t X B , 0^3 7cí[ ^ l/. ^^ BOLETIM DA S0CI[0110[ BR R Red. — J. A. HENRIQUES Prof. de Botânica e Director do Jardim Botânico ^VOL. ixszAriii 1920 '•*^«-4* COIMBRA IMPRENSA DA UNIVERSIDADE 1920 BOLETIM DA SOCIEDADE 6R0KR Red. — J. A. HENRIQUES Prof. de Botânica a Director do Jardim Botânico "VOL. XIXZV^III 1920 ft^m YORK -^-«■<^»» COIMBRA IMPRENSA DA UNIVERSIDADE 1920 rC> H^l 7ã. NOTES t**,^, SUB D£S ESPÊCES CONQOL^ISES DU GENRE MILLETTIA Wight et Arn. PAR É. DE WILDEMAN (Bruxelles) En 1912 M. DuNN a publié dans le «Journal of the Linnean So- cietjo) de Londres, une revision du genre Mlllettia (1) ; la détermina- tion de matériaux de ce groupe reunis dans THerbier du Congo, depuis Tépoque ou Mr. Dunn a examine les types de Millettia que nous avions crée antérieurement, nous a amené à examiner en détails la monographie de notre confrère anglais dont nous devions nous servir pour la définition de nos documents d'liefbier. c. Le travail três consciencieux de M. Dunn est accompagnó de clefs analj-tiques qui facilitent grandement les recherches et permet- tent de pousser loin létude de matériaux, même en Tabsenco de documents authen tiques. Si nous extrayons de la clef analytique proposóe par M. Dunn, les données relatives à la définition des sections africaines du genre nous obtenons en utilisant les caracteres fournis par Tauteur le ta- bleau ci-après Olavis soctionum sec. Dunn 1 Foliola parva, oblonga, 9-17 paria Polyphyllae Foliola haud 9-27 paria 2 2 Foliola stipellata 3 Foliola exstipellata 7 3 Vexillum callosum vel auriculatum 4 Vexillum ecallosum vel exauriculatum 5 (l) S. T. Dunn. A Revision of the Genus Millettia Wight et Arn., in Journ. Linn. Soe. Bot. xli (1912), p. 123-243. 6 4 Gemmae globularis, flores subsessiles, pétala glabra .... Efidgenles Gemmae compressae ; foliolorum venae plurimae parallelae in venam marginalem currentes Compresso-gemmatae 5 Scaudens ; foliorum venae impressae Afroscandentes Erecta ; foliola supra plana . . 6 6 Stamina exserta Bohustiflorae Stamina inclusa Sericanthae 7 Calyx truncatus; corolla glabra Truncaticalyce.s Calyx dentatus vel corolla sericea 8 8 Arbor vel frutex erectus , . Sericanthae Frutex scandens Afroscandentes Pour la facilite de la discussion reproduisons ici les diagnoses des sections telles qu'elles nous s-ont fournies par M. Dunn, nous y ajouterons pour chacune d'entr6 elles les noms des espèces africaines. EFULGENTES Dunn. — Arbores parvae vel rarius fructices scan- dentes. Foliola saepius stipellata, subtus fulgentia. Paniculae saepe terminales. Plorae subsessiles, in ramulis floriferis congesti; brac- teolae saepius magnae. Calyx saepe longe lobatus, dense sericeus. Pétala glabra, saepe alba; vexillum fortiter auriculatum, auriculis inflexis hamos alarum tenentibus ; alae saepius transverso rugosae. Stamina monodelpha. Discus saepissime íimbriatus, calyci inferius adnatus. Ovarium breve, teres, in stylum longum tenuem angusta- tum, pauci-ovulatum. M. coruscans Dunn. M. Claessensi De Wild. M. Harmisiana De Wild. M. Lecomtei Dunn. M. Duscliesnei De Wild. M. Dinklagei Haems. M. yangambiensis De Wild. M. discolor De Wild. M. Elskensi De Wild. M. Klainei Dunn. M. - var. quadrifuga De Wild. M. aureocalyx Dunn. M. Solheidi De Wild. M. bipiudensis Harms. M. fulgens Dunn. M. melanocalyx Dunn. M. lucens Dunn. SI. Mildbraedii Hakmes (2). M. urophylloides De Wild. M. iDorphyrocalyx Dunn. M. hypolampra Hakms. M. ihodautha Baill. M. hedraeantha Hakms (1). M. chrysophylla Dunn. (1) Cette espèce a cté publiée en 1915 par Harms in Fedde Repertorium XIV n" 10-15, p. 197. (2) Cette espèce, originaire de Fernaudo-Po, a été décrite eu 1915 in Fedde Repertorium XIV, n» 10-15, p. 198. M. Soott-Ellioti DoKN. M. Warneckei Harms. M. Sapini De Wild. M. - var. longeacuminataDEAViLD. M. - var. subrubrosericeaDBWiLD, M. congolensis De Wild. et Th. Dur. M. Cabrae De Wild, M. Thoiloni Dunn. M. Vankerckhoveni De Wild. M. macTOura Harms. M. dúbia De Wild. COMPRESSO-GEMMATAE Dunn. — Arbores saepe magnae. Gemmae complanatae. Foliola stipellata, venis multim approximatis parallelis in nervum marginalem euntibus. Paniculae terminales. Flores magni. Calycis dentes magni, saepe paulo reflexi. Pétala sericea; vexillum auriculatum. Discus striatus. M. Stuhiniannii Taub. M. Laurentii De Wild. M. micans Taub. M. versicolor Welw. M. Hocki De Wild. M. catFra Meissn. M. Sacleuxii Dunn. AFROSCANDENTES Dunn. — Frutices scandentes. Folia saepissime stipellata venis impressis. Paniculae racemiformes, terminales et axillares. Flores fasciculati. Pétala sericea; vexillum ex auriculatum. M. Soyauxii Taub. M. brunneo-sericea De Wild. M. hirsuta Dunn. M. Gagnepainiana Dunn. M. bicolor Dunn. M. Goetzeana Harms. M. impressa Harms. M. calabarica Dunn. M. Barteri Dunn. M. limbutuensis De Wíld. TRUNCATICALYCES Dunn. — Arbores parvae. Foliola exstipellata. Paniculae racemiformes, axillares. Flores in ramis floriferis congesti. Calyces truncati. Pétala glabra. Vexillum exauriculatum. Discus an- nularis. Ovarium breviter stipitatum vel basi angustatum. M. macropliylla Benth. M. psilopetala Harms. M. Mannii Baker. M. Thonneri De Wild. M. aboensis Hook. SERICANTHAE Dunn. — Arbores vel frutices erecti. Foliola stipel- lata vel exstipellata. Racemi axillares. Flores in nodis fasciculati. Pétala sericea; vexillum exauriculatum. Discus saepius annularis. M. paucijuga Harms. M. Stapfiana Dunn. M. Thonningii Baker. M. nudiflora Welw. M. sanagaua Harms. M. palleus Staff. M. Zechiana Dunn. M. Conraui Harms.- 8 M. Sereti De Wild. M oblata Dunn. M. drástica Welw. M. usaramensis Taub. M. rubra Dk Wild. M. eriocarpa Ddnn. M. brevistipellata De Wild. M. leptocarpa Dunn. M. cyanantha Dunn. M. lasiantha Dunn. M. ferruginea Hochst. M leucantha Vatke. M. aromática Dunn. M. Bussei Harms. M. dura Dunn. ^ M. sericantha Harms. POLYPHYLLAE Dunn. — Arbores. Folia multijuga; folia parva, oblonga, saepius stipellata. Racemi axillares. Flores in nodis sessi- libus fasciculati. Vexillum exaurioulatum. Discns nullus. M. gracilis Welw. ROBUSTIFLORAE Dunn. — Arbores. Folia stipellata. Paniculae ter- minales. Flores iu nodis sessilibus fasciculati. Calyx alte lobatus. Pétala sericea; vexillum exauriculatum. Stamina protusa. M. Theuszii (Biittiii) De Wild. Si nous essayons de placer dans une dicbotomie les groupes pro- posés par M. Dunn, en nous basant sur les mêmes caracteres, mais en ajoutant pour les Compresso-gemmatae le caractere «pétales séri- cés», qu'elles possèdent, et qui est opposé à «pétales glabres» des Efulgentes nous obtenons : Folioles petites, oblongues eu 9-17 paires Polyphyllae Folioles rarement en 9-17 paires Folioles stipellées Etendard calleux ou auriculé Bourgeons globuleux ; fleurs subsessiles, pétales glabres Efulgejites Bourgeons comprimes; pétales séricés Compresso-gemmatae Etendard sans cais ni auricules à la base Plantes grimpantes, nervures en creux sur la face supérieure des folioles Afroscandentes Plantes dressées, folioles planes sur la face supé- rieure Etamiues exsertes Robustiflorae Etamines incluses Sericanthae Folioles sans stipelle Cálice tronqué, coroUe glabre Truncaticalyces Cálice dente ou coroUe séricée Arbres ou arbustes dressés Sericanthae Plantes grimpantes Afroscandentes 9 Ce tableau permet de remarquer que, dès le début des subdivi- sioiís il y a dans le classement des doutes, car le nombre de folioles n'est pas toujours dans la deuxième section en dessous de 9-17 paires. Le caractere tire des stipelles, qui certes est excellent bien que dans certains cas difficiles à apprécier du fait que les stipelles peu- vent être caduques ou remplacées par un pinceau de poils, ne parait pas être prósent chez tous les représentants de certaines sections, telies Afroscandentes et Sericanthae, les espèces de ces deux dernières pouvant être «stipellées» ou «astipellées». N'aurait-il pas mieux valu séparer les plantes astipellées de ces deux sections en groupements particuliers ? J'attir6rai également Tattention sur la faiblesse du caractere tire de la forme du bourgeon, cet organe manque fréquemment dans les éohantillons d^herbier et il est difficile, à mon sens, de se baser sur lui pour la déíinition d'espèces d'après des documents secs. Je ne sais si Ton peut attacher grande importance à la prósence ou à Tabsence d'auricules ou de cais à la base de Tétendard; ce ca- ractere nous parait difficile à apprécier; il dópendra beaucoup de Tim- pression de Fobservateur et il faut avouer qu'il est difficile, sur du matériel sec, de certifier la présence du cal de chaque cote de Fonglet. Quant au caractere tire de la nature de la plante : liane ou plante dressée, il nous parait défectueux; il est à la merci d'une erreur du collecteur et três souvent nous trouvons dans les herbiers Tindica- tion «arbre» pour des plantes qui sont fort probablement grimpan- tes, je rappellerai le cas de M. Sapini var. suhruhrosericea. Ce caractere est cependant seul, d'après M. Dunx à diíFórencier les Afroscandentes des Sericanthae aexstipellées». Dans le groupe des stipelles M. DuNN ajoute un autre caractere celui de la disposition des nervures : en creux (Afroscandentes) ou au niveau du limbe, ren- dant celui-ci plane (Sericanthae)? Ce caractere peut-il être suffisant pour diíFérencier deux sections? Nous en doutons, ne pourrait-il va- rier avec Fâge des feuilles et suivant Tétat de la dessication ? Le travail de M. Dunn, qui a été un premier essai de classifica- tion des Millettia, des plus utile pour la détermination des plantes africaines de ce genre três embrouillé, demande à être retravaillé. Cette revision ne pourra être sérieusement entreprise que quand on possèdera, dans les herbiers, d'amples matériaux, bien preparos, des diverses parties d'une même plante, afin qu'il soit possible de fixer définitivement les caracteres de la plante. 10 D'ici là la prudence nous conseille de considérer couime différen- tes, soifc au rang d'espèoe, soit au rang de variéfcé, des plantes dont les caracteres sont diíférents et constants dans les échantillons, Dans Tavenir il será fort probablemeiít possible de faire des sim- pliíications. Nous signalons ici 12 espèces et variétés nouvelles pour la flore congolaise, elles se rangent dans les sections : Efulgentes (8 espèces et variétés) ; Afroscandentes (2 espèces) ; Compresso-gemmatae (1 es- pèce); Sericanthae (1 espèce). La liste ci-après indique les espèces et variétés du genre Millettia signalées jusqu'à ce jour au Congo. Cette énumération annule dono les données publiées antérieurement, et en particulier celles du Syl- loge Florae Congolanae. Énumération des IVIILLETTIA. dn Oongo Ibelgo Millettia atenensis De Wild. Compagnie du Kasai (1910) p. 309; DuNN, Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 239. Atenes, nov. 1907 (A. Sapin, n° 27. — Três grosse liane des eaux et des bois). Millettia Barteri (Benth.) Dunn in Journ. Bot. XLIX (1911), p. 221 ; Dunn Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 210. Millettia urophylla Welw. ex Baker in Oliver F1. Trop. Africa II (1871), p. 129. Millettia Demeusei De Wild. in Ann. Mus. Congo, sér. V, II (1904), p. 137; Dur., SylL, p. 134. Millettia Gentilii De Wild. in Ann. Mus. Congo, sér. V, II (1904) p. 138, (1906) p. 258, t. LIII; Dur., Syll., p. 134. Lonchocarpus Barteri Benth., in Journ. of Linn. Soo. Bot., IV Suppl. (1860), p. 99. Lonchocarpus Heudelotianus Baill., Adansonia VI (1866), p. 222. Kisantu, 1899 et 1900 (J. Gillet, n° 219 et 477) ; la Fini, 1903 (É. et M. Laurent); Luima, 1891 (Demeuse, n'' 500); riv. Ikelemba, mai 1313 (Gr. Bonnivair, n" 42. — Nom vem.: Bofesola); Buka, 1913 11 (Versciiueuen, n° 581); Loange, 1907 (L. Gentil, n" 29); Kimuenza, mars 1900 (J. Gillet, n° 2065) ; Congo da Lemba, 1913 (Verschue- REN, n" 767) ; Wombali, oct. 1913 (H. Vanderyst, n° 2326) ; Kimgu- Damvu, 1911 (Reding, n° 53. — Nom vern. : Tubunga); Ubangi, 1913 (Mestdagh, n° 4); Musa, 1913 (De Giorgi, n° 1305. — Nom vern.: Nombo. — Liane des marais, sert d'appat poiír la pêche); Ikela, 1910 (Jespebsex, n" 6. — Nom vern,: Bolimba. — Sert à empoisonner le poisson) ; Eala, 1906 (L. Pynaert, n" 451) ; Lisala, 1910 (Bruneel) ; Ikilemba, 1905 (M. Laurent, n° 115. — Nom vern. : Sjukoi-N'kombe) ; Nala, 1904 (Boone, n" 44. — Fruit fort dur sert aii polissage des po- teries) ; Monongueri, 1891 (F. Demeuse, n" 413) ; Rógion de Sanda, 1903 (P. Vermeulen in Coll. J. Gillet, n» 3933); Kisantu, 1904 (Van Houtte in Coll. J. Gillet, n» 3661); Env. de Likimi, 1910 (Malchair, n" 314 et 268. — Nom vern. : Kabaka). Millettia brevistipellata De Wild., in Ann. Mus. Congo, sér. IV (1903), p. 193; Dur., Syll., p. 133; Dunn., .Journ. Linn. Soe. 41 (1911), p. 221. Lukafu, aoút 1899 (Verdick, n° 58). Millettia brunneosericea De Wild., nov. spec. (1). (Afroscan- dentes). Liane, rameaux à écorce brun-noirâtre à poils courts, assez den- ses, étalés; feuilles imparipennées, 3-juguées, rachis de 3-4,5 cm. de long, stipules linéaires-Iancéolées, velues, de 5 mm. env. de long, folioles elliptiques ou obovales ; stipelles nulles ou remplacées par (1) Millettia brunneosericea; Scandens, ramis cortice nigro-bruuneo, dense et breviter piloso ; foliis 3-jugis, rachi 3-4,5 cm. longo, stipulis lineari-lanceolatis, 5 mm. longis ; foliolis ellipticis vel obovatis, stipellis o vel pilosis, foliolis basi rotun- datis vel subcordatis, ápice breviter et obtuse acuminatis, petiolo 2-3 mm. longo, velutino, lamina supra glabra, infra brunneo-sericea, 20-53 mm. longa et 14-30 mm. lata ; inflorescentiis axillaribus et terminalibus, usque 7 cm. longis, bracteis 6 mm. circ. longis ; floribus pedicellatis, pedicello gracili, brunneo-velutino, circ. 3 mm. longo, calyce circ. 4 mm. longo, extus dense velutino, brunneo-sericeo, bracteolis ciliato-velutinis, caducis ; corolla 11-12 mm. longa, vexillum unguiculatum 11 mm. circ. longuDi et 6-7 mm. latum, dorso dense brunneo-sericeo, alis circ. 11 mm. longis carina 10-11 mm. longa; ovaxúo dense velutino, stylo glabro vel subglabro. 12 mi pinceau de jdoíIs ; folioles arrondies ou subcordées à Ja base, courtement et obtusément acuminées ; pétiolulées, à pétiolule de 2-3 mm. de long, velu; folioles latérales glabres sur la face supé- rieure, séricées-brunâtres sur la face inférieure, de 20-53 mm. de long et 14-30 mm. de large ; nervures principales au nombre de 8-9 de chaque côté de la nervure mediane, non en relief sur la face su- périeure, en relief sur la face inférieure, anastomosées en are prés du bord de la foliole ; foliole terminale obovale, de même grandeur que les plus grandes des latérales, inflorescences axillaires et termi- nales atteignant 7 cm. de long, rachis courtement et deusément velu-brunâtre, ramuscules íiorifères três courts ou nuls, bractées de 6 mm. env. de long ; íieurs à pédicelle grele, velu-brunâtre, de env. 3 mm. de long; cálice densément velu-séricé, brunâtre, de 4 mm. de long env., à dents courtes, bractéoles velues-ciliées, caduques de 1,5-2 mm. de long; corolle de 11-12 mm. de long, vexillum ongui- culé de env. 11 mm. de long onglet compris et 6-7 mm. de large, densément velu-séricé brunâtre sur le dos ; ailes environ aussi lon- gues que le carène, celle-ci peu recourbée de 10-11 mm. de long ; étaraines à filet glabre; ovaire densément velu à style glabre ou presque glabre. Fruit et graines inconnus. Boma-Yanga, Lusuka, 2 octobre 1912 (R. Verschueren, n° 22. — Liane servant à la fabrication de paniersj. Observations. — Cette espèce parait devoir être rangée dans le voisinage de M. Soyauxii, dont elle se différencie par les folioles généralement plus réduites, par les fleures plus petites, les bractées florales atteignant 6 mm. et les bractéoles calicinales de 2 mm. au maximum, rapidement caduques. Millettia Cabrae De Wild., in Ann. Musée Gongo, ser. V (1904), p. 136 ; DuR. Syll. p. 133 ; Dunn Journ. of Linn. Soe. 41 (1912), p. 201. Intela, 1897 (Cabra, n° 110). ' Millettia Claessensi De Wild., nov. spec. (1) (Efulgentes). (1) Millettia Claessensi; Scandens; ramis cortice bniiineo, breviter pubescenti- bus 5 foliis iinparipennatis 3-jugis, lachi de-6-10 cm. lougo, stipulis ovato-triangula- 13 Liane; tige à écorce brunâtre, courtement pubescente, à poils roussâtres ; bourgeons plus ou moins applatis ; fenilles imparipen- nées 3-juguées, rachis de 6-10 cm. de long, courtement pubescent brunâtre; stipules ovales-triangulaires, de 3 mm. euv. de long et 2 mm. de large à la base, folioles stipellées, stipelles filiformes de 3-3,5 mm. de long, velues, folioles latérales pétiolées à pétiole de 3-4 mm. de long, velu-brunâtre, limbe elliptique ou obovale, arrondi ou largement cunéiforme à la base, acuminé courtement au sommet, de 38-75 mm. de long et 20-31 mm. de large, glabre sur la face supérieure, courtement velu, subséricé sur la face inférieure, nervu- res principales latérales au nombre de 9-10 de chaque côté de la nervure médiane p)6u marquées sur la face supérieure, légèrement en relief sur la face inférieure, anastomosées obscurément en are prés du bord de la foliole; foliole terminale obovale, cunéiforme à la base ; inflorescences axillaires à rachis velu de 5-17 cm. de long, ramuscules ílorifères de 5 mm. de long, velus ; fleurs à pédicelle velu de 2 mm. de long, bractóes caduques, bractéoles densément velues de 1 mm. de long, cálice densément velu-séricé, de 5-6 mm. de long, à dents triangulaires atteignant presque le milieu de la longueur totale; corolle de 12 mm. env. de long; vexillum longue- ment onguiculé, émarginó de 10 mm. env. de long, onglet compris et env. 8 mm. de large, glabre sur le dos ; ailes de 11-12 mm. env. de long env. aussi longues que la carène, celle-ci recourbée vers Textrémité ; étamines à filet glabre, à anthère de 0-5 mm. env. de long; ovaire velu, style glabre. Fruit et graines inconnus. Katako-Kombe, janvier 1910 (J. Claessens, n^ 368.— Nom ind. : Djamba). Obsekvations. — Cette espèce du groupe «Efulgentes», parait devoir être rapprocliée du M. hypolampra Harms. ribus, 3 mm. circ. longis et 2 mm. latis, foliolis stipellatis, stipellis filiformibus 3-3,5 mm. longis, foliolis lateralibus petiolatis, petiolo 3-4 mm. lougo, brunneo-velu- tino, lamina elliptica vel obovata, basi rotundata vel late cuueata, ápice breviter acuminata 38-75 mm. longo et 20-31 mm. lata ; supra glabra, infra sericea ; nervis lateralibus 1 utrinque circ. 9-10 ; inflorescentiis axillaribus, rachi de 5-17 cm. longo, floribus pedicellatis, pedicello velutino 2 mm. circ. longo, bracteis caducis, bracteo- lis dense velutinis circ. 1 mm. longis, calyce dense sericeo, 5-6 mm. longo, dentibus triangularibus ; corolla 12 mm. circ. longa, vexillum longe unguiculatum circ. 8 mm. latum dorso glabrum ; alis et carina circ. 11-12 mm. longis, filamentis stamiuum gla- bris, ovário velutino, stylo glabro. 14 Millettia congolensis De Wild. et Th. Dur., in Buli. Herb. Boiss. sér. 2, I (1900) 16 (nomen) et in Ann. Mus. Congo III, 1 (1901), p. 61; Dur. Syll., p. 133 ; Dunn Joum. Linn. Soe. 41 (1912), p. 201. Millettia macrophyllã De Wild. et Durand in Compt. Rend. Soe. Bot. Belg., XXXVII, p. 47 (non Benth.). Congo (Alf. De Wèvre, n° 773) ; Kimuenza, mai 1901 (J. GriL- let) ; Congo, 1906 (Body, — Nom vern. : Eliriki) ; Kisantu, 1899- 1900 (J. aiLLET, n° 87, 383); Kikwit, janv. 1914 (H. Vanderyst, n° 3069); Barumbu, fév. 1906 (M. Laurent, n° 1678); Eala, jui^ 1905 (M. Laurent) ; Eala, mars 1910 (F. Seret, n° 1220 bis) ; Lu- sambo, 1903 (Ém. et M. Laurent); Wombali, juil. et aoút 1913 (H. Vanderyst, n° 1653 et 1847) ; Injolo, 1905 (M. Laurent, n° 928, et J. Lambert, n° 50) ; Sankuru, sept. 1906 (A. Sapin. — Nom vern. : Makonké) ; Entre Lulonga et Coquilhatville, déc. 1906 (Pynaert, n° 807) ; Sanda, 1903 (J. Gillet, n" 3304) ;^ Vallée de la Nyanga, 1908 (H. Vanderyst); Stanley-Pool, 1898 (É. Luja, n" 32); Lubue, 1899 (É. Luja, n° 296); Kwango, juillet 1913 (H. Vanderyst, n° 1455 et 1460) ; Kisundi, juin 1911 (H. Vanderyst) ; Maydi, 1911 (H. Van- deryst); Village Sadi, aoút 1902 (Mission Cabra-Michel, n° 33); Sanda, mars 1903 (J. Gillet, n" 3033, 3113); Kisantu, 1900 (J. Gil- let, n° 1341) ; Vallée de la Djuma, juillet 1902 (L. Gentil et J. Gillet, n*^ 2852). Millettia discolor De Wild. uov. spec. (1). (Efulgentes). Arbusto ? ; rameaux à écorce brunâtre, à poils brunâtres assez (1) Millettia discolor; Frutex ; ramis cortice bruuneo-piloso, foliis imparipenna-: tis 7-8-jugip, rachi 14-16 cm. longo, brimneo-velutino, stipulis caducis, foliolis stipellatis, stipellis 1 mm. circ. longis, petiolis 2-3 mm. lougis, lamina elliptico-lan- ceolata, basi rotundata vel late cuneate, 7-9 cm. longa et 13-22 mm. lata, supra glabra sed nervis sparse, appresse, brunneo-pilosis, infra argêntea, nervis lateralibus 1 utrinque circ. 10; inflorescentiis axillaribus et terminalibus, usque 20 cm. longis, paniculatis, floribus solitaribus, alternis, oppositis vel geminatis, breviter pedicella- tis, pedicello circ. 1 mm. longo, bracteolis dense velutino-sericeis; 1,5-2 mm. longis, calyce 6 mm. cii*c. longo sericeo, corolla 9 mm. circ. longa, vexillum unguiculatum 8 mm. circ. longum et circ. 5 mm. latum, dorso glabrum, alis et carina circ. 9 mm. loagia, ovário velutino. 15 denses, apprimés ; feuilles 7-8-juguées, rachis de 14-16 cm. de long. velu, brunâtre, stipules caduques ; folioles stipellées, stipelles de 1 mm. env. de long; folioles jjótiolées à pétiole de 2-3 mm. de long, velu, limbe elliptique-lancéolé, arrondi à la base ou largement cunéi- forme, de 7-9 cm. de long et 13-22 mm. de large, glabre sur la face supérieure, à poils brunâtres apprimés denses sur les nervures, epars sur le limbe, celui-ci argente inférieurement, brunâtre à Tétat sec supérieurement ; nervures principales au nombre de 10 env. de cha- que côtó de la nervure médiane peu marquées sur la face supérieure, en relief sur la face inférieure, anastomosées en are prés du bord ; foliole terminale de môme forme que les latérales ; iníiorescences axillaires et terminales atteignant 20 cm. de long, ramifiées, formant par leúr ensemble une ample panicule ; fleurs solitaires alternes, opposées ou géminées, pédicelle court, velu-brunâtre, de moins de 1 mm. de long ; bractées...; bractéoles densément velues-séricées, de 1,5-2 mm, de long, cálice de 6 mm. de long, velu-brunâtre séricó, à lobes atteignant de milieu ; corolle de 9 mm. env. de long, vexillum anguiculé de 8 mm. env. de long, onglet compris et de env. 5 mm. de large, glabre sur le dos ; ailes env. aussi longues que Tétendard, un peu plus courtes que la carène, celle-ci de 9 mm. env. de long ; étamines à filet glabre, à anthères de 0,7 mm. env. de long; ovaire velu. Fruit et graines inconnus. Cimetière de Luki, 1910 (Brixhe). Observations. — Cette espèce du groupe aEfulgentes» est nous semble-t-il voisine du M. Dinklagei Hakms. Millettia drástica Welw. ex Baker in Oliv. F1. Trop. Afr. II (1871), p. 128; DuR. Syll., p. 134; Dunn, Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 220. Millettia Mannii ex Dur. Syll., p. 135 et alior. congol. Bas Congo, sept. 1893 (É. Laurent) ; Bassin de la Dele, 1900 (R. P. Butaye) ; Yambuja, 1906 (J. Solheid, n° 83) ; Léopoldville, 1909 (J. Claessens, n° 72) ; Lukafu, oct. 1899 (Verdick, n° 109. — Nom vern. : Kofita, et nov. 1899 : Vekdick, n" 290. — Nom vern. : Dimanba); Kisantu, 1899, 1900 (J. Gillet, n° 715, 1426); Congo (Alf. Dewèvre, n° 681 K. et n° 786, 963 a) ; entre Dembo et Ki- santu, oct. 1900 (J. Gillet, n° 1539); Kolo, 1913 (Yerschueren, 16 n° 686); Eala, 1907 (Pynaert, n° 1074); Kimuenza, 1901 (J. Gillet); entre Kisantu et Kwango, sept. 1900 (R. P. Butaye) ; Yambata, février 1914 (De Giorgi, n° 1734. — Nom vern. : Agrogo); Thibangu, janvier 1910 (Sapin) ; Env. de Likimi, 1910 (Malchair, n"^ 103. ~ Nom vern. : MTolo) ; Sabuka, 1909 (J. Claessens, n° 83) ; Eala, 190Õ-1906 (M. Laurent, n" 766, 1683); Équateur, 1904 (L. Pynaert, n° 369); Mogandjo, mars, 1906 (M. Laurent, n" 1829; Environs de Sanda, 1906 (Oddon in Coll. J. Gillet); Eala, mars 1907 (Pynaert, n° 368-1247); Kisantu, 1900 (J. Gillet, n° 476); Lukolela, juill. 1906 (L. Pynaert, n° 191); Likimi, déc. 1910 (Malchair, n° 490. — Nom vern.: Bopolo) ; Yambata, 1914 [De Giorgi, n° 1799. — Nom vern.: Dondolonda, Belenge, n° 1649. — Noms vern. : Punge (Budja), Mog- waba (Libati). — Fruits comestibles] ; Vivi, novembre 1913 (Vers- CHUEREN, n° 963); Mobwasa, juin 1913 (H. Lemaire, n° 310. — Nom vern.: Magbwaba); Dima, nov. 1909 (A. Sapin. — Nom vern. : Wutó, Woso (Batetela). — Bois de menuiserie); env. Yakoma (Ubangi), fév. 1909 (Fr. Thonner, n° 227); Mobwasa, mai 1913 (De Giorgii, n" 856. — Nom vern. : Megwaba. — Arbre à bois três dur); Kiza, 1911 (Reding, n° 7. — Nom vern. : Siusiu. — L'indigène pile les graines pour les mettre sur les plaies). w. Millettia dúbia De Wild., in Ann. Mus. Congo, ser. V, I (1904), p. 137; Dur. Syll., p. 134; Dunn, Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 203. Vallée de la Djuma, juill. 1902 (L. Gentil) ; Madibi, 1906 (A. Sapin); Lukombe, oct. 1910 (A. Sapin. — Nom vern.: Ikedi (Bang.); Env. de Léopoldville, aoút 1902 (J. Gillet). Millettia Duchesnei De Wild. Ann. Mus. Congo, sér. V, I (1904), p. 138; Dur. Syll., p. 134; Dunn, in Journ. of Linn. Soe. 41 (1912), p. 192. Stanleyville, 1898 (Ém. Duchesne, nM); Sankuru, 1910 (É. Luja). Millettia dura Dunn in Journ. of Bot. XLIX (1911), p. 221; Dunn, Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 223. Millettia ferruginea Harms in AViss. Erg. Deutsch. Zentr. Afr. Exp. 1907-8, IJ Bot. (1914), p. 256, non Hoclist, 17 Entre Beni et le Ruwenzori, prés Lumengo, fóvrier 1908 (Mild- BRAED, n° 2479). Millettia Elskensi De Wild., nov. spéc. (1) (Efulgentes). Grande liane ; tiges...; bonrgeons. . .; feuilles 3-juguées, racliis glabre, ou à poils épars, de 10-12 cm. de long, stipules..., folioles coriaces stipellées, stipelles filiformes de 3 mm. env. de long, folio- les pétiolées, à pétiole courtement velu, de 5-7 mm. de long, folioles latérales à limbe elliptique ou obovale, arrondi à la base et brusque- ment acuminé au sommet, à acumen arrondi, de 9-17 cm. de long, acumen compris, et 4,õ-5 cm. de large, glabre sur la face supérieure, à poils apprimós sur la face inférieure, surtout sur les nervures ; nervures latérales principales au nombre de 8-10 de chaque côté de la nervure médiane, légèrement en creux sur la face supérieure, en relief sur la face inférieure, anastomosées en are prés du bord de la foliole ; foliole terminale obovale, de même dimension que les latéra- les, inflorescences partielles non ramifiées atteignant 35 cm. de long, racliis tomenteux-brunâtre, ramuscules florifères de 3-4 mm. de long; fleurs roses, inodores, à pédicelle velu, ferrugineux-brunâtre attq^- gnant 5 mm. de long; bractées florales ovales-elliptiques, ferrugi- neuses-brunâtres de 5-6 mm. de long, bractées sous-calycinales lan- céolées, velues, caduques de 5-0 mm. de long; cálice de 10-11 mm. de long, velu-ferrugineux à dents atteignant presque le milieu ; co- rolle de 17 mm. env. de long; vexillum onguiculé de 17 mm. env. de long onglet compris et de 17 mm. de large, glabre sur le dos ; ailes glabres env. aussi longues que la carène, celle-ci de 15-16 mm. de long; étamines à filet glabre, à anthères de 1 mm. env. de long, (1) Millettia Elskensi; Scandens ; foliis 3-jugis, rachi de 10-12 cm. longo, folio- lis coriaceis, stipellatis, stipellis filiformibus 3 mm. circ. longis, petiolulo breviter velutiiio, Õ-7 mm. longo, lamina elliptica vel obovata, basi rotundata, ápice abrupte acuniinata, 9-17 cm. longa et 4,5-5 cm. lata, supra glabra, infra apresse pilosa, ner- vis lateralibus 1 utrinque 8-10 versus marginem arcuatim anastomosantibus ; inflo- rescentiis usque 35 cm. longis, non ramosis, floribus roseis, pedicellatis, pedicello brunneo-ferrugineo usque 5 mm. longo; bracteolis subcalycinalibus lanceolatis 5-6 mm. longis; calyce 10-11 mm. longo, velutino, ferrugineo; corolialTmm. circ. longa, vexillum unguiculatum 17 mm. longum et 17 mm. latum, dorso glabrum ; alis et Ca- rina circ. 15-16 mm. longis, ovário dense ferruginoso; legumiue obovato, dense et breviter ferrugineo-piloso circ. 7 cm. longo et 21 mm. lato. 18 ovaire densément velu ferrugineux ; fruit légèrement obovaJe, den- sément et courtement ferrugineux de 7 cm. env. de long sur 21 mm. de large (múr ?) ; graines ? Yangambi, 16 septembre 1913 (Elskens, — Nomind. : Logliandju. — Les ceudres du fruit sont saupoudrées dans les entailles que les indigènes se font sur la poitrine pour guérir la bronchite). Observations. — Cette espèoe du groupe «Efulgentes», se rap- proche de la plante recueillie dans la mêrae localité par M. Lacom- BLEZ et à laquelle nous avons donné le nom de M. yangamhiensis. Comme chez cette deruière les feuilles du M. Elskensi sont 3-juguées, mais les íleurs sont plus grandes, les bractéoles, le cálice et la co- rolle plus développées. Millettia Elskensi De AVild. — — var. quadrijuga De Wild. nov. var. (1). Plante grimpante ; rameaux à écorce courtement ferrugineuse à rótat jeune; feuilles 4-juguées, rachis courtement pubescent de 11,5- 13 cm. de long; stijjules . . . ; folioles subcoriaces stipellées, stipelles ciliées de 2,5 mm. de long; folioles pétiolées, à pétiole velu de 4-6 mm. de long, folioles latérales elliptiques ou obovales, arrondies à la base, courtement acuminées au sommet, de 6-9 cm. de long et 2-4 cm. de large, glabres sur la face supérieure, à poils épars appri- més sur la face infórieure surtout sur les nervures ; nervures princi- pales au. nombre de 8-9 de chaque côté de la nervure médiane, peu marquóes sur la face supérieure, en relief, sur la face inférieure, anastomosées en are prés du bord de la foliole, foliole terminale de même grandeur que les latérales ; inflorescences terminales et axil- (1) Millettia Elskensi var. quadrijuga ; Scandens; ramis juvenilis breviter ferru- gineis ; foliis 4-jugis, rachi de 11-13 cm. longo, foliolis subcoriaceis stipellatis, sti- pellis ciliatis 2,5 mm. longis, petiolo 4-6 mm. longo lamina elliptica vel obovata, basi rotundata, ápice breviter acuminata, 6-9 cm. longa, 2-4 cm. lata, supra glabra, infra sparse apresse pilosa, nervis lateralibus 1 utriuque 8-9 •, inflorescentis axilla- ribus et terminalibus ultra 20 cm. longis, floribus pedicellatis, pedicello velutino, 2-4 mm. longo, bracteis ovato-acutis 4-G mm. longis, bracteolis cahcinalibus lan- ceolatis, velutinis 5-6 mm. longis; calyce 10-12 mm. longo; corolla circ. 20 mm. longu, vexillum circ. 20 mm. longum et 15 mm. latum, dorso glabrum, alis et carina circ. 17 mm. longis, ovário dense velutino. 19 laires, formant 23ar leur ensemble des paiiicules à iuHoresoences par- tielles non ramifiées de plus de 20 cm. de long, à rachis courtement velu-ferrugineux, ramuscules florifères de 2-3 mm. de long, fleurs à pédicelle velu, de 2-4 mm., bractées florales ovales-aigúes de 4-6 mm. de loiíg, velnes extérieurement, bractées sous-calycinales Jancéolées- velues, de 5-6 mm. de long, cálice de 10-12 mm. de loiíg, à dents triangulaires atteignant le milieu; corolJe d'env. 20 mm. de long, vexilJum ouguiculé d'env. 20 mm. de loug ouglet compris et env. 15 mm. de large, glabre sur le dos, ailes env. aussi longues que la carène, celle-ci de 17 mm. env. de long ; étamines à filet glabre, à anthères de 15 mm. de long, ovaire densóment velu. Fruit et grames inconnus. Stanley ville, 16 juin 1905 (L. Pynaert, n° 107). Observations. — Cette plante se rattache au M. Elskensi, elle en diffère par ses feuilles toutes 4-juguées et par quelques détails de mensuration des organes. II faudrait de plus amples matériaux des deux plantes pour j)OUVoir insister sur leur difíerenciation. Millettia fulgens Duxn in Joum. Bot. XLIX (1911), p. 220; et in Journ. Linn. Soe, 41 (1912), p. 193. État du Congo : M'Bota, 1863 (Burtox). Observation. — Le nom de localité «M'Bota» ou «Bota», pour- rait bien être le nom indigène de la plante. Millettia Harmsiana De Wild. in Ann. Mus. Congo, ser. V, I (1904), p. 139, II, p. 37, 147; Dur. SylL, p. 134; Dunn in Journ. of Linn. Soe. 41 (1912), p. 192. Millettia Ulbrichiana Harms in Engler Bot. Jahrb. XLV (1910), 309. Environs de Kimuenza, 1901 (J. Gillet): Eala, 1907 (Pynaert, n° 948 et 1547). Millettia Harmsiana f. acuminata De Wild. Étud. fl. Bas et Moy. — Congo, II (1907), p, 147; Dunn Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 192. Congo, Eala, 1906 (L. Pynaert, n° 404). 