tenzij 


de luchtbel zoo groot ware, dat deze den halven 


diameter der barometerbuis overtreft. In dit geval, 


immers , de haarbuis in de as der barometerbuis ge- 


‘ plaatst zijnde, zal er een gedeelte lucht door de 


haarbuis kunnen indringen en zich zoo naar het bo- 
venfte' gedeelte der barometerbuis begeven , even als 
dit in den barometer vAN GAY Lussac mogelijk is. 
Doch men mag vooronderftellen , dat dit zelden ge- 


beurt. Intusfchen ziet men, dat men door dezen 


barometer de zwarigheid, weder niet geheel weggeno- 
men heeft, zoo als sarery meent, die, al werd zelfs 
aan dezen barometer over deszelfs geheele lengte de- 
zelfde wijdte gegeven, het onmogelijk acht, dat er 
eenige lucht kan binnenkomen; ook, dan nog niet, 


wanneer eens zulke luchtbellen in -den langeren arm 


kwa- 


650) 


kwamen, die de kwikkolom geheel verdeelden. Het 
tusfchenfchot belet de lucht overal binnen te komen, 
behalve in deszelfs middenpunt, waar de haarbuis aan- 
gehecht is 5 en op deze plaats gaat er van groote luchte 
bellen iets naar binnen. 

> Intusfchen is voorzeker de verbetering van BUNTEN 
eene groote verbetering. Doch een ander bezwaar 
drukt hetzelve nog ‘boven het gemelde, Te weten: 
wanneer er eens’ eene dienst van het tusfchenfchot 
noodig ís, dus wanneer een luchtbel in den langeren 
arm des barometers indringt, zoo meene men niet, 
dat deze weder geheel uit zal gedreven worden , door 
den ‘barometer flechts omgekeerd loodregt te bren- 
gen. Waartoe kookt men dan met zoo veel zorg ge- 
vulde barometerbuizen uit? Integendeel, deze bel lucht 
blijft voor een gedeelte aan ‚en onder het’ tusfchen- 
fchot aan de buis zitten, en hiervan: gaat vroeger of 
later een belletje door de haarbuis , onmiddellijk naar 
binnen en boven; of deze lucht wordt door het kwik 
van den langeren arm des barometers opgelost en komt 
zoo eindelijk toch boven in den barometer. 

Volgens onze meening zijn dùs zulke Barometers 
VAN BUNTEN fpoediger te mistrouwen , dan anderen; 
doch “behouden zij voordeelen boven dien vaN GAY- 
Lussac. Deze Geleerde, echter, en pouirrer hou- 
den den barometer van BUNTEN voor zeer breekbaar 3 
doch éenige van zulke barometers met opzet gebro- 
ken, brâken-niet op de plaats van het tusfchenfchot. 
In hetzelfde Nommer van het Bulletin vinden wij nog 
‘melding gemaakt van eene wijze, om door den baroine- 
ter van GAY-LUssAc' tevens de temperatuur te kunnen 
‘bepalen , zonder “behulp van den thermometer. “Te 

/ dien 


be 0 


dien einde is het noodig, dat men den barometer flechts 
met zoo veel kwik vulle, dat dit altijd geheel sin den 
langeren arm kan, ef niets hiervan in den korteren 
valle. Naarmate van het verfchil in temperatuur , zal dan 
het kwik hooger of lager in de haarbuis ftaan ‚en de 
barometer geeft dus, regtftandig gehangen, de drukking 
der lucht aan omgekeerd is het een länge thermo- 
meter. Langs de haarbuis plaatst men nu eene fchaal 
en men heeft op deze wijze de temperatuur. 

Hierbij moeten wij echter opmerken, dat men op 
deze wijze zeer lang op de plaats, waar men waarneemt, 
behoort te blijven; en wel zoo lang, tot dat die groote 
hoeveelheid kwik de temperatuur der-lucht aangenomen 
hebbe. Want men kan hier de-temperatuur van het kwik 
niet bepalen, door eenen dus genoemden thermometer 
van den barometer; integendeel het kwik van den 
barometer ‘moet hier deszelfs sigene temperatuur mt 
der lucht doen kennen. 

Eindelijk vinden wij daar nog melding gemaakt van 
eene opmerking van BELLANT over eene fout, die veelal 
wordt gêmaakt in het gebruik van den hevelbarometer. 
Men zegt, -dat , om de veranderingen van de drukking 
der lucht te kennen, het voldoende is, de veranderin= 
gen van de langere of van de kortere kwikkolom te 
verdubbelen. BertAnt ‘en LEGRAND houden het er 
voor, dat men iedere kwikkolom afzonderlijk moet waar- 
nemen, eer men tot het punt van fmeltend ijs den baro- 
meterftand herleidt. …—. Uit hoofde van de onverander- 
lijke hoeveelheid kwik ‚die er in hevellsarometers is, 
meenen BELLANI €en LEGRAND, dat men eveneens van 
onmiddellijke metingen , vande uitgebreidheid des kwiks 
in de beïde armen’, voordeel ‘zou kunnen trekken , om: 

de 


wende) 


de temperatuur te bepalen van het kwik des barometers. 
Te dien einde zou men dan voor iederen. hevelbaro= 
meter het vermeerderen in omvang des kwiks , voor een 
verfchil in temperatuur van o° — 100®, moeten bepalen „ 
en door de uitkomst. dezer waarneming door roo te 
deelen, de uitzetting van het kwik voor 1 graad en 
dus ook de temp. des kwiks kunnen vastftellen. 
Ge J. M. 

6. KaEMTz geeft nagenoeg eene ifobaromerrifche 
lijn voor verfchillende plaatfen op , opgemaakt uit de 
gemiddelde veranderingen van den barometerftand voor 


deze  plaatfen. 


Fort Churchill ‚N. Breedte O, Lengte. Gemiddelde verander. 
Hudfonsbaai -58°47’ 94° 4! rml,og 
Cambridge bij Boston 42 523 72 17 11,37 
Brusfel 50 „51 4,22 W. 11 137 
Moskou 55 +46 37 533 10 74 
Tomsk | 59 +39 83 „Io II 553 
Jakuzk 62,2 129 +42 II +49 


In het zuidelijk halfrond is de gemiddelde verande- 
ring van den barometerftand veel grooter, dan in 
het noerdelijke, op dezelfde breedte; doch bijna 
dezelfde „als op de oostkust van Amerika. Voor het 
zuidelijk halfrond heeft kaEMTZ de volgende plaatfen 


opgeteekend. 
Z. Breedte Lengte W. Gem. verandering. 


Kaapftad 33°55/ 18°,24/ 6l,o2 

Paramatta 33 49 15Ls1 7,50 
voor het Noordelijke. 

Charlestown ' 32,50 N. 80,10 0. 6,99 

Funchal (Madera) 32 „37 16 „56 4 s4I 

Bagdad 33 +20 44 25 464 


Met -de ifothermifche lijnen, hebben dus deze ifoba- 


rometrifche „geene overeenkomst; maar inderdaad. met 
de 


Kk) 


de ifoclinifche lijnen van HANsSTEEN voor het aard- 
magnetisme, (Bulletin des Sc. Math. Sept. 1828 p. 199.) 
G. J.M. 
1 Door verfchillende Hoaveeltiadon goud , zilver en 
platina bij elkander te voegen , en van deze kleine ftukjes 
in de hitte te brengen, waarvan men de temperatuur 
wil bepalen, heeft PRINsEP een nieuw middel gevonden; 
om het altijd moeijelijke , het menigmaal onzekere gebruik 
van pyrometers te vervangen. De temperatuur, waarop 
het mengfel der genoemde metalen {melt , kan te voren 
bekend zijn en dus ook de temp. bekend worden, 
waarop men een der mengfels ziet fmelten. (Bulletin 
des Sciences Math. Oct. 1828 p. 250.) G.J. M. 
8. De theorie der dienst van de lamp van pavy 
heeft DpiLLON onlangs zeer gewijzigd en met eene 
proef geftaafd, die, indien zij waar is, alles afdoet. 
DrirLon zegt , dat het uitftroomende gas uit de lamp „ 
door de openingen van het metalen gaas, de oorzaak 
is, waarom het hydrog. carbonatum tot de vlam geenen 
toegang heeft, en dus niet aangeftoken kan worden. 
Eene even aangeftokene lamp, in het hydrog. carbo- 
natum gedompeld, zou dadelijk eene ontploffing ges 
ven; omdat, volgens piLLoN de lucht nog niet ge- 
noeg van de vlam af door het gaas naar buiten ftroomt 
en dus het hydrog. carb. door dit gaas binnenlaat. 
Eene langer gebrand hebbende en dus verwarmde 
lamp, zou dit gaas niet doen aangeftoken worden. — 
Hierbij voegt men de opmerking, dat de arbeiders in 
de kolenmijnen om deze reden hunne lampen be- 
dekken, wanneer er een koude ftroom van lucht hen 
voorbij trekt, (Frorrees Not. Sept. 1828 N°. 468). 
bd se: 6: J. M. 
BIJDRAGEN , D, IV. sr. 2. C 9. Een 


C 4 Ò 


g. Een nieuw en ter beproeving zeer aangeprezen, 
middel om de kielen der fchepen voor bederf te be- 
waren, leeren wij kennen in het Polytechnifches 
Jaurnal XXIX St. 237, Het beftaat uit den besten ge- 
branden kalk, met zoo weinig water, als mogelijk , 
gebluscht, om tot een poeder te brengen, dat met 
visch-traan tot eene pap gebragt wordt, die ligtelijk 
aan het fchip kan geftreken worden en zoo. fchielijk 
in het zeewater verhardt en daarin zoo hard blijft , 
dat zij bijna niet van de kiel losgebroken kan wor- 
den. Ve He 

10. FriscHerR vond, dat hydrocyanas potasfae ferru- 
ginofus „ in water opgelost en, eenigen tijd aan het licht 
blootgefteld, eene blaauw- groenachtige kleur aanneemt 
en een blaauw , fomtijds een bruin praecipitaat oples 
vert. In het duistere heeft dit geene plaats. Dit 
zelfde zout, in het duistere uitgedampt, wordt regel 
matig gekristalliseerd; in bet licht wordt het poe- 
derachtig en befpeurt men geenen kristalvorm. 

De fub-acetas ftanni wordt door het licht na eenigen 
tijd in acetas neuter veranderd. 

Oplosfingen van hydrochloras en nitras auri werden, 
door arabifche gom hier bij te voegen, onder den 
invloed des lichts herleid, en het oxyde afgefcheiden 5, 
terwijl dit in het duistere niet gebeurde. Suiker en 
amylum deden hetzelfde. (KAESTNER’s Archiv 
T. 9. Pp. 345.) G. Je M 

11, PrANIAVA heeft opgemerkt, dat in eene vloeis 
ftof, die ftoffen bevat, welke kristalliferen kunnen, 
eerst de primitive vorm der kristallen ontf{taat , dat 
deze zich aan de wanden van het var aanhecht, en 

dae 


6: 9% J 


dat eerst daarna de fecundaire vorm geboren wordt. 
CKAESTNER’s Archiy T. ro. p. 42). G. J. M. 
12. ERMAN heeft ons medegedeeld „ dathet punt van 
groot{te digtheid des waters des te meer daalt „ naar- 
mate men bij het water meer keukenzout voegt, dat 
eindelijk die punt met het punt van vast worden des 
waters in elkander loopen. (Annalen der Phyfik und 

Chemie N°, 3. 1828. S. 463.) Ge Je Me 
13. GANNAL maakt ín een” brief het refultaat zijner 
onderzoekingen bekend, betreffende de werking van 
den Phosphorus, wanneer dezelve met zuivere kool 
zwavel (carbure de foufre) in aanraking wordt ge- 
bragt. — In de gelegenheid gefteld eene groote hoes 
veelheid koolzwavel daar te ftellen , kwam hij op de 
gedachten, om de zwavel uit deze verbinding af te 
feheiden, om zuivere koolftof te erlangen. Tot dit 
oogmerk heeft hij zich van dem Phosphorus bediend, 
en ontdekt, dat, als de laatst genoemde zich met de 
zwavel verbindt, de koolftof in gedaante van kleine 
kristallen vrij wordt, welke alle eigenfchappen: van 
den Diamant bezitten, en in het bijzonder het vermo- 
gen hebben, om de hardfte ligchamen indrukfels in te 
groeven. GANNAL deelt de volgende nadere omftan- 
digheden zijner proefneming mede: wanneer verfchei- 
den ftangen Phosphorus in een glas , welk koolzwavel 
onder eene laag van water bevat, geplaatst worden, 
bemerkt men, dat de Phosphorus op den oogenblik 
der aanraking met de verbinding van het koofftof ij 
fmelt, even zoo alsof dezelve in water van 6o—7o 
van den roo gradigen Thermometer wordt geplaatst. 
Zoodra dezelve vloeibaar is geworden ‚ bezinkt dezelve 
Cz op 


Gun) 


op den bodem van het glas. De geheele masfa ver- 
toont zich alsdan in drie bijzondere lagen: de eerfte 
‚ beftaat uit zuiver water, de tweede uit koolzwavel en 
de derde uit gefmolten. Phosphor. — Wordt het 
glas omgeroerd , zoodat de verfchillende ftoffen onder 
een gemengd worden , dan wordt het vocht troebel 
en melkachtig. — Na eenigen tijd in rust te zijn ge- 
weest, fcheidt hetzelve. zich andermaal, doch men 
bemerkt ‚nu flechts twee lagen : de bovenfte beftaat 
uit, zuiver water , en de onderfte uit Phosphor - zwa- 
vel. — Te gelijk bemerkt men ook , dat tusfchen,de 
eerfte en tweede, laag nog een dunne laag van een wit 
poeder „voorhanden is, welke, als het glas aan de 
zonneftralen wordt blootgefteld, al de kleurafwisfe- 
lingen van het Prisma vertoonen, en dezelve uit kleine 
kristallen fchijnt te beftaan. Door deze proef aange- 
moedigd heeft GANNAL getracht op de volgende wijze 
grootere kristallen te verkrijgen, welke hem is gelukt. 
8 Oncen- water werden gedaan in een glas, en ftil 
weggezet, daarbij gedaan 8 oncen kool-zwavel, en 
even zoo veel Phosphorus. — Eerst fmolt de Phospho-= 
rus, zoo als bij de vorige proef, en de drie vloeiftof- 
fen fcheidden zich naar de maat hunner foortelijke 
zwaarte. Na 24 uren had zich tusfchen de laag des 
waters en de kool-zwavel een zeer dun huidje van een 
wit poeder gevormd, welk hier en daar eenige luchte 
blaasjes vertoonde, en kristalletjes, deels uit naalden 
of zeer dunne blaadjes , deels uit fterretjes beftaande. 
Na eenige dagen nam dit huidje al meer en meer toe, 
en te geliĳjker tijd zonderden zich de beide onderfte 
lagen van het vocht naauwkeurig af. — Na drie 

maan- 


EE.) 


maanden fchenen dezelve eene en dezelfde ftof te 
vormen. 

De geheele masfa werd nu nog gedurende eene ge- 
heele maand in het glas gelaten, en men bemoeide zich 
nu een middel uit te denken , om de gekristallifeerde ftof 
van de Phosphorus-zwavel af te zonderen, hetgeen 
wegens de brandbaarheid des mengfels moeijelijk was, — 
Na verfcheiden meerder of minder mislukte proefne- 
mingen befloot cANNaL , de geheele masfa door 
gemfenleder te filtreren, hetwelk onder eene klok ge- 
plaatst werd, terwijl de lucht van tijd tot tijd werd 
vernieuwd. Eene maand daarna konde het leder zon- 
der fchade behandeld worden, men wiesch en droogde 
hetzelve. — GANNAL was nu in ftaat de, op de opper- 
vlakte van het leder teruggeblevene gekristallifeerde 
ftof te onderzoeken. — Aan de ftralen der zon ge- 
plaatst, ontdekte hij eene menigte kristallen , welke 
alle kleurveranderingen des Regenboogs vertoonden. — 

“Twintig derzelven waren zoo groot , dat men dezelve 
met de punt van een mes konde wegnemen, — drie 
anderen. hadden de grootte van een? garsten korrel. Deze 
drie laatfte heeft craMPIENY , werkman van den Juwe- 
lier PeTITIT, onderzocht en verklaart, dat dezelve echte 
diamanten waren. (Le Globe, 8. Nov. 1828, op- 
genomen in FRORIEPs Notiz. Ne. 19 XXII. Bänd 1828). 
Bene andere werkings wijze om diamanten te maken. 
is door CAGNART - DELATOUR gevolgd. Deze her- 
innert in een, den 11 November aan de Academie des 
Sciences voorgelezen gefchrift „dat hij den 19 Januarij 
1824 aan dezelve een verzegeld paket had overhandigd 3 
welk op het maken van den”diamant betrekking had: 

k C 3 Het 


CB) 


Het onderzoek , met welk hij zich nog in dezen 
oogenblik bezig houdt, om zijne producten in het 
groot te verkrijgen, heeft, hem tot nog toe terugge- 
houden, om zijne werkingswijze bekend te maken — 
bij vergenoegt zich alleen te kennen te geven, dat 
dezelve verfchillende is, van die van GANNAL. Cac- 
NART-DELATOUR zendt tegelijk glazen buisjes, welke 
met Diamantftof of met gekristallifeerde kool gevuld 
zijn. — Zijne verfcheidene exemplaren zijn niet op de- 
zelfde wijze vervaardigd, en , hetgeen zeer opmerkelijk 
is, offchoon de fcheikundige leigenfchappen dezer 
proeven dezelfde zijn, zoo toonen zij toch in aanzien 
en hardheid een groot verfchil, — Een der glazen buis- 
jes bevat een geheel doorzigtig kristal, welks pira- 
midalifche gedaante duidelijk is. Overigens zijn de aan- 
gebodene kristallen van CAGNART-DELATOUR , flechts 
de uitkomften van zijne eerfte proef; hij hoopt binnen 
kort in ftaat te zijn, de Akademie kristallen van 3 tot 
4 lijnen in de doorfnede voor te leggen. — Nog zegt 
de berigtgever, dat het in de eene glazen buis bevatte, 
kleine kronen gekristallifeerde kiefelaarde zijn, welke 
hij door eene zijner werkingswijzen heeft verkregen. 
Tourier verklaart, dat CAGNART-DELATOUR 4 toert 
hij. het verzegeld paket had nedergelegd, hem had 
gezegd, dat hetzelve eene bereidingswijze om Dia- 
manten te maken betrof, GaAv-Lussac verklaart daar- 
entegen te weten , hoe GANNAL zich ten minfte meer 
dan acht jaren , met dat ontwerp onledig hield, 
Araco brengt in het midden , dat DELATOUR verze- 
kert , dat zijne wijze van bereiding over het algemeen 
niet naar die van GANNAL gelijkt; dat er een middel 
be- 


Me A 


befldat, om over den aard der door CACNART- 
DELATOUR verkregene kristallen te oordeelen ‚ zijnde 
ten derzelve groot genoeg, om de kristalvlakten 
daaraan te kunnen waarnemen. Men konde dus door 
meting tot eenige zekerheid komen. CAGNART-DELA- 
Tour. heeft zich genegen getoond , om aan dezen voor- 
flag te voldoen, (Volgens opgaaf van eenen zaakkun- 
digen, wegen de grootte, door pELATOUR aângeboden 
Exemplaren vier centigrammen; doch onder de nader 
aan te biedene zijn er, welke veertig centigrammen in 
gewigt hebben) 

ARAGo maakt van deze gelegenheid gebruik , om be- 
kend te maken, dat iemand zijner bekenden, welke 
zich ook op de bereiding van Diamanten toelegt, in 
bet vooruvitzigt verkeerde, door ontleding van de 
kool-zwavel (carbure de foufre) door middel der kolom 
van Volta zijn doel te bereiken, dat echter het ge- 
brekkige leidingsvermogen van de kool-zwavel tot dus 
ver het gelukken der proëf had verijdeld; hij twijfelt 
echter niet om deze zwarigheid te overwinnen. 

Vv. R. 

14. Uit de verbinding van alcaliën met was heeft 
PFAFF door zwavelzuur én overhaling een Zuur afge- 
fcheiden, dat den reuk van was had, en door hem 
acidum céricttm genoemd wordt. Builetin der S%. 
mâth. Oct. 1858. 6. j. d: 

_ ts. Over éetie aân de Emetine gelijkvormige ftof 

in de Cainca Wortel (Chiocoëca Rafemdf L.) leert , 
ons Dr. r. BRANDES te Salzuflen, dat wänneet het 
geëstrijk uitrrekfel van dezer wortel mèt’ water wordt 
behandeld, deze bruine oplösfig met bijtende potasch 
Een overvloedig nederploffel oplevert, hetwelk eené 
5 C 4 geel 


C 40 ) 


geelachtig witte kleur heeft, en gedroogd zijnde als 
een wit poeder zich voordoet. — In zuren is dit 
nederploffel geheel oplosbaar en uit deze verbindingen 
wordt hetzelve door Ammonia in de gedaante van 
witte vlokken losgemaakt, Met zwavelzuur vormt 
het eene gomachtige ftof: ín kokenden alcohol is het 
grootendeels oplosbaar, terwijl het in andere opzigten 
zich overeenkomstig de Emetine vertoont. — BRAN- 
pes belooft een meer uitvoerig berigt deswege bij ver- 
dere onderzoeking. (Zie Jahrbuch der Chem. en Phy- 
fik. 1828, B. o Heft4. van SCHWEIGGER. VAN ROSS, 

16, In het Polytechnifches Journal XXIX p. 240, 
lezen wij mede, dat de groene Thee eene groote 
menigte vrij galnotenzuur bevat, waarvan men zich, 
door het bijvoegen van een weinig /ulphas ferri bij 
een aftrekfel dier Thee, gemakkelijk kan overtuigen. 

V. H. 

17. Een (tuk ijzer, aan een fchip geplaatst en in het 
zeewater gedompeld , was na eene reis van g maanden 
geheel met potlood bedekt, van eene s. zw. van 
1,26. (Bulletin des Sc. math. Oct. 1828. p. 267.) 

Gj. Me 

18. Het is bekend, dat vAUQUELIN het eerst 
lodium in het delfftoffelijk rijk heeft ontdekt , namelijk 
in Mexikaanfche zilverhoudende Ertfen; finds heeft 
DEL Rio fporen van Todium aangetroffen in een Wit- 
lood-Erts , en MENTZEL in een Zink-Erts. (Giornale 

di fifica 6° Bimestre 1827.) V. Re 

19. Eene groote hoeveelheid ijzer, welk door ge= 
halte aan kobalt en nickel, met zekerheid voor Me- 
eo o-ijzer moet gehouden worden, is in de Pro- 
vincie Atacag in Peru, omtrent zo Spaanfche mijlen 

van 


Ed 


van de haven Cobeja verwijderd, in groote masfen 
in een’ berg in de nabijheid van het dorp San Padro 
gevonden. Aan den voet van dezen berg was hetzelve 
op de oppervlakte in den afftand van vier mijlen ver- 
ftrooid; onder dezelve waren ftukken van eene op- 
merkenswaardige grootte, Volgens de in Engeland 
gebragte ftukken, fchijnt hetzelve geheel met het 
Siberifche gedegen ijzer over een te komen, hetwelk 
tot dusver eenig in foort was. (Monthly Mag. Nov. 
overgen, in FRORIEP’s Notiz. N. 1. B. XXIII 1828.) 
, V. R. 

ao, Grot van Gangès. In de Notizen van FRO- 
RIEP (XXII S. 113—118) vinden wij, een hoogstop- 
merkenswaardig verhaal van eenen togt in eene zeer 
diepe grot of hol bij de kleine ftad Gangès in het 
zuiden van Frankrijk. Te regt zegt de Schrijver, 
dat de beroemde Baumannshöhle in het noorden van 
Duitschland , noch in fchoonheid , noch in grootte hier- 
mede te vergelijken is, maar de bezoeking van de 
grot van Gangès gaat met groote gevaren vergezeld 
wegens onpeilbare afgronden en gladde en {malle 
naauwelijks begaanbare paden in dezelve. Defchrijver 
zag hier piramiden van drop-fteen ((talactiet) van 2oo 
voeten hoogte , tot wier droppelsgewijze vorming zeker 
een zeer langdurig tijdsverloop noodig was; elders 
diepten van eoo voeten en andere afgronden, die niet 
gemeten konden worden. Zij berekenden. op onge- 
geveer 6oo voeten onder de oppervlakte der aarde ge- 
komen te zijn en fchatteden een der grootfte holen 
in deze grot als in omvang gelijk ftaande met een 
vierde gedeelte van de ftad Montpellier. De drop- 
fteen vertoonde hier en elders in de grot, in de zon- 
Gs der- 


C 42 ) 


derlingtte gedaanten, als lange zuilen-rijen, beelden 
enz, waaruit de verbeelding zich fchier alle vormen 
kan voorftellen, Het geheel verhaal is ten hoogfte 
lezenswaardig en wij betreuren het, dat onze bes 
pérkte ruimte ons niet toêlaat hiervan meer dan dit 
kort berigt te geven. Vv, He 
ai, Benige Franfche en Spâanfche fchepen hebben 
drijvende ijsbergen, van de zuidpool komende, aan de 
Kaap de Goede Hoop gezien. (Froriep Not. Syst. 1828 
N°, 469.) G. Je Ms 
22. Profr, scrouw heeft, aangaande de rigting der 
winden in Europa, medegedeeld, dat de westewin- 
den veel menigvuldiger, dan de ooste zijn; doch dé 
westewinden verminderen, naar mate men meet 
midden in het vaste land komt. Ín Engeland , Hol- 
land Frankrijk zijn zij veel menigvuldiger, dan in 
Denemarken én het grootfte gedeelte van Duitschland , 
Zwitferland en Rusland. Te Londen zijn de N.W, 
W.5" Ze Wi. Winden tot de N. O.s O., Z. O0. = 
1: 1o7. Te Amfterdam —=1: 1,6. Te Soendmoer = 
I: 1,6. Te Koppenhagen==i: 1,5. TeStokholm== 
1: 1,4. Te Petersburg —= 1: 1,3. (Jahrbuch der 
Phyfik. und Chemie 1838 N°. 3 p. 262.) G.J. M. 
23. De Annales de PAgriculture Francaife bevat- 
ten (Tom. XLI p. 178-198 , Tom. XLII p. 39—83 
en p. 157165) vele lukken over het soppen (P'écos 
buage) en branden der landerijen , vooral uit fchrif- 
ten der Engelfche landbouwkundigen overgenomen. 
Zij geven van deze handelwijze veel goeds op, mêe= 
hen, dat de verbetering van den grond, hierdoor bèê- 
wetkt, niet flechts aan de asch is toe te fchrijvei , 
maar ook aan de werking van het vuur daarenboven , 
Z00- 


Cue 3 


zoowel door het verbranden van allerlei fchadelijke 
infekten, als door het calcineren of roosteren «van 
den bodem, gelijk reeds vireiLrus in zijne woortref- 
felijke Georgica nog van eene andere werking van 
het vuur fpreekt, behalve die van de asch op zich 
zelve, Cunaprar had reeds gefproken van de nuttig- 
heid om klei te roosteren, ten einde hiermede al te 
zamenhangende gronden verbeteren, De hoeveelheid 
Awmus zal door het branden wel eenigzins vermin- 
deren, doch dit zoude door den zoo veel te fneller 
aanwas der gezaaide vruchten vergoed worden. Men 
meent dat de eigenlijke aardfoorten door dit roppen 
en branden in hoeveelheid niet zouden verminderen 
en dat deze handelwijze op veengronden boven alle 
bedenking voordeelgevend zoude wezen. — Men kent 
overigens het ftukje van onzen landgenoot HORA sIC- 
CAMA, over het roppen en branden der landerijen 
in de prov. Groningen. V. H. 

24. Eene hoogstbelangrijke verhandeling, zoowel 
voor den fcheikundigen als voor den wetenfchappe- 
lijken landbouwer, is die van den Heer A. H. vAN 
DER BOON MESCH- (thans buitengewoon Hoogleeraar 
te Leyden), over den ‘aard van den Awmus of het 
vruchtbaarmakend beftanddeel der gronden, welke ge- 
vonden word in het XVI Deels 2°, Stuk der Natuurk, 
Verh. van de Holl, Maatfch. der Wet. te Haarlem 
bl. 1—128. Het zal genoegzaam zijn, met een woord 
op ‚het gewigt des onderwerps en de daaraan beant- 
woordende naauwkeurige en duidelijke wijze van be- 
handeling, oplettend gemaakt te hebben, om vele onzer 
lezers uit te lokken , het ftuk zelf in zijn geheel te 


lezen. Men zal hierin de onderscheiding van teelaarde 
of 


NE EN 


of hwmus , de bron van vruchtbaarheid in onze gron- 
den, aantreffen en de toepasfing van deze ontleding 
op onderfcheidene bewerkingen in den landbouw , als 
de bemesting, het branden der landerijen (zie hier- 
boven), het ploegen enz. over vele van welke pun- 
ten door deze’ verhandeling een nieuw licht opgaat. 
De fchrijver heeft vooral ook de eigenfchappen van 
het hwmus-zuur en deszelfs onderfcheidene verbindin- 
gen, zeker een van de eersten hier te lande (*), 
bekend gemaakt. V. H. 

25. MACAIRE-PRINCEP heeft, in de Annales de 
Chimie et de Phyfigue XXXVII p. 415—426, eenige 
belangrijke waarnemingen en proeven over de za- 
jaarskleuring der bladen medegedeeld. Men weet 
hoe vele afwisfelingen van tinten en helderfchitte- 
rende kleuren het loof onzer boomen in het najaar 
ondergaat. MACAIRE-PRINCEP heeft bevonden, dat 
het Zicht op deze veranderingen grooten invloed heeft , 
en vooral dat dezelve in werband ftaan met het 
uitwalemen en oplosfen van oxygenium uit den 
dampkring; want, wanneer de groene kleur der bla- 
den in eene roode, gele of andere kleur begint over 
te gaan, houdt de witwafeming van het oxygenium 
uit de bladen, zelfs onder den invloed van het zon= 
nelicht, geheel op, terwijl de opflorping van het 
oxygenium , gedurende den nacht, nog eenigen. tijd 

voort= 


(*) Dat dit Aumus-zuur nog niet algemeen bekend is, 
bleek onder anderen nog in 1828 bij de vertaling van eene 
prijs-vraag uit het Nederduitsch in het Fransch, in een 
binnen ons koningrijk uickomend Tijdfchrift, „waarin onder 
anderen gefproken werd van de la chaux huümuszure Chu- 
muszure kalk)! 


(45) 


voortgaat, maar langzamerhand vermindert , naarmate 
de kleurs-verandering zich verder en verder over de 
oppervlakte van het blad uitftrekt. Eindelijk houdt 
ook deze opflorping, bij geheel verkleurde bladen 
op , waaruit de fchrijver meent te mogen befluiten, 
dat deze kleuring veroorzaakt wordt door de vestiging 
van het oxygenium in het kleurende deel der bladen 
(p. 419). Dit kleurende deel nu is vroeger, door 
PELLETIER En CAVENTOU cAlorophylle genoemd; doch, 
daar het niet altoos groen is, hebben DECANDOLLE 
EN MACAIRE-PRINCEP (Pp. 422), daaraan den: naam 
gegeven van chromule. Deze ftof beftaat ook in alle 
andere gekleurde deelen der gewasfen, en is; door 
ligte wijzigingen voor kleurs-verandering vatbaar. De 
kleurs-verandering der ‚bladen in het najaar fchijnt van 
het verzuren der cAhromule af te hangen (p. 425). 
V/H. 

26. Hoogstzonderling en daarom, bij eenen Natuur- 
onderzoeker van zoo wèl verdiende faam, der op- 
lettendheid overwaardig, zijn de microscopifche waar- 
nemingen van R. BROWN, geplaatst in: de Annales 
des Sciences naturelles, XIV. p. -341—362. BROWN 
heeft niet alleen gezien: dat de korreltjes fluifmeel 
(granula pollinis) in zeer vele planten vervuld waren 
met kleine deeltjes , welke zeer duidelijke en afwisfes 
lende bewegingen en zelfs eene verandering van gedaante 
vertoonden „ dat deze bewegingen nog zigtbaar waren 
in deeltjes van ftuifnreel, hetwelk elf maanden lang in 
wijngeest bewaard was; maar dat deze, onder het 
mikroskoop bewegende, moleculae , of grond-deeltjes 
_ der ligchamen , zelfs zigtbaar waren in levenlooze fijn- 
gekneusde planten-deelen (ook buiten het pollen); in 

al- 


(46 ) 


allerlei dierlijke ligchamen, wanneer zij flechts in 
het water gekneusd worden; ja zelfs in fijngeftooten 
glas, allerlei verbrijzelde mineralen, wier moleculat 
mede duidelijke bewegingen onder het mikroskoop ver- 
toonden. Hij vond diergelijken ook in tot asch ver- 
brande plantaardige en dierlijke deelen. 

De eenigfte ligchamen , in welke BROWN deze be- 
wegende grond-deeltjes nog niet heeft kunnen waar- 
nemen , zijn olie, Aars, was en zwavel, enkele, 
metalen „ welke hij niet fijn genoeg konde verdeelen , 
en. eindelijk de in water oplosbare zelfftandigheden. 
Dezelfde merkwaardige verhandeling komt ook ver- 
taald voor in FRoRIep’s Notizen XXII. S. 161—1705 
terwijk men’ in het Bulletin d. fc. nat. Sept. 1828. 
p. 89—105 een uitvoerig uittrekfel kan vinden vanden 
arbeid van Ap BRONGNIART , BROWN, RASPAIL en 
anderen. over hetzelfde onderwerp. V. He 

27. Plantaardige. misvormigen (monffra). De Heer 
Re. COURTOIS te Luik meldt ons, aldaar meermalen 
waargenomen te hebben de Fedia dentata, met blad- 
achtige bloemhoofdjes, welke ontaarding, naar zijne 
onderzoekingen. van het afgeloopen jaar, ontftaat uit 
eene onnatuurlijke ontwikkeling van kelk en bloemkroon, 
_ welke zich beide kruidachtig, eenigzins rood van 
kleur, vleezig en met een zeer fijn wit poeder bedekt 
vertoonen, De boord (Jimbus) van den onregelmatigen 
kelk is met vijf ftompe lobben , en van zeer afwisfe- 
lende grootte. Men vindt er, die bijna ‘zesmaal groo- 
ter zijn, dan in den gewonen toeftand. De meer of 
min vergroote bloemkroon bevat altoos, ten minfte 
de. beginfelen, der drie meeldraden en het ftijltje is 
dan :eens onveranderd’ en a-fpletig, dan weder met 2 

lip- 


br A À 


lippen, bladachtig en trechtervormig, „De befchreven 
misvorming vertoont zich op het onderfte gedeelte 
der takken, welke aan den top goede en welgevormde 
zaden voortbrengen. Het vruchtbeginfel is omgekeerd 
kegelvormig (obconicus) en kantig „ daar het anders in- 
tegendeel van onderen dikker is , dan van boven. Ook 
zijn de fchutblaadjes Cbractff) meer of minder ver//// EL 
anderd en in, grootte toegenomen. Ook deze waarnc: 
ming bevestigt dan de overeenkomst der bladachtige 
deelen en der deelen van de bloemen. — Ik herinner 
mij in het afgeloopen jaar eene diergelijke verbastering 
van de PFedia dentata gezien te hebben , te Kothen in 
de. prov. Utrecht, waarbij echter de vergroote kelk, 
en bloemkroon meer regelmatig waren dan in den ge- 
wonen {taat der plant. V. He 

28. Als eene mede niet onbelangrijke misvorming kwam 
mij onlangs voor oogen eene fchraal uitgewasfen plant 
van Crocus vernys ‚ waarin het flijltje, dat anders on- 
verdeeld is, en van boven 3 (tempels (/igmata), elk 
wederom in tweeën gevouwen, draagt, thans in 6 
ver(chillende, en tot aan het vruchtbeginfel toe gefchei, 
den, flijltjes , welke elk eenen eigenen (tempel droegen, 
verdeeld was; hetgeen. ter flaving mag (trekken van de 
leer van DECANDOLLE (Organographie I, p. 478 et 
479), dat zoodanig een ftijltje , eigenlijk en oorfpron= 
kelijk, uit meerdere flijltjes. is zamengefteld. Ve H. 

29, AD. BRONGNIART heeft, in de Ann. d, Se, 
Nat, XV p. 4351 » eenige fosfile planten van Ar- 
misfan … bij Narbonne bekend gemaakt en met af beel- 
dingen opgehelderd. Onder anderen komt hier voor 
de Muftites Tournalii » de eenigfte regt-keùnelijke 
Fosfile mas-foort. In Duitschland heeft c. r. JÄGER 

Ue- 


(C 48) 


(Ueber die Pflanzen-verfleinerungen des Bausand- 
fleins von Stuttgart 1827) eenige fosfile planten uit 
de omftreken van Stuttgart befchreven, van wiens 
arbeid een uittrekfel voorkomt in hetzelfde Deel der 

Ann. d. Sc. Nat. p. 92—98. Vv. He 
30. Het Bwlletin des Sc. Nat. Août 1828 p. 427 
geeft een uittrekfel van een werk van HORNEMANN s 
over de vegetatie in Denemarken , waaruit het mis- 
fchien niet onbelangrijk is aan te teekenen, dat van 
de volgende, bij ons inlandfche planten, aldaar de 
noordelijkfte groeiplaats gevonden wordt, namelijk: 
van Veronica longifolia, Festuca bromoides, Exa- 
eum filiforme, Eryngium campestre, Leucoium aes- 
zivum , Colchicum autumnale, Afarum europaeum 
en Digitalis purpurea in Jutland; van Althaea of= 
ficinalis en Asparagus officinalis op de eilanden La- 
land en Falfter; van Ulex ewropaeus, op Bornholm 5 

van Villarfia nymphaeoides in Holftein. Vv. H. 
31. Inhet Polytechnifches Journal Deel XXIX, 
S. 283—289g overgenomen uit de Annales de Chimie 
Mai 1828) worden weder belangrijke berigten van 
jArLu over het fabriceren van fuiker uit mangelwor- 
telen aangetroffen. Dre BrAUJEU (S. 287) verzekert , 
dat de fuiker, welke hij door koking bereidt, niet 
minder bedraagt dan 5 pCt. van het gewigt der ge- 
bruikte mangelwortelen. Deze fabrijken van mangel- 
fuiker beftaan voornamelijk in het Noordelijke en Wes- 
telijke gedeelte van Frankrijk. Men vergelijke deze 

Bijdragen Deel iy, St. 2, bl. 318. Vv. H. 
ge, In hetzelfde Tijdfchrift vindt men S. 289—2g1, 
(overgenomen ” uit het” Journal d. pharmacie Avril 
1828) eene fcheikundige ontleding der wortels van 
Ty- 


C 49,1) 


Typha- latifolia en angustifolia, met aanwijzing 
van. het gebruik, van’ het. overvloedige; meelachtige 
eetbare gedeelte dier. wortels. Volgens den fchrijver, 

LECOQ, zouden, anders geheel nutteloozé. moerasfen 
door de aankweeking dezer planten nog iets kunnen 
opbrengen.” Ik voeg er bij, dat de wortels dezer „ ook 
bij ons, zeer algemeene planten, door de Tartaren 
en andere Aziatifche volkeren, gegeten worden en 
dat het onderste gedeelte van de fteng, vooral van 
Typha. angustifolia in een gedeelte van Friesland, 
Groningen , Drenthe en Overijsfel mede tot voedfel 
dient. V. H. 

33. SADLER kweekte in zijnen tuin te Dozcastler 
in Engeland eene aardbezie, welker vrucht vajf en een” 
halven Engelfchen duim in den omtrek had. Zij be- 
hoorde tot de foort aldaar genoemd Wilmots-Superb. 
Polyt. Journ. XXIX S. 319. Vv. He 

34. De aankweeking ín het zuiden van Frankrijk 
van de Sumac (Rhus coriaria), van welker bladen 
jaarlijks eene groote menigte uit Sicilië naar Mar- 
feille, voor de bereiding van marokijn-leder vervoerd 
wotdt, is voorgeflagen in de Annales de P Agricul- 
ture Francaise, 1898, Tome XLI p. 55—57. v. un. 

35. Volgens Bosc, (ibid p. 97.) wordt Myrica 
ceriféra in Amerika alleen door eenige Negers verza-' 
meld, en zoude de kweeking van dit gewas in Europa 
waarfchijnlijk geen voordeel geven. Zie ook Diction- 
naire d’ Agriculture art. Galé. Vv. H… 

„36. Sifymbrium indicum L. heeft zich in den plan- 
tentuin te Parijs zeer algemeen als onkruid vermenig- . 
vuldigd. Het groeit op allerlei grond, behoeft geen 
water. en wederftaat de ftrengfte worst. Om deze 
“BIJDRAGEN, D. IV. sr. 2, D re- 


C 50 ) 


reden en om deszelfs aangenamen fmaak en gezonde 
eigenfchappen, heeft Bosc het als eene zeer heil- 
zame falade, vooral in den winter, aangeraden (ibid 
p- 164—167). Dit verdiende zeker ook bij ons be- 
proefd te worden. Vv. H. 

37. Volgens srowe (Ann. de P Agr.Fr. XLIL. p- 166 
et 167) is het omwinden van den ffam der vrucht- 
boomen met flroo in het voorjaar het beste middel, 
om den nadeeligen invloed der vorst op de bloefems 
te voorkomen. V, H. 

38. Volgens DE CAVOUR (ibid. p- 302) is het hout 
van dedcacia (Robinia pfeudo-acacia, zeer gefchikt 
tot het-maken van tanden in raderwerk, en overtreft 
in-dit opzigt het eikenhout en appelhout, — Eene 
nieuwe aanprijzing, voorzeker ter aankweeking: van 
dezen fnel-wasfenden en fraaijen boom ! V. H. 

39. Bij den , op vele plaatfen zoo ongunftig uitgeval- 
len, haveroogst van het afgeloopen jaar, verdienen 
de proeven van FoRKE, volgens welke de paarden 
met meer geldelijk voordeel met roggebrood, dan met 
haver onderhouden kunnen worden , alle oplettendheid. 
Zij zijn uitvoerig opgegeven in de Möglinfche Ann. 
der Landwirthfchaft, XX. S. 49—58. — Ook herinner 
ik mij, zeer onlangs in de nieuwspapieren het berigt 
gelezen te hebben, dat men tegenwoordig in Sileziën 
al meer en meer begon de paarden met brood , in 
plaats van met haver , te voederen. V. He 

40. Niet minder belangrijk , ja voor velen van onze 
Noordelijke gewesten, ter vergelijking van het hoogfte 
gewigt, is, in hetzelfde werk (XX. S. ooog24 en 
409=5oo, en. XXI. St, 207—342, de befchrijving 
van de M, ds im Königreiche Hannover door 

STELZ- 


Coat DJ 


STELZNER ; te Aurich in Oost-Friesland. De groote 
‘Overeenkonist van vele dier ftreken, met een goed 
gedeelte van Groningen én Friesland , maakt de lezing 
van deze befchrijving, vooral ook uit een landbouw- 
kundig oogpunt, voor «ons inzonderheid van groote 
aangelegenheid. V. H. 
ar. In de Revue Encyclopddigue van Sept. 1823, 
wordt (bl. 550-558) een opftel gevonden van den 
Graaf scaRBEK, Hoogleeraar in de ftaats-huishoudkun= 
de te Warfchau, over onze Koloniën van Weldadigheid , 
waarin hij welingerigte bedelaars-koloniën als zeer 
nuttig voor den ftaat befchouwt. Hij meent „ dat de- 
zelve ook zouden kunnen dienen, om misdadigers na 
‘het afloopen hunner ftrafjaren , te plaatfen , ten einde 
hen alzoo aan den al te ftreng verachtenden blik der 
menigte te onttrekken. — Wij merken bij deze gele- 
genheid op, dat het werk van den Heer DE KIRCK- 
HOFF over de Koloniën van Weldadigheid ook in het 
Duitsch is vertaald door ruprr. Zie Revue Eneycl. 
Nov. 1828. p. 418. f V. Hs 
42. Het Rusfifche Gouvernement legt zich tegen- 
woordig toe , op de verbetering van den land- en tuin- 
bouw in Kamfchatka, tot welk einde het eenen er- 
varenen tuinier derwaarts gezonden heeft. Het klimaat 
van deze landftreek zoude minder ftreng zijn, dan 
velen gewoon zijn te gelooven. Zie Revue Encyclopde 
digue. Nov. 1828. p. zog et 510. V. He 
“s 43e De ondervinding heeft geleerd, dat de’ boter= 
wording bij het karnen in fchuren, waarin zich fterk- 
broeijend hooi bevindt, zoo niet geheel tegengegaan ; 
dan ten minfte aanmerkelijk vertraagd wordt. Of dit 
nu aan de zich aldaar in groote hoeveelheid ontwik: 
De ke. 


C 52 ) 


kelende koolftofzure lucht, dan wel aan een ander , 
ook het dierlijk leven vijandig uitwloeifel, (men zie 
onder anderen hiervan voorbeelden bij saer Analyfe 
des trois règnes de la nature. Tom L. p. 2833 FA- 
BRICIUS HILDAN, bij HEUCHER Mithridates fistens 
pracfervationem principis veneno. Opp. omn. Tom. 
IT. p. 429. en anderen) moet worden toegefchreven , 
kan en durf ik niet beflisfen , offchoon ‘het eerfte mij 
het aannemelijkst voorkomt. 

Ik zeide zoo even opzettelijk boterwording , omdat 
het. gevoelen van hen, die de boter als een educt van 
de melk willen befchouwd hebben, en de werking der 
zuurftoflucht bij het karnen ontkennen, mij niet aan- 
nemelijk voorkomt’, en ik liever met mijnen leermees- 
ter UILKENS, met THAER en anderen de boter als 
een product van de melk aanzie, en bij het karnen de 
veelvermogende zuurftof-lucht als voorname medewer- 
kende oorzaak befchouw. R. WESTERHOFF. 

44. Vele. en zeer verfchillende middelen heeft men 
van tijd tot tijd voorgeflagen om bijhet karnen de 
boterwording te bevorderen, van welke het eene meer , 
het andere minder, naar gegevene omftandigheden „aan 
het doel beantwoordt. Onder de nieuweren behooren 
voorzeker de. volgenden „ welke men ook in ons land 
ten minste diende te beproeven: 

In de Oekonomifche Neuigkeiten und Verhandlimn- 
gen van ANDRÉ voor 1824, N°. 7o. wordt gezegd , 
dat men, om de boterwording te bevorderen, eenige 
uijenfchillen (zwiebelfchaalen) onder het karnen in de 
melk moet werpen, waarbij verzekerd wordt , dat de 
boter hierdoor geenen onaangenamen uiĳenreuk of bij- 
fmaak zal verkrijgen. - 

Ì 


(339) 

In het Wochenblatt des Landwirthfchaftlichen Ver- 
eins in Baijern ‘voor het jaar 1824 , lezen wij, dat 
dooreen’ of twee lepels brandewijn onder het karnen 
inde melk te werpen , zoodra de room zich begint te 
verdikken, de boterwording aanmerkelijk zal bevorderd 
worden „ zonder. de deugd der boter daardoor in het 
minst te benadeelen. 

“Onlangs heeft men ,„ in WEISZENBORN's Neues und 
Nutzbares aus den Gebiete der Haus und Landwirth- 
Jchaft ; etc. Ne. 93. August. 1828, eene goede ftalen 
naainaald ‘als een onfeilbaar middel tot gezegd einde 
opgegeven. De inzender van dat berigt, die het mid- 
del zelf, met den besten uitflag , beproefd had, zegt , 
dat men de naald gedurende het karnen in het karnvat 
moet doen. Dit middel heeft veel overeenkomst met 
dat „ hetwelk vele onzer boerinnen gewoon zijn aan te: 
wenden, indien, zoo als zij zeggen, de karn niet bo- 
teren wil; in dat geval namelijk , werpen zij het een of 
ander fluk ijzer in de karn , en meenen „ dat daardoor 
de boterwording bevorderd en het kwaad verholpen 
wordt. R. WESTERHOFF. 

‚45. Dat de gewasfen, en wel inzonderheid loof- 
rijke „veel voedfel uit den dampkring trekken is eene 
algemeen erkende waarheid. Dat de planten in den 
bloeitijd en gedurende de zaadontwikkeling (hetwelk 
inzonderheid met de familie der grasplanten het geval 
is) veel voedfel uit den grond trekken en deze, dan 
vooral „ uitputten , is mede eene ftelling, welke door 
niemand betwijfeld zal worden en onlangs nog op 
nieuw door de proeven van den beroemdenfcheikun- 
dige GRISCHOW uit Stavenhbagen in zijne Bodenkraft- 
Mesfungen te vinden in de. Landwirthfchaftliche 

D 3 Er- 


C 54 ) 


Erfahrungen und Anfichten von HEINRICH CHRIS- 
TIAN GERKE I]Iter Band. Hamburg 1827, is beves= 
tigd. De waarheid van beide deze ftellingen zag ik 
in het voorjaar van 1828, bij verfcheidene koolzaad- 
planten, op het overtuigendst bewezen — Door 
eene tijdige zaaijing namelijk, en gunstige weêrsge= 
fteldheid in den herfst van 1827 , hadden de koolzaad= 
planten reeds eene aanzienlijke grootte en fterkte ver- 
kregen, vóór dat de vorst in den winter begon en 
allen groei deed ophouden. Een vroeg in het voor- 
iaar invallende dooi, werd fpoedig weder door vorst 
opgevolgd, die met vrij hevigen wind vergezeld ging 
en de natte planten als tot ijs deed bevriezen. De 
bevrorene planten werden. door den wind heen en we- 
der geflingerd en leden hierbij, zoo als zich gemakke- 
lijk laat begrijpen, het meest even boven den gtond, 
deels” doordien dat gedeelte der. plant niet door de _ 
nederhangende ‘bladen voor den wind befchut was, 
deels doordien de heen en weder flingerende plant 
daar ter plaatfe de grootfte buiging onderging; ten 
gevolge waarvan bij vele planten de fteng ter lengte 
van ongeveer 2 duimen boven den grond (denkelijk 
wel ter oorzake eener kwetfing en verminking der 
vaten , bij de buiging der geheel bevrorene fteng) ge- 
heel ftierf. Offchoon het bovenfte gedeelte dezer 
planten nu; door het geftorven gedeelte, van den 
wortel als het ware was afgefcheiden en er genoeg= 
zaam geen verband tusfchen kruin em wortel bes 
ftond, groeiden zij des voorjaars evenwel met de vol= 
komen gezonde planten op „en hielden met deze den- 
zelfden tred in hare ontwikkeling; zoo zelfs, dat 
vele landlieden, welke zich met een los overzigt hun- 

ner 


CRS DD 


ner koolzaadvelden vergenoegden en de. planter niet 
van nabij befchouwden, in den waan verkeerden, dat 
hunne. akkers met een genoegzaam aantal-gezonde en 
welig tierende planten bezet waren en gevolgelijk eenen 
tamelijk goeden oogst te gemoet zagen. Deze weel- 
derige groei duurde zoo lang voort „ tot datde planten 
aanvingen te bloeijen, wanneer het fcheen „dat. de 
dampkring , waaruit zij tot hiertoe alleen haar woedfel 
‘hadden getrokken, niet meer in ftaat was haar het 
noodige onderhoud te verfchaffen „maar ook de grond 
thans het zijne moest bijdragen: immers alle planten 5 
waarvan de {teng boven den grond verftorven: was, 
‚ begonnen, naauwelijks bloeijende, te verwelken er 
ftierven binnen een drietal dagen „tot verwondering 
van vele landlieden , geheel weg , en bevestigden alzoo’, 
op eene treffende wijze, de waarheid van de twee 
boven opgegeven ftellingen. » Rs WESTERHOFF. 

