pa ^. IMAGE EVALUATION TEST TARGET (MT-3) 1.0 l.l 11.25 ■50 2.5 ^|28 _ ■^ Ui& 122 12.0 Uil U 11.6 lU itt ^fe ^ '/ ■^ '^' Photographic Sciences Corporaliün ^>^ 23 WEST MAI^« STMIT W.^8SrSt W.Y. I4SM (716) •73-4S03 '^ CIHM/ICMH Microfiche Series. CIHM/ICMH Collection de microfiches. Canadian Institute ffor Historical Microreproductions / Institut canadien de microreproductions historiquet Tochnical and Bibliographic Notes/Notes techniques et bibliographiques The Institute has attempted to obtain the best original copy available for ffilming. Features of this copy which may be bibliographically unique, which may alter any of the images in the reproduction, or which may significantly change the usual method of filming, are checked below. □ D D D D D D Coloured covers/ Couverture de couleur I I Covers damaged/ Couverture endommagée Covers restored and/or laminated/ Couverture restauróe et/ou pelliculóe I I Cover title missing/ Le titre de couverture manque I I Coloured maps/ Cartes góographiques en couleur Coloured inic (i.e. other than blue or biacic)/ Encre de couleur (i.e. autre que bleue ou noire) I I Coloured plates and/or illustrations/ Planches et/ou illustrations en couleur Bound with other material/ Relió avec d'autres documents Tight binding may cause shadows or distortion along interior margin/ La re liure serrée peut causer de l'ombre ou de la distortion le long de la marge intérieure Blanit leaves added c /ing restoration may appear within the texi. Whenever possible. these have been omitted from filming/ II se peut que certaines pages blanches ajoutóes lors d'une restauration apparaissent dans le texte, mais, lorsque cela était possible, ces pages n'ont pas ótó f il moes. Additional comments:/ Commentaires supplómentaires: L'lnstitut a microfilmó le meilleur exemplaire qu'il lui a étó possible de se procurer. Les détails de eet exemplaire qui sont peut-être uniques du point de vue bibliographique, qui peuvent modif Ier une image reproduite, ou qui peuvent exiger une modification dans la methode normale de filmage sont indiqués ci-dessous. I I Coloured pages/ D Pages de couleur Pages damaged/ Pages endommagóes Pages restored and/oi Pages restaurées et/ou pelliculées Pages discoloured, stained or foxei Pages dócoloróes, tachetóes ou piquées I I Pages damaged/ I I Pages restored and/or laminated/ I I Pages discoloured, stained or foxed/ □Pages detached/ Pages dótachóes 0Showthrough/ Transparence Transparence Quality of print varies/ Qualité inégale de l'impression Includes supplementary material/ Comprend du matóriel supplementaire Only edition available/ Seule édition disponible T si T : b< ril r« m Pages wholly or partially obscured by errata slips, tissues, etc, have been refilmed to ensure the best possible image/ Les pages totalement ou partiellement obscurcies par un feuillet d'errata, une pelure, etc, ont ótó filmóes ö nouveau de fagon ö obtenir la meilleure image possible. This item is filmed at the reduction ratio checked below/ Ce document est filmó au taux de róduction indiqué ci-dessous. 10X 14X 18X 22X 26X 30X c 12X lex 20X 24X 28X 32X Th* copy film«d h«r« has bMn rsproducad thanks to th« g«n«rositv of: Library Division Provincial Archivas of British Columbia Th* imagM appcaring har* ara tha baat quality poaaibla conaidaring tha condition and lagibility of tha original copy and in kaaping with tha fiiming contract apacif ications. Original copiat in printad papar covars ara filmad baginning with tha front covar and anding on tha last paga with a printad or illuatratad impras- sion. or tha back covar whan appropriata. All othar original copiaa ara filmad baginning on tha f irst paga with a printad or illuatratad impras- sion. and anding on tha last paga with a printad or illustratad imprassion. Tha last racordad frama on aach microficha shall contain tha symbol ^»- (maaning "CON- TINUEO"). or tha symbol V (maaning "END"), whichavar applias. Maps, platas, charts. atc, may ba filrrvad at diffarant raduction ratios. Thosa too larga to ba antiraly