20 Millettia Hocki De Wilu., nov. spec. (1) (Compresso-gemmatae). Arbuste à écorce brunâtre à Tétat adulte, devenant glabre; boiír- geons plus ou moins applatis, feuilles 5-7-juguées, rachis de 7-15 cm. de long, plus ou moins canaliculé, courtement velu, stipules, ovales- elliptiques, plus ou moins caduques, folioles stipellées, stipelles de 1,5 mm. env. de long, folioles à pétiole de 1,5-2,5 mm. de long, courtement velu-brunâtre, folioles latérales de 12-70 mm. de long et 9-25 mm. de large, ellij)tiques, légèrement inéquiiatérales et arron- dies à la base, assez brusquement mais courtement acuminées, à acumen courtement apiculé gl abres sur la face supérieure sauf sur les nervures, à poils épars apprimés sur la face inférieure, nervures au nombre de G-H de chaque côté de la nervure médiane, légèrement en relief sur la face supérieure, plus fortment proeminentes sur la face inférieure, anastomosées en are prés du bord de la foliole ; foliole terminale obovale, cunéiforme à la base; inílorescences axil- laires de 6-10 cm. de long, rachis velu plus ou moins brunâtre ra- músculos florifères courts, de 2 mm. env. de long; íleurs à pedicelle courtement pubescent, de 15 mm. de long, bractées caduques, brac- téoles ovales-arrondies, de 1,5 mm. env. de long, velues ; cálice velu-subséricé extérieurement de 2,5-3 mm. de long ; corolle de 8-10 mm. de long, vexillum onguiculé de 8 mm. env. de long onglet com- pris et 5 mm. de large, velu-séricó sur le dos ; ailes glabres un i>eu plus courtes que Tétendard et que la carène, celle-ci ciliée de 7 mm. env. de long; étamines à íilet glabre, à anthère de 0,5 mm. env. de long ; ovaire velu. Fruit glabre, déhiscent, de 5-6 cm. de long et 12-16 mm. de large, à 1-2 graines brunâtres de 5 mm. env. de long (mures?). (1) Millettia Hocki ; Arbusculus, cortice brunneolo demum glabro ; foliis 5-7- jugis, rachi de 7-15 cm. longo, breviter velutino; stipellis 1,5 mm circ. longis; fo- liolis petiolatis, petiolo l,õ-2,õ mm. longo, breviter brunneo-velutino, lamina 12-70 mm. longa et 8-25 mm. lata, elliptica, basi rotundata ápice plus minus abrupte acu- minata, supra glabra sed uervis sparse pilosis, infra sparse appresse pilosa ; nervis lateralibus 1 utriuque 6-9 ; inflorescentiis axillaribus 6-10 cm. longis ; floribus pedi- cellatis, pedicello breviter pubescenti, 1,5 mm. circ. longo, bradeis caducis, bructeo- lis ovato-rotundatis ; cálice subsericeo-velutino, 2,5-3 mm. longo; corolla 8-10 mm. longa, vexillum 8 mm. circ. longum et 5 mm. latum dorso velutino-sericeo, alis et Carina circ. 7 mm. longis, ovário velutino, legumine glabro, 5-6 cm. longo et 12-16 mm. lato, seminibus 1-2, brunneis 5 mm. circ. longis (maturis?). 21 Bords de la Lufira, octobre 1912 (Ad. Hock) ; Vallée de Kapiri, mars 1913 (Homulé, ii° 1296. — Arbuste du voisinage des cours d'eau, en fruits seulement) ; Sankisia, 11 novembro 1911 (J. Be- quaert). Observations. — Cette espèce parait devoir se classer dans le groupe «Compresso-gemmatae» de M. D.unn et dans le voisinage des M. caffra et versicolor. í M. caffra Fruit velu { , , . , I M. versicolor Fruit glabre M. Hocki OU bien Folioles de 3,5-7 cm. de long Nervures latérales 7-0 M. Hocki Nervuves latérales 14-lG . M. caffra Folioles de 9-18 mm. de loug M. versicolor OU encore : t^i j o t, - 11- \ ^- <^off''a Fleurs de 2-2,d cm. de lonc { ,, . , ' ° \ M. versicolor Fleurs de 8-10 mm. de long M. Hocki Millettia impressa Harms in Engler, Bot. Jahrb. XXVI (1899), p. 288; DuNN. Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 210. Bas-Congo (Ch. Smith, n» 38, 40, 43, 52, 74). Millettia Laurentii De Wild. in Belg. Cólon. 1904, p. 378; Dur. Syll., p. 134; Dunn, Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 204. Léopoldville, 1903 (Em. Laurext, convient pour boisement en terrain sablonneux); Kutu, 1903 (Em. et M. Laurent. — Nom vern. : Khaya); Eala, 1906 (Pynaert, n" 645); Kisantu, 1894 (J. O-illet) ; Kimuenza, mai 1901 (J. Gillet, n" 2164); Léopoldville (A. Dewèvre, n" 523); Kisantu, 1911 (H. Vanderyst); Bokatola (Ruki), juillet 1900 (L. Gentil. — Nom vern.: Bokongi. — ^Arbre gigantesque à bois de grande valeur, noir marbré) ; Lobaka, 1909 (J. Claessexs, n" 109) ; Illongonga, dóc. 1907 (A. Sapin. — Nom vern. : Mukonge (Bang.); Madibi, 1906 [A. Sapin. —Nom vern.: Mondana (Kwilu) ; Mokongé (Bangala)] ; Bienge, oct. 1907 [A. Sapin. — Nom vern. : Mokongé (Bangala)] ; Madibi, 1904 (Lescrauwaet, n° 103). 22 Millettia leptocarpa Dunn in Jonni. Bot. XLIX (1911), p. 221 ; et in Journ. Liim. Soe. 41 (1912), j). 225. Mukeuge (Pogge, u° 887). Millettia limbutuensis De Wild., nov. sp. (1) (Afroscandentes). Liane?; écorce d'un brun grisâtre, striée, lenticellée; entrenoeuds courts fréqiiement de moins de 1 cm. ; bourgeoiis petits, subglobu- leux; feuilles 3-juguées, rachis de 12-17 cm. de long, glabre, stipules triangulaires caduques, folioles opposées ou subopposées, non sti- pellées, folioles pétiolulées à pétiolule de .3-4 mm. de long, glabre, strié transversalement, folioles latérales elliptiques ou ovales, arron- dies ou cunéiformes à la base, acumiriées au sommet, à acumen obtus, de 2,6-13 cm. de long et 1,8-5 cm. de large ; nervures latérales principales au nombre de 5-7 de chaque côté de la nervure médiane, peu marquées sur la face supérieure, en relief sur ia face inférieure, anastomosées en are prés du bord de la foliole; foliole terminale obovale souvent un peu plus dévelopée que les latérales, eunéiforme à la base ; infiorescences axillaires de 8-9 cm. de long, rachis cour- tement tomenteux, ramuscules floriféres três courts, fleurs fasciculées par 2-3, pédicelle courtement tomenteux, grele, de 3-4 mm. de long, cálice de 5-6 mm. de long, courtement pubéruleux non séricó, à dents courtes ou nulles^ vexillum onguiculé, velu-séricé extérieure- ment de 13 mm. env, de long onglet compris et env. 11 mm. de large, ailes environ aussi longues que la caréne, longuement ongui- culées, caréne de 12-13 mm. de long; étamines à filet glabre, à an- tlières de 0,7 mm. env. de long, ovaire velu à style glabre três for- tement recourbé à la base. Fruit déhiscent, brunâtre à Têtat sec, à poils épars, apprimés, à 2-4 graines brunes, applaties de 11 mm. env. de long, 9 mm. de large et env. 2 mm. d'épaisseur (mures?). (1) Millettia limbutuensis; Scandens?; cortice brunneolo, striato, lenticellato ; foliis 3-jugis, rachide glabro 12-17 cm. longo ; stipulis triangularibus, caducis ; fo- liolis oppositis vel suboppositis, uon stipellatis. petiolulatis, petiolulo 3-4 mm. longo, glabro, ellipticis vel ovatis, basi rotundatis vel cunoatis, ápice acuminatis, 2,5-13 cm. longis et 1,8-5 cm. latis, nervis lateralibus 1 utrinque 5-7; inflorescentiis axillaribus 8-9 cm. longis, rachide breviter tomeutoso, floribus 2-3-fasciculatis ; calyce 5-6 mm. longo, extus puberulo non sericeo, vexillum extus sericemn, 13 mm. circ. longum, alis et carina circ. 12-13 mm. longis, ovário velutiuo ; legumine spavse et appresse. piloso, seminibus 2-4, circ. 11 mm. longia, O mm. latis, 2 mm. crassis (maturis V). 23 Lirabutu, février 1906 (M. Laurent, n° 1644). OiiSEKVATiONS. — Cette espèce semble devoir être rangóe clans le voisinage du M. Barteri, dont on pourrait la diffórencier par ses folioles non brusquement acumiuóes au sommet, ses iníloresceuces relativement coiirtes ne dépassaut pas 10 cm., le cálice à dents três courtes ou mênie généralement nulles ; quant au fruit il est presque glabre, et non densément velu-brunâtre, et contient 2-4 grames bru- nâtres. II est difficile d'assigner une place exacte à la plupart des espa- ces, de ce groupe, que nous décrivons ici en se basant sur la clef proposée par M. Diixx, car il propose (loc. cit., p. 143) dês le début: Foliorum venae supra impressae. Foliorum venae supra haud impressae. II est, pensons-nous, três difficile d'utilis6r ce caractere, três va- riable suivant Tâge des feuilles comme suivant ies modes de dessi- cation. Millettia macroura Hau.ms in Exglek, Bot. Jahrb. XXVI (1899), p. 289; Di:r. Syll., p. 135; Dunn, Journ. Limi. Soe. 41 (1912), p. 202. Mukenge (Pogge. n» 838). Millettia psilopetala Hakms in Wiss. Erg. Deutsch. Zentr. Afr. Exp., 1907-8, II, Bot. (1914), p. 256; Dunn, Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 202. Beni prés Muera, janvier 1908 (Mtldbkaed, n° 2290) ; entre Ma- wambi et Avakubi, Bulika (LIildbraed, n° 3209). Millettia rubra De Wild., nov. spec. (1) (Sericanthae), (1) Millettia rubra; Frutex, ramis cortice glabro, foliis 6-7-jugis rachide 7-14 cm. longo, stipellatis, stipellis linearibus 1,5 mm. circ. longis, lamina coriacea inae- quilateralia, ovata vel elliptica, basi rotundata, ápice breviter acumin ato- obtusa 22-75 mm. longa et 14-30 mm. lata supra et infra glabra ; uervis lateralibus utrin- que 6-7 ; inflorescentiis axillaribus eí terminalibus 14-18 cm. longis, paniculatis, rachide glabro ; floribus pedicellatis, pedicello breviter velutino 3-4 mm. longo, demum accrescenti ; calyce cupuliformi 4-5 mm. longo, sericeo-velutino, coroUa rubra, vexillum unguiculatum 13-15 mm. longum et 14 mm. latum, dorso sericeum; alis et Carina circ. 17 mm. longis, ovário dense velutino; legumine 10-15 cm. longo et 20-23 mm. lato; seminibus 12-11 longis, 11-14 latis et 4-5 mm. crassis. 24 Arbuste, à rameaux à écorce g]abre, brunâtre ; bourgeons appla- tis; feuilles 6-7-juguées, rachis glabre, de 7-14 cm. de long, stipiiles... caduques, folioles coriaces, opposées, stipellées, stipelles linéaires glabres de 1,5 mm. env. de loug, folioles pétiolulées, à pétiolule gla- bre de 3-5 mm. de long ; folioles latérales inéquilatérales, ovales ou elliptiques, arrondies à la base, courtement acuminées-obtuses au sommefc, de 22-75 mm. de long et 14-30 mm. de large, nervures laté- rales principales au nombre de 6-7 de chaque cote de la nervure médiane, peu proeminentes sur les deux faces, anastomosées en are prés du bord de la foliole, nervation formant une róticulation bien visible sur la face infórieure; foliole terminale obovale, généralement un peu plus développée que les latérales ; inílorescences latérales et terminales de 14-18 cm. de long formant par leur ensembre ane pa- nicule ample ; rachis glabre, ramúsculos florifères atteignant 5 mm. de long, fleurs rapprochées, à pédicelle courtement velu atteignant sous la íieur de 3-4 mm. de long et accrescent sous le fruit, cálice cupuliforme de 4-5 mm. de long, velu-séricé, à dents presque nulles, persistant ; corolle d'un rouge vermillon de 17 mm. env. de long, vexillum onguiculé de 13-15 mm. de long onglet compris et env. 14 mm. de large, densément velu-séricé sur le dos ; ailes éparsement velues un peu plus courtes que la carène, celle-ci 17 mm. env. de long, ciliée ; étamines glabres, o vaire densément velu-brunâtre. Fruit de 10-15 cm. env. de long, débriscent et de 20-23 mm. de large ; graines applaties, brunes, luisantes, de 12-14 mm. de long, 11-14 mm. de large et 4-5 mm. d'é|)aisseur. Gumbari, 20 avril 1906 (F. Seret, n° 556. — Arbuste à fleurs d'un rouge vermillon devenant bleuâtre en se fanant). Observations. — Cette espèce doit être rangée dans le voisinage du M. drástica (Sericanthae), elle se difíerencie par ses feuilles à 6-7 paires de folioles, celles-ci luisantes sur la face supérieure sont co- riaces, les racèmes sont relativement courts, les fleurs sont à pédi- celle grele, velu, et accrescent sous les fruits, ceux-ci relativement développés. Le nombre de folioles, 6-7 paires, glabres sur les deux faces nous montre que dans la clef analytique de M. Dunn le paragra- plie 11 (p. 144), qui met en opposition : Foliola 6-paria, omnino glabra Foliola 7-10-paria, venis saltem pubescentibus 25 devrait être modifié puisque notre espèce partage pour le nombre des folioles le caractere des deux groupes. Millettia Sapini De Wild. Mission scientifique Cie du Kasai (1910), p. 310; Duxx in Journ. Liiin. Soe. (1912), p. 143 et 200, Bienge, octobre 1907 (A. Sapin). Observations. — Dans la clef analytique du travail précité de M. DuNN, noiís trouvons cite comme caractere différentiel de cette espèce «foliola õ-6-paria» ; ce qui la distingiierait de toute une série d'autres espèces dont les folioles seraient en nombre de 2-4 paires. A la page 200 de son mémoire, quand M. Duííx décrit Tespèce il dit exprésseraent «foliola õ-juga». L'exam6n de nos documents nous a fait voir d'une faço» indis- cutable que la feuille n'est jamais plus de 5-juguóe, mais qu'elle peut être quadrijuguée. Le caractere proposé par M. Dunn pour diíférencier notre plante .des espèces voisines du même groupe n'est donc guère valable. Nous rapportons au M. Sapini, les deux plantes que nous décri- vons ci-après à titre de variétés ; de plus amples matériaux accen- tueront ou atténueront les diíFórences. Millettia Sapini var. longeacuminata De Wild,, nov, var. (1). Liane; rameaux à écorce glabre à Tétat adulte, lenticellée, à len- ticelles rapprochées blanchâtres ; bourgeons applatis ; feuilles 4-5-ju- guées rachis de 16-21 cm. de long; stipules triangulaires, velues, de 3 mm. env. de long, plus ou moins rapidement caduques, folioles (1) Millettia Sapini var. longeacuminata; scandeus, ramis adultis glabris, albi- do-lenticellatis ; foliis 4-5-jugis, rachide 16-21 cm. longo, stipulis triangularibus, velutinis, 3 mm. circ. longis, stipellis 1 mm. circ. longis, foliolis petiolulatis, petio- lulo 2,5-3 mm. circ. longo, brunneo-velutino ; lamina elliptica basi cuueata, ápice longe acuminata, 5-12 cm. longa et 19-30 mm. lata, supra glabra, infra sericea, ner- vis lateralibus 1 utrinque 10-12 \ inflorescentiis axillaribus et terminalibus, simpli- cibus vel ramosis, 15-18 cm. longis, rachide breviter brunneo-velutino, floribus pe- dicellatis, bracteolis ovatis, sericeis, calyce brunneo-sericeo 5 mm. circ. longo ; vexillum unguiculatum circ. 10 mm. longum, glabrum ; carina 11-12 mm. longa 5 ovário velutino. 26 stipellées, stipelles de 1 mm. env. de long, folioles pétiolulées, à pétiolule de 2,5-3 mm. de long, velu-brunâfcre ; limbe elliptique, cunéiforme à la base, insensiblemeiít et assez longuement acuminé au sommet, à acumen subobtus, apiculé, atteignant 1 cm. de long, limbe de Ò-12 cm. de long et 19-30 mm. de large, glabre sur la face supórieure, velu-séricé brunâtre sur la face infórieure, à nervures latérales principales au nombre de 10-12 de chaqiie côté de la ner- vure médiane, peu marquées sur la face supérieure, légèrement proe- minentes sur la face inférieure, anastomosées en are prés du bord de la foliole ; foliole terminale de mêmes forme et dimension que les latérales ; inílorescences axillaires et terminales, simples ou ramiíiées à la base, de 15-18 cm. de long, rachis courtement velu-brunâtre, ramuscules floriféres de 4-5 mm. de long, fleurs à pédicelle velu- brunâtre de 1,5-2 mm. de long, bractées caduques, bractéoles ovales - séricées, de 1,5 mm. de long et de large; cálice velu-séricé, brunâ- tre, de 5 mm. env. de long, corolle de 11-12 mm. de long, vexillum onguiculé d'env. 10 mm. de long onglet compris et 4-5 mm. de large, glabre sur le dos, ailes j)lns courtes que la carène, celle-ci de 11-12 mm. de long, étamines à íilet glabre, ovaire velu. Fruit in- connu. Lac Foa, 24 septembre 1904 (Éd. Lescrauwaet, n° 226). Observatioxs. — Par la forme de ses folioles, longuement acumi- nées, cette plante se différencie du M. Sapini type et de sa variété suhrubrosericea. Pour Tindúment elle parait tenir le milieu entre le type et la variété. Millettia Sapini var. subrubrosericea De Wild., nov. var. (1). Arbre de 8-10 m. de liaut; rameaux à écorce glabre et grisâtre à (1) Millettia Sapini var. suhrubrosericea; Arbor, ramis cortice glabro; rachide brunneo-velutino, 14-21 cm. longo, stipulis triangularibus cadiicis, 4-4,5 mm. circ. longis, foliolis stipellatis, stipellis 2 mm. circ longis, lamina elliptica vel obovata, 4,5-9,5 cm. longa et 19-35 mm. lata supra glabra, infra rubrosericea, ápice abrupte et breviter acuminata, nervis lateralibus 1 utrinque 8-10 ; inflorescentiis lateralibus et axillaribus 15-25 cm. longis, rachide breviter tomentoso, floribus pedicellatis, pe- dieello brunneo-velutino 1-1,5 mm. longo, bracteolis subcalycinalibus circ. 2 mm. longis et latis, deuse sericeis, calyce 4-5 mm. longo sericeo, vexillum unguiculatum 10 mm. circ. longum et 3-4 mm. latum, glabrum, carina circ. 12 mm. longa, ovário velutiuo. 27 l'état adiilte, à lenticelles blanchâtres rapprocliées, bourgeons appla- tis, subaigus ; feuilles imparipennóes 5-6-jugué6s, rachis courtement velu-brunâtre de 14-21 cm. de long ; stipules triaugulaires plus ou moins rapidement caduques de 4-4,5 mm. de long; folioles stipellóes, stipelles de env. 2 mm. de long velues-ciliées, folioles pétiolóes, à pétiole de 3-4 mm. de long, limbe elliptique ou obovale, de 4,5-9,5 cm. de long et 19-35 mm. de large, glabre sur la face supérieure, sauf sur la nervure médiane en creux, velu-séricé rougeâtre à Tétat sec sur la face inférieure, courtement et brusquement acuminé au sommet, nervures latérales principales au nombre de 8-10 de chaque côtó de la nervure médiane non en relief sur la face supérieure, légèrement proeminentes sur la face inférieui^e, anastomosées en are prés du bord de la foliole, foliole terminale obovale de dimensions correspondantes à celles des latérales ; inflorescenses latérales et principales, simples ou ramifiées, de 15-25 cm. de long, rachis cour- tement tomenteux, ramuscules ílorifères de 10-12 mm. de long, íleurs à pédicelle velu-brunâtre de 1-1,5 mm. de long, bractées caduques, bractéoles sous-calycinales largement ovales, de 2 mm. env. de long et de large, densément velues-séricées, cálice de 4-5 mm. de long velu-séricó brunâtre, corolle de 12-13 mm. de long, vexillum ongui- culé d'env. 10 mm. de long onglet compris, et de 3-4 mm. de large, glabre sur lo dos, ailes plus courtes que la carène celle-ci de env. 12 mm. de long; étamines à íilet glabre, ovaire velu-brunâtre. Fruit inconnu. Forêt du Sankuru, aoút 1910 (Éd. Luja). . Observa TiONS. — Cette plante, du groupe «Efulgentes», qui pre- sente de nombreuses analogies avec le M. Sapini, se diíférencie par rindument rougeâtre de la face inférieure des folioles et du cálice. Nous n'osons insister sur la note «arbre», peut être est-elle le résultat d'un6 mauvaise appréciation de Faspect de la plante ? Millettia Sereti De Wild., in Ann. Mus. Congo, sér. V, III (1910), p. 204 ; DuNN, Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 219. Env. Nala, 1907 [F. Seret, n° 793. — Nom vern. : G-agaga (Az ande)]. Millettia Solheidii De Wild., in Ann. Mus. Congo, sér. V, III (1910), p. 204; DuxN, in Journ. of Linn. Soe. 41 (1912), p. 193. 28 Env. de Yambuya, 1906 (J. Solheid) ; Basoko, fév. 1906 (M. Laurent, 11° 1650). Millettia Theuszii (Buett.J De Wild., in Ann. Congo, sér. V, I (1904), p. 140, 260, t. 48, II, p. 147; Dur. Syll., p. 135; Duxn in Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 230. Millettia Chevalieri Harms in Engler Bot. Jahrb. XL (1907), p. 35. Lonchocarpus? Theuszii Buttner in Verhandl. Bot. Ver. Bran- denb. XXXII (1891), p. 51 ; Dunn in Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 230. Sankuru, sept. 1906 (A. Sapix. — Nom vern. : Bumbamolotjenri) ; Injolo, oct. 1905 (M. Laurent, n" 2043); Kikoka, janv. 1909 (H. Vanderyst) ; Eala, mai 1907 (L.* Pyxaert, n° 1394) ; Bas-Congo, déc. 1900 (H. P. Butaye in Coll. J. Gillet) ; Kimuenza, 1900 (J. GiLLET, n° 1677); Kisantii, 1899-1900-1903 (J. Gillet, n° 605, n° 292 et 3527) ; Cataractes (Éd. Luja, n*' 160) ; Kole, 1909 (J. Claessens, n° 327) ; Kimpako, févider 1909 (H. Vaxderyst) ; Fundi, 1909 (J. Allard, n" 6. — Nom vern. : Kitiki) ; Env. de Bokuma, juillet 1910 (F. Seret, n° 1230); Eala, 1910 (F. Seret, n° 1220 ter); Injolo, aoút .1908 (F. Seret, n° 916) ; Entre Butala et Kwamouth, nov. 1903 (M. Laurent) ; Sankuru, 1895 (É. Laurent, n° 36) ; Ikenge, 1905 (Malehair in Coll. Laurent, n° 935) ; Kiala, 1907 (H. Vande- ryst) ; Dima, janvier 1906 (A. Sapin. — Nom vern.: Kitoko) ; San- kuru, 1895 (Em. Laurent) ; Congo (A. Dewèvre, n° 468) ; Sanda, 1904 (J. Gillet, n° 3633); Injolo, 1905 (M. Laurent, n° 1664); Bas- Congo, 1906 (Gillet). Millettia Thonneri De Wild. Études Fl. Bangala, p. 218, t. I; DuNN, Journ. Linn. Soe. 41 (1912), p. 213. Mokwange (Ubangi), 1909 (Fr. Thonner, n° 268). Millettia urophylloides De Wild., in Ann. Mus. Congo, sér. V, II, p. 147; DuR. SylL, p. 135: Dunn in Journ. of Linn. Soe. 41 (1912), p. 194. Eala, 1905 (M. Laurent, n« 801 et 1821). 29 Millettia Vankerckhoveni De Wild., nov. spec. (1) (Efulgentes). Liane ? ; rameaux à écorce brune, à poils courts étalés, denses et d'un brun foncé ; bourgeoiis . . . ; feuilles imparipennées 2-juguées, racliis densóment velu-brunâtre, de 9-15 cm. de long, stipules trian- gulaires, velues-brunâtres, de 6 mm. env. de long, folioles elliptiques ou lafgement obovales, stipellées, stipelles filiformes de env. 2 mm. de long, folioles pétiolulées, à pétiolule de 3-6 mm. de long, velu- brunâtre, folioles latérales légèrement inéquilatórales, arrondies ou subcordêes à la base, brusquemeni et courtement acuminées-obtuses au sommet, de 55-150 mm. de long et 33-80 mm. de large, à poils sur les deux faces surtout sur les nervures, nervures principales latérales au nombre de 6-8 de chaque côtó de la nervure médiane, plus proeminentes sur la face infórieure que sur la face supérieure, celle-ci brunâtre à Tótat sec, Tinférieure opaque verdâtre, non séricée, nervures anastomosées en are prés du bord de Ia feuille; foliole ter- minale régulière, de même forme que les latérales, atteignant 10 cm. de large ; iuflorescences terminales sim-ples de 16 cm. env. de long, rachis courtement et densément velu-brunâtre, ramuscules florifères de 4-5 mm. de long ; fleurs à pédicelle court de 1 mm. au maximum de long ; cálice de 4,5 mm. env. de long, três courtement velu, cour- tement dente à dents ciliées ; coroUe de 10-11 mm. de long, vexillum onguiculé de 10-11 mm. de long onglet compris et env. 4-5 mm. de large, glabre sur le dos ; ailes environ aussi longues que la carène, celle-ci de 10 mm. env. de long; étamines à filet glabre, anthères de 0,5 mm. env. de long, ovaire velu-séricó, style glabre à stigmate plumeux ; fruits et graines inconnus. St. Trudon, 15 aoút 1913 (E. Vankerckhoven). Observatioxs. — Cette espèce du groupe «Efulgentes», parait (1) Millettia Vankerckhoveni; Scandens?; ramis covtice brunneo, dense et brun- neo-pilosis, foliis imparipennatis 2-jugIs, rachide dense brunneo-velutino, 9-15 cm. longo, stipulis triangularibus, brunneo-velutiuis, 6 mm. circ. longis, foliolis stipella- tis, stipellis filiformibus circ. 2 mm. longis, lamina elliptica vel late obovata, inae- quilateralia basi rotundata vel subcordata, ápice abrupte et breviter acuminata, 55-150 mm. longa et 33-80 mm. lata, supra et infra pilosa, nervis lateralibus 1 utrin- que 6-8, inflorescentiis terminalibus simplicibus 16 cm. circ. longis, rachide breviter et dense brunneo-velutino •, cálice 4-5 mm. circ. longo breviter velutino, vexillum 10-11 mm. longum et 4,5 mm. latum dorso glabrum ■, carina circ. 10 mm. longa, ová- rio sericeo, stylo glabro, stigmate plumoso. 30 avoir certains rapports avec le M. Tholloni dont elle diífère par les folioJes velues-mates à la face inférieure et non séricées, à poils plus ou moins épars et brunâtres sur la face su^íérieiíre. Millettia versicolor Welw. ex Baker in Fl. Trop. Afr. II (1871) p. 129; DrK. Syll., p. 135; Dunn in Journ. Linn. Soe. 41 (1912) p.205. Lonchocarpus Dewevrei M. Micheli ex Durand et De Wild iu Compt. Reiíd. Soe. Bot. Belg. XXXVI (1897), p. 68, t. 5 Entre Lubue et Bena-Makima, mai 1910 (A. Sapix) ; Léopoldville mars 1905 (M. Laurent, n" 638) ; Boma, avril 1906 (L. Ptnaert n** 12) ; Kalamu, février 1913 (Panda Faknana. — Nom vem. : Bota — L'écorce donne un produit utilisé en guise de savon) ; Ganda Sundi, 1911 (de BrieY; n" 93. — Nom vern. : Lubota) ; Entre Nioke et Pfini 1903 (Marc. Laurent); Kisantu, 1908 (H. Vandertst) Bukila, 1900 (Em. Laurent) ; Tumba, février 1904 (Ém. et M. Lau rent) ; Mayombe, 1903 (Ém. et M. Laurent) ; Luvituku, mai 1906 (Pynaert, n° 84); Madibi, 1906 (A. Sapin. — Nom vern.: Monpe lenke. — Le Bois três dur, élastique sert à fabriquer les ares indigè nes) ; Luano, mai 1904 (Lescrauwaet, n" 12) ; Moanda, 1913 (H Vanderyst, n" 63. — Nom vern.: Bota); Lukolela, 1910 (J. Claes SENS, n° 765); Lusanga, 1912 (R. Verschueren, n° 131. — Nom vern. Boto) ; Kunga, mars 1913 (Verschueren, n° 407) ; Kitobola, 1911 1912 (Flamigni, n° 419, 497.— Nom vem.: Bota); Injolo, 1908 (F Seret, n° 815); Lukolela, 1908 (Vermersch in Coll. F. Seret, n° 894) Léopoldville, fév. 1905 (M. Laurent, n° 407) ; env. de Kwamouth 1904 (Biéler); Bas-Congo, 1904 (.J. Qillet, n° 3769); Bolombo déc. 1903 (Ém. et M. Laurent); Cataractes? (É. Luja, n" 136); Congo (A. Dewèvre, n» 370, 524, 413, 841a); Luebo, 1895 (Ém. Laurent) Kisantu, 1894, 1899 et 1908. (J. Gillet, n° 41); Zenze, sept. 1893 (Ém. Laurent. — Nom vern. : Bota). Millettia yangambiensis De Wild., nov. spec. (1) (Efulgentes). (1) Millettia yangambiensis ; Scandens ; foliis 3-jugis, rachide sparse brunneo- piloso, 11-13 cm. longo, stipellatis, stipellis liuearibus, 4-5 mm. longis, foliolis petio- Itilatis, petiolulo gracili 3-6 mm. longo, breviter brunneo-tomentoso, lamina elliptica vel obovata, basi rotundata vel subcuneata, ápice plus minus abrupte acuminata, 31 Liane três développée, tiges à écorce . . , , bourgeons . . . ; feuilles 3-jiigiiées, racliis à poils épars brmiâtres, de 11-13 cm. de long; stipules . . . , folioles stipellées, stipelles linéaires, ciliées de 4-5 mm. de long, folioJes pétiolulées, à pétiolule grêle de 3-6 mm. de long, courtement toraenteux-brunâtre ; folioles latérales elliptiques ou obo- vales, arrondies ou subcunéiformes à la base, plus ou moins brus- quement et assez longuement acuminées au sommet, à acumen obtus- apiculé, de 6-15 cm. de long^, 21-71 mm. de large, nervures latérales principales au nombre de 10 env. de chaque cote de la nervure mé- diane, non proeminentes sur la face supórieure, lògèrement en relief sur la face inférieure, anastomosées en are prés du bord de la foliole, foliole terminale obovale généralement un peu plus développée qu© las 'latérales ; Jinibe des folioles à poils épars, apprimés sur les deux faces surtout sur la face inférieure et sur les nervures ; inílorescences axillaires et terminales, atteignant 35 cm. de long, simples, formant par leur ensemble d"amples panicules, rachis courtement pubescent- brunâtre, ramuscules ílorifères courts de 2-3 mm. de long; fleurs rouge passant au mauve blanchâtre, pédicelle grêle, velu-brunâtre, de env. 3 mm. de long, bractéolé à la base, bractées elliptiques velues-subséricées, aigués, de 5 mm. env. de long; cálice de 8-9 mm. env. de long, velu-séricó extérieurement, à dents triangulaires-subai- guês atteignant la moitié de la longueur du cálice ; bractéoles sous- calycinales rapidement caduques, lancéolées, velues-séricées, de 4,5-5 mm. env. de long et de un peu plus de 1 mm. de large; corolle de 12-13 mm. env. de long, vexillum de 12 mm. env. de long onglet compris, et d'env. 8 mm. de large, glabre sur le dos ; ailes env. aussi longues que la carêne et que Tétendard ; étamines à íilet gla- bre; ovaire densément velu ; fruit et graines inconnus. Environs de Yangambi, novembro 1913 [Lacomblez. — Liane de Ia forêt. — Nom ind. : Biambongo (Kiangala). — Les indigènes man- gent les chenilies qui attaquent les feuilles de cette plante], Observation. — Espèce du groupe «Efulgentes» qui doit être 6-15 cm. longa et 21-71 mm. lata, nervia lateralibus 1 utrinque eirc. 10 ; inflorea- centiis axillaribus et terminalibus usque 35 cm. longis paniculatis ; floribus rubria, pedicello circ. 3 mm. longo ; calyce 8-9 mm. longo extus velutino-aericeo, bracteolia subcalj^cinalibus lanceolatis, 4,5-5 mm. longis, vexillum 12 mm. circ. longum et 8 mm. latum, alis et carina circ. 12 mm. longis 5 ovário dense velutino. 32 rangée dans le voisiiiage de notre M. Duchesnei et s'en dififérencie, entre aiitres, par le cálice de 8-9 mm. de long. * Les plantes signalés sous le nom de M. Thonningii Baker (cf. DuNN in Journ. Linn. Soe. 1912, p. 215), dans les différents travaux relatifs à la flore du Congo, doivent être rapportées d'après les observations de M. Dunn [Journ. of Bot. XLIX (1911), p. 15] au Lonchocarpiis Grijfonianus (Baill.) Dunn. Nons avons pu examiner parmi les matériaux cites par le monógraphe anglais, un seul échan- tillon, le n° 33 de la coll. Hens. Tous les échantillons dont nous relèverons les números ailleurs possèdent, comme la plante de Hens, des folioles à domaties glabres ou à soies peu nombreuses ; ces doma- ties se remarquent déjà nettement à la face supérieure. A FLURA DO (JONeELIIO DE PAREDES DE COIA '" O concelho de Paredes de Coura fica colocado no centro do dis- trito de Viajia do Castelo, sendo limitado pelos concelhos de Mon- ção, Arcos de Val-de-Vez, Ponte do Lima, Cerveira e Valença. Ocupa uma área de 13:000 hectares, dividida por 21 freguezias, cujos nomes, agrupados pela ordem alfabética, são os seguintes : Agoalonga, Bico, Castanheira, Cossourado, Coura, Cristelo, Cunha, Ferreira, Formariz, Infesta, Tnsalde, Linhares, Moselos Padornelo, Parada, Paredes, Porreiras, Rezende, Romarigães, Rubiais e Vascões. Erguem-se pelos vales, ou abraçam-se às encostas dos montes, em volta das igrejas, que no seu significativo silêncio, pregam o amor, a paz social, aonde podia reinar o crime. Todo este concelho, como todos os que o cercam, assenta sobre terreno granítico apenas num o noutro ponto substituído por terrenos arcaicos. Os logares mais baixos não devem ter, ou não haverá muitos que tenham, uma altitude inferior a 300 metros, formando um pe- queno planalto, que fica a olhar, sobranceiro, para as terras que lhe fixam os limites. Os seus montes mais elevados são o de S. Sil- vestre com 734 metros de altitude ; o Cotão com 844 ; o Corno de (1) O estudo da flora vascular de Paredes de Coura foi cuidadosamente realizado pelo Rev.° P.o Clemente Lourenço Pereira, o qual com o fim de conhecer a vege- tação da região percorreu todo o concelho observando com cuidado todas as plantas vasculares que por ali se encontravam. Dirigiu-se a mim para o auxiliar, no que me deu muito prazer, e concorreu de modo especial para enriquecer o herbário da Uni- versidade com os exemplares que enviou Bom exemplo deu, digno de ser seguido para se conseguir um conhecimento exacto da flora do nosso país. — J. Henriques. 