46. Volgens weiszENBORN's Neues und Nutzbares 
aus dem Gebiete der Haussund Landwirthfchaft etc. 
N°. 93. Augustus 1828, heeft men in Engeland eerie 
ploeg met zes mesfen uitgevonden „ welke: door den 
{loom of waterdamp in beweging gebragt , en flechts 
door één’ perfoon beftuurd wordt. De uitkomst zal 
echter nog moeten leeren in hoevèrre dit voortbreng- 
fel van menfchelijk vernuft aan het voorgeftelde: doël 
zal beantwoorden ! R. WESTERHOFF, 

47. In de Philadelphia Adyertizer léest men; dat 
de Heer r, ROUMAGE ‘te Elizabeth=Town in’ Nieuw 
Jerfey eene inrigting gevestigd heeft, waarin het vlas 
zonder rooting bewerkt wordt, ende landlieden hun on- 
‘bewerkt vlâs tegen klinkede- munt kunnen verwisfelen. 

ix D 4 Naar 


(‚56 


Naar, de refultaten van het verloopene jaar te oordee- 
len ‚zal het, nut dezer inrigting (inzonderheid in een 
_ and „ alwaar men zoo veel werks van de vlasteelt maakt) 
volkomen aan de, verwachting beantwoorden. _ Met 
meer dan :150:-landbouwers heeft deze fabrijk reeds 
contracten: gefloten. R. WESTERHOFF. 
oh 48, In. ‘het voorjaar van 1827 zag ik, dat men te 
(Usquert, ten huize van de Wed. poornBoscH, met 
eehesmeer dan dierlijke wreedheid, eene driejarige 
koe; welke niet meer dan soo ponden (oud gewigt) 
woog, van een kalf verloste dat, naauwkeurig gewo- 
gen zijnde, “120 ponden gewigt had. Indien men 
hierbij ‘het vruchtwater „ de nageboorte en de aan- 
‘winst-der ‘baarmoeder gedurende de dragt, in rekening 
brengt; zoo-moeten wij.ons ten hoogfte verwonderen 
over «de „verhouding van het. gewigt der moeder tot 
dat:-der “vrucht met haar .toebehooren „zoo wel als 
over de groote hoeveelheid (tof, welke de Natuur in dit 
geval aanwendde, tot voortplanting van het geflacht, 
‘Vele voorbeelden heeft men aangeteekend van buiten- 
gewoon. zware, kalveren „ doch -nergens-is mij een ge- 
„val voorgekomen „ hetwelk het medegedeelde overtreft , 
of het moest ‘dat zijn; hetwelk s. c. WAGNER, in 
zijne Natur-Wunder und Länder-Merkwurdigkeiten. 
Berlin 1802. Th. I; Soer, ons van eene molenaars 
koe „- uit het dorp Wiefenthal in Bohemen verhaalt. 
Nadat men-alle pogingen vruchteloos in het werk had 
gefteld , om deze koe te verlosfen , wierd zij eindelijk 
geflagt, waarna men bevond, dat het kalf, waarvan 
zij zwanger ging , 132 ponden (Prager gewigt) woog. 
„Daar ik-nu niet bekend ben met de verhouding , in 
het- 


658 


hetwelk ons gewigt tot dat van Praag ftaat, kau ik 
het verfchil niet opgeven. 

„Men zal van het buitengewone van dit geval zoo 
veel te meer overtuigd worden, indien men in den 
Staat van den Landbouw en der. Landhuishouding in 
de Provincie Groningen, voor. 1818, op blz. 32, 
leest: „Het zoogenaamde gemeste kalf wordt hier 
„drie à vier weken met zoete melk of half zoete 
„melk gevoed , wegende alsdan van 6o—go ponden.” 
(oud gewigt !) R. WESTERHOFF. 

49. Volgens WEISZENBORN’s Neues und Nutzba- 
res aus dem Gebiete der Haus- und Landwirthfchaft 
N°. go voor Julij 1828, zou zeker tuinman in Bo- 
hemen , zich eene fchoone en voortreffelijke „Boom- 
kweekerij van veredelde ooftboomen alleen “daardoor 
verfchaft hebben, dat hij entloten van edele ooft- 
foorten , in eenen aardappel ftak en dezen zoo diep in de 
aarde. bragt, dat het entloot even boven dezelve uit- 
ftak. De aardappelen geven , zoo heet het daar , den 
jongen looten de noodige fappen en vochtigheid, zoo 
dat zij wortelen fchieten en tot eenen boom groeijen , 
die geene verdere. veredeling noodig heeft. — Het 
oculeren en enten der boomen, dat nog in het jaar 
1514 in Duitschland in zoo hooge achting was , dat 
men aan hem, die zich daarmede onledig hield, den 
rang van Meester in de vrije kunften gaf, (zie PAUL 
VSTETTEN, Kunst-,Gewerb- vnd Handwerk-Gefchichte 
der Reichsfladt Augsburg, S. 120 en K. c.RÖszIG’s 
Verfuch einer prägmatisch Gefch. d. Oekonomie etc. 
H. II, S. 7), fchijnt, iridien deze handelwijze proef 
houdt, in onze eeuw, die zoo rijk is aan uitvindin- 
gen van verfchillenden aard, met zijnen ondergang 

D 5 be= 


rk 


bedreigd te worden, en voor deze zoo eenvoudige als 
gemakkelijke wijze van veredelde boomen voort te 
planten , plâats te moeten maken; R. WESTERHOFF. 
5o. De Heer nicoras deelt, in de Memoir, de la 
sociëté Roy, de Caen. 1, Cah. 1827 ,°p. 145» zijne 
handelwijze , omtrent de daauwrooting van den hennep 
(welke in de vroegte tijden gebruikelijk wás en inde 
Vogefen nog in zwang is), die-hij ín plaats van de 
voor de gezondheid zoo verderfelijke  waterrooting 
heeft ingevoerd , mede. Na de daauwròoting bewerk- 
ftelligd tè hebben, doet hij den hennep in eene kuip 
en giet op. honderd ponden losfe hennepftengen een 
mengfel beftaande uit 5o pinten bronwater, 2 ponden 
potasch of foda en 4 ponden olie, welk alles vooraf 
ongeveer op 20° verwarmd wordt. Na twee dagen wordt 
deze loog afgegoten, en na op 85° verwarmd te zijn 
op nieuws op-den hennep geftort, Na drie dagen 
geweekt te hebben „ worden de hennepftengen , ieder 
afzonderlijk, met de hand gewreven, gewasfchen en 
gedroogd. De hennep verliest op deze wijze, naar 
het verhaal, zijnen onaangenamen reuk, wordt zacht 
als vlas, geeft minder werk en laat zich zeer fraai 
verwerken (*). R. WESTERHOFF. 
5t. In de Ann. de PAgric. Franc. XLI, p. 154— 
163 , wordt melding gemaakt van een nieuw werk- 
tuig: 
(*) Deze handelwijze. verfchilt dus, (behalve dat hier 
de daauwrooting, vooraf gaat), in de hoofdzaak ‘weinig 
van de behandeling van den ‘hennep in warm water met 
zeep, zoo als die door BRALLE is opgegeven. Zie je Kors 
Magazijn v. Vad, Landbouw. Ul. blz. 972—28o en mijne 
Befchrijving van de Hennepteelt, Gron. 1828. blz. 38 en 39. 
Ve He 


Cs) 


wig, om vlas en hennep, zonder voorafgaande roo- 
ting, te braken. Dit werktuig beftaat uit eenige pa- 
ren gefleufde cilinders, door een ftoomwerktuig bewo-= 
gen, en is, onder den naam van Zinourgos , door 
den Heer-A. DELCOURT ; uit Amerika in Frankrijk in- 
gevoerd, Volgens het verflag , daaromtrent uitgebragt, 
zou dit werktuig den voorrang verdienen boven alle 
andere, tot nu toe uitgevondene , zoogenaamde broies 
mécanigues „doch het is minder zeker, of het de roo= 
ting geheel en al ontbeerlijk zal kunnen maken. 
Vv. H. 
_ 52. ÂUG. DE SAINT =HILAIRE deelt ons in de Zan. 
de 'Agr. Franc. XLI, p. 303—314 eene niet zeer 
bevredigende befchrijving mede van den landbouw in 
Brazilië, waar, in verreweg het grootfte gedeelte van 
het zuiden van dit Rijk , noch ploeg , noch mestftof= 
fen gebruikt worden, maar de landbouw alleen beftaat 
in het afbranden van bosfchen , in wier asch eenige 
weinige oogften gekweekt worden , waarna de grond 
weder tot den {taat van woestheid terugkeert. Het 
is te wenfchen , dat de weinige voorbeelden van be- 
tere kultuur , aldaar aanwezig , fpoedig tot eene grond- 
wettige verbetering zullen leiden. V. He 
53 In hetzelfde Tijdfchrift vindt men (XLII, p. 
133-149) eene niet onbelangrijke befchrijving van de 
wijze, waarop de beroemde fromage de Gruyères in 
Zwitferland, uit gekookte melk bereid wordt. Voor- 
heen werd deze foort van kaas, waarvan eene aan- 
zienlijke uitvoer is, alleen bereid in de omftreken van 
het fteedje Gruyères; doch thans ook in de Kantons 
van Bern en van Lucerne, en in de dalen van Lé- 
man 


C 6o ) 


man, van de Jura, de Vogefen, Savoye enz., wel- 
ker, voortbrengfelen op buitenlandfche markten met de 
echte fromage de Gruyères verward worden, v. H: 
„54. . Meermalen heb ik onderfcheidene veehouders 
klagten ‘tegen. het voederen van kool, rapen of knol- . 
len enz. ‚hooren aanheffen „ omdat. hierdoor de melk. 
zoo. wel, als de daarvan gekarnd wordende - boter, 
eenen; hoogst onaangenamen “bijfmaak- verkrijgt, welke 
op-de.prijs. en waarde dezer produkten eenen nadeeligen 
invloed uitoefent : — meermalen heb ‘ik hun-alléén-om 
deze reden, dit anders zoo gezond en voordeelig 
voedfel voor de melkkoeien; zien ter zijde ftellen. 

Het is: bierom ; dat ik het niet ondienftig «oordeel, 
om de:-middelen,, welke de ‘Engelfchen tot: het weg- 
nemen van dezen bijfmaak ‚met goed gevolg aanwenden 
en die hoogst eenvoudig zijn, „hier - mede te deelen; 
opdat … men … ook. in. ons «Land. daarvan partij zal 
kunnen trekken. 

Volgens “TWAMBLEY „ “Die vortheilhafteste Bentt- 
zung der Milch etc. „Aus dem Pngl. überf. von KARL 
MAYER, ‘Wien 1823, S. 59 „ zal deze onaangename 
bijfmaak meestal worden weggenomen ,- indien men 
een. achtfte deel kokend water onder de melk mengt, 
vóór dat zij in de melkmouten of melktesten „ ter af- 
Scheiding van den room „ wordt overgegoten. Hetzelfde 
doel. wordt bereikt „ zoo men eene geringe hoeveel- 
heid falpeter ,terftond- na het melken, bij de melk 
voegt „ wordende dit. middel , gelijk TwAMBLEY zegt, 
thans. vrij algemeen in Engeland aangewend. Ook kan 
men, volgens zijne verzekering ‚dezelfde uitkomst 
verwachten „ indien men den room wârm maakt , daarna 


in 


LP 


in eene kom, fchotel of-ander vaatwerk, met koud 

water gevuld, overgiet, en vervolgens den room, die 

de. en mkte weder inneemt, ten gebruike affchept. 
R. WESTER HOFF. | 

55. Men heeft langen tijd getwist, of de ftof, 
waarvan ‚de echte kaschmir-fhawls vervaardigd wor= 
den, van eene foort van geiten of van fchapen her- 
komftig was. «Het fchijnt echter thans beflist te zijn, 
dat deze ftof de wol is van eene foort van fchápen, 
het Sifan-fchaap, hetwelk op de bergen van Zhibet 
in den lande Sifan gevonden wordt, en waarvan de 
Shawls- te Kaschmir gemaakt worden. Men. meéent, 
dat, dit bijzonder {chapenras , hetwelk in den natuur- 
ftaat , op de-hoogfte bergen, nabij-het eeùwige ijs 
leeft, met- groot voordeel zoude kunnen ‘overgebragt 
worden „opde. Alpen van Frankrijk , en vooral op 
die van Oostenrijk. Behalve het genoemde, beftaan 
er nog verfcheidene andere, ons nog weinig bekende, 
bijzondere. fchapenrasfen , in de hooge bergftreken van 
Opper-Azië. Zie ‘het Polyt. Journal. XXIX. S. 
298—3oe en de Ann. de LZ Agric. Franc. XLI. p. 
209207: Vv. H. 

56. De zojdewormen komen onder anderen , ook in 
Bengalen’ voor, en zijn onlangs, met zeer goed ge- 
volg ook op lle de France , ingevoerd (Ann. de Pagric. 
Frans. XLI. p.115—119); dat-echter-ook de zijde- 
wormen in ;veel kouder klimaat met voordeel kunnen 
beftaan ,' blijkt daaruit, dat zij thans’ ook gevonden 
worden in het dép. de la Seine in Frankrijk , ja zelfs 
te Vallerangue in de Cevennes, waar het kouder is 
dan - te Parijs, en. weinig of geen wijnftokken ge- 
_ kweekt worden; (sbid. p. 121124). Zijworden 
Kr ook 


C 62 ) 


ook veel in Pruisfen gevonden. Zie deze Bijdragen 
II, 2. blz. ogo. V. H. 

57. Het Journal d'Odesfa deelt een merkwaardig 
berigt ‘mede over eenen algemeenen ftrijd tegen de 
Sprinkhanen gevoerd in het Zuiden van Rusland, 
waar dit ongedierte in 24 kolommen voorttrek- 
kende, alle veldvruchten vernielde, doch geftuit 
werd door den Generaal corry, die een getal van 
5oo landlieden , met zeisfens, klokken , trommels enz. 
gewapend, verzameld hebbende, al de fprinkhanen 
terugdreef tot in zee, waar zij in masfa hun graf 
vonden. Zie 4nn, d, PAgr. Fr. XLI, p. 231—2g2. 
Over de fprinkhanen en derzelver verwoestingen ver- 
dient allezins nagelezen te worden de vertaling van 
KIRBY En SPENCE, Znleiding tot de Entomologie. 1, 
blz. 2o5—216, en vooral ook het opftel van KÖRTE 
in de Möglinfche Annalen der Landwirthfthaft XX 
S. 520—560 en XXI, S. 135145. | V, H. 

58. In het XXI[d° Deel der Möglinfche Ann. d. 
Landwirthfchaft , S. 177—186 , vindt men een zeer les 
zenswaardig ftukje over den tegenwoordigen toeftand van 
de teelt der Merino-fchapen in Spanje; waaruit 
blijkt, dat ook in dit opzigt, het ongelukkig Spanje 
veel van haren vroegeren rijkdom verloren heeft. In 
de laatfte oo jaren toch is het getal der MZerino- (dat 
is heen en weder trekkende) fohapen wel voor de 
helft afgenomen, van welke vermindering als oorzas 
ken worden opgegeven: 1% de groote geldelijke uite 
gaven „ veroorzaakt door het: verreizen dier fchapen 
van de eene plaats naar de andere , en wel door de 
Provinciën Leon , Oud - Kastilië; Asturië en Estrama- 
dura, waar zij, bijna overal op vreemden bodem gra= 

zen- 


C.69) 


zende , veel weidegeìd, en ook groote dagloonen aan 
de herders, kosten. Dit heen en weder trekken be- 
nadeelt daarenboven ook nog de eigenaars der gron- 
den, die zij doorreizen , aanmerkelijk , en wordt, 
uit ouden flenter, niet opgeheven, niet tegenftaande 
de ondervinding , zoo in andere landen, als in Spanje 
zelve (bij de kudden, welke estantes. (blijvende) genoemd 
worden) genoegzaam bewezen heeft, dat ook van 
fchapen , welke op dezelfde plaats blijven , voortref- 
felijke wol kan gewonnen worden ; oe, kost het fche- 
ren » dat altoos door eene bepaalde klasfe van daglooners 
gefchiedt, het wasfchen der wol en het onderhoud 
der gebouwen, welke op eene groote fchaal aangelegd 
zijn, en meer dan e/f maanden in het jaar ledig ftaan, 
zeer veel; 3e, beftaat er in geheel Spanje geene en- 
kele wollemarkt , waardoor alle mededinging van koo= 
pers uitgefloten is en de eigenaars der kudden ge- 
heel en al van de rondreizende opkoopers afhangen. 
Men heeft, wel is waar, in de laatfte tijden enkele , 
der fchapenteelt meer voordeelige , wetten in Spanje 
gemaakt en zelfs de uitvoer van rammen op de ftreng- 
fte ftraffen verboden; maar het is de vraag , of deze 
middelen de zoo vervallen fchapenteelt in dit rampzar 
lig land wel weder zullen kunnen opwakkeren ; daar 
Frankrijk , Oostenrijk, Pruisfen en Sakfen in bezit 
van hetzelfde fchapenras zijn 5 daar in genoemde lan- 
den het onderhoud der fchapen veel minder kost en 
de Sakfifche wol zelfs veel hooger prijzen geldt, dan de 
echt-Spaanfche ; daar eindelijk Duitschland geene krui- 
fing van zijn Merinos met Spaanfche rammen fchijnt te 
behoeven; daar zelfs de Sakfifche Regering van het, 
haar 


ES GOD 


haar ‘door Spanje toegeltaan verlof , om 2000 rammen 
van echt Spaansch ras uit Spanje te mogen ontbieden, 
geen gebruik heeft gemaakt. Vv. H. 

59. JOHN. RANKING heeft in een afzonderlijk be- 
toog getracht te bewijzen , dat vele-der fosfiele been- 
deren welke men «in het algemeen aanneemt te ‚be- 
hooren , tot dieren , waarvan de foort vernietigd is, 
werkelijk terug. gebragt kunnen worden tot dieren , 
welke nog beftaan. Zijn zeer uitvoerig betoog voor 
geen uittrekfel vatbaar zijnde, vergenoeg ik mij onze 
lezers ‘tot hetzelve te verwijzen. Zie Bemerkungen 
geber einige Vierfusfer, deren Art von den Naturfor- 
fchern ‘für’ erlofchen gehalten wird , von JOHN RANKING. 
Froriep’s Notizen B. XXII, Nen 2 We. Ve 

6o, Dr. SCHENK van Zurich, verhaalt dat er, in de 
koolmijnen van Zurich , verfcheidene fosfiele beende- 
ven van zoogdieren gevonden zijn, als hoek--en -maal- 
tanden van den Mastodon angustidens; tanden ‚van 
Bevers en herkaauwende dieren „ waarfchijnlijk van eene 
hertfoort. In de koolmijn bij Elgg, vond men daar- 
enboven: de overblijffels van eene nieuwe foort van 
Mastodon, welke niet ‘door cuvier befchreven is; 
- yoorts de onderkaak van eenen Rhinoceros ‚ welke tot 
de Rhinoceros claufus van CUVIER behoort, en twee 
lange tanden, van EEDé zonderlinge gedaante, welke 
zonder twijfels fnijtanden zijn van een zwijn of van 
een tapierachtig: dier. Bij. Seelwalten trof men den 
tand van veen Palacotherium aan, en eenen „anderen 
onbekenden ‘fnijtand van een Pachyderma. „Ook bij 
Buikberg werden de onderkaak «en eenige beenderen 


van” eene onbepaalde ‘foort „van Mastodon gevonden. 
Zie 


ED, 


Zie Verhandl, der allgem. Schweiz. Gefellfchaft fur’ 
die gefammten Naturwisfenfch, in ihrer XIllez, Jahres-: 
verfamml. zu Zurich 1827. C.-NICATIe 
“61. De ijverige natuuronderzoeker wAGLER , wien 
wij reeds een Systema Avium-en de hoop op een- 
Systema Amphibiorum verfchuldigd zijn , heeft onlangs 
eene nieuwe foort van Cynocephalus -befchreven en. 
afgebeeld’; aan welken hij de volgende kenmerken 
toefchrijft. 
_Cynocephalus Wagleri. 

„Facie maxime producta, incarnata3 pilis partium? 
„fuperiorum olivaceis, bafi fubcinereis, apice' nigrie 
„cantibus. — Regione osfis facri et fcelidibus exteris- 
„ex fulvo flavicantibus; manibus fupra olivaceo-ci- 
„nereis. Cauda quam corpus longiore „ apice comofa- 
„flavicante.”” (OkEN’s fis B. XXI, Heft. VIII u. 
IEX. S. 361. W. V. 

62. Men heeft in het Canton’ Bern’ en in de om- 
ftreken van Munfter opgemerkt, dat de gewone Eek- 
hoorn , foms eene fterke verwoesting onder de boomen 
aanrigt, door de fchors van dezelve in lange ftroo- 
ken af te fchillen, en het fpint op teeten. — F. MEISS- 
NER ‘Ann. der Algem. Schweiz. Gefellfch.- fur die 
Ee map Naturwisfenfch. II. Bd, Bern 1824. S;119. 

C. NICATI 

63. Dr. RENGGER ; die gedurende eenige jaren in 
Pâraguay gevangen is geweest, heeft over de Jaguas 
eenige nieuwe bijzonderheden bekend gemaakt. In de 
eerfte plaats verhaalt hij, dat de osfen zich niet in 
eenen kring fcharen, ten einde zich tegen dit verfcheu- 
rend dier te verdedigen, maar dat zij woedend op 
hetzelve inloopen. De paarden echter trachten zich 

BIJDRAGEN D. IV. sr. 2. E door 


C 66 ) 


door de vlugt te redden. — Eris fchier geen twijfel 
aan, dat hij aan de Zwarten ‚ de voorkeur boven de 
Blanken. geeft. „Door vuur wordt de Jaguas niet af- 
gefchrikt, en ‚hij doodt altoos flechts een ftuk wild te 
gelijk. , Zie .Verhandl. ‚der Allgem. Schweiz. Gefelfch. 
far, die, gefammten Naturwisfenfch. ín ihrer XIIIe 
Jabresverfamml. zu Zurich 1827, C‚_NICATI, 
„64 Volgens het denkbeeld van den Heer MORGAU ; 
dienen de bekende os/2 mar/upialia den buideldie- 
ren, vooreerst tot onderfteuning der buiksingewan- 
den; voor welke in de geringe bekkenholte eene flechts 
geringe ruimte is; ten tweede „ om gedurende het zo- 
genseen,putit- van tegenftand aan te bieden, waar- 
door „de, „moeder gemakkelijker hare borsten tegen-de 
jongen, in den zak bevat; kan aandrukken. Beide ge- 
voelens komen mij niet «onwaarfchijnlijk voor, Ik 
voeg er echter bij, dat deze beenderen voornamelijk 
vermeerderde. punten, van aanhechting en bevestiging 
voor; de. buikfpieren aanbieden „een denkbeeld, hete 
welk ik reeds vroeger in mijne Opmerkingen over den 
Kayman meen ontwikkeld te hebben, en derhalve nu 
flechts aanftip. Zie FRORIEP’s Notizen , B, XXII, 
N° 21, Ss 327. Were 4 

65. Dr. MERTENS heeft bij eene Zeehond- foort, 
welke hij voor nieuw houdt, eenen zak opgemerkt, welke 
uit het onderst gedeelte van de luchtpijp. voortkomt, 
eene voortzetting is van derzelver (lijmvlies, en zich 
op de regterzijde tusfchen de groote en kleine borste 
fpier tot eene aanmerkelijke grootte uitftrekt, Ook 
verhaalden hem visfchers, dat dit dier het vermogen 
had, zich aan deze zijde fterk op te blazen. 

Zie Auszuge aus einem Schreiben des Dr, MER 

TENS 


C“67 


TENs an den. Kaiferl. Rusfifchen Statsrath von Tuss, 
Froriep’s Notizen, XXII B., N°. 1, S.8. w. v. 
„66, Volgens E‚ SCHNEIDER, eindigt het netvlies niet 
aan den buitenften rand van het corpus ciliare „ aan 
welken men hetzelve nu nog algemeen laat eindigen, 
maar gaat onafgebroken in de rigting van de as van 
het oog, naar de kristallen voort, en eindigt digt aan 
den grootften omvang derzelve, vrij en-zonder bee 
vestiging aan het buisje van de kristallen. 

Das Ende der Nervenhaut im menschlichen Auge, 
VON E… E‚ SCHNEIDER, Litter. Ann. der Gefamme 
ten Heilkunde von j. T.C. NECKER, Ier, Jahrg. 
1828, Juli. p. 330 en volg. me: 

67. BUCHANAN heeft een afzonderlijk betoog over 
het „gehoor gegeven, waarin hij vooral over het nut 
van het oorfmeer uitwijdt. In de eerfte plaats fchrijft 
hij aan hetzelve het nut toe, om de klanken, welke 
in de onderfte kromming van den. uitwendigen gehoor- 
gang, door het trommelvlies teruggeworpen worden, 
te. abforberen, en daardoor den. zoo onaangenamen 
weerklank voor te komen. Ten tweede, vormt het- 
zelve een waar bekleedfel voor den uitwendigen ge- 
hoorgang en vernaauwt denzelven , waardoor de tril 
lingen van het geluid zamengedrongen, verzacht en 
geregeld tot het trommelvlies gebragt worden. De 
haren, welke men in den uitwendigen gehoorgang 
dantreft, zouden dienen, om het kanaal door het oor- 
fmeer gevormd, op zijne plaats te houden. En bo- 
vendien zou het oorfmeer nog ftrekken , om de wer- 
king der elektrifche vloeiftof, welke tegelijk met de 
trillingen van. het geluid in den uitwendigen gehoor- 
gang. dringen, te wijzigen. Hierbij voegt hij ten flotte 

E 2 eeni- 


C 68 ) 


eenige aanmerkingen over de voordeeligfte rigting van: 
het uitwendige oor,” waaruit blijkt, dat deze daf 
plaats grijpt, als het oor in eenen hoek van 25—45° 
„aan het hoofd gehecht, de fchelp hierbij breed en 
diep, de zoom van het oor uitpuilende , en de fchuit- 
vormige diepte weinig merkbaar is. Zie Phyfiological 
‚Illustrations of the organ of hearing etc. , bij THOM. 
BUCHANAN , London 1828 , waarvan een uittrekfel ge- 
vonden wordt in; Magazin der auslandifchen Littera- 
tur der Gefammten Heilkunde von Dr. G. H. GERSON 
und ‚NICOLe-HEINR. JULIUS', Mai ; Juni 1828. S. 64 
en. volg. W. V. 

68. FLOURENS , na eenige proeven genomen te heb-= 
ben, op de: uitwerkfels van de doorfnede der half cir= 
kelvormige kanalen in het inwendige oor heeft bevonden 
dat dezelve veel overeenkomen , met die, welke men 
na het doorfnijden van bepaalde gedeelten der kleine 
herfenen waarneemt. — Hij deed deze proeven op 
duiven en jonge konijnen en herinnert te voren, dat 
deze kanalen drie ten getale zijn , twee verticale en 
een ‘horizontale. Op de ‘doorfnede van de horizontale 
kanalen, zag hij ftandvastig eene horizontale en op 
die van de verticale eene verticale beweging” van ‘het 
hoofd. volgen. — Daarenboven wordt de doorfnede 
van het horizontaal kanaal door eene ronddraaijende en 
die van het achterfte verticale kanaal door eene ach- 
terwaartfche-, en die van het voorfte verticale kanaal 
door eene voorwaartfche duikelende beweging gevolgd, — 
Uit deze proeven: zou-derhalve volgen, dat de half- 
cirkelvormige kanalen , ten minfte hunne zenuwachtige 
uitbreiding eenen invloed op de beweging uitoefenen, 
welke men verre was van te vermoeden en nu-ook in 

gee. 


€ 268) 


geenen-deele verklaren kan. Zie Experiences sur les 
canaux semicirculaires de loreille des oiseaux par M. 
FLOURENs , Bullet. des Sciences Médic, Ne, 9: Sept. 
1828; p. 5 enNe. 1r. Nov. 1828 > P- 239. W-v. 
„69. In. het Diario de las Ciencias Medicas, 1827 
Barcelona „ en-daaruit overgenomen in de Zitterarifche 
Annalen der gefammten Heilkunde ‚ Iler Jahrg. 1828, 
Mai, S. 105, wordt een merkwaardig geval van drie- 
voudige tandvorming. opgegeven. . Eene vrouw , kreeg 
in Maart 1821, gedurende hare vijfde zwangerheid, 
plotfelijk hevige tandpijn , welke door het uittrekken 
der laatfte kiezen aan de linkerzijde verdween. Zeven 
“maanden later , kwamen de Pijnen in de tandkasfen op 
nieuw opzetten en eindigden met. het voortgroeijen 
van. twee nieuwe tanden , welke om hunne verkeerde 
rigting moesten weggenomen worden. Den 16den 
Junij 1826, ondervond de vrouw op nieuw hevige 
pijnen in de tandkasfen en zij kreeg haar derde paar 
kiezen, na wier verfchijning de pijnen ophielden. 
: WV. 

zo. In Froriep’s Notizen XXII B. Ne. 11 ‚ ‘wordt 
eene belangrijke daadzaak vermeld , overgenomen uit 
LONDON’s Magazine of Natural History N°, 11 „ van 
de doofheid , welke aan wize katten met blaauwe 
00gén altoos eigen is. De Heer BuC bezat eene zo0- 
‘danige kat, van Perzisch ras, welke verfcheiden jon- 
gen heeft SEworpen, waaronder die, welke even als 
de moeder. geheel wit waren ‚ altoos doofheid ver- 
toonden, dewijl daarentegen de gevlekte een goed ges 
hoor bezaten. Deze gebrekkige ontwikkeling van dit 
zintuig is . waarfchijnlijk een gevolg van het zwak” en 
onvolkomen ligchaamsgeftel , hetwelk aan alle albino’s 
L Erge eigen 


C zo ) 


eigen is. — Deze doofheid grijpt echter niet altoos 
plaats, gelijk mij uit twee witte katten met blaauwe 
oogen, die goed hooren, onlangs gebleken is. 

R. WESTERHOFF. 

71 In de onlangs uitgekomene Lande en Zéetogten 
in Nederlands - Indië en eenige Britfche etablisfemen- 
ten „ door j. oLIvIER , welk welgefchreven werk vele 
belangrijke bijzonderheden over Zndië behelst, vinden 
wij ‚ onder anderen, volgens Dr. BLUME,Op blz 412 
opgegeven „ dat bij de Badaeis, een’ geheel afgezon- 
derd in de binnenlanden van Java levenden volkftam, 
welke nog de aloude leer der Bwddha en der Brah- 
minnen volgt , de Monogynie heerscht, en dat het ge- 
tal mannen aldaar , nagenoeg aan dat der vrouwern ge- 
lijk is, „ Eene opmerkelijke waarneming voorzeker ; 
indien wij nagaan, dat in verreweg de meeste warme 
landen Polygynie heerscht, en dat tevens. het getal 
der geborene meisjes, dat der geborene jongens aan= 
merkelijk overtreft. ScunurrerR (Geogaphifche Nor 
Jologie, Stuttgardt 1813, p. 91), bij wien men vele 
andere belangrijke zaken, hiertoe betrekkelijk , kan 
vinden , leert ons, dat in de landftreken aan de Linie, 
fchier overal het getal der geborene meisjes ftaat tot 
dat der jongens als 4 tot 1. Er behoort zeker, 
om dit geheel en al te beflisfen, eene vergelijking 
van een grooter aantal daadzaken te hebben plaats ger 
had, doch uit de hierboven vermelde waarneming 
zou men opmaken, dat het huwen met vele vrouwen 
oorzaak is, dat er in vele warme landen meer meisr 
jes dan jongens ter wereld komen. V. H‚ 

72. Volgens de Groninger Courant- van zo Febr; 
#829, heeft men, bij eene hardrijderij ap /ohaatfen, 

te 


ERK AN 


te Joure in Friesland, eenen afftand van 158% ellen; 
zijnde. nagenoeg 478 oude Vriefche -woeten „in …16 {e- 
konden tijds afgelegd.-In deze Bijdragen IIL, 1; bla 13, 
is echter door den Hoogl. morr „eene nog grootere 
{nelheid van Friefche- fchaatfenrijders aangeteskend. 
NE ÌD 

73: Bij het Kiegie onderzoek ; hetwelk: tegen? 
woordig ‘geneeskundigen: van. perfonen „ tot den, milie 
tairen dienst verwezen ;; moeten „doen „kan het niet 
ongefchikt zijn , hun meteen middel bekend te maken; 
hetwelk de Heer ryons:, Chirurgijn Majoor ; aanwendt 
om zijne bepaling; omtrent den graad van aamborftigr 
heid, welke de perfonen voor den dienst ongefchikt 
moet maken, zekerder te doen zijn. Hij laat den per- 
foon, welke aan zijn onderzoek onderworpen is „eene 
lange inademing doen , en. gelast hem zonder op nieuw 
adem te fcheppen, langzaam en hardop te tellen. Hij 
verzekert zich alsdan, door middel van een uurwerk, 
hoelang dusdanig perfoon alzoo.kan tellen, en heeft 
hierbij waargenomen, dat deze tijd altoos in verband 
is met den gezonden of ziekelijken ftaat der. longen , 
hierbij te gelijk de berekeningen opgevende.,hoeveel.deze 
tijd, in werfchillende ziekten, als tering, zijdewee, 
longont(teking ‚ aamborftigheid verfchilt „ en welke_de 
maat in dit opzigt van volmaakt gezonde Jongen is. 
Zie Bulletin ‚des Sciences iepen N°. 9, Septembre 
H82S Per Ede; ctoorodsdm cl mm WeN. 


74. De Heer BLOCHMANN te dS (5 rosfe Plaui- 
fche Gasfe) berigt in de Notizen van rroRIEP XXII 
8. 88, dat hij van de-reizigers in (Guijana HERING 

E 4 / en 


C 72.) 


en -WEIGELT-. (1), zaden en gedroogde planten heeft 
ontvangen. « Deze planten zijn genoemd door re1r- 
CHENBACH ‚ SCHWAEGRICHEN €en KUNZE „ en worden 
in goede exemplaren verkocht voor 12 Thaler iedere 
Centurie , waarvan er twee gereed zijn, en er welligt 
vijf of zes zullen uitkomen. Hering, die Genees- 
heer van den Gouverneur te Paramaribo geworden is, 
denkt 5 of 6 jaren aldaar te blijven , en heeft ook 
vele dieren en fceletten overgezonden. Men kan zich 
ook “over den aankoop dezer dieren, of zelfs van de 
ingewanden van {ommige derzelven tot anatomisch of 
phyfiologisch onderzoek , aan den genoemden BrLocH- 
MANN wenden. Vv. H. 


en eenen 


75. Sur Pexplication des phénomènes de la chaleur , 
de la lumière et de Vélectricitë par puPrÉ 8° 30 pag. 
Paris 1828. 

76. Nouveau manuel de phyfique et de. météorolo- 
gie par AJASSON DE GRANDSAGNE €t FOUCHÉ, 12°, 
563 pag. en 6 pl. Paris 1829. 

77. Introduction à létude de lharmonie, ou ex- 
pofition d'une nouvelle théorie de cette fcience par 
VICTOR DE RADE vol. 8°%. 374 pag. Paris 1828. © _ 

78. Beitraege zur vergleichenden Klimatologie von 
scHouw 8°. 1°. Theil Koppenhagen 1827. hink 
79. TheElements of phyfics by ARNoT T London 1827: 

80; Nouvel apergu fur la météorogie par j: A- CLOS 
de 115 pag. , 8 pl. Paris 1828. 

81. Manuel de météorologie par ft. B, FELLENS. 


18°, 36. pag. Paris. 1828. 
82. 


(1) Men vergelijke den Wriend des Vaderlands, II ‚ biz 
619. En volgg. 


C #9) 


82. Chimie appliquee vaux-arts pat J. Be DUMA$ 
Tom 1. 1828. Paris. « Van deze Chemie zullen. 4 
deelen en ‘een atlas verfchijnen. 

83. Elements of Chemistry. Bij: ANDREAS FYFE 
M.D. 2 vol. London 18285 » 

84. Handbuch der Mineralogie , vónj. FR. L. HAUS= 
MANN „_… Profesfor etc.etc, zu Göttingen. “Erster 
Theil. Einleitung in die:Mineralogie. … Zweite , gänz- 
lich umgearbeitete Ausgabe. Göttingen 1828. 

85. Handleiding tot de beoefening der. artfeny=bes 
reidkundige fcheikunde „of Grondbeginfelen der phar- 
maceutifche Chemie „- door D. BLANKENBIJL „ Stads- 
Apotheker te Dordrecht enz. Ide ftuk , tweede gedeel- 
te.” Dordrecht bij BLUSSÉ en VAN BRAAM , 1828. 

„86, Verhandelingen over de aanflibbing der- haven 
van Amfterdam en de afdamming van Pampus. — Met, 
eene Hydrographifche kaart „van het IJ voor Amfter- 
dam „met den nieuwen IJ-dijk voor de ftad , benevens 
de ontwerpen in 1808, 1811 ên-de wijziging daarvan, 
in 1828-voorgedragen. Amfterdam bijde Wed. G. HULST 
VAN KEULEN , 1828, 

87. Gefchied- en- Natuurkundige verhandeling over 
het IJ, deszelfs vroeg beftaan, als {prank van den 
Rijn-en gemeenfchap met de Rivieren „ Merenen Wate- 
ren in Zuid- en Noord-Holland, door p. swARTS „ 
M. D. ’s Gravenhage en Amfterdam bij de Geb. van 
CLEEF , 1828, 

88. Verklaring van den Almanak ten dienfte der zee 
lieden; door de commisfarisfen tot de zaken, het be- 
palen der lengte, en de verbetering der zeekaarten be- 
treffende , uitgegeven. Tweede druk der geheel op nieuw 
bewerkte uitgave, door jACoB SWART: ‘Amfterdam 
bijde Wed. G, HULST VAN KEULEN. 1828. 89. 


Ca 17) 


’89 Nieuwe mgniersvan:-fchepen te meten; door 
H. DE HARTOG; openbaar Leeraar der Wis-,- Sterree 
en Zeevaartkunde te Amfterdam.- Te Amfterdam 
bij C. Av SPIN: 1828, . 

go. Recherches sur les combustions humaines spon= 
tanées., lues-à l'Académie Royale des Sciences par Mm 
JULIA:FONTENELLE. Paris 1898, sy pages 8°.- Zie 
Revue Encyclopédigue Sept. 1828, p. 668 et 699. 

gi. Hulde aan de nagedachtenis van GERBRAND 
BAKKER ‚ Hoogleeraar “in de Geneeskunde te Gronin- 
gen ;,doûr y. BAART DELA FAILLE, A. L. M. Phil. 
Med.-et Art, Obftr.. Doctor enz, te Groningen bij ys 
OOMKENS „ 1828. — Het Jevensberigt van den Hoogl. 
BAKKER „ hetwelk veen gedeelte. van deze hulde uit- 
maakt , maakt het overbodig, om ook in deze Bijdra- 
gen een „levensberigt van dien uitftekenden Geleerde 
te plaat{en „gelijk zulks anders ons. voornemen ge= 


weest was. V- H. 
mees vervolg brl oak in een volgend N°, 
RED. 


“ga. Op den 26ften October 1828 overleed in het 
7ófte jaar zijns ouderdoms , de beroemde Landbouw- 
kundige ALBRECHT THAER; Directeur van het Infti- 
tuut voor den Landbouw te Möglin. — Traer heeft 
op eene: gelukkige wijze de praktifche kundigheden 
van den landman aan eene gezonde theorie en gere- 
gelde berekeningen onderworpen, of liever, hij heeft 
geftadig theorie en praktijk op eene gelukkige wijze 
vereenigd , doen voortgaan, zoodat zijne fchriften 
ook buiten zijn Vaderland, op meer dan ééne plaats, 
groot nut hebber gefticht, Zijne Befchrijving van 

den 


C 2D 


den Engelfchen Landbouw, zijne Grondbeginfelen 
eener op rede fleunende Landhuishoudkunde en zijne 
Möglinifche Annalen hebben derzelver vervaardiger 
eenen Europefchen roem verfchaft, en zijn ook ge- 
deeltelijk in ons Vaderland, in den Boeren-Goudmijn 
van den Heer sERRURIER , bekend geworden. — Aan 
THAER zijn wij de fnelle vorderingen der landhuis- 
houdkunde in de laatfte jaren, voor een groot ge- 
deelte. verfchuldigd. Í V. He 

93. TevreR’s” tweede  Genootfchap heeft het 
volgende gewigtige onderwerp als Prijsftoffe voorge-. 
fteld, Zij vraagt namelijk : 

„Eene Verhandeling, waarin de tegenwoordige, 
sftaat van kennis, betreffende de bevruchting van 
„Planten van verfchillenden aard, zoo verre die ken= 
„nis bij nader onderzoek door de latere en wel beves- 
„tigde waarnemingen, ook door die van den {chrijver 
„zelven gebragt is, duidelijk wordt voorgefteld , en 
„door de daarbij vereischte teekeningen naauwkeurig 
„wordt afgebeeld,” 

De Prijs voor het best gekeurde Antwoord is een 
Gouden Medailje van f40o. oo. waarde. De Ant- 
woorden moeten voor den 1ften April 1830 aan het 
Genootfchap te Haarlem worden ingezonden: Men 
zie de aanleiding tot deze Vraag in de werken van 
A. BRONGNIART , RASPAIL ; BROWN EN L. C. TREVI= 
RANUS hiertoe betrekkelijk , opgegeven in de Haar. 
Courant 6 Jan. 1829, en in den Letterbode 2 Jan. en 
g Jan. 1829, blz. gen 19. 


VRA- 


C 26) 
Ns VRAGEN. 
van de Leuvenfche Hoogefchool , om beantwoord 
te worden vóór den 1 Juni 1829. 


1. Solutiones, quas aequationes differentiales primi 
ordinis ad binas ternasque variabiles admittere queunt , 
peculiares exemplis ‘idoneis e geometria curvarum tum 
linearum quam {uperficierum. depromtis illustrentur, 
_2, Disferatur nitide et concinne de praecipuis opti= 
cae ufibus tam vitae civili quam fcientiae maxime fer- 
vientibus , ita quidem: ut 1°, illi ufas indicentur, 2e,’ 
omnia elementa phyfica„ quibus innitantur , determi- 
nentur „et dijudicentur , 3°. illorum (ufuum) praeftan-. 
tiae justo modo aestimentur. 

3. Comparetur organifatio generalis animälium cum’ 
vegetabilium organifatione , et. doceatur , quaenam clas- 
fificatio tum animalium tum vegetabilium e-ratione et 
natura organifationis inftitui posfit. 


VRAGEN 


van de Hoogefchool te Leyden , om beantwoord 
te worden voor 1 Noy. 1829. 


1. Origo integralium fingularium explicetur, eorum- 
que ufus in theoria curvarum quibusdam exemplis il- 
lustretur. - 

a Praecipuae explicentur, et inter fe conferantur „ 
methodi , quibus altidudo poli, tam terrâ, quam mari, 
accuratisfime definiatur. ' 

3. Exponantur et dijudicentur variae cum obfervandi, 
tum ‚computandi rationes ,„ quibus quamtum vaporis 
aquei in atmosphaerâà ‚ vel aëre quocumque , continea- 
tur , determinari posfit. ” ee 

4. Inftituarur aquae marinae alalyfis accurata, et 
inquiratur quaenam, fint ejus principia  conftituentia per— 
petua, quae contra accesforia et minus conftantia 5, 
tum quibus utrorumque Jodium et Bromium fint ac- 
cenfenda2 exponatur denique qua ratione fingula illa 
principia feparentur et depurentur. 8 

5. Exponatur natura er diverfitas liguorum fabrilium 
ufitatiorum. Inquiratur quibus e caufis fingula ad cer- 
tos, alia ad alios ufus aptiora fint et magis idonea, 


K nnmtanmstetennnsne se tinneke) 


BOEKBESCHOUWING. 


DD GK 


Handleiding tot de beoefening der Artsenij- 
bereidkundige Scheikunde, of Grondbe= 
ginselen der Pharmaceutische Chemie , 
door D. BLANKENBIJL, IIe stuk, 2e gedeelte: 
Dordrecht, BLUSSÉ en v. BRAAM, 1828, 
8°, van bl. 527—g58. 


Oe bekwame landgenoot BLANKENBIJL levert 
ons thans het laatste gedeelte zijner handleiding tot de 
Scheikunde. Van de andere stukken gaven wij vroeger 
eene korte beschouwing en wij doen het thans ook van 
dit. 

Hetzelve vangt aan met de meervoudig vileine 
de ligchamen en bepaaldelijk met de zouten. Daarna 
vindt men die zelfstandigheden uit het Planten- en 
Dierenrijk behandeld, die tot den werkkring van den 
Artsenijbereidkundige-Scheikundigen behooren, en 
eindelijk wordt dit stuk besloten met eene beschrijving 
van sommige bewerkingen betrekkelijk de ontleding en 
zamenstelling der ligehamen., terwijl ETE 
Jen achteraan gevoegd worden. 

Hiermede is dus dit Handboek ten einde, en wij hou= 
den ons daarom nog eenige oogenblikken met sommige 
zaken, die er in voorkomen , op , alleen tot doel heb 
bende, dit nuttige Handboek naar waarde te doen 
schatten. Intusschen houdt de geachte schrijver het 
ons voorzeker ten goede, indien wij onze meening me- 

BIJDRAGEN, D. IV. sT. 2 F de- 


08 


dedeelen, als wij eens van hem in de behandelde zaken 
mogten verschillen. 

Wanneer men de Scheikunde van den laatsten tijd 
met een vlugtig oog ziet beschouwen ‚ hoort men altijd 
zeggen, dat, hetgene de vorige maand was opgebouwd, 
in. de volgende weder wordt afgebroken. Dit is 
zelfs voor sommigen eene reden van verschooning , 
waarom zij, die vroeger deze wetenschap hebben be- 
oefend , dezelve hebben laten varen. Van Artsenij- 
mengkundigen heb ik dit ontelbare malen gehoord. 
Het is waar : hoogst moeielijk zou het vallen , de te- 
genwoordige wetenschap hiervan geheel te zuiveren; 
maar iedereen , die een weinig meer dan vlugtig de 
Scheikunde beschouwt, weet toch te goed , dat men 
niet alles omverre werpt , wat eerst onlangs was opge- 
trokken. Het laat zich niet zelden gemakkelijk aanzien, 
hoe het met voorgedragenie zaken zal gaan, of zij slechts 
eene of twee maanden de aandacht , of voortdurend de 
belangstelling van echte hele der Scheikunde 
zullen tot zich trekken. Iedereen , die dus een Hand- 
boek voor de wetenschap schrijft , behoort zorgvuldig 
dit meer wankelbare van het meer vaste te onderschei- 
den , het laatste alleen op te nemen , het eerste naau- 
welijks te noemen ‚ en het valt dadk in het oog, dat 
de Handleiding, die wij hier aankondigen , om deze re- 
den zonder twijfel onderscheiding verdient, 

Er blijven intusschen in de tegenwoordige. weten 
schap. duizende zaken wankelbaar , zonder dat de ge- 
heele wetenschap daarom wankelbaar zoude moeten 
zijn. Maar gelukkig zijn deze zaken geene hoofdza- 
ken; zelfs niet eens van zoo veel belang , dat de we- 
tenschap door het vervallen van zulk een algemeen 
aangenomen denkbeeld een oogenblik zoude stilstaan. 

On- 


7e } 


Onder de zaken van eenig meerdér gewigt , behooft 
in de laatste tijden de kennis der zouten opgenoemd te 
worden. Wie weet niet, hoe zeer het denkbeeld, het 
welk wij vroeger van een zout hadden , thans moet 

‚gewijzigd worden, indien wij den grooten BERZELIUS 
op het voetspoor volgen? Het is intasschen niet te 
ontkennen, dat deze andere voorstelling reeds groote 
vruchten heeft opgeleverd, niettegenstaande de meest 
verschillende zelfstandigheden thans met denzelfden 
naam bestempeld en onder dezelfde afdeeling afgehan- 
deld worden: de zäamenstelling dezer ligchamen is be- 
kend geworden, de wetteri van verbindingen, die zij 
aangaan, heeft men riaauwkeurig aan het licht gebragt, 

“hunne verbindings-hoeveelheden in betrekking ge- 
bragt met die van anderen, ja zélfs is er eene geheel 
nieuwe rij van verbindingen gevonden, die vroeger, 
toen het denkbeeld van zout meer beperkt vw was, niet 
werd gekend. 