3 u Bico com 889. Coiilieço estes montes ; percorri-os. O Cotão conhe- ço-o muito bem, tendo-o percorrido em todos os sentidos, e nas diferentes estações do ano. E este monte o que melhor se presta para a observação orográfica do concelho e redondezas, e paga a pena subi-lo, por causa do panorama amplo e empolgante que ofe- rece à nossa vista. As suas faldas estende-se o vale do Vez ; um pouco para o norte ostenta-se a bacia formada pelo concelho de Monção, limitado, ao poente, pelo rio Minho, correndo perto das montanhas galegas, que se elevam em anfiteatro, para o interior do país visinho ; ao sul a vila de Paredes de Coura, e ao longe o oceano que, em dias claros, se manifesta, ao sol poente, em reflexos de fogo. Logar propício para admirar, para interrogar a natureza ! Todos os anos, e por várias vezes, se cobrem estes montes e as freguezias de maior altitude, de neve ; mas, a não ser no Corne de Bico, conserva-se poucos dias: é coisa de pouca dura. A temperatura mais elevada que observei, à sombra, foi de 28 graus e algumas fracções; no momento em que escrevo, 13 de Agosto de 1919, marca o termómetro 28 graus. Temperaturas abaixo de zero só as observei uma vez. E banhada esta região por vários ribeiros, o maior dos quais, e no qual todos desaguam, é designado pelo nome de rio Coura; mas se considerarmos o volume das suas águas, reconheceremos que o título é demasiado aristocrático para tão pequena grandeza. # Pela sua altitude ficam as terras desta região compreendidas na zona des planícies e colinas, e a sua vegetação, embora contenha algumas plantas próprias das grandes altitudes, manifesta esse ca- racter. As essências florestais que o cai;^cterizam são o Qnercus pedmiculata e o Pimis. pinaster, predominando a primeira. Na fre- guezia de Insalde são frequentes, e imprimem caracter o Quercns Toza e a Betula verrucosa: fora desta freguezia não é tão frequente o Qnercus Toza; e os raríssimos exemplares que se encontram da Betula verrucosa, devem ter sido plantados. Há alguns anos desenvolveu-se sobre os carvalhos o Oídium quer- ciniim, causando grandes estragos, por determinar a morte de todos 35 aqueles que tossem podados : os que uão forem podados não sofrem tanto e resistem. Desta observação resultou o deixarem-se. quando se podam, algumas galhas para que estas, resistindo e continuando a elaborar a seiva, possam conservar a vida da planta. Os resultados parecem não desacreditar a prática. Lembro o facto, como curiosidade, e por ser, coníirmaudo-se os resultados, um meio muito prático de combater a doença. O Qiiercus toza não é tão atacado, talvez por causa dos pelos que lhe recobrem as folhas, o que faz crer que sejam órgãos de pro- tecção. A flora deste concelho não contêm muitas espécies, e isso com- preende-se facilmente, porque os elementos constitutivos das esta- ções vegetais variam pouco. Na freguezia de S. Martinho de Coura, passagem do concelho de Coura para Cerveira, o terreno ó muito árido e Íngreme e tem uma fácies diferente do resto do concelho, devendo conter algumas novi- dades. E a estação botânica do Sedum pviíinatum e da Lavandida Stae- chas. As terras compreendidas entre os montes de S. Silvestre, Cotão e o Corno de Bico foram cuidadosamente exploradas. Dentro desta área, que ocupa a maior parte da superfície do concelho, e que é formada pelas freguezias de Porreiras, Insalde, Parada, Vascões, Bico, Cristelo, Padornelo, Moselos e parte das freguezias de Ferreira e Formariz, dificilmente se encontrará alguma planta que não fosse estudada. Nestas explorações apareceram duas plantas novas para a flora de Portugal, que convêm mencionar : o Blecknum ho)iiopk//Uum, Me- rino, e a Oxaiis autosella, L. ' Durante algum tempo observei a época do aparecimento das pri- meiras flores, reconhecendo porém que essa época variava muito, de lugar para lugar dentro de áreas muito restritas, abandonei essas observações. As principais culturas do concelho são a do milho, batata, vinho, centeio, trigo, feijão e linho. 36 A cultura do milho é superior a toda», sando grande a sua pro- dução, e a sua exportação atinge, todos os anos, um grande número de centenas de carros. Não é, por isso, sem razão que esta terra é conhecida pelo nome de — celeiro do Minho. Segundo o manifesto de 1916, que foi o que se fez com mais interesse e rigor, a produção e exportação deste cereal foi a seguinte: Produção 12:000 carros Exportação 2:250 » Apesar de tudo, isto não é a expressão fiel da verdade: o lavra- dor tem horror, e sabe-se porque, a declarar o que tem nos seus celeiros, e na exportação não entra o milho que saiu do concelho como contrabando. O alqueire do concelho tem 18i,538. A videira ostenta uma vegetação luxuriante por todo o concelho; mas o vinho ó de inferior qualidade, e a região vinicola limita-se às freguezias de Cossourado, Linhares, Ferreira, Formaris e Infesta. Nestas freguezias há ainda alguns lugares que não podem ser clas- sificados de vínicolas. A cultura da batata e do trigo também não está muito desenvol- vida : é na freguezia de Bico que estes cereais se cultivam em maior escala. A cultura do linho está decadente, embora durante a guerra europeia tamasse algum desenvolvimento. Noutros tempos, teve aqui esta cultura grande desenvolvimento, e as tecedeiras eram suficientemente numerosas para formarem uma associação presidida por uma juiza, de nomeação camarária. A oliveira limita o seu habitat aos adros das igrejas: fora destes lugares poucos exemplares aparecem, e os seus frutos não amadu- recem em muitas freguezias. O castanheiro é raro; em tempos passados foi frequente, e alcan- çava proporções agigantadas. * * Tem-se procurado adaptar à agricultura os montes da freguezia de Insalde e limitrofes, julgando-se, talvez, que isso seria uma fonte 37 de riqueza : croio, porem, que a empresa, a realizar-se, não seria coroada de êxito. Encontrei nestes montes bastantes plantas próprias das grandes altitudes, e isto leva-me a crer que estas terras devem ser ingratas ao trabalho do homem. A observação dos terrenos e das condições climatéricas parecem indicar o mesmo. Estes terrenos são formados pelo cume de uma montanha, de altitude superior a 600 metros, e pelas suas encostas; devendo estas pelo seu declive, em muitos sítios, oferecer dificuldades ao trabalho da sua cultura. Por falta de abrigos a acção do vento é forte ; a insolação ó intensa, dardejando o sol estes montes desde que nasce até ao seu ocaso. Há poucas nascentes e a água escasseia. Com isto a acção do sol fica agravada, sendo certo que mata mais depressa os vegetais pela transpiração que determina, do que pela coagulação do protoplasma. A percentagem da humidade atmosférica é fraca, como parece demonstrar o facto de ser raro o pinheiro bravo nestes lugares. Em virtude disto a transpiração aumenta, e a dias de grande calor sucederiam-se noites frias. A humidade do terreno, a acção do calor e os órgãos radiculares devem-se considerar simultaneamente, porque o efeito de qualquer destas causas pode ser corrigido pelas outras. No caso sugeito tudo conspira contra o resultado da empresa. O terreno é escasso em água ; o calor deve ser bastante intenso : os órgãos radiculares das plantas cultivadas são pouco desenvolvidos. Não será, portanto, temerário afirmar que as culturas, que se venham a realizar, nunca darão bons resultados. O centeio, talvez, possa produzir alguma coisa. * * Se algum leitor quizer adquirir mais conhecimentos sobre este concelho, merque a interessante monografia do Sr. Dr. Narcizo Alves da Cunha — No Alto-Mmho. Paredes de Coura, e a sua curio- sidade ficará satisfeita. Não posso comtudo deixar de dizer que esta região foi habitada 38 durante as épocas prehistóricas, como provam os dolmens que se encontram espalhados pelos seus montes, e vários objectos, que teem sido encontrados, pertencendo a esses tempos remotos. Durante as minhas explorações tive ocasião de recolher três desses objectos : uma mó j)rehistórica, um pingente e uma faca ou raspadeira. Nasceu aqui o Dr. Bernardino António Gomes ; por ter sido um naturalista muito distinto, não posso deixar de lhe lembrar a memó- ria. Publico-lhe, também, o assento do seu nascimento, por ser um documento inédito, e por interessar aos investigadores da história das sciências. «Bernardino filho legitimo do Doutor José Manoel Gomes e d© sua mulher Josefa Maria Clara naturaes da cidade de Coimbra. Neto paterno de José Gomes e de sua mulher Mariana Josefa Roza. Materno de José de Coimbra e de sua mulher Clara Maria todos da cidade de Coimbra : que naesceo aos vinte e nove de Outubro de mil setecentos e secenta e oito, foi baptisado solemnemente por mim Jaõ Bento de Brito Araújo e Castro Abbade desta freguezia (villa de Paredes de Coura) aos três de Novembro da mesma era supra e lhe li os exorcismos e puz os santos óleos : foraõ padrinhos Ber- nardino da Cunha Barreto e Menezes, e sua mulher Dona Maria e com sua procuração seu filho António de Castro: foraõ testemunhas António Pereira da Cunha e Francisco Pereira de Castro : Por ser verdade fiz este termo que assigno com o padrinho e testemunhas Dia Mez e Anno, ut supra». Seguem-se as assinaturas. O estudo que se segue é devido à iniciativa do Sr. Dr. Júlio Henriques. Um grande número de plantas, a maior parte, foram estudadas por êle ; as restantes foram estudadas por mim, mas verificadas por êle. Dedicava-me ao estudo das plantas por distracção, movido por certas dificuldades consultei-o, e não só tive a resposta que desejava, como também o incitamento e apoio para continuar, com mais pro- veito, os meus estudos. Desde então nunca me faltou o seu conselho de amigo, nem a sua sábia orientação; e foi assim que se estudou a flora do concelho de Paredes de Coura, o que não se teria realizado sem a sua inter- venção. Agradeço-lhc- muito sinceramente todos os favores que tão generosamente me dispensou. 39 As plantas do presente catálogo, na sua quási totalidade, devem existir em todas as freguezias do concelho, e sendo muito grande o seu habitat, não é necessário, nem ó fácil, indicá-lo. Indico, apenas, os lugares aonde encontrei as plantas muito raras, por serem em número muito pequeno. P.= C. L. Pereira Cl. FILICA^Lld^S Fam. POLYPODIACAE Gen. NEPHRODIUM, Rich. 1. N. Filix-max (L.), Ricli. Feto macho. F. (1). Gen. POLYSTICHUM, Rich. 2. P. aculeatum (L.), Both. F. Gen. DAVALLIA, Siu. 3. D. cauariensis (L.), Sm. R. Gen. ATHYRIUM, Roth. "i. A. Filix femina (L.), Roth. Feto fêmea. F. Gen. SCOLOPENDRIUM, Stn. 5. G. vulgar e, Sym. Língua de vaca. R. Gen. ASPLENIUM, L. 6. A. Trichomanes, L. F. 7. A. lanceolatum, Huds. F. 8. A. Adiantum-nigrum, L. R. Gen. BLECHUUM, Roth. 9. B. Spicant (L.), Sm. F. 10. B. homophyllum, Merino. F. (1) F. frequente, FF. muito frequente: R. raro, RR. muito raro. 40 Geu. ANOGRAMME, Lk. 11. A. leptophyJk (L.), Lk. F. Gen. PTERIDIUM, Glevd. 12. P. aquilinum (L.), Kuhn. Feto. FF. Gen. POLYPODIUM, L. 13. P. vulgare, L. Fentelha. FF. Fam. OSMUNDACEAE Gen. OSMUNDA. L. 14. 0. regalis, L. Feto ríaJ. F. Cl. LYCOPODIA^LES Fam. LYCOPODIACEAE Gen. LYCOPODIUM, L. 15. L. inundatum, L. Lameira de Corpedrinho. GYMNOSPERMAE Fam. PINACEAE Gen. PINUS, L. 16. P. Pinea, L. Cult. Pinheiro mmiso. 17. P. Pinaster, Sol. Pinheiro bravo. FF. Gen. CUPRESSUS, L, 18. C. sempervireus, L. Cf/preste^, cult. 41 ANGIOSPERMAE MONOCOTYLEDONEAE Fam. POTAMOGETONACEAE Gen. POTAMOGETON, L. 19. P. polygonifolius, Pourr. R. Fam. GRAMINEAE Gen. ZEA, L. 20. Z. Mays, L. Milho, cnlt. Gen. PANICUM, L. 21. P. crus-galli, L. Milhayem, F. 22. P. sanguinale, L. 23. P. miliaceum, L. Milho miúdo; cnlt. Gen. S ETÁRIA, P. Beauv. 24. S. itálica (L.), P. Beauv. Painço, cult. 25. S. Glauca (L.), P. Beauv. F. Gen. ANTHOXANTHUM, L. 26. A. amarum, Brot. Gen. MIBORA, Adans 27. M. mínima (L.), Desv. F. Gen. AGROSTIS, L. 28. A. elegans, Thore. F. 29. A. pallida, De. F. 30. A. setacea, Curt. F. Gen. HOLCUS, L. 31. H. lanatus, L. Herva molar, cult. 42 Gen. AIRA, L. 32. A. praecox, L. F. 33. A. caryophyllea, L. F. / Gen. DESCHAMPSIA, P. Beauv 34. D. caespitosa (L.), P. Beauv. Feio. F. 35. D. stricta (Gay.), Hack. Feio. F. Gen. AVENA, L. 36. A. strigosa, Schreb. Aveia. F. 37. A. sulcata, Gay. F. Gen. ARUNDO, L. 38. A. Donax, L. Cana, «ult. Gen. TRIODIA, R. Br. 39. T. decumbeus (L.), P. Beauv. U. Gen. MOLINIA, Schrank 40. M. coerulea (L.), Moencb. R. Gen. BRIZA, L. 41. B. máxima, L. F. 42. B. minor, L. R. Gen. DACTYLIS, L. 43. D. glomerata, L. F. Gen. POA, L. 44. P. annua, L, F. Gen. GLYCERIA, R. Br. 45. G. fluitans (L.), R. Br. var. spicata (Guss). Gen. FESTUCA, L. 46. F. rubra, L. F. Gen. VULPIA, Ginel. 47. V. bromoides (L.), Dumort. F. 43 Gen. BROMUS, L. 48. B. mollis, L. R. Gen. BRACHYPODIUM, P. Beauv. 49. B. silvaticum (Huds), R. et Sch. Gen. NARDUS, L. 50. N. stricta, L. Lameira do Pereiro. G«ii. LOLIUM, L. 51. L. temulentum, L. Joio. F. 52. L. rigidura, Gaud. Mosqueira. F. 53. L. perenne, L. Herva casteUiana, cult. Gen. SECALE, L. 54. S. cereale, L. Centeio, cult. Gen. TRITICUM, L. 55. T. aestivum, L. var. vulgare (Vill.), Tliell. Trií/o. Gen. HORDEUM, L. 56. H. murinum, L. Cevada dos ratos. Fam. CYPERACEAE Gen. CYPERUS, L. 57. C. longus, L. R. 58. C. flavescens, L. R. Gen. ERIOPHORUM, L. 50. E. augustifolium, Roth. Insalde, nas lameiras; Vascões, chã de Lamas. Gen. SCIRPUS, L. 60. S. nuitans, L. 61. S. pseudo-setaccus, Dav. 44 Gen. HELEOCHARIS, R. Br. 62. H. multicaulis (Sm.), Dietr. Insalde em Cagarril e Corpedrinho. Gen. RHYNCHOSPORA, Vahl. 63. R. alba, L. Vascões, em Lamas. Gen. CAREX, L. 64. C. divisa, Huds. R. 65. C. divulsa, Good. F. 66. C. leporina, L. F. 67. C. Oederi, Retz. F. ^ 68. C. Elodes, Lk. F. 69. C. Hudsonú, A. Bemiett. F. 70. C. stellulata, Good. F. 71. C. binervis, Sm. F. Fam. ARACEAE Gen. ARUU, L. 72. A. italicum, Mill. Herva de novidade, fí. Fam. JUNCACEAE Gen. JUNCUS, L. 73. J. effusus, L. Junco. F. 74. J. supinus, Mnch. R. 75. J. acutiflorus, Ehrh. Junca. F. 76. J. squarrosus, L. R. 77. J. Tenajeia, Ehrh. F. Gen. LUZULA, DC. 78. L. Forsteri (Sm.), DC. R. 79. L. campestris (L.), DC. F. Fam. ALISMACEAE Gen. ECHINODORUS, Rich. 80. E. alpestris (Coss.), Mich. R. 45 Fam. LILIACEAE Gen. MERENDERA, Ram. 81. M. Bulbocodium. Rara. Xoselha. FF. Gen. VERATRUM, L. 82. V. álbum, L. Nas matas (O. Zampai). Gen. SIMETHIS, Kth. 83. S. planifolia (L.), Gr. et Godr. F. Gen. ASPHODELUS, L. 84. A. albus, Mill. Gamão. F. Gen. PARADISEA, Míizzuc 86. P. Liliastnim (L.), Bert. var. lusitanica. P. O. R. Gen. ALLIUM, L. 86. A. Cepa, L. Cebola, cult. 87. A. triquetrum, L. Alhos. F. Gen. ERYTHRONIUM, L. 88. E. deus-canis, L. RR. Insalde, no Vale-esciiro. Gen. ORNITHOGALUM, L, 89. 0. unifolium, Ker. R. Gen. SriLLA, L. 90. S. monophyllos, Lk. F. 91. S. autommalis, L. Ferreira, S. Silvestre. 92. S. hispânica, Mill. var. patula (DC). F. Gen. RUSCUS, L. 93. R. aculeatus, L. Gilhalheira. F. Gen. POLYGONATUM, Adaus. 94. P. officinale. Ali. R. 46 Fam. AMARYLLIDACEAE Gen. NARCISSUS, L. 95. N. Bulbocadium, L. Carvalhais. Narciso. R. 96. N. pseudo-Narcissus, L. Carvalhais, Narciso. R. for. coucolor. for. bicolor. 97. N. cyclamineus, DC. Insalde e Porreiras, nas margens do rio dos velhos ; Parada, em S. Gonçalo ; Moselos na ponte da Feteira. 98. N. reflexus, Brot. Carvalhais, Narcisos. F. Fam. DIOSCORACEAE Gen. TAMUS, L. 99. T. commimis, L. Norça, F. Fam. IRIDACEAE Gen. CROCUS, L. 100. C. asturicus, Herb. F. Gen. ROMULEA, Maratt 101. R. Bulbocodium (L.), Sleb. et Maur. F. Gen. íris, L. 102. I. pseudo-Acorus, L. R. Gen. GLADIOLUS, h. 103. G. illyriciis, Koch. var. genuinus. F. Fam. ORCHIDACEAE Gen. ORCHIS, L. ^ 104. 0. maculata, L. F. Gen. SERAPIAS, L. 105. S. cordigera, L. F. 47 DTCOTYLEDONEAE Fam. SALICACEAE Gen. SALIX, L. 106. S. cinerea, L. Salgueiro. F. Fam. JUGLANDACEAE Gen. JUGLANS, L. 107. J. regia, L. Xogueira. cult. Fam. BETULACEAE Gen. BETULA, L. 108. B. verrucosa, Ehrh. Vidoeiro. Insalde, nos montes. Gen. ALNUS, Gaertn. 109. A. gliitinosa (L.), Gaertn. Amieiro. FF. Fam. CORYLACEAE Gen. CORYLUS, L. 110. C. Avellana, L. Aveleira. F. Fam. CUPULIFERAE Gen. CASTANEA, Mill. 111. C. saliva, Mill. Castanheiro, cult. Gen. QUERCUS, L. 112. Q. toza, Bosc. Carvalho cerquinhê. R. 113. Q. Robur, L. for. vulgaris. Carvalho alvarinho. FF. 114. Q. Suber, L. Sobreiro^ cult. 48 Fam. URTICACEAE Gen. FICUS, L. 115. F. carica, L. Figiieira, cult. Gen. HUMULUS, L. 116. H. Lupulus, L. R. Gen. URTIGA 117. U. urens, L. Urtiga. R. 118. U. dioica, L. Urtiga. F. F. Gen. PARIETARIA, L. 119. P. officinalis, L. R. Fam. RAFFLESIACEAE Gen. CYTINUS, L. 120. C. Hypocistis, L. lasalde, no monte de Cotão. Fam. ARISTOLOCHIACEAE ^en. ARISTOLOCHIA, L, 121. A. longa, L. R. Fam. THYMELACEAE Gen. DAPHNE, L. 122. D. Gnidium, L. Trovisco. R. Fam. POLYGONACEAE Gen. RUMEX, L. 123. R. Acetosella, L. F. 124. R. Acetosa, L. Azedas. F. 125. R. obtusifolius, L. Manteigueira . F. Gen. POLYGONUM, L. 126. P. aviculare, L. F. 49 127. P. Persicaria, L. Cristas. FF. 128. P. orientale, L. R. 129. P. Convolvuhis, L. R. Fam. CHENOPODIACEAE Gen. CHENOPODIUM, L. 130. Ch. ambrosioides, L. R. 131. Ch. álbum, L. F. Fam. AMARANTACEAE Geií. AMARANTUS, L. 132. A. deflexiis, L. lieldroe Fam. CONVOLVULACEAE Gen. CUSCUTA. L. 316 Ç. Epithymum (L), Mmr. Linho da raposa. F. Fam. BORAGINACEAE Gen. ANCHUSA, L. 317. A. sempervirens, L. F. Gen. MYOSOTIS, L. 518. M. Welwitschii, Bois. et Reut. F. 63 319. M. lutea, Pers. Fonnaris, proximidades da igreja; Paredes, em Sculta; Cris- telo, ponte do Engenho ; Bico, capela de Santo António. Geu. LITHOSPERMUM, L. 320. L. diffusum, Lag. F. Gen. ECHIUM, L. 321. E. Broteri, Samp. iSuaJos. F. 322. E. vulgare, L.. R. Gen. OMPHALODES, Mnoh. 323. 0. nitida, Hoffgg. et Lk. R. Fam. VERBENACEAE Gen. VERBENA, L. 324. V. officinalis, L. Aljahão. F. Fam. LABIATAE Gen. MENTHA, L. 325. M. rotundifolia, L. Menthastros. F. 326. M. viridis, L. TIortelào. R. 327. M. Pulegium, L. Poejo. F. Gen. LYCOPUS, L. 328. L. europaeus, L. R. Gen. THYMUS, L. 329. T. brachychaetus (Wk.), P. Cout. 330. T. caespititius, Brot. var. genuinus, P. Cout. Tormentelo. F. Gen. ORIGANUM, L. 331. 0. virens, Hoffgg. et Lk. R. Gen. SATUREJA, L. 332. S. Calamintha (L.), Scheeb. Nevada. F. 333. S. Clinopodiura (L,), Car. F. 64 Gen. MELISSA, L. 334. M. officinalis. L. TTerva cidreira. E. Gen. SALVIA, L. 33Õ. S. officinalis, L. Salva, cúlt. Gen. STACHYS, L 366. S. arvensis, L. F. Gen. LAMIUM, L. 337. L. maculatum, L. F. Gen. GALEOPSIS, L. 338. G. Tetrahit, L. InsaJde, na cancela das Quiiigostas. Gen. BRUNELLA, L. 339. B. vulgaris, L. R. Gen. GLECOMA, L. 340. G. hederacea, L. R. Gen. LAVANDULA, L. 341. L. spica, L. Alfazema, cult. .342. L. Stoechas, L. Rosmaninho. F. Em S. Martinho de Coura. Gen. SCUTELLARIA, L. 343. S. minor, L. R. Gen. ROSMARiiNO.S, L. 344. R. officinalis, L. Alecrim, cult. Gen. AJUGA, L. 345. A. reptans, L. R. 346. A. pyramidalis, L. F. Nas bouças e coutadas de lusalde. Gén. TEUCRIUM, L. 347. T. Scorodonia, L. FF. 6Õ \ Fam. SOLANACEAE Gen. SOLANUM, L. 348. S. Lycopersicum, L. Tomate, culfc. 349. S. tuberosiim, L. Batata, cult. 350. S. Dulcamara, L. R. 351. S. nigrum, Li. Ilerva moira. F. 352. S. pseudo-Capsicum, L. Moselos, junto do adro da Igreja. Fam. ESCROPHULARIACEAE Gen. VERBASCUM, L. 353. V. Thapsus, L. Troculus brancos. F. Gen. CYMBALARIA, Baumg. 354. C. muralis, Baumg. R. Gen. LINAKIA, Juss. 355. L. saxatilia (L.), Hoffgg. et Lk. F. 356. L. triornithophora (L.), Hoífgg. et Lk. F. Gen. SIMBULETA, Forsk 357. S. bellidifolia (L.), Aschers. R. Gen. SCROPHULARIA, L. 358. S. Herminii, HoíFgg. et Lk. Chupadeira. F. 359. S. aquática, L. F. 360. S. Scorodonia, L. Paredes, em vários lugares. . Gen. VERÓNICA, L. 361. V. agrestis, L. R. 362. V. arvensis, L. R. 363. V. offlcinalis, L. R. 363. V. micrantha, Hofígg. et Lk. Gen. DIGITALIS, L. 365. D. purpúrea, L. Troques, Troculos. F. 5 ({(5 Gen. PARENTUCELLIA, Viv. 366. P. viscosa (L.), Oar. R. Geu. PEDICULARIS, L. 367. P. silvatica, L. F. Fam. OROBANCHACEAE Gen. OKOBANCHE, L. 368. 0. rapum-Genistae, Tiiuille. R. Fam. LENTIBULARIACEAE Gcn. PINGUICULA, L. 369. P. lusitanica, L. Insalde, Corpedrinho. Fam. PLANTAGINACEAE Gen. PLANTAGO, L. 370. P. recurvata, L. Insalde e Porreiras, nos montes limítrofes das duas fregue- zias : Ferreira, monte de S. Silvestre. 371. P. major, L. Tanchagem. R. 372. P. Coronopus, L. F. Diahelha. 373. P. lanceolata, L. Língua de ovelha. F. Fam.RUBIACEAE Gen. SHERARDIA, Dill. 374. S. arvensis, L. R. Gen 6ALTUM, L. 375. G. palustre. R. 376. G. hercynicum, Weig. R. 377. G. MoUugo, L. F. 378. G. Elodes, Hoffgg. et Lk. R. (37 Fam. CAPRIFOLIACEAE Gen. SAMBUCUS, L. 379. S. nigra, L. Sahugíieiro. F. Gen. LONICEEA, L. 380. L. Perichymenum, L. Madresilva. F. Fam. VALERIANACEAE Gen. CENTKANTHUS, DC. 381. C. Calcitrapa (L.), DC. R. Fam. DIPSACEAE Gen. SUCCISA, Coult. 382. S. pinnatifida, Lge. Vascões, cliã de Lamas ; no monte do Crasto. Fam. CUCURBITACEAE Gen. BRYONIA, L. ^ 383. B. dioica, Jacq. Xorça. F. Gen. CITRULLUS, Neck. 384. C. vulgaris, Schrad. Melancia, cult. Gen. CUCURBITA, L. 385. C. Pepo, L. Coco, cult. ' Fam. CAMPANULACEAE Gen. CAMPÂNULA, L. 386. C. lusitanica, L. F. 387. C. Rapunculus, L. R. Gen. WAHLENBEEGIA, Schrad. 388. W. hederacea (L.), Relib. F. 68 Gen. JASIONE, L. 389. J, montana, L. F. Gen. LOBELIA, L. 390. L, urens, L. R. Fam. COMPOSITAE Gen. EUPATORIUM, L. 391. E. cannabinum, L. Margens do Rio Coura. Gen. BELLIS, L. 392. B. perennis, L. FF. Gen. ERIGERON, L. 393. E. canadensis, L. R. Gen. FILAGO, L. 394. F. montana, L. R. 395. F. gallica, L. R. >Gen. GNAPHALIUM, L. 396. G. luteo-album, L. R. 397. G. uliginosum, L. F. Gen. HELICHRYSUM, Gaertu 398. H. foetidum (L.), Cass. Moselos, em vários lugares. Gen. INULA, L. 399. I. graveoleus (L.), Desf. Insalde, no Couto. Gen. HELIANTHUS, L. 400. H. annus, L. Girasol, culfc. Gen. BIDENS, L. 401. B. tripartitusj L. F. 69 Gon. ANTHEMIS, L. 402. A. repanda, L. Insalde, no Castelinho e Mariavade. 403. A. nobilis, L. Marcella. var. áurea, L. F. Gen. ACHILLEA, L. 404. A. Millefolium, L. F. Gen. CHRYSANTHEMUM, L. 406. Ch. Myconis, L. F. 406. Ch. Parthenium (L.), Bernh. R. Gen. TANACETUM, L. 407. T. vulgare, L. Insalde, no adro da igreja; Paredes, no adro do E. Santo. Gen. artemísia, L. 408. A. vulgaris, L. R. Gen. ARNICA, L. . . . 409. A. montana, L. F. Nos montes de algumas freguezias. Gen. SENECIO, L. 410. S. vulgaris, L, Saramago. F. 411. S. foliosus, Salzm. F. Gen. CALENDULA, L. 412. C. arvensis, L. R. Gen. CARLINA, L. 413. C. racemosa, L. R. Gen. ARCTIUM, L. 414. A. minus, Schrank. Amores, Bardana. R. Gen. CIRSIUM, L. ^410. C. palustre (L.), Scop. Cardo. F. 416. C. grumosum, Hoffgg. et Lk. Cardo. F. ^ Gen. GALACTITES, Mnch. 417. G. tomentosa, Mnch. R. 70 Gen. SERRATULA, L. 418. S. Seoanei, Wk. Nos montes de Insalde e Bico. Gen. CENTÁUREA, L. 419. C. nigra, L. F. 420. C. paniculata, L. R. • Gen. TOLPÍS, Adans. 421. T. barbata (L.), Gaertt. F. Gen. ARNOSERIS, Gaertn. 422. A. minima (L.), Hoífgg. et Lk. E. Gen. HYPOCHAERIS, L. 423. H. glabra, L. Gen. LEONTODON, L. 424. L. hispidus, L. R. Gen. PICRIS, L. 425. P. longifolia, Boiss. et Reut. Gen. ANDRYALA, L. 426. A. integrifolia, L. var. corymbosa, Wk. F. Gen. TARRAXUM, Hall. 427. T. officinale, Webber, var. Dens-leonis. F. Gen. SONCHUS, L. 428. S. asper (L.), Hill. R. 429. S. oleraceus, L. R. Gen. LACTUCA, L. 430. L. sativa, L. Alface, cult, Gen. CREPIS, L. 431. C. virens, L. F. 432. C. Lampsanoides (Gou.), Froel. F. "BRIÓFITAS,, COLHIDAS NO CONCELHO DE PAREDES DE COURA pon ANTÓNIO MACHADO (1) I. jMXJSOI Ord. 1. SPHAGNALES Fam. 1. SPHAGNAGEAE Gen. 1. SPHAGNUM, Dill. 1. Sphagnum condensatura, Schleich. Nas nascentes do Coura, junto k' Lagoa da Salgueirinha. Deve existir em quási todos os pontos elevados do concelho. 2. Sphagnum suhsecundum, Nees. v. Esenb. Vulgar nos lugares encharcados. 3. Sphagnum contortum, Schultz. Formaris, nos ribeiros, var. obesum, Wils. Misturado com o tipo. 4. Sphagnum tenellum, Ehrh. Na Chã das Lamas. 5. Sphagnum acutifolium, Ehrh. Frequente nos pontos mais elevados e muito polimorfo. (1; Com o fim de completar o conhecimento da flora de Paredes de Coura diri- gi-me aos meus amigos Drs. Antóuio Maclaado c Gonçalo Sampaio, aquele bom conhe- cedor dos musgoá de Portugal, e ôste dos líquenes, pedindo-lhes a nota dos musgos e líquenes de Paredes de Coura. O meu pedido foi atendido, conseguindo se assim uma flora local muito completa, como outra uào existe no nosso país. Verdadeiros agra- decimentos se devem aos autores destes trabalhos, o Rev." Abade Clemente L. Pe- reira, Dr. António Machado e Gançalo Sampaio. ^72_ Ord. 2. ÁNDREACALES Fam. 2. ANDREACEAE Gen. 2. ANDREAEA, Ehili. 6. Andreaea Rothii, Web. & M. Muito frequente nos montes, sobre os rochedos graníticos. Não se dá abaixo de uma certa altitude, var. falcata, Lindb. Misturado com o tipo e igualmente vulgar. Ord. 3. BRYALES Fam. 3. POLYTRICHACEAE Gen. 3. CATHARINEA, Ehrh. 7. Catharinea undulata, Web. & M. Frequente nos sítios húmidos e sombreados, var. minor, Web. & M. Na terra dos canteiros, no Jardim de Mantelàes. 8. Catharinea angustata, Brid. Vulgar nos arrelvados. Gen. 4. POLYTRICHUM, DiU. 9. Polytrichum commune, L. Nos montes, cobrindo largos tratos de terreno. 10. Polytrichum attenuatum, Mens. Abundante nos taludes e ricamente frutificado. 11. Polytrichum piliferum, Schreb. Vulgaríssimo nas fendas dos rochedos e sobre a terra. 12. Polytrichum juniperinum, Willd. Nas bouças, entre o mato. Gen. 5. POGONATUM, P. Beauv. 13. Pogonatum aloides, P. Beauv. Muito comum sobre a terra dos taludes. • var. Dicksoni, Brid. Com o tipo, aqui e acolá. 14. Pogonatum subrotundum, Lindb. Espalhado por todo o concelho. 73 Fam. 4. WEBERAGEAE Gen. G. WEBERA, Ehih. 15. Webera sessilis, Liudb. Na terra fresca dos taludes e à margem dos caminhos. Fam. 5. DICRANACEAE y Gen. 7. PLEURIDIUM, Biid. 16. Pleuridium axillare, Lindb. Na terra dos lameiros, entre as Gramíneas. 17. Pleuridium subulatum, Rab. Nas fendas dos muros e rochedos. Gen. 8. DITRICHUM, Timm. 18. Ditrichum horaomallum, Hpc. Muito abundante nos taludes, à margem do Coura. 19. Ditrichum subulatum, Hpc. Frequente nos taludes e muros. Gen. 9. CAMPYLOSTELEUM, Br. & Schp. 20. Campylosteleum strictum, Solms. Nas fendas do granito, assas frequente. Gen. 10. CERATODON, Biid 21. Ceratodon purpureus, Brid. Vulgaríssimo sobre a terra. Gen. 11. RHABDOWEISÍA, Br. & Schp. 22. Rhabdoweisia striata, Kindb. Fendas dos rochedos. Gen. 12. CYNODONTIUM, Br. & Schp. 23. Cynodontium Bruntoni, Br. & Schp. Vulgar nos taludes e troncos. Gen. 13. BRUCHIA, Schwgr, 24. Bruchia vogesiaca, Schwgr. 74 Na Chã das Lamas, próximo da Lagoa da SaUjueirinlia, na ourela dos pauis. No Monte de Bico, junto aos fios de água. Muito raro e escasso ! Ainda não foi colhido em qualquer outro ponto do país. Gen. 14. DICRANELLA, Schp. 25. Dicranella rufescens, Schp. Sobre a terra argilosa húmida. Ponco frequente ! 26. Dicranella curvata, Schp. Nos taludes saibrosos dos caminhos fundos e sombrios. Não foi ainda indicado para nenhuma outra província do Portugal. 27. Dicranella heteromalla, Schp. Assas vulgar nos sítios sombrios, sobre a terra fresca. Gen. 15. DICEANOWEISIA, Lindb. 28. Dicranoweisia cirrata, Lindb. Na base dos troncos velhos. Gen. 16. CAMPYLOPUS, Brid. 29w Campylopus flexuosus, Brid. Pouco frequente e estéril. 30. Campylopus fragilis, Br. & Schp. Nos salgueiros e fendas dos muros, aqui e acolá. 31. Campylopus introflexus, Brid. Muito vulgar, mas quási sempre estéril. Gen. 17. DICRANUM, Hedw. 32. Dicranum scoparium, Hedw. Vulgaríssimo e ricamente frutificado nos rochedos e troncos. Gen. 18. LENCOBRYUM, Hpe. 33. Lencobryum glaucum, Schp. Na base dos troncos, nas devesas. Estéril ! Fam. 6. FISSIDENTACEAE Gen. 19. FISSIDENS, Hedw. 34. Fissidens bryoides, Hedwr Vulgar na terre humedecida; margem do Coura. 75 35. Fissideiis Curnowii, Mitt. Em Formaria, submerso numa mina. Bico: na terra humede- cida de uma gruta ; muito fértil ! A forma colhida na freguezia de Bico difere do tipo pelas cápsulas arqueadas, de longos pedicelos verdejantes. 36. Fissidens incurvus, Starke in Web. & M. Sobre a terra fresca. 37. Fissidens crassipes, Wils. var. pusillus, A, Mach. in Brotéria, vol. XVI, fase. III; 1918. ^j Nas pedras à margem do Coura. Abundante ! 38. Fissidens osmundoides, Hedw. Margem do Coura. Raro ! 39. Fissidens serrulatus, Brid. Lugares sombrios e abrigados. Quási sempre estéril ! 40. Fissidens polyphyllus, Wils. var. Welwitschii (Schp.). Vulgar nas paredes das grutas o minas, principalmente sub- merso e estéril. 41. Fissidens dubius, P. Beauv. Vulgar nas paredes dos caminhos húmidos. Muito fórtil ! Fam. 7. GRIMMIACEAE Gen. 20. SCHISTIDIUM, Br. & Schp. 42. Schistidium gracile, Roth. Sobre os penhascos, à margem do Coura. Pouco frequente! 43. Schistidium rivulares (Brid.). Sobre os rochedos do Coura; abundante no lugar das Fenices e misturado com o Cinchidotus minor, Lindb. (1). Gen. 21. GRIMMIA, Ehrh. 44. Grimmia pulvinata, Sm. Na terra e fendas dos muros. 45. Grimmia trichophylla, Grev. Muito vulgar nos rochedos e muito polimorfo. 46. Grimmia Sardoa, De Not. (1) Tanto esta espécie como a anterior ainda não foram colhidas em qualquer outra região do país. 76 Julgo dever referir a esta espécie uma planta próxima da an- terior, mas bem distinta pelos caules prostrados na base, ténues e muito alongados e sobretudo pelas folhas esquar- ro«as, quando húmidas. Cresce sobre a terra desagregada dos rochedos, à margem do Coura, em Martelães. 47. Grimmia retracta, Stirt. Na base dos muros, ao pé de água corrente. Sempre estéril ! Dixon, que examinou vários exemplares desta curiosa espécie, provenientes das minhas colheitas no Concelho de Coura, reputa-a idêntica à planta inglesa (Veja-se Handh. of Brit. Moos., II edit., pág. 562). 48. Grimmia decipiens, Lindb. Vulgaríssima sobre o granito e muito fértil. 49. Grimmia laevigata, Brid. Sobre o granito, nos lugares expostos à ardência do sol. var. elongata, A. Mach. in Broteria, vol. XV, fase. 1917. Nos muros. Difere do tipo pelos caules muito alongados (4 cm.), ramosos, longamente desnudados na base. Esta var. foi colhida por mim pela primeira Vez na Serra da Estrela. 50. Grimmia fragilis, Schp. Nos rochedos, na Freguezia de Vascões, cfr. Deve encontrar-se nas regiões de maior altitude do Concelho. Gen. 22. EHACOMITRIUM, Brid. 51. Rhacomitrium aciculare, Brid. Nas pedras parcialmente inundadas do Coura. Abundante ! 62. Rhacomitrium protensum, Braun. Abundante, posto que estéril, nos penedos à margem do Coura. 63. Rhacomitrium heterostichum, Brid. Vulgarissimo nos penedos. 54. Rhacomitrium affine, Lindb. Sobre o granito, menos frequente que o anterior. 55. Rhacomitrium hypnoides, Lindb. Nos blocos granitos das montanhas. Estéril ! 56. Rhacomitrium canescens, Brid. var. ericoides, Br. & Schp. Abundante nas bouças sobre a terra seca. Estéril ! 77 Gen. 23. GLIPHOMITRIUM, Biid. 67. Qlyphomitrium polyphyllum, Mitt. Nas fendas dos blocos graníticos. Assas vulgar. Gon. 24. HEDWTGIA, Ehrli. 68. Hedwigia albicans, Lindb. Frequentíssimo sobre o granito. Fam. 8. TORTULACEAE Gen. 25. POTTIA, Ehrh. 59. Pottia littoralis, Mitt. Sobre a terra. Rara ! 60. Pottia viridifolia, Mitt. Nas fendas dos muros. Não muito frequente ! Gen. 26. TORTULA, Hedw. 61. Tortula ericaefolia, Lindb. Frequente nos muros. 62. Tortula aloides, Angstr. Nas mesmas estações da anterior, mas muito mais rara. 63. Tortula cuneifolia, Roth. Fendas dos muros. Vulgar ! 64. Tortula marginata, Spmcc. Nos muros ; assas frequente. 66. Tortula muralis, Hedw. Yulgaríssima nos muros, var. incana, Br. & Sclip. Nos muros, em Mantelães. 66. Tortula laevipila, Brid. Nos carvalhos, aqui e acolá. 67. Tortula Mulleri, Wils. iÇTas fendas dos rochedos. Eara ! Gen. 27. BARBULA, Hedw. ^B. Barbula vinealis, Brid. Muito vulgar nas paredes, var. cylíndrica, Boul. Espalhada, mas menos comtim. 78 69. Barbula revoluta, Brid. Nas fendas dos muros. 70. Barbula convoluta, Hedw. Abundante sobre os muros. var. Sardoa, C. MuJl. Misturado com o tipo. 71. Barbula unguiculata, Hedw. Vulgar nas fendas dos muros e sobre a terra. Gen. 28. WEISIA, Hedw. 72. Weisia viridula, Hedw. Vulgar nos interstícios do granito. 73. Weisia calcarea, C. Miill. Abundantíssima no cimento argilo-calcáreo dos muros. Gen. 29. HYOPHILA, Brid. 74. Hyophila crenulata, A. Macli. Nos troncos velhos, em Mantelães e no lugar das Penices, à ■* margem do Coura, sobre as pedras. Raro ! Gen. 30. TRIÇHOSTOMUM, Hedw. 75. Trichostomum crispulum, Br. Paredes e valados. Estéril! 76. Trichostomum littorale, Mitt. Fendas dos muros. Frequente, mas sempre estéril. Gen, 31. CIXCLIDOTUS, P. Beauv. 77. Cinclidotus minor, Lindb. A margem do Coura, nas pedras parcialmente inundadas. Fam. 9. ORTHOTRICHACEAE Gen. 32. LIGODON, Br & Tayl. 78. Ligodon viridissimus, R. Brown. Nos carvalhos, no lugar do Vale. Gen. 33. ULOTA, Mohr 79. Ulotã Bruchii, Hornsch. Nos carvalhos das montanhas. Assas raro! {Bico, Vasct^es, etc). 79 80. Ulota ulophylla, Brot. Frequente nos troncos, principalmente nos carvalhos. Gen. 34. ORTHOTRICHUM, Hedw. 81. Orthotrichum Sturmii, Hornsch. Muito vulgar sobre o granito. 82. Orthotrichum leiocarpum, Br. & Schp. Nos troncos ; assas frequente, mas frutifica só duma certa altitude para cima. 83. Orthotrichum Lyellii, H. & Tayl. Nas montanhas, sobre os troncos. 84. Orthotrichum affme, Schrad. Vulgar nos troncos. Fam. 10. SCHISTOSTEGACEAE Gen. 35. SCHISTOSTEGA, Mohr. 85. Schistostega osmundacea, Mohr. Nas paredes saibrosas e húmidas de uma mina, em Vascões e noutros pontos, entre os tufos de Fissídens; planta, assas rara e escassa, procurando a penunbra das cavernas e mi- nas. Inconfundivel (1). Fam. 11. FUNARIACEAE Gen. 36. FUNARTA, Schieb. 86. Funaria obtusa, Lindb. Vulgar nos taludes sombrios. 87. Funaria attennata, Lindb. Nas mesmas estações e igual. Vulgar. 88. Funaria hygrometrica, Sibt. Frequente sobre a terra e muros. Fam. 12. AULACOMNIACEAE Gen. 37. AULACOMNIUM, Schvvgr. 8^. Aulacomnium palustre, Schwgr. Nos pauis da Chà das Lamas, (1) É a única região do país, onde foi encontrado até hoJ6» 80 - Fam. 13. PLAGIOPAGEAE Gen. 38. PLAGIOPUS, Brid. 90. Plagiopus strictus, A. Mach. Assas vulgar nas fendas dos rochedos dos muros. 