Wij kunnen het echter niet vrerlkchelijk achten, zulk 
gêne leer der zouten te houden, en dezelve met BER+- 
ZELIUS te blijven onderscheiden in zuurstofzouten , 
haloïde zouten en zwavelzouten; in welke onderschei 
ding de heer BLANK ENBIJL dezen grooteri Scheikuu- 
digen is gevolgd. Aaneene verbinding b;-v. van een me- 
taal oxijde en een zuur denzelfden naam toe te kennen, 
als aan eene’ verbinding van een enkelvoudig niet me- 
väalaardig ligehaam met een metaal, kán niet dan gebrek- 
kiggenoemd worden, in eene wetenschap; in welke men 
de zamenstelling der ligchamen als grondstuk voor alle 
rafigsechikking en behandeling der zaken eenmaal. heeft 
vastgesteld; Het is waar ‚ wie zal het uitmaken, of b. v. 
sommige chlorureta als zoodanig ; of als hrydrochlorates 
moeten beschouwd worden, daar men ze zich even goed 

F 2 als 


( 80 ) 


als met water bedeelde chlorureta kan denken. Maar 
dit is toch immers wenschelijk : in beide gevallen niet 
denzelfden naam aan zelfstandigheden te geven , aan 
welke wij toch een ander denkbeeld hechten. Al mo- 
ge dus de ontleding geene andere uitkomsten kunnen 
opleveren, of het een met water bedeeld chlorure- 
tum of een Aydrochloras zj}, de voorstelling moet 
verschillen, en hiermede ook de naam der zelfstandig 
heid. alti 
De door THÉNARD en anderen gevolgde wijze, om 
deze ligchamen, door BERZELIUS haloïde zouten ge- 
noemd en door BLANKEN BIJL insgelijks, voor. te 
stellen als verbindingen van niet metaalaardige enkel 
voudige ligchamen met metalen, komt ons te meer wen- 
schelijk voor, omdat wij toch van diezelfde niet me- 
taalaardige ligchamen onderling verbindingen „ken- 
nen „en hiervoor namen bezitten , onder welke de 
verbindingen met metalen kunnen afgehandeld wor 
den. ‘Hiermede zullen wij dus tevens gelegenheid be- 
komen hebben, om aan een zow? onveranderd. dit 
denkbeeld te hechten, dateen metaal-oxijde, of, in het 
algemeen, eene basis zich met een:zuur heeft verbon- 
den , zonder het noodzakelijk te achten , dat er altijd 
zuurstof in een zout aanwezig zij, dan alleen in z00 
verre als dit tot nog toe in zoutvatbare bases is waar- 
genomen. ‘Hiermede blijven dan de zouten; die eene 
inotganische of die eene organische zoùtvatbare basis 
ten grondslag hebben , eene rij van ligchamen op zich 
zélve daarstellen, die vele eigenschappen gemeen heb- 
ben en niet in hoofdeigenschappen , datis in zamen 
stelling, zoo zeer verschillen. „als dit thans de:haloïde 
van de zuurstofzure doen. [5 ogiauitee 
„De ‘heer BLANKENBIL heeft zelf. het‘ bezwaar 

à van 


t 


(&) 


van deze voorstelling gevoeld : te goed wetende, hoe 
noodig het is, dat wij eenig bepaald denkbeeld aan 
eene gansche klasse van scheikundige zelfstandigheden 
‘ hechten. Hij wil ons bl. 542 die kenmerken opgeven , 
die aan deze zoo zeer uiteenloopende ligchamen, zou- 
ten genoemd , meer of min algemeen zijn. Deze zijn de 
oplosbaarheid in water, kristalvorm en een eigenaar 
dige ziltig-prikkelende smaak. Hij wil ons hierdoor 
eene vergoeding geven voor-het weggevallen denkbeeld , 
dat vroeger op de zamenstelling der zouten kon be- 
rusten: de eenige ware en in de Scheikunde geijkte wijze 
van doen. — Maar deze zelfde drie eigenschappen, 
(die wij den heer BLANKENBIJL niet kunnen toege 
ven, aan bijna alle zouten onder zekere omstan- 
digheden in meerdere of mindere mate eigen te 
zijn, omdat eene groote menigte zouten hierop uitzon- 
deringen maakt, inzonderheid ook deeerst onlangs voor 
zouten erkende zelfstandigheden) zijn geene wezenlijke 
eigenschappen der zouten. Scheikundige eigenschap- 
pen, toeh, noemen wij de betrekking, waarin de lig- 
chamen tot elkander staan , de verschijnselen , die wij 
waarnemen , wanneer zij met elkander in betrekking 
komen. Verbindings-elementen en hoeveelheden staan 
hier op den voorgrond , en wij mogen dus geenszins 
meer toevallige eigenschappen, als vorm en smaak, 
voor hoofdkenmerken opgeven. Oplosbaarheid in wa- 
ter mogen wij ook hierbij, doch alleen in de laatste 
plaats, opnoemen , omdat dit eene minder toevallige 
eigenschap, maar daarom nog niet eene scheikundige is. 

Niettegenstaande deze redenen, die wij tegen het 
uitbreiden van de beteekenis van het woord zout mee- 
nen te kunnen bijbrengen , kunnen wij hierop toepas- 
sen, hetgene wij hierboven hebben gezegd: dat deze 
nog 


( 82 ) 


nog niet bepaâlde voorstelling niet nadeelig voor de 
wetenschap is. Men gaat de eigenschappen dezer 
ligchamen na en men leert ze nader kennen; niet met 
één oog bezien, maar bezien, zoo als zulks door de we- 
tenschap gevorderd wordt. Zoodat, hoe men ook na- 
derhand dezelve zal mogen noemen, men altijd zal 
moeten zeggen, dat men in de wetenschap van den la- 
teren tijd deze ligchamen doelmatig heeft leeren ken- 
nen. Eene andere voorstelling verandert eenvoudig de 
plaats dezer ligchamen in de rij; de eigenschappen 
blijven aan dezelve onveranderd toegekend, die men 
thans aan dezelve toekent. 

Overigens zal het wel niet behoeven gezegd te wor- 
den, dat wij, als wij in meening van den grooten BER- 
zELIUS verschillen, wij dit met eenen schroom doen, 
evenredig aan de groote achting, die zulk een Schei- 
kundige aan ieder’ zijner booschatters op iedere blad- 
zijde van zijne schriften inboezemt, Een schroom, die 
ons dwingt te zeggen, het voorgedragene, over hetgene 
dien aangaande ook bij BELANKENBIJL gevonden 
wordt, van niet meer waarde te houden, dan die wij 
zelve hieraan toekennen. En deze zal tegen over BER- 
ZELIUS wel niet anders, dan gering kunnen en mogen 
genoemd worden. } 

Aangaande de behandeling der zouten door BLA N- 
KENBIJL kunnen wij hetzelfde zeggen, hetwelk wij 
vroeger van de andere zaken hebben gezegd. Kort- 
heid, duidelijkheid en orde kenmerken iedere para- 
graaf. Het verwonderde ons echter, dat BLANKEN- 
BĲL de zouten, door metaal-oxijden en plantenzuren 
gevormd, behandelt, vóór dat hĳj die plantenzuren 
heeft nagegaan, die eerst in het volgende onderdeel 
van dit stuk worden behandeld, Ons zou het best be- 

val 


vallen, voor als nog eenigzins vaste grenzen tusschen 
bewerktuigde en niet bewerktuigde Scheïkuzide te blj 
ven behouden en dus deze zouten ‚ waarin bewerk- 
tuigde zuren voorkomen , afgescheiden te behandelen 
van de anderen. 

Als gronden van deze meening zouden wij de rede 
nen opgeven , ook door den heer BLANKENBiL ble 


691 uiteengezet. 
De vierde afdeeling bevat de zamenstellingen der 


bewerktuigde natuur. Hier wordt de gisting vooreerst 
behandeld, die wij liever achteraan’ behandeld hadden 
gezien; omdat toch de leerling niet wel deze gisting zal 
kunnen verstaan, dan nà alvorens, hetgene de gisting 
voortbrengt en door haar voortgebragt wordt , afzon- 
derlijk beschouwd te hebben. 

Hierop volgt eene verdeeling der, en een overzigt 
over de nadere bestanddeelen uit het planten en die- 
renrijk, waarvan naderhand sommigen, voor het doel 
des schrijvers meer belangrijk , afzonderlijk worden 
behandeld. Door deze opgave. van die zelfstandighe- 
den, die niet afzonderlijk behandeld worden in dit 
werk, zal de leerling in de Artsenijbereidkunde niet 
geheel onkundig blijven van den omvang van dit ge— 
deelte der Scheikunde. Hij zal aldra behoefte gevoe- 
len , om zijne kennis ook hierop uit te strekken en zich 
niet alleen bij het hoog noodzakelijke kunnen bepa- 
len, ten zij hij van alle belangstelling in deze weten 
schap verstoken zij. 

Wij houden het dus voor doelmatig, dat de heer 
BLANK ENBIJL, hoewel zijn kort bestek niet gedoog 
de, al deze zelfstandigheden afzonderlijk te behande- 
len, dezelve echter heeft opgenoemd, er de hoofdken- 
merken van beeft opgegeven en de plaats aangewezen, 

die 


( 8) 


die’ zijvin de xj der bewerktuigde scheikundige zelf 
standigheden bekleeden. 

De vijfde afdeeling bevat eenige bewerkddinnd die in 
waikenigtlijke en scheikundige worden ingedeeld en 
insgelijks voor zakelijk mogen gehouden worden. 

„Eindelijk treffen wij eenige bijvoegselen aan; waaron- 
der: 1° de teekens, thans in de Scheikundein gebruik, 
en de vormen, onder welke men de zamenstelling der 
ligchamen zoo kort mogelijk en zeer oogenschijnlijk 
poogt uit te drukken ; 2° eenige teregtwijzingen voor 
enkele plaatsen van het 1°° stuk der Handleiding. 

Hiermede is dus deze Handleiding naar het doel des 
schrijvers in het licht. Het zou eene aanmatiging zijn , 
den heer BLANKENBIJL hierover schoone woordjes 
toe te voegen. De betrekking, die ik tot hem heb en 
steeds meer hoop aan te kweeken , zou dit ook onge- 
schikt maken, bijaldien het al eens ooit doelmatig ware 
zulks te doen. Onze landgenooten wenschen wij nog 
vele vruchten van zijnen ijver en zijne kennis. 

G.J. M. 


RAAAAANAARAARAAR AAA 


Onderzoekingen aangaande het Zwart in de 
Melisbrooden; door C.M. VAN DIJK en A. VAN 
BEEK, te Utrecht, Uitgegeven door de Eer- 
ste Klasse van het Instituut. T'e Amsterdam, 
bij 3. MüLLER en comp. 1829, 55 bl, gr. 3e, 
met twee platen. 


Men mag hetinderdaad als bijzonder eigen aan onzen 
tegenwoordigen tijd aanmerken, dat de wetenschap- 
pen niet alleen om zich zelve beoefend worden , maar 

ook 


(85 ) 


ook hoe langer ‘hoe meer aan de behoeften van hetdage- 
lijksch leven en aan den voorspoed onzer fabrijken en 
trafijken dienstbaar gemaakt worden. Wij vinden 
hiervan een nieuw bewijs in de onderzoekingen van 
de heeren. VAN DIJK-en VAN BEEK, nopens het 
Zwart in de Suiker ; een gebrek ‚ hetwelk zich eerst 
sederteenige jaren, en wel voornamelijk te Amsterdam, 
in de Suikerraffinaderijen heeft doen gevoelen en aan 
sommigen dezer ‘fabrijken groote schade heeft toege 
bragt. — Uitgenoodigd , om den aard van dit gebreken 
de hulpmiddelen daartegen na te sporen , leveren de 
heeren VAN DIJK en VAN BEEK in dit Werkje de 
slotsom van hunnen arbeid , waarvan ik mij haast, aan 

het Publiek eenig verslag te geven. pps 
In de eerste plaats mag men zich verheugen , dat 
het den geachte schrijvers van dit stuk gelukt is, den 
waren aard van het Zwart in de Suiker met zekerheid 
te ontdekken. Wat niemand tot nu toe , zoo verre mij 
bekend is , vermoed had, dat dit Zwart namelijk een 
plantaardig ligchaam zoude zijn, is thans, door 
naauwkeurige Mikroskopische onderzoekingen , met- 
terdaad bewezen, en hierdoor eene eerste en gewigtige 
stap tot wering van den ramp gedaan. Door de goed 
heid des heeren VAN DiJkK”een stuk met Zwart be- 
smette Suiker ontvangen hebbende, kan ik allezins 
hunne meening bijvallen en met hen verzekeren, dat 
het Zwart een Cryptogamisch plantje is, dat zich , 
even als vele andere zoodanige kleine voortbrengselen 
uit het Plantenrijk , op eene onbegrijpelijke snelle en 
als geheel onzigtbare wijze vermenigvuldigt. De schrij- 
vers rekenen dit plantje onder de A/gae en noemen 
hetzelve Conferva mucoroides AGARDH, afgebeeld 
onder anderen bĳ SPRENGEL, Anleitung zur 
Kennt= 


( 86 ) 


Kenntniss der Gewächse, 2 ed, Halle 1817, IL, tab. 
If 1-6, welke af beeldingen in het werk der heeren 
VAN DIJK en VAN BEEK zijn overgenomen, pl. I, f, 
8—12. Deze soort is in het nieuwe Werk van A- 
GARDH (Systema Algarum, Lund 1824, p. 52) ge- 
noemd Syncollesia mucoroides, behoorende onder 
de dlgae Confervoideae Funginae , (die namelijk 
in groei en voortplanting groote overeenkomst met vele 
soorten van kleine F'ungi vertoonen ,) tot het geslacht 
Syncollesia NEES, waarvan AGARDH, p. XXI, als 
kenmerk opgeeft: « Globuli minutissimi in fila 
« repentia caespitosa coadunati. Leviter inun- 
datae ;” welk geslachts-kenmerk inderdaad op onze 
soort vrij toepasselijk is. Ik geloof echter het Zwart 
te moeten houden voor eene andere en nieuwe soort 
van Synecollesia , welke ik, wegens hare bijzondere 
groeïplaats, voorstel te noemen Syncollesia saccha- 
ri, welke door de geheel zwarte kleur der sporidia , 
(welke mij onder de mikroskoop niet straalvormig, maar 
effenrandig, met één, twee of op zijn hoogst drie uit- 
stekende puntjes voorzien toeschenen ,) door hetdoor- 
schijnende der met zijtakjes in één weefsel vereenigde 
draadjes, en eindelijk door het vrij diep indringen inde 
Suikerbrooden zelve, van de Syneollesia mucoroi- 
des onderscheiden is. Wegens de groote moeielijk 
heid , om deze zoo weinig ontwikkelde vormen van 
Conferven van de kleine schimmelsoorten ( H ypho- 
mycetes MARTIUS), waarvan eenige soorten, als 4 
leurisma granulosumMART., Sporotrichumden- 
sum LINK en Sp.vitellinum LINK; werkelijk op Si- 
roopsoorten gevonden zijn, teonderscheiden, welke on 
derscheiding zelfs voor de voornaamste Plantkundigen 
te meermalen een struikelblok geweest is, en vooral we- 

gens 


( 8 ) 


gens het gebrek alhier aan de noodige plaatwerken , is 
het niet dan met huivering , dat ik mijn gevoelen over 
deze plant mededeel ; hetgene ik echter gemeend heb 
niet te mogen nalaten , in de hoop , dat dit welligt nog 
tot eenig nader onderzoek aanleiding mogt geven, — 

De schrijvers schijnen, na de inzending van hun 
stuk aan de eerste Klasse van het Instituut , gelegen 
heid gehad te hebben, om hunne plant onder eene 
duizendmalige lineaire vergrooting nader te bezien, Ik 
hoop , dat zij , bij het vervolg hunner waarnemingen, 
eene zoo zeer vergroote af beelding van het Zwart zul- 
len geven , waardoor over den waren aard dezer plant 
nog veel licht kan verspreid worden. De bij dit werkje 
gevoegde platen stellen de wijze , waarop het Zwart 
zich op de Suikerbrooden vertoont, uitmuntend. voors 
doch bij de af beelding hunner Conferva mucoroides 
zelve , scheen mij het doorschijnende der draden; 
die tusschen de bolletjes gelegen zijn , niet duidelijk 
genoeg toe. \ 

Behalve de onderzoekingen over de natuur van het 
Zwart zelf, hebben de schrijvers nog vele proefne- 
mingen in het werk gesteld „ welke in het werk zelf 
verdienen nagelezen teworden , en waaruit voornamelijk 
bleek, dat de onreinheid van het water , waarin de 
vormen gewasschen worden en vooral ook de warmte 
en vochtigheid van de fabrijk den snellen voortgang 
van het Zwart buitengemeen bevorderen. Onder de 
middelen, om het kwaad te keeren, behoort vooreerst 
het wegnemen der tot het Zwart aanleidende oorza- 
ken, in de tweede plaats vooral ook het uitloogen 
der vormen met kalk , en wanneer het kwaad reeds het 
karakter van besmetting heeft aangenomen , het plaat- 
sen van vloeibare chloor-kalk op de zolders der fa- 

brijk 


( 88 ) 


brijk. De schrijvers meenen te kunnen verzekeren ; 
dat men met deze húlpmiddelen hoogstwaarschijnlijk 
het kwaad geheel zal kunnen te boven komen; zij zijn 
evenwel nog met de voortzetting hunner proeven bezig, 
en hopen het vervolg van hunnen arbeid ook aan het 
Publiek mede te deelen. 

_ Het Vaderland is inderdaad veel dank schuldig aan 
de heeren VAN DIJK en VAN BEEK, voor al de moeite 
en opofferingen , welke zij zich bij hunnen arbeid ge- 
troost hebben, doch waarmede zij onze Vaderlandsche 
fabrijken, en vooral die der stad Amsterdam, eene 

“hoogst gewigtige dienst bewezen hebben. — Dan, 
hoe zeer deed: het mij hierbij leed, uit deze verhande- 
ling te ontwaren, hoe weinig kee king de schrijvers 
bij sommige onzer landgenooten ondervonden hebben, 

_en dat‘wel bij die Suiker-raffinadeurs , welke bij deze 

nuttige ontdekking het meeste belang hadden. — Wij 
dijen ons echter te mogen ten! dat dit bij het 
meerendeel der Natie niet het geval zal zijn , maar dat 
men in den arbeid der heeren VAN DIJK en VAN 

BEEK eene der nuttigste toepassingen der wetenschap 

op kunsten en fabrijken zal erkennen. V. II. 


RAAAADAARAAAAAAARL 


Revue systématique des nouvelles découver= 
tes d’Ossemens fossiles ‚ faites dans le Bra- 
bant meéridional. Par CHARLES F. A. MOR- 
REN. M Gand, chezP,F. DE GOESIN-VER- 
HAEGHE, 1820. 


Ossenoon dit werkje eigenlijk slechts een gedeelte 
uitmaakt van ‘een ander Tijdschrift, de Messager 
des 


( 89 ) 


des Sciences et des Arts, meenden wij-echter:; „om 
de belangrijkheid des onderwerps , eenevafzonderlijke 
melding daarvan te moeten maken, ten einde ook onze 
lezers van de daarin bevatte zaken niet onkundig zou- 
den zijn. ar 
‚De werkzame schrijver , die: zich geheel aan de be- 
oefening der. Natuurlijke Historie „in haren ganschen 
omvang; ‘schijnt toe te wijden , heeft i in dit stuk inde 
eerste plaats een kort overzigt gegeven:vân.de geologi- 
sche vorming van Braband, en de voornaamste verschil- 
lende meeningen deense kortelijk vermeld. „Dit 
strekte hem tot eene gepaste inleiding-voor zijne opgave 
van de, zoowel-door hem zelven , als-door anderen , 
gemaakte gewigtige ontdekkingen -vanfossiele been- 
deren in Zuid-Braband, welke hij in-éene'systemati- 
sche; orde mededeelt ‚ en waarvan wij ape epe 
vällen overnemen. 4 
‘Zoogdieren. Onder dede mag , ad inde eerste 
plaats ‚ van aanbelang gerekend worden , het.vinden’, 
in‘de-nabijheid- der stad Brussel, van ieheheilkene 
beenderen van eene soort van M ida: welke echtêr van 
Meles vulgaris) soortelijk wedde Voorts de tand 
van veen’ Olifant, gevonden te Melsbroek; een len- 
den-werwel vaneen Hippopotamuss. een lang been 
van seen herkaauwend Zoogdier, waarvan echter 
het geblacht miet met zekerheid-kan-bepaaldoworden, 
en: eindelijk eene! rib enseénrander benam, hamete 
rende tot de orde der Cefaceas »orsotors 7 
„Wogels: :Men- weêt ,'datde: Ornitkiolither zeer 
zeldzaam zijn  eri-dat hun bestaan eerst in-de laatste 
jaren met zekerheid. is bewezen,” Men/ mag zich dus 
verheugen „deze daadzaak:ookrin de:Nederlanden. be- 
vestigd; te: zien’, doorde Heeren: MORREN 3 VAN 
„9d DER 


( go ) 


DER LINDEN en VANDEN ENDE, waarvan de bei- 
de eersten vogelbeenderen van meer dan ééne soort 
uit de afdeeling der Passeres, de laatste uit die der 
Palmipedes , in de omstreken van Brussel ontdekt 
hebben. 

Reptilia worden er zeer vele onder de Braband- 
sche fossielen aangetroffen, doch, zonderling genoeg , 
onder deze volstrekt geene zeedieren. In de nabijheid 
van Vilvoorden en bij Brussel worden er zeer vele £- 
mydes , of zoetwater-schildpadden , gevonden. Ook 
meent de schrijver beenderen van Magedissen te 
bezitten en twee of drie soorten van fossiele Slangen. 
Hoogstopmerkelijk , en bijkans alleen aan Zuid-Bra- 
band eigen, is de groote menigte beenderen van Pad- 
den , welke de schrijver bij duizenden zegt te hebben 
verzameld , en welke, even als de meeste andere hier 
gevonden fossielen, schijnen toebehoord te hebben aan 
dieren, welke eenmaal in deze zelfde streken geleefd 
hebben. 

Visschen zijn onder de fossielen van de omstreken 
van Brussel zeer gemeen. De grove kalksteen (cal- 
eaire grossier) bevat zeevisschen „ de weenen van Is- 
sche: vertoonen overblijfselen van zoetwater-visschen. 
_ De laatste schijnen met thans nog levende overeen te 
te komen. Onder de beenderen der zeevisschen be- 
hooren eenige tot de Haaien , anderen tot het ge- 
slacht Pristis , enz. ; anderen wederom zijn nog niet 
met volle zekerheid bestemd. 

Eene fraaie kaart in steendruk vertoont in doorsne- 
dede ligging der grondew „ waarim de meeste dezer 
fossiele beenderen gevonden zijn. 

Het gezegde zal genoegzaam zijn „ om zoowel een 
denkbeeld: te geven van den grooten en nog niet gehoeg 

be- 


( 91 ) 


bekenden rijkdom onzer Zuidelijke Gewesten aan fos- 
siele dieren, als ook om den iĳver te leeren kennen , 
waarmede de heer MORREN in het door hem gekozen 
vak van studie voortgaat. Mogt het hem, om aldus 
voort te gaan , nimmer aan lust en aanmoediging ont- 
breken ! 


V. He 


WE- 


WETENSCHAPPELIJKE BERIGTEN. — 


wi eolof DID DOI Beversien 


94. D. lengte van den draad der galvanometers 
is geene onverschillige zaak. In het eerst meende men 
onbepaald de werking van den elektrieken stroomop de 
magneetnaald te vergrooten, door langere draden aan 
den galvanometer te geven; doch spoedig kwam men 
door ondervinding hiervan terug. De elektriciteit on- 
dervindt tegenstand, door zich door de ligchamen te 
begeven , en wordt deze tegenstand gelijk aan het ver- 
menigvuldigend. vermogen der elektrische verschijnse- 
len door de omwindingen van den draad des galvano- 
meters, zoo is de lengte van den draad juist dan voor 
dien elektrischen stroom een grootste. Maar wordt de 
tegenstand grooter, dan het vermenigvuldigend vermo- 
gen, zoo is zulk eene lengte-van den draad te groot , 
en de galvanometer wordt minder werkzaam door des- 
zelfs multiplicerend vermogen. Onm heeft het daar- 
om noodzakelijk geacht , dit aan een uitvoerig onder 
zoek te onderwerpen en te beproeven , in welke ver 
houding deze tegenstand staat met den elektrischen 
stroom door den draad gevoerd en omgekeerd. 

In SCHWEIGGER’s Journal, 1829, Heft. 1, vinden 
wij een uitvoerig stuk over den electro — magnetischen 
multiplicator, hetwelk de aandacht der Natuur-Schei- 
kundigen overwaardig is. Vroeger had hij reeds in een 
afzonderlijk stuk (Die Galvanische Kette, mathe- 
matisch bearbeitet, Berlin 1827) belangrijke op- 
merkingen medegedeeld ; thans heeft hij proefonder- 
vindelijk deze zaken uiteengezet. 

zr ORM 


( 95 ) EN 


Ona ‘gebruikte voor zijne proeven: den volgenden 
galvanometer :- In eene glazen klok „ uitwendig ergenis 
evenwijdig aan den-horizon in 560 gr. verdeeld, “werd: 
eene dubbele magneetnaald , haar het voorbeeld van. 
NOBILT vervaardigd, opgehangen aan eenen enkel 
voudigen zijden draad. Onder deze klok bragt hij ver= 
schillende multiplicatoren van ‘dezelfde gedaante en 
grootte, zoodanig, dat het middelpunt der ‘onderste 
van het paar naalden en het middelpunt van den mul- 
tplicator in elkander vielen, en de horizontale diame- 
ter des-multiplicators met den magnetischen meridiaan 
en met de rigting der naalden , als: zij rustig waren „ 
parallel liep ; terwijl de brent naald. eenige lijnen 
boven ‘den multiplicator verheven was. — Wij moe- 
ten onze lezers tot dit belangrijke stuk zelf verwijzen, 
om de uitkomsten der onderzoekingen van: onm op 
den echten prijs te kunnen stellen. G.J} m. 

95. Volgensde Revue Encyclopédique, Jan. 1829, 
Pp. 195, heeft de ridder ALpiNi, te Milaan, eene 
kleeding uitgevonden, waarmede men midden door de 
vlam van brandende gebouwen onbeschadigd kan: 
gaan. Deze kleeding bestaat uit een weefsel van asbest 
(amianth) met een metaalachtig gaas overdekt en 
eenigzins de gedaante der oude ridderlijke wapenrus- 
tingen nabootsende. Men kan zich met gefrankeerde 
brieven te Milaan bij den schrijver aanmelden. Aan 
deze ontdekking sluit zich aan die over de’ weilig= 
heids-kappen bij brand. Zie deze Bijdragen , Deel 
MI, st. 1, bl. 179. kk Zi: 

96. Over het vervaardigen van Diamanten. 

In het laatste N° van dia Bijdragen werd er een 
uitvoerig verslag gegeven van de proeven, die men ge- 
nomen’ had ‚om diamanten te Seend. Dadelijk 

“BIJDRAGEN, p. IV. sr. 2. G her- 


(-& ) 


herhaalde ik, met hetgene ik toen vaii Carburettum 
Sulphuris bezat, deze oplossing van: phosphorws 
in dit vocht. De gebezigde hoeveelheden phospho- 
rus , Carburetum Sulphuris en water bedroegen 
29,7 gr. van ieder. Ik mengde deze in een molglas te 
zamen „ zoodat ik eerst het carb. Sulphuris, daarna 
het “water hierin deed , en eindelijk de phosphorus 
aan pijpjes hierdoor liet zakken. Zeer spoedig werd 
deze opgelost, vormde eene laag, die gedekt werd door 
eene laag carb. Sulphuris, waarop het water dreef, 
Deze laag gesmolten phosphorus verminderdesteeds 
meer en meer, en naeen paar dagen waren er slechts 
twee lagen „ de bovenste van water, de onderste van 
Carburetum. Sulphuris, waarin phosphorus opge- 
lost was „ overig. Hoe verlangde ik er nu naar ; glinste- 
rende puntjes te ontdekken! De verbeelding in het 
eerst deed ze mij hier en daar zien, maar tot heden toe 
mijne oogen nog niet. De oppervlakte van de oplossing 
van phospliorus im Carburetum Sulphuris werd 
al meer en meer met eene witte laag van eene vlokach- 
tige massa bedekt, die nog-dagelijks toeneemt , maar 
nergens zie ik glinsterende puntjes. Het geheel stond 
nw gedurende 6 weken in volle rust, gedekt door een 
eenvoudig dekglaasje. De tijd. zal leeren , wat er van 
deze ontdekking waar is, Intusschen wil ik aan mijne 
bevinding weinig waarde gehecht hebben , daar ik op 
zake geringe hoeveelheden heb gewerkt. 
„Ge Je Me 
97. Werking van het Bromium op het dier- 
lijk Ligchaam. 

„Terwijl reeds vele eigenschappen. van seas Bro- 

mium, sinds de ontdekking dezer merkwaardige 


stof, zijn arme gemaakt , ontbreken ons-echter nog 
de 


(95 j) 


de proevén met dezêlve op het dierlijk ligchaam gene 
zen ‚ten minste in die naauwkeurigheid., als dezelve, 
naar ons inzien; zijn in het werk gesteld door Dr. F. 
BARTHEZ ; van Lezignans dezelve zijn vermeld in 
het Journal-universel des Sciences Médicales ; 
Sept. 1828, onder den volgenden Titel: de Zaction 
«du Bróme en de ses combinaisons sur U économie 
animale, consideré «sous les rapports toxiques. 
Een kort uittreksel derzelve zal de Lezers van.dit Tijd- 
at zeker niet onwelkom zijn. 

‚De „proefnemer héeft het Bromtum pnt 8 
eerst met een aftreksel van Koffij , waartoe hij. 15 
droppels Bromium bij. vier ohcen van dit aftreksel 
voegde : daardoor werd hetzelve eenigzins onhelder , 
de reuk en de/smaak niet merkbaar veranderd ; blaauw 
papier werd er eenigzins rood door gemaakt; salpe- 
terzuur zilver maakte in hetzelve een donker bruin ne- 
gren hetwelk door Ammonium werd opgelost, 

Vervolgens vereenigde hij Bromiurm meteen. af- 
theta van Thee, in dezelfde bovengenoemde hoe- 
veelheid : de kleur van het aftreksel werd er door ver- 
‘hoogd: om de oplossing volkomen te doen zijn ‚was 
men verpligt, eenen geruimen tijd de stoffen onder een 
te roeren : het vocht had toen een’ ligt zuren scherpen 
smaak, zonder dat dezelve onaangenaam was ‚ten min- 
ste! deze’ smaak verdweezi door het bijvoegen yan eene 
zekere hoeveelheid suiker: bij het koud worden, zon- 
derden zich higte meelachtige vlokken, af ; „blaauw. pa- 
pier bekwam eene voode kleur ;potasch nam. de zuur- 
heid weg: ‘salpeterzuûr=zilter: vortnde een geel ne- 
derplofsel, hetwelk im: Amaïnoniaoplosbaar was; Zooook 
“was ‘deze stof-met vleeschnat vereenigd.twintig drop- 
gen wpd im vijfoncen. „Door dezebijvoeging ont- 

G 2 stond 


( 96 ) 


stond eene merkbare troebelheid 3 op den-bodem ván 
het vat zag men de droppels Bromium als in een vet- 
achtig bekleedsel opgesloten , waardoor de oplossing 
belet werd ; “de warmtegraad- verhoogd wordende, 
bleven echter deze bolletjes bestaan — de bouillon 
smaak bleef dezelfde , terwijl blaauw papier licht rood 
werd gemaakt. Bromium in melk gegoten bragt eene 
merkbare verandering te weeg; derzelver warmtegraad 
was 20° op de honderddeelige T'herm.: bij een hooger 
temperatuur werd het kaasachtig gedeelte der melk 
medergeploft, even als zulks door zuren geschiedt : 
dit gestremde heeft eene geelachtig-witte kleur; in-des= 
zelfs midden vertoonden zich zwarte punten, gevormd 
‘door het Bromium, welke bij het omschudden ver- - 
dwenen , en het stremsel werd geheel wit. Het is den 
Proefnemer gebleken , dat-het Bromium geheel in 
Acid. Hydro-bromicum was veranderd, en dat al- 
léén het stremsel sporen van Bromium opleverde, 
terwijl -de hui er niets van bevatte. Indien eindelijk 
Bromiim in Bourgogne wijn werd gedompeld, ont- 
stond er eene troebelheid , ofschoon de oplossing ge- 
makkelijk plaats had : na een half uur zetten zich aan 
de’ wanden van het vat bruinachtige vlokken ; het bo- 
vendrijvend vocht was merkbaar ontkleurd , de smaak 
zuurachtig. ; 

Om de tegenwoordigheid van Bromzum in de bo- 
vengenoemde verbindingen te ontdekken ‚ moest men 
eerst het zuur in het vocht bevat met pta verzadi- 
gen en vervolgens tot droog water uitdampen; dedier- 
lijke of plantaardige stof wordt door vuur verstoord , 
terwijl het overgeblevene in den kroes in eene lesie 
hoeveelheid. water wordt opgelost. Dit vocht met sal- 


peterzuur-zilver behandeld, geeft een geel gehot ne- 
' der- 


CI J 


derplofsel , geheel oplosbaar in Ammonium ; onoplos— 
baar in een’ overvloed van salpeterzuur. In water op— 
gelost chlorium bij kleine gedeelten:er bijgevoegd , gaf 
aan het vocht eene oranjeachtige gele kleur , verhoogd 
door stijfsel. — Deze kleur wordt veroorzaakt door het 
Bromium, op zich zelf gebragt doorde verwantschap; 
welke het Chlorium tot het Hydrogernium heeft, 
vormende Ac. Hydro-chloricum, hetwelk zich: 
daarna vereenigt met de Potasch tot Mydrochloras- 
Ppotassae. Aether, op het vocht door Chlorium ge 
kleurd gegoten en omgeschud , maakt zich meester-van 
de kleurende stof ‚ en drijft op de oppervlakte van het 
vocht, is eene nes van Bromium in aether.— 
Potasch bezit de eigenschap ‚ om deze kleuren, te ver- 
nietigen , zich vereenigende met het Bromium, om 
op nieuw Hydro-bromas en Bromas-potassae te 
vormen. ro 

Nu wordt eene opgaaf gedaan der proeven „inhet 
werk gesteld , om de werking van het Bromium op de 
dierlijke ‘huishouding te leeren kennen. Al dezelve 
werden , met uitzondering van ééne , op honden ge- 
nomen. Men gaf het Bromium in de volgende oplos- 
singen, als: 1 in gezuiverd water „ geheel of gedeel 
telijk daarin opgenomen; 2 op ak zelf, 5 in een 
aftreksel van Koffij. 

De resultaten dezer proeven zijn de red : 

1°. Bromium, geheel in water opgelost, in de ade- 
ren gespoten , veroorzaakte, als de gift 10—a12 drop- 
pels is, door het bloed te doen stollen , den dood, 
terwijl het zenuwgestel onaangedaan blijft. 

2e. Zoo de maag ledig is, en de slokdarm wordt 
toegebonden, sterft het dier in drie of vier dagen: zoo 
echter dit ingewand met spijzen is gevuld ,- wordt het 

Bro- 


( 98 y 


Bromium veranderd in de. Hydrosbrórticum , » 
welks uitwerking veel minder vergiftigende is, 

3e. Loo men den slökdarm nièt toebindt, heeft men 
5060 droppels noodig ‚om het dier te Bot Within 
men , waarbij men echter nog moet zorg ng dat 
het sloeg niet wordt uitgeworpen. 

“4e, Dat de Magnesia , even als alle andere zoutma-, 
kende bases, bretdndeinsds dat dezelve de niaag niet 
kunnen schaden , met vófdell als vegengift kan be- 
schouwd boerde 

5e, Dat het Bromzium met een aftreksel van Koflij 
genomen en doorgeslikt vóór dat hetzelve is veranderd. 
tot Ac. Hydro-bromicum , insgelijks het: Re asid 
dooden. N 

6°, Eindelijk, dat er eene groote visritranndn in 
werking bestaat met het Jodium , en bij gevolg , dat 
het Bromium naast dit Kgclaei in de rij der urite- 
rende vergiften moet geplaatst worden. 

Hydro-bromás potassae met wijn, melk en hs 
aftreksel is daarom in zijne werking onder suit en de 
uitkomsten waren de volgende: 

1°, Dit zout kan in zijn verdervend vermogen schik 
gesteld. worden met dat van Hydriodas potassae — 
is als een bijtend vergift te beschouwen. 

2e, In de maag gebragt, door eene opening in den 
slokdarm te maken , veroorzaakt het den dood in de 
hoeveelheid van 1—15 drachmen, naar de sterkte van 
het dier. — De oorzaak des doods vond men in eene 
ontsteking van het slijmvlies. 

35°, In den halsader gespoten van 12—15 droppels, 
veroorzaakte het den dood , door het bloed te stollen. 

4°, Langs den natuurlijken weg in de maag gebragt, 
wordt het door akar titgeworpen. — De dood 
volgt alsdan niet. se. 


( 9% } 


59 Honden schijnen gevoeliger te gijn: hen wer=, 
Hes van dit zout, dan konijnen. > ‚…o «s ‘ 

MesolBroiikretdm hydrargyrii in-water. Nen 
u en op zich zelf aan dieren ingegeven „ leerde : 

„Dat deze verbinding een. bijtend vergif is „in 

wiele overeenkomende. met deuto-chloruretum: 
hydrargyri” 

2e, In het olde hekel van. ken halsi ingespo- 
ten, wordt het in den omloop ‘der vochten overge 
bragt, veroorzakende den dood, edig óp het 
darmkanaal werkende. 

53° In de ledige maag gebragt, ed hef eene zeer 
sterke werking-te weeg 3 echter is deze werking niet 
dezelfde, als: dit ingewand met spijze is gevuld; alsdan. 
wordt radasdoe door brakingen uitgeworpen. 

4° „ Dat de Eiwitstof de hretfeadate eigenschappen 
ld te vernietigen. 

eaten Bromii. 
1? Dit Cyanuretum bezit even als het shinbr- 
tum Jodii de eigenschap, om het leven te vernietigen 
— moêt, even als het genoemde, geplaatst worden on- 
der de narcotische scherpe vergiften, - 

2° In de hoeveelheid van 5—8 gr. in het sdk 
weefsel gespoten, worden er verontrustende verschijn= 
selen te weeg gebragt, aan dat echter de dood. er op 
hen 

39, In de maag van eenen hond binnengebragttotde 
Nn van 45 gr., volgt de dood; terwijl, alles gelijk 
staande , eene winne hoeveellieid het konijn doet 
omkomen, 

„Bromuretum arsenici. In het bijzonder is deze 
verbinding voor het dierlijk leven verderfelijk. — Een 
droppel in den bek van een hoje gegoten zijnde, be- 


gon 


( zoo ) 


gom het dier hevig te schreeuwen — het deel, waarop 
het gevallen was, werd onmiddellijk bedekt met een 
wit poeder van owvarsenici — het dier-was hevig aan- 
gedaan en stak de tong uit, even alsof het zich van een 
vreemd ligchaam. wilde, bevrijden ; vier. uren ma het 
binnenbrengen-van het vergift stierf het dier. … Bij de 
opening van het lijk bleek, dat alléén de tong bedekt 
was met Ox. arserici, op de oppervlakte was geene 
verbijting zigtbaars de:overige organen waren gezond. 

‘Eindelijk worden deze proeven besloten met te ver 
melden, dat eenige droppels Bromiuúm , gegotén op 
eene wonde, gemaakt aan het linker gedeelte van den 
hals van een’ hond ; het dier hevig deden schreeuwen, 
telkens wanneer:het: vocht de oppervlakte der wonde 
aanraakte: het deel, hetwelk terstond eene levendige 
roode kleur aannam; werd Tt ian vernield en 
als verkoold. gis rot sere 

Op den derden dag is de hämser don verettering. af- 

gescheiden, en na het lidteeken was de herstelling vol- 
komen. Men kan hier uit besluiten, dat het Bromzium;, 
in aanraking metde huid en het celachtig weefsel derzel — 
ve gebragt, werkt als bijtend: middel „zonder teworden 
opgenomen, en indien het dier bezweek, dan zou de 
dood moeten toegeschreven worden aan do wer ien 
heid der wonde of aan de hevigheid der smart (*). « 

V. R. 

98. RAsPAIL geeft op een nieuw zetmeel in de 
onderaardsche stengen van de 7'ypha-gevonden te 
hebben , hetwelk het aanzien van Mordeine' heeft, 
Er is weinig twijfel aan, of hij zal zulke ligte jndge 

„des 

5 Bij eene volgende gelegenheid hoop ik er vinde van 
een onderzoek op een ligchaam:, in hetwelk ik ‘ Bromzuse 
vooronderstel aanwezig te ziju, mede te declen.  — 


( zou ) 


des zetmeels nog in een aantal andere. planten kunnen. 
opsporen. ee) MR. se 
„99. Dr. NIC. MILL, te Bogota, in Columbia, vond in 
de Quina blanca van mu ris (Cinchonaovalifolia, 
C. macrocarpa) een nieuw plantenloogzout,- door 
hem Blanquinine genaamd (FRORTEP, Not. XXII; 
S.26). Zoude dit waarlijk een nieuw beginsel in. dezen 
medicinalen bast zijn? on MR 

„roo. De sSclerotine van TORREIJ, in het Tucka- 
hide of Indisch brood gevonden „is-dezelfde stof, als het 
acide pectigue van BRA C ON NOT. Dus gelukkig we- 
der. eene ize opgeruimd. wee MR. 

101. Volgens voorloopig rondincdkekd berigt in het 
Journal de-chim. méd, Ann. IV, p.456 Jis het den 
heersBussy gelukt, het Magnium , radicaal -der 
Talkaarde:, afzonderlijk daar tesstellen;- en wel, door 
kalium-dampen over Chlor-magnium , ineen ede, 
de porceleinen buis bevat, heen te voeren. Het mag- 
rium, door wasschen tjenriderd ‚deed zich voorinde 
gedaänte van bruine blaadies , welke, in een” agaten 
mortier te zamen gedrukt, eene metaalstreek, gelijk aan 
het lood, aannamen. Slap Salpeterzuur did het me- 
taal niet-aan „doch door Chlor-waterstofzuur werd 
het opgelost. Voor de vlam van de,blaaspijp ‘verbrand; 
leverde het magnia op. Nadere berigten over dit me= 
taal. worden te gemoet gezien. Bussy heeft ook Be- 
ryllium , op de wijze door OoERsSTED het eerst aan- 
gewend „ daargesteld , en koestert het voornemen om 
de herstelling. van de Ytérium;te ondernemen. (Dr. 
WÖHLER echter heeft deze laatstgenoemde bereids 
daargesteld, opgegeven in Ann. der Phys. und Che- 
mie van. POGGENDORFF, 1828, N°8.) > vr. 

02. Twee nieuwe Selenium-houdende-delfstoffen 
in 


( zor ) 


in verbinding van Metallisch kwikzilver en Cinaber ziju, 
in Mexico-ontdekt. (Ann. der Ph. und Ch. van Poe 
GENDOREF,1828,N° 95) oo oe Nele 
1035. Inhet kt es getiteld: Dze Legorekiise des. 
Goldes und Platin im UralsGebirge ‚von Dr, m o- 
RIZ VON ENGELHAEDT, Riga 1828, vindt 
men het volgende niet onbelangrijk berigt „dat met de. 
Platina in-het Uralisch gebergte ook gedegen vijzer 
voorkomt: van buiten is hetzelve bruin, van binnen 
helder staalgraauw, als Meteoor-ijzer, en zeer smeed 
baar. Van de weinige tot dus ver gevondene stukken 
met Meteerisch-ijzer, heeft men slechts omtrent ééri 
de overtuigenste bewijzen, dat het.gedegen is, hetzel- 
ve lag onder de slakken (Scòriae) van eenen uitge- 
bluschten>Vulkaan ehhh: in het Fransche De- 
wida Puy de Domes) 7 vuchnorts Velkes 
rot. Meteor=ijzer s kanse eter in. de ie 
er tacama „in Peru, Zoo als bekend is „onderscheidt 
zich het Meteor-izer „door Pallas in Siberië gevon= 
den, door zijne uitwendige hoedanigheid aanmerkelijk 
van al het overige, doordien geen zoo veel ingesloten 
Olivin bevat, -Het-is dus niet onbelangrijk. te verne= 
men; dat men in het tegenovergestelde einde der we= 
reld, in de tusschen Chili en Peru aan de kust der 
Zuidzee-gelegen woestijn Atacama, stukken ijzer heeft 
ontdekt, welke hetvijzer. van Pallas volkomen: gelij 
ken, ‘en waarschijnlijk van denzelfden oorsprong zijn. 
TnomaAsAur AN heeftohetzelve beschreven in 
Edinb. Transaet.vol. XT, p. 223 (Aran. der ve 
sik und wer von POGGEND ORFF, 1028; N. 2. 
: V. Re Jeu T 

105 Eend fossiele gheen 
naar dier is bij Eppenheim aan den linker Rijn- 


oe 


( sak } 


oever; gevonden; door sCHLEIERMA CHER, te, 
Darmstadt; voor een nog onbekend dier erkend „en in. 
eene afteekeninig aan den Baron CUVIER te Parijs me, 
degedeeld , welke-den 20 October daarvan aan de dca- 
demie des Sciènces heeft berigt gedaan. De kaakis 
zoo groot, dat het dier, tot-welk het behoord. heeft, als 
men aanneemt „dat de kop in evenredigheid niet groom, 
ter is geweest dan bij den Hippopotamus (die van alle 
viervoetige dieren, bij welke, naar evensedigheid, de 
lengte van den kop tot het òverige ligchaam het klein 
ste is) 19 voeten lang moet geweest zijn. + Het grootste 
tot dus ver bekende viervoetige dier was, de. Me gal 
onyé, en hetzelve was 12,-voeten lang, (FRORIEP) 
Notiz. N17, 1828.) vhouormeren: wis wise: ab 
206. Belemnieten.-RAsPA1r heeft aan het Instis 
tuut te’ Parijs het berigt. medegedeeld , dat het gezet 
onderzoek van 250 Belemnieten , uitde Alpen van 
Provence, hem had. doen zien, dat deze voorwerpen 
geene schalen van. Weekdieren zijn , zoo als de nieu- 
weren. meenen, maar aanhangsels der ‚huid van Zees 
dieren , waarvan er geene levende thans meer bestaan, 
doch die der Eehinodermata nabij komen, Zie Ann. 
de'Chim et de Phys. XXXIX, p. 526, — Men weet, 
dat vele Belemnieten , op het witwendig aanzien, 
eenige. overeenkomst. vertoonen. met de pennen, van 
onderscheidene soorten van. Echinus. » pe, 
= Ì j d ( Ve Ha ar 
„107. Fossiele Planten zijn bij velen onzer land- 
genooten. zeker nog. weinig bekend;, niettegenstaande 
meri meent het getal der onderscheidene soorten, der- 
zelve reeds. op 5oo of 550 ongeveer te kunnen. bepalen. 
Dit wordt ten minste aldus opgegeven.door AD. BRON- 
GNIART, den voornaamsten bearbeider van dit vak, 
die 


( 104 ) 


die onlangs, in de Annales des Sciencesnaturelles, 
XV, p. 225—258; eene allerlezenswaardigste verhan+ 
deling heeft geplaatst „ over den Plantengroei, die. 
weleer in verschillende vroegere tijdperken den-dard-, 
bol bedekt heeft. — Hij meent vier tijdperken: vanWe+ 
getatie te kunnen aannemen, zigtbaar uit,de fossiele. 
overblijfselen der planten van vid tijd. Het is hierbij 
opmerkelijk, dat deze tijdperken onderling in geene 
betrekking schijnen te staan, maarin tegendeel zooaan- 
merkelijk te verschillen, dat de vegetatie van het eene 
tijdperk plotseling afgebroken ‚die van’ het andere tijd= 
perk even plotseling aangevangen schijnt te zijn: Het 
eerste of oudste tijdperk, met den steenkool-houden- 
den bodem overeenstemmende (P. 235), bevat alleen 
Oryptogama vasculosa; dat zijn F'ilices, Equise- 
ta, Lycopodia, enz, als ook Monocotyledoneaey 
Heke met Palmen of boomachtige Liliaceae eenige 
overeenkomist“vertoonen; doch ofschoon de Calami- 
Zae met de Eguiseta, de Sigillariae met de-boom= 
achtige Varens en de Lepidodendra metde Lyco= 
podiaceae meer en meer blijken overeen te komen, 
waren echter de gewassen der voorwereld in dat eerste 
tijdperk van eene reusachtige gedaante, en men had 
toen Eguiseta (Hermoes-soorten) van meer dan’10 
voetén ‘hoog, boomachtige Varens van 40 -of-5o vóe= 
ten en boomachtige Lycopodiaceae (mirabile dictu) 
van 6o of 70 voeten hoogte. ‘Thans bereiken de ge- 
noemde planten alleen in heete en tevens vochtige ge- 
westen eene meerdere grootte, dan elders, waarom men 
vermoedt, dat zoodanig eene luchtstreek de aarde als 
toen eigen was. In het 2°, 5e en 4° tijdperk naderen 
de gewassen in aard meer aan onzè tegenwoordige ve- 
getatie, en worden de ‘plantenvormen meer en meer za- 
men- 


( 105 

mengesteld. De: schrijver meent ;» ook volgens’ zijne 
Waarnemingen; te moeten gelooven ; dat „steenkolen 
door: planten gevormd en in dat opzigt met onze vee= 
nen te vergelijken zijn, en dat, even als uit de kennis 
der fossiele - Dieren blijkt, dat de zee‘op onzen bol 
voorheen eene veel grootere ruimte dan thans ingeno- 
men heeft ‚zulks ook uitde fossiele Planten zigtbaar 
is. Vele andere geologische gissingen worden in deze 
Verhandeling, door reeds bekende daadzaken , no- 
pens fossiele planten, bevestigd , en verdienen in het 
stuk zelf nagelezen en verder aan de oplettendheid van 
alle Natuuronderzoekers aanbevolen te worden. 

N tens | VoH. 