91. Plagiopus pomiformis, A. Mach. Muito vulgar e bem desenvolvido nos sítios húmidos, Gen. 39. PHILONOTIS, Brid. 92. Philonotis rigida, Brid. Taludes encharcados; assas frequente. 93. Philonotis fontana, Brid. Terra molhada; vulgar. 94. Philonotis caespitosa, Wils. var. laxa, Warnst. Nas paredes de uma mina, junto à estrada de Paredes, pró- ximo de Formaris. Estéril. var. laxiretis, Loesk. ' Submerso nalguns pontos; num tanque, próximo da Chã do Abade, em Formaris. Sempre estéril ! 96. Philonotis capillaris, L. Nos taludes húmidos, principalmente à margem do Coura. Fam. 14. BRYACEAE Gen. 40. EPIPTERYGIUM, Lindb. 96. Epipterygium Tozeri, Lindb. Espalhado pela terra húmida. Não muito frequente. Gen. 41. POHLIÀ, Brid. 97. Pohlia elongata, Hedw. Nos taludes, a caminho do Monte de Bico, 98. Pohlia nutans, Lindb. Nos taludes ; assas raro ! 99. Pohlia annotina, Lindb. var. decipiens, Loesk. Nas paredes saibrosas de uma mina, em Mantelães. Planta com numerosos bolbilhos vermiformes, como os da P. proligera, Lindb., mas bem distinta pelas folhas planas^ longamente decurrentes. 81 Gen 42. ANAMOBRYUM 100. Anamobryum juliforme, Solms. Vulgar nas paredes e muros. Gen, Í3. BRYUM, Dill. 101. Bryum ventricosum, Dicks. Vos lugares encharcados. Pouco abundante! 102. Bryum capillare, L. Muito vulgar e polimorfo. 103. Bryum elegans, Nees. Nos rocliedos graníticos, em Mantelães. 104. Bryum torquescens, Br. & Sclip. Espalhado por todo o Concelho. 105. Bryum Donianum, Grev. Disperso por vários pontos. 106. Bryum marginatum, Br. Oí: Schp. Sobre a terra arenosa, à margem dum regato, em Vascões. 107. Bryum bicolor, Dicks. Vulgaríssimo nos muros. 108. Bryum murale, Wils. Associado com o anterior e igualmente comum. 109. Bryum alpinum, Huds. Nos pontos mais elevados, junto da água. 110. Bryum argente um, L. Muito vulgar nos muros. Gen. 44. MNIUM, L. 111. Mnium cuspidatum, Hedw. Não é raro nos taludes abrigados e nas sebes, var. ciliare, C. Múll. Mantelães. Com numerosas transições para o tipo! 112. Mnium undulatum, Weiss. Muito vulgar nas margens do Coura. Magníficos exemplares próximo do lugar do Tàbiião! 113. Mnium hornum, L. Não é raro nos taludes húmidos e sombrios e frutifica nos sítios de maior altitude. 114. Mnium punctatum, Hedw. . . Nos lugares húmidos e sombrios. Assas raro* 6 82 Fam. 15. FONTINALACEAE Gen. 45. FONTINALIS, L. 115. Fontinalis antipyretica, L. Nos regatos ; pouco vulgar. 116. Fontinalis squamosa, L. Submersa nos regatos e no rio. Abundante! var. capillaris, Luís. No lugar das Penices (Formaris). Fam. 16. CRYPHAEACEAE Gen. 46. CRYPHAEA, Mohr. 117. Cryphaea Lamyana, Lindb. Na base dos troncos, no lugar das Penices. Fam. 17. NECKERACEAE Gen. 47. NECKERA, Hedw. 118. Neckera complanata, Hiib. Nos troncos ; pouco abundante e estéril. 119. Neckera fontinaloides, Lindb. Nos troncos, em Mantelães e no Monte de Bico. var. Philippeana, Mil de. No Jardim de Mantelães, sobre um Azinheiro. Fam. 18. LEUGODONTAGEAE Gen. 48. PTEROGONIUM, Swartz. 120. Fterogonium gracile, Sw. Muito vulgar e abundante nos troncos e penedos. Gen. 49. ANTITRICHIA, Biid. 121. Antitrichia curtipendula, Brid. Troncos e penedos das montanhas. Gen. 50. PORÓTRICHUM, Brid. 122. Porotrichum alopecurum, Mitt. Vulgar nos ribeiros e quedas de água, junto aos moinhos, eto. Frutifica nalguns pontos. 83 Fam. 19. LESKEACEAE Gen. 51. LEPTODON, Mohr. 123. Leptodon Smithii, Mohr. Nos troncos e rochedos, quási sempre «stéril. Gen. 52. HETEKOCLADIUM, Br. & Schp. 124. Heterocladium heteropterum, Br. & Schp. Nas concavidades dos rochedos, junto ao rio Coura; pouco vulgar. Gen. 53. THUIDIUM, Br. & Schp. 125. Thuidium tamariscifolium, Lindb. Entre as Gramíneas ; sempre estéril ! Fam. 20. HYPNACEAE Gen. 54. IIOMALOTHECIUM, Br. & Schp. 126. Homalothecium sericeum, Br. & Schp. Vulgar e mais abundante nos troncos e penedos. Gen. 55. BRA( "HYTHECIUM, Br. & Schp. 127. Brachythecium albicans, Br. & Schp. Nos arreliados do Jardim de Mantelães. Muito fértil ! 128. Bracbythecium rutabulum, Br. & Schp. Muito frequente e ricamente frutificado. 129. Brachythecium rivulare, Br. & Schp. Espalhado nos sítios liúmidos e sombrios, mas pouco abun- dante e estéril, var. cataractarum, Santer. Abundante nas quedas do Coura. Folhas com aurículas fer- ruginosas ! 180. Brachythecium velutinum, Br. & Schp. Nos arrelvados, em Mantelães. 131. Brachythecium plumosum, Br. & Schp. Abundante nas pedras parcialmente inundadas. Gen. 56. SCLEROPODIUM, Br. 132. Scleropodium illecebrum, De Not, Bastante vulgar nas paredes e taludes e por vezes fértil. 84 133. Scleropodium purum, Lindb. Muito abundante nos arrelvados, sebes e valados ; quási sempre estéril. Ricamente frutificado na bouça da Prerada! Gen. 57. HYOCOMIUM, Br. & Schp. 134. Hyocomium flagellare, Br. & Schp. Sobre as pedras, à margem do Coura. Gen. 58 EURHYNCHIUM, Br. k Schp. 135. Eurhynchium Stokesii, Br. & Schp. Muito vulgar e abundantemente frutificado. 136. Eurhynchium praelongum, Br. & Schp. Nas pedras, junto à roda da Fábrica em Mantelães. 137. Eurhynchium pumillum, Schp. Nos fundos dos muros; raro e estéril. 138. Eurhynchium striatum, Br. & Schp. Frequente nas sebes e valados. Gen. 59. RHYNCHOSTEGIUM, Br. & Schp. 139. Rhynchostegium rusciforme, Br. & Schp. Vulgar nas pedras inundadas e muito polimorfo. var. lusitanicum, A. Mach. = Hi/pnum lusitanicum, Schp. Muito abundante sobre as pedras do rio Coura. (Veja-se : Broteria, vol. XVI, fase. III, 1918). var. innundatum, Br. & Schp. Nos regatos das montanhas. 140. Rhynchostegium confertum, Br. & SchjD. Vulgar sobre as pedras abrigadas. var. hercynicum, Jaeger. Com numeros'as formas de transição para o tipo. 141. Rhynchostegium megapolitanum, Mild. Nos arrelvados, em. Mantelães. Gen. 60. ISOTHECIUM, Br. & Schp. 142. Isothecium myosuroides, Brid. Vulgar nos troncos e pedras. Gen. 61. PLAGIOTHECIUM, Br. & Schp. 143. Plagiothecium elegans, Br. & Schp. Nas fendas dos muros e sobre a terra húmida. Bastante es- palhado, mas estéril. 85 144. Plagiothecium denticulatum, Br. & Schp. Nas sebes e taludes sombrios ; bastante vulgar e fértil. Cápsulas nitidamente estriadas, contrariamente à descrição dos Autores ! 145. Plagiothecium silvaticum, Br. & Schp. Nos lugares húmidos e sombrios. Raramente fértil. Cápsulas grandes e inteiramente lisas! 146. Plagiothecium undulatum, Br. & Schp. Taludes abrigados. Raro e pouco fértil. Gon. 62. HYPNUM, Dill. 147. Hypnum cupressiforme, L. Vulgaríssimo nas mais diversas estações e revestindo formas muito variadas. var. filiforme, Brid. Vulgar nos troncos, var. mamillatum, Brid. Vulgar nas pedras, var. tectorum, Br. & Schp. Frequente sobre a terra e pedras. 14S. Hypnum imponens, Hedw. Nos taludes das montanhas. 149. Hypnum resupinatum, Wils. Nos troncos, em Mantelães ; raro e estéril! Gen. 63. HYGROHYPNUM, Lindb. 150. Hygrohypnum ochraceum, Brot. Vulgar e abundante, mas estéril, nas pedras inundadas do rio Coura. var. uncinatum (Milde). Mais frequente do que o tipo. Gen. 64. ACROCLADIUM, Mitt. 151. Acrocladium cuspidatum, Lindb. Não é raro sobre a terra, ao pé da água, sempre estéril ! Gen. 65. HYLOCOMIUM, Br. & Schp. 152. Hylocomium proliferum, Lindb. Nas pedras do Monte de Bico. Planta $. 86 153. Hylocomium loreum, Br. & Schp. Entre a relva, nos lugares húmidos e sombrios. Vulgar mas sempre estéril ! 154. Hylocomium squarrosum, Br. & Sclip. Nos arrelvados húmidos. Frequente, mas estéril. 165. Hylocomium triquetrum, Br. & Schp. Colhido no Concelho de Mourão, no Monte da Bolhosa, pró- ximo do Castelo da Furna. Parece bastante raro no Minho, mas deve de certo encontrar-se disseminado também no Concelho de Coura. Estéril ! 11. HEI>A-TICi^E Ord. MARCHANTIALES Fam. 1. RICCIACEAE Gen. 1. EICCIA, L. 1. Riccia glauca, L. Vulgar sobre a terra argilosa, formando por vezes rosetas extensas. var. subinermis, Warnst. Misturada com o tipo, de que difere unicamente pelos curtos cílios dos lobos do talo. Fam. 2. MARCHANTIACEAE Gen. 2. TARGIONIA, L. 2. Targionia hypophylla, L. Muito vulgar nos muros e taludes. Gen. 3. REBOULIA, Rad. S. Reboulia hemisphaerica, Rad. Vulgar nos sítios húmidos e sombrios. Gen. 4. GRIMALDIA, Rad. 4. Grimaldia angustifolia, Lindb. Mais frequente ainda que a anterior e nas mesmas estações. 87 Gen. 5. LUNULARIA 6. L. cruciata, Dum. Nas paredes e terra húmida. Largamente distribuída. Gen. 6. CONOCEPHALUS, Neck. 6. Conocephalus conicus, Dm. Vulgaríssima junto da água e substituindo quási por toda a parte a Marchantía polymorpha, em via de desaparecimento. Gen. 7. MARCHANTÍA, L. 7. Marchantía polymorpha, Tj. Espalhada por diversos pontos, junto da água corrente, mas bastante escassa. Suplantada pela anterior ! Ord. 2. JUNGERMANIALES Subord. a. J. ANACROaYNAE Gen. 8. RICCARDIA, S. F. Grey 8. Riccardia sinuata, Carr. & Pears. Sobre as pedras parcialmente inundadas, nas grutas e paredes das minas. Pouco frequente ! Gen. 9. PELLIA, Rad. 9. Pellia epiphylla, Dm. Sobre a terra, junto da água. Bastante vulgar. Gen. 10. FOSSOMBRONIA, Rad. 10. Fossombrouia angulosa, Rad. Vulgar nas fendas dos muros. Subord. b. J. ACROOYNAE Gen. 11. MARSUPELLA, Dm. 11. Marsupella emarginata, Dm. Muito frequente e abundante, cobrindo taludes inteiros. Gen. 12. NARDIA, S. F. Grey ; 12. Nardia hyalina, Lindb. Vulgar nos taludes húmidos. Distingue-se da espécie seguinte 88 pelo seu maior desenvolvimento, as rizinas violetas e as paredes celulares fortemente espessadas nos ângulos. 13. Nardia crenulata, Lindb. Espalhada aqui e acolá. Em muitas formas as células margi- nais das folhas são pouco distintas, var. gracillima (Nees). Nos lugares sombrios e encharcados. Estéril ! Gen. 13. APLOZIA, Dm. 14. Âplozia pumilla, Dm. Nas fendas dos rochedos ; pouco abandante. Gen. 14. PLAGIOCHILA, Dm. 16. Plagiochila spinulosa, Dm. Nos taludes em Formaris, entre a relva. Ponco frequente ! var. punctata, Carr. Com formas variadas de transição para o tipo. Gen. 15. LOPHOCOLEA, Dm. 16. Lophocolea bideutata, Ness. v. Esenb. Muito vulgar nas sebes, pedras e troncos. Frutifica nas mon- tanhas abundantemente. Gen. 16. CHILOSCYPHUS, Cord. 17. Chiloscyphus polyantus, Cord. var. rivularis, Nees. v. Esenb. Frequente nas margens do Coura, aberente à base dos velhos troncos ou às pedras inundadas. Estéril ! Gen. 17. EUCEPHALOZIA, Spruee. 18. Encephalozia bicuspidata, Schififn. Na terra argilosa dos taludes. Espalhada por diferentes pon- tos, mas não muito frequente. Gen. 18. CEPHALOZIELLA, Spr. 19. Cephaloziella divaricata, Schiffn, Nos muros, em Formaris, entre os tufos de Musgos. Tufos acastanhados ! 89 Gen. 19. KANTIA 20. Kantia trichomanis, S. T. Gray. Vulgar sobre a terra húmida, nos lugares sombrios. Gen. 20. DIPLOPHYLLUM, Dm. 21. Diplophyllum albicans, Dm. Muito abundante entre os Musgos, na terra fresca dos taludes sombrios. Gen. 21. SCAPANIA, Dm. 22. Scapania compacta, Dm. Vulgar na terra dos taludes e muito fértil. 23. Scapania undulata, Dm. Vulgar nos regatos dos montes, submersa; entre os Esfagnos. var. purpúrea, Nees. v. Esenb. Monte do Bico. Formosos exemplares ! 24. Scapania nemorosa, Dm. Vulgar sobre a terra, à margem dos caminhos. Gen. 22 STEPHANINA, O. Kuntz 25. Staphanina complanata, O. Ktze. Frequente sobre a terra e sobretudo nos troncos velhos, nos V lugares abrigados. Gen. 23. BELLINCINIA, Raddi 26. Bellincinia Porella (Dicks.). A margem do Coura, parcialmente submersa; base dos troncos. 27. Bellincinia Thuya (Dicks.). Muito vulgar nos troncos. Gen. 24. EULEJEUNEA, Spruce 28. Eulejennea serpyllifolia, Spr. Vulgar nos troncos e sebes, entre os Musgos. Gen. 25. FRULLANIA, Raddi 29. FruUania dilatata, Dm. Vulgar nos troncos. 30. Frullania Tamarisci, Dm. Nas pedras e rochedos e também nos troncos; abundante nas montanhas. 90 Ord. 3. ANTHOCEROTALES Fam. 3. ANTHOCEROTACEAE Gen. 26. ANTHOCEROS 31. Anthoceros laevis, L. Entre os Musgos, sobre a terra húmida. Espalhado pelo Con- celho. 32. Anthoceros punctatus, L. Nas mesmas estações do anterior, mas mais frequente. 33. Anthoceros crispulus, Donin. Aqui e acolá; pouco abundante. Talo, com numerosos lóbulos, muito franjado ! Porto, Janeiro de 1920. "LÍQUENES,, DAS REGIÕES DE PAREDES DE COURA P©R GONÇALO SAMPAIO 1. Parmelia trichotera, Hue. — Mantelães, nas árvores, 2. Parmelia cetrata, Ach. — Mantelães, nas árvores. 3. Parmelia saxatilis, Ach. — Vale, nas pedras. 4. Parmelia omphalodes, Ach. — Romarigães, nos penedos. 5. Parmelia siílcata, Tayl. — Mantelães, nas árvores. 6. Parmelia dúbia, Schaer, — Mantelães e Vale, nas árvores. 7. Parmelia carporhizans, Tayl. — Arredores da vila, nas árvores. 8. Parmelia scortea, Ach. — Mantelães, nas paredes. 9. Parmelia dissecta, Nyl. — Vale, nas paredes de uma bouça. 10. Parmelia revoluta, Floerk. — Mantelães, nas paredes. 11. Parmelia conspersa, Ach. — Mantelães, nas pedras. 12. Parmelia caperata, Ach. — Mantelães, nas árvores e pedras. 13. Parmelia subaurifera, Nyl. — Mantelães, nas cascas lisas. 14. Parmelia fuliginosa, Nyl. vd^v. laetevirens, Nyl. — Vale, nos car- valhos. 15. Parmelia exasperata, Nyl. — Arredores da vila, nas árvores. 16. Parmelia glomeligera, Nyl. — Vale, nas pedras. 17. Parmelia prolixa, Carr. — Romarigães, nos penedos. 18. Parmelia physodes, Ach. — Mantelães, nos pinheiros. 19. Parmelia tubulosa, Bitt. — Mantelães, nos pinheiros. 20. Physcia stellaris, Nyl. — Vale, nas árvores. 21. Physcia hispida, Tuck. — Vila, nas árvores. 22. Physcia astroidea, Nyl. — Vila, nas árvores. 23. Physcia tribacia, Nyl.— Vale, nas pedras. 24. Physcia pulverulenta, Nyl. — 'Perto da vila, numa parede. 25. Physcia elseina, A. L. Sm. — Vila, nas árvores. / 92 26. Umbilicaria pustulata, Hoff. — Romarigães, nos penedos. 27. Gyrophora spodochroa, Ach. — Romarigães, nos penedos. 28. Xanthoria parietina, Fr. íil. — Arredores da vila, nas pedras e ár- vores. 29. Caudelaria concolor, Wain. — Vila, nas árvores. 30. Cetraria aculeata, Fr. — Romarigães, na terra. 31. Lobaria pulmonaria, Hoíf. — Mantelães, nos carvalhos. 32. Lobaria scrobiculata, DO. — Vale, nos carvalhos. 33. Lobaria laciniata, Wain. — Vale, nos carvalhos velhos. 34. Sticta fuliginosa, Ach. — Mantelães, nas árvores. 35. Sticta limbata, Ach. - Vale. nas árvores. 36. Peltigera canina, Willd. — Mantelães, sobre os musgos e na terra. 37. Peltigera polydactyla, Hoff. — Mantelães, sobre os musgos, nos sítios frescos. 38. Nephromium lusitanicum, Nyl. — Vale, nos carvalhos. 39. Evernia prunastri, Ach. — Mantelães, nas árvores. 40. Ramalina farinácea, Ach. — Mantelães, nas árvores. 41. Ramalina calicaris, Fr. — Vale, nas árvores. 42. Usnea barbata, Web. — Mantelães, nas árvores. 43. Usnea florida, Web. — Mantelães, nas árvores. 44. Alectoria chalybeiformis, S. Glray, — Romarigães, nos penedos. 45. Cladonia sylvatica, Hoff. — Mantelães, na terra. 46. Cladonia uncialis, Web. — Romarigães, na terra. 47. Cladonia rangiformis, Hoff. — Vale, na terra. 48. Cladonia fimbriata, Fr. — Mantelães, na base dos troncos. 49. Cladonia pyxidata, Hoff. var. chlorophcea, Floerk. — Mantelães, nas trincheiras. ^ 50. Cladonia furcata, Schrad. — Romarigães, na terra. 51. Cladonia caespititia, Gaert. F. et Mey. — Vale, na terra. 52. Cladonia cervicornis, Schaer. — Vale, nos penedos. 53. Cladonia squamosa, Hoff. — Mantelães, nas paredes. 64. Cladonia macilenta, Hoff. — Vale, da base dos troncos. 55. Cladonia coccifera, Willd. — Vale, nos penedos. 56. Stereocanlon coralloides, Fr. — Romarigães, nos penedos. 67. Stereocanlon pileatum, Ach. — Mantelães, nas pedras. 68. Leprocaulon nanum, Nyl. — Mantelães, nas paredes. 59. Baeomyces rufus, DC. — Mantelães, nas trincheiras. 60. Calicium curtum, Tur. & Bor. — Vale, nos carvalhos. 61. Calicium pusillum, Floerk. — Mantelães, nos pinheiros. 93 62. Ochrolechia parella, Ach. — Mantelães, nas pedras. 63. Lecanora intermutans, Nyl. — Vale, nos penedos. 64. Lecanora gangaleoides, Nyl. — Romarigães, nas pedras. 65. Lecanora subfusca, Ach. — Mantelães, nas árvores. 66. Lecanora pallida, Schaer. — Vale e Mantelães, nas árvores. 67. Lecanora conyzaea, Nyl. — Mantelães, nos pinheiros. 68. Lecanora galactina, Ach. — Mantelães, nas pedras. 69. Lecanora polytropa, Schaer. — Vale, nos penedos. 70. Maronea constans, Zm. — Vale, nos carvalhos. 71. Sarcogyne^clavus, Sjd. — Vale, nas pedras. 72. Sarcogyne simplex, Arn. — Mantelães, nas pedras. 73. Lecidea contigua, Fr. — Mantelães e Komarigães, nas pedras. 74. Lecidea macrocarpa, DC. — Mantelães, nas pedras. 75. Lecidea raacrocarpoides, Samp, — Vale, nas pedras. 76. Lecidea grisella, Floerk. — Mantelães e Vale, nas pedras. 77. Lecidea enteroleuca, Ach. — Vila, nas árvores. 78. Lecidea corarctata, Nyl.-- Romarigães, nas jjedras. 79. Lecidea lúcida, Ach. — Arredores da vila, nas paredes. 80. Blastenia ferruginea, Kserb. — Mantelães, nas árvores, 81. Toninia aromática, Mass — Perto da vila, nos muros. 82. Bacidia sabuletorum, Samp. — Vale, nos musgos. 83. Bacidia atrogrisea, Arn. — Mantelães, nas árvores. 84. Rinodina roboris, Arn. — Valo, nos carvalhos. 85. Rinodina atrocinerea, Koerb. — ^ Romarigães, nos penedos. 86. Buellia Jorgei, Samp. — Vale, nos carvalhos. Difere da B. para- sema, Koerb. principalmente pelo talo K H- amarelo + ver- melho. 87. Buellia parasema, Koerb. — Romarigães, nas árvores. 88. Buellia láctea, Koerb. — Romarigães, nos penedos 89. Khizocarpon obscuratum, Mass. — Vale, nas pedras. 90. Rhizocarpon policarpon, Fr. íil. — Vale, nas pedras. 91. Rhizocarpon geographicum, DC. — Vale, nos penedos. 92. Diploschistes scruposus, Norm. — Mantelães., nas pedras e na terra. 93. Phlyctis agelaea, Koerb. — Mantelães, nas árvores. 94. Pertusaria lutescens, Lamy. — Vale, nos carvalhos. 95. Pertusaria Wulfeni, DC. — Vale, nos carvalhos. 96. Pertusaria pustulata, Nyl. — Vale, nos carvalhos. 97. Pertusaria faginea, Leigt. — Mantelães, nas árvores. 94 98. Pertusaria Westringii, Leigt. — Vale, nas pedras. 99. Pertusaria communis, DC, — Mantelães, nas árvores. 100. Graphis elegans, Ach. — Vale, no azevinho e nos carvalhos. 101. Opegrapha varia, Pers. — Mantelães, nos carvalhos velhos. 102. Pannaria rubiginosa, Del. — Mantelães, nas árvores. 103. Parmeliella plúmbea, MuU-Arg. var. myriocarpa (Dell.) — Mante- lães e Vale, nas árvores. 104. Crocynia lanuginosa, Hue. — Mantelães, nas jDaredes. 105. Girardia lanata (Lin.) Samp. — Romarigães, nos penedos. 106. Polychidium musciculum, S. Gray. — Mantelães, iios musgos. 107. Collema cheileum, Ach. — Perto da vila, na argamassa dum muro, entre os musgos. 108. Lethagrium nigrescens, S. Gray. — Mantelães, nas árvores. 109. Lethagrium flacidum, S. Gray. — Mantelães, nas pedras. 110. Leptogium chloromelum, NyL— Mantelães e Vale, nas árvores. 111. Leptogium sinuatum, Man. — Vale, entre os musgos. 112. Massalongia carnosa, Koerb. — Mantelães, entre os musgos nas pedras. 113. Lenormandia i;ulcliella, Man. — Vale, nas árvores. 114. Arthopyrenia oinerascens, Man. — Mantelães, nos amieiros. 115. Arthopyrenia fraxini, Man. — Mantelães, nos carvalhos. 116. Lepraria aeruginosa ( ). — Mantelães, nas paredes. 117. Lepraria candellaris (Lin.). — Vale, nos j^inheiros. 118. Dendriscocaulon bolocinum, Nyl. — Vale, nos carvalhos. BREVES CONSIDERAÇÕES ESTATÍSTICAS ACERCA M FLORA PORTUGUESA POR ANTÓNIO XAVIER PEREIRA COUTINHO A minha Flora de Portugal (Plantas vasculares) com os subse- quentes quatro fascículos de Notas publicados ató hoje enumeram 2.696 espécies; juntando a este número as subespécies, variedades 6 subvariedades, muitas das quais são consideradas como espécies, por vários autores, e ainda as formas híbridas descritas, obtem-se a totalidade de 4.652 formas vegetais. Das 2.696 espécies, as Pteridojjhytas somam 46, ou proximamente 1,7*^/0; as Gymnospermicas 12, ou cerca de 0,4%; e as Angiospermicas 2.638, ou quási 98 %. Nas Angiospermicas, as Monocotyledoneas estão representadas por 542 espécies e as Dicotyledoneas por 2.096; isto é, as Monocotiledoneas estão para as Dicotyledoneas na relação de 1:3,867. Entre as Monoco- tyledoneas. as plantas holhosas (Liliaceas, Amaryllidaceas, Iridaceaes), somam 96 espécies, representando portanto 17,8*^/0. O número das espécies e das formas totais de cada uma das Ordens admitidas nas Angiospermicas vê-se no quadro seguinte: [ Graminideas. 326 espécies — 470 f( ormas toti Monocotyledoneas . Juncideas . . . Lilideas 35 90 » » — 65 137 )) Iridideas .... 91 » 147 » [ Apetalas .... 147 » 311 » Dicotyledoneas . . . < Dialypetalas . 1.122 » 1.967 > ( Gamopetalas, 827 » 1.369 » 96 As Pteridophijtas portuguesas são plantas vivazes, com excepção apenas da Anogramme leptophi/lla (L.), Lk., que é anual. As Gymnos- permicas são todas lenhosas, árvores ou arbustos. As Angiospermicas incluem 886 espécies anuais, 147 bienais, 1.141 herbáceas vivazes, 185 subarbustos, 200 arbustos e 79 árvores. O niime7:o total das espécies anuais ó de 887, o das bienais 147, o das vivazes 1.186: ou seja uma totalidade de 2.220 espécies herbá- ceas. O número total dos subarbustos é de 185, o de arbustos de 205, o das árvores 86: somando as espécies lenhosas 476. Isto é, as espécies herbáceas representam proximamente 82,5 "/o e as lenhosas 17,5%; ou as esjyécies herbáceas estão para as lenhosas na relação de 1:0,214. As espécies arbóreas e arbustivas de folhas caducas são 197 e as de folhas persistentes 94, ficando pois as primeiras para as segundas na relação de 1:0,477. É de advertir que nestes números figuram não só as espécies expon- tâneas, mas ainda as de mais frequente cultura (142 espécies) e as sub- expontâneas (97 espécies), muitas das quais teem larga área de habita- ção ou se apresentam já com todos os caracteres de expontaneidade. As 2.696 espécies enumeradas grupam-se em 790 Géneros e 132 Famílias. Os Géneros são 27 de Pteridophytas, 5 de Gijmnospermicas, e 758 de Angiospermicas ; os destas últimas pertencem 167 à Classe das Monocotyledoneas e 591 à das Dicotyledoneas. Os Géneros mais ricos em espécies são: Carex coxa 39; Trifolium, 39 ; Silene, 37 ; Euphorbia, 34 ; Ranuncalus, 32 (com muitas formas) ; Linaria, 28 ; Ilelianthenum, 26 ; Centáurea, 26 ; Armeria, 25 ; Galium, 25 ; Allium, 25 ; Lathyrus, 23 ; Rubus, 22 (com muitas formas e hy- bridos) ; Juncus, 22 ; Ononis, 21 ; Vicia, 20 ; Medicago, 20 ; Verónica, 19 ; Genista, 18 ; Ulex, 18 ; Chrysanthennim, 16 ; Senecio, 16 ; Oroban- che, 16; Thymiis, 15; Plantago, 15; Narcissus, 15; Orchis, 15; Riimex, 15; Polygoniim, 14; Bromus, 13; Agrostis, 12; etc. As Famílias são 9 de Pteridojjhytas, 3 de G ymnospermicas e 120 de Angiospermicas, pertencendo destas últimas 19 às Monocotyledoneas e 101 às Dicotyledoneas. As Famílias Botânicas mais lai-gamente representadas incluem de 200 a 300 espécies e &ão, por sua ordem. Compostas, Leguminosas e Gramíneas. As espécies da primeira representam na Flora de Portu- gal proximamente 10,6%, as da segunda 10,4% e as da terceira 8%. Só estas três Famílias à sua parte somam cerca de 28,7% das espécies da nossa flora. 97 Compostas 287 espécies 444 formas totais Leguminosas 281 » 455 » » Gramíneas 217 » 325 » » Note-se que, se considerannos, não o número das espécies, mas o das formas descritas, a ordem das Famílias é aqui alterada, e as Leguminosas, que ocupam o segundo lugar, passam para o primeiro. O mesmo acontece com frequência, como era de esperar, a propósito das Famílias seguintes. Famílias que enumeram de 100 a 200 espécies : Caryophyllaceas 137 espécies 228 formas totais Umbelli feras 118 » 157 » » Cruciferas IIG » 194 » » Escrophulariaceas 103 » 169 » » Labiadas 100 » 197 » » Famílias que enumeram de 50 a 100 espécies : Líliaceas 83 espécies Rosáceas 78 » Cyperaceas 74 » Ranunculaceas 61 » Famílias que incluem de 30 a 50 espécies : Orchidaceas 44 espécies 71 formas totais Boraginaceas 44 » diupliorbiaceas 41 » Plumbaginaceas 39 » Cistaceas 37 » Rnbiaceas ' 37 » Chenopodeaceas 36 » Polygonaceas 32 » 123 formas totais 189 » » 99 » D 138 » . » 71 » » 70 » » 63 )) ' » 05 » » 52 » » 52 B » 53 » » Famílias que incluem de 20 a 30 espécies : Juncaceas , 29 espécies 59 formas totais Polypodeaceas 28 » 42 » » 7 98 Crassulaceas 25 espécies , Amaryllidaceas 22 » Iridaceas 22 ' » Solanaceas 22 » Papaveraceas 21 » Malvaceas 20 » Geraniaceas 20 » 35 formas totais 37 » » 34 » « 31 » D 47 » D 36 » 0 28 » » Famílias que enumeram de 10 a 20 espécies Potamogetonaceas 18 espécies . Orobanchaceas 17 » Dipsacaceas 17 » Convolviãaceas 17 » Planta ginaceas 16 » Primulaceas 16 » Urticaceas : . . . 16 » Onagraceas. lõ » Salicaceas 15 » Cavipanulaceas 15 » Gencianaceas 15 Ericaceas 15 Valerianaceas 15 Hypericaceas 14 8axifragaceas 14 Cucurhitaceas 11 Linaceas 11 Oleaceas 11 Aizoaceas 11 Pinaceas 10 - » 25 formas totais 53 » » 28 » » 27 » » 33 » » 27 » » 27 »■ » 32 j» » 31 » » 27 )) » 23 » » 22 » » 19 » » 24 » » 19 » )) 23 » » 16 » » 14 » » 12 » » 16 » » Famílias com 3 a 9 espécies : CupuUferas 9 espécies , Violáceas 9 » Resedaceas 9 » Amarantaceas 9 Lythraceas 7 Caprifoliaceas 7 83 formas totais 23 » » 23 » » 9 » » 15 » » 13 » » 99 liiitaceas 6 espécies ....... 17 formas totais Alismaceas 6 Thymeleaceas 6 Polygalaceas G Santalaceas O Rhamnaceas õ Eqiiisetaceas 5 Callitrichaceas Araceas Lemnnceas Anacardiaceas Oxalidaceas Asclepiadaceas Verhenaceas Apocynaceas 4 Lentibulariaceas Junca ginaceas 4 Aristolochiaceas 4 Haloyrhagidacea^ 3 Frankeniaceas 3 Esparganiaceas 3 Betulaceas Marsiliaceas Isoetaceas Portulacaceas Aceraccas Tamaricaceas Droser-aceas 5 » õ » 5 » 4 » 4 )) 4 » 4 » 4 » 4 » 4 » 3 » 3 x> 3 » 3 B 3 » 3 » 3 » 13 » » 10 » » 9 » I> 8 » » 16 » » 11 B » 7 » » 7 » » 5 S> » 8 » 9 8 » » 6 » » 6 » » 5 » » 5 » » 6 1» > 5 » » 5 » » 5 » » 4 » » 4 » 9 4 » » 4 » » Famílias com 2 espécies e com o mesmo ou pouco maior número de formas : Myrtaceas (com 6 formas) — Glohulariaceas (com 5 formas) — Isfymphea- ceas (com 4 formas) — Elatinaceas (com 4 formas) — Ophioglossaceas — Lycopodiaceas — Typhaceas — Naiadaceas — Palmeiras — Ilydro- charitaceas — Myricaceas — Loranthaceas — Phytolaceaceas — Laura- ceas — Capparídaceas - -Pittosporaceas — Zygophyllaceas — Cactaceas, 100 Famílias com 1 só-esiJÓcie e o mesmo ou ponco maior número de formas : Buxaceas (com 5 formas) — Platanaceas (com 3 formas) — Araliaceag (com 3 formas) — Dioscoreac.eas (com 2 formas) — Acanthaceas (com 2 formas) — Ilippocastanaceas (com 2 formas) — Ilymenophyl- laceas — Osmundaceas — Selaginellaceas — Taxaceas — Gnetaceas — Biitomaceas — Juglandaceas — Corylaceas — Cynomoriaceas — Eaffle- siaceas — TJielígoniaceas — Ceratophyllaceas — Berheridaceas — Si- marubaceas — Meliaceas — Emj)etraceas — Coriariaceas — AquifoUa- ceas — Vitaceas — Punicaceas — Cornaceas — Pyrolaceas — Ehena- ceas — Hydroiihyllaceas — Myoporaceas. II Se compararmos o número total das espécies portuguesas (2.696) com o das espécies espanholas indicadas no Prodromus Florae Hís- panicae de Willkonem et Lange (5.089), vê-se que as nossas são um pouco mais de metade das espécies espanholas (53*'/o). E de notar que, além da maior área, a Espanha tem condições mesológicas bem mais variadas : apresenta uma faxa setentrional já fora da chamada zona mediterrânea, em que todo o Portugal, a-pesar-de não ter costa mediterrânea, está mais ou menos compreendido : apre- senta, como o npsso país, litoral ao ocidente e ao sul, mas tem, afora isso, extensa linha de costa ao norte e ao sueste; tem a mais largas stepes salgadas interiores, na Castela-a-Velha, Leão, etc, e grandes altitudes em várias montanhas, como nos Pyreneus, na Serra Nevada, etc. Aquelas 5.089 espécies repartem-se pelos principais grupos vege- tais do seguinte modo: Pteridojjhytas 66 espécies, ou proximamente 1,3%; G ymnospermicas 30 espécies, ou cerca de 0,58 "/o; Angiosper- micas 4.993, ou quási 98 %. Nas Angiospermícas compreendem-se 840 espécies de Monocotyledoneas e 4.153 de Dicotyledoneas ; a relação entre Monocotyledoneas e Dicotyledoneas é portanto de 1 : 4,9. O nú- mero das Monocotyledoneas halbosos (Liliaceas, Amaryllidaceas e i?'i- daceas) ó 150; do que resulta serem elas relativamente mais nume- rosas em Portugal, como se vê no quadro seguinte, ainda favorecido quanto à Espanha pela noção bastante mais estreita da espécie no Prodromus Florae Ilispanicae: Na relaçSo Em Espanha : Em Portugal : do 5.08» : 2.1)96: Monocotyledoneas holhosas 150 96 79 (-|- 17) 101 Se considerarmos, porém, o número das Monocotyledoneas bolbosas, não em relação à totalidade das espécies, mas em relação à totali- dade apenas das Monocotyledoneas, esse número fica idêntico para Espanha e para Portugal. De todos estes dados se concluo que o número das nossas Pteri- dophytas é relativamente um tanto mais elevado, o das Gymnosper- micas um pouco menor, ficando o das Angiospermicas sensivelmente constante. Dentro deste último grupo as Monocotyledoneas são mais numerosas em Portugal, relativamente às Dicotyledoneas. Estes valores tornam-se mais evidentes no quadro abaixo, onde, ao lado do número das espécies encontradas em Espanha e em Portugal, figuram numa terceira coluna, como já fiz acima, os nú- meros calculados na proporção de Õ.089 (espécies espanholas totais) para 2.696 (espécies totais portuguesas) : Na relação Na Espanha : Em Portugal : de 6.08H : '2.696 : Pteridophytas G6 46 35 (+ 11) Gymnospermieas 30 12 16 (— 4) Angiospermicas 4.993 2.638 2.645 (— 7) Monocotyledoneas 840 542 445 (+ 97) Dicotyledoneas 4.153 2.096 2.200 (- 104) O número das espécies anuais é em Espanha de 1.307, o das espécies bienais de 272 e o das vivazes de 2.622, prefazendo a tota- lidade de 4.201 espécies herbáceas; o número dos subarbustos é de 378, o dos arbustos 373 e o das árvores 137, somando as espécies lenhosas 888. A relação entre o número das espécies herbáceas e o das espécies lenhosas é de 1 : 0,211, pouco diferente do que acima ficou apontado para as espécies portuguesas (1 : 0,214). Mas, se esta relação ó pouco diferente nas duas nações peninsu- lares, já não acontece o mesmo quanto à relação das parcelas que dão a média considerada como plantas herbáceas, isto é, entre os números que representam as plantas anuais, bienais e vivazes; esses números indicam um grande excesso de plantas anuais em Portugal, relativamente à Espanha, excesso a que corresponde uma diminuição de plantas vivazes, ficando quási constantes as plantas bienais, bem como a média total das plantas herbáceas, òk o mesmo facto se não realiza a propósito das plantas lenhosas, em que as diferenças são muito pouco pronunciadas, como tudo melhor se vê no quadro que segue : f' 102 Na relação Em Espanha : Em Portugal : de 5.0!r9 : 2.f96: Plantas anuais 1.307 887 693 (+ 194) Plantas bienais 272 147 144 (+ 3) Plantas vivazes 2.622 1.186 1.389 (—203) Subasbnstos 378 185 200 (- 15) Arbustos 373 205 198 (+ 7) Árvores... 137 86 73 (+ 9) Este excesso de plantas anuais relativamente às vivazes, no nosso país, explica-se decerto pelas menores altitudes, sabido que nas grandes elevações as plantas anuais são raras e cedem o passo às vivazes, dotadas frequentemente de robusto aparelho subterrâneo. São ainda as 3 Famílias, das Compostas, Leguminosas e Gt^amineas, e pela mesma ordem, que apresentam em Espanha, como em Portu- gal, o maior número de espécies, mas em percentagens um tanto diversas, principalmente quanto à primeira das três : Compostas 13%, Leguminosas 10,2%, Gramíneas 7,4 "/o; ou seja um total de proxi- mamente 30 % : Em Espanha : Em Portugal : Compostas 669 287 Leguminosas 522 281 Gramíneas 378 217 Seguem, ainda, em importância numérica, as 5 Famílias atrás reunidas como incluindo em Portugal de 100 a 200 espécies, mas por ordem um tanto diferente : as Cruciferas sobem do 3.° lugar no quadro português para o primeiro no qtiadro espanhol, e as Lahiadas do último lugar para o terceiro ; pelo contrário, as Umbelliferas des- cem do segundo lugar no quadro português para o quarto no quadro espanhol, as Caryophyllaceas do primeiro para o segundo, e as Es- crophulariaceas do quarto para o quinto lugar, como abaixo se vê em conjunto: Em Espanha : Em Portugal : Cruciferas 300 116 Caryophyllaceas 248 137 Lahiadas 240 100 Umbelliferas 223 118 Escrophulariaceaa 200 103 Nas 4 Famílias do grupo seguinte, que compreendem em Portu- gal de 60 a 100 espécies, dá-se proximamente o mesmo : são essas Em Espanha: Em Portugal : 142 78 142 61 126 83 108 64 103 mesmas Famílias que também seguem, quanto ao número das espé- cies, na Flora de Espanha, mas por outra ordem. Sobem as Rosáceas do segundo lugar no quadro português ao primeiro no quadro es- panhol, e as Raniinculaceas do quarto ao segundo lugar ; inversa- mente descem as Liliaceas do primeiro lugar no quadro português ao terceiro no quadro espanhol e as Cyperaceas do segundo ao quarto lugar : Rosáceas Ranunculaceas Liliaceas Cyperaceas As principais Famílias da Flora de Espanha e da Flora de Por- tugal em que a percentagem das esjoéuies é a mesma, isto é, que conservam constante ou quási a relação 5.089 : 2.696 são as seguintes: Em Espanha : Umbelliferas 223 Cistaceas •. . . . 69 Amaryllidaceas 43 Papaveraceas 41 Malvaceas 39 Orobanchaceas 33 Plantaginaceas 31 Onagraceas 27 As principais Famílias em que a percentagem das espécies sobe em Portugal, relativamente à Espanha, são : Em Espanha Gramíneas 378 Liliaceas 126 Cyperaceas 108 Orchidaceas 60 Plumhaginaceas 54 Euphorhiaceas 59 Juncaceas. 37 Polygonaceas 44 Em Portugal : Na relação de 5.089 : 2.696 118 118 37 36,5 22 22,7 21 21 20 20 17 17 16 16 15 14,3 Em Portugal : Na relação de 5.08» : 2.696 : 217 200 (+17) 83 66 (+17) 74 57 (+17) 44 32 (+ 12) 39 28 (+11) 41 31 (+ 10) 29 19 (+ 10) 32 23 (+ 9). 104 Em Espanha : Em Portugal : Na relaç&o de 5 08 ) : 2.696 : 18 18 9 (+ 9) 17 16 9 (+ 7) 248 137 131 (+ 6) 58 36 30 (+ 6) 42 28 22 (+ 6) 30 22 16 (+ 6) 22 17 11,6 (+5,4) 522 281 276 (+ 5) 12 11 6 (+ 5) 2 5 1 (+ 4) Potamogetonaceas Urticaceas , Caryophyllaceas . . Chenopodiaceas . . . Pohjijodiaceas ... Iridaceas Convolvulaceas . . Leguminosas .... Cucurbitaceas . . . Callitrichaceas. , . . Torna se principalmente notável neste quadro a Família das Po- tamogetonaceas, com o mesmo número de espécies expontâneas em Portugal e na Espanha, facto que bom se explica, lembrando que as plantas aquáticas e palustres teem de ordinário mais larga área de habitação, pois são menos influenciadas pelas condições climaté- ricas ; as Famílias das Urticaceas e Cucurbitaceas teem também quási o mesmo número de esjDecies nas duas nações peninsulares, mas essas por outra razão, porque incluem, sobretudo plantas cultivadas. E ainda de advertir que Prodromus FLorae Hispanicae, de que me estou servindo para a contagem das espécies espanholas, a noção da espécie é mais estreita do que na minha Flora de Portugal, figu- rando no primeiro destes livros como espécies algumas das subes- pécies e variedades do segundo, o que desfavorece este quadro, aumentando desproporcionalmente o número das espécies espanholas. As principais Famílias em que a percentagem das espécies desce em Portugal, relativamente à Espanha, são : Na Espanha : Compostas 669 Cruciferas 300 Labiadas 240 JSaxifragaceas 60 Ranunculaceas 142 Campanidaceas 53 Thymeleaceas 22 Rubiaceas 78 Geraniaceas 47 Pinaceas , 27 Na relaç3o m Portugal : de 5 C8 ' : 2.6WtJ : 287 354 (-67) 116 158 (-42) 100 127 (-27) 14 32 (-18) 61 75 (- 14) 15 28 (-13) 6 ll,6(-5,6) 37 41 (- 5) 20 25 (- 5) 10 14 (- 4) 105 Sobresaem neste grupo as Famílias das Saxifragax^eas, Campanu- laceas e Thymeleaceas, a primeira das quais tem em Portugal menos de metade, e a segunda e terceira pouco mais de metade do número das espécies que deveriam ter para conservar com a Espanha a mesma relação numérica : o que é devido princi^^almente ao número elevado de plantas alpinas e sub-alpinas que encerram, e aos nume- rosos endemismos. Há, ainda, muitas Famílias representadas tanto em Portugal como na Espanha por uma só espécie ou pelo mesmo pequeno nú- mero de espécies, sem que tais números possam ter outra significação que não seja o indicar a distribuição pelas duas nações peninsulares da espécie única ou das poucas espécies eniimeradas ; são as 34 Fa- mílias seguintes : Ilymenoijhyllaeeas , Osmundaceas, Isoetaceas, Taxa- ceas, Typhaceas, Esparganiaceas, Palmeiras, Batomaceas, Dioscoreaceas, Juglandaceas , Betulaceas, Cynomoraceas, Rafflesiaceas, Thellgonaceas, Phytolaccaceas, Portalaccaceas, Kympheaceas, Ceratophyllaceas , Laura- ceas, Capparidaceas, Platanaceas, Oxalidaceas, Simarulaceas, Meliaceas, Coriariaceas, Anacardiaceas, Aquifoliaceas, Ilippocastanaceas, Vitaceas, Punicaceas, Myrtaceas, Ebenaceas, Apocynaceas e Acantkaceas. Famílias apontadas na Flora de Portugal e omitidas na da Espa- nha são apenas a das Pittosporaceas, Hydrophyllaceas e Myoporaceas, todas de espécies cultivadas. Famílias não enumeradas na Flora de Portugal e enumeradas na da Espanha são a das Eleagnaceas, Celas- traceas, Gesneriaceas (Raraoudiaceasj, Musaceas, Nyctaginaceas, Bigno- niaceas, Tropeolaceas e Tiliaceas; apenas as três priin?eiras encerram espécies expontâneas, todas as restantes são de plantas cultivadas, e convêm ainda notar que as três últimas figuram em nota na Flora de Portugal. São 193 as espécies da Flora de Portugal não citadas em Espa- nha, nas obras que pude consultar. Estas espécies repartem-se do seguinte modo : 90 são apontadas apenas em Portugal ; 34 estão marcadas em Portugal e diversos outros países da Europa; 15 ci- tam-se de Portugal e do norte da Africa (principalmente da Argélia e Marrocos); 5 são conhecidas de Portugal e das próximas ilhas atlânticas (Açores, Madeira e Canárias) ; 35 são espécies claramente subexpontâneas, e 14 cultivadas. É digno de nota que, indicando Willkomm 179 espécies endémi- cas em Espanha, se com este número calcularmos as esj)écies endé- micas portuguesas segundo a relação 5.089 : 2.696, obtemos valor 106 numérico (94,8) muito próximo ao que acima fica inscrito (90). Essas 90 espécies apenas citadas de Portugal e que pelo menos proviso- riamente, conforme os elementos de que disponho ao escrever o presente estudo, se podem considerar como endémicas, são as se- guintes : Alopecurus lasiostachys, Lk. Agrostis litigans^ Steud. Espécie muito rara, crítica. Avena Hackelii, Henriq. Festuca Henriquesii, Hack. Carex Elodes, Lk. Asphodelus lusitanicus, P. Cout. Allium Schmitzii, P. Cout. Scilla vicentina, Hoffgg. et Lk. Narcissus scaberulus, Henriq. Crocus Clusii, Gay. íris biflora, L. íris Taitii, Forster. Thymelaca Broteriana, P. Cout. Loeflingia Tavaresiana, Samp. Ranunculus lusitanicus, Freyn. Ranunculus Henriquesii, Freyn. Arabis lusitanica, Bss. Arabis sadina (Samp.), P. Cout. Alyssum Marisii, P. Cout. Brassica pseudo-Erucastrum, Brot, Isatis platyloba, Lk. Saxifraga Hochstetteri (Eugl.), P. Cout. Genista ancistrocarpa, Spach. Adenocarpus anisochilus, Bss. Ulex densus, Welw. Ulex micranthus, Lge. Ulex argenteus, Welw. Ulex erinaceus, Welw. Ulex Vaillantii (Wbb), Wk. Ulex luridus (Wbb), Wk. Ulex spectabilis (Wbb), Wk. Ononis cintrana, Brot. Ononis Hackelii, Lge. 107 Erodiura sublyratum, Samp. Euphorbia uliginosa, Welw. Euphorbia Welwitschii, Bss. et Reufc. Euphorbia Broteri, Dav. Euforbia transtagana, Welw. Conopodium Marizianum, Samp. Ferulago capillaris (Hoffgg. et Lk.). Espécie crítica. Angélica Angelicastrum (Hofígg. et Lk.), P. Cout. Armaria velutiiia, Welw. Armeria Rouyana, Dav. Armeria arcuata, Welw. Armaria cinerea, Bss. et Reut. Armeria Welwitschii, Bss. Armaria naglecta, Grirard. Armeria littoralis, HofFgg. et Lk. Armeria eriophylla, Wk. Myosotis globularis, Samp. Myosotis chrysantha, Welw. Omphalodes Kuziuskyanaé, Wk. Thymus carnosus, Bss. Thymus Welwitschii, Bss. Thymus capitallatus, Hofifgg. et Lk. Salvia sclareoides, Brot. Celsia brassicifolia, Mariz. Verbascum macranthum, Hoffgg. et Lk. Linaria Ricardoi, P. Cout. Linaria pygmaea, Samp. Linaria Ficalhiana, Rouy. Linaria algarviana, Chav. Scrophularia Herrainii, Hoífgg. et Lk. O tijjo da espécie, pois que a Sc. Uerminil, Both. (in T3C. Prodr. X pág. 306, Wk et Lge. Prodr. Fl. Ilisp. II pág. 549), Sc. Reuteri, Dav. ; só está repre- sentada em Espanha pela subesp. Bourgaeiana (Lge., pro spec). Scrophularia ebulifolia, HoiSgg. et Lk. Scrophularia grandiflora, DC. Verónica Carquejeana, Samp. Digitalis miniana, Samp. E decerto uma variedade da D. purpúrea, L. Digitalis Amandiana, Samp. Succisa Carvalheana, Mariz. 108 Campânula primulifolia, Brot, Jasione lusitanica, Aiph. DO. Inula revoluta, Hoífgg. et Lk. Pulicaria microcephala, Lge. Matricaria anthemoides (Mariz), P. Cout. Phelacrocarpura sericeum (Hoffgg. et Lk.), Henri. Chrysanthemum lacustre, Brot. Chrysanthemum silvaticum, HoíFgg. et Lk. Chrysanthemum mucronulatum (HoíFgg. et Lk.), P. Cout. Calendula microphylla, Lge. Calendula lusitanica, Bss. Carduus meonauthus, Hoff. et Lk. Carduus Broteroi, Welw. Cirsium Linkii, Nym. Cynara algarbiensis, CJoss. Centáurea longifolia (HoíFgg. et Lk.), P. Cout. Centáurea uliginosa, Brot. Centáurea lusitanica, Bss. et Reut. Segundo Mandon, citado por Ma- riz nas Compostas de Portugal esta espécie encontra-se também na Madeira, mas o sr. Azevedo de Menezes na sua Flora do Ar- chipelago da Madeira, publicada posteriormente, não a cita, e indica em seu lugar a C. sonchifolia, L. Não vi os exemplares madeirenses. Scorzonera fistulosa, Brot. Scorzonera transtagana (Welw.), P. Cout. Crepis calycina (HoíFgg. et Lk.), Nym. Espécie crítica. Torna- se principalmente notável o grande número de endemismos nos dois géneros Ulex e Armeria. E de advertir que, além destas 90 espécies, enumeram-se ainda, como subespécies ou variedades ou liídridos, muitas formas vegetais apenas conhecidas de Portugal, e várias das quais teem sido consi- deradas como espécies distintas por alguns autores. São as seguintes: Asplenium Adiantum-nigrum, L. var. angustatiim, De Litard. Marsilia aegyptiaca, Wild. var. lusitanica, P. Cout. Agrostis alba, L. subp. flifolia (Lk.), Hack. Autinoria agrostidea (DC), Pari. var. natans, Hack. Avena strigosa, Schreb. var. sesquialtera (Brot.), Hack. 109 Festuca ovina, L. siibsp. transtagana, Hack. Bracbypodium phoenicoides (L.), R. et Sch. var. macropodum (Hack). Scirpus lacustris, L. var. glohifer (Welw.), Dav. Arum italicum, Mill. var. pietum, P. Cout. Juneus inflexus, L. var. Trimeni, P. Coufc. Juneus supiíms, Much. var. Welwitschii (Hoclist.). Juneus acutiflorus, Elirh. snbsp. rugosus (Stend.). Juneus bufonius, L. var. condensatus, P. Coufc. Luzula campestris (L.), DC. var. Welwitschii, P. Cout. Asphodelus microcarpus, Vid. var. aestivus (Brot.). Paradisea Liliastrum (L.), Bert. subsp. lusitanica, P. Cout. Allium baeticura, Bss. subsp. occidentale, P. Cout. Allium Schaenoprasum, L. var. duriminium, P. Cout. Gagea foliosa, A. et H. Sch. subsp. lusitanica, Terrac. Gagea Soleirolii, Schultz subsp. tenuis, Terrac. - Polygonatum ofíieinale, Ali. var. ambiguum (Lk.). Romulea bulboeodium (L.), Seb. et Maur. var. dehilis, Samp. var. ambígua (Bég.). var. fexiscapa (Bég.). Romulea Columnae, Seb. et Maur. subsp. Saecardoana (Bég.). Ophrys tenthredinifera, Willd. var. Ficalhiana, Guiin. Orchis inearnata, L. subsp. ambigua (Guim.). Orehis máscula, L. var. Marizí. Cluira. Orchis longicruris x Aceras anthropophora, Guim. Salix einerea X salvifolia, Samp. Quereus lusitanica x Toza, P. Cout. Quereus Robur x Toza, P. Cout. Quereus lusitanica x Robur, P. Cout. Quereus Suber, L. var. subcrinita, P. Cout. Thymelaea Passerina (L.), Coss. var. sericea, P. Cout. var. peremians, AVelw. Spergularia rupieola, Lebel var. Ouimaraesii (Fone). var. crassipes (Samp.). Spergularia eapillacia (Kindb. et Lge.), Wk. var. glandulosa, P. Cout, Spergula pentandra, L. var. punctata, P. Cout. var. granulata, P. Cout. Sagina subulata (Sw.), Presl. var. Nobrei (Samp.). Arenaria aggregata (L.), Lois. var. nana, P. Cout. Agrostemma Githago, L. var. minor, P, Cout. 110 Melandrium álbum (Mill.), Gíirke var. latifoliiim, P. Cout, Silene venosa (Gilib.), Ascliers. var. crasslfolia (Welw.)- Silene fuscata, Lk. var. elatior, P. Cout. Silene Bory, Bss. subsp. duriensis, Samp. Silene itálica (L.), Pers. var. puberiila, P. Coufc. Dianthus toletanus, Bss. et Reut. var. algarhiensis, Mariz. Nuphar luteum (L.), Sibth. Sm. var. piinctatiLin, P. Cout. Ranunculus aquatilis, L. subsp. Marizii, P. Cout. Ranunculus Baudotii, Godr. var. pseudo-confusus, P. Cout. Ranunculus flabellatus, Desf. var. comatus (Lk.). Ranunculus sardous, Crtz. var. pseudo rhaeadifolius, P. Cout. Acotitum Napellus, L. subsp. lusitanicum., Eouy. Papaver hibridum, L. var. hirsutum, P. (jout. Malcomia patula (Lag.), DC. var. ramosa, P. Cout. var. gracilUma, Samp. Erysimum linifolium (Pers.), Gay var. filifolium, P. Cout. Erysimum Bucconei (Ali.), Pers. var. Ilenriquesu, P. Cout. Alyssum campestre, L. var. colUnum (Brot.). Sinapis longirostris, Bss. subsp. transtagana, P. Cout. Brassica pseudo-Erucastrum, Brot. var. Johnstonii (Samp.). Diplotaxis siifolia, Kze. var. vicentina (Welw.). Sisymbrium Irio, L. var. transtaganmn, P. Cout. Iberis Welwitschii, Bss. et Reut. var. lusítanica (Jord.). Iberis procumbens, Lge. var. congesta, P. Cout. Biscutella laevigata, L. var. macrocarpa, Samp. Reseda media, Lag. var. pennatisecta, P. Cout. var. integrifolia, P. Cout. Sempervivum tectorum, L. var. glaucescens (Welw.). Cotyledon praealta (Brot.), P. Cout. var. Coutinhoi (Mariz). Saxifraga umbrosa, L. var. sp)athulavis (Brot.). Saxifraga hypnoides, L. var. lusitanica, Lge. Crataegus Oxyacantha, L. var. Cossonii, Fio. et P. Cout. Pirus communis, L. var. longipetiolata, P. Cout. var. microcaipa, P. Cout. var. brevipetiolata, P. Cout. var. suhrotundata, P. Cout. Rubus argenteus, Weihe et Nees subsj). castranus (Samp.). Rubus ellipticusxincarnatus. Rubus ulmifolius, Scliott. var. contractus, P. Cout. 111 Rubus ulmifolius, Schott. var. attenuatiis, P. Cout. Rubus bifrons, Vest. var. duriminius, Samp. Rubus bifrons x Sampaianus (Samp.). Rubus apiculatus, Weihe var. cintranus, P. Cont. Rubus apiculatus x ellipticifolius, P. Cout. Rubus apiculatus x rhombifolius. Rubus abruptorum x procerus. Rubus lusitanicus x ulmifolius (Samp.). Rubus Genevieri, Bor. subsi^. hermmicus (Samp.). siibsp. Brigantinus (Samp.), Sudre. Rubus Henriquesii x ulmifolius (Samp.). Rubus Kaehleri, Weihe subsp. gerezianus, Samp. Rubus gerezianus x lusitanicus, P Cout. Rubus Lejeunei, Weihe subsp. peratticMS., Samp. Rubus hebecarpus, P. J. Muell. subsp. vagabundus (Samp.). Rubus abruptorum x caesius. Rubus aduncispinus x caesius. Rubus caesius x lepidus. Prunus spinosa, L. var. subcinerea, P. Cout, var. insitidioides, Fie. et P. Cout. Genista Tournefortii, Spach subsp. IVelwitschii (Spach). Ulex europaeus, L. var. latebracteatus , Mariz. var. humilis, P. Cout. Ulex nanus, Forst. var. lusitanicus, Webb. var. remotus, P. Cout. Ulex Vaillantii (Webb), Wk. var. Escayracii (Webb). Ulex aphyllus, Lk. var. neglecfus, P. Cout. Pterospartum tridentatum (L.), var. scolopendrium (Spach). Cytisus scoparius (L.), Lk. var. oxyphylliis (Bss.). var. Bourgaei (Bss.), Nym. Ononis reclinata, L. var. suhti-identata, P. Cout. Ononis Natrix, L. var. Fontanesiana, P. Cout. var. Gussoniana, P. Cout. var. puberula, P. Cout. var. subvillosa, P. Cout. Trigonella polycerata, L. var. ambígua, Samp. var. Amandiana, Samp. Medicago minima (L.), Gurfb. var. aiigustifolia, P. Cout. Lathyrus silvestris, L. var. stenopliylhis (Welw.). 112 Radiola linoides, Gmel. var. emarginata, Samp. Ruta chalepensis, L. var. attenuata, P. Oout. Polygala vulgaris, L. var. lusitanica, P. Cout. Mercurialis elliptico x tormentosa, Dav. Euphorbia serrata, L. var. ternata, P. Cout. Euphorbia Welwitschii, Bss. et Reut. var. ramosissima, Dav. var. minor, Dav. Euphorbia falcata, L. var. congesta, Dav. Euphorbia matritensis, Bss. var. ramosissima, Dav. Euphorbia baetica, Bss. var. pseudo-ramosissima, P. Cout. Acer monspessulanum, L. var. divergens, P. Cout. Malva itálica, Poli. var. augiistisecta, P. Cout. var. confusa, P. Cout. Malva Colmeroi, Wk. var. Mariziaim, P. Cout. var. Jiiressi, Mariz. Lavatera trimestris, L, var. pseudo-trimestris (Rouy.). Lavatera arbórea, L. var. berlengensis, P. Cout. Lavatera mauritanica, Dur. subsp. Davaei, P. Cout. Cistus hirsutas, Lam. var. pumilus, Dav. Cistus albidus X hirsutus (Dav.). Cistus hirsutus x salvifolius, Dav. Cistus ladaniferus x solvifolius, Dav. Helianthemum alyssoides x ocymoides. Helianthemum lasianthum x ocymoides. Helianthemum alyssoides x halimifolium (Gross.). Helianthemum halimifolium x ocymoides (Dav.). Helianthemum hirtum x polifolium. Viola silvatica, Fr. var. rostrata, P, Cout. Viola tricolor, L. subsp. MacJiadiana, P. Cout. subsp. trimestris (DC.j, var. heirensis, P. Cout. subsp. TIenriqiiesii (Wk.). Epilobium obscurum, Roth var. herminum, Samp. var. Molleri, Lévl. Epilobium hirsutum x tetragonum. Epilobium parviflorum x tetragonum. Eryngium campestre, L. var. latifoUiim (Lam.), Mariz. Ferula communis, L. var. hrevifolia (Hoífgg. et Lk,), Mariz. Thapsia garganica, L. var. transtagana (Brot.). Laserpitium Nestleri, Soy-Will. var. lusitanicum, P. Cout. 113 Anagallis linifolia, L. var. marítima, Mariz. var. trojana, P. Coiit. Armeria pungeiís (Lk.), R. et Sch. var. major, D av. var. velutina, P. Cout. Armeria Welwitschii, Bss. var. stenophylla (Welw.), Dav. var. platyphylla, Dav. var. longebracteata, Dav. Armeria Langeana, Henriq. var. glahra, Dav. Armeria caespitosa (Ort.), Bss. var. humilis (Lk.), Pau C. Vic. etBeltr. Armeria littoralis, Hoffgg. et Lk. var. hispida, Dav. Armeria eriophylla, Wk. var. Marizi, Dav. Armeria allioides, Bss. var. Daveani, P. Cout. Plumbago europaea, L. var. glandalosa, P. Cout. Geutiana Pneuraonanthe, L. var. minora Brot. Vinea difformis, Pourr. var. bicolor, P. Cout. Anchusa undulata, L. var. subvelutina, P. Cout. Echium tuberculatum, Hoffgg. et Lk. subsp. latifolium, P. Cout. subsp. densijiorum, P. Cout. Echium rosulatum, Lge. subsp. campestre^ Sa,mp. subsp. Davaei (Bouy). subsp. stenophylhun, P. Cout. Verbena supiua, L. var. (jlabrescens, P. Cout. Meutiia rotundifolia X viridis forma intrusa, P. Cout. Meutha aquática, L. var. Broteriana, P. Cout. var. brevidentata, P. Cout. Meutha aquática x rotundifolia forma Marizi, Sam]^. Meutha Pulegium, L. var. tomentella (Hoffgg. et Lk.). Thymus caespititius, Brot. var. macranthus, Samp. Thymus Welwitschii, Bss. var. velutinus, P. Cout. Thymus villosus, L. subsp. lusitanicus (Bss.). Oiiganum virens, Hoffgg. et Lk. var. maerostachyum (Hoffgg. et Lk.). Majorana majorica (Camb.), Briq. var. lusitanica (Rouy). Cleonia lusitanica, L. var. vidgaris, P. Cout. var. aristata, P. Cout. Nepeta multibracteata, Desf. var. lusitanica (Rouy), Samp. Rosmarinus officinalis, L. var. nutaus, P. Cout. Teucrium Poliura, L. var. lusitanicum (Scbreb.), Brot. var. vicentinum (Rouy). subsp. algarbiense, P. Cout, ' 8 114 Verbascum blattarioides, Lam. var. lusitanícum, Schrad. Elatinoides lanígera (Desf.), P. Coiit. var. dealbata (Hoffgg. et Lk.). Linaria melanantha, Bss. et Reut. var- atro-rufa (Rouy). Linaria filifolia (Lag.), S^Ji-eug. var. Welwitschiana (Rouy). var. glutinosa (Ho£fgg. et Lk.), Bss. Linaria viscosa (L.), Dum. var. himacidata, P. Cout. var. crassifolia, P. Cout. Linaria spartea (L.), Hofifgg. et Lk. var. expansa, Samp. Scrophularia ebulifolia, Hoífgg. et Lk. subsp. Schmitzn (Rouy). Gratiola linifolia, Vabl. var. Broteri (Nym.). Digitalis purpúrea, L. var. longehracteaia, Henriq. Dispermotheca viscosa (L.), Beauverd var". lusitanica, Beauv. Pedicularis silvatica, L. var. latifolia, P. Cout. Orobanche mauretanica, Beck. subsp. IleUchrysi (Guim.). Orobanche amethystea, Thuill. var. Ileririquesii, Guim. Plantago recurvata, L. var. hracteosa (Wk.). Plantago Coronopus, L. var. pseudo-macrorrhiza, P. Cout. Dipsacus ferox, Lois. var. comosus (Hoíígg. et Lk.). Jasione montana, L. var. sahidaria, P. Cout. Laurentia Michelii, Alph. DC. var. nana, Hoffgg. et Lk. Solidago Virga-aurea, L. var. minor (Brot.). Aster aragonensis, Asso var. fugax (Brot.). , Authemis montana, L. var. alpestris (Hoffgg. et Lk.). Chrysanthemum flaveolum (Hoffgg. et Lk.) yar. Jiavum (Hoffgg. et Lk.). Artemísia gallica, WiJld. var. macrocepJiala, Nym. Senecío Dorouicum, L. subsp. lusitanicmn, P. Cout. Calendula lusitanica, Bss. var. tmnstagana, Mariz. var. microcephala (Lge.). Calendula suífrutícosa, Valil. subsp. algarUensis (Bss.). Carduus meonauthus, Hoffgg. et Lk. var. ainmophilus (Hoffgg. et Lk.). Galactites tomentosa, Much. var. i^ohasta, P. Cout. Centáurea paniculata, L. var. Ilerminí (Rouy). subsp. aristata (Hoffgg et Lk.). Centáurea áspera x pullata, Mariz. Centáurea ornata, Willd. var. interrupta (Hoffgg. et Lk.). Centáurea Calcitrapa x pullata, Rouy. Centáurea sphaerocephala, L. var. microcephala (Welw.), Mariz. Leontodon Rothii, Bali. var. giganteus (Hoffgg. et Lk.). leontodon hirtus, L. var. crassifoUus (Welw.). 115 Scorzonera hnmilis, L. var. ramosa, Hoffgg. et Lk. Andryala arenaria (DC), Bss. et Rent. var. Ficalhiana (Dav.). As 34 espécies da Flora de Portugal também indicadas em vários outros pontos da Europa, mas que não encontrei citadas da Espa- nha, são as seguintes : Pilularia globulifera, L. Avena pubescens, Huds. Spartina Duriaei, Pari. Cutandia incrassata (Lam.), Jack. Representada em Portugal pela var. teniiis (Tineo), Hack. Carex cyperoides, L. Carex intermédia, Good. Carex trinervis, Degl. Carex punctata, Good. Spirodella polyrrhiza (L.), Schleid. Wolfia arrhiza (L.), Wimm. Allium narcissiflorum, Vill. Hyacinthus dubius, Guss. Rumex montanus, Desf. Silene districha, AVilld. Rosa agrestis, Savi. Rubus nitidus, Weihe et Ness. Rubus Questieri, Lep. et Mueil. Rubus procerus, P. J. Muell. Rubus cuspidifer, Muell. et Lef. Representado em Portugal pela subsp. lepidus (P. J. Muell.). Rubus pubescens, Weihe. Rubus vestitus, Weihe. Rubus Koehleri, Weihe. Representado pela subsp. gerezianus, Samp. Rubus Lejeunei, Weihe. Representado pela subsp. peratticus, Samp. Rubus hebecarpus, P. J. Mull. Representado pela subsp. vagabundas (Samp.). Lupinus Cosentini, Guss. Trifolium leucanthum, M. Bieb. Euphorbia taurinensis, Ali. Callitriche platycarpa, Kutz. Petroselinum Thorei (Gr. et Godr.), Coss. 116 Fraxinus parvifolia, Lam. Lamium bifidum, Cyr. Cuscuta scaiidens, Brot. Anthemis secundiramea, Biv. Cirsium Casabonae (L.), DC. As 15 espécies enumeradas em Portugal e no norte da Africa não citadas na Espanha, são : Marsilia aegyptiaca, Wild. Representada em Portugal pela var. lusi- tanica, P. Cout., de esporocarpus subsesseis. Avena clauda, Dur. Scirpus pseudo-setaceus, Dav. Juncus valvatus, Lk. Allium massaessylum, Bait. et Trab. Orchis longicorun, Poir. Limodorum Trabutianum, Bott. lonopsidium acaule (Desf.), Rclib. Astragalus algarbiensis, Coss. Raríssimo no Algarve, mais frequente em Marrocos. Lavatera mauritanica, Dur. Rejoresentada em Portugal pela subsp. Davaei, P. Cout. Thymus ciliatus (Desf. ?), HofiPgg. et Lk. Espécie crítica para Portugal. Satureja juliana, L. Nepeta multibracteata, Desf. Utricularia exoleta, R. Br. Fedia decipiens, Pomel. As 5 espécies das ilhas oceânicas próximas (Açores, Madeira, Canárias) indicadas na Flora de Portugal e que não vi indicadas em Espanha são : Pteris arguta, Ait. Carex peregrina, Lk. Luzula purpúrea, Lk. Myrica Faya, Ait. Sibthorpia peregrina, L. As 35 espécies da Flora de Portugal claramente subespontâneaa e não citadas de Espanha são as seguintes ; 117 Lycopodium cernuum, L. Das regiões tro^^ical e subtropicais, Açores. Paspalum distichum, L. Das regiões tropical e subtropicais. Cyperus congestus, Vah]. Do Cabo da Boa Esperança. Kyllinga monocephala, L. Da América e Nova Holanda. Rhynchospora glauca, Vahl. Da Africa, América e Austrália. Asparagus asparagoides (L. f.). Do Cabo da Boa Esperança. Agave vivipara, L. Do México. Hermodactylus tuberosus, Salisb. Da Europa e Africa setentrional. íris susiana, L. Da Pérsia. Gnidia carinata, Thunb. Do Cabo da Boa Esperança. Muehlenbeckia sagittifolia (Ort.), Meisn. Da América do Sul. Mollugo verticillata, L. Da América Central. Sesuvium portulacastrum, L. Do México, Antilhas e Senegal. Tetragoaia expansa, Murr. Da Nova Holanda e Japão. Mesembryanthemum cordifolia, L. f. Do Cabo da Boa Esperança. Mesembryauthemum glaucum, L. Do Cabo da Boa Esperança. Sempervivum dichotomum, DC. Das Canárias. Cytisus proliferus, L. f. Das Canárias. Oxalis variabilis, Jacq. Do Cabo da Boa Esperança. Euphorbia prostrata, Ait. Da América. Sida rhombifolia, L. Da América. Hypericum atomarium, Bss. Do Oriente. Hydrocotyle bonariense, Lara. Da América do Sul. Convolvulus farinosus, L. Da Africa do Sul. Cuscuta racemosa, Mart. Da América do Sul. Phacelia tenacetifolia, Bth. Da América do Norte. Meiítha Requieni, Bth. Da Córsega e Sardenha. Physalis aequata, Jacq. f. Do México. Celsia glandulosa, Bouché. De Chipre e da Ásia Menor. Erigeron mucroiiatus, DC. Do México. Bidens leucanthus (L.), Willd. Da x\mérica do Sul. Bidens froudosus, L. Da América do Norte. Soliva stolonifera (Brot,), Loiídon. Da Argentina e Uraguay. Soliva sessilis, Ruiz et Pav. Da América do Sul. Senecio elegans, L. Do Cabo da Boa Es]3erança. Finalmente, as 14 espécies cultivadas, incluidas na Flora de Por- tugal e que não encontro citadas do Espanha, mas decerto ali exis- tentes, são : 118 Avena nuda, L. Cultivada e às vezes subespontâiiea. Avena byzantina, O. Kocli. Cultivada e às vezes subespontânea. Ceitis occidentalis, L. Da América do Norte. Amarantus paniculatus, L. Cultivado, raras vezes subespontâneo. Das regiões tropicais da Ásia e da América. Phoebe indica (L.), Pax. Dos Açores, Madeira e Canárias. Pittosporum undulatum, Vent. Do sudoeste da Austrália. Pittosporum Tobira (Thunb.), Ait. Da China e Japão. Vigna sinensis (L.), Eudl. Das regiões tropicais da Africa e da Ásia. Sablab vulgaris, Savi. Dar índia. Physajis pubescens, L. Da América. Capsicum frutescens, L. Da América (segundo parece). Myoporum acuminatum, Brown. Da Austrália oriental. Cucurbita ficifolia, Bouché. Da China. • Sechium edule, Swartz. Da América Central. III Com a flora da Argélia também a do nosso país tem grandes analogias. Na sua Voyage d'étiides geo-botaniques au Portugal o sr. Dr. Robert Chodat, ilustre Reitor da Universidade de Genebra diz a pág. 86-87 — « Comme celle de tous les pays méditerranóens de l'Europe, la flore de Portugal, et comme nóus Tavous vu, celle de TAlemtejo surtout et d'Algarve, présentent avec la végétation de TAfrique septentrionale des afíinités indiscutibles. Mais il ne faudrait pas exagérer, en se basant sur la statistique habituelle, car elle donne une proportion d'espèces communes qui n'est certainement pas supérieure à celle que fournit une statistique semblable appli- quée au midi de la France ou à Tltalie Cependant, en prenant comme base la Flore du Portugal de Coutinho, et celle de FAlgérie de Battandier et Trabut, en notant dans la primière toutes les espè- ces qui sont aussi représentées dans cette région de TAfrique du nord, on arrive au chiffre formidable de 1329 espèces. C'est-à-dire que sur les 2735 espèces énumérées par la Flore du Portugal, la moitié se trouvent aussi dans la Mauritanie. Et on n'a pas tenu compte du Maroc, ce qui aurait encore augmenté la. proportion. » — São 3.346 as espécies apontadas na Flora dos srs. Battandier et Trabut. Decompõem-se estas em 41 Pteridophijtas, 14 Gymnospérmicas e 3.291 Angiospermicas ; as Angiospermicas compreendem 578 Monor 119 cotyledoneas e 2.713 Dicotyledoneas. No quadro seguinte ficam colo- cados estes números em correspondência com os números da mesma natureza da flora portuguesa e da flora espanhola : Na Argélia : Em Portugal : Na Espanha : Pteridophjtas 41 (1,2 7o) 46 (1,7 7o) &Q (1,3 7o Gymnospermicas .... 14 (0,4 7o) 12 (0,4 7o) 30 (0,58 7o) Monocotyledoneas 578 (17,2 7o) 542 (20 7o) 840 (16,5 7o) Dicotyledoneas.. 2.713 (817o) 2.096 (77,8 7o) 4.153 (81,6 7o) 3.346 2.696 5.089 Numericamente, segundo estes dadoá^, há maior concordância entre a nossa flora e a do norte da Africa, da qual apenas difere em 5 espécies de Pteridophijtas a mais, e a menos de 2 Gymnosper- micas, 36 Monocotyledoneas e 517 Dicotyledoneas. Considerando, po- rém, antes as percentagens dos diversos grupos, nota-se, tanto em relação à Argélia como à Espanha, a percentagem um tanto maior das Pteridophytas portuguesas, e sobretudo a percentagem bastante mais elevada das Monocotyledoneas, correlativamente à percentagem mais reduzida das Dicotyledoneas. A relação entre as Monocotyledoneas holhosas e não holhosas, é em Portugal e Espanha proximamente igual (notando, todavia, que os números da flora espanhola estão aqui muito favorecidos, por con- siderar o Prodromus Florae llispanicae a espécie, principalmente neste grupo, sob aspecto muito mais restricto), e essa relação ó sensivel- mente superior à da Argélia ; mas a percentagem sobre a totalidade das espécies torna-se mais elevada para Portugal, por isso mesmo que é mais elevada a percentagem das nossas Monocotyledoneas: Monoc. bolbosas : Por "(o de Monoc. : Por °|o da totalidade : Argélia 84 14,5 2,5 Portugcd 96 17,7 3,5 Espanha, 150 17,8 2,9 Quanto à percentagem das espécies anuais é muito próxima no norte de Africa e em Portugal, embora um pouco mais alta na pri- meira destas regiões : ó na Argélia de proximamente 34, emquanto em Portugal é de proximamente 33; ambos estes números ficam bas- tante acima dos da flora da Es^^anha, onde a percentagem é de 25,6. 120 Como em Portugal e na Espanha são ainda as 3 Famílias, das Compostas, Leguminosas ô Gramíneas, as que na Argélia encerram maior número de espécies : Na Argélia : Em Portugal : Compostas 398 (11,9 7o) 287 (10,6 o/o) Leguminosas 29Õ (11,8 7o) 281 (10,4 7o) Gramíneas 282 (8,4 7») 217 (8 7o) A totalidade destas 3 Famílias representa na flora da Argélia percentagem um pouco mais forte do que na flora do nosso país : 32,17o, contra 28,7 7o em Portugal. Seguem-se do mesmo modo na Argélia, quanto à ordem numérica de importância, as 5 Famílias, das CarijophyUaceas, Umhelliferas, Cruciferas, EscropJiulariaceas e Labiadas, mas com leves alterações : as Umhelliferas, Escrophulariaceas e ainda Caryophyllaceas teem nas duas floras quási que o mesmo número de es^^écies e percentagens pouco diferentes, mas as Cruciferas e Labiadas sobem bastante nu- mericamente na Argélia, passando estas Famílias a ocuparem o primeiro e o segundo lugar dentro do grupo e as suas percentagens também já acusam diferenças um tanto mais pronunciadas : Na Argélia : Em Portugal : Ci^ciferas 195 (5,8 7o) 116 (4,3 7o) Labiadas 1Õ7 (4,7 7o) 100 (3,7 7o) Caryophyllaceas 148 (4,4 7o) 137 (5 7o) Umbelliferas 117 (3,5 7o) 118 (4,3 7o) Escrophulariaceas 10& (3,2 7o) 103 (3,8 7o) Vem depois a seguir nas duas floras as Famílias das Liliaceas, Rosáceas, Cyperaceas e Ranuncidaceas : as Liliaceas e Ranuncidaceas quási que com o mesmo número de espécies e percentagens bastante aproximadas, as Cyperaceas e sobretudo as Rosáceas com números mais altos na flora portuguesa e maiores percentagens : Na Argélia : Em Portugal: Liliaceas 80 (2,39 7o) 83 (3 7o) Cyperaceas 59 (1,76 7o) 74 (2,7 7o) Ranunculaceas 58 (1,73 7oj 61 (2,2 7o) Rosáceas 57 (1,707o) 78 (2,87o) 121 Em resumo, estes dados estatísticos aqui reunidos comprovam a grande afinidade da flora portuguesa com a espanhola e a argelina, e, considerado o conjunto de cada um destes três países, talvez se possa dizer que a flora de Portugal tem cunho mais genuinamente mediterrâneo, a-pesar da sua posição atlântica especial, pois lhe faltam as numerosas espécies das estepes interiores e das grandes altitudes da Espanha, bem como as espécies desérticas argelinas de adaptação fortemente xerófila. Lisboa, 19 de Maio de 1920. o IIERBARIO DO COLÉGIO DE S. FIEL Extinto o Colégio de S. Fiel o governo antorisou.a Faculdade de Sciencias da Universidade de Coimbra a escolher nos seus gabi- netes e laboratórios o que julgasse digno de ser aproveitado. Uma comissão para essa escolha nomeada escolheu vários instrumentos de física, alguns animais empalhados, uma bela colecção de insectos, com especialidade de borbeletas, a colecção preciosa de Zoocecidias, alguns livros e o herbário. Neste colaboraram os distintos professores do Colégio, os Srs. P." J. da Silva Tavares, C. Zimmerman, C. Torrend, A. Luisier, Meniarth, L. Antunes. No herbário encontram-se também exempla- res colhidos por empregados do Jardim Botânico de Lisboa e alguns dos distribuidos pela Sociedade Broteriana. No herbário, alem de plantas portuguesas, encontram-se não poucas colhidas em diversas localidades dos países por onde passaram aqueles professores. No catálogo agora publicado são enumeradas apenas as espécies colhidas em Portugal, que são as que mais nos interessam e entre elas há não poucas colhidas em regiões interessantes, tais são as de boa parte da Beira meridional e do Baixo Alemtejo litoral. Este herbário é um documento valioso para o estudo da flora do país. Os coleccionadores são homens de grande ilustração scientífica, provada pelas publicações de que são autores. O Sr. P.