10854 via Dit del oemde eetbare knolge- 
was van Zuid-Amerika, hetwelk door sommigen onder 
het geslacht „Apium , door anderen anders gerang- 
schikt is, werd onlangs, in een nieuw bijzonder plan 
tengeslacht ‚onder den-naam van Arracaciaxantho= 
rhiza beschreven, door BANCROFT; van wiens 
arbeid een uitvoerig uittreksel voorkomtinde Linnaea 
IV, 1, Litteratur, p-13—16, voorkomt. - 

Vv. He 

10g. Cinchona bau dense van HUMBOLDT.is 
eigenlijk Machaonia brasiliensis, WiLLp. (herb.) 
Zië Linnaea IV, p. 2. Ve H. 

110. Volgens berigt van den heer R. COURTOIS; 
{in de Messager des Sciences et des Arts van 
Gend, 1828, p. 467—46g) is het den heer LEJEUNE 
en hem zelven gebleken, dat de Calothecabromoidea 
(Libertia arduennensis) niets anders is „ dan eene mis- 
vorming of eene geheel hijzondeit verscheidenheid van 
Bromus grossus. | V. He 


111. Bij hetgene wij in ons oe N°, (Deel IV, st. 2 2 4 
bl. 


| 


( 106 ) 


bl. 48) nopens den Mangelwortel aänstipten , ver- 
dient nog, uit de Aran, de Pagr: francaise, XLHI, 
ps 366, bijgevoegd te- worden, dat de heer pe BEAU- 
deu het uitgeperste moes van dezen wortel geduren- 
de een geheel jaar tot veevoeder kan bewaren en, het- 
gene voor ons Vaderland zeker van belang is te weten:, 
dat de Mangelwortel in het Noorden van Frankrijk 
meer kristalliseerbare paie arie n „ dan in het 
ain bende u Veen 

(1124 elken maakt melding ‘van eene 
vierhisethitners (Umbellifera) uit Nieuw-Holland , de 
eerste, die tot dus verre met blaauwe bloemen is waar- 
genomen. Zie FRORIEP, Not. XXII 8. 218— Wel 
vindt. men bij enkele soorten van Eryngium eene 
‘blaauwe kleur in de omwindsels, enz. der’ bloem , maar 
eene wezenlijk blaauwe coro//a onder de Umbellife- 
rae wijkt zeker-van- den gewonen regelaf.. Hoe vele 
zoodanige pen heeft ons Nieuw-Holland. niet 
reeds doen kennen ? isd: 

113. Volgens TRAZY, ids Uvutaria grandi- 
flora de plant zijn, welke de Indianen tegen den beet 
De sballens gebruiken: ZieF RORIEP, Not. zn, 
“8. 296. 

“114. De schors van den wortel van Asârd com= 
munis is in de West-Indiën als een et asticum be- 
kend. bid. p. 320» 
…_115. In Lolium geirn dike hele zijne nadeelie 
ge eigenschappen bekend , moet B1z1o (Opwscoli 
chimici, Fomol, Venkafal 1827) gevonden hebben 
eene eigenaardige stof, welke hij Lolizo noemt en wel - 
ke narcotische „aar die van: Opium gelijkende „ eigen=- 
schappen helen moet. “Ve Hú 
. rr6.- In-de Annales de dineuteart francaise, 

ke io- 


Car ) 


tome- XLIII „ p.-171—181 , vindt men eene beschrij- 
vingen af ian van Engelsche werktuigen, om 
rie uit &ardappelan te stoken. … 

\ ‚Ve He 

“117: he hetzelfde Tijdschrift KL p: Soo en. Ee 
lezen. wij , dat de Italiaansche Hoogleeraar CANTU, 
door vergelijkende proeven , heeft aangetoond , datde 
Jode. de ontkieming en groei der planten versnelde en 
hierin zelfs de Chlore te boven ging. Deze Jode was, 
blijkens de scheikundige ontleding, in de door hem 
gebezigde planten werkelijk opgenomen. : vi. H. 

118, De te regt beroemde WALLICH, die reeds 
zoo veel ter bekendmaking der Indische planten ver- 
rigt heeft, zal nu ook eene- Flora Birmaniensis ge- 
ven „ waarbij 3oo folio-afbeeldingen „ door ‚de beste 
kunstenaars , zullen gevoegd worden. —_ _ v. m. 

11gs Van de schoone Florae Javae van den Hoogl. 
BLUME is de 35° en 4e aflevering uitgekomen. 

Ve He 

120, Blitum virgatum is deon den heer VLEN AL 
bij. Parijs gevonden , met verschillend gevormde bloe- 
men , waarvan namelijk eenige eenen driedeeligen kelk 
en slechts één’ meeldraad bezaten „ gelijk het kenmerk 
van het geslacht Blituzm medebrengt ; andere bloe- 
men, daarentegen met vijfdeeligen. kelk en: vijf meel 
draden, als in het geslacht Chenopodium „ onder 
hetwelk hij deze plant meent te moeten rangschikken. 
Zie. Bulletin d. se. nat. Nov. 1828, p.! 582 Het 
is.dus niet te verwonderen , dat B lid bt virgatum 
soms met Chenopodium. aram verwisseld. is. Zie 
deze Bijdragen „MI, st. ‚bl, 141.» “ove Ho 

121. Volgens eenige proeven, iin ard 
westen genomen, (zie Messager des sciences, Nov. 
nl 1825, 


( 108 ) 


1825, p. 412 en volgg;,-1827, p.'1-en Staat van 
Landbouw , 1827, $ 45, bl. 133) zoude de schors van 
de Larix deeikenschors , in geschiktheid om het le- 
der te looien , nog overtreffen ; doch , naar hetgene 
wij onlangs lazen in de Annales de ! Agriculture 
francaise, XLIII, p. Jo2, kent men in Schotland. 
aan de Zaris eene minder sterk looïjende kracht, dan 
aan den Eik toe ; maar meent men , dat een mengsel 
„van beide soorten van schors het leder eene buigzaam- 
heid zoude geven, welke voor sommige oogmerken , b. 
v. voor het maken van arden ‚ groote waarde zoude 
„hebben. Vv. Hs 
122. Kurk. In dezelfde Annales, XLIII, ‘p. 
557 —552 „ heeft de heer LAURE een belangrijk stuk 
geplaatst, over de groeiwijze en kweeking van den 
Kurk-Eik (Quercus Suber), welke in vele deelen 
van het Zuiden van Frankrijk in het wild groeit en’ bij 
eene betere behandeling aldaar groote voordeelen kon- 
de geven. Het Kurk is, volgens R1cHARD en dezen 
schrijver, een afzonderlijk aanhangsel of bekleedsel 
van de schors (cortex) en schijnt tot den omloop der 
sappen niet noodzakelijk te zijn, daar men bij het 
voorzigtig afnemen. des kurks alle 8 of g jaren geene 
storing in den groei des booms waarneemt. Ook neemt 
men in het kurk geene sporen van cellen of vaten waar. 
Als-de. boom 15—20 jaren oud is, kan hij van zijne 
eerste kurk-laag ontdaan worden „ hetgene gemakke- 
lijk geschiedt , wanneer de sappen nog in omloop zijn, 
vooral in Julij en Augustus. Dit eerste kurk heeft wei- 
nig waarde; dat van de tweede inzameling iets meer , 
ofschoon ook dit nog te veel gebarsten is 3 het latere'is 
effener , hierdoor meer waardig, en “voor het maken 
van karken-stoppen geschikt. 


De 


nt eenen 


( zog ) 


‚De dikke: kurklaag dient den stam,tot beschutting 
voor de koude; want, toen in den strengen winter van 
1820-vele Kurkboomen in het Zuiden van Frankrijk 
(dép-du Var) doodvroren, waren-dit vooral-die boo- 
men „welker kurk-het dunst was. Het is opmerkelijk , 
dat het-kurk ook-de-boomen tegen de werking van vuur 
kan beveiligen. Immers-bij de-woudbranden „ diein 
het genoemde gedeelte van Frankrijk veelvuldig heer- 
schen, kunnen vaneen’ kurkboom, zoo hij 5—6 duimen’ 
middellijn heeft en deszelfs kurklaag slechts 6 jaren: 
oud is ‚bladeren „ takken en de buitenste kurklaag 
verbranden „en toch bij de eerste najaarsregens van 
tusschen „de: verkoolde schors zich nieuwe frissche-lo- 
ten: ontwikkelen (ibid. p. 3359540.) — De ván kurk 
door afschillen vóntbloote stam neemt sneller in dikte: 
toê; dan die; waaraan. het kurk geen is ge 
plöite: FAU) «219 Die divs Hé 
25. Vele or es heeft men van tijd tot tijd in het 
werk gesteld, om het-plantengroei bevorderend vermo" 
geni van het salpeter te kunnen bepalen, en het schijnt „ 
dat’ men: zich. thans nog, met dit onderwerp. ard 
houdt, daar men, volgens. het British. Farmer's, 
Mag gazine van Mei 1828, het volgende ten opzigte» 
van'-de, mestende kracht he iis heeft visie 
men. al EEEN zord EIS 
„In hetsjaar 1826, rrd men een wie land, de 

welk eenen dunnen, steenachtigen en tamelijk Figh 
teelgrond had:, ahelkke ink vervolgens, om met rapen 
of knollen bezaaid te-worden:: In Julij had de zaaijing. 
plaats,-doch de jonge plantjes -gingen,, wegens: al te 
groote droogte; te gronde, ,In,Mei,van het jaar 1827’ 
bezaaide: men-het land met Haver eri Klaver, en in de 
eerste: week: diër maand. werden 5halve!Rijnlandsche, 

ESBIJDRAGEN , D. IV. sr. 2. H ’ mor- 


( mo ) 


morgeris; naauwkeurig. gemeten zijnde „ afgegraven en 
op. de volgende wijze mét salpeter bemest: … 

‚Ne, 1-met 28 f@ salpeter, mda 107 Bushel. 

nn Db a 6 


Ü SAS za PE Ten 


bb 0 Pater _—__ 
aids dagen. vóór den bloeitijd” der Haver, ams aves 
de men ‘eerst. aan de met salpeter. bemeste. planten, 
eenige verandering, daar de bladen-eene hoogere kleur 
aannamen etn de halm éene-meerdere grootte en sterkte, 
verkreeg. vies ob ReWESTERHOE Fe 44 
124 „Het i is’ ehohsenid) dat oud: beschimmeld. brood „ 
hetzij dan ‘van Tarwe- of Rogge gebakken „een onsma- 
kelijk, en tevens der gezondheid miadeelig' voedsel iss, 
Minder bekendzis-het zeker, dat -aanrdusdanig:voed=; 
sel, ten minste in sommige gevallen, eene vergiftige 
geaardheid „moet: worden toegekend; „Een. paar voor 


beelden hiervan „door mij in den’ zómer, van het jaar. 


1826 waargenomen; hebben mij zulks evenwel geleerd. 
—bIn het midden: van het jaar 1826 riep men, een, 
paar uren van hier, mijne hulp ixbij twee kinderen van 
eenen armen daglooner,' welke kinderen, zoosmen mij 


verhaalde ; bijna gelijktijdig door eene hevige ongesteld 


heid waren overvallen, zonder datmen hiervande oor=: 
zaak wist op te geven. Ik vondde toevallen bij beide kin— 
deren ‘hoofdzakelijk dezelfde met dit onderscheid 
evenwel , dat het jongste, ‘zijnde een meisje van 8 ja- 
ren, minder leed „dan het oudere:tienjarig knaapje. Bij 
dezen”-was het aangezigt rood en min of meer‘ gezwol- 
len, ‘het uitzigt wild en levendig; de tong droog ‚de. 
pols 2 zeer snel en klein. Hij klaagde inzonderheid over 
eene neer: pijn inde maag en boddiheme 
ì ' Af was 


« 


(Co maat. )) 


wás duizelig, ‘had-hoofdpijn; een’ onleschbaren’ dorst 
had nu en-dan neiging tot slaap, en deed somwijlen po= 
gingen om te braken; -dat dan ook al spoedig,” even als 
zulks met hetvander kind reeds had plaats gehad, te 
gelijk met een”overvloedigen afgang, „werkelijk volgde. 
Hierna gevoeld® hij zich zeer afgemat; scheen‘omtrént 
alles onverschillig, sliep-nweni dan'in, enz:‘enz. 
Na alles náauwkeurig onderzocht en gadegeslagen te 
hebben, scheen het mij toe, dat deze kinderendeeene 
of andere vergiftige stof hadden’ genuttigd, welke deze 
toevallen te weeg gebragt had. Doch het naauwkeurigst 
onderzoek’overtuigde mij: dat zij dien dag niets ariders 
nog hadden gegeten , dan” een”stak oud beschimmeld 
roggebrood , ‘hetwelk ook daarom’ door mij voor de 
oorzaak-werd aangezien. Na het gebruik van eenige 
geneesmiddelen, waren zij den volgenden dag volkomen 
weder hersteld. — Eenige weken later nam sik het- 
zelfde “waar. bijs drie schippers, welke zieh op onze 
wadden met het schillen (datis hèt graven ván'schel= 
pen’ voor onze kalkbranderijen)» bezighielden.” Zij 
waren gewoon „om veelal woor verscheidene dagen 
eenen voorraad van roggebroódmedenaarboordte ne- 
mezi; waarvan het gevolg was’, datde laatst Overblijven= 
de brooderi, oud en te gelijk beschimmeld waren: Op 
zekereno morgem weder ‘van dit beschimmeld “brood 
nuttigendes; > werden zij: kort nader máaltijd alle drie 
door, de) hier boven opgegevent toevallen aangetast’, 
doch-hersteldete, na gebraakt te ebbers zonder het 
gebruik van eenig gereesrniddel, 2005 #1 uoch … dwoh 
„oÔf nu deze vergiftigende eigenschap van oud be- 
schimmeld roggebrood „aan eene bijzondere „ontaar- 
ding ‘van. het;brood: zelf; dan „wel "aarde schinimel- 
plant (Mucor mweedo). mbet worden toegeschreven, 
0 Hogt aanb nav { laat 


(tate: 


laat ik-ter. beslissing en beoordeeling van meer kúndi- 
gen over. 2 oe Ro WESTERHOFF.. 

125, Van de Noord- Amerikaansche boomsoorten , 
wier hoogte 5o voeten te boven gaat , ‘zijn er 154 be- 
kend „ van welke, 95 tot timmerhout of kunstwerken. 
gebezigd. worden. In Frankrijk telt men slechts 57 
boomsoorten van-deze hoogte , waaronder 17 woud 
of boschboomen;, van welke slechts 7 in de bouwkunst 
dienstig zijn (*).: Hoe veel is-er dus ook voor vele Euro- 
pesche landen nog te doen en te verbeteren overig ! — 
WEISZENBORN’s. Neues: und Nutzbares aus 
dem Gebiete der Haus- und Landwirthschaft, 
uws. W. ‚Nos 102 voor Januari 1829. 

bte / versa Re: WESTERHOFF. 
„126. Spdandöhe Wol. Omstreeks het jaar 1550 
vernam PETER, Koning van Kastilië ,dat er in Bar 
barije ‘eene, soort ‘van Schapen ge vnd li werd , welke 
zich wegens de schoonheid en voor (reffelijkheid harer 
wol'op het gunstigst vananderen onderscheidden , en 
zond hierop: onderscheidene personen naar Marokko, 
om, eenige rammen van dit schapenras te nin Van 
dien tijd af.kreeg de Kastiliaansche woleen’ zeer hoogen 
roem :‚— doch in-de:16%-eeuw , onder het Ministerie 
van den Kardinaal xrMmeN es, beklaagde men zich 
bij dezen, datde zoo beroemde Spaansche wol ontaard 
de, en reeds veel slechter was geworden. … Om dit 
kwaad te verhelpen, besloot de Minister „om een groot 
aantal, Schapen: uit: Barbarie te laten komen — 
doch , daar De door meteen 2 geene magtig 

=sd bro adr ) “(kon 

es) Engelsd level, enk LouDon’” Eneyelopüdie der 

Handsirshschaft, Weimar 1821, Ilte Liefer. $. 379; S 
1973» een getal. van niet minder, dan roo soorten (waaronder 
de varieteiten), van deze hoogte op. 


(nr) 


kon worden, besloot hij, zulks door de wapenen te be 
proeven; verklaarde gevolgelijk de Barbarijsche Staten: 
den oorlog en viel in Marokko. In gevolge het den- 
soldaten gegeven bevel, voerden deze zoo vele Schapen 

met zich, als zij slechts magtig konden worden, ten 

gevolge waarvan de oude roem der Spaansche-wol 
spoedig herleefde. Alle fijnwollige schapenrassen, die 

men in. Europa aantreft, zouden van de daaruit ge- 

sprotene Merino’sin Spanje afstammen. Zie London 

tid 8 aensterelniede f Junij 1828. 

| R. WESTERHOFF. 

127. Inhet Journal de Connaiss. uswelles; Ne. 
93; 1828, en, daaruit overgenomen, ook in weE1rs- 
ZENBORN's Neues und Nutzbares ausdem Gee 
biete der Haus- und. Landwirthschaft,.No. 99; 
voor: November 1828 ; vindt men een kort, maar 
tevens” duidelijk en lezeriswaardig berigt over het aan= 
leggen van Heggen uit Ooftboomen , hetgene gezegd 
wordt, zich gemakkelijk te’ laten doen en,‚ wegens:de 
daaruit voortvloeijende voordeelen, zich ten sterkste 
aanprijst. Men gebruikt daartoe gewoonlijk Appel-, 
Peren- en Pruimboomen , terwijl in Spanje Peirs ook 
art ze wei eere genomen wordt. 

“__R. WESTERHOFF, 

128. Volgens de Landwirthschaftliche Zeitung 
Für Kur- Hessen, heeft de heer HILDEBRAND, te 
„Ramholz , met het beste gevolg, zijne Runderen en 
“Paarden sedert 1822 met eikels gevoederd: Het 
„Rundvee at dezelve ongemalen met graagte ; ossen lie- 

ten zich spoedig met dezelve vet mesten , en ‘op de 
„melk-afscheiding der koeijen had dit voedseleenen zeer 
-gunstigen invloed. Aan de Paarden gaf hij de gemalene 
eikelen met $ haver vermengd, met dat gunstig gevolg, 


dat 


( aaf j 


dat zij ‘hierbij gezond. bleven en er zeer wel gevoed uit 
zagen; ten gevolge waarvan’ hij dan aa door velen, 
in zijne da vam gevolgd werd. > „on 
4 oo RerWESTERHOF Fso 
129. Het reed der Aardappelbloesems wordt, 
volgens WEISZENBORN’s Neues und Nutzbâres. 
am dem Gebiete der Haus- und Láandwirth- 
“schaft, He 8. wo, Nos 102, voor Januarij 1629, in den 
American Farmer, waarvan de-heer SKINNER, te 
Baltimore, uitgever is, ten sterkste aangeraden. * Een 
Amerikaansch landbouwer toch wil waargenomen 
hebben, dat de Aardappelen door dit wegnemen der 
bloemen niet alleen veel grooter , maar ook beter wor 
den. Al was het nu cok, dat men door deze handelwij- 
ze bij den ‚oogst zelven geen dadelijk voordeel bespeur= 
de, zal zij; desniettegenstaande, nog altijd aan te raden 
zijn, doordien bij de zaadzetting der aardappelen de 
grond, hoe veel of weinig dan: ook,‚-toch van: zijne 
kracht ibn en-uitgeput wordt, > vo to 
R. WESTERHOFE. 
150. Het is bekend, dat de Nymphaêa alba ke 
halve tot vele andere. nuttige einden ; ook, wegens-de 
groote hoeveelheid van het principium scutodepsi- 
cum ‚dat zij bevat, tot het leerlooijen gebruikt wordt, 
ten minste daartoe kan gebruikt worden. Bij Bön- 
MER, Technische Geschichte der Pflanzen , Th, 
II, S. 420, in FUNK E’s Neues Natur- und Kunst- 
lexicon, bij LEUCHS, in zijne Zusammenstellung 
der in den letzten go Jahren in der Gerberei 
vund Leder=Fabricatton gemachten … Beobach- 
tungen und Verbesserungen ‚Nürnberg 1828;-en 
‚anderen, vinden wij’ zulks opgegeven. Nergens is mo- 
geliik het gebruik -dezer plant van meer algemeeri en 
uit 


(_ Atb jj 


uitgestrekter nut dan in. de omstreken van Mantuas 
dewijl men aldaar;-aan de moerassige oevers van den 
Po,-en wel in het bijzonderin het dorpje Ostilga,, 
alle deelen; van dit gewas tot het leerlooĳjen zoo,wel als 
tot het: zwartverwen, en ook, in de plaats van,galno— 
ten, ter-bereiding van den inkt bezigts terwijl:de inge 
Hede bloemknoppen, : as dei inwoners: pe als eene lek 
kernij gegetemw worden. 
—„De Apotheker ROM üALDO RECGIANI behaalde; 
_indhetjaar1821, bijdeKeizerl. K. Akademiete Milaan, 
de zilveren nirelaih voor het aanwenden dezer plant, 
inr plaats-der:galnoten, tot technische gebruiken, 
…_ De:Nymphaea lutea, die nevens de .N, alba op 
vele plaatsen inons Vaderland zeer/overvloedig voor- 
komt; (zal, wegens gelijke. eigenschappen, met even 
gelukkig gevolg, tot dezelfde einden kunnen gebruikt 
worden.” Men zie iets over het oecoromisch gebruik 
dezer plant in mijne ‘Comment: ad Quaest. ‚inde 
var Acad.-Gron. van het jaar 1820—1821. »710 
| Deo R. WESTERHOFF, 1» 
vepIes Bijen: De beroemde kNrGH mT heeft (in de 
Brvobdigs of Royal Society Mai p. 6o,-overge- 
momen'bij FRORIEP, Not. XXIL, 6.324) debelang- 
rijke wáarneming riedepelechd;s dat de bijen, wanneer 
een zwerm zich in eenen hollen boomstam zal plaatsen, 
eerst eenige dagen te. voren de plaatselijke, gelegen- 
“heid: opnemen en vooral schijnen te onderzoeken „of 
‘erook vocht in de ‘holte-kan indruïpen. Hij meent, 
“dat niet een klein gedeelte van den zwerm , maar:on- 
-geveer!al de werkbijen deze -hurine aanstaande woon- 
„plaats vooraf komen bezigtigen , wijl hij elken dag 
wederom andere individius den boomstam zag bezoe- 
‘ken: Deze waarneming geldt, volgens hem, niet alleen 
k van 


( a16 } 


van «de \plaats , waar zij: eenmaal ‘op ‘den duur zullen 
blijven , maar ook van die’, waarop. -de- zwerm zich 
het eerst nederzet.. Indien dit laatste zich bevestigt » 
zoude dit aan aan rniasieke. veel gemak kun- 
nen geven. / Ve Hess 

152. Het berigt; Er de Kaschemir-shawls van 
het Sifan-schaap herkomstig zijn: „door ons uit-de 
Annales de U Agr. francaise im deze Bijdragen; 
D. IV, St. 2, bl. 61, overgenomen, is in dezelfde An- 
nales, XLIII, p. 151—160, tegengesproken:door 
KLAPROTH, die op onderscheidene gronden heeft 
aangewezen, dat deze stof:van eene soort vän geit uit 
Thibet wordt verkregen. gs Ve Her 

1353. Onlangs werd mij van een:zeer deter 
heer het volgende verhaald „hetwelk voor-den: Natuur- 
onderzoeker niet onttekanbtik is. — Meri-wierp;op een; 
in Friesland gelegen, buitengoed, eenige pas gebórene 
katjes in eene gracht, ten einde dezelvesterverdrinken, 
Eene hierbij-tegenwoordige teef van: het ras dergewone 
patrjshonden sprong in het water, greep een der 
katjes en bragt hetzelve in haar nest. Zonder dat men 
zich over het lot van dit diertje bekommerde; liet-men 
het aan de teef over. Doch tot groote verwöndering 
ontdekte men naderhand ,.dat het katje niet alleeri;in 
leven was gebleven , maar zelfs doorde teef gezoogd 
werd. Echter wist-men , dat dit dier sedert eenige ja- 
ren niet gezoogd had. Profs-A. Y PE Y wordt ter be- 
vestiging der zaak opgegeven, als hebbende meermalen 
deze zeldzame pleegmoeder bezocht en gezien. Deze 
teef en kat bleven-daarna zeer duurzame vrienden, — 
Ik-kan mij van dit geval geen ander begrip vormen , dan 
dat de teef zich in de eerste drift vergist hebbe tus- 
schen den vorm van een eerstgeboren hond eneenekat: 


dat 


(Bep: ) 


dat ér-waarschijnlijk reeds eene verhoogde werking der 
voorttelingswerktuigen- bij dezelve hebbe:bestaan „en 
dat door het instinktmatig zoeken naar en züigenaande 
tepels door het katjelaldra eene;zog-afscheiding ont- 
Staan is „die; eens-aan-den gang zijnde; de behoeftevan 
ontlasting” van het zog noodig maakte ‚ en dus de teef 
het zuigen aanhoudend deed gedoogen of zelfs verlan- 
gen: „Hoe dit zij, relata refero.… MR 
5154. “Als menmetden Pneumometer van KENTISCH, 
(zie deze Bijdr.D. IL /. B. N°.40g) den omvang van 
de uitgeademde lacht meet, heeft men dan wel gelet óp 
het vermogen des waters , om koolzure: lucht opte 
slorpen;-en op het verschil van warmtegraad tusschen 
de in-en uitgeademde lucht? Ik vind dit t‚ a. p. niet 
„aangeteekend. - Echter moet: het noodwendig invloed 
op de-uitkomst der proeven hebben. … MR. … 
„235 Drs vs AMMON ‘heeft in „de menschelijke 
vrucht „in de verschillende tijd perken harer ontwik- 
keling „op het vaatrijk vlies van het oog eene-vlek ge- 
vonden , „welke ook de binnenzijde van’ hét harde oog+ 
vlies en «de buitenzijde van het netvlies kleurt. Dr. v. 
AMMON stelt zich voor, deze vlek in verband. te be- 
schouwen met de bekende gele vlek van het netvlies, 
inseene afzonderlijke verhandeling, welke als voorloper 
van veen” grooter werk de genesi bulbi-humani-zal 
dienen: — „FRORIEP S wermmnie B. XXIII, Ne, na, 
8. 186. Allons! okra Nos 
„> 256. Een merkwaardig voorbeeld van dk: opleftënd- 
heid en het vernuft van den Indischen Elefant wordt 
im de Notizen van FRORIEP;B.XXIII,.N° 16, ver- 
„meld. Bij het beleg van Seringapatnam viel, bijhet 
„doorwaden,van den zandigen. bidesi gener rivier, eén 
‘kanorinier „van: het geschüt-;-op hetwelk hij zat ;. aldus 
hiaat aft; 


( 128 ) 


af „ dat‘noodwendig:-het achterwiel\over zijn hoofd had 
moeten” gaan. Een Elefant , achter -het-geschut loo= 
pende, had ter naauwernood ditongeval bemerkt, of hij 
ligtte met zijnen snuit, zonder daartoedoor zijhenicor- 
nac aangespoord te worden , het genoemde achterwiel 
zoo lang ‘op; als zulks noodig was. — Zoude-men eene 
dergelijke daad ‘in-den niensch.niet-met-den-naam van 
tegenwoordigheid van geest bestempelen?::', „ow. vaio 
„157. Het zoo schoone denkbeeld; dat overal; ix de 
dierlijk ‘bewerktuigde natuur, de ligchaamsbouw met 
de: behoeften) voedsel en: zeden der’ dieren in hét 
naauwste verband staat; datshet een door hetander 
bepaald en:gewijzigd wordt, vond:ik op nieuw beves= 
tigd in een belangrijk betoog:overde vrucht-etendevle- 
dermuizen, van ISID: GEOFFROY ST: HIEANIRE. 
Deze namelijk onderscheiden zich van: de overige; zich 
met insekten voedende; vledermuizen, door:eene min- 
dere! ontwikkeling «der vleugels, ven, het.gemis van-de 
verlengsels’-aan de-werktuigen: tot den reuk en het:ge- 
hoor» Men ‘behoeft: niet naar de reden van deze min 
dere ‘ontwikkeling te zoeken. Dezelveriminéts is daarin 
geleger, „dat de vledermuizen; vwelke-zich-met vruch- 
ten! voeden, eene mindere volmaaktheid van zintuigen 
noodig‘hebben „dan die, welke zich telkens-van-deste- 
\genwoordigheid der zoo kleine insekten moetenvverze- 
keren; terwijl totdezer vervolging , bovendien; ookmeer 
volmaakte werktuigen tot de vlugt noodzakelijk zijn. — 
„Belangrijk ook kwam. mjin: gezegde verhandeling de 
‘waarneming’ van “een:los» uitsteeksel -vansden-elboog, 
vals het ware de knieschijf nabootsende ‚bij de vleder- 
“muizen voor. Gelijk bekend en/ook reeds in deze Bij- 
dragen vermeld) is vindt» men:-iets dergelijks in vele 
Amphibiëns e eén nieuw bewijs „voorwaar, voor de een 
heid 


(ag ) 


heid ‘van » NE zoo onmiskenbaar in dèiha- 
tuur aanwezig} oWs Versil 9% 
158. Over de Beidtsicuigiain ende: viii. der: 
Planariae heeft A NT.D UGES eeneuitvoerigeVerhan=: 
deling gegeven, tot welke wij, als zijnde voor geen uit— 
treksel vatbaar, onze lezers verwijzen. „Men vindtide- 
zelve in’ de Annales des Sciences N scan” À 


iere veen p- ain W. Vor: 


259 AAD. & pini Sliziën ve von: sd anslinel das 
va und den verschiedenen Bewohnern derselben; 4 
Hefte, mit Kupf. und Charte, Schaffhausen 1829. 

140. PLINIUS, Naturgeschichte, . übersetst, und 
mit- Ammerkungen von M. FRITSCH; dee Band, 
Prerzlau-1828 „1829 zie , IN 

141. Tentamen Speak ad Systematis weed 
bilium TLinnaeani'editionem decimam sextam „ auctore 
ANTONIO SPRENGEL, Ph. D:-Gottingae 18285 
Een ” bijvoegsel van 117 -plant-soorten tot het door 
KURT SPRENGEL (vader van dezen schrijver) uitge- 
geven Systema Vegetabilium. Onder deze planten 
komen vele Surinaamsche soorten-van WEIGE LT, ve- 
Te Kaapsche van ZEYHER'en twee Javaansche van 
REINWARDT voor: namelijk Hypnum divartca- 
tum REINWARD Tinlittven Hypnum macrocarpon 
“HORNSCHUCH;REINWARDT inlitt. Zie p:52. Vs Hs 

142. Ueber die Bastard-Erzeugung im Pflanzen 
reiche. Eine’ von der Akad. d. tn zu Berlin 
gekr. Preis-schrift. ‘Braunschweig 182g. > > 

145. Neue Arten von Pelargonien Alitdehien Ur- 
“sprungs , als Beitrag zu R‚ SWEETs-Geraniaceên , 
herausgegeben von einigen Gaártenfreunden, mit Text 
Von Le TRATTINICK) 34 ‘Hefte)jedes mit 4color. 
-Blättern, Wien 1828. 144. 


( azo ) 


—1áá) E‚ D.A, BARTELS, Ueber innere ind dusse 
re Bewegung im Pflanzen-und T'hierreichie ; aus den; 
Schriften der Gesellschaft zur Beförderung der Natur- 
wissenschaften zu aries reren Marburg 
182800; 10070 sier ronse srúlob 

—14be J.F. siers aad BT :Gs RATZEBURG ss 

„Abbildung und Beschreibung der in Deutschland wild 
wachsenden und in Gärten und im Freien ausdauern= 
den Giftgewächse. Nach natürlichen Familien erläu- 
tert, 1°° Heft, mit 5 illum. Abbild., Berlin 1828. : « 

146: T‚ Pp, ECKART , Frankens und Thüringens 
Flora. In imi totevn snee ijle L mel Bam- 
berg 1828.» bs 
DIÁ7. C.A. FINGERHUTH,, ttr ed Florulae 
Tide Eiffliacae, sive Enumeratio hithenten in 
pee provenientium;, Norimbergae 1828. Rr 
248 HG FLOERCKE, de ‘Cladoniis, ditReillitso 
Lichenum genere, commentationova,”Rostochii1828. 
ooge: Le F RLES- Novitiae: Florae Suecicae. Ed, al- 
tera'; aucttor -et-in bte cômmentarii in-cel, WAr- 
LENBERGIL Floram-Suecicam redacta, Lund. 1828. 
-5A50s Je GAUDIN, Flora Helvetica, sive historia stir- 
‘pium- hucusque cognitarum. in Helvetia et in tractibus 

-conterminis, aut-sponte nascentium, aut in hominisani- 
maliumque usus. vulgo cultarum continuata. …Turici 

1828. Dit werk , waarvan: thans het vierde Deel het 
„eht ziet „heeft‚den-beroemden schrijver der Agro- 
vstologia: shelwetiëë tot vervaardiger „ wiens naaïm;al- 
leen de ere ‘des werks atnfokeikà 
NR BETAST ì . AA vâ hec 5V. He 4 

sd: G. G. J- HOM ANN; Flora van paden „oder 
Beschreibung der inVor-oder Hinter-Pommern sowohl 
eïnheimischen» als âuch “unter -freiem “Himmel leicht 
f fort- 


Chase 5} 


fortkommende Gewächse, nebst BezeichnungihresGe- 
brauchs für die- Arzneèi-, F ofst- und Bami 
us. w. 5 Bande, Göslin 1828. ] 
„152. J. KäHLER, Eneyclopädisches Planers 
rbuch aller einheimis chen und fremden san tabilien, 
e, Wien 1828. 
re 5e C.H, KLINKHARDT persia ev Pflari 
zenreichs , oder Erklärung dis Wachsthums und Aus- 
bildung der Pflanzen. Nebst einem Anhange über die 
ursprunglicke Entstehung der Gewächse, Berlin 1828. 
vi15á. C. F--P. VON MARTIUS, Icones selectae 
plantarum . Cryptogamicarum ,quas in itinere per 
Brasiliam 1817—1820 collegit, Fase. I, eum tab. XIV, 
fol. Monachi 1828. : 
259. CetEv Ps VON MARTIUS, Flora ratie, 
sake 1828. 9 
156. La Flore et la Pomone fra ancaises , ou Histaide et 
figures en couleur des fleurs et des rn, de la France, 
ou naturalisées sur le sol Francais , par M. JAUME ST. 
HILALRE: — Een plaatwerk, waarvan de eerste afle- 
veringen in 1828 te Parijs zijn uitgekomen. Het geheel 
zal edi 8oo platen bestaan. 2 
. Flore médicinale, décrite par M.M; CHAU- 
ME TON ‚ POIRET , CHAMBERET , peinte par M”° 
E‚ P. set par J. TURPIN; nouvelle publication, Paris 
1828. — Eene nieuwe uitgave van een Werk, met 
fraaie ‚doch hier en daar al te gekunstelde , af beel- 
nan van in de Geneeskunde gebruikelijke planten. 
avds 
| 158. Flore den sonde: ou Histolie générale bo= 
tanique, rurale et économique des Végétaux indigènes 
aux Antilles et des exotiques qu’on est parvenu à y na- 
turaliser ;déerits d'aprés-nature; selon le-systèmé 
Sex- 


( 122 ) 


sexuel.de1NNÉ et laméthode naturèllede suss1 EU; 
avec planches. gravées et colorées; ‘parle chevalier 
F. RDE TUSSAC, 4 vol. in fol. Paris 1808—1828.— 
Dit gedurende 20 jaren voortgezette werk bevat 155 
platen; naar teekeningen van den beroemden TUR- 
PIN, waarvan de laatste aflevering het licht ziet. — 
De, hoogbejaarde. schrijver verlangt zijn herbarium en 
eend fraaije verzameling Filices en Lichenes van Ja= 
maika.op-billijke voorwaarde over te doen. Zie Bulle- 
tin „Aout 1828,,-p; 450: » Va Hot 
verge: Bésumé méthodique des, Classifications des 
Thalassiophytes, par B. GAILLON, Strasboúrg et 
Páris 1828: Zie Revue Eneyelopédique; Aout 1828, 
p: 457 et 458. "Vee 

‚160. Fs JF: MEIJEN , anatomisch-physiologische 
pedir Batoe über den Inhalt abn maan 
Berlin 1828. >: Ss 

161 C. He SCHULZ ; Die Rotation der Säftein den 
Pflanzen, in Vergleich mind iberiplsarischeikvendheenn 
tralen. ieenhkeie bei den-Thieren , Stuttgart1828. 

„162, Van REICHENBACH: Zconographia bo= 
tanica is onlangs.het: me honderdtal enen. 
wigan: 

“26354, Sammlung von Gekseiter Pflanzen, ak der 
Natur und auf Stein -gezeichnet von 3. D. ain Aa) 5 
mit Text von-J. HEGETSCHWEILER Van-dit werk 
is in 1828 reeds de 5ge aflevering ; elk met zes. ge- 
klounde platen ,'te Bazel uitgekomen. « … —… …o 

164. Van Deutschlands Flora, door sTuRM, ziet 
reeds.de 51e pia ‚van zestien gps ad dre 
het licht. 5 ols 

„165% Ns T Hw HOS T3 rd austriaca; Viennae kop 
Vol. „Ie oFlorae van: verschillende deelen van Europà 

vol- 


(iben, ) 


„volgen elkandermetspoed op; en velederzelven vermel 
den ‚nieuwe soorten, welke genoegzaam aantoonen,, 
dat Europa zelve nog niet genoegzaam door de,Plant- 
kundigen ‘is onderzocht geworden; Ook in dit.werk , 
van; den beroemden schrijver der Gramina-austria= 
ca ‚ worden: talrijke nieuwe “soorten-bekend gemaakt. 
Het eerste. Deel bevat ‚de twaalf eerste klassen van de 
rangschikking van LINNAEUS. oai d 
166. F. 6, WALLROTH, Rosae plantarum generis 
Historia. succincta, Nordhusae 1828 „ 8°. — Eene po- 
ging; „omde opgestelde. soorten „van Rozen ; welker 
groot aantal,en alte fijne onderscheiding inderdaad 
vele bezwaren opleveren ;» toteene mindere hoeveelheid 
terug te brengen. Ve He 
21167:0N. DESPORTES, Rosetum bidens ou Enu- 
mération méthodique: al espèces:et:varietés du-genre 
Rosier; etc. , Le Mans 1828, Zie Revue Hatan 
dique, Áout 1828 ‚‚p. 458—440. 
„168, :G, LE. SCHMIDT „ Dissertatio inaug;-botani= 
eo-medica de #rythraea ; Berolini 1828. 
wvr6g. Botanik. fúr ‘Damen , Künstler und Freunde 
der. Pflanzenwelt. überhaupt, enthaltend eine Dar= 
stellung ‘des Pflanzenreichs: in seiner Metamorphose ; 
eine ‘Anleitung: zum: Studium „der Wissenschaft-und 
zum Anlegen von. Herbarien. „Ein, Versuch von H.G: 
LB REICHENBACH: Leipzig 1828: — Hetgene men 
uit den titel niet zoude verwachten; behelst’ dit Hand- 
boek ook: een overzigt van/het den schrijver eige za- 
tuurlijk Planten=$ystera; ‘waaromtrent men zie 
de Linnaea, UL ,-litt. p. 172. “Ve He 
-A70:/IUSSIEU: und enmet tice 
Pflanzen-Sijsteme , machrihren Grundsässe entwikkelt 
undmit den Pflanzen-familien vor AGARDH;BATSCH 
und 


( 124 ) 


und LINNÉ , so wie mit dem Linnéschen sexual-System 
verglichen… von CARL FUHLRO TT Mit einerVor= 
rede von. G. NEES VON ESENBECK; Bonn: 1829: 

A71 €. VON LINNÉ , Systema Vegetabilium, Ed. 
nova, curaJ. A.SCHULTES et J. H. SCHULTES;t, VII, 
Stuttgart 1829. — Het veel- omvattend Systema Wege 
tabilium van ROEMERenSCHULTES, thans door 
de beide heeren scHuLTES (vader en zdipl woor 
gezet. E 

CAT AG. ROTH) Manuvale iekndbel sive 
Prodromus Enumerationis plantarum Fngggematn 
in Germania sponte nascentium, Lipsiae-182gs- 

‚175. Het vierde. Ne, van het Derde Deel (voor 1828) 
der steeds even belangrijke ZLinnaea behelst, behalve 
de, voortzetting dersopgave. van de nieuw ontdekte 
Plantsoorten op de reis van ROM A NZO FF, thans over 
een deel der Rubiaceae, door von-crAMrssoen 
VON SCHLECHTENDAL;-@n overde Juuceae, door 
den in ‘dit vak gunstig bekenden Hoog]. z. MEIJER, te 
Koningsbergen;’ in de tweede plaats het vervolg van de 
opnoeming -der „Agarici van Brandenburg, door 
LASCH, eene in aantal van soorten zeker opmerkens- 
waardige. naamlijst Voorts-een -weluitgewerkt Littera= 
tuur-berigt. De bruikbaarheid van het werk wordt nog; 
vermeerderd door een uitvoerig Register vanalle plan+ 
ten-namen en-van alle amb ‚ diei in ae ne 
Derde Deel voorkomen. mob.di 

Het eerste ‚Ne. van ‘het IV° Deëli is niet rtomisd af 
langrijk, Men vindt/hierin Verhandelingen over-de 
Rubiaceae en Campanulaceaes zeer lezenswaardi+» 
ge „berigten van den aan den Noord- Westkust van A- 
merika; reizenden Dru, MERTENS; belangrijké! 
waarnemingen” over den dagelijkschen groei der: Gra 
bir nen, 


( 125 ) 


zen, van E. MEIJER, Hoogleeraar te Koningsbergen , 
enz. , enz. 3 alle stukken voor den Botanist van groot. 
aanbelang. VoH. 

174. J. HEDWIG, Species Muscorum frondosorum 
etc. Supplementum tertium, scriptuma FR. SCH WAE- 
GRICHEN, vol. I, sect. secunda, tab. 226—250,; Lip- 
siae 1828. — Bevat 41 verschillende mosplanten, op 

5 platen afgebeeld en onder dezelve verscheidene 
nieuwe geslachten en soorten. Vv. H. 

‚275. Mycologia europaea .. . elaborata a C. H. PER- 
SOON. Sectio tertia, particula prima, cum tabulis V{ 
coloratis, Erlangae 1828. — Eene monographte van 
het aleen Agaricus, waarvan hier 4g2 soorten 
worden opg getdld: Vv. H. 

176. G. D. 5. KOCH, de Salicibus Europaeis Ef 
mentatio, Erlangae 1829. 

177. Paka Plantarym horti Bötantët Leo= 
diensis , Leodii 1828. Deze aanzienlijke en weluitge- 
werkte Naamlijst van den plantentuin te Luik is naar 
de natuurlijke familiën van JUss1EU ingerigt. 

"278. Genera et species Orchidearum et Asclepia- 
dearum, quas in itinere per insulam Javam, jussu et 
auspiciis Guilielmi I, Belgarum Regis augustissimi, col 
legerunt Dr. H. Künr et Dr. 5. C. VAN HASSELT. 
Editionem et Descriptiones curavit J.G. S. VAN BRE- 
DA, Regi Instit. Scient. Litt. et Art. Belg. socius ordi- 
narius, in Univ. Gand. Prof. Ord. Horti Gandavensis 
Praefectus, 1828, Fasciculus 1 et2,f6: 53. Voor de 
Noordelijke Provinciën te bekomen bij C. G. SULPKE, 
te Amsterdam. 

179. Enumeratio plantarum Javae et insularum ad- 
jacentium minus cognitarum vel novarum, ex herbariis 
REINWARDTII, KÜHLII, HASSEL TIICtU BLUMII, 

„_BrDRAGEN, D. tv, ST. 11. Î cu- 


/ CR) 


curavit CL. BLUME, M. D. etc. etc., Fasciculus II, 
Lugd. Bat., apud 3. w. VANLEEUWEN, 1828. 

180. CG. C. REINWARDT, ueber del Character 
der Vegetation auf den Inseln des Indischen Archi- 
pels, Berlin 1829, gr. 4to. 

181. G. W. AMMON , Ueber: die Verbesserung and 
Veredlung der Landes-Pferdezucht durch. Landge- 
stüts- Anstalten, mit Rücksicht auf Baiern, 1 Th, 
Nürnberg 1828. 

182. 5. GC: ELSNER, Die deutsche Landwirth- 
schaft, m II Bände, Stattgäet 1828. 

185. J. G. ELSNER, Uebersicht der europaeischen» 
veredelten Schafzucht, geen 1828. 

184... W. HINKERT, gründlicher Unterricht in: 
der praktischen Obstbaumzucht, mit. besonderer 
Rücksicht auf die klimatischen und haren ane 
Verhältnisse Bayerns, München 1828. 

185. 5, Hs KOLBE, Anweisung, dem Weinstocke: 
den höchsten:Nuzzen abzugewinnen, mit-11-Abbild. 
Erfurt 1828. 

- 186. Des Grafen H. E‚ VON SCHÖNBURG-ROCHS- 
BURG „ Nachrichten über seine Wirthschaftsfübrung: 
zu Rochsburg in Sachsen, Erster Band, Halle 1828. — 
Dit eerste Deel bevat:een geheel dagboek des land= 
bouws , van den schrijver, van 1799 tot 1819, het- 
gene door deszelfs praktische strekking van nut is. 
Het is/uitgegeven en met aanmerkingen voorzien „door 
den Hoogl. WEBER , te-Breslau. ‚rt Vark 

187. P. A. BECLARD , ‘Grondbeginselen der alge— 
meene Ontleedkunde , naar den tweeden druk uit het: 
Fransch vertaald , door G. 5% VAN EPEN , Heel- en 
Vroedmeester te Amsterdam, met eene Voorrede van. 
H. BOSSCHA, 1 Deel, Amsterdam bj c‚ 1 SCHLE I=: 
JER. 188. 


C #37) 


188. Natuurlijke Historie der provincie Groningen 4 
door R. A. VENHUIS, Schoolonderwijzer te Klooster- 
buren, Groningen bij 5. OOMKENS 1829. — Korte 
Nätúurlijke Historie , tot een Leesboek ingerigt. 

189. Beknopte Natuurlijke Geschiedenis der zeld- 
zaaïmste en meest belangrijke i in- en uitlandsche Voge- 
len’, met honderd zestien naauwkeurig naar het leven 
gekleurde afbeeldingen, door H. HERMANS, 59 ng 
te Amsterdam bij de Gebroeders vaN ARUM 182 
Een wees 


190. Elika heeft op’ nieuw een zwaar weten- 
schappelijk verlies ondergaan in den dood van THO- 
MAS TREDGOLD, die den 28 Januari 1829 overle 
den is. Zijne sthr bevatten een’ schat van nieuwe. 
belangrijke en nuttige zaken. Zijn groot werk over de 
Stoommachines acht ik een der besten over eene 
stof, waarover onlangs zoo veel geschreven is. Zijn 
geert over het luchten en verwarmen van gebouwen, 
stookkassen , enz. schijnt hier te lande, bij degenen , 
die er van gebruik moesten maken , geheel onbekend 
te zijn. Dit zoude men ten minste opmaken, wan- 
rieër men stookkassen van het slechtst mogelijk zamen 
stél ziet bouwen , en wanneer men hospitalen , kazer- 
nen én’ dergelijken meer ziet stichten, waarin de 
„gewigtige onderwerpen van verwarming en ventilatie of 
verkeerd behandeld, of geheel over ’t hoofd gezien zijn. 

Een derde werk van TREDGOLD was niet minder 
nuttig; het handelde over eene stof , die bij ons al te 
veel verzuimd wordt, hoewel een Nederlander, 
MUSSCHENBROEK „zich bijna het eerst met de- 
zelve heeft bezig gehouden: ik bedoel de sterkte van 
onderscheidene materialen. TREDGOLD schreefover. 
dië van gegoten ijzer. In 


Ín nog een ander geacht boek behandelde TRrRED- 
Gorp de wetenschappelijke beginselen van de tim- 
merkunst , en eindelijk gaf hij een vierde werk , het 
beste stuk, hetwelk, mijns inziens, over de ijzeren 
wegen is uitgegeven. T'REDGOLD was slechts veertig 
jaren oud. Het aantal en de belangrijkheid zijner uit— 
gegevene schriften toonen, wat men van hem had kun— 
nen verwachten, en hoe groot zijn verlies moet gere- 
kend worden. MOLL, 

191. Het herbarium, door den heer Mr. p. n. BE U C- 
KER ANDREAE, te Leeuwarden, nagelaten, bevat- 
tende meest Nederlandsche; en voornamelijk Friesche, 
planten , isop eene ddie wijze aan ’s Rijks Á- 
thenaeum te Franeker ten geschenke gezonden. Ik 
hoop in het vervolg, van hetzelve nader Vela tedoen 
aan n de lezers van deze Bijdragen. 

CLAAS MULDER. 


VRAGEN 


van de Hoogeschool te Utrecht, om beantwoord 
: te worden vóór den 10 Januarij 1830: 
1. Exponatur theoria tangentium ejusque usus. 

_2, Quales Aceti varietates hodie ad usum cum Che- 
micum tum Oeconomicum adhibentur? Qualia prin- 
cipia peregrina, praeter. acidum aceticum singulae 
continent? QQuomodo ab his depurari possunt et so- 


lent? Quae tandem est compositio Chemica ipsius acidi 
acetici ? 


De Geneeskundige vraag derzelfde Hooge- 
K school luidt aldus: 
… Exponantur Recentiorum theoriae de Pseudomem- 


branis , quae aliquando in inflammatione formanitur. 
Indicetur , quaenam ex his maxime sit pr obabilis. 


% 


md 


De 


DRUKFOUTEN van Deel IV, NEE 


Str, bl.1o2, reg. 1o, staat Huisboek lees Handboek. 
St.2, bl. 65, reg.27, — Jaguas — Jaguar. 
bl. 66, reg. 3, -— Jaguas — Jaguar. 
bl. 67,reg. 7, — Kristallen — Kristallens. 
bl. 67,reg. 9, — Kristallen — Kristallens. 
bl. 91,reg.10, — hun — hen. 


EI EE 


Eindelijk behooren wij nog te melden, dat, hetgene in ons 
vdtig ne., eerste stuk, bl. 22 en 31 in de noot, nopens Hep- 
pingen en nopens Heilstein in de Verhandeling van den 
Heer courrors gezegd is, als niet geschreven moet aange- 
merkt worden. Door eene toevallige oorzaak hebben wij ver- 
zuimd, deze regels, op verzoek van dén Schrijver, bij het 
drukken, weg te laten. 


oker: bead hk) 
í 5 

Si hi KU 
jn 


gm A, 54 


BOEKBESCHOUWING. 