^ Tavares especialisando o seu estudo nas Zoocecidias publicou um volume no qual descreve grande número de zoocecidias observadas em plantas do nosso país. Foi a primeira e é ainda a única em Portugal. O Sr. P.® C. Zimmermann é perfeito conhecedor das diatomaceas, cujo estudo é difícil. Publicou na Broteria muitas séries dessas belas plantas e com o mesmo zelo continua no Brazil, para onde emigrou, 124 com a exploração e estudo das espécies brazileiras, das quais tem já publicado várias séries. O Sr. P.'' C. Torrend, dedicando-se ao estudo dos fungos, publicou uma flora dos mixomycetos portugue- ses, publicação única em Portugal, muito completa e deu a conliecer não pequena porção de fungos portugueses, e era para os estudiosos de grande utilidade porque a todos atendia e dirigia. Da aptidão scientííioa deste professor tem utilisado o Brazil, onde foi convidado a estudar as moléstias do cacoeiro e doutras plantas. O Sr. P.^ A. Luisier é perfeito conliecedor dos musgos e hepáticas. São publica- dos os resultados dos seus estudos sobre os musgos e hepáticas de Espanha e Portugal na Broteria. O Sr. P.*^ Valério Cordeiro dedi- cou-se ao estudo dos liquenes. O Sr. P.*' S. Antunes e Meniarth coligiram bom número de plantas. No Colégio, alem dos serviços do ensino dos colegiais, traballia- va-se utilmente e muito se fez e se poderia continuar com directores tão competentes. PTERIDOPHYTA WOODSIEAE Cystopteris fragilis, Bernh. — S. Fiel. ASPIDIEAE Nephrodium filix-mas (L.), Rich. — Ocresa. N. spinulosum, Desv. [5 dílatatum. Polystichum aculeatiim (L.), Roth. — Mata do Fundão. ASPLENIEAE Athyrium filix-foemina (L.), Eoth. — S. Fiel. Scolopendrium vulgare, Sym. — Castelo Novo. Asplenium Ruta muraria, L. — Bussaco. A. Adiantum nigrum, L. — Mata do Barro. Gerez. A. trichomanes, L. — Louriçal. A. lanceolatum, Huds, Ceterach officinarum, Willd. — Barro. Blechniim Spicant (L.), Sm. — S. Fiel, Ocresa, Sopé da Guar- dunha, Gerez. Woodwardia radicans (L.), Sm. — Gerez. PTERIDEAE Pteridium aquilinum (L.), Kuhn. — Santa Cruz. Adiantum capillus Veneris, L, — Santa Cruz. Cheilanthes fragrans (L.), Webb. & Berth. — Guimarães. POLYPODIACEAE Polypodium vulgare, L. — Santa Cruz. OSMUNDACEAE Osmunda regalis, L. — Ocresa. 125 EQUISETALES EQUISETEAE Equisetum maximum, Lam. — Ca- driceira. E. ramosum, L. — Torres Vedras. E. arvense, L. — Barro. LYCOPODIALES^ LYCOPODIACEAE Selaginella dentata (L.), Lk. — Barro. ISOETACEAE Isoetes Duriaei, Bory. — Coimbra. PHA^ERO(J;UIiE I. OYMXOSPERHAE CONIFERAE TAXACEAE Taxiis baccata, L. — Serra da Es- trela. PINACEAE Pinus pinea, L. — Barro. CUPRESSINEAE Cupressus sempervirens, L. — S. Fiel. C. lusitanica, Mill. — Bnssaco. Juniperus oxycedrus, L. — Serra da Estrela. J. communis, L. 8 nana (Willd.), Pari. — Serra da Estrela. AIN(iIOSPEP,)IAE I. MONOCOTYLEDOXEAE SPARGANIACEÂE Sparganium simplex, Hnds. — Coimbra em S. Facundo. S. affine, Sclinizi. — Serra da Es- trela. POTAMOGETONACEAE Potamogeton natans, L. — Paul de Foja. GRAMINEAE AXDROPOGONIAE Andropogoii halepense (L.), Brot. — Setúbal. PANICEAE Paspalum pasi5aloides(Micb.), Scri- bner. — Foja. Paniceum debile, Desf. — Ponte do Lima. P. sanguinalo, Brot. — S. Fiel. P. filiformis, Kocb. — Ponte do Lima. P. crus-galli, P. de B. — S. Fiel. Selaria verticillata, P. de B. — S. Fiel. ORIZEAE Leersia orysoides (^L.), Sw. — Praia de Santa Cruz. PHALAUIDEAE Phalaris canariensis, L. — S. Fiel. Anthoxanthum odoratum, L. — S, Fiel. 1'26 A. aristatum, Bss. — Gerez. AGROSTIDEAE Stipa gigantea, Lk. — Setúbal. S. tortiiis, Desf. — Coimbra. Orysopsis miliacea (L.), Ricli. — Setúbal. Phleum praiense, L. Alopecurus brachystachis, M. Riéb. Mibora verna, P. de B. — Setúbal. Chaeturusfasciculatus, Lk. — Mon- te Barriga. Polypogon monspeliense, Desf. — Marinhas de Setúbal. P. maritimum, AVild. — Setúbal. Agrostis stolonifera, L. A. pallida, DC. — Estrada de Pal- mela. A. castellana, Bss. Reut. § mutica, P heterophilla, Hack. — Loiíri- çal. Pinhal do urso. A. alba, Schrad. v. narbonensis. ■ — Setúbal. Gastridiura lendigerum (L.), Gaud. — Setúbal. Ammophila arenaria (L.), Lk. — Areal de Matozinhos, Figuei- ra da Foz. Lagurus ovatus, L. — Algarve, Se- túbal. AVENACEAE Holcus mollis, L. — S. Fiel. H. lanatus, L. — S. Fiel. Airopsis lenella (Cav.), Coss. — Porto em S. Gens. Aira caryophillea, L. — Setúbal. Molineria laevis (Brot.), Hach. Corynephorus canesceus (L.), P. de B. — S. Fiel, Trafaria). C. gracilis(Desf.),Riclit.— Setúbal. Deschampsia flexuosa (L.) Gris. p stricta, Gay. — Louriçal. Trisetum hispidum, Lge. — Serra da Estrela. Avena strigosa, Schreb. — Barro. Arrhenatherum elatius (L.), Mert. & Koch. b. erianthum (Bss. et Reut.), Steud.— S. Fiel. A. Thorei, Desm. — Melgaço, Ge- rez. Gaudinia fragilis, P. de B. — S. Fiel, Setúbal. CHLORIDEAE Spartina stricta (Ait.), Roth. — Figueira da Foz. FESTUCACEAE Arundo Donax, L. — S. Fiel. Phragmites communis, Trin. — Se- túbal. Triodia deciimbens (L.), P. de B. [5 longiglumis (Hack.). — Porto. Molinea coerulea (L.), Moench. — Grijó. Eragrostis pilosa (L.), P. de B. — S. Fiel. E. megastachya (Koel.), Lk. p thyrsiflora, Wk. — S. Fiel. Koelleria phleoides (Vill.), Pers. — Barro. Sphaenopus divaricatus (Gouan), Rclib. — Marinhas de Setúbal. Cutandia raaritima (L.), Benth. et Hook. — Vila Nova de Gaia. Melica minuta, L. — Setúbal. Brisa minor, L. — Mata do Fun- dão, Setúbal, Barro. 127 B. máxima, L, — S. Fiel, Barro, Gerez. Dactylis glomerata, L. — Setúbal, b. hispânica.. Rotli. — Barro. Y maritima,'Q.2^ck. — Figuei- ra da Foz. Cynosurus cristatus, L. — Leça da Palmeira. Lamarkia áurea, Much. — Vila Ve- lha de Ródão. Poa annua, L. — S. Fiel, Barro. P. bulbosa, L> — S. Fiel. P. nemoralis, L. (3 rígida, Hack. — Avintes. Glyceria fluitans (L.), R. Br. — S. Fiel. Atropis convoluta (Horn), Gris. — Setúbal. Festuca ampla, Hack. — Coimbra no Choupal. F. rubra, L. — Serra do Suajo. Vulpia ciliata, Link. V. Myurus, Gml.— S. Fiel. V. bromoides (L.), Dumortier. — Barro. NardurusLachenali, God. — S. Fiel. a genuiniis, Godr. — Bussaco, Gerez. Schleropoa rígida (L.), Gris. — Barro. Bromus madritensis, L. — Barro. B. mollis, L. — S. Fiel. B. macrostachys, Desf. — Barro, Caparide. B. ringens, L. a maximus (Desf.). — S. Fiel. B. Schraderi, Kth. — Braga. Brachypodium phoenicoides (L.), R, et Sch. — Setúbal, Barro, B. sylvaticum (Huds.), R. et Ich. — Vizinhanças de Melgaço. HORDEAE Nardus stricta, L. — Serra da Guardunha. Lolium aristatura, Lag. — S. Fiel. L. multiflorum, Lamk. — S. Fiel. LepturuS incurvatus (L.), Trin. — Rochedos da praia de Setúbal. Agropyrum repeus (L.), P. Beauv. — Barro. A. junceum (L.), P. B. — S. Fiel. Secale cereale, L. Cultivado. Triticum ovatum, L. — S. Fiel. Hordeum murinum, L. — S. Fiel. H. vulgare, L. CYPERACEAE Cyperus esculentus, L. — Seixal, Santa Cruz. C. longus, L. — Ocresa. C. capitatus Vandelli. — Areais de Setúbal, Vila Rial de Santo António. C. pygraeus, Roth. var. Michelia- nus, Boech. C. flavescens, L. — Setúbal nos pântanos da Cotovia. Scirpus parvulus, L. — Esmoriz. Sc. fluitans, L. — Visinhanças do Bussaco. Sc. Holoschoenus, L. — Foja. Sc. mucronatus, L. — Nos arrozais de Setúbal. Se. pseudo-setaceus, Baveau. — Alemtejo litoral. Heleocharis palustris, R. Br. — Monte Barriga na Ribeira. 128 H. multicaulis (Sm.), Dietr. — Se- túbal, Coimbra. RHYMCOSPOREAE Cladium Mariscus (L.), R. Br. — Setúbal. CARICEAE Carex máxima, Scoíd. — Mata do Fundão, Ródão. C. muricata, L. — Coimbra no Choupal. [5 virescens, Koch. — Gerez. C. stricta, Good. — Lobão, S. Fiel. C. panicea, L. — Barro, Valongo. C. punctata, Gaud. — Coimbra nos Olivais. C. Duriaei, Steud. — Valongo. C. depressa, Lk. — S. Fiel, Barro. C. glauca, Scop. — Setúbal. C. trinervis, Degl. — Areais de Matosinhos, Pinhal do Urso. C. paniculala, L.^ — Ródão, Gerez. JUNCACEAE Juncus maritimus, Lam. — Fôja. J. inflexus, L. y paniculatus (Hop- pe). — Setúbal. J. lamprocarpus, Ehrh. — Póvoa de Lanhoso. J. pygmeus, Thuill. — S. Fiel. J. effusus, L. — Monte Barriga. J. acutus, L. — Barro. J. buíFonius, L, — Monte Barriga, Serra do Caramulo. Lusula campestris (L.), DC. — Torres Vedras nos pinhais, Barro, S. FieK L. multiflora, Lg. — Eiras próxi- mo de Coimbra. L. Henriquesii, Degen. — Gerez. JUNCAGINACEAE Triglochin maritimum, L. — Fi- gueira da Foz.. ALISMACEAE Alisma Plantago, L. — Praia de Santa Cruz, Fundão. LILIACEAE COLCHICOIDEAE Merendara Bulbocodium, Ram. — Serra da Estrela, Guimarães. Colchicura lusitanicum, Brot, — Mata do Fundão. ASPHODELEAE Simethis planifolia (L.), Gr. et Godr. — Setúbal, Gerez. Asphodelus occidentalis, P. Cout. — Monte Barriga. Paradisia Liliastrum (L.), Bert. — Monte Barriga. ALLIACAE Allium sphaerocephalum, L. — S. Fiel. A. neapolitanum, Cyr. — S. Fiel. A. involucratum (Welw.), P. Cout. — Gaia, Crestuma. A. roseum, L. — Portimão. A. ampeloprasum, L. — Coimbra. A. massaesylum, Bat. et Trab. — Ponte da Mucela. A. paniculatum, Gren. et Godr. — S. Fiel. 129 A. pruinatum, Lk. — Campos de Setúbal. Nothoscordium fragrans, Ktli. — Faro. Gagea polymorpha, Bss. — S. Fiel, Setúbal, Fritillaria iusitanica, Wekstr. — Montes do Barro, Setúbal. SCILLEAE Ornithógalum unifolium, Ker. — Monte Barriga. 0. pyrenaicum, L. — S. Fiel. 0. umbellatura, L. — Monte das lameiras. 0. uarbonense, L. — Alpedrinha. Urginea maritima (L.), Back. — S. Fiel. Scilla monophyllos, Lk. — S. Fiel. S. antumnalis, L. — S. Fiel. Dipcadi serotinum (L.), Mdic. — S. Fiel. Muscari racemosum, DC. — Setú- bal, Coimbra. M. comosum (L.), Mill. — Barro. ASPARAGOIDEAE Asparagus aphyilus, L. 5 genuinus. — Lagoa. A. albus, L. — Setúbal, Lagoa. A. acutifoliiis, L. — S. Fiel, Alpe- drinha. Polygonatum officinale, Ali. — Cas- telo Novo. Ruscus aculeatus, L. — S. Fiel. Smilax áspera, L. — Ródão, Tor- res Vedras. AMARYLLIDACEAE Lencojum trichophyllum, Brot. — Setúbal, Hódão. L. autumnale, L. — S. Fiel. Narcissus Bulbocodium, .L. — S. Fiel. N. Tazetta, L. — Barro. N. triandrus, L. — S. Fiel, Serra da Arrábida. Pancratium maritimum, L. — Praia de Santa Cruz. DIOSCORACEAE Tamus communis, L. — Grerez, Monto Barriga, Monte daa Lameiras. IRIDACEAE Crocus carpetanus, Bss. et Rent. — Serra da Guardunha. Romulea Bulbocodium (L.), Seb. et Maur. — Barro, S. Fiel. R. Columnae, Seb. et Maur. — Caparide, Serra da Arrábida. íris Sisyrychium, L. — Barro. I. Iusitanica, Ker. — Monte Bar- riga. I. Boissieri, .]. Henriq. — Gerez. Gladiolus segetum, Ker. — S. Fiel. G. iliiricus, Koch. — Gerez. b. Reuteri (Bss.). — Gardu- nha, S. FieL ORCHIDEACEAE Ophris Speculum, Lk. — Algarve. 0. lutea (Gauan.), Cav. — Lagoa, Barro. 130 0. Scolopax, Cav. — Torres Ve- dras. Orchis maculata, L. — Mata do Fundão. 0. máscula, L. — Monte Barriga. 0. longicruris, Lk. — Bari-o. 0. papilionacea, L. — Setúbal. 0. laxiflora, Lam. — Monte Bar- riga. Anacamptis pyramidalis (L.), C. Rich. — Barro. Aceras anthropophora (L.), R. Br. — Serra da Arrábida. Platanthera bifolia (L.), C. Ricli. — Serra da Arrábida. Serapias cordigera, L. — S. Fiel. S. língua, L. — S. Fiel. Cephalanthera longifolia (L.), Fritz. — Setúbal, Barro. Epipactis palustris (L.), Crantz. — Ílhavo. Limodorum Trabutianum, Batli. — Setúbal. Spiranthes aestivalis (Lam.), C. Rich. — Setúbal, Bragança. DICOTYLEDONEAE APETALAE SALICACEAE Salix alba, L. — Barro. S. cinerea, L. — Torres Vedras, Barro. S. nigricans, Sm.? Exemplar com flores mascu- . linas. O exemplar é muito in- completo. Será talvez o S. ati'0- cinerea, Brot. S. salvifolia, Brot. — Vila do Con- de, Benavente e Samora. BETULACEAE Betula pubescens, Ehrh. — Gerez. Alnus glutinosa (L.), Gaertn. — Ocres a. CORYLACEAE Corylus Avellana, L. — Mata do Fundão. CUPULIFERAE Castanea sativa, Mill. — S. Fiel. Quercus pedunculata x Toza, DC. — Soalheira, Castelo Novo. O exemplar de Castelo Novo é muito interessante pela forma e consistência das folhas. Q. lusitanica x Robur, P. Cout. — Louzã. Q. Toza, Bosc. — Soalheira. Q. Ilex, L. a genuína, [i Ballota. — Sobral e Soalheira. Q. humilis, Lam. — Mata do Co- légio do Barro. Santa Cruz. URTItJACEAE Urtica dioica, L. — S. Fiel. U. membranacea, Pois. — S. Fiel, Barro. SANTALACEAE Thesium divaricatum, Jan. — Mon- te Barriga e Monte das Lamei- ras, Mata do Fundão. Osyris alba, L. — Lagoa, Setúbal, Barro. 131 RAFLESIACEAE Cytinus hypocistis, L. — S. Fiel. ARISTOLOCHIACEAE Aristolochia Pislolochia, L. — S. Fiel. A. longa, L. — Setúbal, Barro, S. Fiel. THYMELIACEAE Daphne Gnidium, L. — S. Fiel. POLYGONACEAE Rumex obtusifolium, L. — S. Fiel. R. Acetosa, L. — Coimbra, Gerez. R. Acetosella, L.— G-erez, S.FieJ. R. comglomeratus, Miirr. — S.Fiel, Barro. Polygonum Convolvulus, L. — S. Fiel, Monto das Lameiras. P. lapathifolium, L. — Praia de Santa Cruz. P. maritimura, L. — Praia do San- ta Cruz. P. serrulatum, Lag. — Praia de Santa Cruz. P. equisetiforme, Sibth. et Sm. -T- Praia de Santa Cruz. P. Persicaria, L. — S. Fiel. CHENOPODIACEAE Beta marítima, L. — Lagoa. Chenopodium rubrum, L. — Praia de Sanita Cruz. Ch. álbum, L. — S. Fiel. Y lanceolatiim, Arch. — Buar- cos. Ch. Botrys, L. — S. Fiel. Ch. vulvaria, L. — Setúbal, Por- timão. Atriplex portulacoides, L. — Setú- bal. A. Halimus, L. — Praia de Santa Cruz, Setúbal na margem do Sado. Salicornia fruticosa, L. — Figueira da Foz, Portimão. S. herbácea, L. a erecta. — Fi- gueira da Foz. Sueda marítima (L.), Dumort. — Figueira da Foz, Portimão. Salsola vermiculata, L. a flaves- cf/ís, Moq.—Vila Hial de Santo António. S. Kali, L. — Praia de Santa Cruz. AMARANTACEAE Amaranthus graecisans, L. — S. Fiel. A. chlorostachys, Will. — Alpe- drinha. THELIGONACEAE Theligouum Cynocrambe, L. -^ Barro. PHYTOLACACEAE Phytolaca americana, L. — S. Fiel em terreno cultivado. AIZOACEAE MoUuge verticillata, L. — Vila do Conde. PORTULACCACEAE Portulacca oleracea, L. — S. Fiel. Montia fontana, Gmel. — S. Fiel, 132 CARYOPHTLLACEAE Scleranthus annuus, L. — S. Fiel. Carrigiola littoralis, L. — S. Fiel. Paronychia echinata, Lam. — Coim- bra. P. argêntea, Lam. — Pvaia de Santa Cruz, Faro. Herniaria glabra, L. s scahrkla (Bss.), P..C. — S. Fiel. H. maritiraa, Lk.— Praia de Santa Cruz. Illecebrum verticillatum, L. — S. Fiel. Polycarpon tetrapbyllum, L. — S. Fiel, Sobral, Torres Vedras, Barro. Spergularia marginata (DC), Kit- tel. — Barro. S. marina (L.) Grisb. — Praia de Santa Cruz. S. rubra, Pers. subsp. campestris, Arch. — Faro, S. Fiel. Spergula arvensis, L. — S. Fiel, Barro, Coimbra. Sagina apetala, L. p ciliatar, F. — Porto, Setúbal. S. procumbens, L. — Barro. S. nodosa (L.), FzL — Aveiro. S. marítima, Dor. —Vila do Con- de, Foz do Douro. S. subulata, Wimm. — Serra da Arga. Alsine tenuifolia, Crtz. — Coim- bra. Arenaria montana, L. — S. Fiel, Gerez. Stellaria graminea, L. — S. Fiel. S. uliginosa, Murr. — Gerez, vizi- nhanças de Melgaço, Guima- rães. S. media (L.), Cyr. — S. Fiel. Cerastium triviale, L. — Gerez. C. viscosum, L. — Coimbra, Barro. C. glomeratum, Timil. — S. Fiel. Malachium aqualicum, Fr.— Aveiro. SILENOIDEAE Lychnídeae Agrostema Githago, L. — S. Fiel. Lychnis flos-cuculi, L. — Mata do Fundão, Coimbra. Melandrium. — S. Fiel, Gerez. M. álbum (Mill.), Gurk. — S. Fiel. Silene nutans, L. — Gerez. S. scabriflora, Brot. — Gerez, S. Fiel. S. nicaensis, Ali.— Margens do Sado. S. gallica, L. — Gerez, Soalheií-a, . Barro. S. venosa (Gilib.), Archers. — Ge- rez, Mata do Fundão, Lagoa. S. longicilia (Brot.), Otth.— Mata do Fundão. S. littorea, Brot. — Figueira da Foz, Praia de Santa Cruz. S. itálica (L.), Pers.— Mata do Fundão, S. Fiel, Castelo Novo. S. portensis, L. — S. Fiel. S. cretica, L. — Mata do Fundão. Túnica prolifera (L.), Scop.— Fun- dão, Serra da Estrela. Dianthus lusitanicus, Brot. — Serra da Estrela. NYMPHAEACEAE Nymphea alba, L. 133 RANUNCULACEAE ANEMONEAE Clematis Vitalba, L.— Bragança. Thalictrum flavum, L. b. sjjecio- sum, L. — Monte das Lameiras nos soutos. Anemone palmata, L. — Mata do Barro. Ranunculus Ficaria, L.— Vizinhan- ças de Lisboa. R. Broteri, Frein. R. adscendens, Brot. — Gerez. R. muricatus, L. HELLEBOREAE Helleborus foetidus, L. — Guima- rães. Nigella damascena, L. — Lisboa em Monsanto, Barro. Aquilegia vulgaris, L. P hispânica, Wh. — Mata do Fundão. A. dichroa, Freyn. — Gerez, Delphinium peregrinum, L. — Tor- res Vedras. D. pentagynum, Desf. — Torres Vedras, Setúbal. D. cardiopetalum, DC. — Coimbra. PEONIEAE Peonia máscula (L.), Desf. b. Bro- teri (Bss. et Reut.). — S. Fiel, Cintra. LAURACEAE Laurus nobilis, L.— S. Fiel, Barro. L. camphora (L.), Nees. — Gerez. Planta cultivada. Phoebe indica (L.), Pax. — Idanha Nova. Planta cultivada. PAPAVERACEAE Papaver Rhoeas, L.— Lagoa, Barro. P. hybridum, L. — Praia da Car- voeira no Algarve. P. dubiura, L. ~ S. Fiel. P. somniferum, L. — Algarve, praia da Carvoeira. P. Argemone, L. — Barro. HYPECOIDEAE Hypecoum grandiflorum, Bth. — Portimão. H. procumbens, L. — Ródão. FUMARIOIDEAE Platycapnos spicatus (L.), Bernh. — Lagoa, Ródão, Porto no Cabedelo. Fumaria muralis, Sond. — Amên- doa. Sobreiral, Gerez. F. capreolata, L. — Barro. CRUCIFERAE Malcomia parviflora, DC, — Fi- gueira da Foz. Erysimum linifolium (Pers.), Gay. — Ródão. Arabis hirsuta (L.), Scop. — S. Fiel. A, muralis, Bertol. — Gerez. Stenophragma pinnatifidum (DC), Prantl. — Louzã. S. thalianum(L.), Celak.— S.Fiel. Capsella Bursa pastoris (L.), Mo- ench. — S. Fiel. P rubella (Reuter.). — Barro. Alyssum maritimum, DC. — Praia de Santa Cruz. A. campestris, L. — Setúbal. 134 A. maritimum, DC. — Praia de Santa Cruz. Lobularia marítima (L.), Desv. — Gerez, Monsanto, Praia de Santa Cruz. Rhaphanus Rhaphanistrum, L. — S. Fiel. Sinapis arvensis, L. — Barro. Brassica oleracea, L. — S. Fiel. B. Napus, L. — S. Fiel. Diplotaxis catholica (L.), DC. — Barro. D. viminea, DC. — Buarcos, Sisymbrium Sophia, L. — Arredo- res do Porto. S. officinale, L, — S. Fiel. Alliaria ofíicinalis, Andrz. — Mata do Fundão. Cardamine hirsuta, L. — S. Fiel. Thlasp perfoliatum, L. — Alcácer do Sal, Torrão. Teesdalia nudicaulis, R. Br. — S. Fiei. T. Lepidium, DC. — Barro. Iberis contracta , Pers . — Bra- gança. Lepidium heterophyllum, Bentli — Alpedrinha, Fundão. Biscutella auriculata, L. — Porti- mão. Cakile marítima, Scop. — Praia de Santa Cruz. Rapistrum rugosum (L.), Berger. a genuinum e b hispanicum. Crambe hispânica, L. p glahrata, DC. — Ródão, Bouro. RESEDACEAE Reseda Phyteuma, L. — S. Fiel. Reseda luteola, L, — Mata do Fun- dão, Barro, Lapa. Reseda media, Lag. — G-erez, Se- túbal. DROSERACEAE Drosera rotundifolia, L. — Serra da Estrela. CEASSULACEAE Sedum pruinatum, Brot. — Grrijó. S. hírsutum, Ali.— Melgaço. S. brevifolium, DC — S. Fiel. S. Forsterianum, Sm. — S. Fiel. S. rubens, L. — Coimbra, entre Algés e Cruz Quebrada. S. anglicum, Huds. — Gerez. S. pedicellatura, Bss. et Reut. — Serra da Lapa, S. Fiel, Matta- das Lameiras. S. villosum, L. — Serra da Lapa, Monte Barriga. Cotyledon hispida, Desf.— Setúbal. C. Umbilicus, L. — Abrantes, S. Fiel, Barro. Tillaea muscosa, L. — Porto no Monte Pedral. SAXI FRAGA CEAE Saxifraga umbrosa, L. [i spatidaris, Brot. — Gerez. S. grauulata, L. — S. Fiel. ROSACEAE POMOIDEAE Crataegus monogyna, Jacq. — Lou- rical. Cydonia oblonga, Mili. — 8. Fiel. 135 Pyrus commimis, L. — S. Fiel. P. Aucuparia (L.), Erli. — Serra da Estrella perto dos Cântaros. P. torminalis (L.), ErL. — Mata do Fundão. Rosa canina, L. fi globosa (Desv.). — S. Fie]. R. sempervirens, L. — Barro. Sanguisorba agrimonioides (L.), Ce- sati. — Mata do Fundão. S. minor, Scop. c. il/ar/no/Zí iSpa- ch.). — Coimbra, S. Fiel, Al- garve. d. Spachiana {(j oss .) .—Gerez. 8. verrncosa (Ehrbg.). — S. Fiel, Barro, Setúbal. Agrimonia Eupatoria, L. — Mata do Fundão. POTEMTILLEAE Rubus Henriquesii, Samp. — Mon- talegre. R. lusitanus, Murray. — Melgaço. R. Questieri, Lef. et Mueller. — Póvoa de Lanhoso. R. ulmifolius^ Scot. — S. Fiel. R. subincertus, Samp. — Fama- licão. R. thyrsoideus, Wimm. subsp. b. phyUostachys (J. Maeller), Fo- cke. — Póvoa de Lanhoso. R. bifrons, Vest. [3 duriminius , Samp. — Paranhos próximo do Porto. Fragaria vesca, L. — Bussaco, S. Fiel, Guimarães. Potentilia Tormentilla, Sibth.— S. Fiel, Coimbra, Gerez e Santa Cruz. P. reptans, L. — S. Fiel, Porto. PRUNOIDEAE Prunus domestica, L. — S. Fiel. P. spinosa, L, — Barro. P. avium, L. — S. Fiel. P. lusitanica, L. — Gerez. LEOUflUNOSAE PAPILIONACEAE GENISTEAE Lupiuus luteus, L. — S. Fiel. Cul- tivado. L. angustifolius, L. — S. Fiel. Spartium junceum, L. — Setúbal, Mata do Barro. Genista triacanthos, Brot. — Monte do Castelo, S. Fiel próximo de Ocres a. G. berberidea, Lge. — Serra da Agra. G. anglica, L. — Setúbal, pântanos da Cotovia. G. falcata, Brot. — S. Fiel. G. lusitanica, L. — Serra da Ca- breira, Guardunha, Serra da Estrela. Adenocarpus complicatus (L.), DC. — S. Fiel. Retama monosperma, Bss. — Vila Rial de Santo António, Setúbal. R. sphaerocarpa, Bss. — Vila Fer- nando. Ulex nanus, Forst. — Serra da Estrela no Espinhaço de Cão, Barro. U. micranthus, Lge. — Coimbra, Amêndoa. 136 U. aphyllus, Lk. — Entre Coina e Azeitão. U. spartioides, Webb. — Santa Cruz nos montes. U. europaeus, L. U. scaber, Ker. — Praia de Santa Cruz. U. argenteus, Welw. — Lagoa. Pterospartum tridentatum ( L . ) , Willk. — S. Fiel. Citisus lusitanicus, Quer. — Gar- dunha. C. pendulinus, L. [5 Wehoítschii (Bss. et Reut.). — Gerez. C. scoparius (L.), Lk. — Gerez. TRIFOLIEAE Ononis campestris, Kocli. et Ziz. — S. Fiel. 0. pinnata, Brot. — Castelo Novo. 0. pubescens, L. — Setúbal. 0. Natrix, L. — Tojres Vedras, c hispânica (L. f.), Webb. et Berth. 0. columnae, Alb. — Setúbal. ■ Trigonella Foenum-graecum, L. — S. Fiel. Medicago falcata, L. — Caparide. M. minima (L.), Grufb. a pubes- cens, Vbb. — Avintes, Vila Rial de Santo António, Serra da Arrábida. M. rigidula (L.), Desv. — Barro. M. hispida, Gaertu. b. macrocarpa. a tricycla, Urb. — Faro. M. orbicularis (L.), Ali. — Barro, Portimão. M. obscura, Retz. — Portimão. M. saliva, L. — Setúbal. Melilotus indica (L.), Ali. — Faro. M. sulcata, Desf. — Portimão. M. Messanensis, Desf. — Figueira da Foz. Trifolium angustifolium, L. — S. Fiel, campos de Setúbal. T. procumbens, L. p majiis, Kocli. — Soutos do Monte Barriga. T. stellatum, L. — Barro, S. Fiel. T. praiense, L. — Monte Barriga, S. Fiel. T. repens, L. — Barro, S. Fiel. T. arvense, L. — S. Fiel, Monte Barriga, Lagoa. T. tomentosum, L. — Portimão. T. incarnatum, L. — S. Fiel. T. fragiferum, L. — Alpedrinha. T. minus, Sm. — Coimbra. T. lappaceum, L. — Barro. Anthillis Gerar dii, L. — Mata do Fundão. A. tetraphylla, L. — Silves. A. lotoides, L. — Margens do Dou- ro perto do Porto, S. Fiel. Lotus corniculatus, L. b. gracilis, Wk. — Gerez, Guimarães nos montes. L. angustissimus, L. — Santa Cruz, S. Fiel. L. uliginosus, Scliko. — Ooresa, S. Fiel no Monte Barriga, Santa Cruz. Lotus creticus, L. — Torres Ve- dras, Praia de Santa Cruz, Vila Rial de Santo António. L. hispidus, Desf. — Melrioa. Paroslea bituminosa, L. — Ródão, Torres Vedras. 137 GALEGEAE Astragalus baeticus, L. — S. Fiel, Barro. A. glycyphyllus, L. ^- Mata do Fundão. A, pentaglottis, L. — Setúbal. Biserrula Peliciíms, L. — No souto do Monte Barriga. HEDYSAREAE Scorpiurus sulcata, L. — Portimão. S. subvillosus, L. — Monchique, Coimbra, Praia de Santa Cruz, Barro, Eódão. S. vermiculatus, L. — Portimão. Ornithopus perpusillus, L.— S. Fiel. 0. roseus, Desf. — S. Fiel, Gerez. 0. ebracteatus, Brot. — S. Fiel. 0. compressas, L. — S. Fiel. Coronilla repanda (Poir.), Bss. b. dura (Cav.), Peres-Lara. C. glauca, L. — Lumiar. C. scorpioides, Koch. — Faro, Barro. Hipppocrepis unisiliculosa, L. — Setúbal nos montes. H. ciliata, Willd, — Montes de Setúbal. Hedysarum spiucsissimum, L. — 'Algarve. Securigera Coronilla, DC— S. Fiel. VICIEAE Vicia atropurpurea, Desf. — Car- digos, S. Fiel. V. vestita, Bss.— -Caparide, Por- timão. V. sativa, L. v. angustifolia (Rei- chdt), Duby. — Coimbra, Car- digos. V. cordata, Wulf. — Caparide. V. tenuifolia, Roth. — Monte das Lameiras, Monte Barriga. V. disperma, DO. — Monte Bar- riga, Barro. V. narbonensis, L. — S. Fiel. V. lutea, L. — Cardigos, S. Fiel. V. hirsuta (L.), Gray. — S. Fiel. V. Fava, L. — S. Fiel. Lathyrus Clymenum, L.— S. Fiel. L. Cicera, L. — Ponte de S. Gião, Soalheira. L. angulatus, L. — S. Fiel. L. sphaericus, Retr. — Castelo Novo, Coimbra. L. Aphaca, L. — S. Fiel. L. silvestris, L. — Mata do Fun- dão, S. Fiel. L. latifolius, L.— Monte Barriga. ■( heterophyllus, Gou. — Tor- res Vedras. L. hirsutus, L. — Ílhavo. GERANIACEAE Geranium dissectum, L. — Barro, Runa, Santa Cruz, G. sanguineum, L. — Santa Cruz. C. Robertianum, L. — Gardunha, S. Fiel, Runa, Gerez, Barro. G. molle, L. — S. Fiel, Barro. P villosum (Ten.). E. primulaceum (Wehr.), Lage. — S. Fiel. Erodium laciniatum (Cav.), Willd. — Barro. E. moschatum (L.), L'Herit. — S. Fiel. 138 E. malacoides (L.), Willd. — Barro. OXALIDACEAE Oxalis corniculata, L. — S. Fiel, Barro. 0. cernua, Thumb. — Barro, Por- timão. 0. Martiana, Zuc. — S. Fiel. LINACEAE Radiola linoides, Gml. — S. Fiel. Linum usitatissimum, L. — S. Fiel. L. ténue, Desf. — Setúbal. L. strictum, L. — Barro, Caparide. L. gallicum, L. — Monte Barriga. L. angustifolium, Huds. — Barro. ZYGOPHYLLACEAE Tribulus terrestris, L. — Cn,Tz. . RUTACEAE Santa Ruta chalepensis, L. — a. angusti- folia, Pers. — Setúbal, Sobral. b. hracteosa, DC. — Barro. POLYGALACEAE Polygala vulgaris, L. — Gerez. P. microphylla, L. EUPHOEBIACEAE I. Phyliantoideae Securigera buxifolia (Poir.), J. Mnl- ler. — Ródão nos areais. II. Crotonoideae Merculialis tomentosa, L; — Ró- dão, Algarve na praia da Car- voeira. M. annua, L. — Barro, S. Fiel. M. elliptica, Lam. — Vila Nova de Portimão, Odemira. Euphorbia amygdalina, L. — Mata do Fundão, Braga no Bom Je- sus, Cintra. E. segetalis, L. 7 littoralis, Lge. — Praia de Santa Cruz. E. serrata, L. — Lagoa. E. transtagana, Bss. — Setúbal. E. characigis, L. — Barro, Setúbal. E. exigua, L. a genuína. — Torres Vedras, Barro. E. Helioscopica, L. — Barro. E. baetica, Bss. — Setúbal e Pal- mela. E. hiberna, L. — Mata do Fundão. E. Lathyris, L. Cultivada. E. pubescens, Vahl. — Santa Cruz. E. Peplus, L. — Barro. E. Nicaensis, Ali. — Setúbal. E. dulcis, L. — Gerez, E. Peplis, L. — Santa Cruz. E. uliginosa, Welw. — Santa Cruz. BUXACEAE Buxus sempervirens, L. Cultivado. EMPETRACEAE Corema álbum (L.), D, Don. - Praia de Santa Cruz. ANAOARDIACEAE Pistacia therebinthus, L. — Ródão, montes de Santa Cruz. AQUIFOLIACEAE Ilex Aquifolium, L. — Gerez, Mata do Fundão. 139 ACERACEAE Acer pseudo-platanus, L. — S. Fiel. A. mouspesulanum, L. — Serra da Arrábida, Serra de Rebordãos. RHAMNACEAE Rhamnus Frangula, L. — S. Fiel, Monte da Penha em Guima- rães. R. Alaternus, L. — Setúbal, Barro. R. oleoides, L. — Setúbal. a latifolia (Lge.). — Estoi. MALVACEAE Malva nicaneensis, Ali. — S. Fiel. M. parviflora, L. — S. Fiel. M. moschata, L. — Monte das La- meiras. M. vulgaris, Fries. — Bragança. M. silve siris, L. — S. Fiel M. rotunfolia, L. — S. Fiel. Lavatera olbia, L. — Coimbra, Tor- res Vedras. HYPERICACEAE Hypericum perfuratum, L. — Mata do Fundão. H. humifusum, L. — Ocresa. H. acutum, Moench. b. undulatum (Schousb.). — Mata do Fundão, Monte Barriga. H. Androsemum, L. — Mata do Fundão, Monte da Penha (Grui- marães). H. pulchrum, L. — Mata do Fun- dão. H. linearifolium, Vahl. — S. Fiel, Louriçal, Gerez, entre Melgaço 6 S. Gregório. H. Elodes, L. — Santa Cruz. R. tomentosum, L. — Barro e Tor- res Vedras. FRANKENIACEAE Frankenia hirsuta, L. a laevis, Bss. — Aveiro na ria. F. pulverulenta, L. — Santa Cruz 6 Setúbal. CISTACEAE Cistus crispus, L. — S. Fiel, Barro. C. populifolius, L. — Monchique. C. salvifolius, L. — Barro, S. Fiel. C. ladaniferus, L. — Gardunha. Helianthemum Libanotis (L.), Wil- Id. — Torres Vedras, Barro. H. vulgare, Gaertn. p discoloi',W^. — Bussaco. H. ocimoides (Lam.), Pers. — S. Fiel. H. canum (L.) Gross. a marifo- lium (Cav.), Gross. — Setúbal. H. lusitanum, Mill. — Barro. H. salicifolium (L.), Pers. b. inter- mediíim (Thib.). — Lagoa. H. guttatum (L.), IVlill.— S. Fiel. VIOLACEAE Viola silvatica, Fries. — S. Fiel. V. tricolor, L. a arvensis, Brot. — Portalegre. p Machadoana, P. C. — Foz de Arouce, S. Fiel. LYTHRACEAE Lythrum acutangulum, Lag. — Pra- dos de Santa Cruz, Barro, Tor- res Vedras. 140 L. salicaria, L. — S. Fie]. Peplis erecta, Req. — Matosinhos. ONAGRACEAE Circaea lutetiana, L. — Mata do Fundão. Epilobium tetragoniim, L. — Tra- faria. E. parviflorum, Sclirab. — S. Fiel. HALORAGIDACEAE Myriophyllum spicatum, L. — S. Fiel. M. verticillatum, L. — Pinhal do urso. ARALIACEAE Hedera helix, L. — S. Fiel. UMBELLIFERAE I. Hydrocotyloldeae Hydrocotyle Bonariensis, Lam. II Sanículoideae Sanicula europaea, L. — Bussaco, Gerez. Eryngium maritimum, L. — Santa Cruz, Setúbal. E. dilatatum, Lam. — S. Fiel, Santa Cruz. E. corniculatum, Lam. — S. Fiel, Setúbal. III. Apíoideae I. Scandiceae Chaerophyllum temulum, L. — S. Fiel. Authriscus Cerefolium (L.), Hoíf. — S. Fiel. Scandix pecten-Veneris, L. — Ró- dão. Conopodium Bourgaei, Cor. — Mata do Fundão. Torilis nodosa (L.), Gaertes. — Carvoeira (Algarve). Sipyrnium Olusastrum, L. — Bel- monte. Physospermum aquilegifolium (Ali.), Koch. — Mata do Fundão. Hippomarathrum pterochlaenum (DC), Bss. — Lagoa (Algarve). Bifora testiculata, DC. — Coimbra. II. Amineae Bupleurum semicompositum, L. b. glaucum, Robi et Cast. — Ca- . paride. B. fruticosum, L. — Barro, Setúbal. B. subovatum, Lk. — Lagoa. B. tenuissimum, L. Apium graveolens, L. — Coimbra. Petroselinum hortense, Hoff. — Ge- rez. P. Thorei (Gr. et God.), Coss. — Pinhal do Urso. Pimpinella villosa, Schousb. — Louzã, montes de Setúbal. Crithmum maritimum. — S.'* Cruz. Oenanthe peucedanifolia, Poli. — S. Fiel. 0. crocata, L. — Cacém. III. Peucedaneae Heraclum Spondilium, L. — Coim- bra. H. setosum, p granatense (Bss.), Rouy et Cam. — Mata do Fun- dão. 141 Anethum graveolens, L. — S. Fiel. Thapsia villosa, L. — Monte Bar- riga. Daucus platycarpus (L.), Cav. — Algarve perto da Carvoeira. D. pumilus (L.), Hoifgg. et Link. — Setúbal, Matosinhos. GAMOPETALAE PIKOLACEAE Monotropa Hypopithys, L. do Fundão. Mata ERICACEAE I. Arbutoideae Arbustus Unedo, L. — Setúbal, II. Vaccinioideae Vaccinium Myrtillus, L. — Gerez. III. Rhododendroideae Rhodendron ponticum, L. — Mon- chique. Daboecia Polifolia, Dor. — Barce- los, Gerez, Braga. IV. Ericoideae Calluna vulgaris (L.), Hull. — S. Fiel, Santa Cruz. Eriça cinerea, L. — Gerez, S. Fiel. E. arbórea, L. — Gerez, Gardunha, S. Fiel. E. lusitanica, Resd. — Setúbal, S. Fiel. E, mediterrânea, L. — Santa Cruz, Setúbal, Corticeira. E. australis, L. — Setúbal, Melri- ças. E. scoparia, L. — Mata do Fundão. E. umbellata, L. — Gerez, S. Fiel. E. ciliaris, L. — Setúbal, Santa Cruz. PRIMULACEAE Primula acaulis (L.), Hill. — Mata do Fundão, Guimarães. Samolus Valerandi, L. — Santa Cruz. Lysimachia vulgaris, L. — Mata do Fundão, S. Fiel, Setúbal, Vila Nova de Gaia. L. nemorum, L. — Santa Cruz, S. Fiel. Anagallis arvensis, L. a phoenicia (Scop.). — Barro, S. Fiel. (3 coerulea (Schveh .) — Barro, Coimbra. A. linifolia, L. — Sobral. PLUMBAGINACEAE Armaria rigida, Wall . — Gardunha. A. Rouyana, J. Dav. — Setúbal A. Welwitschii, Bss. — Santa Cruz, Colares. A. macrophylla, Bss. et Reut. — Santa Cruz, Setúbal. Statice ovalifolia, Poir. — Setúbal, Santa Cruz. St. Limoniura, L. — Setúbal. St. virgata, Willd. — Peniche. Limoniastrum monopetalum (L.), Bss. — Portimão. OLEACEAE Fraxinus angustifolia, Vahl. — S. Fiel. Olea europaea, L. — S. Fiel. 142 Phyllirea angustifolia, L. — S. Fiel. Ph. media, L. — Sobral. Ph. latifolia, L. — Barro, Arrábida. GENCIANACEAE Cicendia pusilla, Griseb. — Valdo- eiro j^róximo do Bussaco. Erythraearamosissima{Vi]l.),Pers. . E. scilloides (L. fil.), Chamb. — Serra da Penha (Guimarães). E. Oentaurium (L.), Pers. — Monte Barriga, Lisboa, Setúbal, Buarcos. P grandijlora (Biv.), Peres Lara. — Caparide. E. spicata (L.), Pers. — Figueira da Foz, Santa Cruz, Setúbal. E. marítima (L.), Pers. — Barro. Chlora perfoliata, L. — Barro. C. imperfoliata, L. et typica. — Co- va de Lavos. Gentiana Pneumonanthe, L. — San- ta Cruz. APOCYNACEAE Vinca diíFormis, Pourr. — Setúbal, Barro, Castelo Branco, Silves. Nerium Oleander, L. — Coimbra (cultivado), S. Fiel. ASCLEPIDIACEAE Cynanchum acutum, L. — Monte- mor o Velho. C. nigrum (L.), R. Br. — Monte Barriga, Caparide. CONVOLVULACEAE Convolvulus tricolor, L. — Lisboa em Monsanto, Caparide. C. arvensis, L. — S. Fiel, Sobral. C. meonanthus, HíFg. et Lisk. — Eiras próximo de Coimbra. C. althaeoides, L. — Barro, Lagoa. Cuscuta Epithymum, L. a vulgaris, Engelm. — S. Fagundo próxi- mo de Coimbra. C. breviflora, Vis. — Coimbra. BORAGINACEAE I. Heliotropoideae Heliotropium europaeum, L. — Se- túbal, Santa Cruz. II. Boraginoideae Borago ofíicinatis, L. — Barro, S. Fiel, Lagoa. Anchusa itálica, Rete. — Silves. A. undulata, L. [3 typica, P. C. — Colares, S. Fiel, Louzã. b hybrida (Ten.), P. C. — Mata do Fundão. Pulmunaria longifolia, Bast. — Ma- ta do Fundão. III. Lithospermeae MyosotisWelwitschii,Bss.etE,eut. — Mata do Fundão, Cintra, S. Fiel. M. versicolor, Pers. — Torres Ve- dras, S. Fiel. M. hispida, Schlecht. — S. Fiel no Monte das Lameiras. M. caespitosa, Schultz. y sícula (Gun.), P. C— Vila Nova de Gaia. Lithospermum difusum, Lag. — S. Fiel, Torres Vedras. L. apulum (L.), Vahl. — Silves. 