Leerboek der Scheikunde, door F. VAN CATZ 
SMALLENBURG, 2° stuk, 1° gedeelte. Te Lei- 
den, bij HONKOOP, 1828, 290 bl. 


Van het eerste gedeelte des tweeden stuks van dit. 
leerboek, hetwelk ons werd toegezonden, kunnen wij 
thans eerst een verslag geven. Dit kan dus als een ver- 
volg aangezien worden, op hetgeen wij in deze Bij- 

dragen vroeger van het eerste stuk hebben gezegd (*). 
Dit gedeelte bevat de metalen en derzelver verbin- 
dingen met de: enkelvoudige niet metaalaardige lig- 
chamen, zoowel als de verbindingen, welke de meta- 
len, onderling aangaan. — De schrijver heeft in de-be- 
handeling der mn de orde van BERZELIUS 
gevolgd, en wie zal beslissen, welke orde beter is, dan 
deze? — Wanneer eenvoudige beoefenaars eener we- 
tenschap zaken beoordeelen van meesters in de kunst, 
dan gaat ditmet zulk eene angst en zulk eenen schroom, 
dat hunne bewijzen door hunnen toon waarlijk krachte- 
loos worden gemaakt, al hadden zij ookeenige waarde. Wij 
duryen daarom naauwelijks zeggen, dat wij de orde van 
BERZELIUS minder goed vinden, omdat geen lig- 
chaam volstrekt positief ofnegatiefelectrisch is, maar dit 
alleen eene betrekkelijke eigenschap der ligchamen kan 
genoemd worden; dat eene betrekkelijke, dat is zulk 
ee- 


(*) Bijdragen, Deel III, Stuk 2, bl, 11211. 
BIJDRAGEN, D.IV,st.2. K 


(1790) 


eene eigenschap,” die door óinstandigheden niet alleen 
gewijzigd wordt, maar zelfs van omstandigheden af- 
hangt, geen grondslag wezen mag voor eene verdee- 
ling, waartoe alleen onveranderlijke, niet geheel van 
omstandigheden af hangende, eigenschappen dienst- 
baar mogen wezen. 

„ Wij-voor ons vinden de verdeeling van THÉNARD 
waarlijk nuttig in, de toepassing. Wij meenen hierin ei- 
genschappen der metalen op den voorgrond gezet te 
vinden, die ons helpen in het leeren kennen der me- 

talen zelven. Dus zouden wij deze verdeelingeene prak- 
tische verdeeling durven noemen. Maar wij kinderen 
in de wetenschap vellen geen oordeel over punten van 
verschil, tusschen de grootste mannen onzer dagen. 
Wij zijn wel niet degenen, die jurant in verba ma- 
gistri, maar wij behooren toch ook niet tot degenen, 
die het regt meenen te hebben, dergelijke punten van 
verschil te beslechten (*). / 
Wanneer wij van dit gedeelte van dit leerboek een 
uitvoerig verslag gaven, zoo zouden wij een uittreksel 
van een gedeelte der scheikunde moeten geven, die 
toch tegenwoordig niet op zulk eene uiteenloopende 
wijze te behandelen is; althans beter niet op zulke uit- 
eenloopende wijzen behandeld wordt. Wij achten dit 
minder goed; maar geven liever onze gedachten over 
deze en gene zaken, die ons, bij het doorzien van dit 
gedeelte dezes zeer nuttigen en aanbevelingswaardigen 
leesboeks, bijzonder bezig hielden. Wij hopen hier 


me- 


(*). De ontdekking der metalen van de eerste kl. maakt eeni- 
ge wijziging in de verdeeling van ruknarp noodzakelijk. 
Deze eerste klasse zal welligt spoedig kunnen vervallen en de 
metalen, die hiertoe behooren, in de andere klassen worden 


« 


overgebragt. / 


\ Mw } 


mede-en schrijver en lezers van hetzelve eenige dienst 
te-bewijzen, daar het beiden om waarheid , door on= 
derzoek opgemaakt ;te-doen is. Enkel en alleen in het 
belang der zaak, der wetenschap, die ons ter harte 
gaat, „worden deze onze gedachten dus medegedeeld, 
en den geachten dökcttpeer verzekeren wij stellig „dat: 
dit de eenigste reden is, waarom wij dit deden. Waar- 
lijk; er behoort veel toe, om herhaaldé malen im een 
klein’ land zoogenoemde recensiër te schrijven. Vooral 
behoort er veel-opoffering toe van den kant diergenen „ 
die ze schrijven, als bekende personen. Gewoon nuen 
dan recensiën te lezen, die vol galen bitterheid, uit- 
persoonlijk belang gbsclassven zijn; meent men ook, dat 
iedere afkeurings-, of mindere goedkeuringszin halide 
re recensie gal en bitterheid-zoude bevatten: — Wie: 
zou zijnen’ naam er eindelijk onderzetten , wanneer dit 
denkbeeld algemeen werd? ‘Voorzeker: hij niet -die-uit 
liefde: tot de wetenschap met de weinigen iv lin 
land’, welke:de wetenschap beoefenert, im aanwe be 
rel hi wenscht te blijvén; om gezamenlijk tetrachten: 
iets bij te ha alis het set” tot ee tenese 
van het geheel. 

-De'be paling der-metälen, waarin dé beliaifher eenige 
moeite vindt, is paatons inzien mietmoeijelijker, dan die 
van andere ligeliälmes Waneer wij namelijk zeggen, 
dat zij glinsterendeof pelijsthare ligehamen; goede warm: 
te en electriciteitigeleiders zijn, die zich metdezuurstof 
in eerie ‘of meerdereevenredigkieid verbinden totligeha= 
mên, waarvan de meesten: zóútvatbâre grondlagen 
zijn, gelsf ik, dát” wij eene bepaling der metalen heb- 
ben. En daar hiet töch noodig ‘zal wezen; om, in de'te= 
genwòordige wetenschap’, die igehinetr; welke met dé 
zuurstof enkel zuren vormen’, nîet'onder de metalen te 

K 2 bren- 


( 1352 ) 


brengen, zoo zal men ook verpligt zijn, zulke ligcha- 
men tot de enkelvoudige, niet metaalachtige ligcha- 
men te brengen, al hebben zij al eens glans of polijst- 
baarheid. Scheikundige eigenschappen toch moeten in 
de ‘scheikunde middelen tot onderscheiding wezen: 
geenszins tastbare eigenschappen alleen, 

Hetgene bl. 5—4 gevonden wordt: « In de verbin- 
«ding van ammonia met waterstof hebben wij ook 
Geene metaalachtige zelfstandigheid leeren kennen, 
« wier. zamenstelling uit stikstof en waterstof ons met 
« genoegzame zekerheid bekend is,” kunnen wij den 
schrijver niet toestemmen. Wanneer het doel desschrij- 
vers was, het denkbeeld, aangaande de mogelijke, aan 
wezigheid van een, metaal in het azotum „door sommi- 
gen / aangenomen’, „uit te drukken’, zoo zal men aldus 
moeten. leezen: « in- de. verbinding van hydrogenium 
ven azotum, dus in de ammonia, hebben wij:eene 
zelfstandigheid, waarin een metaal als-geen enkel- 
« vóudig- ligchaam. voorkomt.” Maar naauwelijks kun- 
nen wij hiervan eenigzins overtuigd worden, veel min 
der,.dat wij dit met genoegzame zekerheid zouden 
weten. Het komt toch aan op de zamenstelling van het 
azotum, En is dit een zamengesteld ligchaam, dan kan 
het -uit twee of meer andere enkelvoudige bestaan. Ik 
moet bekennen niet in te zien, hoe dit als bewijsgrond, 
voor de mogelijke nief enkelvoudigheid der metalen, is 
bij te brengen. Men zal toch niet uit het schijnbare 
amalgama; door electrische werking uit ammonia en 
kwik, door BERZELIUS, VON PONTIN,SEEBECK, 
TROMMSDORFF, DAVIJ,. THÉNARD en GAY- 
LUSSAC bereid, besluiten tot de-zamengesteld heid 
van alle metalen. De ammonia maakt te groote uitzon- 
deringen op de andere alcaliën, dan dat men uit deze 

> iets 


ie T 


iets zou kunnen opmaken. Er moet overeenkomst we- 
zen, wil men besluiten van het eene ligchaam tot het 
andere, De meening van THÉN ARD en GA Y=LUSSAC;, 
aangaande deze verbinding, moet uit dien hoofde, naar 
ons inzien, voor waarschijnlijk gehouden worden. De 
schrijver houdt zelf de verklaring van dew aard der 
donkergroene stof, door THÉNARD en GAY LUSS AC 
verkregen uitde werking van potassium op ammonia, 
voor waar, zoo als deze Geleerden die hebben mede- 
gedeeld (bl. 40.) En het komt ons voor, dat deze don- 
kergroene stof meer pleiten kan voor de zamengesteld- 
heid der stikstof, dan het schijnbare amalgama,zoo 
even genoemd, voor de vooronderstelling, dat hier 
een metaal, dus wezenlijk een amalgama zou gevormd. 
worden. Wij zeggen echter hieromtrent met den 
schrijver, bl. 41, in de noot, « dat wij het gharne aam 
« beter oordeel onderwerpen.” 

De ver deeling der metalen van THÉNA kn; bl.4 
opgegeven, is zeer onderscheiden vandie, welke TuÉ— 
NARD zelf gegeven heeft. Wij verwijzen daarom naar 
het Praité de Chemie zelf, Tom. I, p. 288, Edit. 42. 

Minder juist is, hetgeen wij bl. 6 vinden, over het 
meer of minder gemakkelijk oxyderem der metalen in 
de lucht. Bedoelt de schrijver drooge lucht, dan wordt 
het Manganium of Manganesium niet op de gewone 
temp. geoxydeerd. Bedoelt hij eene vochtige, zoo wordt 
het ijzer ook op de gewone temp. geoxydeerd, en be— 
hoeft hier niet eene hoogere toe. — Men dient hierbij 
volstrekt de droogte of vochtigheid aan te geven. 

Edele metalen (bl. 8) werden diegenen genoemd, 
welke: vuurbestendig, dat is door het vuur niet oxy- 
deerbaar waren. 


BL 7 wordtmethet Rhodium opgenoemd het Nickel en 
Lood 


(nes } 


Lood.,„en hiervan gezegd, dat deze metalen. zich op ee— 
ne bepaalde temp. met het oxyg, verbinden, maar dit 
wederom op eene hoogere verliezen. Het is intusschen 
zeker, dat het nickel en lood. oxyde geen oxygeniumge- 
ven kunnen, zoodat zij wederom als metalen herleid. 
worden, en dat het Rhodium zich niet met het oxyg- 
derlucht verbindt, volgens THÉNARD. BERZELIUS 
geeft intusschen deze verbinding op, en voor het Rho- 
dium zal dit wel niet geheel te beslissen zijn. 

De onderscheiding der oxyden in sub-oxyden, oxy- 
den-en over-oxyden (bl. g.) is, van het oogenblik af aan ; 
dat men de wet van verbinding der enkelvoudigeligcha- 
men onderling, dus der zuurstof en der metalen insge- 
lijks, in veelvouden van geheele getallen kent, verre te 
stellengeweest achter die „in protoxydum,dentoxydum , 
enz.— Men. zal dan ook aan meer dan één oxyde van 
hetzelfde metaal eene plaats als zoutvatbare grondlaag 
kunnen inruimen, bijv. voor de twee oxyden van het 
ĳzer, die zich ieder met zuren verbinden, zonder een 
van beiden zuurstof of aan te nemen of te verliezen, 
dus. volgens den heer C. SMALLENBURG beide met 
denzelfden naam van oxyde zouden moeten be- 
noemd worden. 

„Bl 10 lezen wij, dat de meeste metalen zidh met 
koolstof verbinden, en wij kennen er slechts 5 verbin- 
dingen van, te weten van hetijzer: het staal, het gegoten 
ijzer en hét potlood. Mogelijk is het, dat het Nickel zich 
ook nog met kool verbindt. „De andere verbindingen, 
waarvan BERZELIUS in zijn Lehrbuch, Th.I, Stuck 2, 
S.692, spreekt, mogen toch voorzeker voor nietsanders, 
dan voor vermengingen gehouden worden van metaal 
en kool. 


De wijze, om baryta zuiverdaar te stellen, bl. ji en in 
de 


(\a35 ) 


de noot aldaar opgegeven , komt ons veel minder een- 

voudig-voor, dan de volgende, die ons steeds regt goed 
voldoet. Men maakt een nitras barytae, door sulphas bä- 
rytae goed fijn te maken, te mengen met 3 aan deszelfs 
gewigt fijne drooge kool, in een’ hessischen kroes te doen 
en toe te dekken; het daarna gedurende eenigen tijd, 
maar mate men veel heeft gebezigd, goed te gloeijen. 
Het oxygenium is dan als oxydum carbonii en ac. carb. 
vervlogen , en men heeft sulphuretum barii overgehou- 
den. Dit bekoeld, wordt fijn gemaakt en met water af- 
gewasschen, om een hydrosulphas barytae sulphuro- 
sus te verkrijgen, die in water oplosbaar is. Hierin doet 
men ac. nitricum, vooral als de oplossing sterk is, met 
water verdund. Dit doet men bij gedeelten er bij, om 
„door de gasontwikkeling-het vocht niet uit het vat uit te 
drijven. In allen gevalle moet men hiertoe ruime, niet 
meer dam half ‘gevulde cilinderglazen gebruiken. 
‘Want de gasontwikkeling is hierbij zeer groot. Dit gas 
is ac. hydrosulphuricum en wordt met voordeel telkens 
met eenen zwavelstok aangestoken, wanneer men er 
zich op de minst onaangename wijze van wil ontdoen. 
Er wordt sulphur gepraecipiteerd, en dus bewezen, 
dat het hydrosulphas barytae sulphurosus wás. Wan- 
neer men mu geen gas; door.nieuw ac. nîtricum bij te 
voegen, meer ontwikkelt, filtreert men het vocht, en 
dampt het in saniteits schalen uit, om er nitras bary- 
tae in kristallen van te doen ontstaan, Ditnitras gloeit 
men nu in een’ open kroes. Het zuur wordt ontleed 
en gescheiden in protoxydum azoti en oxygeniums al- 
thans men ziet geene roode dampen, en men steekt een’ 

glimmenden wiele telkens boven hetzelve aan. Wan- 
neer „men dit niet meer kan, is het ac. uitrieum uitge- 


dreven en men kau de baryta, nu dadelijk toegedekt , 
na 


( 156 ) 


na het bekoelen in water oplossen, filtreren, en. hieruit 
zeer schoon doen kristalliseren. — Uit koolzure baryt 
verkrijgt men nooit zulke zuivere baryta, danuit den 
nitras barytae, en eene andere reden , waarom wij deze 
wijze zouden verkiezen, is het grooter gemak, om ni- 
tras, dan om carbonas barytae te maken. 

Wij moeten hier nog opmerkzaam maken op het 
noodzakelijke, om toch gebruik te maken van hetgeen 
men bij scheikundige bewerkingen praecripiteert, uit- 
drijft, enz. In de genoemde bereiding praecipiteert 
men sulphur en maakt dus lae sulphuris , die- zuiver 
kan verkregen worden doorafwassching.Bovendien drijft 
men eene groote hoeveelheid’ ac. hydrosulphuricumuit, 
en men kan dit met voordeel door eenen ae 
toestel in water leiden , of in eene alcalische oplossing, 
om er een hydrosulphas yan te maken, door eene lood- 
oplossing, om er het lood mede af te scheiden, enz. Bj 


het in het groot en fabrijkmatig werken is dit van het 


uiterste belang, en de wijze, waarop dit te doen „zeer 
eenvoudig. Het cilinderglas dekt men slechts met eene 
kurk met twee gaten voorzien, brengt door het eene gat 
eene tweemaal regthoekig gebogene buis, om het gas uit 

te leiden, waar men verlangt, door iet andere, eene 
enkele weltersche buis, die diep in het vocht reikt, 
waardoor men het zuur langzaam ingiet. Op deze en 
dergelijke wijze werkende, zouden de Artzenijbereid- 
kundigen waarlijk niet behoeven zoo vele scheikundige 
produkten uit fabrijken te laten komen en ongekende 
geneesmiddelen behoeven tegebruiken , maar met voor- 
deel zelve, hetgeen zij noodig hadden, kunnen berei- 
den. Een zeer kundig Artsenijbereidkundige in ons 
land verhaalde mij nogonlangs, alles bijnamet voordeel 
zelf te bereiden. En, hoorde men dit algemeen : de 


schei- 


end de dd 


C Wp ) 


scheikundige wetenschappen zouden weldra in ons 
land groote voorstanders vinden; terwijl het thans als 
overstroomd wordt van uitlandsche reizigers, die ons 
hunne Chemicalia komen aanbieden. 

Bij de bereiding van het antimonium geeft de schrij- 
ver op, den kroes, waarin men het bekende mengsel heeft 
laten ontploffen, nog ; uur inhet vuur te houden (bl. 
120). Naar mijne delen dend is het voldoende, den 
kroes even goed te laten doorvloeijen, daar dezelve door 
het: telkens inwerpen van het mengsel natuurlijk afge 
koeld wordt. Men vindt dan altijd al het antimonium 
van ondereninden kroes verzameld, terwijl men anders, 
door het lang in het vuurlaten, eene aanmerkelijke 
hoeveelheid metaal verliest. 

Zuiver antimonium heeft niet een bladerig weefsel 
(bl. 122), maar een korrelig. Dat in den handel voor- 
komt is bladerig, vooral op de oppervlakte ook met 
figuren als bladeren van varen voorzien. 

Bij de bereiding van manganesium, bl. 260, kan ik 
nog voegen, dat dit inderdaad zoo gemakkelijk niet ge- 
schiedt, en men een zeer sterk vuur behoortte hebben, 
wil men het oxyde, op de wijze door Jom N voorgesla- 
gen, herleiden; zelfs is mij deze bereiding in eenen 
zeer goeden oven meer dan eens mislukt. In 
SCHWEIGGER’s Journal, Heft 1, 1829, S. 74, vindt 
men eene andere bereidings-wijze van hetmanganesium 
opgegeven door BACHMAN, die betere uitkomsten 
schijnt te beloven. 

Hiermede meenen wij te kunnen goedde De lezer 
zal in dit stuk van het handboek vele zeer belangrijke 
zaken opgeteekend vinden, en zonder schroom durven 
wij het den leerling geheel aanbevelen, hem verzeke- 
rende,door hetzelve duidelijke en heldere begrippen der 


za 


( 158 ) 


zaken te zullen kunnen krijgen. De ijver van den 
schrijver kan aan de voortzetting van het werk niet 
doen twijfelen, en met;verlangen zien wij een derde, van 
gelijke waarde als dit tweede stuk, te gemoet. 
- G. J. M‚ 


AARARAAAARAARAAANRAD 


‘ 


"Recueil de figures des vers intestinaux , par 
TH.G. VAN LIDTH DE JEUDE, ouvrage pre- 
sentant une distribution methodigue de ces 
animaux , les caractères généraux et par- 
ticuliers, de leurs familles et de leurs gen- 
res, principalement suivant le systene de Mr. 
le Professeur A. RUDOLPHI et la descrip= 
tion de quelques espèces les plus remarqua- 
bles. Leide chez s.et5. LUCHTMANS 1829. 


Onaer dezen titel zijn door den Hoogleeraar LIDTH 
DE JEUDE een elftal zeer goed bewerkte steendruk- 
platen. van ingewandswormen uitgegeven, — Bij dezelve 
is een fransche tekst gevoegd ‚ welke uit eene beknopte 
en zeer duidelijke. beschrijving der afbeeldingen be- 
staat. De platen zijn alle kopen uit GOEZE; S CHAEF- 
FER, BLUMENBACH, ZEDER, RUDOLPHI, CU- 
VIER, BREMSER, DUGES, BAUER) JURINE, 
MEHLIS. — Het werk bevat derhalve geene eigenlijke 
nieuwe daadzaken , en is alleen voor de leerlingen der 
Veeartsenij- en Hoogescholen ingerigt, die, bij gemis 
der overige werken over dit vak van studie , zich de ge- 
legenheid willen verschaffen „de vormen der ingewauds- 


wormen. na te gaan „ of derzelver soorten te bepalen. — 
' Dit, 


( 459 ) 


Dit het doel van het boek. zijnde , zoude men kunnen 
vragen „ ‘waarom het iù het Fransch moest uitgegeven 
worden , eene taal , in welke waarschijnlijk vele leer— 
lingen der Veeartsenijschool , althans de meeste onzer 
Clinische- en sommigen der Hoogescholen niet genoeg 
te huis zijn „om een wetenschappelijk werk in dezelve 
grondig te kunnen verstaan. — Zonder twijfel heeft de 
Hoogleeraar LIDTH zijne reden tot deze taalkeuze ge- 
had. — Maar oppervlakkig gezien , zoude de Holland 
sche taal ons, ten nutte der genen „ voor wien dit boek 
schijnt geschreven te zijn , beter voorkomen. — Eene 
regumatige hulde wordt in den aanvang aan den be- 
roemden en nog steeds zoo ijverig werkzamen Hoogleer- 
aar NC. DE FREMERY bewezen , aan wien de schrij- 
ver. zijnen arbeid in eenen brief opdraagt. — Elk leer- 
ling van dezen grooten geleerde zal zich zeker met mij 
verheugen , in deze opdragt de erkenning te zien der 
buitengewone verdiensten van hunnen leermeester in 
dezen tak der wetenschap ; eene hulde , welke hun des 
te, dangenamer zal zijn ‚ daar zij door iemand bewezen 
wordt, die, meer dan elk ander , vooral in/zijne tegen- 
woordige betrekkingen , in staat is, de grondige kennis, 
den belangeloozen ijver , en den echt wetenschappelij- 
ken geest van zijnen voorganger te beoordeelen. 
L u W. V. 
iscbkihijs 
‚Histoire naturelle des Poissons, par le Baron 
„CUVIER ef M.VALENCIENNES. Paris 18298, 
… Tom. Len IL, met een Atlas met platen. 


De ieder, die niet geheel vreemd is in de weten- 
schappelijke letterkunde der Franschen , heeft zeker 


reeds 


( 140) 


reeds met mij opgemerkt, dater , ten minste voor de A- 
natomische en Zoologische studiën, in derzelver geest 
een onmiskenbare ommekeer heeft plaats gegrepen. De 
oppervlakkigheid, de vooringenomenheid met eigene 
denkbeelden en ontdekkingen, de verachting van al 
hetgene anderen, vooral buitenlandsche geleerden , ge- 
daan hebben, welke men met het meeste regt aan de 
Fransche schrijvers plagt te verwijten, beginnen meer en 
meer te wijken, en ruimen, voor eene meer grondige ken- 
nis en ijverige bestadering van al wat over eenig vak 
in het licht komt, de plaats in. — Deze lofspraak is ze- 
ker wel niet op alle hedendaagsche Fransche geleerden 
in haar geheel toepasselijk ; maar onmiskenbaar toch is 
bij allen eene zekere helling tot het zoo even aangevoerde 
aanwezig en in hunne wetenschappelijke en wereldkun- 
dige voortbrengsels blijkbaar. — Met deze gedachten 
nam ik het boek, met welks beschouwing ik mij ga bezig 
houden, in de hand, en dat ik in hetzelve de bevesti- 
ging van mijne zoo even geop perde meening verwachtte, 
zal zeker aan niemand mijner lezers vreemd toeschij- 
nen, die ooit iets, hetwelk cu vre in het licht gaf, al 
is het dan ook maar oppervlakkig, heeft ingezien. — 
Met gespannen verwachting derhalve, begon ik het 
boek te lezen, en hoe meer ik in hetzelve vorderde, des 
te hooger rees mijne bewondering. — Ik zal hier echter 
niet in lofspraken uitwijden, daarik cUvIER te verre 
boven mij verheven reken, dan dat het mij zoude vrij- 
staan, de beoordeeling (want goedkeuren is toch ook 
beoordeelen) van zijnen arbeid mij aan te matigen. Ik 
wil dus onze lezers liever slechts met den hoofdzakelij- 
ken inhoud van het werk bekend maken, en hoop hier— 
door bij hen den lust tot eigene lezing en aandachtige o- 
verweging van hetzelve op te wekken. 

Het 


( zát j) 


Het eerste Deel begint met een geschiedkundig over- 
zigt van den voortgang der Ichthyologie , van haren 
eersten oorsprong tot op onze dagen toe. — Hierbij wor- 
den ‚de verdiensten van elken schrijver kortelijk uiteen— 
gezet en de verpligtingen aangewezen, welke de weten- 
schap aan hem verschuldigd is, — Het zal den Neder- 
lander goed doen , in hetzelve op te merken , dat aan de 
menigvuldige verdiensten van onze landgenooten , in dit 
vak van studie, de regtmatige hulde, op welke zij aan 
spraak mogen maken , niet geweigerd. irene 

Na aldus den lezer op het standpunt geplaatst te heb- 
ben, van hetwelk de tegenwoordige omvang en-strek- 
king der Visschenkennis moeten beoordeeld worden, 
gaat CUVLER over tot de opgave der bronnen, uit wel- 
ke hij de grondslagen zijner ontleed- en nek 
beschrijvingen geput heeft. Het kan elk, die-met de 
geestdrift bezield is, welke de natuurkundige weten 
schappen van haren beoefenaar vorderen, niet danaan- 
genaam zijn, de ijverige medewerking te ontwaren’, met, 
welke de geleerden van alle oorden zich beijverd heb- 
ben, het loffelijk doel van cuvreR te bevorderen. — 
Van alle kanten zijn hem voorwerpen toegevloeid, en 
elk schijnt, als het ware „ het bekrompen gevoel van ei- 
genbelang ter zijde gesteld te hebben, om ook het zijne 
bij te dragen tot het heerlijk gedenkteeken, hetwelk 
CUVIER en VALENCIENNES trachten op te rig- 
ten. — In deze vrijwillige mededeeling schijnt ons 
Land. niet achterlijk gebleven te zijn. — Dankbaar ten. 
minste worden, door. de schrijvers, de bijdragen van 
REINWARDT, TEMMINCK, KUHLen WO: H A S- 
SELT vermeld. 

Dit alles opgegeven hebbende, gaan de schrijvers: na 
een kort maar veel bevattend overzigt over den aard, de 

ze- 


( war 


zeden, het voedsel en de uitwendige gedaante dervis- 

sehen , tot de ontleedkundige beschrijving derzelveover. 

Teneinde hier-echter niet in het onzekere rond te dwa- 

len; ‘hebben zij “eenen vvisch, schierin alle landen, 

bekend, den baars, tot voorwerp. hunner bepaalde 

masporing genomen ‚en ook van dezen de verschillende: 
deelen: zijns beengestels en zijner overige bewerktuiging 
in zeer duidelijke af beeldingen , ‘op-koper gegraveerd, 
voorgesteld, — De schedel maakt het meest belangrijk 
gedeelte dezer beschrijving uit. Men weet, hoeveel ver= 
warring er steeds in de bepaling van deszelfs beenderen 
geheerscht: heeft, en men mag’ derhalve dankbaar er- 
kennen, dat cu vremronsin dezen doolhof eenen weg 
gebaand en, zoo: veel mogelijk, de zoo’ menigvuldige 
beenstukken van het hoofd der visschen tot de gewone en 
bekende vormen terug gebragt heeft. Ook zal men de 
barbaarsche namen , welke een zijner landgenooten int 
de- wetenschap ingevoerd had, en die schier schijnen 
uitgedacht te zijn , om deiner moeijelijkheid te ver— 
meerderen, met genoegen uit dezelve verbannen zien: 
Woorden immers als Aypocotyleal, serrial, uro= 
sérrial, basi=hyal, en to-hiyal, “enz. pijnigen den 
in “ons Land zoo gevoeligen letterkundigen niet minder, ) 
dan zij het geheugen van den dierkundigen geweld aari= 
doen. — Bij de beschrijving dezer beenderen maakt 
CUVIER mede ijverig gebruik van het licht; hetwelk 
onze landgenooten, wijlen de Hoogleeraar” BAK KE Re 
WVAN DER HOEVEN (*), over dit onderwerp \ver- 
spreid hebben: — Van den eerstert zelfs, worden ver= 
scheidene namen overgenomeú. — In de beschrijving 
der 


(*) Zie'c. BAKKER ORP Groningae 1822 
en J. VAN DER HOEVEN, Diss. Philos. Inaug. de Sceleto Pis- 
eium. Lugd. Bat, 1822. 


( 143 y 


ders, overige” werktuigjen heerschen dezelfde, naauw-; 
keurigheid „en. duidelijkheid: „Alleen kan: ik’ mij niet, 
regt. met de beschrijving-der werktuigen tot.de voort=: 
teling- van den haai. vereenigen. — Ik ‘weet. niet, of 
ik, mij van vooringenomenheid. moet beschuldigen „ zoo 
ik, hetgene mijn vader, over deze deelen, in de Bij- 
dragen. mededeelde „verre boven zijne beschrijving in 
juistheid en duidelij kheid. verheven reken. Even- 
zoo kan ik mij ook niet met de schrijvers vereeni— 
gen, als zij, op het einde van hun eerste Deel, het.zoo 
fraaije denkbeeld verwerpen, dat de vhs even als 
alle overige lage dieren , een tijdperk van het baarmoe- 
derlijk leven. der hoogeren voorstellen. Ik geloof, dat zij 
den waren, verhevenen zin van dit denkbeeld niet regt 
gevoeld. en, hierdoor deszelfs waarde niet-begrepen heb— 
ben. — Immers door te zeggen , dat de-veacht der hoo 
gere dieren de vormen doorloopt, op welke de lageren. 
blijven. stilstaan „ wil men niet uitdrukken, zoo als, cu- 
VEER zulks schijnt te meenen, dat de lagere vormen de 
voortbrengsels zijn der hoogeren , dat derhalve de visch 
de vracht is van een kruipend dier, dit van eenen vogel, 
en‚deze weder van een zoogdier. — Een dusdanig denk- 
beeld. zoude. zeker in de hersenen van niemand, die 
slechts. met een gewoon gezond menschenverstand. be— 
deeld is, plaats grijpen. — lets anders echter is het, om, 
door de vergelijking der voorbijgaande vormen-der hoo 
ger dierklassen met de blijvende der lagere, één hoofd 
doel, éénen grondvorm, naar welken alles zich rigt, in 

de natuur te willen aantoopen,: 

Het denkbeeld , hetwelk -ons van: dit zoo Eend 
en tevens zoo verhever grondbeginsel overtuigt, is voor- 
zeker meer dan elk ander instaat , ons verstand tot den 
regelmatigen gang der natuur te. verheffen en ons de 

/ ‘ wijs 


( 144 ) 


wijsheid , hierin ten toon gespreid , te doen bewonde- 
ren. — Daarom ook verdienen zij , die het eerst het- 
zelve geopperd hebben, geenszins den naam van na- 
turalistes plus poetes qu'observateurs , met wel- 
ken cuvrER! dezelve bestempeld heeft. — Ik zal mij 
echter nu niet verder in dit onderwerp verdiepen , het 
ondoelmatig rekenende, hier te herhalen , hetgene ik 
reeds bij eene andere gelegenheid uitvoeriger getracht 
heb uiteen tezetten (+). Ik erin derhalve mijn ver- 
slag. - 

Na deze algemeene ehehinaniages over de wikschitre ; 
volgen , inhet tweede Deel en zullen alzoo ook in de 
overige voortgezet worden , de soortelijke beschrijvin- 
gen der Visschen bij elk geslacht, met eene-af beelding 
opgehelderd. — Aan deze beschrijvingen: wordt eerie 
groote. zorg besteed. — Niet alleen de uitwendige ge- 
daante ‚maar ook de innerlijke bewerktuiging worden 
met die juistheid ‚ naauwkeurigheid. en zuiverheid van 
taal beschreven, welke men gewoon is, in al wat uit de 
pen van CUV LER. vloeit, op te merken. — De af beel- 
dingen doen de teekenpen van denteekenaar niet minder 
dan de graveerstift van den graveur eer aan. — De anato- 
miesche is men aan LAURILLARD, de bekende reg- 
terhand van cUv1ER, de Zoolog senikie aan den beroem- 
den WERNER ver veialdigd: — Er bestaan van het werk 
verschillende uitgaven, waarvan ik echter alleen de goed- 
koopste ken , van welke elk deel zeven guldens kost. Hoe- 
wel men in deze het gemis -der kleuren in de platen moet 
betreuren , geloof ik echter, dat dit bij het gebruik wei- 
nig zwarigheid zal opleveren. W. V. 

WE- 

(f) In mijne Oratie de foetu humano, animalium minus 
penfectorum formas referente. Groningae 1829. 


“WETENSCHAPPELIJKE BERIGTEN. * 


r 
| 


beds SS LI ed 


192. Koerren heeft in eene verhandeling Á 
geplaatst in KäsTNER’s Archiv für die fésammte 
Naturlehre , T. VIL S. 551, doen zien „dat: 

1°. de soortelijke zwaarte van mengsels van lood-en 

tin altijd minder is, dan de berekende gemid 
delde soortelijke zwaarte , dat is ‚ dat de beide 
metalen zich uitzetten bij de vermenging. 

2°, dat de hoegrootheid dier uitzetting een mini- 

mum wordt „ wanneer men de-metalen met el- 
kander' verbindt in eene verhouding , welke niet 
veel verschilt van die- van 1-atome lood op 2 
atomen tin. — - mn wle tek 

In eene tweede verhandeling, (geplaatst in de 4n- 
nal. de Ch. et de Phys. Mars 1829; pag. 265, Tom. 
XL ) geeft hij zeer naauwkeurige proeven over de soor- 
telijke zwaarteh van mengsels uit lood en tin ‚ van tin- 
amalgama’s en lood-amalgama’s. 

Uit dezelve blijkt : 

19, dat het mengsel uit lood en tin zich niet uitzet, 
wanneer 2 volumen tin met 1 volume lood verbonden 
zijn. 

29, dat de amalgama’s van tin en kwik inhet alge- 
meen eene aanmerkelijke zamentrekking ondergaan bij 
hunne verbinding; maar dat deze zamentrekking nul 
is, wanneer men 2 volamen kwik met 1 volume tin ver- 
bindt. ikanien gele 

39,’ dat de lood-amalgama’s zich insgelijks zamen 
trekken, en deze zamentrekking, die binnen de onder- 

BIJDRAGEN, D. IV, sr. 2. Z zoch- 


( 146 j) 


zochte, grenzen. althans nooit nul wordt „een minimum 
is, wanneer 1 volume lood met 5 volumen kwik verbon- 
den is. 

Buitendien vond hij, dat de uitzetting van al deze 
amalgama’s door de warmte kleiner is, dan die, welke 
men door berekening vindt, in de onderstelling, dat elk 
metaal. zijne eigene uitzetting behoudt3 het is dus be- 
wezen , zegt K., dat de aannadering der moleculen den 
tegenstand vermeerdert, dien hunne onderlinge aan- 
trekking aan de werking der warmte aanbiedt. 

Eindelijk vond. hij de smeltingspunten , volgens den 
honderddeeligen Thermometer , voor : 

_ Zuiver Jood … …,… … „ 334° 
j BB: roorrgerr 11 RIOP 
5 atomen tin op 1 atome lood 194° 


4 evol — 189° 
Ta IL 1860 
Vn on 196° 
1 1 == 21° 
1 nn B 289 


2 volumen tin — 1 volumelood 194° 
5 W. W. 

193. BARLO Wis, met behulp van de Heeren GIL- 
BERT „geslaagd in de vervaardiging van twee Achroma- 
tische Teleskopen, een van 5 dm,, een van 6 dm. 
opening, in welke de lins van flint-glas vervangen 
wordt door eene holle met zwavelkoolstof (sulfuretum 
carbonis) gevulde lins, welke niet onmiddellijk tegen de 
crownlins aan, maar op den halven afstand tusschen 
deze en derzelver brandpunt geplaatst wordt. Het 
straalbrekende vermogen van de zwavelkoolstof is bijna 
gelijk aan die van het beste flintglas , terwijl ‘het ver- 
spreidende vermogen meer dan dubbel zoo groot is : 

door 


(-aár ) 


door deze tweede eigenschap wordt het mogelijk , de 
vloeibare lins ver naar achter te plaatsen „en toch de 
voorwerp-lins geheel te achromatiseren „en'tevens eene 
lins, welke slechts de halve grootte der tot nu toe ge- 
bruikte en zoo moeielijk te vervaardigen flint-glas-lins 
heeft, te bezigen. Het zal daardoor gisele niet moei 
jelijker zijn, een’ Teleskoop van 10-à 12 dm. opening te 
“vervaardigen, dan te voren ‘eene van 5 à 6 dm., in- 
dien men ten minste de meerdere moejjelijkheid in de 
vervaardiging der grootere erown-glas-lins niet in aan- 
merking neemt ; en men heeft tevens het zeer belangrij- 
ke voordeel , dat zoodanige Teleskoop van 10 à 12 vt. 
lengte het vermogen zal hebben van een’ gewonen Teles- 
koop van 16 à 20 voeten. Zoo heeft B. den 6 dns. Teles- 
koop, die anders 10 vt. 5 dm. lengte had moeten heb- 
ben, 58,5 dm. kunnen verkorten , en de daarmede op 
dubbelsterren genomene proeven zijn zeer voldoende 
geweest. Arn, de Ch. et de Phys. Avril 1829, 
T.XL., pag. 5351564. 

In eene latere verhandeling deelt BARLOW mede, 
dat de temperatuurverandering slechts zeer geringen 
invloed heeft op de brandpuntsafstanden, zoodat van 
31° tot 57° en van 57° tot 84° Fahr, de lins slechts 0,154 
dm. behoeft verplaatst te worden. W. W. 

19%. In het 4° deel der Mémoires de la Soc: de 
Phys. et d’ Hist. Nat. de Genève vindt men eene 
zeer uitvoerige verhandeling van A. DE LA RIVE, ge- 
titeld: Recherches sur la cause de U’ Electricité 
Voltaïque, et sur les principaux phénomènes, 
gw'elle présente; uit welke uittreksels overgenomen 
zjn in de Ann. de Ch. et de Phys. Nov. 1828, en 
April 1829, Tom. 59, p. 297, en Tom. 4o, p. 571. 

Uit eene menigte door DE LA Rr vr genomene proe- 

La ven 


( 148 ) 


ven schijnt te blijken, dat de Electriciteit door aanra- 
king, die altijd het. gevolg is van eene werking en nooit 
van eenen. toestand, (daar de bloote aanraking als oor- 
zaak geheel door mi, uitgesloten wordt,) eerder als 
uitwerking , dan als oorzaak moet beschouwd worden 5 
dat het asil dezelfde onbekende kracht is , welke 
de scheikundige werking voortbrengt , die insgelijks de 
Electriciteit ontwikkelt, en het niet de Electriciteit is, 
die aanleiding geeft tot scheikundige werking. — Uit 
andere proeven en redeneringen besluit p. 1. R. , dat de 
bij Voltaïsche stroomen zich ontwikkelende warmte een 
uitwerksel. is van den tegenstand , welke de Electriciteit 
‚ ondervindt bij den overgang van het eene ligehaam op 
het andere , of van een Ee op het volgende. 
betoog higgt-ogset | W. W. 

195. Uit. proeven van FA RADAY, ARAGO, PE- 
TIT en DE LA RIVE, over het straalbrekende vermogen 
van eenige tot draipvormige. vloeistoffen verdigte gas- 

‘soorten, besluit DE LA RIVE, datdemeening van NE W- 
TON, dat het straalbrekenide vermogen van ligchamen 
van dezelfde soort, maar van verschillende digtheid, 
evenredig is aan bis digtheid, tegen de ondervinding 

strijdt. Ann. de Ch.etde Ph. dvr, 1829, p. 412. 

8 W. W. 

196. PERKINS nam twee cirkelvormige schijven 
van gegoten ijzer , welke iedere eene halve bolvormige hol- 
te van 5 dm. middellijn hadden, en van welke de eene 
holte eene gladde oppervlakte had, de andere bedekt 
was met kleine ijzeren punten van etdelsde metaal ; hij 
verwarmde beide schijven gelijkelijk, goot toen water in 
de holten, en bemerkte, dat het water in de puntige 
holte veel spoedieen verdampte, dan indeandere. Even 
eens liet hij ijzeren cilinders gieten, wier inwendige op- 

per- 


Kw) 


pervlakte met naar het middelpunt staande langereen 
scherpere punten voorzien was ;. verbond twee derzelve 
aan zijnen stoomgenerator van hooge drukking, en plaat- 
ste dezelve in het heetste gedeelte van het fornuis. Dan 
deelden de cilinders de warmte met zulk eetien spoed 
aan het in den generator bevatte water mede, ‘dat het 
niet mogelijk was, dezelve tot roodgloeihitte t te stoken. 
Zoodat zulke cilinders zeer geschikt zouden z zijn, „om als 
stoomvoortbrengers gebruikt te worden, en omdat zij 
denzelven. spoediger leveren , en zij Ar door de min- 
dere hitte minder lijden. (Bull) Techn. 1829. Mars, Ne, 

210, uit GILL’s Techn. Repos, Nov. 1828, Pp: 51u. 

W.W. 

197. Inhet Zeitsehr. für Phys. u. Math. von B Aum- 
GARTNER und ETTINGHAUSEN, Bd. V, 1“. Heft, 
S. 120, wordteen door L1TTROW opgegeven middel 
aangevoerd, om groote achromatische verrekijkers met 
kleine flintglas-stukken te vervaardigen , daarin bestaan 
de, om de twee linsen van een dieter objectief , 
in blaas van dezelve bijna i in onmiddellijke aanraking te 
brengen, op eenen zekeren afstand van Eee te 
plaatsen. Rocers(*) heeft, den 11 April 1828, aande 
Astronomical Society eene Ends: ook hiertoe neh 
de i inrigting medegedeeld. Hij neemt als objectief slechts 
eene enkelvoudige spiegel of crownglas-lins, en plaatst 
eene kleinere dubbele lins, bestaande uit eene convexe 
erownglas-lins en eene concave flintglas-lins , tusschen 
het objectiefglas en deszelfs brandpunt. De gedaante 
der dubbele lins moet zoodanig zijn, dat zij op de stra- 
len van middelbare breekbaarheid als een plat glas 
werkt; dan zal zij de brandwijdte van de violette stralen 
vergrooten, en die der roode verkorten , en dus juist 
dat 

(5) Zie Edinb. Journ. of Science, Julij 1828, p. 126. 


( 250 ) 


datgene. daarstellen , wat tot voortbrenging van het a— 
ehromatismus noodig is. W.W. 
198. Resultaten van Waarnemingen, door Dr, R1- 
CHARDSON, over het Noorderlicht, in 1825—1826 en 
1826—1827 aan de Beerenzee in N, Amerika gedaan, 
vindt men in Edinb, Philos. Journ. 1828, N° 10, p- 
241, en Zeitschr. f, Phys, u. Math. Bd. V, S. 247. 
19g. PourLLeET maakte eenen pyrometer, door 
hem uitgevonden, aan de Academie des Sciences 
bekend (Journal de Pharm. Avril 1829, p. 193)» 
waarmede men gemakkelijk eene hooge temperatuur zou 
kunnen bepalen. Een eenvoudig eivormig vat van plati- 
na , waaraan eene platina-buis en hieraan eene verdeelde 
glazen buis bevestigd is, is de geheele pyrometer, die , 
met lucht gevuld, door de uitzetting der bekende hoe- 
veelheid lucht, min die van het platina, de hoogere 
temperatuur zou doen zien. Hoe men die aan de ver- 
deelde buis waarneemt , „is daar niet bij gemeld. Waar- 
schijnlijk geschiedt dit Ader eene kleine kwikkolom, die 
door het uitzettende gas wordt verplaatst. Het eivormi— 
ge vat van platina wordt dus alleen in het vuur geplaatst, 
chen de glazen buis, op eenigen afstand van het vuur, 
tot waarnemen. eeklelj gelegenheid geven kan. 
A 
200. Van eenige verbindingen van Alcohol met zou 
ten , vinden wij door GRAHAM melding gemaakt in 
het Journal de Pharm. 1829 Mars, overgenomen 
uit de Annals of Philos. Octob. en Nov. 1828. — 
Hij vond deze verbindingen gekristalliseerd en gaf de 
verbindings-hoeveelheden van alcohol en zout aan, die 
inderdaad regelmatig zijn voor diegenen, van welken 
GRAHAM dit bepaalde. Minder gelukkig noemt GR A— 


HAM deze verbindingen aleoates. Want met hetzelf 
de 


( aa ) 


de-regt zou men „ naar-dit voorbeeld , zouten met kris= 
talwater aquates kunnen noemen. Het kristalwater 
immers is ook in regelmatige verbindings-hoeveelheden 
metde zouten. verbonden. — De proeven van GRA= 
HA M zijn hoogst belangrijk , en met verlangen ziet men 
de voortzetting derzelven te gemoet. +. 5. nis 

201. VOGEL, van Munich, heeft ontdekt , “dat 
eenesoplossing van zitras argenti door vaste en vlugtige 
bewerktuigde deelen, zelfs in de kleinste hoeveelheid, 
eene! roode kleur aanneemt. Hieraan moet volgens hem 
het -roodworden ‘van deze oplossing toegeschreven wor 
den; hetwelk HERMBSTAEDT op de stranden in-dit 
vocht zaggeheuren , en-door hem, KRüGER en PFAFF 
voor eene aanwijzing gehouden raad van een gas’, daar 
in de lucht voorhanden. Voer r. heeft hierdoor tevens 
aangetoond , dat het niet alleen het pyrrhine van Z1M- 
ME RM AN van Geissen is, hetwelk dit vermogen op-de 
nitras argenti kan RAL hetgene door RBR AN- 
DES en WIEGMANN bevestigd was. bid. 

ao \ ‚GIR Mee 

‚202. DE LA RIVE en DE CAND OLLE hebben 
proeven genomen over:de geleidbaarheid der warmte 
van verschillende houtsoorten met en: tegen de rigting 
der houtvezelen. Zij vonden; dat het baai van het 
hout beter geleidde , dan hie buitenste, vooral; dat de 
verschillende houtsoorten veel minder gemakkelijk de 
warmte geleidden in de rigting der dwarse vezelen ; 
dan in de lengte derzelve. Het verschil „ dat hierin be-, 
staat „ is des te grooter „ naar mate het hout een slecliter 
warmtegeleider is. (Annales de Chim.ètde Phys. 
Fom. fo, p. 91, Janv. 1829. GM. 

205, Om Ureum te maken, heeft HENRY fils ons 
in het Jourg. de Pharm. Avril 1829; de volgende een- 

HE vou 


( abe, ) 


voudige, wijze medegedeeld. In, verscheurin druppels 
men eene oplossing, van .sub-acetas plumbis,met eenigen 
overvloed. ‚Het praecipitaat dat men verkrijgt „ wordt 
door een filtrum afgescheiden, het vocht uitgedampt,hier 
bij. eer, weinig ac, sulph.‚gevoegd , om het overvloedige 
lood. afte, zonderen; ,Het andermaal verkregen praeci- 
pìtaat wordt wederom afgezonderd , en het vocht „onder 
bijvoeging van eenigesdierlijke kool, spoediguitgedampt. 
Daáarna, filtreert men. het, ensdampt-het wederom uit, 
om, het‚door „bekoeling te doen kristalliseren. „De kris- 
zallen van ureum syorden nuuitgeperst‚-naalvorens die 
der moederloog „hierbij gevoegd-te hebben „en met een 
weinig „carb. sodae behandeld; „om deacetas calcisaf te 
zonderen, die. er nog mede vermengd:is.; Door-alcohol 
van 38° a.40° scheidt mende overgeblevene acetas so- 
dae uit de massa af, en, houdtshet ureumsover, «dat door 
nieuwe oplossing in water zuiver-enin banken kan 
daargesteld worden. … soi! setun « vn Gede Me 
204, In hevelfde: ‚N°, lezen! wijeene elen be= 
reidingswijze van sulphas quininae, die geheel zonder 
alcöhol en in korten tijd kan geschieden, ons door c A s- 
‚O0 LA medegedeeld. > (Q van kina calysayas tot poeder 
_ gebragt, werden-12 à 15 minuten gekookt met 8 fÂ wa 
ter. en 5 oncen sub carb. pot. of sodae „of beter-met 15 
once pot. ‚caustica. Dit koken siechaldd onder. gestadig 
omroeren. Dit vocht wordt doorgezegen, het op het fil- 
trum teruggeblevene uitgeperst, dit daarna,zoo lang af— 
wasschende, tot het water bijna niet meer gekleurd:is. 
Dit doe men 5 uurskoken, met ro fB water en 1 once 
gewoon ac; sulph. Dit wordt warm doorgezegen en ont 
bonden door sub-carb. pot. Het praecipitaat, verzameld 
opeen filtrum, wordt afgewasschen met een weinig water 
en „opgelost in. 15 oncen. water en 1 sc. ac. sulph., hier- 
me- 


as Mt 


(55: ) 


tmede eenige oogenblikken gekookt’, er dierlijke kool tot 
zones bijvoegende , om: de kleurstof nog af te zonderen. 
Kokende wordt «dit -doorgezegen’ én’ door uitdamping 
de“ sulphas quininae-verkregen, die-men door oplossing 
ia‘alcohol tot grootere kristallen kan brengen. De theorie 
van deze: bereiding is te eenvóudig, em dezelve hier bij 
te voegen.” OT PE HE: GTM. 
205 Pomrter had aän de. Academie Royüle de 
Med'te Parijs eene wijze medegedeeld ,‚ om den onaan- 
genamen reuk er srüaak van wijn weg te nemen , die op: 
het vât had gestaan en hier mèt schimmel was bedekt 
geworden. BoUuLLAv en CHEVALLIER hebben 
deze wijze’ goed’ bevonder en zijne opgave bevestigd. 
Dezelve bestaateenvoudig in hét'schudden van zulken 
wijn metolijven-olië, ‘dezelve'te zamen té laten staan en 
den wijn te filtreren: TA’ 30 UR beval , de oude tonnen 
met olijven-olie inwendig te bedeelen , ten eitide de wijn 
op zulke väten geene ondangenamie eigenscháppen zal 
aanneinen Zelfs wil men éen wéinig olie op de flesschen 
doen , ten einde de wijn niet naar de kurk te doen smaken. 
(Journal de Pharm.Jamv.1829, pag. 19). GJ. M. 
„206: LEcANN heeft cholesterine in de olie van ei- 
doren gevonderr ibid. pag: in 
207. WAFLAT Rm heêft eerie ontleding ‘van eene 
plant 4 ja=päna, ‘hem van Tle de France toegezon- 
den „ondernomen en hierin gevonden eene in ether op- 
lache vetstof, eene vlugge olie in groote hoeveelheid, 
eene ‘bittere stòf, die doot het waterachtig extract met 
aleohol: te behandelen’ wordt afgeschéiden, amylum er 
suïkerin ; inie hoeveelheid. Ibid. pag: 8. 
gld» 5 Wi Î GJ. M. 
9308. Arsenicum met salt verbonden kan tot 
GABBI zelfs’ relieken worden „ volgens‘opgäve van 
k GEI- 


' 


(164 ) 


GELGEREN RE LM ANN, door de volgende wijze. Men 
maakt de. verdachte zwavel fijn „ behandelt dezelye met 
amm. lits ‚ zijgt het door , doet erac. hydrochloricum 
bij i in overvloed. Ziet men. den een geelpraecipitaat „200 
is dit een bewijs van het aanwezen van arsenicum. Ziet 
men dit niet, zoo moet meu , om zeker te zijn,dat er 
geen arsenicum inis, eerst het vocht tot dr roogwordens 
toe uitdampen, op dit een weinig ammonia lig. doen , 
het wederom met ac. hydrochl. verzadigen en er daarna 
eenige droppels ac, hydrosulph. aq. sol. bij doen, Ziet 
men. nu geen geel praecipitaat , zoo is men zeker, dat 
er geen arsenicum in is. ‚Ibid, p. 11. GE Geike 
209, Een’ blaasbalg voor. weinige. onkosten te ver- 
krijgen , ‚die de dienst ‚van. zulk een blaasbalgje, als men 
voor eene glasblazers tafel noodig heeft, kan verrigten, 
maakt p A NGE R uit eene groote ossenblaas , met touwen 
omgeven, die van onderen door een gewigt gespannen 
wordt. De blaas, hangt. men op „ en opgeblazen zijnde 
wordtde lucht door het, gewigter uitgeperst, In eene 
schroef „die op den rand. der tafel kan geschroefd wor: 
den, eindigen twee buizen te zamen in.eene derde, die 
de lacht maar de vlam geleidt. De eerste is de buis van 
de blaas , de tweede is de buis „ waardoor men de lucht 
inblaast en die door eene eenvoudige klep gesloten is. I- 
bid. pag: 12e Bij F AR ADA Y.Manipul. Chim. vindt 
meneen’, iglesaelijken. toestel beschreven. Tom.,1, p. 137. 
„G.J. Me 
-210, THÉNAR D;, “DUMAS en CAGNIART DE 
LA TOUR hebben-gezamenlijk de kristallen „die deze 
laatste aan de Akademie overhandigd had „en voor dia, 
manten hield, gevonden Silicaten te zijn, en geene dia- _ 
manten, Hunne hardheid was echter bijzonder groot. 
Bulletin Math. Janv. 1829, p- 59» et Journal de Pharm, 


Janv. 