143 Echium plantaginum, L. — S, Fiel. E. tuberculatum, Hoffg. et Liuk. -T- Barro, Oeiras. P latifolium, Ho£fg. et Link. — Coimbra. densijlorum, P. C. — Cabo da Roca. E. Broteri, Samp. — 8. Fiel, G-ar- dunha, Gerez. E. australe, Lam. — Areais da Boa Nova. E. rosulatum, Lge. p campestris, Samp. — A rr enteia. E. arenarium, Guss. — Península de Tavira. IV. Cynoglosseae Cynoglossum clandestinum, Desf. — Barro. C. creticum, Mill. — Barro. Omphalodes nitida, Hoífg. et Link. — Gerez, S. Fiel, Castelo Novo. 0. linifolium (L.), Mnch. — Lisboa em Monsanto. 0. Kuzinskyanum, Wk. — Cabo da Roca. V. Cenintheae Cerinthe major, L. — Barro, Ode- mira, Silves. verbenacp:ae Verbena officinalis, L. — Mata do Fundão. LÃBIATAE Subfam. I. Stachyoideae I. Saturejeae Mentha rotundifolia, L. p hullata, Briq. — Santa Cruz, Barro. a çjlahrescens , Tinbal-Legr. — Ocresa. M. aquática, L. — Entre Formose- Iha e Alfarelos, a nemorosa, Fr. |3 Broteriana, P. C — S.Fiel. M. Pulegium, L. — Sobreiral nas Lameiras. Preslia cervina (L.), Fresn. — Tra- margal. Lycopus europaeus, L. — Santa Cruz, perto do Fundão. * II. Thymineae Thymus caespititius, Brot. — Char- neca de Setúbal, Gerez. Th. carnosus, Bss. — Portinho da Arrábida. Th. villosus, L. — Setúbal. subespécie lusitanicus, P. C. — Caparide. Th. capitellatus, Hoffg. et Link. — Setúbal, Coruche. Th. Zygis, L. b. silvestris, Hoffg. et Link. — Setúbal. Th. cephalotus, L. — Pinhais de Tavira. Th. Mastichina, L. — Reguengos, Arrábida. Corydothymus capitatus(L.), Rchb. — Montes de Setúbal. Origanum virens, Hoffg. et Link. — Setúbal, Mata do Fundão. Majorana majorica (Camb.), Briq. var. lusitanica, Rouy. — Nossa Senhora da Arada/ III. Melyssineae Satur ej a alpina (L.), Scheel. agra- 144 natensis, Bss. et Reut. — Alpe- drinha. p patavina (Pers.), Briq. — Serra de Rebordães. II. Salvieae Salvia argêntea, L. — Beja. S. sclareoides, Brot. — Barro, Ró- dão, Caparide, Silves. S. verbenaca, L. s horminoides (Pourr.), Briq. — Vila Velha de Ródão. subsp. clandestina (L.), Briq. — Caparide. III. Stachydeae Sta;hysofficinalis(L.).— Bragança. St. germânica, L. var. lusitanica (Hoffgg. et Link.), Briq.— Tor- res Vedras. St. hirta, L. — S. Fiel, arredores de Lisboa, Silves. St. arvensis, L. — S. Fiel, Barro, Reguengos. Lamium bifidum, Cyr. — S. Fiel. L. amplexicaule, L. — Barro. L. purpureum, L. — S. Fiei. L. maculatum, L. — S. Fiel, Phlomis purpúrea, L. — Lagoa, Se- túbal, Beja. Cleonia lusitanica, L. — Torres Ve- dras, Setúbal. Brunella vulgaris, Mach. — Mel- gaço. B. hastaefolia, Brot. — Gerez. X vulgaris, P. C. — Mata do Fundão. IV. Nepeteae Nepeta multibracteata, Desf. var. lusitanica (Rouy.), Samp. - Reguengos. N. tuberosa, L. — Arrábida, Al- garve na praia do Carvoeiro. N. latifolia, DC— Monte das La- meiras. Glachoma hederacea, L. forma grandifiora, Hoífg. et Link. — Mata do Fundão. V. Marrubieae Sideritis hirsuta, L. (3 hirtula (Brot.j, Briq. — Porto de Moz. S. arborescens, Salm. — Tavira. Marrubium vulgare, L. — Sobral do Campo, Santa Cruz. Scutellaria galericulata, L. — En- tre Montemor o Velho e Alfa- relos. Subfam. II Lavanduloídeae Lavandula multifida, L. — Setúbal. Subiam. IIÍ. Ajugoideae Rosmarinus ofíiciualis, L. — Serra da Arrábida, S. Fiel, Setúbal. Ajuga Chamaepitys (L), Schreb. — Torres Novas. A. reptans, L. — Guimarães. Teucrium Polium, L. — Arrábida, Setúbal, Tavira. a. capitatum (L.), P. B. var. lusitanicum (Schreb.), Brot. — Serra de Minde, d. Haenseleri, P. C. forma Luisieri, G. Samp. T. spinosum, L.— Lisboa emBelem. T. scordioides, Schreb. — Torres Vedras ; entre Formoselha e Alfarelos. 145 T. pseudo-chamaepytis, L. — Ta- vira, Algarve na praia do Car- voeiro. T. Scorodonia, L. — Gerez, Soa- lheira. SOLANACEAE Solaneae Lycium europaeum, L. — Lagoa. Capsicum annuum, L. — S. Fiel (cultivado). Solanum Dulcamura, L. — S. Fiel, Sobral. S. uigrum, L. — S. Fiel, Barro. Datureae Hyosciamus niger, L. — S. Fiel. H. albus, L. P atropurpureus, Hoífg. et Link. — Caparide, Praia de Santa Cruz. Nicotiana glauca, Q-raham. — Buar- cos, S. Ç^iel. Datura Stramonium, L. — S. Fiel, Alpedrinha. SCROPHULARIACEAE Subfain. Antirhinoideae Antirhineae Cymbalaria muralis, Baumg. — S. Fiel. Elatinoides spuria (L.), Wettst. — Santa Cruz. Linaria triornitophora (L.), Hofifg. et Link. — Gerez; entre Cola- res e a Praia das Maçãs. L. caesia (Lag.), DC. p polygalae- folia (Hofifgg. et Link.), DC. — Entre Colares e a Praia das Maçãs. 10 L. amethystea (Lam.), Hofígg. et Link. — Vila do Bispo (Al- garve). L. filifolia (Lag.), Spreng. y glu- tinosa (Hoffgg. et Link.). — Al- feite, Porto. L. spartea, Hofifgg. et Link. a U/pica. ^ (jlahrescens . — Arredores de Melgaço, '{ ramoslssima. — Serra do Suajo. (5 meonantha, Hofígg. et Link. — Coimbra. L. algarviana, Chav. — Cabo de S. Vicente. L. hirta, Moench. ^ semiglabra (Salzm.), Rouy. — Beja. L. transtagana, Spreng. — Vila Rial de Santo António. L. Ricardoi, P. C. — Beja na her- dade da Calçada. L. Eiatine, Desf. (3 dentafa, Lge. — Buarcos. L. lanigera, Desf. |3 dealhata (Hofígg. et Link.), P. C. — Setúbal. L. linogrisea, Hofígg. et Link. — Algarve na praia do Carvoeiro, Alcácer. L. saxatilis (L.), Hoffgg. et Link. — S. Fiel. |3 Tournefortii (Poir.), Rouy. — S. Fiel, Melgaço. L. cirrhosa, Willd. — Praia de Santa Cruz. Antirrhinum Linkianum, Bss. et Reut. A. Orontiura, L. — S. Fiel. 146 (3 calicinum (Lam.), Lge. — Setúbal. A. meonanthum, Hoffgg. et Link. A. majus, L. j3 ramosisshnum, Wk. — Península de Tróia. Chaenorrhinum origanifolium (L.), Lang. (3 glahrum, Lg. — Setúbal. Simbuleta bellidifolia (L.), Arch. — S. Fiel, G-erez. Cheloneae Scrophularia auriculata, L. b. ma- jor. (3 glàbrata, Lge. — Faro. S. peregrina, L. — Lisboa. S. canina, L. o frutescens (L.), Bss. — Praia das Maçãs. [i pinnatifida (Brot.), Bss. — Alpedrinha, Castelo Novo, Algarve. ^ ha ética, Bss. — Alfeite. S. Herminii, HoíFgg. et Link. — Serra da Estrela no Sabu- gueiro. S. sublyrata, Brot. — S. Fiel. S. scorodonia, L. — Gerez, Melga- ço, Barro. S. sambucifolia, L. — Barro. Subfiun. III. Rhinantoideae Verónica Anagallis, L. — Sobral, L ouriçai. (3 transiens, Rouy. — Matosi- nhos. V. Beccabunga, L. V. acinifolia, L. — Coimbra, Avin- tes. V. arvensis, L. — Barro, S. Fiel. V. polita, Fr. — Barro. V. officinalis, L. — Gerez. V. peregrina, L. — Coimbra. V. Chamaedrys, L. — Serra de Re- bordãos. V. micrantha, L, — S. Fiel, na mata do Fundão. V. scutellata, L. — S. Fiel, no mon- te das Lameiras. V. hederaefolia, L. — S. Fiel. Digitalis. purpúrea, L. a genuína. — Gerez. (3 tomentosaQíoffgg. et Link.), Brot.— S. Fiel. D. Thapsi, L. — S. Fiel. Dispermotheca hispânica (Bss. et Reut.), Beauverd. — Setúbal. Parentucella viscosa (L.), Car. — Mata do Fundão, S. Fiel. P. latifolia, Gris. — Alcácer do Sal, Arrábida. Bellardia Trixago (L.), Ali. — Al- garve, Lagoa. Pedicularis silvatica, L. b. lusita- nica (EJofifgg. et Link.), Fica- Iho. — Oadriceira perto de Tor- res Vedras, Mata do Fundão. OROBANCHA.CEAE Orobanche ramosa, L. b. Muteli (F. Schultz). — Queluz. c. nana (Nai.). — Tapada da Ajuda. 0. minor, Scott. — Estoi, arredo- res de Lisboa. 0. rapum-Genistae, Thuill. — Gar- dunha, Faro. 0. trichocalix (Webb. et Berth.), Beck. — Coimbra. 0. gracilis, Sm. — Ocresa. 0. cruenta, Bertol. — Caparide. 147 0. foetida, Poir. j3 Broteri. — Faro, Arrábida. , Cistanche Phelipeia (L.), P, C — Arredores de Faro nos areais salgados, Setúbal. LENTIBULARIACEAE Utricularia viilgaris, L. — Santa Cruz. ACANTHACEAE Acanthus mollis, L. — S. Fiel. PLANTAGINACEAE Plantago lanceolata, L. e eriophora (Hofifgg. et Link.). — S. Fiel, Barro, Gerez. P. Coronopus, L. — Barro. Y latifolia, DC. — Cabo Mon- dego. P. albicans, L. — S. Fiel, Algarve na praia do Carvoeiro. P. lusitanica, Willd. — Lagoa. P. major, L. |3 intermédia (Gilib.), D ene. P. Bellardi, Ali. — S. Fiel, Porto no monte Pedral. P. Psyllium, L. — Setúbal, Barro. RUBIACEAE Sherardia arvensis, L. — S. Fiel, Barro. Crucianella augustifolia, L. — S. Fiel, Barro. C. marítima, L. — Praia de Santa Cruz. Asperula arvensis, L. — Lagoa. A. aristata, L. fil. — Montes de Setúbal, Gerez. Galium rotundifolium, L. Mata do Fundão, S. Fiel. G. palustre, L. — Dunas da Tra- faria. G. cruciata, Scop. — Bragança. G. saccharatum, Ali. — Lagoa, Barro. G. parisiense, L. (3 vestitiLm, Gr. et Godr. — S. Fiel e Castelo Novo. G. Brotereanum, Bss. et Reut. — Guimarães nas margens do Ave. G. Elodes, Hofifgg. et Lmk. — S. Fiel. G. Aparine, L. — Mata do Fundão. Rubia peregrina, L. CAPRIFOLIAÇEAE Sambucus nigra, L. — S. Fiel. Viburnum Tinus, L. — Alpedrinha. Lonicera perichlymenum, L. — Bar- ro, S. Fiel. L. implexa, Ait. — Setúbal, Mon- chique. VALERIANACEAE Centranthus Calcitrapa, DC. — Ge- rez. Fedia Cornucopiae (L.), Gaertn. — Barro. Valerianella discoidea (L.), Lois. — Louza, Caparide, Portimão. V. carinata, Lois. — Barro. V. Morissonii. — Arredores de Coimbra. DIPSACEAE Succisa pinnatiíida, Lge. — Serra da Arga. 148 Pterocephalus Broussonetii, Coult. — Visiiihança de Coimbra, Vila Ri ai de Santo António. P. papposus (L.), Coult. — S Fiel, Setúbal. Scabiosa leucantha, L. — Setúbal. S. marítima, L. — Visinhanças de . Coimbra, Torres Vedras. CUCURBITACEAE Bryonia dioica, L. — S. Fiel, Amên- doa. Ecbalium elaterium, L. - Silves. Cucumis sativus, L. — S. Fiel (cul- tivado). CAMPANULACEAE Campanuioideae Campânula Rapunculus, L. — S. Fiel, Monte das Lameiras. C. lusitanica, L. íil. — Monte das Lameiras. C. Eriuus, L. — S. Fiel, Torres Vedras, Faro. Muehlenbechla hederacea (L.), Rchb. — Póvoa de Lankoso. S. Fiel, Setúbal. Jasione montana, L. — vS. Fiel. J. perennis, Lam. — S. Fiel. LOBELIACEAE Lobelia urens, L. — S. Fiel. COUIPOSITAE I. TUBIFLORAE Eupatoreae Eupatorium cannabinum, L. — Ca- driceira. Astereae Beilis perennis, L. —5 Barro, .Tor- res Vedras. B. silvestris (L.), Cyr. — Barro, Fundão, Gerez. CoQiza crispa (Pourr.). — S. Fiel, Stombar. Erigeron canadense, L. — S. Fiel. Inuleae Evax Cavanillesii, Rouy.— S. Fiel. E. pygmaea (L.), Pers. — S. Fiel. Filago germânica, L. — Mata do Fundão. Phagnalon saxatile (L.), Cass. — Soalheira, Alpedrinha. Ph. rapestre (Desf.), DC. — Serra de S. Luiz (Setúbal), Barro. Gnaphalium luteo - álbum , L . — Santa Cruz, Alpedrinha. Helichrysum foetidum (L.), Cav. — Arredores do Porto. H. Stoechas, DC. — Praia de Santa Cruz, Gardunha. Inula viscosa (L.), Ait. — Praia de Santa Cruz. I. crithmoides, L. —Santa Cruz. Pulicaria odora, Rclib. — tíerez, Monte Barriga. Pallenis spinosa (L.), (Jass. — Tor- res Vedras, Barro. Heliantheae Xanthiura spinosum, L. — Barro. X. strumosum, L. — Torres Vedras. Bidens tripartita, L. — S. Fiel. Anthemoideae Santolina rosmarinifolia, L. —Mon- tes de Setúbal. • 149 Anthemis mixta, L. — S. Fiel. A. Colutea, L. — Barro. A. fuscata, Brot. — Barro. A. arvensis, L. — Gerez. Achillea Ageratum, L. — Setúbal, Santa Cruz, Sobral. Diotis marítima (L.), Sm. — Praia de San te Cruz, S. Fiel. Matricaria Chamomilla, L. — S. Fiel. Chrysanthemum segetum, L. — S. Fiel. Ch. coroQariura, L.. — S. Fie], La- goa. Ch. flaveolum (HoíFgg. et Link.). — Soalheira. Ch. Parthenium (L.), Bernh. — Al- pedrinha. Ch. silvaticum, Hoíígg. et Link. — Santa Cruz, Alpedrinha. Ch. Clausonis, Pomel. — Portimão. Ch. Myconis, L. — Gerez. Artemísia arborescens, L. — Torres Vedras, Portimão. A. chríthmifolia, L. — Santa Cruz. Senecioneae Senecío gallicus, Chair. — S. Fiel. S. vulgarís, L. — S. Fiel. S. cineraria, L. — Alpedrinha, S. sílvatícus, L. — Gerez. Calenduieae Caleudula arvensis, L. — Barro. Cynareae Carlína corymbosa, L. — Coimbra, Santa Cruz. C. raoemosa, L. — Soalheira Arctíum mínus, Sclirank. — So- bral. Staehelína dúbia, L. — Setúbal, montes de Torres Vedras. Carduus meonanthus, Hofígg. et Link. — Vila Rial de Santo António. C. Broteroí, Welw. — Coimbra. Cirsium palustre (L.), Scop. — Gerez, Lourical. C. arvense (L.), Scop. — Fundão. C. grumosum, Hoíígg. et Link. — Gerez. Galactites tomentosa, Mnch. — Barro. Crupína acuta (Lam.). — Mata do Fundão. Centáurea conífera, L. — S. Fiel, nora de S. Luís em Setúbal. C. nigra, L. — Mata do Fundão. C. melítensis, L. — Torres Vedras, Mata do Fundão, Setúbal. C. áspera, L. — Monchique. C. Calcítrapa, L. — Santa Cruz, Setúbal. C. panículata, L. — S. Fiel. C. pullata, L. — Lagoa (Algarve). IT. Líguliflorae Cichoreae Scolymus híspanicus, L. Cichoríura Intybus, L. — S. Fiel. Lapsana coramunís, L. — S. Fiel. Tolpis barbata, L. — S. Fiel. Arnoseris pusílla, Gaertr. — Soa- lheira, soutos no Monte Bar- riga, Porto. Rhagadíolus stellatus (L.), Gaertr. 150 — Lagoa, Monte Barriga, Barro. ò edulis (G-aertn.), DC. — Barro. Hipocheris glabra, L. — Cardigos, Soalheira. Leontodon Rothii, Bali. — Barro. Urosparraum picroides (L.), Scií- midt. — Barro. Picris echioides, L. — S. Fiel, Scorzonera fistulosa, Brot. — Se- túbal. Andryala ragusina, L. — Ródão, nos areais do Tejo. A. integrifolia, L. a corymbosa (Lam.), Wk. — Gerez. A. arenaria (BC), Bss. Reut. Tarraxum officinale, Webber. — Torres Vedras. Sonchus asper (L.), Hill. j3 spino- sus (Lam.). S. oleraceus, L. — S. Fiel. Y triangularis, Wallr. — Ge- rez, Barro. S. maritimus, L. — Buarcos. S. glaucescens, Jord. — Barro. Lactuca viminea (L.), Prosl. — S. Fiel. Crepis virens, L. a dentata, Bisch. — Gerez. C. taraxifolia, Tlmill. — S. Fiel, monte das Lameiras. a Ilaenseleri, Bss. — Barro. C. lampsanoides (Gou.), Froel. — Gerez. Hieracium umbellatura, L.— Póvoa de Lanhoso. subsídios para o mm das '• desmidiaceas , portuglisas rOR GONÇALO SAMPAIO Em Setembro e parte de Outubro de 1911, encontrando-me em férias em S. Gens de Calvos, minha aldeia natal, ocupei-me quási exclusivamente da colheita e do estudo das algas verdes de água doce. O regresso às funções universitárias de ensino obrigou-me, no entanto, a interromper o agradável trabalho e a deixar para nova oportunidade a sua continuação, tanto ali como em outras regiões do país. Mas essa oportunidade não surgiu até hoje; e como, absorvido por outros estudos que desde então me teem levado todo o tem]30, não vejo probabilidades de tão cedo poder ocupar-me novamente da microflora aquática, resolvo publicar os resultados obtidos durante aquelas férias, começando agora pela interessante família das t Des- midiaceas », sobre as quais ainda não há, infelizmente, qualquer tra- balho português. Foram poucas as localidades por mim exploradas, porque a quantidade de formas fornecidas por algumas estações era muito considerável, obrigando -me a um dispêndio enorme de tempo com a colheita, preparação, análise, descrição e os indispensáveis dese- nhos de todas elas. Ainda assim, e sem que os próprios lugares batidos sofressem uma pesquiza completa, a lista que a seguir apre- sento não constitui, certamente, um subsídio de todo inútil para o conhecimento das « Desmidiaceas » da nossa flora. Das Õ5 espécies nela enumeradas são 42 novas para a vegetação microscópica do 152 país, repartindo-se por 14 géneros, dos quais são igualmente inéditos para nós os gen. Spirotaenia, Pleurotaenium, Micrasterias e Arthro- desmus. Além disso, julgo que algumas formas representam, mesmo, novidades para a sciênoia e delas dou, por isso, as respectivas dia- gnoses, com desenhos feitos sobre exemplares vivos. Gen. 1. HYALOTHECA, Ehremb. 1. H. dissiliens, Breb. — Células associadas em fio, de secção orbicular, quási tão largas como longas e levemente contraídas ao meio. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas, onde encontrei a planta algumas vezes, em séries de 2-18 células. Gen. 2. SPIROT.ENIA, Breb. 2. Sp. obscura, Ralfs. — Subfusiforme, de pontas obtuso-arredon- dadas e com pirenoides espalhados ; cloroleucitos em duas espirais cruzadas, com intervalos grandes. Póvoa de Lanhoso : Nasce, numa poça. Encontrei a planta em duas colheitas. Espécie nova para a flora j)ortuguesa. 3. Sp. bispiralis, West. — Fusiforme, estreita, de pontas obtusas, apenas com 100 [x de longo; cloroleucitos em duas esj)irais cruzadas, com intervalos pequenos; envólucro gelatinoso bem distinto. Póvoa de Lanhoso: S. Gens, no ribeiro, onde encontrei um só exemplar. Espécie nova para Portugal. Gen. 3. CYLINDROCYSTIS, Menegh. 4. C. Brebissonii, Menegh. — Célula cilíndrica, mas atenuado- arredondada nas extremidades, de 45-50 [i. de longo. Póvoa de La- nhoso: S. Gens, no ribeiro (8 exemplares). Gen. 4. NETEIUM, It. & Rth. 5. N. digitus, It. & Rth. — Célula oblonga ou oval-oblonga, sem lóculos apicais, de membrana lisa e muito elástica: 150-220 p. de comprido. Póvoa de Lanhoso: Nasce, numa poça; Rendufinho, no ribeiro das Varziela$. Encontrei 21 exemplares, em várias colheitas. 163 var. lamellosum (Breb.). — Célula elítico-subfusiforme, relativa- mente longa e estreita : 270 a 300 [x". Renduíinho, no ribeiro das Varzielas. Gen. 5. PENIUM, Breb. 6. P. curtum, Breb. — Irregularmente ovóide, contraído ao meio, sem vacúolos apicais ; membrana lisa e muito elástica : 22-60 [/, de longo. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas. Encontrado uma só vez. Espécie nova para Portugal, 7. Penium teres, Samp. sp. nov. (fg. 1). — Elongatum, teres sed distincte in médio constrictum, 300-320 \l long., semicellulis ad apicem late truncatum leviter atteniiatis, absqiie locello; membrana liyalina, Icevi, suturis plus minusve mimerosis. Esta curiosa espécie, que não encontro descrita, tem a forma alongada e perfeitamente roliça, com uma contracção ao meio, onde apresenta uma dupla sutura um tanto saliente, em anel; as duas semicélulas, providas em geral de quatro suturas finas, são um pouco atenuadas da base para a extremidade, que é largamente truncada ; as fachas dos cloroleucitos são contínuas, mas não atin- gem os poios celulares, desprovidos de lóculos ; a membrana vazia é^lisa e alvíssima. Não lhe observei pirenoides nem corpúsculos tre- pidantes. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas. 8. P. margaritaceum, Breb. — Subfusiforme, contraído ao meio, com pequenos lóculos apicais ; membrana branca, ornada de pon- tuações mais claras: 220 [a de longo. Póvoa de Lanhoso: Rendufi- nho, no ribeiro das Varzielas, onde o encontrei duas vezes. ' 9. P. spirostriolatum, Bark. — Subcilíndrico, mas atenuado nas extremidades, que são truncadas ou arredondadas, chanfrado ao meio, em duas faces opostas, sem lóculos apicais ; pirenoides em linha axial; membrana levemente ferrugínea, com finas linhas longi- tudinais, salientes, sinuosas e aspero-dentilhadas. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas, onde colhi 5 exemplares. 154 Gen. 6. CLOSTERIUM, Nitz. 10. Cl. lunula, Nitz. — Subfusiforme, com uma parte dorsal mais convexa ; lóculos apicais delimitados, com numerosos corpúsculos móveis ; pirenoides espalhados ; membrana lisa e branca : 580-600 \i de longo. Póvoa de Lanhoso : Reuduíinho, no ribeiro das Varzielas. En- contrei 8 exemplares, em várias colheitas. 11. Cl. Ehrembergii, Meneg. — Arqueado em crescente, com o bordo ventral convexo no meio ; lóculos apicais delimitados, com numerosos corpúsculos móveis ; pirenoides espalhados ; membrana lisa e branca, sem suturas : 300-380 [a de distância dos ápices. Póvoa de Lanhoso : Nasce, numa poça, onde encontrei 4 exem- plares. 12. Cl. Leibleinii, Kiitz. — Fusiforme e arqueado em crescente, de bordo ventral um pouco convexo no meio ; lóculos apicais mal ' delimitados, com numerosos corpúsculos trepidantes ; pirenoides em linha axial ; membrana lisa, branca ou ferruginea, com ou sem sutu- ras : 160-170 pt. de distância dos ápices. Póvoa de Lanhoso : Calvos, numa poça perto do Pontido ; S. Gens, no ribeiro de Porto do Carro ; Rendufinho, no ribeiro das Varzielas. Encontrei 6 exemplares. 18. Cl. Jenneri, Ralfs. — Subcilmdrico e muito arqueado; lóculos apicais delimitados, com um só corpúsculo móvel ; pirenoides em linha axial; membrana lisa: 60-65 [l de distância dos ápices. Póvoa de Lanhoso : S. Gens de Calvos, no ribeiro de Porto do Carro, onde colhi 2 exemplares. Espécie nova para o país. 14. Cl. Cyuthia, De Not. — Muito arqueado e um pouco estreitado para as pentas ; lóculos apicais, pequenos, com um só corpúsculo trepidante ; pirenoides em linha axial ; membrana finamente estriada, um pouco ferruginea, com suturas transversais : 75-85 [x de distância dos ápices. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (2 exemplares). 15. Cl. subacutum, Samp. nov. sp. (fg. 2). — Longum, lineare et 155 curvatum, apicibus ohtuse conicis, suhtruncatis, rectis; vacuola subapi- calia, distincta, corpuscula numerosa includens ; pyrenoides painji, in utraque semicellula 14- 15, uniseriati ; membrana siituris transversis des- tituta, pallide ferruginea aut subincolorata, longitudinaliter striata, striis leviter undulato-cHstatis e granulis minutissimis compositis. A planta é de um verde claro e uniforme, relativamente comprida estreita, bastanfe e regularmente arqueada, quási perfeitamente linear, exceptuando nas extremidades, que são acuminadas em cone um pouco obtuso, subtruncado, na base das quais se vêem os ló- culos delimitados, com numerosos corpúsculos trepidantes; os pire- noides são pequenos, dispostos em série axial, 14 ou 15 por cada semicélula ; as fachas dos cloroleucitos, em número de 3, vão desde o meio até aos vaeúolos, e a membrana vasia é levíssimamente ferru- ginea ou quási branca, distintamente percorrida por finas linhas salientes e meudamente sinuosas, que são constituídas pelas cristas de pequenos tubérculos puntiformes. Em vivo o corpo da célula apresenta-se com linhas longitudinais salientes, que o tornam anguloso-facetado ; na membrana esvasiada, porém, essas linhas desaparecem, com as respectivas facetas. Este caracter nunca o observei noutra qualquer espécie de Closterio. Póvoa de Lanhoso : S. Gens, no ribeiro de Porto do Carro, sobre o lodo, com diatomáceas. 16. Cl. minianum, Samp. nov. sp. (fg. 3). — Incurvum, 280-330 [x long., leviter sed distincte attenuatum versus poios truncatos, dorso valde convexo ac ventre aliquando fere recto; locella subapicalia, parva ac bene definita, singido corpúsculo ; pyrenoides 8-1Ô in utraque semicellula ; membrana leviter ferruginea aut alba, striis visibilibus 7-8 in facie et praeterea suturis transversis vario numero et positione. A primeira vista esta planta pode ser tomada por uma simples forma do Cl. intermedium, Ralfs ; mas difere muito deste por ser proporcionalmente mais grossa no meio e muito mais estreitada para as extremidades, que são truncadas e não arredondadas, por apre- sentar pirenoides mais numerosos e, sobretudo, por ter os lóculos não terminais mas sim afastados um pouco dos topos, muito peque- nos e sempre com um só corpúsculo trepidante. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas, onde ó abundante. 166 17. Cl. ulnoides, Samp. nov. sp. (fg. 4). — Sublineare vel subfusi- forme, modice et regulariter curvatum, 150-220 [x long., versus ápices truncatos sensim angustatum; locello apicali, distincto, corpusculum sin- gulum includente; pyrenoidíbus in utraque semiceUula 8-9 uniseriatis ; membrana incolorata vel pallide Jerruginea, suhtiliter striolata, suturis 2 transversis munita. Póvoa de Lanhoso : Renduíinlio, no ribeiro das -Varzielas. Difere do Cl. ulna, Focke, de que é afim, por ser bastante menor, mais convexo no dorso e mais estreitado para as extremidades, pelo maior número de pirenoides e pela membrana sem sutura média mas provida constantemente de duas suturas laterais. Estes caracteres são permanentes, a julgar pelo grande número de exemplares que observei, e é pelo valor derivado do seu conjunto que sou levado a considerar a planta como espécie autónoma. 18. Cl. lusitanicum, Samp. sp. nov. (fg. 5). — Angustum, subli- neare et modice incurvum, sed parte mediana fere recta plerumque in médio leviter constricta, versus ápices truncatos sensim attenuatum, 220- 250 [x long.; locellum apicale corpusculum síngulum includens; pyre- noides in utraque semiceUula 7-12 tiniseriati ; membrana incolorata vel pallide ferruginea, striis numerosis ornata et suturis transversis 3-7. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (muito abundante). Tem certamente estreitas relações com o anterior, mas aparta-se sempre dele pelo seu maior comprimento, por apresentar quási cons- tantemente uma pequena contracção ao meio, pelo maior número de suturas e, sobretudo, pelas suas linhas muito características de cur- vatura, que é muito fraca na parte mediana e bem acentuada para as extremidades. 19. Cl. rostratum, Ehrenb. — Levemente curvado, com aparte média fusiforme e terminado em duas longas pontas hialinas ; pire- noides 7-9, em série axial : 340-386 (i, de distância dos ápices ; mem- brana parda e finamente estriada, com uma sutura média. — Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (6 exemplares). var. brevirostratum, West. — Pontas hialinas um tanto grossas e muito mais curtas que as partes verdes das semicélulas ; membrana lisa e sem sutura ^perceptível, branca ou quási. — Ribeiro das Var- zielas (1 exemplar). 157 Gen. 7. PLEUROTvENIUM, Nág. 20. P. trabécula, Nâg. — Sublinear, com 320-375 [x de longo ; semicéliilas um pouco e lentamente estreitadas para a ponta, que é truncada, túmidas e um pouco unduladas na base ; cloroleucitos em 3 fachas parietais, contendo cada uma pirenoides em série ; mem- brana lisa. Póvoa de lanhoso : Reudufinlio, no ribeiro das Varzielas (16 exemplares). Espécie nova para a flora portuguesa. Gen. 8. TETMEMORUS, Ralfs 21. T. Brebissonii, Ralfs. — Alongado, contraído ao meio, com 155-220 p, de comprido: visto de frente cilíndrico, visto de lado sub- fusiforme ; membrana branca, com tubérculos pontiformes, em linhas longitudinais. var. majus, Samp. : Maior, com 300-320 [x de longo. Póvoa de Lanhoso : Nasce, numa poça (7 exemplares). Espécie nova para a nossa flora. 22. T. granulatus, Ralfs. -Alongado, contraído ao meio, com 150 [i, de comprido, fusiforme visto quer de frente quer de lado ; membrana branca e finamente pontuada. Póvoa de Lanhoso : Nasce, numa poça (1 exemplar). 23. T. laevis, Ralfs. — Oval-oblongo, muito levemente contraído ao meio, com 115-130 [x de comprido, fusiforme visto em qualquer posição ; membrana branca, lisa ou finíssimamente pontilhada. Cal- das do Geroz, num regata (3 exemplares). Espécie nova para o país. Gen. 9. EUASTRUM, Ehremb. 24. E. oblongum, Ralfs. — Oblongo, com 150-160 (z de comprido; semicélulas com 4 lóbulos laterais, todos mais ou menos chanfrados. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (abundante); Nasce, numa poça (abundante). Planta nova para o país. 25. E. afíine, Ralfs. — Oblongo, com 110-120 [x de comprido ; semicélulas com 4 lóbulos laterais, sendo os inferiores largos e chan- 158 frados e os superiores inteiros e pequenos ; membrana finamente pontilhada. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (12 exemplares). Espécie nova para a flora de Portugal. 26. E. ampullaceum, Ralfs. — Oblongo, com 93-110 \l de com- prido ; semicélulas com os 4 lóbulos laterais inteiros e pouco acen- tuados, ou reduzidos, mesmo, a bossas obtusas; membrana finamente pontilhada. var. distinctum, Samp. — Com 120-130 [x de longo ; semicélulas com duas vesículas basilares e uma sub o chanfro do lóbulo supe- rior. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (16 exemplares). Espécie nova para a flora portuguesa. 27. E. sinuosum, Lenorm. — Oblongo, com 75-80 [x de comprido; semii-tílulas com os lóbulos laterais representados por simples sinuo- sidades da margem ; membrana finamente pontilhada, pelo menos no bordo dos lóbulos. Póvou de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (18 exemplares) ; nasce numa poça (5 exemplares) ; G-erez, num regato (2 exemplares). Es^íécie nova para a nossa flora. 28. E. obesum, Josh. — Oblongo, com 70-100 [x de comprido; semicélulas só com 2 lóbulos basilares e um superior; membrana inteiramente lisa. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (8 exemplares). Espécie nova para o país. 29. E. bidentatum, Nâg. — Com 45-60 [x de longo; semicélulas côm 4 lóbulos laterais e com o lóbulo terminal de pontas mucrona- das ; membrana granulosa na periferia e nos bordos. Póvoa de La- nhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (11 exemplares). Espécie nova para Portugal. 30. E. dubium, Nâg. — Com 25 33 \l de longo; semicélulas com os lóbulos laterais pouco acentuados e com o lóbulo terminal mu- cronado-espinhoso nas pontas ; membrana lisa. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (9 exemplares). • Planta nova para o país. 159 Gen. 10. MICRASTERIAS, Ag. 31. M. furcata, Ag. — Subcircular, com 270-290 [l de diâmetro máximo ; lóbulos dentado-fendidos, com pontas agudas. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Yarzielas (2 exemplares). Espécie nova para o país. 32. M. denticulata, Breb. — Sub-oval ou sub-circular, com 180- 280 (X de máximo diâmetro ; lóbulos com dentes não agudos. Póvoa de Lanhoso: Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (12 exemplares). Espécie nova para a flora portuguesa. Gen. 11. COSMARIUM, Coida 33. C, bioculatum, Breb. — Muito j)equeno, quási tão largo como comprido, de senos abertos e membrana lisa. var. depressura, Schaar. — Semicélulas subreniformes, pouco con- vexas no cimo: 14-20x17-18 \l. Póvoa de Lanhoso: Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (5 exemplares). Espécie nova para Portugal. 34. C. rectangulare, Grun. — Pequeno, com as semicélulas an- guloso-subexagonais, de senos apertados e membrana lisa. var. cambrense, West & S. West. — Muito mais longo que largo: 35x22 [jt.. Póvoa de Lanhoso: Rendufinho, perto da igreja, num penedo húmido, em mistura com cianofícias (4 exemplares). Espécie nova para a nossa flora. 3õ. C. sphagnicolum, AVest & S. West. ^ — ^ Muito pequeno, um pouco mais largo que longo, com pequeníssimas e raras papilas, de senos largos e semicélulas levemente chanfradas no cimo: 10,5-11,5 X 11-13,5 [j.. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho (1 exemplar). Espécie nova para o país. 36. C. Meneghinii, Breb. — Pequeno, um pouco mais longo que largo, de membrana lisa e senos apertados, com as semicélulas an- guloso-subexagonais, de lados côncavos ou sinuosos: 12,5-24x9,5- 17 [J.. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, num tanque (2 exemjjlares). 37. C. laeve, Rabenh. — Pequeno, 1,5 vez mais longo que largo, de membrana finamente pontilhada e senos estreitos, com as seini- 160 células mais largas na base : 15-34x12-23 (jl. Póvoa de Lanhoso: Eenduíinho, em Gaíde, sobre as hepáticas, nos sítios húmidos (2 exemplares). var. octangularis, West & S. West. — Semicélulas irregularmente angulosas. Póvoa de Lanhoso : Renduíinho, no ribeiro das Varzielas (2 exemplares). var. septentrionale, Wille. — Semicélulas regularmente exagonais, com os ângulos da base rectos. Com a var. anterior. A segunda variedade é nova para nós. 38. C. monochondrum, Nordst. — Muito pequeno, aproximada- mente tão largo como longo, de membrana lisa e senos subrectan- gulares, com semicélulas quási trapezoides : 10-13x10-13 \l. Póvoa de Lanhoso : Renduíinho, no ribeiro das Varzielas (1 exemplar). Novo para Portugal. 39. C. reniforme, Arch. ■ — Medíocre, pouco mais longo que largo, de senos estreitos e membrana cheia de grossos tubérculos curtos e obtusos, em linhas longitudinais e oblíquas : 46-65 x 44-60 [i. Póvoa de Lanhoso : Rendufiiiho, no ribeiro das Varzielas (8 exemplares). Espécie nova para a flora portuguesa. 