Janv. 1829 , p- 29. — In ons mengsel ontstaan nog geene 
kristallen van diamant. (Zie Bijdragen , het laatste N°., 
tweede Stuk, bl. 95 en gé.)- G.J. ML. 

211. Bussy bood den 15 Dec. aan de Societé de 
Pharmacie een weinig magnesium-metaal aan „ verkre- 
gen door de ontbinding van het Chloruretum magnesii 
door ‘potassium. Het is grijs, zeer pletbaar, door de 
lucht niet, maar op eene roodgloeihitte in magnesia te 
veranderen, het water niet ontbindende op de gewone 
temperatuur. Ibid. p. 5o. G.J. ML. 

212. VOGEL, van Munich „ deelde in het Jourzal 
de Pharmac. Janv. 1829, p- 64, proeven mede van de 
ontbinding, die zwavelzure zouten van tijd tot tijd on- 
dergaan door organische zelfstandigheden, voorgelezen 
in de vergadering van het genootschap der natuuron- 
derzoekers van Duitschland, enz. , den 20 Sept. 1828 te 
Berlijn vergaderd geweest. Hij nam zijne proeven met 
glyeyrrhizine en vond, dat zwavelzure zoutoplossingen 
hiermede na eenigen tijd ac, hydrosulph. deden ont- 
wikkelen. Hij trekt het gevolg uit deze proeven, datde 
hepatische minerale tvatéren (wateren; waaruit ac. hy- 
drosulph. ontwikkeld wordt) in de aarde uit sulphates, 
door organische zelfstandigheden ontbonden, gevormd 
worden. Menigmaal vond hij ook ac, aceticumin dezulken, 
hetgene zijn gevoelen bevestigt, en welk zuur reeds voor 
heen door pu Mm É R1L in minerale wateren gevonden was. 

Het is ons aangenaam , door vo GEL onze proeven en 
theorie bevestigd te zien, die wij genomen en gegeven 
hebben, om het ontstaan van het ac. hydrosulph. in het 
water der grachten van Amsterdam te verklaren, In de 
Werh. over de wateren en lucht der stad Am- 
sterdam en aangrenzende deelen van ons Vader- 


land , in 1827 bij sULPKE uitgekomen, vindt men, 
bl. 


( 156 ) 


bl. 80 en volg. ; deze proeven en die verklaring van het 
ontstaan van dit zuur opgegeven ; die vo GE r. natuurlijk 
niet gekend heeft, en die alleen hier ook slechts aange 
haald worden , om voor die meening, vroeger geuit, na- 
dere bewijzen bijte brengen, niet om de eerste te hee 
ten; die: dit opmerkte. , G.J. ML. 

215. "WöctnreR heeft éene belangrijke ontdekking 
van twee nog miet gekende metalen gedaan „ te weten : 
van ‘het glueinium en yttriùm. Hij heeft beiden , even 
als hetalhminium , bereid uit hunne chlorureta. Deze 
chlorureta bereidde hij door de oxyden glucina en yttria 
im sub-carb.ammoniae op te lossen , dit metkool te men— 
genen: deze -mässa tot eene woakidertte toe in eenen 
stroom van chlorium-gas te verhitten. Het aldus ver- 
kregen” chloruretum doet tien in een platina kroesje met 
lagen potassium tusschenbeiden. Men dekt het kroesje 
toe vent ‘bindt’ het deksel er op vast met eenen metaal 
draad „ om" daaftia’ doot eén spiritus lampje het kroesje 
te verkieterd: Oogenblikkelijk wordt de glucina of yttria 
ontbonden met: vrij wording vari veel warmte. De kroes 
wordt in ‘eene’ ruime hoeveelheid water geworpen , de 
potassa opgelost en“de metalen blijven, het glucinium als 
een ‘donker grijs poeder, het yttrium als glinsterende 
metaal-schubjes, terúg. (Annalen der Physik und 
Chemie ‚N°. 8, er en warden Math. fevr. 1829. 

KR Al A 

214. In de Archiven van KASTNER, Th. IL, 1 
Heft., S. 100, wordt vermeld, dat Dr. os ANN in de 
Ouralische Platinum drie nieuwe metalen heeft gevon 
den, welke de ontdekker in derzelver eigenschappen 
beschrijft, doch aan welke hij geene namen heeft gegeven. 

Vv. R. 
215. In de Annalen der Physik und Chemie, 


van 


van POGGENDORFF, B. XV, St. 2,1829, deelt de 
Redacteur een kunstmatige bereiding van mierenzuur 
uit stijfsel mede, zij is deze: wanneer stijfsel met zwa- 
velzuur en bruinsteen wordt overgehaald , gaat, onder 
ontwikkeling van veel koolstofzuur , een. zuur vocht over, 
’twelk eenen zeer doordringenden,deoogen.sterk prikke- 
lenden reuk bezit. — Dit vocht is mierenzuur, onzuiver 
door eene vlugtige stof, de oorzaak vanden eigenaardigen 
reuk: want als men hetzelve met eene basis verzadigt, 
wordt de oplossing geel en de reuk verdwijnt. Een aldus 
gevormd zout met zwavelzuur overhalende ‚bekomt 
men zuiver mierenzuur, ’t welk den gewonen reuk bezit. 
Door de basis wordt alzoo de. vluchtige stof, welligt eene 
vlugtige olie, vernietigd. nbr apieioda 

De bart, kalk en loodzouten, welke. men met het 
zoo eigenaardig ruikende destillaat verkrijgt „ hebben vol- 
komen denzelfden kristalvorm, als de opde gewone. we- 
gen verkregen mierenzurezouten. Ook bezit het lood— 
zout, volgens daarvan in het werk gestelde ontleding; 
volkomen dezelfde, zamenstelling, als het gewone mie- 
renzure lood. — Professor. wömr R, op„aanzoek van 
POGGENDORFF, het door TüNNERMANN uit 
Fulda verkregen destillaat van stijfsel met bruinsteen en 
zwavelzuur, en door hem pyrogeenzuur genoemd , on- 
derzocht hebbende, is tot dit resultaat gekomen. 

Behalve uit stijfsel, heeft Prof. L1eBrG berigt, dat 
nog meerdere plantenstoffen op de genoemde wijze ,„mie- 
renzuur kunnen opleveren. Vv. R. 

216. Nog iets betreffende de daargestelde diamanten, 
door GANNAL. — Volgens den uitgever der Annales 
de P Industrie francaise , Tom. II, p. 575, bezitten 
de voortgebragte kristallen al de eigenschappen van den 
Phosphorus, en geene der kenteekenen van den dia- 
mant. Ann. 


C 158 ) 


(Ann. der. Ch‚und Phys. von POGGENDOREF, 
B. XV, St. 2, 1829.) eve Re 

217. Goud is waarschijnlijk in het gebergte den 
Hondsrug, bij Coblentz ‚ voorhanden , daar verschei- 
dene beken van dit gebergte hetzelve medevoeren. In 
1828 vond men nog bij Stromberg (onder Creuznach) 
een stuk goud van eene once gewigt , gelijk ook vroeger 
inde Goldbach aan de Moezel. Zie FRORIEF; Not. 
XXIII, S. 526, v.H. 

218. Aeusachtige Wortel. — FINLAYSON zag 
op een der eilanden , welke in de golf van Siam gevon- 
den worden , eene hem onbekende plant, veel gelijkende 
op eene soort van Dioscoreaen Menispermum , doch 
van beide in wezenlijke kenmerken verschillende, welke 
plant eenen zoo grooten knobbelachtigen- wortel had , 
dat een daarvan de zwaarte van 474 ponden en 95 voet 
(Engelsche maat) in den omtrek had. Zie G. FINLAY- 
SON, de zending naar Siam en naar Hué, enz. 
Dordrecht 1827, II° Deel , bl. 105. v. H. 

219. Cornus circinnata W.,een Noord-Ameri- 
kaansche heester , bezit in de schors tonische en zamen 
trekkende krachten , waarom zij thans in diarrheen 
en diergelijke kwalen met groot nut gebruikt wordt. Zie 
FRORIEP, Not. XXIII, S. 288. De VER 

220. Spiraalvaten. Hierover is door p. DON een 
klein opstel geplaatst in de Edinburgh new Ph:los, 
dourn. 1828 en daaruit overgenomen in FRORIEP’s 
Not. XXIV, S.55—57. Spiraalaten komen volgens 
hem in bijkans alle deelen der platen voor , ook in de 
deelen van bloem en vrucht, als in den Zelk, de bloem- 
kroon,demeeldraden,hetstijltje en ookinde zaaddoos, 
welke bevestiging van vroegere waarnemingen, gelijk die 
van KIESE Ren anderen, zeker aandacht verdient. In 


de 


( 1259 ) 


de bloemkroon van Azalea indica zag ik zelf de spi- 
raalvaten allerduidelijkst. In de Cruciferae, Legu- 
minosae en Gentianeae zijn zij, volgens po N, zeld- 
zaam. Hij meent eindelijk eene ware levensbeweging of 
contractiliteitvin: de spiraalvaten van Urtica nivea 
te hebben waargenomen; VoH. 

221, Volgens FRORLEP, Not. XXIV, S. 106, wor- 
den vele planten van Chili in onze plantentuinen te 
warm gehouden, daar zij zonder nadeel in de opene 
lucht kunnen blijven „ zoo lang slechts de honderddee- 
lige Thermometer niet lager we dan + 5°. 

VH. 
222, Het herbarium: van LINNAEUS, daaronder 
begrepen het Aerbarium en de boekerij van smiTH, 
is aan de Linnaean Society te Londen. verkocht voor 
Sooo guinies. Zie het Bulletin d, Sc. Nat. Mars 1829, 
p- 447. Vv. H. 

225. Schranckia hamata is even zoo prikkelbaar 
als Mimosa pudica, nn SCHIEDE , Linnaea 
« IV, p. 296. Vv. H. 

224. Aardappelen in het wild, op nieuw weder 
gevonden door scHiEDE (t. a. pl. p. 227) aan den berg 
Orizaba ‚in Mexico , waar de plant naauwelijks eene 
halve span hoog groeit, met weinige donkerblaauwe bloe- 
men en knollen ‚ naauwelijks van de grootte eener ha- 
zelnoot. De wilde aardappel is door denzelfden rei- 
ziger (ta. pl. p; 252) nog op eene andere plaats i in 
Mexico, bij de Laguna de Huetulaca , in groote 
ndhiese wedergevonden ; en. wel de witbloeiende ver - 
scheidenheid, grooter en met talrijker bloemen , dan de 
aan den Orizaba gevondene plant. Men weet uit onze 
vroegere WW etenschappelijke Berigten (in deze Bij- 
dragen lll, 2, bl, 68), dat de wilde aardappel ook in 

Chi- 


( 160 ) 


Chili is Weldigornndin ‚ en dat 5 aldaar niet vergiftig 
is. ende an he: Co 

225, Ghita wij vroeger , in de Wetenschappe- 
lijke Berigten , meermalen verslag van de groote uit- 
breiding ge bereiding van Suiker uit mangelwortel, 
thans kúnnen wij er tot meerdere volledigheid bijvoegen, 
dat er ook in onze Noordelijke Provinciën ‚en wel aan 
den Oorsprong bij Arnhem, sedert een paar jaren weder 
Suiker uit mangelwortel bereid wordt. Nadere berigten 
over den tegenwoordigen toestand dezer fabrijk zouden 
velen zeker welkom zijn. ON. À 

226. Volgens een uittreksel uit eenen brief van den 
Heer ziPPELIUS, Natuuronderzoeker in’ dienst der 
Nederlanden, aan den Hoogl. Brum er, heeft de Heer 
ZIPPELIUS, na een verblijf van 5 maanden op hetei- 
land, Amboïna, zich naar Nieuw-Guinea begeven, al- 
waar hij verscheidene belangrijke en onder deze ook 
nieuwe. plantsoorten heeft gevonden , waarvan men be- 
rigt kan vinden in den Konst- en gwen van 
den g Mei182g, bl. 294—298. 

227. Algemeen. bekend zal het zeker zijn, dat Kader 
de gewassen, welke men gewoon is tot de zoogenaamde 
groene bemesting te verbouwen, de Ziupinen eene 
voorname plaats beslaan, totwelk einde deze-plant, 
volgens VARRO, (De Re Rustica, Lib. I, Cap. 
XXIII Seript. R. Rust. Ed. 5. G. SCHNEI- 
DER, Lips. 179%. Tom. I, p. 174,) in de vroegste 
tijden in Jtalië reeds verbouwd is geworden. De Heer 
VON WULFFEN (zie zijne Verh. Veber den Anbau 
der weiszen Lupine, Magdeburg 1828) zag, bij ge- 
legenheid eener Landhuishoudkundige reis in het jaar 
1810;-in een gedeelte van Frankrijk, wijduitgestrekte 
velden met witte Lupinen. bebouwd, en wel alleen 

met 


ame, ) 


met het doel, om er tot de groene bemesting gebruik 
van te maken, daar het vee volstrekt weigert zoo wel de 
plant als hare zaden te nuttigen. De sterkste en weelde 
rigst groeiende. planten. zag hij op schrale zandgron- 
den, en vond. het hoogst- opmerkenswaardig; dat de 
Lupinenteelt zich „wegens het eigendommelijke van den 
grond , waarop zij het weelderigst voortkomen, slechts 
tot eene. streek bepaalde, die tusschen de drie steden 
Valence, Lyon en Grenoble eenen driehoek vormde : 
buiten-deze grenslijn „ alwaar -de grond’ wat vetter en 
meer bindend was, zagen de planten er minder gezond, 
ja kwijnend en ziekelijk uit. Hoe groot de voordeelen 
zijn welke men: in die streken uitde mestende kracht 
van deze. plant trekt, kansonder anderen blijken uit de 
eigene woorden van den Heer von wurrreN, die de 
zaak echter. denkelijk wel wat overdrijft: « Het is on= 
mogelijk,” zegt hij, whet uitgestrekte Distrikt 
«van hetzuidelijk Frankrijk ; welks geheele wel- 
paart , welks bevolking zelfs alleen op die plant 
berust, gezien te hebben s het is onmogelijk , 
« daar, als uit éénen mond ; haren buitengewoon 
« grooten invloed op den groei der graangewas- 
«sen te vernemen; zonder tot-eer ernstig on- 
«derzoek in,dezen gedrongente worden”. Het 
is dan ook ten gevolge daarvan, dat de schrijver, gedu- 
rende tien achtereenvolgende jaren, proeven , welke al- 
le uitvoerig door hem beschreven worden, omtrent de 
teelt der Lupinen , in het Noordelijk Duitschland ‚ heeft 
in ‘het werk gesteld , met dat zeker gunstig gevolg, dat 
hij ondervonden heeft, dat ook in het noordelijk klimaat 
de Lupinenteelt zijne hooggespannene verwachtingen 
„nog ver overtroffen heeft! R. WESTERHOFF. 
-> 228. Men vindt in WEISZENBORN’s Neues und 
BIJDRAGEN, D. IV, sr. 2. M Nutz- 


(20e ) 


Nutzbares aus dem Gebiete der Haus- und 
Landwirthschaft, w.s.w.,n°.1o1, voor Decem- 
ber 1828. S. 200— 203, een niet onbelangrijk be- 
rigt over de teelt der zijdewormen in Pruissen ge- 
durende het jaar 1828. Deze tak van volksbestaan 
en nijverheid breidt zich aldaar meer en meer uit, en kan 
reeds gezegd worden in eenen bloeijenden staat te zijn. 
Alléén in het oostelijk gedeelte des koningrijks oogstte 
men in 1828 niet minder , dan 30,000 ponden cocons of 
bij de 5,000 ponden zuivere zijde in , dat zeker nog al 
van belang is, indien men bedenkt , dat deze teelt al- 
daar nog eerst sedert kort begonnen is. Het door Dr. 
STIRLER, te Munchen, voorgeslagen surrogaat-der 
Moerbeziënbladen, bestaande in de bladeren der gewo- 
ne schorseneren (Scorzonera hispanica), had al- 
daar niet aan de verwachting beantwoord , en: vroeger 
reeds voorgeslagene surrogaten niet overtroffen. Eerlang 
stond er een belangrijk werk over de zijdeteelt, in drie 
deelen, door den Regeringsraad v. TURK, welke zich 
in dezen tak der Land huishouding reeds zeer verdienste 
lijk gemaakt heeft , in het licht gegeven te worden. 
: R. WESTERHOFF. 

229. Niettegenstaande sommigen onzer landlieden 
het voederen van brood ‚ en wel inzonderheid van rog- 
gebrood , aan paarden, op den duur als nadeelig be- 
schouwen en zeggen , dat het wel sterkte, maar geen 
vleesch: geeft ‚ maakt men er evenwel in andere streken 
werk vans (zie het berigt desaangaande van Prof: VAN 
HALL, in het eerste N°, van dit jaar dezer Bijdr. „We- 
tensch. Ber. N°. 59). In Sileziën geeft men de paarden 
brood, gebakken uit gelijke deelen. haver en rogge, be- 
nevens één deel gekookte aardappelen , welke massa men 
eene genoegzame hoeveelheid zuurdeesem toevoegt. le- 


der 


( 1635 j) 


der paard geeft men dagelijks 12 ponden van dit brood 6 
en men verzekert, dat zij bij dit voedsel er beter uitzien, 
danù wanneer zij op de gewoonlijke wijze met hooi, stroo” 
en haver gevoederd worden. (Zie WEISZENBORN’s 
Neues und Nutzbares aus dem Gebiete der Haus- 
und Landwirthschaft,uws. w., NP. 102, voordanu- 
arj 1829.) De Heer EVANS, te Llandefeilog, heeft 
eene andere soort van paardenvoeder ingevoerd , het- 
welk thans in zijne omstreken zeer algemeen in gebruik 
is. Het bestaat uit stroo en gehakte aardappelen, of uit 
stroo-en gemalen heidekruid , hetwelk: hij met zout wa- 
ter bevochtigt. „Hij geeft het water-eenen graad van zout- 
heid, die gelijk’ staat met het zeewater of wel zoo, dat 
er een ei in drijft. Het Recueil industriel; N°. 18,p; 
271, waaruit dit berigt ontleend is, twijfelt zeer aan de 
voedzaaniheid. van’ de „heideplant „en verwijst ons in 
dezen op. het berigt van den:Veearts suuLy, in het 
Journal hébdomadaire. Van het gebruik der gewo- 
ne «heide tot veevoeder worden wij echter onder ande- 
ren overtuigd door een berigt, voorkomende in J.B. 
VAN ROHR's Godleerende Plantkunde ‚ Boek 
III, Hoofdst, II; bl. 275. 
rood: R. WESTERHOFF. 
230. „Het kunstmatig uitbroeden der eijeren of Pou- 
. Larderie „dat door de Oude Egyptenaren is uitgevon- 
sden ; (vergelijk Zustand desvalten und neuen Ae- 
gyptens ‚-in-Ansehung der Handlung, des Ac- 
-terbaues u, sw. von. SANARY, aus dem Franz. 
úbersetzt vor, SCHNEIDER, 4786, alsmede xk. c 
RÖSZIG, Die -Geschichte der Oekonomie. der 
vorzüglichsten Lünder und Völker. der ältern, 
„mittlern undneuweren Zeitern, Leipzig 1798,91#,) 
sen ‘dus van „de, vroegste tijden af reeds in gebruik 
\: M a was , 


( 164 j) 


was , onderging evenwel van tijd tot tijd aanmerkelijke 
wijzigingen en verbeteringen , waartoe de beroemde 
RÉAUMUR, en in de laatste dagen de Natuurkundige 
BONNEMAIN, door den stoom hiertoe te bezigen, 
(men zie BONNEMAIN’s handelwijze in dezen , door 
eene fraaije dert we opgehelderd , beschreven 
in WEISZENBORN’s Neues und Nutzbares aus 
dem nh de der Haus- und Landwirthschaft, 
us. w., N°. 96, voor September 1828) zeer veel 
hebben ikstlalien Nimmer echter werd dezen tak van 
algemeene Landhuishouding eene meer voordeel ge- 
vende wijziging aangebragt, dan door den beroemden 
Scheikundige DARCET. Deze toch kwam onlangs op 
het gelukkig denkbeeld , om in ‘dezen van Frankrijks 
warme baden, zoo als die van Wichy, Chaudes-di- 
gues, etc. partij te ‘trekken , en alzoo metde gering- 
ste moeite; geheel zonder hef aanwenden van brand= 
stoffen, de eijeren uit te doen broeden, en de badgasten 
des zomers, en de omliggende steden gedurende den 
winter van kiekens te voorzien. Zie Bulletin de la 
Société d’ Encouragement , 1828 ‚, N°. 287. 
R- WESTERHOFF. 

231. Was. Op vele plaatsen verkeert men nog in 
het denkbeeld, dat het was door de bijen uit het stuzf- 
meel (pollen) der bloemen verzameld wordt „niettegen- 
staande HORNBOS TEL reeds in 1744 bekend gemaakt 
had, dat het eene afscheiding uit het ligchaam der bijen 
zele was en naderhand de beroemde HUNTER, HU- 
BER en anderen dezelfde meening door proeven ge- 
staafd hadden. De honig is het bestanddeel , waaruit 
de ‘bijen het was afscheiden; want , zoo men aan opge- 
sloten bijen alleen honig geeft, zullen zij toch honigra- 
ten! van was vormen; geeft men hun daarentegen alleen 

stuif- 


(. 165 ) 


stuifmeel , dan zullen zij volstrekt geene honigraten 
aanzetten , maar wel ras van. honger omkomen. Eene _ 
nieuwe bijdrage, tot staving van het gezegde, is onlangs 
gegeven door den beroemden G. R. TREVIRANUS, 
in het Zeitschrift für Physiologie, 1828, II, S. 62, 
waarin hij onder anderen de werktuigen beschikt; door 
middel van welke het was in der bijen ligchaam wordt 
bereid. VH. 

252. De thans in de provincie Groningen zoo alge 
meen schadelijke rups is voor een groot gedeelte de rups 
van Phalaena gamma ‚ van wier algemeene verwoes- 
tingen in Waarheid in 175 735, RE AU MUR eene treffende 
schilderij heeft gegeven. ‘Welligt zijn wij in de gelegen 
heid, hieromtrent in deze Bijdragen nog nadere be- 
rigten mede te deelen. Vv. H. 

255. Volgens eene aanmerking van de Heeren v1- 
GORS en THOMAS HORSFIELD, moet men niet, 
zoo als men steeds doet, inernet ‚ maar O= 
rang=outan schrijven. Want wtan, hetwelk outar 
uitgesproken wordt, is een Maleijsch bijvoegelijk naam- 
woord , hetwelk. wild. beteekent. Bull, des sciences 
Nat:, Mars 1829, p. 452. W. v. 

234. Een belangrijk verhaal werd onlangs medege- 
deeld van een kind, hetwelk steeds slechts door de 
eene helft van zijn ligchaam zweetontlasting gehad had; 
en vervolgens , ten tijde eener epidemie van roodvonk, 
ook slechts aan die zijde door de ziekte aangedaan werd. 
Bullet. des sciences Med., Fevr. 1829, p- 256. 

W. V. 

255. Van zelfontbranding der beide handen wordt 
in de Notizen van FRORIEP, B. XXIV,.N°. 11,8. 
161,7 een geval medegedeeld. …, W‚ V. 

256. Uit nasporingen van VILLE RM Een MILNE 


(- 166 ) 
EDWARDS blijkt het; dat , van de-eerste tot de derde 
maand na de geboorte, er in alle departementen 
Frankrijks „in de drie koude wintermaanden véel meer 
kinderen, dan in de overige sterven. Zie FRORIEP’s 
Notizer, XXIV B. N°. 7, S. 109. ww. v. 

257. De Hoogleersdr BRESCHET heeft onlangs, in 
een twee- à driejarig kind , het regter oog van eene 
donker bruine en het liae van eene helder blaauwe 
kleur gevoriden. Zie FRORIEP’s Notizen XXIV B. 
Ne. 4; p. 58. W. Vv. 

338. De Heer TOURNAL ino fossiele men- 
schenbeenderen in eene groef bij Bize ‚, in Frankrijk , 
ontdekt te hebben. Zie FRORIEP’s Notizen, XXIII 
B., N°. 18. W. Ve. 

25g: Uit bepaalde waarnemingen van Doctor ROU- 
LIN blijkt het, dat, zoo onze huisdieren tot den wilden 
staat terug gebragt wordef , zij geheel en al de eigen 
hedén terug krijgen , welke aan den stam , uit welken 
zij gesproten zijn, toekomen, — De dieren , welke.door 
de Europeanen naar Amerika overgebragt zijn , en al- 
daar, vermits hun aantal voor de behoeften te groot 
was, voor een gedeelte vrijgelaten zijn , hebben tot 
deze belangrijke opmerking aanleiding gegeven. — Uit 
dezelve volgt in de eerste plaats, dat de kleur-verschei- 
denheden ; onzen huisdieren: eigen, in den natuur 
staat tot eene eenvormige kleur overgaan 3 terwijl te- 
vens hunne overige kenmerken geene geringe verande- 
ring ondergaan. FRORIEP’s Notizen, B. XXIV, Ne, 
2, S. 18 en volg. W. V. 

240. Ev. HOME heeft eenige nasporingen gedaan 
omtrent het zoo zonderling en schijnbaar dubbel ge- 
zigts werktuig van den Cobitis anableps; uit welke 
blijkt, dat de schijnbare verdubbeling van hèt oog 

voort- 


(162 ) 


voortgebragt wordt, doordien de regenboog zich van 
weerszijden in een uitsteeksel verlengt , hetwelk den oog: 
appel in tweeën scheidt. Deze verlengsels zijn echter 
niet zamen vereenigd. — De kristallens heeft geenen 
spherischen vorm, en vertoont aan den onderkant 
eene kleine verhevenheid , tegen over den kleinsten 
ondersten oogappel. Met behulp’ van het Microscoop 
bemerkt men, dat eenige spiervezels, van het onderste 
gedeelte van het glasachtig ligchaam af komende , en 
zich aan de kristallens vasthechtende, dienstig zijn , om 
het verlengsel van de kristallens voor den ondersten 
oogappel te brengen. — De Heer HOME meent, dat 
deze inrigting aan het dier het vermogen schenkt van, 
als hetzelve op de oppervlakte van het water zwemt , 
geliĳktijdig voorwerpen in de lucht en in het water te 
zien. Zie Bullet. des sciences Med., Janv. 1829, p- 
13. W. V. 

241. Bij de nog bestaande onzekerheid omtrent de 
aanwezigheid van reukzenuwen bij den bruinvisch, 
kan het niet onbelangrijk geacht worden , hier mede te 
deelen, dat Profr. MAIER, te Bonn, dezelve in den 
Delphinus phocaena zegt gevonden te hebben. Zij 
hadden de dikte van dun naaigaren en de lengte van 
twee tot twee en een half duimen. FRORIEP’s Notá- 
‚zen, B. XXIV, n. 10, S. 150. W. Ve. 

242, Uit eene korte mededeeling in de Notizen van 
FRORIEP, B. XXIV, n. g, blijkt het, dat er twee 
soorten van visschen, uit het geslacht Doras, zijn, 
welke, door het bouwen van een nest, eene zorg voor 
hunne jongen aantoonen, die men niet gewoon is, in 
de overige dieren der zelfde klasse waar te nemen. 

í W. Ve 


245. Volgens het verslag, hetwelk de Heeren GE- 
RARD 


( 168 


RARDen F. CUVIER, over eene verhandeling van dert 
Heer cHaABRIER, het werktuigelijke van de vlugt 
der vogels tot onderwerp hebbende, aan de Acade- 
mie des Sciences te Parijs hebben ingediend, blijkt 
het, dat de schrijver van gevoelen is, datde groote borst- 
spieren niet alleen hare werking op de opperarmbeen- 
deren en aldus op de vleugels uitoefenen, maar dat 
zij in tegendeel vooral strekken , om de borsten dus ook 
den- geheelen tronk op te ligten, als de armbeenderen 
een steunpunt in de lucht vinden. Volgens CHABRIER, 
zoude de vogel zich alleen van zijne groote borstspieren, 
tot opheffing der vleugels, op het oogenblik bedienen, 
als hij den grond of een ander vast ligchaam, waarop. hij 
zit, verlaat, om zich in de lucht te verheffen. Revue 
Meédicale, 1828, Tom. I, p. 131. W. Va 

244. Volgens eene waarneming van den Heer MAR- 
SON, medegedeeld door BLAINVILLE, zoude de 
vergroote regter schaar van den Cancer Vocans LIN- 
NAETI, met welke dit dier, gelijk men weet, een zeker 
geluid kan voortbrengen, alleen aan het mannetje eigen 
zijn. Deze daadzaak is in twee opzigten belangrijk, 
vooreerst, als bevestigende de grootere volkomenheid en 
kracht, in het algemeen aan het mannelijk geslacht ei- 
gen’, ten tweede, als op nieuw de grootere ontwikkeling 
der regterzijde van het ligehaam boven de linker aan- 
toonende. Revue Médicale, Tom.I, Fevr. 1828, p. 
294. W. V. 

245. Over den Elater noctilucus, door JOHN 
CURTIS, Zoological Journal, n°. XI, p.,57g 
Bulletin des Sc. naturelles, Fevrier 1829, p- 527, 
328. — De schrijver had in September 1627 gelegen- 


heid, vele levende voorwerpen van deze keversoort, wel 


ke hj uit de W. Indiën bekomen had , waar te nemen- 
Om 


( 169 ) 


Om hen in ‘tleven te houden, moet men ze in eene 
vochtige lucht bewaren ; zij leven. van suikerriet. De 
Elater noctilucus springt niet zeer hoog op ‚, wanneer 
men denzelven op den rug legt. De uitstraling van het 
levendig licht, uitde ronde vlek aan weerzijden van het 
borststuk, kan willekeurig door het dier afgebroken 
worden. De rug zelf onder de dekschilden en vleugels, 
en het grondstuk van het achterlijf schijnen bij krach- 
tige voorwerpen te lichten. Door behulp van een dezer 
insekten kan men een gedrukt werk lezen. Het lichtgé- 
ven duurt voort, als de deelen, waarin hetzelve plaats 
heeft, badk na den dood van het dier v, van het 
overige ligchaam worden afgezonderd. 

Men kan hiermede vergelijken , hetgene ik iede 
in mijn Mandboek der Dierkunde, 1.2. bl.545, 546. 
J. V.-D5 Ek 

246. Manuel de Geometrie, par FERQUEM,18°,462 
pag: Paris 1028. 

247. Nouveau traité de la perspective , des ombres 
et de la théorie des reflets, par v. DE CLINCHAMP,1 
vol, 4e. Toulon 1828. - 9 

„240. Elémens de Chimie théorique et pratique , ou- 
vrage dans lequel les corps sont classés pâr familles na- 
turelles, parc. DESPRE TZ 1" vol. 8° „avec IX splag dag 
-pag.: Paris 1829. IN. 

249. … Traité sur les surfaces réglées, par G.G AS- 
CHEAU,8°, 69 pag. Paris 1620. 

250. Fiadltidans tot het meetkunstig, teekenen , 
„opgesteld ten dienste der Latijnsche Scholen en inzon- 
-derheid ten gebruike der Industrie-Scholen , door 3A- 
COB DE/GELDER, Hoogleeraar te. Leiden , ’sGrav. 
en Amst, bij de Gebr. VAN CLEEFF 1829. 

251. Handleiding tot de werkdadige Meetkunst , enz. 

: „door 


(azo ) 4 


door Ff. Ps GISIUS NANNING, Lieutenant-Ingenieut, 
tweede Deel „ met platen. Te Delft bij P. pr GROOT. 
1828. 

252. Amtwoord van 6. MOLL aan den Wel Ed. 
Gestr. Heer Mr.J. G. VAN NES, wegens eene Memo- 
vie van het Collegie van den Lekdijk bovendamsy over 
het Rapport aan Zijne Majesteit , uitgebragt door de 
Commissie tot Onderzoek der beste rivier-afleidingen. 
gain bij 5. VAN DER HEY EN ZOON rag) 
410, 

„255. A. URE, a new System. of Geology, 1 vol. 
8°, printed for Longman Rees. Orme 1829. 

254. The Life of Sir TSAAC NEWTON, bij Dr. 

BREWSTER; 1829. Murray, Albemarle-street. 
255. TH. BRANDE, Outlines of Geology, 1 vol. 
8, aud 

256. Conspectus Benus Vegelabilis per Gra- 
dus naturales evoluti. Tentamen, auctore H. 
TH. Is (REICHENBACH ,° Prof: et-horti Acad. 
Dresd.director, etc: Pars prima. Lipsiae1828.— 
Een overzigt van het geheele Plantenrijk naar de den 
schrijver eigene natuurlijke familiën ; een overzigt, 
hetgene in den tegenwoordigen toestand der Weten- 
schap «zeker veel arbeid ‘zal gekost hebben; Of echter 
de schrijver de moeijelijke opgave van een goed natuur- 
lijk Systema , hetgene geen gevaar loopt’ van in zijne 
grondslagen groote feratel te ondergaan’, 
„volledigvopgelost heeft, durf ik niet beslissen. Hij meent 
hiertoe het-best te-zullen geraken , door de kennis van 
de ontwikkeling en vorms- veranderingen (metamor- 
„phoses) der plantendeelen. Ov. H. * 

257. Elenchus “Fungorum sistens- commentarium in 

„Systema Mycologieum’, auct;- er RrES, Vol. 1, Greifs- 
walde 1828. 258. 


Caza.) 


258. Revue de la famille des Crassulacées, par A. 
P,DECANDOLLE, Paris1828, in 4°, avec 5 plan 
ches. 

„259. Revue de la famille des Portulacdes ‚par A.r. 
DECANDOLLE, in Mém. de la Soe: d'hist. nat. dé 
Paris, vol. IV. 

260. Het tweede stuk van het vierde Deel der Zin- 
naea van VONSCHLECHTENDAL bevat: 1°de be- 
schrijving der nog overige Rubiaceae van de reis 
van ROMA NZOEF, door von CHA MIsSo en VON 
SLECHTENDAL, waarbij vele nieuwe soorten bekend 
gemaakt worden ; 2°, de beschrijving van een nieuw’ ge- 
nus Lessingia, door VON cHAMISSO;’5°, allerle- 
zenswaardigste berigten nopeus de botanische reis van 
Dr. scHIEDE in Mexicos 4°. iets over eene vreemde 
soort van Mercurialis, door E. nerve R;3 eindelijk 
5%, eene uitvoerige verhandeling van CHR. FR. LES- 
SING, over de Synanthereae (compositae) van het 
koninklijk herbarium te Berlijn. Ook dit me. is dan niet 
minder hennen, dan de vorige n°“, van dit Tijdschrift. 

f VH. 

a: De Ia Théorie geil de la science agricole: ». 
par E. KLIJNTON, Tome II. (l'école d’ Horticultures) 
Gand, MILLE Ie MESTRE, 1829. 

„262 The-Zoology of the Northern Pels of British 
America, with figures of the new or rare species. Bij 
JOHN haren gansdlont: Ms D. FE: R.S: F.D. Sxtetc. 
Surgeon to the Fxbeditieds under Command of’ vds 
FRANKLIN. CECA FI 

265. J.G. CHILDREN;F.R.S.and JOHN EDWARD 
‘GRAY, an Elementary and Systematie Introduction to 
the She of recent and’ fossil? shells and the wg 
lid inhabit them. » 

264. 


„264, Jr esu1E, The Elements of natural Philoso- 
phy- Edinburgh, Be, second edition with additions , 
1829. f 

2653. C. Ie GRAVENHORST, Deliciae Musei Zoo- 
logici Vratislaviensis , etiam sub titulo : Reptilia Musei 
Zoologici Vratislaviensis. Fasc. 1, continens Chelonios 
et Batrachia. Acced. tab, aen. picta XVII, folio. Jide 
VOSsS,1829. 77 

‚266, LEUCKART, Zoologische Bruchst mien 
Heft gr. 4, Mesdelbeng OSWALD 1029. 

267. Mecxer’s Systder Vergl. Anatomie ; IVter 
Thl., gr. 8°» Halle Renger 1829. 

»:268. RAPP, Naturhistor. Versuch über die Polypen 
im, Allgemeinen und.die Actiniën ins besondere ‚mit 5 
Tafeln., gr. 4°. „Weimar Industrie compt. 1829. — 

16g.-RATHKE Untersuchungen. über die Bildung 
und ‘Entwickelung des Flusskrebses; mit 5 Kupf.folio. 
Leipzig VOSSs. 1829. UI 
„2700, SPIX, Pisces Brasilienses, Fasc. 1. c. tab. 40. 
il, 4e maj. Moònachi 1829. 

171: ST U RM, Deutschland’s ee 2e Abas. 
die Vög gel, 1stes Heft, mit 6Kupferst, iped,. äntnrs 
182 

de F. TIEDEMANN, Baadbeck der Physiologie 
des-:Menschen, Ir Bd., gr. 8°. Darmstadt LESKE 
1829. IT 
“275. C.R. We. WIEDEMANN, RE mi ‘zweiflügelige 
… Insecten, Ir-"Fhl., mit 7 -Steintaf., gr. 8°. Hamm 
SCHUL 1029. 


03 vds Inde Corresp. Math.:et Phys., Tom.V, 
Aelivr/, p. 242255 geeft QUÉ TELE T eene: belang- 
rijke Notice historique, omtrent den Commandeur 
FO DE 


(ADL) 


DENIEUPORT: « decelui, qui, depuis si long- 
«temps, ctait pour ainst dire le seul représen- 
« tant des Sciences exactes dans nos provinces 
«anéridionales.” 


PRIJSVRAAG 


van het Genootschap ‘ter bevordering der Na- 
tuurlijke Historie te Groningen, voor 1829. 
Eene Geologische en Geognostische beschrijving van 
den zoogenaamden Hondsrug, de laatste vooral en met 
name in zoo verre dezelve zich in de Provincie Gronin- 
gen bevindt. 


NOODZAKELIJKE VERBETERING. 


In het voorgaande N°. dezer Bijdragen heb ik in mijn stuk- 
je over de Kwenen, op bl. 151 , reg. 3, bl. 156, reg. 5, 7, 
3o en bl. 157, in de noot (w), reg. 2, bij vergissing, het 
woord vagina , in de plaats van vulva, en bl. 156, reg. 10, 
het woord scheede voor kling gebruikt. 

R. WESTERHOFF. 


ne 


A APS 
ge Kiros MOE 


\ 
Y 


ning 


Á He nt di bed Ar mijjn 8 ze 


Wirwn Ml b fp 
$ an 4 p 
1 
‘ be, 
Er k 4 
là ' 
\ 
Be ' ; Ed 1, 
e } EN 
Y # 
\ de K É 
ä k 
/ 
z À 
Ke t 
Ì St 
1 ME 
ii 
A 
’ A Duf 


BOEKBESCHOUWING. 


oge 


Statistik der Westfälischen Landwirthschaft 
im Jahre 1828. Aus Auftrag und nach den 
Mittheilungen des Landwirthschaftlichen 
Vereins zu Münster und der Königlichen 
Landeskultur-Gesellschaft zu Arnsberg, 
entworfen von C. V. BÖNNINGHAUSEN. ... 
Munster 1829. VIlT en 242 bladz. in kl. 8v. 


\ \ anneer wij een oog slaan op de Geschiedenis der 
Landhuishoudkunde in ons Vaderland, dan zien wij, 
hoe deze voor den ganschen Staat zoo allernuttigste 
wetenschap, vroeger door het groote overwigt van den 
handelgeest onverdiend miskend, eerst op het laatst 
der vorige en vooral in het begin der tegenwoordige 
eeuw op hare regte waarde geschat is, ten gevolge waar- 
van onderscheidene inrigtingen tot stand gekomen zijn, 
welke swederkeerig veel hebben toegebragt,- om den 
Landbouw de achting, welke dezelve nevens de 
Koophandel en het Fabrijkwezen verdient, te doen 
genieten. Onder deze inrigtingen is er eene inzonder- 
heid, welke reeds veel nut gedaan heeft, en, gelijk wij 
vertrouwen, nog verder doen zal , de instelling namelijk 
der Kommissiën van Landbouw , waardoor er thans 
in elk Gewest van het Koningrijk der Nederlanden man- 
nen gevonden worden, wier taak hetis, de belangen 
van den Landbouw, waar het pas geeft, voor te staan 
en deszelfs tegenwoordigen toestand aan de Natie te 
leeren kennen. — Een ieder, die in eene praktische 

BIJDRAGEN, D. IV, sr. 2. N 200 


(usb 


zoo wel als in ‘eené wetenschappelijke kennis van den 
Vaderlandschen Landbouw belang stelt, weet het bij 
ondervinding, hoe veel voordeel hij kan trekken uit de 
lezing en overweging der Staten van Landbouw, 
welke jaarlijks door de Kommissiën van Landbouw in 
elk Gewest opgemaakt en door den Hoogl. Kops tot 
een geheel gebragt worden. Wij verheugen ons ‚ wan- 
neer, wij zien, dat deze Staten. hier en daar werkelijk 
voordeel aanbrengen , en blijvende gedenkstukken voor 
de geschiedenis van onzen Vaderlandschen Landbouw 
zullen zijns: doch: wij betreuren het, dat dezelve steeds 
in zoo weinig handen zijn, daar zij wel ter ’s Lands Druk- 
kerij verkrijgbaar zijn , doch niet in den gewonen boek- 
handel overal worden rondgezonden. 

Deze Staten , welke reeds sedert 1306 de voornaam 
stê- wetenswaardige bijzonderheden van onzen Land= 
bouw” dêr: vergetelheid onttrokken hebben „ worden 
ook elders op den regten prijs gesteld, waarvan het voor 
òms liggenid-Werkje het aangename bewijs oplevert. «In 
de Voorrede toch lezen wij „ dat deze Statistik eene 
riâvolging isvan onze-Staten van Landbouw zijnde 
dezelve uit de berigten der ervarenste landbouwers in 
Westfalen -bijeengebragt door-den „ook hier-te Lande, 
door zijne’ Flora van Munsterland en door zijne be- 
schrijving van-de Landhuishoudkunde van Twente in 
Overijssel, gunstig bekenden VON BÖNNINGHAU- 
SEN, Directeur van den Plantentuin te Munster , enz. 
eriz. In Westfalen, welks Landbouw nog te weinig be- 
kend is, heeft men „ door de groote afwisselingen van 
deszelfs bodem, en door den op vele plaatsen gunstigen 
toëstand van deszelfs Landbouw , eene goede gelegen 
Heid; om vele en belangrijke praktische opmerkingen 
in deze Wetenschap te doen , welke opmerkingen in- 

zon- 


zonderheid ook door den zoo nabij gelegenen Neder 
landschen landbouwer niet mogen voorbij gezien wor- 
den. Wij rekenden het daarom ten pligt, dit allernut- 
tigste boek aan onze landgenooten te leeren kennen. 

Deze Staat dan van den Westfaalschen Landbouw 
over 1825 vangt aan met een overzigt der wedersgesteld- 
heid, handelt daarna over de planten „en wel in de eer- 
ste plaats over de Granen. Zoo wel bij de granen als 
bijalde overige planten, die in den Landbouw te pasko- 
men „ heeft de schrijver „ wiens Botanische kundighe- 
den bekend zijn, zich zeer veel moeite gegeven, om de 
eigenlijke soorten of werscheidenheden der in West- 
falen, verbouwde. gewassen naauwkeurig te bepalen , 
hetgehe,-naar mijn inzien , zeer wel geslaagd is en reeds 
op zich zelven eene groote waarde aan dit Werk geeft. 
De aldaar gekweekte granen zijn: tarwe; rogge, 
waarbij de waarneming bevestigd wordt, datde Ber- 
beris-zeer dikwijls oorzaak is van. den: roest (rubigo) in 
de rogge, welke echter niet eerder door de nabijheid 
van dezen heester veroorzaakt wordt, vóór dat een klein 
zwamrmetje, Aecidium. halmen zich op de bla- 
ea van,de Berberis heeft crite GE) 3 gerst, 

lj waar 

(f) Scnwerz: ik in zijn voortrefelijk Werk, Anleitung 
zum praktischen Ackerbau, II, S. 163, dat »het nadeel , het- 
„welkde Berberis aan de A Z00 heee is, 
»dat het vermoeijend is, daarop terug te komen.” — Ik zelf 
heb, 1 in den Oeconomischen twin onzer Hoogeschool, met op- 
zet twee jaren achtereen (1827—1828 en 1828 —1820) de 
winter-rogge rondom twee verschillende Berberis-struiïken 
uitgezaaid , maar geenerlei nadeelige werking bespeurd; dóch 
deze Berberissen waren jong en op de bladen was, in beide 
die jaren, geen spoor van decidtum te bemerken zoodat het 
schijnt, dat men dit laatste alleen nioet beschuldigen. 
APS 


EC spB 


waarvan hier verbouwd worden Mordeum hexasti= 
chon, distichon, welke bl. 51 zeer geprezen wordt, 
en MH. viilgare. „De schrijver heeft (bl. 56) de in 
Westfalen zelden uitgezaaide Maartsche gerst nog 
niet gezien , doch vermoedt; dat deze tot HM. hexa- 
stichon gerekend moet worden. Welligt is het hem 
daarom aangenaam te weten, dat de Maartsche 
gerst, welke op verscheidene plaatsen in Groninger- 
land geteeld wórdt, werkelijk tot H.hexastichon be- 
hoort. De in Westfalen verbouwde haver-soorten zijn: 
Avena sativa, strigosa en orientalis, welke laat- 
ste aldaar de zelanbariates is. 

Op het einde van het hoofdstuk over dee granen tt 
de boekweit,dan worden de peutoruchten en daarna 
de oliegewassen behandeld. Bij deze laatste vooral le- 
verde Be bepaling der Botanische namen van het #oo7- 
zaad, r gapzaad, enz. groote moeijelijkhedeit ops-doch 
het daaromtrent door den schrijver, bl 65—68ygezerde 
verdient allezins in het werk zelf te worden nâgelezen. 
Op bl. 75 spreekt de schrijver van ééne héth onbekende 
plant, welke in de omstreken van Bochold, “onder den 
naam van Vi erweelensaat, verbouwd wrdt. ‘Kan dit 
ook ons aveelzaad zijn , hetg gene, zoò verre mij tot 
dus verre is  voorgekömen tot vald ada Rapa móet 
gebragt worden? ne et 

Uitvoerig en leerzaam is hetgene over de voor west 
falen, vooral in ‚ deszelfs bergachtige streken ‚ hoogstbe- 
langrijke aar dappelteelt, bl. 86—101, gezegd wordt, 
inzonderheid wegens de mededeeling van Blier dE 
dene proeven, genomen met uitgestokerie oogen van 
aardappelen , met de voortplanting door zaad, door 
schillen, uitgeloopene kiemen, afleggers , enz. Bh 


deze, 1 ‘worden’ onder de Nen: en sen ten ad 
ns „deld 


deld de rapen, wortelen, enz. De wortelen worden . 
hier ook wel onder vlas en boonen. te velde gebragt , 
doch van de wijze, om dezelve in wintergranen te zaai- 
jen ‚ wordt hier geene melding gemaakt (*). Men heeft 
in Westfalen beproefd , dit gewas op rijen te zaaijen , 
hetgeen eene groote opbrengst gaf , doch aan andere 
landbouwers niet gelukte, daar het zaad met zijne weer 
haakjes te veel aan elkander hechtte , om geregeld op 
rijen gebragt te worden., Zoude men dit echter niet 
kunnen. verhelpen ‚ door het zaad eenvoudig met zand 
te mengen en zoo uit te strooïjen ? 