40. C. orthostichum, Lund. — Pequeno, um pouco mais longo que alto, de senos apertados e membrana coberta de tubérculos cónico-s, com as semicélulas elitico-subreniformes : 28x23 (jl. Gerez, perto da Borrageira (1 exemplar). Novo para a flora de Portugal. 41. C. isthmochondrum, Nordst. — Pequeno, mais longo do que largo, de senos estreitos e membrana provida na periferia de papilas alinhadas, com as semicélulas subelíticas, truncadas no cimo, que é liso : 30-35 x 27-30 [a. Gerez, num regato do Hotel do Parque (2 exemplares) ; Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no Ribeiro das Var- zielas (13 exemplares). Espécie nova para a flora portuguesa. 42. C. Wittrockii, Lund. — Muito pequeno, um pouco mais longo que largo, de senos largos, abertos e pouco profundos, semicélulas subelíticas e membrana coberta de finíssimas papilas alinhadas : 161 18-24x15-20 ji. Gerez, no regato do Hotel do Parque (4 exem- plares). Espécie nova para o país. 43. C. margaritiferum, Menegh. — Medíocre, quási tão largo como comprido, de senos estreitos, semicélulas subtrapezoides, truncadas no cimo e membrana com linhas de tubérculos cónicos, curtos e obtusos (menos no bordo dos topos) : 50-59 x 42-56 jx. Póvoa de Lanhoso : Calvos, na fonte da Boa Maria (1 exemplar). Espécie nova para Portugal. 44. C. punctulatum, Breb. — Pequeno, pouco mais longo que largo, com os senos estreitos, as semicélulas truncadas no cimo e a membrana coberta de curtos tubérculos conico-obtusos : 34-36 x 31-34 |jt.. Póvoa de Lanhoso : S. Gens, no ribeiro de Porto do Carro (3 exemplares). Espécie nova para a nossa íiora. 45. C sp. (fg. 6). — Semelhante pela forma ao C. lati- frons, Lund, mas muito menor, com os senos mais profundos e a membrana ornamentada de linhas ondulado-cristadas, paralelas aos bordos. Póvoa de Lanhoso : Rendufiuho, no ribeiro das Varzielas. Encontrei um único exemplar deste interessante Cosmarium, não podendo, porisso, fazer dele uma opinião segura. Penso, no entanto, que se trata de uma espécie nova. 46. C. crenatum, Ralfs. — Pequeno, um pouco mais longo que largo, com os senos estreitos e as semicélulas providas de linhas salientes e largamente unduladas, como os bordos, quási truncadas nas cabeceiras. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no Ribeiro das Varzielas (2 exemplares). Gen. 12. ARTHRODESMUS, Ehicmb. 47. A. incus, Hass. — Pequeno, profundamente contraído ao meio, com 4 espinhos longos (um em cada ângulo): 21-27x18-23 \l. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (1 exemplar). Espécie nova para a flora portuguesa. 48. A. triangularis, Lagerh. — Pequeno, de secção triangular, 11 162 profundamente contraído ao meio, com 6 espinhos robustos : 1 em cada ângulo. Póvoa de Lanhoso: Rendufinho, no ribeiro das Var- zielas (2 exemplares). Espécie nova para o país. Gen. 13. STAURASTRUM, Meyen 49. St. Dickiei, Ralfs. — Pequeno, profundamente contraído ao meio, com as semicélulas subtriangulares, cada uma provida de 3 espinhos (um em cada ângulo do topo) convergentes j)ara os da outra. Póvoa de Lanhoso : Rendufinho, no ribeiro das Varzielas (2 exemplares). 50. St. teliferum, Ralfs. — Pequeno, profundamente contraído ao meio, com as semicélulas subreniformes e provido de espinhos gros- sos, curtos e subcónicos. Póvoa de Lanhoso : Nasce, numa poça (4 exemplares); Renduíinho, no ribeiro das Varzielas (32 exemplares). Espécie nova para Portugal. 51. St. Brebissonii, Arch. — Relativamente grande, j)rofunda- mente contraído ao meio, com as semicélulas subelíticas e provido de espinhos finos e curtos, todos iguais. Póvoa de Lanhoso : Ren- dufinho, no ribeiro das Varzielas (2 exemplares). Espécie nova para a flora do país. 52. St. striolatum, Arch. — Muito pequeno, profundamente con- traído ao meio, com as semicélulas subelíticas e providas de tuber- culosinhos cónicos e hialinos, dispostos sobre toda a superfície, em linhas concêntricas. Gerez, num regato do Hotel do Parque (3 exem- j)lares). Espécie nova para a nossa flora. 53. St. rugulosum, Breb. — Pequeno, profundamente contraído ao meio, com as semicélulas truncadas no ápice e a membrana per- corrida por finas linhas salientes e levemente unduladas, paralelas aos bordos. Gerez, num regato do Hotel do Parque (12 exemplares). Novo para a nossa flora. 64. St. alternans, Breb. — Muito pequeno e profundamente con- traído ao meio, com as semicélulas sobreniíormes, de bordos meu- 163 dameute undulado-dentados. Póvoa de Lanhoso: Rendiifinho, num tanque (2 exemplares); Nasce, numa poça (4 exemplares). Espécie nova para o país. 55. St. orbiculare, Ealfs. — Medíocre e contraído ao meio, de semicélulas semicirculares, com membrana lisa. Gerez, num regato do Hotel do Parque (2 exemplares). var. depressum, Roy & Biss. — Muito pequeno, com as semicélulas deprimidas no cimo. Com o tipo (4 exemplares). * * Num trabalho publicado por AV. West no n.° 33 de La Notarisia (1892) « NonnuUae algae aquae dulcis Lusitanicae » são mencionadas 61 esj)écies de Desmidiaceas portuguesas, colhidas nos arredores do Porto pelo Rev. R. H. Moreton. Essas espécies são : Sphaerozosma excavatum Ralfs., Ili/alotheca dissiUens 'Bveh., JL mu- cosa Ehrnh., Desmidium Sioartzii Ag., Docidium baculum Breb., Clos- terium lunula Ehrnb., C. acerosum Ehrub., C. lanceolatum Kútz., C. praelongum Breb., C. gracile Breb., C. Ehrenhergií Menegh., C. moni- leferum Ohrub., C. Leihleinii Kútz., C. Dianae Ehrnb., C. striolatum Ehrnb., C. intermedium Ralfs., C. Deljjontii Klebs., C. rostratuvi Ghrnb., C. cornu Ghrnb., Penium marf/aritaceum Breb., P. spirostrio- latum Bark., P. digitus Breb., P. sp., Cylindrocystis Brebissonii Me- negh., C. crassa De Bary, Tetmemorus granidaius Ralfs., Euastrum erosum Lund, E. hinale Ralfs., Cosmarium llammeri Reinsch., C. gra- natiim Breb., C. tinctum Ralfs., C. laeve Rabh., C. obliquam Nordst, C. Meneghinii Breb., C. suhtumidum Nordst, C. crenatum Ralfs., C. lusítamcum W. West (sp. nov.), C. Dotrijtis Menegh., C. spJialerosti- chinn Nordst. et AVittr., C. ornatum Ralfs., C. cucumis Corda, 8tau- rastrum Dickiei Ralfs., S. hirsutum Breb., aS^. pilosum Arch., S. spon- giosum Breb., S. orbicidare^?i\ís., S. pf/gmaeum Breb., S. pyramidatum West, S. dilatatum Ehrnb., S. infiexum Breb. e S. sextostatum, Bréb. Dezembro de 1919. 1. Penium teres, Samp. — 2. Closterium subacutum, Samp. — 3. Clos- terium minianum, Samp. — 4. Closterium iilnoides, Samp. — 5. Closterium lusitanicum, Samp. — 6. Cosmarium sp. APONTAMENTOS DE BRIOLOGIA PORTUGUESA FOB ANTÓNIO MACHADO a) MUSeOS 1. Rhacomitrium canescens, Brid. var. epilosum, H. Miill. Westfal Lanbm. n. 33B. Serra da Estrela: no Sanatório; st. Tufos verde-oliváceos, não acinzentados à superfície. Caules sem raminhos laterais, não nodulosos. Folhas menos papilosas que no tipo, de pêlo muito curto ou mesmo nulo ; as inferiores todas mú- ticas ; células basilares das folhas alongadas, de paredes delgadas, pouco sinuosas. Variedade nova para Portugal. 2. Bryum Múhlenbeckií, Br. &. Schp. var. obtusifolium, nob. (nov. var.). Serra da Estrela : próximo de Manteigas, nos rochedos húmidos, parcialmente submerso; st. (Peão Lopes). Differt ah typo foliis laxiorihus, ohtusissimis, ápice sinuato; costa longe infra verticem evanida. Variedade ou pelo menos forma notável, fortemente influenciada pela acção da água; cresce em tufos oliváceos, muito moles, impre- gnados de terra. Loeske, que examinou alguns exemplares, escreve a este propósito : « Das Bryum Mtihlenbeckii ist allerdings sehr stark vom wasser verândert. Aber ich weiss nicht, was es sonst sein kõn- nte. » O tipo ainda não foi encontrado em Portugal. 166 3. Hookeria laete-virens, Hook. & Tayl. Caldas do Gerês: numa ravina, voltada ao oriente; na excava- ção assombreada dum penhasco, salpicado pela água; cfr. Espécie muito nítida dum género monotípico, novo para a Penín- sula Ibérica e característico da região atlântica, cuja influência como se vê, se faz sentir até longe da nossa costa. Esta espécie só era conhecida da Inglaterra e da Madeira. Dá à primeira vista a impres- são dum Plagiothecium pelas suas folhas comprimido-aplanadas, in- confundíveis no entanto, quando examinadas ao microscópio, pelas duas longas nervuras divergentes e pela margem distintíssima. 4. Claopodium algarvicum, Roth in «Hedwigia», Band III {Les- kea(f) algarvica, Schp. Thuidium punctulatum, Solms non De Not.). Caldas do Gerês: nos troncos das árvores do Parque, perto de água corrente; st. Notável espécie, colhida pela primeira vez por Solms Laubach em Monchique, no ano de 1866 e referida erroneamente por este Briologista ao Thuidium punctulatum, De Not. Mais tarde Schimper colocou-a com reservas no género Leskea (Syn. Musc. europ., edit. II, pág. 597). Dixon e Nicholson recentemente voltaram a colher a planta, em Monchique primeiro e depois na Louzã e Bussaco. Fize- ram dela um estudo detalhado e identificaram-na com o Claopodium Whippleanum, Een. &. Card. (E-ev. bryol., n.** 3, 1912). A sua desco- berta no Gerês mostra que ela tem em Portugal uma extensa área de dispersão, crescendo aqui e acolá, desde o Sul até ao extremo Norte. Conformando-me com as regras correntes da nomenclatura, con- servo, com Roth, para o binonie o restrictivo específico, que primeiro lhe foi conferido por Schimper. 5. Heterocladium heteropterum, Br. & Schp. var. fallax, Mild. = var. cavernarum, Mol. Caldas do Gerês: nas fendas e escavações assombreadas dos rochedos, perto de água, no Parque; st. Variedade bem distinta pelos longos ramos filiformes, de folhas microscópicas, muito estreitas e agudas. Variedade nova para Por- tugal . 6. Horaalia lusitanica, Schp. 167 F oiina Jiagellifera : Cintra nos troncos e muros (G. Samp.); st. Com numerosos raminhos íiageliformes, caducos, micrófilos, de folhas espaçadas, lanceoladas. Forma ainda não mencionada. h) HEPÁTICAS 7. Madotheca laevigata, Dm. var. subintegra, Kaal. Cintra : nos troncos (G. Samp.) ; c. per. Folhas de lóbulos levemente dentados ou simplesmente sinuosos. Var. nova para Portugal. 8. Chiloscyphus polyanthus, Corda. var. pallescens, Lindb. Caldas do Gerês: nos troncos das árvores, perto da estrada para a Pedra Bela; c. per. Tufos laxos, deprimidos, amarelados; células pouco clorofilinas, sub-hialinas. Variedade nova para Portugal. 9. Haplozia pumilla, Dm. Caldas do Gerês: nos muros e rochedos; abundante sobre os muros do Parque; c. per. Tufos esponjosos, verde-acastanhados. Folhas ovadas ou ovado- -elíticas ; células de paredes delgadas. Perianto tubuloso ou oblongo- -obovado, apiculado. Espécie nova para Portugal. RECTIFICAÇÕES E ADITAMENTOS Á LISTA DAS "BRIÓFITAS DE PAREDES DE COURA,, Já depois de impresso o catálogo das «Briófitas de Paredes de Coura )), tive eu ainda ensejo de fazer neste Concelho algumas colhei- tas interessantes de Hepáticas e de estudar mais minuciosamente este grupo. Em resultado desse estudo, algumas rectificações se me impõem também. E digno de registo o número considerável de espéeies, conside- 168 radas pelos Autores como caracterizadamente mediterrânicas, algu- mas frutificando com abundância, que denota uma completa adapta- ção às condições mesológicas do Norte de Portugal. Transcrevo a tal propósito a seguinte passagem do formoso vo- lume de Casares Gril « Hepáticas », recentemente publicado, pág. 166: « Pelo que respeita à Península Ibérica, não se podem estabelecer zonas, nem regiões nela, tratando-se de Hepáticas ... as regiões mediterrânica e atlântica estendem se ambas, como é sabido, para àlêm das costas peninsulares...; de modo que pode dizer-se que a Península Ibérica está situada em ambas as regiões e envolvida por elas, porque pelo Norte faz-se sentir a influência da zona mediterrâ- nica no Meiodia de França, ao qual invade pelo golfo de Lyon; e a cordilheira Pirenáica, pela sua direcção de oriente a ocidente, longe de dificultar, favorece o transporte das Hepáticas, desde o golfo de Biscaia ate à baía das Rosas . . . ». HEPÁTICAS 1. Riccia sorocarpa, Bisch. Formariz: abundante sobre a terra saibrosa dos arruamentos, junto aos canteiros, no Jardim de Mantelães; sobre a terra molhada dos prados e lameiros, aqui e acolá, em rosetas mais ou menos re- gulares e extensas. Frutifica no inverno. 2. Southbya nigrella, Spruce. Formariz: nos muros, no lugar do Sabugueiro; c. per. Cresce, associada com o Gymnostomum calcareum, sobre o cimento calcáreo-argiloso dos muros, o que explica a sua presença numa região essencialmente granítica, visto tratar-se duma planta pouco frequente da zona mediterrânica e calcícola por excelência : a sua localização no cimento é portanto forçada. Esta colheita vem alargar consideravelmente a área de dispersão da espécie em Portugal. Posteriormente encontrei-a também no Con- celho de Famalicão, perto do Porto. 3. Haplozia pumila, Dm. Formariz: nas fendas dos muros, nos lugares húmidos e sombrios, perto de água; pouco frequente e sempre escassa; c, per. 169 Facilmente reconhecível pelas suas dimensões reduzidas e pelos periantos fusiformes, terminados em bico. 4. Lophocolea heterophylla, Dm. Formariz : nos taludes e arrelvados ; pouco abundante ; c. per. Bem distinta das outras espécies afins pelo perianto simples- mente dentado e pelas folhas superiores dos ramos arredondadas ou simplesmente emarginadas, mas não bilobadas. Muito menos frequente que a Lophocolea cuspidata, Limjjr., que ó a espécie domi- nante na Península, ao contrário do que sucede no resto da Europa. Esta última planta tem sido confundida entre nós com a Lophocolea hidentata, Dm. Eu mesmo incorri nesse erro nas listas anteriormente publicadas. A L. bidentata autêntica apenas foi colhida por C. Gil nas cercanias de Barcelona (veja-se: loc. cit., pág. 507). 5. Cephaloziella Starkei, Schiffn. var. papilosa, Douin. = Cephalosiella asperifoUa, Jensen. Formariz : em Mantelcies, num talude húmido ; c. per. Facilmente distinta do tipo, quando examinada ao microscópio, pelas protuberâncias mamilares do dorso das folhas. Variedade nova para Portugal. 6. Prionolobus Turneri, }íook. = Cephaloziella Tarnevi, K. Múll. Formariz : frequente e por vezes abundante nos taludes húmidos e sombrios e frutificando ricamente ; passa com facilidade desperce- bida no entanto pelas suas dimensões microscópicas. Oolhi-o também nas Caldas do Gerês. Formosa e delicadíssima planta característica da região mediterrânica. 7. Calypogeia arguta, Nees. &. Mont. Formariz : nas fendas e buracos dos taludes húmidos e sombrios 6 nos troncos apodrecidos, entremeada e associada por vezes com a esp. vizinha Calypogeia trichomanis, Cord., da qual se separa com facilidade pelas folhas bilobadas e amtigastros 2 vezes bífidos. Pa- rece constituir uma boa espécie autónoma com o seu grupo de for- mas próprias. 8. Cololejeunea minutíssima, Spruce. Formariz : na casca húmida das árvores, no Jardim de Mantelães ; associada com a Frullania dUutata; c. per. 170 É planta microscópica e as manchas verde-amareladas, que forma nos troncos podem com facilidade ser tomadas à primeira vista por algas corticícolas e por esse motivo passa com frequência desaper- cebida. Característica das regiões mediterrânica e atlântica. 9. Anthoceros Husnoti, Steph. Formariz : abundante na terra húmida ou molhada, sobre os taludes, nos arrelvados à margem dos caminhos, etc. E a espécie do género dominante em todo o Concelho e em todo o Norte do país e distingue-se do Anthoceros punctatus, L. típico, muito mais rara, e de quiçá não seja mais do que uma raça ou variedade notável, pelo grande desenvolvimento das cápsulas, que chegam a atingir 12 cm. de comprimento, e pelos longos pseudo- -elatérios, formados por 3-7 células alongadas. A meu ver, na maior parte das listas de Hepáticas portugue- sas publicadas, tem-se referido indistintamente ao Anthoceros pun- ctatus todas as plantas deste género, com esporos negros e espinho- sos, pseudo-elatérios escuros e frondes recortadas, mais ou menos frisadas. 10. Anthoceros dichotomus, Radd. Formariz : abundante nas mesmas estações e por vezes associado com a espécie anterior. O Anthoceros laevis, L. tom sido citado como existindo de Norte a Sul do país, mas todas as citações devem ser postas em dúvida, pois esta planta, segundo as mais modernas investigações parece não existir ou pelo menos ser extremamente rara na Península. Todos os exemplares de Anthoceros com esporos amarelos, colhi- dos por mim no Concelho de Paredes de Coura, e referidos a prin- cípio erroneamente ao Anthoceros laevis, pertencem indubitavelmente ao Anthoceros dichotomus, como o revela a presença constante de pequenos tubérculos ou bolbilhos, por vezes muito numerosos na face inferior dos frondes, que são bem desenvolvidas, de ordinário bifurcadas e espessadas na linha média. Nos casos duvidosos, as culturas artificiais, fáceis de manter neste caso, permitem resolver a dificuldade. Porto, Janeiro de 1921. os MORTOS Nestes últimos tempos a sciência perdeu alguns dos seus cultores de grande valor. A Bélgica perdeu um notával botânico, Alfredo Cogniaux, a Inglaterra John Gilbert Baker e J. R. Jakson, botâ- nicos distintos dos estabelecimentos botânicos de Kew, a Itália perdeu dois sábios de valor, Pier Andrea Saccardo e Odoardo Bec- cari. Quási todos prestaram valioso auxílio para o estudo das plan- tas portuguesas e das possessões portuguesas. Alfredo Cogniaux chegou a uma posição notável por esforço próprio. Não tendo a família dele fortuna considerável conseguiu ilustrar-se e distinguir-se desde os primeiros estudos. Tendo nascido a 7 de Abril de 1841 em 1854 obteve o segundo prémio no concurso entre as escolas primárias do cantão de Chimay a-pesar-de pouco ter seguido os cursos das escolas, por ter necessidade de auxiliar seu pai. Em 1858 fez o exame de admissão na Escola Normal de Nivel- les ; em 1860 obteve o grau de professor do ensino médio inferior e em 1862, convidado pelo grupo de indivíduos que formaram o pro- jecto de fundar a Sociedade de Botânica da Bélgica, aceitou o convite e foi dela o primeiro director, lugar que ocupou por mais de 50 anos. Estabelecendo relações com Barthlemy-Dumortier chegou a en- trar para a administração do Jardim Botânico de Bruxelas em 1872. Conhecido por diversas publicações facilmente adquiriu grande fama tornando-se sua colaboração notável e procurada. Foi convi- dado pelo prof. Dr. Eichler para colaborar na grande publicação da 172 Flora do Brasil e para isso tratou de várias famílias vegetais, espe- cialmente das « Cucurbitaceas » e « Melastomaceas ». É largo o catálogo dos trabalhos que publicou. Era extrema- mente amável e correspondia sempre a todos quantos lhe j)ediam o estudo de plantas. Neste Boletim se encontram as descrições de espécies novas da ilha de S. Tomé da família das « Cucurbitaceas » e «Melastomaceas ». O atestado do valor deste distinto botânico foi passado numa carta escrita por Afonso de Candole, homem de sciência de grande valor. Essa carta dizia o seguinte : — «O Sr. Cogniaux emprega o melhor método de classificação e de descrição. Procura sempre ser completo e exacto, o que' lhe tem dado grande trabalho pois que trabalhou em .Jodaigne longe das grandes colecções e bibliotecas. Admirei a imparcialidade com que êle julgava de sábios de vários países e sobretudo apreciei a regularidade do seu trabalho. Dentre uns quarenta colaboradores escolhidos em toda a Europa dentre os melhores botânicos, só cinco, entre os quais o Sr. Cogniaux, entre- garam o seu manuscrito em bom estado pela matéria e pela forma no praso que eles tinham estabelecido. Isto deu-nos a prova da ordem, actividade e honradez no cumprimento de seus compromis- sos, qualidades morais e intelectuais, que raras vezes se encontram reunidas. » Uma outra autoridade corrobora esta afirmação. E a opinião do director do Jardim Imperial de S. Petersburgo, o Dr. Regei, que o convidou para concluir a monografia das « Bromeliaceas », começada mas não terminada pelo prof. E. Morren. Nesse convite dizia-se : — « Esse trabalho será bom para vós, que tendes energia e capacidade enumera. » Trabalhava sempre e activamente. Todo o seu empenho estava em terminar a monografia das « Cucurbitaceas » jDara a grande pu- blicação dirigida pelo sábio botânico Dr. Engler Das Pfanzenreich. Poucos dias antes de morrer só nisso pensava. Chamado pela famí- lia para lunchar, não quiz ir sem terminar a página começada. Terminada ela e passando para um compartimento próximo, caiu redondo no chão. Estava morto. Foi no dia 18 de Abril de 1916 que isto sucedeu. John Gilbert Baker nasceu a 13 de Janeiro de 1834 em Guisbró. Em Agosto a família mudou a residência para Thirsk. Baker recebeu 173 a sua primeira instrução ua Friends Schools em Ackwath e York e em 1846 começou a coleccionar plantas e de modo que no ano seguinte foi nomeado conservador do herbário da notável escola em Boothan, na qual se tinha fundado uma Sociedade para o estudo da natureza. Começou aí a sua vida scientífica com a publicação de um breve estudo sobre a Carex Persooníí no Phjtologist em 1850. Em 1854 publicou um Suplemento à Flora de Yorkshire de Bai- nes, tendo na introdução estudado as relações das plantas com as condições geográficas da região, manifestação pela primeira vez do interesse que êle ligava a geografia botânica, da qual publicou em 187Õ um pequeno volume, muito instrutivo com o título Elementavy leçons in Botanical Geography (1). Em 18Õ5, em ligação com a Sociedade organizada na Escola de Thirsk organizou-se o Botanical Exchange Club. Baker foi o autor de todos os relatórios dos trabalhos desta Sociedade e foi sempre quem distribuia as plantas colhidas. No Journal of Botany creado em 1863 por B. Seemann, Baker foi um dos melhores colaboradores. Em 1864 um incêndio destruiu a casa na qual habitava perden- do-se todas as suas colecções, já então valiosas e os livros. Viu-se então quanto Baker era avaliado e estimado. Os botânicos ingleses promoveram uma subscrição, que cobriu todos os prejuízos causados pelo incêndio. Em Janeiro de 1866 Baker foi nomeado assistente no herbário de Kew e em 1890 passou a ser o chefe do pessoal deste estabeleci- mento em substituição de Daniel Oliver, e neste posto se conservou até 1899, quando se aposentou. E grande o número de obras que publicou sobre plantas ; cola- borou em muitas obras, tais como a Flora hrasiliensis, na qual ex^DOz os fetos : colaborou com J. D. Hooker na Flora of British índia e na Synopsis Filicum. Publicou o Ilandbook of Fern Allies, colaborou na Flora of tropical Africa e em muitos jornais botânicos. Ainda depois de deixar Kew trabalhou numa notabilíssima pu- blicação sobre as Rosas, j)ara a qual escreveu a introdução e as descrições técnicas. Baker atendia de um modo cativante todos os que se lhe diri- giam; e os pedidos que lhe eram diiigidos eram satisfeitos com (1) Foi por mim traduzido. 174 prontidão. Muito lhe devi pelo auxilio que me prestou no estudo dos fetos da ilha de S. Tomé. Fez sciência botânica nas lições proferidas no Loneon Hospital j oi e em Kew Gardens, na Sociedade dos Farmacêuticos. A Rial Socie- dade de Horticultura concedeu-lhe em 1897 a medalha Vitória e-em 1899 a Sociedade Linneana concedeu-lhe a medalha de ouro. Foi membro da Linnean Society em 1866 e da Royal Society em 1878. Em 1902 foi eleito membro da Koyal Irish Academy e em 1919 a Universidade de Leeds conferiu-lhe o grau de Doutor em sciências. Era também sócio de várias sociedades inglesas, americanas e belgas. Por ocasião do seu 90.* aniversário os seus amigos e colegas de Kew fizeram-lhe uma grande manifestação. Todos o estimavam pelas suas óptimas qualidades. Numa carta dirigida ao filho por ocasião do falecimento deste lia-se o seguinte : « Foi o melhor dos homens. Durante sua vida esteve sempre em paz com Deus e com os homens. A vida dele foi uma constante devoção pela sua obra prática e conscienciosa e com isto deixou de si um grande monumento. Para todos os que o conheceram a me- mória dele jamais se perderá. » J. R. Jackson. Nasceu em Maio de 1837 e faleceu a 28 de Ou- tubro de 1920. Fez seus estudos dirigido pelo pai primeiramente em Canterbury e depois em Londres sob a direcção de um tio. O aspecto dos monumentos de Canterbury fizeram-lhe crear desejos de ser arquitecto. Mais tarde porem estabelecendo relações com Sir W. Hooker, Roberto Brown e John Laidley, aos quais foi apresen- tado pelo seu amigo Prof. Bell, foi chamado para dirigir os museus de Kew. Aí se conservou durante quási 20 anos. Os museus, quási em princij)io quando êle foi nomeado chefe dos serviços desses esta- belecimentos, atingiram enorme desenvolvimento sob a sua acção. A-pesar do constante trabalho, que o seu cargo determinava, escreveu repetidas vezes artigos interessantes nos jornais botânicos ou hortícolas, fazia conferências muito estimadas e publicou obras de valor (1). Prova dos conhecimentos botânicos, que possuia, está (1) A glossary of botanical terms. 3.» ed.; Vegetable Technology; Contrtbutions tow' ai'd8 a hibliography of economical Botany; Gruid to the litteratur of Botany; e Commer- dal Botany of the Nineteenth Century. 1890. 175 na escolha dele pela Sociedade Linneana para escrever a obra, para a publicação da qual Darwin tinha deixado um legado. Essa obra devia conter os nomes botânicos de todas as espécies de plantas descritas desde os tempos de Linneu até à época em que a obra seria publicada. Essa obra forma quatro volumes, com quatro suple- mentos. E o Index kewensis, obra que representa um grande saber e enorme trabalho. Em 1868 foi nomeado associado da Sociedade Linneana. Durante o tempo que habitou em Richemond ocupou-se com grande diligência em obras de caridade, de religião e de educação. Por isso era muito estimado e considerado. Ele e o Prof. D. Oliver 6 J. Gr. Baker formavam o notável grupo de empregados, de Kew, cujas idades regulavam de 80 a 90 anos. Píer Andrea Saccardo, falecido a 12 de Fevereiro de 1920, tinha nascido em Trevin a 23 de Abril de ISiõ. Começou seus estudos no Liceu de Pádua, mostrando grande predilecção pelos estudos botâ- nicos, e aos 18 anos publicou o Prospetto delia Flora Treviziana. Em 1866 foi nomeado assistente da cadeira de Botânica na Uni- versidade de Pádua, sendo aí doutorado no ano seguinte e sendo nomeado Professor do Instituto Técnico da mesma cidade com destino à cadeira de História natural, a qual ocupou desde 1869 até 1878. Poi concurso foi admitido como professor de Botânica na Universidade em 1879 e aí se conservou até à sua aposentação em 1905. Durante todo este tempo deu provas de grande valor e por todos era respeitado. E grande o número das publicações, que viram a luz durante a vida deste distinto homem de sciência. Não era só num ramo de sciência que êle se ocupava. Foi historiador em especial do que dizia respeito à Botânica, aos botânicos e à influência de italianos fora de Itália. Sobre a influência de italianos na reforma pombalina se ocupou. Os seus estudos predilectos eram porém os que tinham por objecto os fungos. Muito deles tratou em jornais botânicos e empreendeu uma publicação geral sobre essas plantas, obra que não tem rival. Essa publicação cujo título é Sylloge fun- gorum omnium hucusqiie cognitarum é de valor incontestável e repre- senta um trabalho monumental. Essa obra compõe-se de 22 volumes, de mais de 700 páginas, sendo neles descritas 66.000 espécies. Nesta publicação teve como auxiliares os melhores micologos. 176 O Prof. Sidow escreveu um volume (vol. 23) sobre as plantas que eram parasitadas por fungos. Além desta magnífica publicação, escreveu também a parte da Flora itálica cryiogama relativa aos Hymeniales, volume de 1.400 pág. O Prof. Saccardo era extremamente amável e serviçal, acolhendo com afecto todos os que a êle se dirigiam e a todos prestava os melhores auxílios scientíficos. Por vezes recorri à sua sciência e nunca deixei de receber o auxílio pedido. No Boletim da Sociedade Broteriana há provas disso. Reconhecido o seu valor não lhe faltaram honras, sendo admitido sócio de não poucas sociedades scientíficas e recebido condecorações valiosas. Dele se escreveu que sua vida até à morte fora dedicada ao pro- gresso das sciéncias botânicas e da Mycologia, às afeições da família e ao culto da Pátria. Oduardo Beccari faleceu em florença a 26 de Outubro com 77 anos de idade. Aos 21 anos tinha completado o curso de sciéncias naturais na Universidade de Bolonha e nesse mesmo ano travou relações com o marquês G. Dória, que regressava duma longa via- gem pela Pérsia durante dois anos. Foi o princípio da sua longa vida de naturalista inteligente e destemido. Com G. Dória seguiu para Borneo e de caminho pararam em Ceilão, onde fizeram explorações importantes. Em Borneo fize- ram grandes colheitas de produtos botânicos, zoológicos e etnográ- ficos, a maior parte dos quais foram devidos a Beccari porque o seu companheiro por falta de saúde teve de se repatriar. Do que viu e do que colheu descreveu na interessante publicação Nelle foreste de Borneo, onde encontrou Calamos de 360 metros, bambus de 20 me- tros, Nepenthes de enormes urnas (de 0,50 na W. Edwardsiana e de capacidade de 2 litros na N. Rajali) e a admirável orquídea Vanda Lowei com flores de 0,08 dispostas em espiga de 2 a 3 metros. De Borneo reuniu um herbário de 3.300 fanerogamicas, formado de 20.000 exemplares, uma colecção de frutos e flores em álcool, amostras de madeiras, etc. O governo holandês propoz-lhe a compra dessas ricas colecções, mas Beccari não aceitou a proposta, preferindo que tudo ficasse na Itália. Esta primeira viagem despertou-lhe o desejo de continuar a vida de explorador. 177 Inteligente e ousado, tudo observava e nada temia. Com o mar- quês O. Antinori foi estudar as produções da Eritrea. Em Novembro de 1871 seguiu para a Nova Guiné, parando em Java, nas Selebes, Timor, Molucas, na baía de Humboldt e na de Goehvink. Em 1877 em companhia de E. d'Albertis, o valoroso capitão de Violante e do Corsário visitou a índia, andou pela Nova Zelândia, pela Austrália e Tasmania. Em 1878 voltou a Batavia explorando a parte ociden- tal de Sumatra, onde encontrou a maior aroidea (Amorphophallus Titanum) com altura tal que um homem em pó não pode tocar com a mão na extremidade da espadice, e a menor (Microgasia jJf/gmeia) de 20 a 25 milímetros. Nos três volumes da Malesia deixou a descrição extremamente interessante do que viu. Como botânico dedicou-se especialmente ao estudo das palmei- ras, das quais fez publicações de valor. O governo da índia encar- regou-o de descrever as palmeiras indo-malaias, publicando esse trabalho nos Anais do Jardim Botânico de Calcutá em 4 volumes em fólio de 892 páginas e 555 estampas. O Museu de Paris j)i"ocurava que êle descrevesse as palmeiras da Indo-China e o Dr. Engler tinha obtido promessa de descrever a parte relativa às palmeiras para a monumental publicação Pjianzenreich. Como diz o seu biógrafo na Agricoltura Coloniale, a vida de O. Beccari foi toda de trabalho indefeso e, sob aparente rudeza, de entusiasmo inextinguível. A morte foi lhe benigna colhendo- o quási de surpresa quando terminava para a impressão o Diário das suas explorações na Nova Guiné. j. Henriques. i2 Índice das matérias contidas neste volume Pág. Coutinho (Dr. António Xavier Pereira) — Breves considerações estatísticas acerca da flora portuguesa 95 Flora do Concelho de Paredes de Coura : Plantas vasculares — • P.e Clemente Lourenço Pereira 33 Muscincas — Dh. António Machado 70 Líquenes — Dr. Gonçalo Sampaio 91 Herbário do Colégio de S. Fiel (Catálogo das espécies nele contidas) 123 Machado (Dk. António) — Apontamentos de Briologia portuguesa 165 Sampaio (Dr. Gonçalo) — Desmidiaceas de Portugal 151 Henriques (Dr. Jólio A.) — Os mortos. A. Cogniaux, G. Baker, J. R. Jackson, Pier Andrea Saccardo e Oduardo Beccari 173 WiLDEMAN (E. de) — Notcs suT dcs cspèccs congolaises du genre « Millettia » Wight et Am 5 ERRATA Onde se lê Leia-se Pág. 33 Linh a 2 Monção Monsâo « 36 » 1 saúdo sendo » 39 » 5 G S » 45 » 5 Zampar Sampaio » 50 Gen. Melaudrium, Rochl. Roehl » 52 « 1 Cabresto Labresto » 53 » 3 Cristella Cristello » )> » 11 Borne Corno » 58 » 3 Langarinho Zangarinho » 62 » 15 de cebola da Cebola » 63 M 3 Sauíta Santa » » » 8 Thuille Thuill » 68 a 6 Perichymenum Pericl^^meum » » » 25 Couto Souto » » u 26 Rehb Rchb. . A palavra <- Abade » da nota da segunda parte da Flora de Parede» de Coura pode suprimir- se. J New York Botanical Garden Librar 3 5185 00259 2697 I