Onder de handelgewassen wordt voornamelijk 
over vlas en hennep gesproken. Het 7de hoofdstuk , 
over de moesgewassen „ is zeer kort; doch het gee, 
over de ie eihencustanden ‚ wier sebeaiha in de Leiste 
jaren meer en meer in Westfalen algemeen is gewor- 
den „ uitvoeriger en vol leêrrijke waarnemingen over 
blader; wikken, (welke een landbouwer aldaar, bl. 
1á1, voor een verhittend voedsel voor paar den Kaate 
hetgene ik door eigene ondervinding kan bevestigen ) 
voorts over spurrie , enz. — De oof/tboomen worden - 
in het 9? hoofdstuk kortelijk behandeld; de graslan- 
den zeer goed in het 10%; de voor Westfalen zoo be- 
langrijke bosschen in het 11%; de onderscheidene 
soorten. van vee in het 12%° ; van alle welke hoofdstuk 
ken het mij onmogelijk is, al de voor den landhuis- 
houdkundigen belangrijke punten in dit Verslag op te 
nemen , daar de zaakrijke inhoud van dit Werk mij 
in dat geval tot eene onvoegzame wijdloopigheid zoude 
doen vervallen. 4 


Het 


(*) Ik heb op deze wijze en handelen onze landlieden op- 
lettend gemaakt in den Zriend des Vaderlands, IT, bl. 454. 


( 180 ) 


Het 15de hoofdstuk, overde ont ginningenvanwoes- 
te gronden, bevat veel, hetgene ook door ons ; Neder- 
landers, wel ter harte mogt worden genomen. « Onder 
« de meest aangename teekenen „” zegt de Schrijver, bl. 
«199, van vorderenden Landbouw en Nijverheid moet 
« men de belangrijke ontginningen tellen , welke in de 
« laatste jaren in Westfalen ondernomen zijn ‚ en ieder 
« Vriend des Vaderlands moet met levendige dank- 
« baarheid erkennen , dat eene wijze en vaderlijke Re- 
« gering de hindernissen weggenomen heeft, welke 
« dezelve tot nu toe in den weg stonden. Zoodra men 
« namelijk gewaar werd, dat, bij steeds toenemende 
« bevolking en verhoogde nijverheid , de tijd gekomen 
« was, dat de Land huishoudkunde, gelijkelijk met Han- 
« del en Trafijken van onderscheiden aard, eenen hoo- 
« geren trap van volkomenheid ging bereiken, werd het 
« de bedoeling der Regering, om de-oude ‚ nu nadeelig 
«geworden , banden der Gemeenschap te ontbinden ; 
« en plaatste zij in het midden der provincieeene Kom- 
« missie , welke de verdeelingen des grondeigendoms 
« naar tijdsomstandigheden zoude leiden ‘en ‘bevor- 
« deren. Overal ziet men van de! werkzaamheden de- 
« zer, Kommissie de schoonste blijken.” — Mogten wij 
van onze nog onverdeeld liggende gemeentegronden 
ook reeds hetzelfde kunnen’ zeggen (*)! — De wijze , 

St waar- 


‚(*)- Volgens de Redevoering van den Hoogl. Kors, de 
emolumento, quod ex Batavorum et Belgarum conjunctione 
in unum regnum ‚ agriculturae per totam patriam accésserit, 
Traj. ad Rh. 1829, p. 38, (welk stuk wij hopen, dat eer- 
lang in het Nederduitsch zal vertaald worden) zijn er nog 
twaalf honderd duizend Ned. bunders woeste gronden in het 
Koningrijk der Nederlanden , waarvan drie vierdegedeelten al. 


leen 


(C 181 ) 


waarop ontginningen plaats behooren te hebben, wordt 
kortelijk, bl. 207—208 , aangestipt, doch een meer 
uitvoerige arbeid hieromtrent voor het vervolg, toege- 
zegd. 

De drie laatste hoofdstukken bevatten ‚ in navolging 
van onze Staten van Landbouw, heteen en ander 
over nieuwe gewassen en genomene procven , waar: 
bij onder anderen eenige waarnemingen over het ge- 
bruik van fijngestotene beenderen als meststof; over de 
rampen voor den landman in dit jaar, en over bijzon- 
dere merkwaardigheden ; terwijl het geheel besloten 
wordt met eenige tabellen, inhoudende meteorologische 
waarnemingen te Munster gedaan , en aanwijzing van 
de prijzen der onderscheidene veld vruchten in genoem- 
de streken. 

Bij de lezing van dit eland: Werk, hetwelk: mij een 
waar genoegen geweest is, heb ik in mijne g gedachten 
steeds onzen Vaderlandschen Landbouw met dien van 
Westfalen, vergeleken en gezien ; dat beide veel goeds 

van, elkander kunnen overnemen, , Uit dit oogpunt be- 
‚schouwd „hebben zoodanige, beschrijvingen een uitge 
strekt nut, en wij hopen , dat ieder voldend! jaar ons 
„ten even goed bewerkt, verslag van den de der 
‘Landhuishouding,ì in, Westfalen’ zal, geven. Hoe veel 
goeds ven voortreffelijks. wij ook i in den Landbouw van 
„Nederland bezitten, die van “Westfalen heeft ook alle 


aan 


me en 


Jeen i in, onze, Noordelijke Gewesten aanwezig ziju, gelijk ditge- 
‚bleken is uit het onderzoek eener Kommissie, tot dit oogmerk 
‚„ingesteld, en die haar rapport daaromtrent reeds, ten Jare 1824 
aan het Gouvernement heeft ingediend (ald. in de noot). 
‚Voorzeker eene verschrikkelijke hoeveelheid s genoegzaäm ge- 
„heel, ongebr uikt land, en dat in eene der meest bevolkte stre- 
ken van den aardbodem! 


186 J 


aanspraak op onze achting, en verdient werkelijk op alle 
punten met den-onzen onbevooroordeeld vergeleken te 
worden. — Zoo mogen de wetenschappelijke bemoei- 
jingen van beide volken beider welvaart gelijkelijk be- 
vorderen ! Zoo worde het doel van den achtingwaar- 
digen schrijver en van hen, die hem volijverig in zijnen 
arbeid ondersteunden , ten volle bereikt , en drage ook 
deze aankondiging iets bij tot bevordering van het alge- 
meene welzijn ! a 4: 


ARDVANVANRAADAANAAR 


Essai sur les Insectes de Java et des tiles voi- 
sines, par P. L. VAN DER LINDEN. Bruxel- 
les 1829, 4. 


D.; ijverige Insektenkenner VAN DER LINDEN jte 
Brussel, van wiens vroegeren arbeid reeds met veel lof 
im deze bildrasin melding werd gemaakt 6) 3 heeft € ons 
in het onderhavige werk nieuwe blijken van zijnen ijver 
en zijne kennis gegeven. Zijne nasporingen hebben zich, 
in, deze eerste Verhandeling, tot die insekten bepaald, 
welke men met den naam van Coleoptera bestempelt, 
en wel tot het geslacht Cicindela. — Elke soort, aan 
Java eigen, wordt met de meeste zorg bednee! s 
waarbij tevens de synonyma opgegeven en de verzame 
lingen ‘aangewezen worden, in eik de exemplaren te 
vinden zijn. — Wij rekenen ons, door het gemis aan 
gelegenheid, om deze voorwerpen na te gaan, niet be- 
voegd; om a beschrijvingen van VAN DE R LINDEN 
: aan 


ek) Bijdragen, D.I, St. 2, bl. 45 en volgg. 


aan eene strenge kritiek te onderwerpen en va: 
‚gen ons derhalve met deze korte opgave. 
Alleen voegen wij hier nog bij, dat als nieuwe soor 
ten opgegeven worden: Cicindela eximia, vande 
eilanden Arou, Z'herates Payeni, naar den Heer 
PAYEN, welke dezelve op het eiland Ceram gevonden 
heeft, aldus genoemd, Zherates acutipennis, Col- 
liurus lugubris, Colliurus elegans en Colliurus 
Robynsti. ww. v. 


SVUVVVUVUVIVUVVVIVV 


Natuurlijke Historie van Surinaamsche Vlin- 
ders, naar het leven geteekhend, Ie en IId 
aflevering. Amsterdam bij 5. c. sEPP.& ZOON, 
1829, 4%. 

DD: nieuwe Plaatwerk, waarvan onlangs de rr 
en tweede aflevering uitgekomen zijn, zi afbeeldin- 
gen bevatten „van, „onderscheidene. Surinaamsche 

Wi linders „in al de tijdperken hunner ontwikkeling: 
de ejeren, rups, pop en vlinder zelf, zoowel het 
mannêtje als het wijfje en in verschillende standen, 
van boven en van onderen ‚te zien, hetgene onze be- 

langstelling allezins waardig i is, das wij van de Oost- 

en, Westindische Vlinders veelal slechts den volkome- 

nen toestand des Diers en geenszins al de opvolgende 

tijdperken. zijns levens kennen. Behalve dit voordeel, 

schijnt, de schrijver van dit werk, nog verscheidene 

nieuwe soorten, van Vlinders te zullen bekend. ma- 

ken: de beide eerste afleveringen geven ten minste reeds 
de fraaije afbeeldingen van Fhaleria wadde: pl. 6, 
oid | van 


( 184 ) 


van Phalaena cinerea, pl. 7 en van Papilio baeton, 

pl. 8, welke de schrijver alle voor nog onbekende 

soorten houdt, en onder welke Phataena widua, 
door de zonderlinge gedaante der rups, allervopmer- 

kenswaardigst is. 

De prijs van dit werk is /5 - oo voor elke aflevering 
van vier platen, met de beschrijving (gelijk ook de titel) 
in de Nederlandsche en Fransche taal, welke prijs ze- 
ker niet gering is; doch waartegen ik moet aanmer- 
ken, dat de uitvoering en de schoone kleuring der pla- 
ten den hoogsten lof verdient, en wij hierdoor een regt 
duidelijk denkbeeld van het Dier krijgen, tot welks 
waarneming in al de opvolgende tijdperken zijns levens 
slechts weinig Natuuronderzoekers gelegenheid heb- 
ben. De afbeelding van Papilio Melpomene, op de 
vierde plaat, is onder anderen wezenlijk zeer fraai. 
Druk en papier zijn mede goed, weshalve wij dit werk 
met volle ruimte aan alle beminnaren der Natuurlijke 
Historie meenen te mogen aanbevelen, daarbij tevens 
wenschende, dat al de volgende afleveringen (tot wel 
ker spoedige verschijning de uitgever, zoo wij hopen, 
door een. ruim vertier zal worden aangemoedigd) voor 
de schoone uitvoering der beide eerste afleveringen 
in geenerlei opzigt zullen onderdoen. | 

Wij meenen den ons onbekenden schrijver, wiens 
naam wij ongaarne op het titelblad misten, ten slotte, 
bij een zoo dp: en kostbaar Werk, wel de Henin moge- 
_ lijke naauwkeurigheid en een oplettend toezigt op den 
letterdruk en de platen te mogen aanraden. Immers op 
bl. 5 van het Voorberigt lezen wij van roodachtige 
(in plaats van rondachtige) vleugels der Danaus- 
Kapellen en op bl. 11, in de beschrijving van Papilio 
Polymnia, dat deszelfs rups groen is, welke kleur 
N, ech- 


eN 2D 


echter in de hierbij behoorende pl. 2, ten minste in het 
voor mij liggend exemplaar, licht-blaauw is. Misschien 
echter is de schrijver te Suriname zelve woonachtig; in 
welk geval wij eene nog grootere oplettendheid en 
een naauwkeurig toezigt aan den uitgever aanbevelen, 
wiens eigen hoogste belang in de schoone uitvoeringder 
hem toebetrouwde Plaatwerken gelegen is. 


Ve H. 


WE- 


WETENSCHAPPELIJKE BERIGTEN., 


att L het Bulletin Math., Mai 1829, vinden 
wij ‚ uit een stuk van PARROT, eenige bijzonderheden 
over het Noorder licht opgeteekend, naar waarnemin- 
gen van den Kapitein WRANGEL. De lichtende ko- 
lommen , die eenigen tijd achtereen aanwezig blijven , 
geven niet dat geluid , waarvan sommige reizigers ge- 
wagen ; alleenlijk doen dit die, welke slechts eenige 
oogenblikken aanwezig zijn. Het lichtende segment, 
hetwelk nu en dan wordt waargenomen , en de kolom- 
men , die hiervan uitgaan , zijn doorschijnend , zoodat 
men de sterren hierdoor zien kan. Het segment is in, 
of ook wel bij den magnetischen meridiaan gelegen. 
Zoo lang er Noorder licht is , wordt de magneetnaald 
altijd aangedaan. Somtijds heeft het licht ook invloed 
op de electriciteit des dampkrings. — Komt eene kolom 
zoo hoog, dat zij het zenith des waarnemers bereikt, 
zoo laat zij bij het verdwijnen eene ligte witte wolk ach 
ter , welke men somtijds des anderen daags op dezelfde 
plaats wedervindt, Neemt men hierin het verschieten 
van eene ster waar , zoo wordt hier meestal eene lich 
tende kolom aangestoken. 

Minder belangrijk, dan deze daadzaken, is de op 
geene gronden steunende meening van PARROT, dat 
het Noorder licht zou voortgebragt worden door Ay- 
drogenium carbonatum, dat in den dampkring 
aanwezig is en door het verschieten van sterren , dus 
genoemd , zou aangestoken worden. Hoe zal men dit 
eene verklaring noemen ? G.J. M. 


| 
j 
| 


( 187 ) 


276. In liet Edinb. New Phil. Journ., Oct. 
1828, en Bulletin Math. , Avril 182g , vindt men 
een’ nieuwen galvanischen toestel beschreven „ door 
KEMP uitgevonden. Hij maakte houten schalen 5 duim 
hoog , van 5 duimen middellijns , bedekte die uitwen- 
dig ‚met zink en deed. eenen zink- of koperdraad van 
dit bedeksel tot in de holte van de houten schalen uit- 
komen: Met de eene of andere zelfstandigheid , b. v. met 
was ‚ maakte hij-de openingen toe „ doch bedekte het 
uiteinde des draads in-de schalen niet. Zulke schalen 
zettede hij in elkander , na. alvorens een weinig kwik 
en hierop. verdund ac. hAydrochl. gegoten te hebben , 
en op deze wijze had hij eene galv. kolom. Om nu ge- 
leidraden aan de polen te kunnen bevestigen , gaat er 
een koperbuisje door het kwik heen , datin de eerste 
en in de laatste schaal is, en hierdoor brengt men de 
geleidraden heen. 

„Men vindt daar nog andere galv. toestellen bessen: 
ven,’ die-ons bestek niet gedoogt op te geven. Wij wil- 
Aen lleor: de aaddnehak op deze nieuwe werktuigen. ves- 
tigd 9d est bo sla loish Jeale 
2774 Over: het rate van wd temperatuur van het 
zeewater op” verschillende diepten „heeft LENz, die 
als’ Natuurkundige eene Russische uitrusting vergezel— 
de „‚om:-eene-reis rondom de wereld. te doen , vele be- 
langrijke proeven met groote naauwkeurigheid genomen. 
(Bulletin Math, Mars 18295) Uit,zijne proeven, bleek, 
datde temperatuur van, het‚water zeer sterk vermindert 
tot ‘op-400: à boo: toïses „daarna zoo langzaam; dat 
van: boot-tot- gibt. de vermindering, zelve. niet één graad 
bedraagt. „Van ot tot, 40o'.is deze vermindering meer 
dama3es ins aol! ohh 10Ga Js Man | 

dik Inde. Bibl, petgaten. 1828, en- Bulletin 

û Math. 


(288 ) 


Math, Avril182g, vinden wij een werktuig beschreven, 
dat: Bowssole solaire of Helias! ron genoemd wordt: 
Dit zon-kompas beweegt zich naar den stand der zon 
en is dus een zeer gevoelig magnetisch werktuig; De Heer 
WATT is de uitvinder van hetzelve. Hij magnetiseerde 
25 naalden zeer sterken bragt ze op gelijken. afstand ín 
eerien kurken ring met omgekeerde: polen. Deze ring 
wordt aan het einde van een houten staaf je bevestigd, in 
welks midden een dopje van agaat is „ waardoor, na het 
houten staafje iii evenwigt gebragt te hebben door een 
tegenwigt aan de andere zijde , het geheel op eer punt 
draait, en zoo in staat is de zon in haren stand te vol- 
gen. Men bedekt het met eene klok en luteert die 
zorgvuldig’ toe. Dagelijks vermindert echter de bewe- 
ging van het werktuig, ten dé mien de naalden op nieuw 
magnetisch make. vete som. 

279. MARIAN heeft wederom eene wijziging aan 
den galvanometer aangebragt. (Biblioth. Urivs, Juin 
1823 en Bullet. Math., Avril 1829.) Hij meende met 
voordeel de rigting der draden zoodanig te veranderen; 
dat er bij iederen stand van de naald een draad in het 
vlak , dat door de as der naald gaat, zoude gelegen zijn. 
In de gewone galvariometers is alleen de naald bedekt 
met eenen‘ bundel draden, waarvan alle draden aan el= 
kander evenwijdig loopen. Deze bundel draden ligt 
alleen dan met de naald in hetzelfde vlak , als-er geene 
afwijking plaats heeft. MARiAN1 wond nu de draden 
zoodanig, dat zij zich boven en’ onder het middelpünt 
der naald overkruisen en straalswijze naar buiten gaan. 
Op deze wijze is er bij iederen stand van de naald eene 
omwinding , die’ met de naald in hetzelfde vlak gelegen 
is, terwijl de andere draden er onder eenen zekeren hoek 

‚op werken.— Omi deafwijkingen te bepalen, hecht hij ter 


zij- 


mre mn ne ed 


K tlg) 


zijde der naald eene verdeeling aan „en laat door een dun, 
aan de naald bevestigd ligchaampje de graden duidelijk 
aanwijzen. — Dit laatste is voorzeker te verkiezen boven 
het aanbrengen, eener verdeeling boven de draden: 
Want, hetgeen de naalden, tusschen en boven de dra- 
den geplaatst, verbindt, moet eene vrij groote opening 
hebben „ waardoor het zender eenige wrijving bewogen 
kan werden En deze plaats is juist boven het middel 
puut der naald , en is dus de voordeeligste plaats voor 
de‘ draden , die toch zoo veel mogelijk in hetzelfde vlak 
met de magn. as behooren gehouden te worden. 

Wat overigens het voorstel van MARIA NI aangaat; 
dit komt ons voor met het beginsel, waarop de zamen- 
stelling des multiplicators steunt, te strijden. Het doel is, 
omt, door eenige draden boven en onder de naald te lei- 
den, waardoor geringe hoeveelheden el. worden voort- 
geplais; de naald eene grootere afwijking te geven, door … 
dezelve met eenigestroomen el. te omgeven. Er behooren 
dus eenige draden boven en onder de naald te zijn. 
Maar bovendien verlangt men eene afwijking van de naald 
uit haren stand. Deze stand is in het vlak van a//e de 
draden des multiplicators ; dan toch zal de naald meer 
kunnen afwijken van hetzelve. Is de naald van boven en 
van onderen tegen eene roos van draden van den galva- 
nometer gerigt; met andere woorden: zijn de draden, 
in de rigting der stralen van eenen cirkel opgewonden, 
boven en onder de naald geplaatst, zoo kan er geene 
afwijking der naald wezen , omdat zij in alle rigtingen 
even zeer aangedaan wordt. De wijziging van MARI- 
ANTI nadert hieraan , en zijn voorstel verdient daarom 
geene navolging , omdat de galvanometer hierdoor veel 
ongevoeliger moet worden. Want het in eene schuin- 
sche rigting werken der draden op de naald , hetwelk 

hij 


( 190 ) 


hij wil verminderen, vermeerdert hij aanmerkelijk voor 
alle draden, behalve voor een’ enkelen, onder en boven 
welken de naald in hare verschillende standen telkens 
geplaatst is. Ge Me vof 
280. DurLoNe deelt in eene Verhandeling „ ge- 
plaatst in de Arn. de Ch.et‚Phys, T.XLI ‚pag. 
115—158 , de uitkomsten mede van, door hem geno- 
mene proeven, ter bepaling van de‚verhouding;tusscheu 
de soortelijke warmte der gas-soorten bij onverander- 
lijk volume „ en bij onveranderlijke drukking.…Hij be- 
paalt dezelve door waarnemingen op den toon „welke 
eene fluit geeft „ wanneer dezelve doorde naaknkde 
gas-soorten smasehiliaen wordt. Uit dezen toon bere- 
kent hij de snelheid van voortplanting vanhet geluid, 
en deze vergeleken met de „ volgens NEW T 0 N/s: the- 
orie berekende „ snelheid. geeft. de hem gezochte ver- 
houding. Uit deze proeven, en uit de. tevoren door 
hem gevondene gelijkheid. van soortelijke warmte „der 
enkelvoudige Bn -soorten. bij onveranderlijke drukking 
leidt hij af: 1° dat de soortelijke warmten:der enkel- 
voudige gas-soortenbij onveranderlijk „volume, even 
groot zijn; 2° dat gelijke, volumes. van alle (zoowel 
zamengestelde als enkelvoudige).gas-soorten ‚ genomen 
bij dezelfde temperatuur en dezelfde drukking, wan- 
neer dezelve plotselijk omeen gelijk gedeelte van hun 
volume worden zamengeperst of uitgezet, dezelfde vol 
strekte hoeveelheid warmte vrij doen worden of bindens 
zo dat derhalve de temperatuurveranderingen , „die 
hierdoor ontstaan; in omgekeerde rede-zijn van hunne 
soortelijke warmte bij samammnderijk volumes, zn 
We Wesen 
281. Proeven -van-HUBER-BURNAND; te-Yyere 
dun, over het uitloopen en. de-drukking van zand;tao- 
samen 


€ rod ) 


nen aan, dat 1° zand, uit den bodem van een vat en uit 
zijdelingsche openingen, de openingen even spoedig 
uitstroomt, hoe groot ook de oorspronkelijke zand- 
kolom in het vat moge zijn; dat de hoeveelheid der 
uitstroomende zand-massa in grootere rede toeneemt , 
dan de grootte van de opening. 

2°, Dat eene massa zand , erwten , hagel, enz., in 
eene blikken buis van 5ó®= middellijn opgehoopt, biĳj- 
na geene drukking op den bodem der buis voortbrengt, 
en het gewigt der zand—massa bijna geheel door de wan- 
den van de buis gedragen wordt. (Ann. de Ch.et 
de Phys. Juin1829g, T. XLI, pag. 159—174. 

W. W. 

282. In de Arn. de Ch. et de Ph. Tom. XLI, 
pag. 236, Suillet182g, geeft Prof. PFAFF, van Kiel, 
eene verdediging der theorie van voLTA, betrekkelijk 
het voortbrengen van electriciteit door bloote aanra- 
king, tegen de tegenwerpingen van DE LA RIVE. — 
PrArr plaatste onder eene met twee lederen doozen 
voorziene klok eenen goud-blad-Electrometer, voor- 
zien van eenen Condensator, welks eene plaat van ko- 
per, de andere van zink was. Eene geelkoperen staaf, 
gaande door eene der lederen doozen, diende, om de 
platen van elkander te verwijderen; twee geelkoperen 
draden, gaande door de andere lederen doos, konden 
naar willekeur met de beide platen in aanraking gebragt 
worden , en dienden , daar zij zelve buiten de klok met 
elkander in verband gebragt werden ‚ om de twee pla- 
ten te vereenigen. Nu vulde hij beurtelings de klok met 
vochtige of drooge dampkringslucht, met zuurstof, 
stikstof , koolstofzuur , waterstof , of kool-waterstof- 
gas; en zag, dat, welke gas-soort ook den Condensa- 
tor omringde, dit geene verandering te weeg bragt in 

BIJDRAGEN, D. IV, sr. 2. O de 


( 192 ) 


de electriciteit, welke bij de aanraking van de koper- en 
zinkplaat voortgebragt werd. W.W. 

285. Maans- Regenbogen. Het is opmerkelijk, dat 
dit over het geheel zeldzame Natuurverschijnsel in dit 
jaar hier te lande twee keeren is waargenomen , en wel 
twee dagen achter elkander. Volgens de nieuwspapie= 
ren (zie {rouw Groninger Courant, 25 Aug. 1829), 
heeft men. Zondag, den 16 Aug.ll. , des avonds te 
half tien uren ‚te ’s Gravenhage eenen regenboog aan 
de maan van, eene witte geelachtige kleur , staande in 
het Noordwesten , waargenomen. „Hetzelfde heb ik op 
Maandag ; denn 7 Aug. IL „ des avonds even voor g 
uren „te, Groningen ‘gezien, Ook deze maans-regen- 
boog stond in het-Noordwesten , zijnde mede yan eene 
bleekgele kleur , doch zeer-duidelijksen fraai ;;daar het 


eenen geheelen:‘boog; vormde, die wel gedurende 10, 


minuten-zigtbaar bleef. ‚vdo tin es Ve He 


234. Nevelss— Onze-aankondiging.(Bydr. III, 2, 


bl. 531352) der Verhandeling ‚vanden Hoogl. v AN 
MONS over de. zevels heeft aanleiding;gegeven , dat 
deze Verhandeling-door den-werkzamen.MEYLINK ; 
te Deventer ;-in:het ‚Nederduitsch is vertaald , onder 


den. titel-van :; Berige eigenaardige bijzonderhe= 


den betrekkelijk verschillende soorten van Ne- 
vel, Zutphen 18293 „door welke vertaling dit Stuk 
algemeener bekend zal-worden. De-Heer Mm EX LINK 
heeft hier eenige aanteekeningen ende vertaling van 
een paar latere stukjes van genoemden Schrijver, over 
hetzelfde, onderwerp, uit het. Repertoire de Chimie 
van HENSMANS: bijgevoegd „ waardoor. dit te zamen 

een goed geheel uitmaakt. devtalhs Va He 
285. Over het middel, waardoor ALDIENr eene 
onbrandbare kleeding vervaardigd heeft en waarvan wij 
‚__vroe- 


( 295 ) 


vroeger gesproken ‘hebben, kan men: nader onderrigt 
vinden in het Werkje van den Ridder 5. AL DiNr, Hat 
billement dú pompier pour le préserver de Vac= 
tion de la. flamme, Milan 1823. Zie ook Révue 
Bncyel:, Janve182g , p. 195: Ve H. 

„286. Nobitische Figuren heeft ons FRECH NER 
op eene-zeer eenvoudige wijze leeren maken. Hij plaatste 
eenvòudig een zilver= of platinaplaatje in eene oplos- 
sing-van koperzouten en raakte het plaatje met een 
zinkpuntje aan. Hij bezigde acetas cupri, hydro- 
ehloras cupri ammonicalis en sulphas cupri, 
en zag bij het eene spoediger en schooner, dan bij het 
andere ‚ maar overal figuren rondom het zinken puntje 
ontstaan. (SCHWEIGGER-SEIDEL’S Jahrbuch 
1829, Bd. 1, Heft 4, S.442.) "G.J M. 

„287 De wijze, om geringe hoeveelheden zodium 
in een“vocht te ontdekken, kennen wij, zoo als die 
door BAT/ARD opgegeven is. CASASECA, Hoog- 
leeraar “in de ‘Scheikunde te Madrid’, geeft in het 
Journat de Pharm. , Juillet 1829, op , welke eene 
geringe hoeveelheid Aydriodas potassae op deze zelf- 
de wijze te ontdekken is. Hij maakte bij 10° C. eene 
oplossing van 1 deel zout in 2 d. gedestilleerd wa- 
ter. In 14! bronwater deed ‘hij eenen druppel van 
ogr., 0455 gewigt van deze oplossing. Bij dit water 
deed hij 2 gr. amylum, en ac. sulphuricum, z00 
veel als noodig was , om het vocht ligt zuur te maken, 
Daarna schudde hij het mengsel goed; Hierbij deed hij 
8-druppels van eene: verzadigde oplossing van Chlori= 
um ‚ven‘ schudde het wederom. Na 14 uren was het 
amylum: op den bodem van het vat verzameld en licht- 
blaauw gekleurd , en na het nogmaals goed geschud te 
hebben’, was het na 24 uren zeer duidelijk gekleurd. — 

hid O 2 In 


( 194 ) 

In de zoutoplossing was o gr., 01517 Aydriodas, hier- 

in o gr. jor1o4 acid. hydrind., en hierin ogr.,„01095 
of ogr.,‚o11 Zodium. Deze hoeveelheid bedraagt dus 

van 14,000 gr. water „771777 Of 0,0000008. Deze 

hoeveelheid Zodium kan dus op de gbüdelkide wijze in 

eene watersoort ontdekt worden, indien hetzelve als 

Aydriodas hierin aanwezig is. c. 5. M. 

288. De Heer BARRUEL heeft in het Journal de 
Pharm. , Juillet 1829 , zeer belangrijke waarnemin- 
gen medegedeeld omtrent het bloed, waarvan wij hier 
den korten inhoud opgeven: 12. Het bloed van iedere 
diersoort bevat een beginsel aan’ iedere’ soort eigens 
22, ditús zeer vlugtig en ‘heeft een’ reuk als het zweet 
of de adem van het dier's 5, het is miet vrij in het 
bloed „maar verbonden mèt andere’zelfstandigheden ; 
4e, verb ohe: men deze verbinding, zoo'kan men'door 
den reuk ontdekken , tot welké diersoort hèt bekoort ; 
5°. in het bloed de mannetjes ontdekt men dit veel 
beter, dan in dat der wijfjes ; 6°. men kan het uit het 
bloed uitdrijven, doch insgelijks uit bloed van het fi- 
brine bevrijd „ zoodat men hieruit mag besluiten’, “dat 
het ruikende beginsel in hét bloed is opgelost3 17° door 
zwavelzuur TN men dit het beste uit. Men giete 
slechts op eenige druppels bloed of serum sanguinis 
ac. sulphuricum concentr. in overvloed „3 of £ 
van het volumen van het bloed , roere hêt'omt'en oo- 
genblikkelijk zal men het ontwaren. — Van menschen- 
bloed onderscheidt BARRUEL twee ‘verschillende 
reukstoffen , het eene, van mannen’, ruikt als zweet van 
mannen , het tweede, van vrouwen,” als’-zweet “van 
vrouwen. Belangrijk is voorzeker de bovenstaande ont- 
dekking. Maar waar vindt men zulke ontwikkelde veuk- 
organen , die vrouwen- van mannenzweët onderschei- 

den ? 


( 195 } 


den? BARRUEL raadt iedereen aan faire en quel= 
que sorte éducation de leur odorat „ en dat zal 
wel noodig wezen , als wij van zijne ontdekking toepas- 
sing zullen willen erlangen. G.J. M. 

289. QUESNEVILLE de Zoon, heeft ons eene 
nieuwe en, voordeelige wijze bekend gemaakt ‚ om zui- 
ver oxydum cobalti te vervaardigen. Dezelve ver- 
dient de voorkeur, boven die van BERT HIER en LA U- 
GIER , van welke zij echter slechts eene wijziging is, 
tai de Pharm. Juin 1829, p- 291.) De zelf- 
standigheid „ die onder den naam van cobalt in den 
handel voorkomt, lost hij op in ac. ntitrieum. Deze 
oplossing dampt hij tot droog wordens toe uit en lost 
dezelve wederom in water op. Deze oplossing praecipi- 
teert hij met sub-carb. pot, , tot zoo lang het oxydum 
cobatti begint te praecipiteren. Het praecipitaat is ar= 
senias ferri, en wordt door een filtrum afgescheiden. 
In het overige vocht is nu nog bijna al het oxydum co- 
balti. Hierbij doet hij eene oplossing van oxalas pot. 
acidus. Na eenige uren is al het oxydum cobalti ge- 
praecipiteerd…, terwijl bijna al het nickel, ijzer en arse- 
nicum opgelost blijven, Het praecipitaat behandelt men 
met ammoniac , als men zeer zuiver oxydum cobalti 
verlangt; anders gloeit;men den oxalas cobali, 
wanneer men ernog een weinig oxydum nickeli mede 
verbonden houdt. G.J. M. 

290. BE RzELIUS heeft in de nieuwe fransche uit- 
gave van zijn Leerboek (J'raité de Chimie par J.J. 
BERZELIUS, traduit par JOURDAN, Tom. 1, pag. 
294) „opgegeven, hoe men Chlorium van Bromi- 
um afscheidt. Wij deelen hier deze wijze met een woord 
mede , als ‚bijvoegsel op hetgene wij in het laatste N°, 


dezer Bijdragen over de bereiding van het Bromium 
__heb- 


( 196 ) 


hebben opgegeven. Het te-zuiveren Bromium wordt 
met baryta verzadigd, welke in water opgelost is. 
Deze verzadiging wordt tot droog wordens toe uitge- 
dampten bovendien nog tot rood wordensstoe gegloeid, 
om den bromas barytae te ontbinden, Hetgene men 
overhoudt wordt met alcohol, die-zoo sterk mogelijk is, 
gekookt, waardoor -welhet bromretum bari „maar 
niet het chlorwretum barii wordt opgelost. Het bro- 
muretum barii wordt.door peroxydum magnesti 
en ac. eet indebse wederom ontleed. 
„GT Ms 

291. In het Journal de Pharm.;-Août 1828 „en 
Bulletin Mathy Avril183g, vindt men-door Gu11- 
LERMOND:-de: volgende „wijze: opgegeven; om mor= 
Phine te bereiden. Gedurende 5 dagen-laát mên o-fB 
opium , te voren (fijn gemaakt „koud trekken met 8:ff 
alcohol 5oe, Dari zijgt men het ies linnen door en giet 
op het overschot 2 #Zaleohol , om dit-op-dezelfde wijze 
op hetzelve te laten staan; De vochten doet men bij el+ 
kander en doet er 2 oncen annmoniak in. Dan laat men dit 
2 à 5 dagen te zamen staan; en! filtreert het. Dé kristal- 
len, die men verkrijgt , “droogt men , wascht- ze af, 
om er kleurstof en meconas dmmoniaervan af te zon= 
deren. Op deze wijze verkreeg! GUI LIERMOND-2 
oncen 4 gr. morphine, die geene narcotine-bevatte. 

Wij hebben deze wijze met goed gevolg beproefd, en 
kunnen dezelve als hoogst gemakkelijk ‘en voordee- 
lig aanbevelen. Uit zeer «slechte „opium, hoeda- 
nig er inderdaad onder ons bijna algemeen voorkomt, 
verkregen wij morphine, die door ééne-herkristalli- 
satie reeds vrij helder was. — Uit het overige kan 
men nog met voordeel gemetonteium bereiden, Het 
is namelijk meconas ammoniae, welke door acetas 

plum- 


EE TT OE En 


( 197 ) 


plumbi moet ontleed: worden ‚op de wijze , hier onder 
op te geven. Op deze wijze bereidden wij nog ac. me= 
conieum uit het alcoholische vocht „waaruit geene mor- 
phine meer werd afgescheiden. 65. Mm. 

292 In Parijs heeft men tegenwoordig uit Duitsch- 
land ‘bonbons-en ander klein suikergebak , welke ge 
kleurd zijn met zeer sterke vergiften ;° zooals bv. met 
arsertiis cupri (groen van Schweinfurt) en c/iromas 
plumbi. De Akademie „hiervan: door-den prefect der 
policie kennis gekregem hebbende; heeftsvoorgeslagen;, 
aan alle suikerbakkers eene instructie mede te deelen. 
Het ware niet onbelangrijk; in «ons tand: ook deze en 
„andere zaken van Hooger -händ te doen gadeslaan. Wie 

weet; „welke: zelfstandigheden “door dessuikerbakkers , 
enz. al gebezigd worden, „om verschillende kleuren 
aan hunne stoffen te geven. Bou rLLar buvedeelde bij 
“gelegenheid. van ‘het bovenstaande mede, dat men geel 
suikergebak met gwmmzt guttaekleurt: eene zelfstan 
digheid „-die-op verre na niet onder-de onzijdigen be- 
hopi mat Wrs 1990 Ge Ms 
295, Uit aalbessen: heeft ons Trrvor (dan. de 
Ch. et de Phys; 'Octs 1828 zoem Bulletin Math, 
Avril 1829) op eene goedkoope wijze citroenzuur leeren 
bereiden. Men mmaaktze fijn en daat-ze gisten. Door 
destillatie haalt men er den alcohol af. Men perst het- 
gene ‘men, overhoudt uit, en verzadigt het vocht , dat 
ac: eitricum en malieumbevat, met krijt, Dezen cit ras 
caleisontbindtmennaderdoor aec.su!phirieum,;- Op 
deze wijze bereid, kan men hetacvcitricum verkoopen 
voor 6 francs 48 e. het gonnen terwijl hetanders 
24à 26 fr. kost. » der GEhoM: 
“294 In hetzelfde N% van het-Bulletin vinden wij 
eene zeer eenvoudige wijze opgegeven ‚> om ac. 1meco- 
ni- 


( 198 ) 


zicum: te bereiden, van HARE. Eene waterachtige 
oplossing van opium wordt door sub-acetas plumbi 
gepraecipiteerd. Het: praecipitaat is meconas plumbi. 
Dit ontbindt mén met ac. hydrosulph. Het roode 
vocht wordt -uitgedampt en geeft roode kristallen van 
ac: meconieunu: „Op. deze! wijze hebben: wij uit 100 
grammen zeer slechte opium. 2.gr., 52 ae. meconicum 
bereid. ”y G.J. M. 

295. Eene nieuwe hein eenvoudige wijze van bron- 
sen vindén wijin GEIGER's Magazin für Pharma= 
cie „Juli-1829, p. 88. Het koper wascht men ‚ naar 
mate men bronsen wil, eenige malen met eene oplossing 
var 2 drachme sal, ammoniac , £ drachme super- 
vxalas potassae in 1 (B azijn, Het behoeft nietgezegd 
teworden ; dat men ook bij het gebruik van deze oplos- 
sing de oppervlakte van het koper zeer naauwkeurig 
behoort te zuiveren. … to osb, Its Ge JM. 

296.Salpeterzuúur- len „wordt voor het beste 
herkenmiddel van Blaauwzwur gehouden, voort- 
brengende: een. nederplofsel. van /Blaauwzuur- Zilver. 
(From: Notis. 1829; XXV B! , ‚Neeore)o vers 

A2Q7P CG GMELIN geeft sin een’ brief aan J.C. 
POGGENDORE berigt van ‘de: vorming van zuiver 
Mieren-zuur door destillatie van’ alcohol met zwavel 
zuur en -supêroxijd. manganesii: hierbij is-echter op te 
merken, dat men de vorming vam aethêr zoo veel mo- 
gelijk. wak te. verhinderen ;. daartoe moet men zeer 
verdunden alcohol meer het voordeeligst i is, ge- 
meene brandewijn. — GM EL LN merkte op ;- dat -in- 
dien geconcentreerde alcohol gebruikt werd „er alsdan „ 
benevens zwavel-aether, ook mieren-zuur=asther zich 
vormde „en er in dat geval nietjalleen-minder zuur wordt 


verkregen ;-maar dat ook-het verkregen zuur, wanneer: 
_het 


( 199 ) D 


het metlood-oxijde wordt verbonden; een groenkleurig 
zout vormt, welk, zoovhet schijnt, door bijgemengde 
organische. stof ,-moeijelijker “tot; kristallen overgaat , 
dan zuiver mieren-zuur lood-oxijde. Het mieren-zuur, 
als een zuur „ rijk aan zuurstof, vormt zich voorname 
lijk daar; waar eene sterkesoxijderende werking plaats 
heeft. bd de Physik und Chemie vans. C. POG- 
GENDORFF, B. XVI, St‚1, bak Ne St 
<0 iatsuVeR. 
Ess ‘In FRORIEP’s Madi ‚Ne r00 XXV B., 
1829 ‚ wordt’ gewag gemaakt van eene vervalsching der 
Zwavelz, ‘Chinine „door Borax , in: Engeland „opge- 
merkt.» het bedrog , zegt het berigt, wordt gemakke- 
ljkontdekt ; door eenigem-alcohol op de vervalschte stof 
te-gieten en te ontsteken: indien borax-er zich in be- 
vindt,/dan verbrandt de alchol met eene groene kleur. 
Ik meen ‚-dat deze opgaaf niet juist is; de verval 
sching: zal niet door borax, . maar-door-borax-zuur ge- 
schied zijn; immers „ dat met dit zuur-de zwavelz. 
chinine vermengd wordt , heeft reeds in den jare 1827 
onze Amsterdamsche. Hoogleeraar-H: C‚: VAN DER 
BOON :MESCH ontdekt; en den alcohol alseen geschikt 
middel ter ontdekking van het ac» boracicum opgege- 
ven 3»want: de alcohol, „met ‚dit. zuur. bezwangerd , 
verbrandt, met eene groene vlam. (Zie Ks- en Lets 
terb. 1827 ; ‚N°-4g ,; December, “de ontdekking 
eener nieuwe vervalsching van-het-Geneesmid- 
del de Zwavelz Cainine.) Vo.R. 
…29g:" Houtskool, De hoeveelheid houtskool, welke 
bij eene langzame werkoling van het hout ontstaat , 
is „veel, grooter ‚dan: die, ‘welke men bij eene snellere 
verkoling ;-onder eenen hoogerenwarmtegraad , ver- 
krijgt; Dit is-onlangs-weder bevestigd door vergelijken 
di de 


( 200 ) 


de proeven van GIOBERT , welke in het Annuaire 
agronomique. de la. Société royale de Turin van 
het. jaar 1825 geplaatst zijn, en daaruit overgenomen in 
de Annales adm. et sc. de U!’ Agriculture fran- 
caise ‚Tom. Ly-p. 115-116. Daar dit punt een in- 
derdaad. groot praktisch nut heeft, rekende ik het van 
belang „de ‚door hem verkregene uitkomsten mede te 
deelen. Hij vond namelijk: 


bij spoedige verkoling bij langzame verkoling 


in jong eikenhout. … .. 16,39.….|25,45 deelen houtskool. 
»‚oud, Meteren vere ee 154604.125,60  » » 

» Jong beukenhout „ . . . 14,50.….{25,50  » 

» ou » WET 25,75 » » 

» jong elzerikoùt >. « 4. Th, roe 25p00 NA » 
nOudanre mylar dew er savel rh 4OOr fabia ib) ele! ite 
»jong berkenhout . . . . 12,80.:|24,80 _ » pn 
» oud _» fi 11,90...[24, Áo _D », 
jong sparrenhout (api) 15,40….|25,95  » » 

» oud oor mer oo 13,60::.125,80 01» 0e 

» jong dennenhout (pi) ihn lOs 25,10 Del 

» oud,» Pite 13, 9G:- 124599» vn SEN 


Men ziet, di vele voordeelen eene langzame ver= 
tering van, het hout, onder eenen geringen, doch niet 
afgebroken’, warmtegraad „ den houtskoolbrander op- 
levert,en,hoe het van elzen , berken, sparren en 
dennen voordeeligeris „ om jorg, dan om oud hout 
tot kool te verbranden. ik Vv. He 

500. Pastinaken.. In: eenen tuin te Barnstable, 
in Engeland, werden. er onlangs , op hetlaatst-van.de 
maand „Februarij „ twee witte IV ortelen (Pastinaca 
sativa) uitgedolven , waarvan de een 5 voeten eni 12 
duim, de ander 4 voeten en 72 duim lang was. Zie 
Polytachnisches Journal XXXII , 6,250. 

rn idenaolpl Volgens proeven van GIROU DE 

BU- 


(hao) 


BUZAREINGUES (zie Anni de'sc. nat: XVI; p. 
140—145), welke proeven echter, door toevallige 
omstandigheden , voor niet geheel wenn’ te houden 
zijn, zouden de zaden van het bovenste deel der bloem- 
trossen van den hennep meer vrouwelijke planten-op=+ 
leveren, dan die van het onderste deel. — Eene be- 
langrijke waarneming voorzeker , indien dezelve door 
meerdere en vollediger proeven bevestigd werd ! 
Vv. Hs 

5o2. Cycadeae, Belangrijke waarnemingen van A D. 
BRONGNIART, over den eigenaardigen bouw vanden 
stam dezer vreemdsoortige gewassen , worden gevonden 
in de dan. de sc. nat: XVI, p. 58g—402 3-rwaaruit 
blijkt, dat deze, bijna geheel op zich zelve staande , 
natuurlijke plantenfamilie in de vorming van harenstam 
afwijkt van dieder Monocotyledoneae, doch meer over- 
eenkomst vertoont met een éénjarig lot van Dicolyle- 
doneae , en vooral met de vorming van het'hout bij'de 

Coniferae , aan welke de Cycadeae buitendien na 
verwant zijn. «Dit valles verdient “in “het Werk zelf 
naauwkeurig nagelezen te worden. kon hrtael,; 

505. In het Bulletin d. sc. nat; ‚Mai r82g, p: 
227 ‚ wordt, uit de Werhandlungen des Vereins 
zur Befoerderung des Gartenbaues inden Preus- 
sischem Staaten , melding gemaakt van eene zeer 
merkwaardige proef van den Heer voss, die 24 Spaan- 
sche meloenzaden , welke 37 jaren lang bewaard wa- 
ren ‚uitgezaaid en daarvan 8 planten verkregen heeft; 
welke. goede vruchten gedragen” hebben. “Komkóm= 
merzaden , 17 jaren lang bewaard , gaven hem der- 
gelijke uitkomsten. Zaden van Alcea roset (de Stok- 
roos), 25 jaren lang beras ‚ gaven hem ook goede 
pete Sanne: : 

504. 


KOR 


„304 Beweging der Planten. Hieromtrent vindt 
men „een opstel meteenige proeven van den Heer B, c. 
DUMORTIER, in den Messager des Sciences van 
Gent, 1829; p. 116—126. De Schrijver tracht hierin 
voornamelijk te betoogen , dat de bewegingen vande 
stengen-der ‘planten door de zamentrekking van: het 
weeke deel gie schors) dier'stengen plaats heeft, 

ui ‚vre Vor Hesen 
505. (toda proeven van MARCET (zie Annales 
de Chimieset de Phys. XIV, p. 518—524) wasemen 
de Zwammen of Paddestoelen niet, zoo als vroegere 
waarnemingen schenen aante toonen ‚saz hydrogeni- 
wmv inde lucht uit, maar-slechts eene geringe hoeveel 
heid, gaz aes vcarbonieum ;. diegene daarentegen „ 
welke. onder water geplaatst zijn , wasemen gaz y= 
drogenitmen azoton uit; het hydrogenium vooral 
dan. in, grooten: overvloed „wanneer zij aan het zonne- 
licht zijnblootgesteld: oe noa He 
506. De ae der rdt londtand isonlangs 
meetkunstig verklaard-door: E DUARD-H EIS ; metaân- 
teekeningen ‘van den beroemden!krEsER; welkop= 
stel te vinden is in de Zsis.van OREN XXI, S. 1095— 
1105: CRATDNT ele sodales 199 
507. ae Bah De bloemen: van Hibis- 
cus mutabilis zijn bij haar opengaan des morgens wit, 
worden “meer ‘of min rood of inkarnaat van: kleur op het 
midden van den dag „en eindelijk ,„ na-het ondergaan 
der zon, rozenrood.. Volgens de waarnemingen van 
RAMON DE LA SAGRA; in den Plantentuin van de 
Havana ‚’ heeft de warmte grooten invloed-op deze ver 
kleuring, daar de bloemen van dezen Hibiscus aldaar 
bij eenen: zeer kouden dag wit: bleven en eerst op den 
volgenden middag de roode kleur: aannamen, Bib/, 
u= 


6 208") 


univ., Mai 1829, p- 85 et 84. — Eene dergelijke 
verkleuring heeft ook „ in minderen graad „ bij sommige 
andere bloemen plaats ;-waaromtrent verdient nagele= 
zen te worden de Verband. van MACAIRE-PRIN- 
CEP; over de najaars-kleuring der bladen, in de 
Anni de Chim.-et de Phys. XXXVII, ps 415— 
426 , emdeze Bijdr. IV, 2, bli 44—45: > VoH. 
3o8.1: Spoor, Moederkoren. Men weet, dat het 
spoor niet alleen in de Rogge (Secate cornutum) , 
maar-ook in wele andere’ Grassoorten “hier :te- lande 
wordt aangetroffen. : Men weet „ -dat/hetsspoor in de 
rogges tot voedsel. gebruikt „zeer schadelijke werkin- 
genvuitoefent ; doch, „wegens zijne specifieke kracht op 
den-wterus; ook in de Geneeskunde gebruikt wordt; 
waaromtrent verdient nagelezen;te worden het werk van 
DrsC; k LORINSER, Mersuche und Beobachtun- 
gen über die Wirkung. des -Mutterkornes auf 
den menschlichen-. und thierischen Körper, 
Berlin-1829. De T'urksche tarw (Zea Mdys) wordt 
in Europa van deze ziekte hiet aangedaan ‚ doch wel in 
Amerika, waar het gebruik van het spoor daarvan „on- 
der:andere schadelijke werkingen , „ook de-eigenschap 
heeft vanvhet haar te doen uitvallen en vele dieren als 
duizelig te ‘doen nedervallen. en-sterven. Opmerkelijk 
vooral is ‘het ;-dat dit Mays-spoor , na blootstelling 
aande strênge koude, zijn schadelijk vermogen ver- 
liest, welke laatste waarneming vooral ook:ten opzigte 
van ons Secalecornutum verdient te worden be= 
proefd ;-wijl-daaruit misschien vele gevallen van vol- 
strekte. werkeloosheid: van: dit geneesmiddel verklaard 
zouden’ kunnen worden. „Men. zie over dit, alles eene 
Verhandeling van-ROULIN, overgenomenin de No- 
tizen vancrRORIEP, XXV, So 153157, waar Wij 
ech- 


( 204 ) 


echter over het gebruik van het,Mays-spoor in de Ge- 
neeskunde: eee of niets aangeteekend vinden. 

L ts Vv. He 

Bog. Kina. De Bibliothèque universelle Sc et 
Arts, Juin 1829, bevat, p. 144—162; eene aller- 
belangrijkste. Verhandeling vanden’ beroemden pr- 
CANDOLLE over die schorsen, welke onder den 
naam van: Kina begrepen worden en over de boomen, 
van welke zij eigenlijk wee zijn. Uit deze naspo- 

ringen blijkt: NEE as 

„1°dat-men 46 soorten van Böóriem of gene ‚ be- 
hoorende: tot 8: onderscheidene’ geslachten, als Kina 
bevattende; heeftleeren kennen.’ Deze: geslachten, 
welke: voorheen: veelal‘onder den algemeerien naam van 
Cinchona begrepen werden , zijn» Cinehona; Bue- 
naj Remia, innn venalis; mer geen A, 
nodyetion ; Lueuliaen Durinòb ) 

129 dat al deze geslachten-eenige feae. „in 
bittere en zamentrekkende eigenschappen ‚vertoonen; 
doch-dat:het geslacht Cinehona alleen de Kirnine, en 
hierdoor ‘ook alleen ve krachten baj 
te bezitten; Alg 90 Kehl 

„52 sdat inhet bijzonder de. gele Kina herkomstig is 
vansCinchona pubescens van vAn, dezelfde als C, 
cordifoliaë van. MUTIs, en waarschijnlijk ook ge- 
deeltelijk vam C: purpurea en CHumboldtianas 

GO rde oranje Kina (Cort. peruv. fuscus? Ph. 
Bali) vam Cinechona laneifolias ts 

“59de roode-Kinarvan Cinchona adròhidudidke en 
Ce magnifolia, welke laatste dezelfde i isals C. oblon- 
gifolia: van MU TIS; 

62de grijze Kina, van de allereerste kwaliteit, van 
Cinehona Condaminea, en die van mindere kwaliteit 
van 


(zo) 


van eene vermenging van deze met verscheidene soorten 
herkomstig zijn. Men vergelijke hiermede den. Catalo- 
gus plant. medic. van den Hoogl. 6. VROLIK, 
Amst. 1825, p. 25— 26, en vooral ook A. ‚RICHARD, 
medizinische Botanik, von KUNZE wad, KUM- 
MER, Berlin 1826, II, S. 669—68g. 

| V-H. 

510. Coriaria myrtifolia, eene vroeger reeds ver- 
dachte plant, is thans gebleken ten sterkste.vergiftig te 
zijn. Het Jourzal der praktischen Hetthwhde van 
HUFELAND, April 1829, S. 45-—-ö1, bevat,talrijke 
proeven van Prof. MAYER , in Bonn, meteen @xtract, 
uit de bladen van dezen heester bereid „ genomen op 
konijnen, katten en honden. Op konijnen werkte het 
gif minder „ maar zoo veel te sterker op katten en hon- 
den, welke door eene gift van eenige greinen tot een 
half drachma , in een wondje ingebragt ‚ spoedig om- 
kwamen. Vergelijkende proeven leerden, dat de wer- 
king.der Coriaria al vrij nabij kwam aan die van, Me- 
nispernum. Cocculus ‚Rhus ,Losicodendron! en 
Upas antiar. Over de vergiftige werking der soorten 
van Upas verdient mede vergeleken te worden de Ver 
handeling van denzelfden, in het Sour. fur Chirur- 
Zie, Ue sue, van WALTHER en GRAEFE , Band, 
XL. Ve He. 

Zire Chenopodium olidum (Ch. Vulvarid) be- 
zit, volgens HOULTON , zeer sterke emmenagogi- 
sche krachten, wanneer men van het extract, uitde 
gansche plant bereid, gedurende. eenige. dagen „vóór 
den verwachten tijd der mezstruatie, elken morgen en 
elken avond 10 greinen. toedient. — De eigenaardige 
reuk doet zeker reeds vooraf eenige geneeskrachten. bij 
dit gewas vermoeden. Zie verder London med. and 

SU rZ. 


( 206 ) 


surg. Journ., Mai 1829, en FRORTEP, Notiz. 
XXV, 8.15. VoH. 
512. Mirabilis Jalapa. De zadön'dezêl fraaije en 
bekende tuinplant bevatten veel meel, hetwelk eet- 
baar is, volgens LAVINI, die daarom de algemeene 
aankweeking dezer plant in Italië heeft. aanbevolen. 
Zie Annales administratives de U Agriculture 
Francaise, tomel, p. 110 (1829). Vv. H. 
313. Arracac De Wij hebben vroeger verzuimd, 
oplettend te-maken op eene lezenswaardige verhande- 
ling van DECANDOLLE, in de Bibl. univ. , Janv. 
1829, p- 7í—832, over den eetbaren wortel der A4r- 
racacha , welke hij, in navolging van BANCROFT , 
tot een afzonderlijk geslacht Arracacia, brengt en 
daarvan twee soorten onderscheidt: d. esculenta en 
A. moschata , waarvan de eerste thans ook in den 
Plantentuin te Liverpool wel gewassen is. Men spreekt 
met hoogen lof van dit nieuw moesgewas , hetwelk best 
zoude slagen in landen, waar de middelbare warmte 
gelijk staat aan 58—60® Fahr. De Árracacia be- 
hoort tot de Umbelliferae, even als de nog weinig be- 
kende eetbare Oostersche wortel Pastinaca Sekakul, 
waarop DEC. hier mede oplettend maakt. Behalve aan 
de algemeen bekende eetbare wortels onderde Scherm- 
bloemen, worden wij hier nog herinnerd aan Carum 
(Bunium) Bulbocastanum, Bunium denudatum 
en Eryngium campestre, welke hier en daar door 
het volk gegeten worden. In Roussillon eet het landvolk 
de verbleekte jonge spruiten van Molopospermum 
eicutarium (Ligusticum Peloponnesiacúm) als 
salade; terwijl in Anjou de knolwortels van Oenanthe 
pimpinelloïides als voedsel ter markt gebragt worden. 
5 Vv. H. 
314. 


( 207 ) 


“1314. Ook ik de hooge vlakte vari’ Mexico schijnt de 
wijistok, aldaar uit Genève’ gezonden , thans wel je 
slägen. Bibl, univ: , Janv. 1829; p. 86. Cb 0 

515. pr gen deren. De zoogenaamde fer= 
mes-modèles ‚ welke in Duitschland en Zwitserland 
reeds vroeger: bestonden , zijn sedert eenige jaren ook 
in Frankrijk ingevoerd. Men weet, dat de Heer, DOMm- 
BASLE, e Roville , dit het éerst heeft aangevangen . 
en’ dat hij! van zijne proeven en waarnemingen in een 
geregeld. tijdschrift jaarlijks verslag doet. Zijn voor- 
beeld i is-gevolgd door BELLA, te Grignom, en thansook 
door DOMBASLE (de zoon)en BUS CO, leerlingen van 
den ouden. DOMBASLE / te Verneuil ;, van welke Jaat- 
vue Bneyel., Avril 1829, P- mma Loodanige 
instellingen kunnen, zoo zij met oordeel geleid wor- 
den „den praktischen pepe des landbouws: aanmer- 
kelijk! bevorderen. „diet. Pi Hen 

"516: Ciscuta europaea of liever C. „épilinum, 
werne. Hetis bekend, dat deze woekerplant eer der 
ellerschadelijkste kandi is voor het vlas, welkssten- 
gen het omslingert en door zijneklierachtige zuigers uit- 
put. Ook in onze N. oordelijke Gewesten doet deze plant 
vaak veel nadeel, gelijk mij nog onlangs gebleken is in 
Friesland, in de-omstreken van Holwerd en Ternaard, 
waar zij epen of ook wel wilde Alimme ensen 
wordt. De bekende Landhuishoudkundige BON A FOUS, 
van Turijn, heeft ineen klein stukje (Nöte sur un moyen 
de préserver. les champs de la. Cuscute, Paris 
1828, 16 pag., 82) de landlieden oplettend, gemaakt y 
dat men de vlas- en andere zaden van de zeer fijne 
zaadjes van dit onkruid best kan bevrijden door eene 
soort; van zeef (crible- de mégisserie), waarin de 

BIJDRAGEN, D. IV, sr. 2. P gaat 


( 298 ) 


gaatjes, kleiner. zijn „ dam, het lijnzaad zelf , waarna de 
doorgezifte zaadjes van, het onkruid verbrand worden, 
Dit middel kan „hier voorzeker van hak nuttigheid 
jn, als in, lealië. s u Ve ord 
TAN Phalaena Bombyx pre ocessionea, welks 
zanderlines, optogten bekend zijn, heeft in, 1828, ‚in 
Westfalen. zeer weel schade aan het eikenhout, enz. 
gedaan. De schadelijke uitwerkselen van de, haren der 
pr ocessierupe. ‚waarvan, REA UM UH R reeds melding 
maakte „ zijn in. dit j jaar op nieuw. bevestigd. en wel zoo, 
ke nan glelen sterfgevallen hebben plaats gehad „ welke 
E: alleen. aan, deze, oorzaak „heeft kunnen, toeschrij- 
te Zie VON BÖNNINGHAUSEN, Statistik.der 
Westfälischen. donder Uischafti im, Jahre 1828, 
Sn 12 717 del sik dt rid VREE aa 
318. WW ater nge apr de waarnemingen 
‘van eenen onzer opmerkzaamste landlieden „ « GH. E- 
LIN GS, ; te Warffum ‚ in de prov. Groningen, hebben 
zij, 5 des najaars, eene groote menigte Kan, ‚de krelanke. 
tige, wortels onzer algemeene oever-Bies, (Scirpus ma- 
ritimus) tot winter voorraad. bijeen, zamelen. — Men 
weet overigens, dat deze knollen eene aanzienlijke hoe- 
veelheid zetmeel bevatten,en. daar de varkens tot voed 
sel zeer gezocht zijn. Ook door.menschen. worden zij 
op meer dan eene plaats gegeten. lo aio sie Bas vs 
‚IE GRANT heeft in „het Edinburgh Journal 
of Science, April 1829 , en daaruit overgenomen in 
FRORIEPS Not, XXIV, S. 241-244, eenige waar- 
pemingen medegedeeld, waaruit bleek; dat de Infusie- 
dier tjes, en bepaaldelijk Fureocerca se LAM; 
eene. sterke neiging naar het licht vertoonen , en altijd 
aan ‚de lichtzijde van de glaasjes , waarin zij bewaard 
wor- 


( 209 }) 


worden ‚zich verzamelen. Vroeger had TREMBLEY, 
en na hem óok: GRANT, hetzelfde bij de armpolijpen 
(Hydrae) waargenomen. Wat deze laatste Dieren be= 
treft,’ zoo heb ik het genoemde verschijnsel „iet kun 
nemvibevestigen» aan de Hydra grisea , waarvan ikin 
Augustus en Séptember Il. verscheidene individus-ge= 
durende eenen geruimen tijd bewaard heb in een glas, 
staande voor een raam op het Noorden , wanneer ik 
steeds verreweg de meeste polijpen aan de schaduwzijde 
va het glas ten dus aan de Zuidzijde „ waarnam. Het 
glas voor eén raam op het Zuiden ‘verplaatst hebbende, 
scheen ‘het ‘mij-toë, datzij aan délichtzijde , en di 
weder aan de Zuidzijde „bleven. Daar echter het jaar 
getijde reeds ver verloopen was en deze armpolijpen zel- 
ve ;.door hum Jang: oponthoud in het glas „ ten laatste 
eenigszins ziekelijk waren geworden „ zal het van belang 
zijn; deze Waarherringed in een volgend jaar nog nader 
te toetsen; …… … Ve He 
‘520. Zijdeteelt in gli bpa. Eis belangrijk stakje 
óver de zijdeteelt in'de omstreken: van Mannheim , door 
HOUT, waarin de voortreffelijkheid der daar gewonnene 
zijde, en’ het nut van de kweeking der moêrbeziën- 
boomen als laagstammen aangewêézen wordt, vindt 
men inhet Polytechnisches Journal, XXXI, S. 
‘460465, Maart 182g. Vee. 9 
321. Als belangrijke bevestiging van de ontdekkin - 
gen van BELL en MAGENDIE, tem opzigte der on- 
derscheidene zenuwen voor gevoel en beweging , mag 
het geval aangemerkt worden, door A. Rerp bekend 
gemaakt , van eenen man , welke; naeenenvval-van het 
paard , waarbij waarschijnlijk het ruggemerg beleedigd 
was „ eerstaan den regter kant „en-daarna over het ge- 
heele ligehaam „zoo zeer alle gevoel: en gevoeligheid 
P 2 ver- 


( 210 } 


verloor „dat hij, zonder merkbare bewijzen van sniart 
de exstirpatie: verdroeg vaneen der navoets-beenderen; 
kp door deszelfs, versterving noodzakelijk geworden 
‚/ De beweegbaarheid bleef hierbij ín: den- volko- 
meristen, staat , en: werd eerst. op het einde der ziekte 
aangedaan. FRORIE P’s Notizen, XXIV, S. 217 en 
volgg.. anr etat Doo voigtoeren vWe Wórteruns 
„522, Inde Nie wars FRORIEP, XXV B. ‚n° 1, 
wordt. een ‘werkelijk geval van vagitws uterinus ver- 
meld. — Het geschreeuw van een kind werd ;, door! den 
geboorte=helper ende aanwezenden: TR, uren vóór 
de geboorte gehoord. Het kind-werd naderhand ‚door 
middel der tang; ‘dood ter wereld gebragt ; Yeail 
ljkopening: toonde aan „ dat de longen. zer te zämen 
gevallen waren ; «ook zohken zij; in het water gebragt s 
terstond naar beneden. + (oto hWe Varo 
„525. Uit eenige waarnemingen , welke: FLOURENS 
over den zo gedaan heeft ‚ blĳkt het, dat dit dier meer 
tot'de vleeschetende , dan tot de plantetende. dieren-be- 
hoort , ja zelfs dat LE sterft, zoo hem de ian 
tot dierlijk voedsel benomen want FroRrer’s No- 
tizen, XXV B,' ne, 5,8. 69), Ofschoonide daadzaak, 
dat de „mâollen. ike van dierlijk voedsel leven, vroeger 
niet. onbekend was, dienen echter de zeer lezenswaar- 
dige waarnemingen van FLO URE Nstot eene vrij stel- 
lige bevestiging dier vroegere meening.-\…! W. Varo” 
324), Drs: RO U LIN heeft im de-hooge streken van de 
Cordillieres.en de-Andes , eene. nieuwe soort, -van 
Papir ontdekt, welke zich van de gewone’ Ameri- 
kaansche soort ten. volle, onderscheidt. «In de eerste 
_plaäts is dezelve met dik haar bedekt „ van-eene bruine 
zwartachtige kleur „ donkerder;aan ‚de punt’, dan. aan 
den wortel, terwijl, de 2e soort geheel naákt is. Ook 
eo mist 


C dak } 


miüst hij den scherpen kam, welke aan dennek vande ger 
wone soort. gevonden wordt. Bovendien verschilt hij 
ook door eenige bijzonderheden des'beensgestels van de 
gewone soort. anenn zt Seiences krrndd Avril 
1829’, p- 118. À 1% Ak ae 
325. Mi RITGEN heef de Didelphis'n mar sud 
pialis twee aanmerkelijke spieren waargenomen , welke 
zich. aan- de ossa marsupialia vasthechten. De eene 
kort: overeen met de zn. pyramidalis van den mensch, 
de andere ‘komt van den kam van het darmbeen’, en 
begeeft zich naar den zak ofhet zrarsu, im; Fide 
zeist in: zeker. opzigt met den-ronden band der. baar- 
moeder te vergelijken. — De Heer RrTGEN schrijft: aam 
deze: beenderen het nut toe van; bij. de ontlasting: der 
drekstoffen en ‘ook bij de Haring’ ‚ den buik zamen té 
drukken en dus, hetgene in denzelve bevat is, er aft 
te persen. Hij meent, dat hierbij dan ook eene a 
ging der seheede. aats grijpt,‘ waardoor deze met de 
opening van den zak in aanraking komt. Men: kari deze 
meening bij al. diegene voegen , „ welke reeds over 
deze zonderlinge beenderen geopperd zijn.’ “Bulletin 
EA Kespeen crank elles, sn zieh “Ma Fool 
le Wi Ve 
526: De A KUHN: heeft de waarnemingen vart 
den Hoogleeraar B JN KKER et van mij, omtrentde te- 
genwoordigheid « van 'Strongyli in de longen en de 
bloedvaten van den-bruinvisch, bevestigd. — — Hij geeft 
aan deze soort; ‘even als wij deden, den naam van Str: 
in flexus ‚ maar onderscheidt dezelve van eene tweede 
soort, welke ‘in de mabijheid’ der trommelholte bij 
hetzelfde dier gevonden wordt, en door ‘geringere groot- 
te en eenige andere kenmerken: vän de eerste verschilt. 
Deze noemt 'hijdaarom ook Str. minor: Zie Descrip- 
Éi- 


( aaa ) 


tion: d'une, noupalle espèce de, Strongle; trouwe 
dansle Marsouin,par Mm. KUHN. Bullet, des Scien- 
ces Natur. , Avril 1829 ‚n°. 4, p. 150. … We Ve, 
327. Men heeft opgemerkt, dat de goudvink, alleen 
met hennepzaad gevoed wordende, de, roode en gele 
kleur zijner vederen in eene zwarte ta E.ro- 
BABE Dlatigens B, XXIV , n°, 16, p. 248. 
WV. nn 
328, ile pst belangrijke bijdrage tot de Zielkunde 
der dieren „ wordt in de Notizen van. FRORIER, B, 
XXIV , n°, 16 „ het geval aangevoerd eener oude gans, 
welke, terwijl zij broeide, ziek wordende, vân haar nest 
opstond, en eene jongere gans „welke zich in eeu huis 
daarnevensbevond , ging opzoeken. ‚„ om. hare plaats te 
vervangen 5 „welke. uitnoodiging door deze schijnt be- 
grepen te zijn. Zij ging ten minste,op de eijeren. zitten, 
en broeide ze. uit, terwijl de eerste zich, naast het nest 
plaatste en spoedig stierf. Zij schijnt derhalve haar 
naderend einde gevoeld en , uit zorg voor hare eijeren , 
de andere gans bewogen te hebben , hare plaats te ver- 
vangen. „De oorspronkelijke verhaler van dit geval.is 3, 
MURRAY , een man „ die wegens zijne vroegere waar 
nemingen, ae ethale reeds in deze Bijdragen ver- 
meld is en alle geloof verdient. W. Ve 
329. Bj al hetgene reeds over den paradoxen Orr 
nithorhynchus getwistis, voegt zich nu een brief van 
TH. OXFORD, geplaatst in de New. Edinb. Philos. 
Journ, , Januari — March 1829 „en daaruit overge 
nomen in FRORLEP’s Notizen , XXIV B., S.2ö1° 
Deze Geleerde meent , dat de spoor: van;den: Ornitho- 
rhynchus niet als vergiftig wapen „maar ‚slechts als 
een werktuig behoort aangemerkt teworden, van hetwelk 
zich het mannetje „ bij de paring , tot vasthouden van 
het 


( 243 


hi wijfje zoude ‘bedienen. =— De eënfge grond chtèr 
voor dit gevoelen bestaat daarin , dat er achtet óp ‘den 
rug van het wijfje kale plekken gevonden wörden, 
welke “van deze werking der spoor zouden 'af hangen. — 
Ik twijfel , of deze waarneming door de Natuuronder- 
zoekers van genoëgzaam géwigt zal gerekend worden , 
om kunné denkbeelden ten opzigte ‘van’dit werktuig did 
Orninithorkyneh us te veranderen. —Met regt vraagt 
“ook; waartoe ii dit geval dé klier én’ derzelver buis 
zouden. & enen, welke met A Ed in gemeenschap 
staan? iiú LW. vi 
5350. Het schijt ber: aati sce soorten van het 
visschengeslacht eigen’ te zijn , ‘dat de’ maimetjés bij” 
zondere werktuigen tot pronk verkrijgen, welke hèn _ 
van de wijfjes onderscheiden. In tie haf ten 
mûitiste van het geslacht Rog: R. clavatden R. niu= 
eosissima krijgen de mannelijke visschen „ bij volko- 
men’ wasdom , aan’ weerzijden van ‘hüri hoofd en aart 
de vinnen clan cete van stekels, welke-de-gedaante 
van eenen kam hebben. Deze dertialve'hetbert eene 
volkomene overeenkomst met den 'baárd van’ den 
metisch,-en de andere kenteekenen , aan het manne- 
lijk esladht bĳ de dierén eigen. — Wij zijn de ken- 
nis van deze daadzaak aan den Heer NARDO vérpligt. 
Zie Bullet. des Sciences Medic. , ‚ Mai 1829, ed 178. 
en volge. ddie 


| 


331. ‘Notice sur la dilatation ze ta piërre , 
pdr M.DESTIGNY ; in 8°, avec 1 pl. , Rouen’ 1835’, 
Baudry. In dit belangtijk werkje vindt nien proeven 
omtrent de uitzetting van eenige marmer= en ‘steen 
soorten; genomen met eenen toestel , overeenkotfistig 
aan den bekenden toestel van Lävörster edt LA- 

PE A= 


(214 ) 


PLACE, ter, bepaling-van. de wiet der vaste lig- 
clit ser oral eiradns pW We « 
552, Gours „de mécanique ese kpn vielle, fait aux 
artistes et, ouvriers..de Metz „ pendant les hivers ‚de 
1827 ‚à,1828, et. de 1828 à 1829, par Mm PON+ 
CELET ; 1°°‚partie ‚‚un vol, in 8° „ Paris 1829. 
553 » Du calcul de l'effet des machines ou considéra- 
tions „sur. emploi des moteurs et sur leur evaluation b 
peur servir, d’'introduction à l'étude spéciale des machi 
nes „par M. CORLOLIS, un vol, in 4'°, Paris 1829. 
534, De la Chaleur, spécialement appliquée à lin- 
dustrie manufacturiëre , par M. F. BRESSON, 1°° li- 
vraison,, Paris.1829- A la librair, industr. et. alia ate 
chard, Boats) 
535, Élémens VAlgtbre, dArinetique et de ûiè 
metrie ou l'arithmetique et la géometrie se déduisent des 
premières notions d’algèbre, par H. GI AMBON1,trad. 
de Italien par Ro Ux, o,vol, ‚Paris 182g. + 
356, Manuel. de perspective. du Arita et du 
peintre ‚par A.D, VERGNIAUD. san edit„revue , 18°, 
255 pag, Paris1829. AO serene 
337. Brkaoste schets der, Technologie „ten dien 
der,scholen „naar het Hoogduitsch van FH. BE; CR 
Groningen bij 5. RÖMELINGH 1829. zo 
538. Grondig Onderwijs in de Schilder- en wins 
Kunst, enz., door 1. sims, Mr. Schilder, te Am- 
sterdam bijde Erven H. GARTMAN 1829. 
559--Mémoire sur le desséchement du lac de Harlem 
et sa conversion (en foret , dédié aux amis de l'agricul- 
ture et‚de Vindustrie natjonale ; ie A. DE STAP- 
PERS, Bruxelles 1829, 
540. Verhandeling over de eraan Malerei je 
door H. DE HARTOG, Amsterdam 1829. ; 
541. 


(arb: ) 


341, Memoriën over ‘de hooge dlingrlegenheidd van « 
den Nr, oorderlekdijk bovendans en van daar totKrim:- 
pen „… door den: ‘Staatsraad „Inspecteur = Generaal 5. 
BLANKEN; JANSZ:5 ‚ter toelichting vande verschil- 
lende gevoelens over dit algemeen! zeer belangrijk on- 
derwerp „en hetgeen ‘onlangs door den-druk openbaàr 
geworden sis ; door den Hoogleeraar. G. MO LL er deú 
Hoog-Heemraad. Mrs cva n. NES, „Utrecht bij: VAN 
PADDENBURGen-COMP. 1829: »/ nors il 

„342: „Lessen |over. de, Scheikunde, voesbplin ap: de 
__praktischeen geregtelijke Geneeskunde, door den Hoog- 
leeraar OR FILA verkort medegedeeld , uit het Fransch 
vertaald door-B.M ELLINK ea’ o-r er Chemist 
te Deventer, Amst, 1829. «>; « lodbragdo 

545: Nieuwe Verhandelingen van: HiesiBotsidah Ge- 
nootschap der proefondervindelijke wer ren 
terdam „ zevende deel, Rotterdam 1829: » Nh ORE 

344. Verhandeling-over het Loodwit ‚door cm. 
VAN DILK Apotheker, Lid van het Pravildisahta 
trechtsch. Genootschap van’ Kunsten. enWetenschap= 
pen; enz;-Dordrecht 182g.5 … 1 Sture BAO 

345. Cours de Chimie, par-GAY-LUSSAC, cOMm- 
prenant/l’histoire des sels, la:chimie végétale evanima 
le , ouvrage composé de: 53 legons „2 vol. 8%! Paris 
1828, 18 ‚fr. RN ; Hit orokbrol 

346. ‘Traité de Chimie eid y végéadle etanimale, 
pars. J. BERZELIUS,traduit par'A. J. IL. JOURDAN, 
sur. les. Manuscrits inédits de Yauteur et en partie sur la 
dernière édition allemande, 8 forts vol., in 8°; avec 
plakolies, Prix.de chaque wal 7 fr. horen bor 

„547. S STRATINGH, weber biddend 
die WVerbindunigen. undedie Anwendung des 
Chlors, in chemisher, medicinischer, oekonomi= 

scher 


en 


( 216 ) 


schèfvund technischer “Hinsicht ‚us: w., Frei 
aus” dem Holländischen mit Beniiekd des 
neesten Werks von CHEVALLIE Rund mit An- 
merkungen von Di CAJ. GK A1SER, lmenau1829g, 
8° Eene , volgens-de Notizen van FRORTEP;XXV, 
S.-96 , vempfehlenswerthe Bearbeitung van het 
Werk over de Chlorine-verbindingen van den Gro- 
ningschen Hoogleeraar sTRATINGH. > 

348. “Resumé de l'histoire des eaut minérates de 
Spa ;'de leur analyse chimique „de leurs propriétés , 
etc. , par JL. WOLF, HEEN BN MAT 
18age nn aaa à 

349. Beschrijving à over. as is vrelidie gesteldheid des” 
aardbols «en de oudste veranderingen „ dieop-dezelve 
zijn voorgevallen ; alsmede overde basalt en steenko- 
len; door 7. GROEN, Jac, Amsterdam 1829. 

350. Tableau desterrains, qui composent U d= 
corje du Globe , ou Essaisur la structure de la 
partie connues dela terre, pdr ALE XANDRE 
BRONGNIARD, Strasbourg 1829 1000 

551. TJ. A. BLUME, Ueber wihoe 
nomische Gineerwicdnknsd: auf und inder Erde, 
Leipzig>182g. — ‘Een handboek, dat voor de kennis 
van den bouwgrond en van den’ ondergrond voor land+- 
lieden zijn nut kan hebben. Ve B. 

552 diecture sur la Geoeraphie des Plantes, 
par JOHN BARTON, Ouprage traduit del’ An= 
glais etvaugmenté de notes pour lamelioration 
de-Vindustrie nationale des Pays=bas, par 3. 
MARCHAL de Bruxelles „Bruxelles 1829. — Een 


kort overzigt der Plantengeographie, hetwelk veel goeds 


bevat , doch wel met eenige meerdere naauwkeurig- 


heid , vooral ten-opzigte der namen van planten, enz. 
be- 


> 


(“Bipr) 


behandeld mogt. zijn. „In\de, aanteekeningen raadt de 
Vertaler (bl. 51 ):aan',-om de plantingvan olijf boomen 
te beproeven. op de bergen van Java:en Sumatra, Hij 
heeft in 1819 en 1820 de vanille- plant op Java ingen 
voerd (bl 70). In-een bijvoegsel eindelijk op:bl, 76 wil 
de Vertaler de aankweeking vande f'opinambour (He- 
lianthus tuberosus) in ons Land nader beproefd hebben, 
als ook om-de „Acacia (Robinia. Pseudo-acacia). als 
veevoeder af te maaien. Dit laatste zoudesechter met 
dezen. tpnaeen boom nog al Rente hebben. 

| rr Ne Her 

555. bj bande ofthe British Flora, arran= 
ged. according to'the.Natural. Orders „ contai= 
ning vascularessor flowering Plants, Bj. JOHN 
LINDLEYssLondona82g, 6%, si overeen 

354. Osservazioni ed esperienze rn la 
circolazione della linfa inalcune speziedi Care, 
di PAOLO BARBIERI, -Mantova 1828. Waarne- 
mingen. en- proeven oer den. loop -der- vochten in-het 
geslacht Chara en bepaaldelijk in Ch exilis „.flexis 
lisen diaphana. BARBIERL is opziener van den 
Plantentuin‘ te. Mantua: — Zie deze waarnemingen op- 
gegeven inde Not, van annae, XXV 84954 

via str verwe 

555. ete he la Fearnilte dae, Cactées; avec 
des observations sur leur végétationet in cul- 
ture ‚ainsi que sur celle des autres plantes 
grasses, par A.P, DECANDOLLE; Paris1829, 4®. 
Afgedrukt uit de Méroires du Musée srt 
naturelle. » ve 

556. Mémoires sur la ee dei Kle hres 
et sur.eelle.des Paronychiées ; par A, Pe DECAN- 
DOLLE, Paris 1829, 4%, 

ö 557. 


( 218 ) 


567 Bssai monogr ‘aphique : sur le: genrê Scro= 
fularia,' par mo Wrip ye R/‚ (Genève -1828}hteg waard 
omtrent ‘men. zie-het Erne jde' ek wasje sn? 1öag 
Pr 245345 0, \ „nô 
1558 Moerharikie ou izotoirt at vele 
gehre Groseiller, contenant la deseription; Vhis- 
toire , la culture ét.les usages de toutes lesgro” 
Bes liël connues; par c. A. burda: Paris 1ê2g, 8°; 
met 24 platen; Nledne E 

35: A grostologia Brbiikendie, seu rn 
tio Graminum in imperio Braben: hucusque 
detectorum, auctore C. G. NEESIO ab ESEN- 
BE CK, Prof: Bonn. etc. Stüttgartiae et Tubingae 
1829. Het tweede gedeelte, eerste stuk „der Flora 
Brasiliensis van MARTIUS: De REE Gras: 
sen worden hierin met groote naauwkeurigheid behan- 
deld , zoodat dit werk ook voor de 4 grostolbgie. in 
het algemeen veel. opheldering geeft; Ns JL 

„560. Bibliotheca Botanica en Botanices’par- 
tes, locos, chronologiam:, formäm;, auctores, volu- 
men ‚titulos „ pretium: et recensiónes,  concinnata, “auc- 
tore FRIEDERICO. ASMIETITZ,:. „Priefatis est 
Dr. LUDOVICUS REICHENBACH, Berolini- 1829, 
8°, — Een vrij naauwkeurig Werk, waaraan, na de 
veroudering der Bibliothecae Botanicae van-LIN- 
NAEUS,SEGUIER en HALLER, inderdaad behoef 
te was. « bp SENS Hoe 

561. F.eTH; BARTLING,’ kein naturales plan- 
tarum. earumque characteres et affinitates , adjecta:ge- 
nerum enumeratione , Gottingae 1829, 8%. - 

‚562. THG. BISCHOFF , ‘Plantae Medicinales se- 
OL methodum CAND: Ik LLEI in ‘conspectum re- 
latae, Heidelbergae 1829 , 4*°. 


( 219) 


563, Handbuch der miedizinisch=pharmaceutischen 
Eenes, nach: dem natürlichen. ‘System von FR. NEES 
VON ESENBECK und c; H‚ EBERMAYER, I Band, 
Düsseldorff. 1849. } U 

„364, Flora Altaica. Scripsit:C,,F A LEDEBOUR, 
adjutoribus C. A. MEYER et Alu a BUNGE / Tom, I, 
(Classis IV) Berolini 1829 „ 8% He 
- 3655, Flora Silesiae, Blieck Fr. wr MMERet 
Hs CRABOWSKI, Vratislaviae 1829, 8°.. ds 

366. VoN FLorTow; Michener Samnlant, rr Gen- 
turie; ‚Leipzig srt uibras 

367. DeErise, Lichens diramte.s Vire.1823. — 
Eene verzameling van gedroogde. Lichenes met :ophel-- 
derenden tekst, verkrijgbaar voor 8 a ; elke aflevering 
van 25isoorteris …: ke eee 

„568, ‘Van de Elore Mnlestes van cavpt Nziet 
reeds het vijfde. Deel het licht. vile 

„369. J. PURKINJE „de cellulis fibrosis LVO), 
Gamineiitatia phytatomien, eum tab, ihogr, 24, Vin 
tislaviae') Bane obser 55 Bipro bla 

570} F.W. WALLROTH; Natur NO En der Säul- 
dieifleefiten, „oder monographischer Abschluss über 
die Gattung: Oenomyee des-ACHARTUS, ‚ Neumbiung 
2021880 755 booo soor Ái 

WIJ Le.C: A. AGARDHS Pe sur. elk développement 
intéridur des Plantes:, Ant 1829 5. 8°. 

rj 572. Cs A. AGARDH ;r-Essai-de mede la PR 
gie à des principes fondamentaux , Lund 1829, 0%, 

2575, R. DESBONTAINES, PM plantarum 
hoi, Regü Parisiehsis cum;annotationibus de plantis no- 
vis aut minus cognitis , Parisiis' 182ge— In, de-aantee- 
keningen: c op. dezen, Catalogius worden miet minder 
pe 260 nieuwe plantsoorten neten Ne Hs: 

do 574. 


( 220 ) 


0 “Emumeratio’ 'systematica specierûm plantäram 
Medicinalium „ e synopsi Plantarum CoH PERSOON 
désumta vARowersd arai apud m. was 1829: « | 

375. De Flora Javae van den Hoogl. Bru me gaát 
met snelle schreden voort: zijnde hiervan reeds de 154 
en 16% aflevering te Brussel uitgekonien”/ … wa drs: 

3576. 5. G. KOPPE,’ Unterricht im Ackerbaù sik in 
der’Viehzucht, Ier T'heil „-Berlin 1829: Kehé derde , 
geheel omgewerkte ,: uitgave wan dit zeer brûïkbaar 
Handboek voor Landhuiskoudknde, «> yrar.o? 

377. J. As ITHEN, Gemeinnutziger Unterricht ù- 
ber. Kenntuisz „der Pferde und des-Rindviëhes., ihre 
Fütterung'; Wartang Pflege- and Klar pad (in 
Zwitserland) 182g © ver vd Peihischijke 1, 

378: Annales dd mtidsteatsee et seerde de ra: 
gricubture Francaise, contenant v® les Traväux 
officiels de la Direction de !Aéricultureet du 
Conseil stupétieur, établi prèsdu Ministrede l'intérieur; 
29:des Mémoires sur toutes les parties de l'Agriculture 
théorique et pratique. La seconde partie rédigée par 
M‚ TESBTER etc, Pâris 1829, Tome F. Dit Maand- 
werk „hetwelk vele voorname landbouwers in: Fratikrijk 
onder: zijne medearbeiders telt , maakt een vervolg uit 
van de, sedert zoo vele jaren met goed gevolg ‘door de 
Hee reSsibR'en BOSC uitgegevene’, Annales de 
l'Agriculture “Franeaïisei Wij hopen ‘ook hieruit 
van: tijd: tot:tijd. sier isd in deze Bij dragen over 
te nemen,” '- topte Dat volfion ig WD 
579. JB HUZA RD fils, de la culture en rayons des 
T'urneps où gros navets , telle ad la ee en 
Aangletorre , Paris-1828:, Be, 4 ti4oS’ à Hars: 

„0580: Nataurlijke Geschichte” van den Minst died 
den:Graaf DE LACÉPÈDE, voorafgegaan vande Ge- 
schied- 


(aw } 


schiedkundige lofrede op den. Auteur ‚ door den Baron 
G. CUYIER. .. Rotterdam 1829. ke 
‘581. Veearisenijkundig Magazijn; „door Dr,  Ac_NU- 
MAN „Directeur van ’sRijks Veeartsenijschool „-Hoog- 
leeraar-„enz. Tweede Deel „ eerste Stuk, „Groningen 
182g.— Van dit.voor de Veeartsenijkunde ; en gedeel 
telijk ook voor de menschelijke; Geneeskunde „ allerbe- 
langrijkste ‘Tijdschrift isin deze. Bijdragen: nog. geene 
melding „gemaakt; daar de „onderwerpen inhetzelve, 
behandeld grootendeels. verschillen vän.die„ aan welke. 
onzei Bijdragen, vàn derzelver eerste-oprigting af aan , 
toegewijd: waren. Het tweede Deel van.dit- Magazijn be= 
vat echter eene Verhandeling;van den Hoogl. Nu m4 N 
en. van den Heert. MARCHAND , die-ook door onze 
lezers „verdient gekend te worden.  In:dezelve worden 
namelijk de ‚Crypto gamische, planten;beschouwd als, 
de voormame oorzaken van schadelijke eigenschappen, 
welke onderscheidene voederstoffen „dikwijls. voor ‚het 
vee, verkrijgen en tevens de.mogelijkheid aangewezen, 
dat Cryptogamisehe planten ook in; het voedsel van: 
menschen schadelijk kunnen zijn.: Men zal zich herin= 
neren „ datde Heer! weEsTERHOFF iù deze Bijdra- 
gen (Deel IV „Sts2 „bl. 110) desschadelijke gevolgen van 
het, eten van beschimmeld brood heeft medegedeeld. 
Deze waarneming wordt op eene treffende wijze:beves=! 
tigd door eene proef van den Heer Mm A RCHAND (Vee 
arts. Mag. , bl. 135), die eene‚kat aan heteten:vandde 
schimmel van het brood zag sterven en uit de- 
zelfde oorzaak een ‚jong mensch te Parijs, na-eene lang- 
durige sukkeling, mede heeft zien omkomen. De meer- 
dere bijzonderheden van het een en ander , vooralook 
het door den Hoogl. NUMAN aangevoerde, wegens 
den. oor: abrahg van eek Miltvuur bij het. Rundvee, 
be- 


(C 2u: } 


behoòren! in de Veha gebe id worden nägeld- 
zen. ol tbl 0D, 

582. Obilehdelle nin van de: erris sia door de 
Rupsen ‚in het jaar 1829 „ aangerigtin' de ptovincie 
Groningen ; „opgemaakt: op last van de Commissie van 
Landbouw. in: ‘dat Gewest „ door ms C.: VAN HAL Is «4 
Groningen bij 35. woens 1Bage nos dao Al 

"583. Quelques observations en reponse à un article 
de Mic. Fr. A MORREN, sur la Balenoptere echou- 
ée pres d'Ostende, le 4 Novembte: 1827, ‘par Ps 1: 
VAN: DER LINDEN, extrait du Messager des Scien- 
ees-et.des Arts, ipubliéà Gand: «5 … von bijen 

» Wars van vallen ‘pennenstrijd. zijnde‘, ‘bij welke de 
Wetenschap geën belang: heeft ; vergenoegew wij ons 
deristiteb van dit: stuk bekend temaken ;en-hen ;-die 
deszelfs lezing: mogten verlangen’, maar het: han wt 
venvermeld tijdschrift te: verwijzen.’ oWEVs0 

„584, Levensberigt van” ARJEN: knnahen ein 
LOES „rin leven: Broeder der Orde vn den Nederland 
schen: Lieeuw en landbouwer te Hijum , door ws vAN- 
PEYMA , Lid van den Raad der Grietenij Westdon- 
geradeel en landbouwer te Ternaard,’ Franeker 1829. 

585: Luevensschets van den Hoogleeraar PrrRUS 
DRIESSEN; uitgesproken in eene Vergadering van 
het. inte en Scheikundig. Genootschap te Gronin 
gen,’ door 3. MUNNIKS, Med: hie: Dr. hak 
gen. 1829»! ) ‘ ‘ 2195 9 7D » 

‚386, -Men heeft en ien te. bo ‘dan de Be: 
roemde SLEBER van Praag eene groote Reis „ tot be- 
vordering der. Plantkunde ,-zal doen door de binnen- 
deelen van Noord-Amerika, vanwaâr: hij tot: Mexiko 
en langs de Westzijde vanhet vaste land van Amierika 
hoopt;te reizen. ‚De menigte Planten, welke de geleer 

| de 


ME 


« 


de wereld aan st EBER verschuldigd is, geven dan ook 
van deze reis weder de beste verwachting. v. H. 

587. De geleerde MARATTI, schrijver van de 
Flora Romana en van andere geachte Botanische 
Werken , is in Maart 1829, in het g6“** jaar zijns ou- 
derdoms, te Rome overleden. Bulletin d. Sc. Nat. 
Avril 1829, p. 105. 


VRAGEN 
van de Hoogeschool te Groningen, 

om beantwoord te worden vóór den 1ster Aug. 1830. 

1. Quaeritur brevis Eudiometriae historia, qua de- 
scribuntur et comparantur praecipui apparatus et modi 
examinandi Aëris atmosphaerici titulum Oxygenicum. 

2. Detur expositio succincta praecipuarum Metho- 
dorum , quae ad circuli quadraturam ducunt. 


BIJDRAGEN, D. IV, sr. 2. Q DRUK- 


_ 


DRUKFOUT in dit Ne, vete Stuk, bl 514, reg. 27, 
staat fig. 7, lees fig. 4. 


INHOUD 


VAN HET VIERDE DEEL 
DER 
BIJDRAGEN TOT DE 
NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 


EERSTE STUK. 
Behelzende oorspronkelijke stukken. 


NATUURKUNDE. 


Bladz. 
Ms. DONKER-CURTIUS, over eenige Verbeteringen, 


waarvoor de in gebruik zijnde Scheprad-Watermolens 
vatbaar schijnen … … . …..« gun 10 DEE 5 
mn. westeRHOrrF, Tets aangaande den nieuw-uitgevon- 
den Aardwagen van den Heer s. 5. RIENKS, te Leiden 259—250 
„STRATINGH, BZ. Het Elektromagnetisch Essai van het 
zilver, naar aanleiding van den geleerden oERsTEDtT, 
van Koppenhagen , nader beproefd en onderzocht 5113557 


ds 


SCHEIKUNDE. 


=p] 


J. MULDER, over de Veiligheidsbuis bij den Scheikun- 

digen Stoomtoestel . … . … … « « « - « « 15 19 
. STRATINGH, EZ., verschillende Waarnemingen en 

Proeven omtrent de Kristallizering der Zouten en in 
het bijzonder omtrent de werking der lucht op dit 
Bersepakel «ae APR Ze nl AGD 


Ld INHOUD. 


Bladz. 
€, M. VAN DIJK, Opheldering omtrent de Veiligheids- 


buis bij den Artsenijmengkundigen Stoomtoestel . . 227—252 
G.J. MULDER, Naschrift op het voorgaande . . . . 255—23g 
6, J, HOLDER, over de Bereiding van Bromium . . . 281—297 


ALGEMEENE NATUURLIJKE 
COMEISTORIE. 


J. A, SUSANNA, Verslag van de belangelooze pogingen, 
door onze Nederlandsche, Reizigers , in de-laatste tij 
den, ten nutte der Wetenschap aangewend … . . 84— 97 
Uittreksels uit Brieven-van Dr. u‚.c. mackrorT, Natuur- 
onderzoeker in Oost-Indië, aan Dr. c. 5. TEMMINGK, 
Directeur en 5. A, SUSANNA, Administrateur van 
’sRijks Museumte Leiden . . . . . . « « » 298—50g - 


GEOLOGIE EN MINERALOGIE. 


R. GOURTOIS, Overzigt van de Minerale Wateren en war- 
me bronnen van Nederland en een gedeelte van Pruissen 19— 35 


CH. F. A. MORREN, over den betrekkelijken ouderdom 
der Kernen (moules intérieurs) van de Mollusken en 
andere fossiele Dieren … .… …. …... . 105—110 


CH, F. A. MORREN; Aanteekeningen over de wording en 
Vormnabootsingen (Pseudo-morphoses) en over den 8 
oorsprong der Horenheijen (Silex cornés) . … … « 114-122 


PLANTKUNDE. Y 


H.C, VAN HALL, Aanteekeningen over Diosma. crenata 55— á1 


L. MARCHAND, Tweede Verhandeling over de Cryptoga- 
mische Planten van het Groothertogdom Luxemburg 42 51 


TJ. U. SCHULTES, JUN. , Aanteekening over het geslacht 
Gatoehortusgi BVAS EA ATEN DE NI TEE 
L. MARCHAND, ‘Verspreide Botánische Aanteekeningen 154—142 
HC. VAN mArr, de Rijstbouw in Nederland beproefd 145144 
CL, MULDER, Waarneming van den groei van een blad 
van Urania speciosd, in den Kruidtuin van ’s Rijks ; 
Athenaeum te Franeker... 0 251-262 
L. 


INHOUD. tE 
Bladz. 
Ee MARCHAND, Tyveede Verhandeling over de Cryptoga- 
mische Planten van het Groothertogdom Luxemburg 
EEEVOIE) tro weg an ira t. aimtk datsadknoen 1. 265281 
TH. F.A, MORREN, Verhandeling: over de ware wijze, - 
waarop de voortgang der Standelkruiden (Orchides) met 
tweeknollige wortels plaats heef. t,‚ en bepaling van den 
natuurlijken vorm, dien zij zouden aannemen , indien 
zij niet aan eene standvastige miswassing (avortement) 
onderworpen waren; voorafgegaan, van eenige aan . 
merkingen over de waardij van het kenmerk, genomen 
uit de verandering van plaats tot onderscheiding van 
de beide Rijken der levende Wezens . . mila: We SAS A8L 
K. WESTERHOFF, Het gevoelen van LA wson, aangaan 
de de oorzaak van de ziekte der Granen ‚ bekend onder 
den naam van Brand, medegedeeld en aan de erva- 
ring getoetst , ED AU RAVL NN. . 584411 
H.C. VAN HALL, Onderscheid tusschen het Brandkoren 
en het Zwart in de Granen. … «ven, . 411414 


EK. WESTERHOrFrF, Berigt aangaande eene proefzaaijing 


van Winterkoolzaad in-het voorjaar ‚st 4 4 biábgo 
GL MULDER, Waarneming van den groei eener bloem- 
knop van Cactus grandiflorus … … - « « Á20—428 


CL. MULDER, Aanteekening over de ontkieming van za- 
den op de oppervlakte-van kwik, volgens rivor … … 428457 


‚DIERKUNDE, VERGELIJKENDE ONTLEED- 
KUNDE EN PHYSIOLOGIE. 


CH. Fo A, MORREN, over de Balaenoptera rostrata van 

FABRICIUS en beoordeeling der Werken ‚ welke over 

een Dier dezer soort, den áden November 1827, ten 

oosten van de haven van Ostende gestrand, uitgege- 
ven zijn . B Selis úlenerichen SAB erop ann Bl 
KR. WESTERHOFF, een woord overde zoogenoemde Kwenen 145 —1 64 
We VROLIK, Naschrift op de vorige Verhandeling … … 164167 
A, SEBASTIAN, eenige Waarnemingen bij-het ontleden ; 
van den Gecko van Java. . . . … event 1615 

/ Waarnemingen omtrent. het tongbeen 
bij den mensch ven 1Sl7á 
GE- 


/ 
/ At b 


Iv INHOUD. 


y Bladz. 
GESCHIEDENIS DER WETENSCHAP. 


J. VAN DER HOEVEN, Levensberigt van JAN ARNOUT 
BENNET. ee ee eee eee vee QJ==104 


G. MOLL, de dood van Dr, winrram nyDEWOLLASTON 174—188 
Verslag over twee Gedenkteekenen in Nederlandsch In- 
dië, door Z. Excellentie den voormaligen Gouverneur 
Generaal, Baron vaN DERCAPELLEN, voor de Neder - 
landsche Natuuronderzoekers mn. KunL, 5. VAN HAS- 
SELT en G.E. RUMPHIUS opgerigt . « … . … . 189—192 


TWEEDE STUK. 
Boekbeschouwing van de volgende Werken : 


A, P. DEGANDOLLE , Organographie végétale , ou Descrip- 
tion raisonnée des organes des plantes, doorv.m. . 1— 6 


RGO URTO1S, Recherches sur la Statistique physique, agri 

cole et médicale de la Province de Liége, door v.n. —_ 7— 15 
1. V.D. HOEVEN, Handboek der Dierkunde, door w. v. _15— 20 
P. VAN GALEN, Commentatio de Dilatatione Corporum 

Solidorum, door srmons … … … «ee «20 24 
D. BLANKENBIJL, Handleiding tot de beoefening der 

Artsenijbereidkundige Scheikunde, of Grondbegin- 
_ selen der Pharmaceutische Chemie, doore.s.m. . . 77— 84 
C.M. VAN DIJK En A. VAN BEEK, Onderzoekingen aan- 

gaande het Zwartinde Melisbrooden, doorv.n. . . 84— 88 
CH. F, A. MORREN, Revue systématique des nouvel 

les découvertes Ossemens fossiles, doorv.u. . . . 88— g1 


F. VAN CATZ SMALLENBURG, Leerboek der Scheikun- 


dessdeor a rumeldin za ot Ab ged ater agtag eb 
TH. G. VAN LIDTH DE JEUDE, Recucil de figures des 
vers intestinaux, door w. v«. . … « « + * « 198-159 
GUVIER et VALENCIENNES, Histoire naturelle. des 
Boiesans:, door. wv. C°. ore ve vene te A GEE 
| von 


INHOUD. ’ v 


N Bladz. 
VON BÖNNINGHAUSEN, Statistik der Westfälischen en 
Landwirthschaft, door v. um. . . « . « … … … 175—182 
P.L. VAN DER LINDEN, Essai sur les Insectes de Java et 
de ses Iles voisines, door w. v.. . . . . « … 182—183 
Natuurlijke Historie van Surinaamsche Vlinders . . . 185—185 


Wetenschappelijke Berigten wit onderscheidene Wer- 


hen, Tijdschriften of bijzondere mededeelingen. 


Te vinden in het Tweede Stuk, blz, 25—76, blz. g2—128, 
blz. 145—175 en blz. 186225. 


) nos is Kies 


kn 4 


& E’ « 


5 a et 
E ï fan mer eli 9 
ak fi | east en 
nld hae 
L 3 Ë AN dd 4 _ ip _ 
ri ê DN Need verts in Ù eN 


zb 


ed Ware 


bard 
tr