includad in ona axposura ara filmad baginning in tha uppar laft hand cornar. laft to right and top to bottom, as many framas as raquirad. Tha following diagrams illustrata tha mathod: L'axamplaira fllmé fut raproduit grica è la généroaiti da: Library Division Provincial Archivas of British Columbia Las imagas sulvantas ont été raproduitas avac la plus grand soin, compta tanu da la condition at da la nattaté da l'axamplaira filmi. at an conformité avac las conditions du contrat da filmaga. Las axamplairas originaux dont la couvartura mn papiar aat impriméa sont filmés an comman9ant par la pramiar plat at an tarminant soit par la darnièra paga qui comporta una amprainta d'impraasion ou d'illustration. soit par la sacond plat. salon la cas. Tous las autras axamplairas originaux sont filmés *:< commandant par la pramièra paga qui comporta una amprainta d'impraasion ou d'illustration at an tarminant par la darnièra paga qui comporta una talla amprainta. Un das symbolas suivants apparaftra sur la darnièra imaga da chaqua microficha. salon la cas: la symbola "-^ signifia "A SUIVRE", Ie symbola y signifia "FIN". Les cartes. planches. tablaaux. etc. peuvent étre filmés è des taux da réduction différents. Lorsque Ie document est trop grand pour étre reproduit en un seul cliché, il est f iimé é partir de l'angle supérieur gauche. da gauche è droite. et de haut en bas. en prenant Ie nombre d'images nécessaire. Les diagrammes suivants illustrent la methode. 1 2 3 4 5 6 MERKWAARDIGE B IJ ZONDERHEDEN, INHOUDENDE DE NIEUWSTE ONTDEKKINGEN IN DE NATUURKUNDE, NATUURLIJKE HISTORIE, LAND- EN VOLKENKUNDE, OP ALLE , GEDEELTEN VAN DEN AARDBOL. « ■"■»Vft /( .11 4. ü ü i .« W S '^ "ï vr f \< «< -v' ,f . / ), I I I \ i^y ME 11 K WA A 11 ]) I r; K )U}Z()XJ)KKMjf.J)KN, INIIOl^ÜKNl) F. DE NIEUWSTE ONTDEKKIXCJE:^ IN. DE NATVrnKl'NDK, NATrTTRI.IJKK lUSTOUIK, ^ ^ I.AN1>-K>: VOI.KKNUr'MDF.. OP Al-I.K C.V.DKV.I.XKN ;^ V A N 1) K X A A IV ]) i\ O T. . 1» o o 11 J. C. S o M M E 11. rit liet llo05;Auitsch. M K T r I. A T K N. , i: K 11 ^^ T K 1)K KI.. ^ f, ■^ Te AMSTKllDAM, b ïl TKN lUlINK <^ 1)1' AUIKS JVI1>CCCXXV. ^.v I I # ,hi>%*'t4.^'j^<^^, V ■■•^ '' : V 4f #- ^ ■\#v!--;,'i=*^,; v: VOORREDE. * t 't Ofidet' iê ^iór/ierthgan^ diê de i^etènfchl^* pen in onzen tijd gemaakt hebhen ^ mag mett met régt de kennis der aarde en hare be^ woners in de eerfte plaats noemen, Hoe vete raadfelen der vroegere aardrijkskundigen ztjtt door de latere ondernemingen der Eng^lfchen^ Franfchen^ Duitfchers^ Nederlanders ^ Rusfea en Noord -Amerikanen reeds opgelost ^ of ten^ minfte voor tulk eene oplosfing vatbaar ge» voorden! fFat dete vorderingen nog merk" ■s, waardiger maakt , is de omflétndigheid ^ dat ieder nieuw ontdekt deel van de phyfifché N.-.'V#vï^>»»»« »%w ■ I ' I. DE ZOUTZEB INDERSKOI EN DER2ELVER OMTREH, GEDEGEN IN PB, KIROISISCHE HEIDE VAN AZië II. VERHAAL VAN DB GELUKKIGE BEKLIM- MINO VAN DEN TOP DBS MONTBLANC , DOOR KAPITEIN UNDREL. * » ^ ni. DE WANDELENDE STEEN TE CASTLE , STÜART IN INVERNES-SHIRE IN SCHOT- ^ LAND. «»•«.• HET EILAND MADERA. REIS VAN DEN PRUISSISCHBN GENERAAL MINUTOLI NAAR EGYPTE. • Bladz. I. •A^. 37- 41. 46. INZAMELING DER EIEREN VAN DE SCHILDPADDEN AAN DEN ORONORO. 8l* HET KONINGRIJK FEZZAN IN AFRIKA EN DESZELFS BEWONERS. . . • 102. OVER DE SNEEUW EN IJSBERGEN IN DE BAFFINS-BAAI. .... 121. IX. -^^ VIII I N H o U D.' Bladz. IX. DE AMERIKAANSCHE KROKODILLEN. 13I. X. WEST - KALEDONIEN AAN DE WEST- KUST VAN NOORD - AMERIKA. XI. WAARNEMINGEN OP EENE REIS VAN BÜKAREST NAAR KONSTANTINOPEL. XII. BANRES WONDERBARE ONTDEKKINGEN IN HET STEENACHTIGE aUaBIE. . XIIL KURDISTAN. . . . . * XIV, SIR ROBERT KER PORTER's REIS DOOR GEORGIË EN PERZIE , IN DB JAREN 139- 153- 164. 171. va 1817 EN ï8l8, • '^ '. _ ■ « XV. DE SAMÜM OF SAMIELI. XVI. OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT. . VII. DE WATERVAL TE NIAGARA IN NOORD- AMERIKA , XVIII. NIEUW - ORLEANS EN DESZELPS OM- TREK. •••«•« XIX. BUENOS -AYRES 181. 205. 218. 245. 278. XX. DE PHILIPPYNSCHE saANDEN. *^ . 294, ' ' \ '1 1 il <* i. ^^f .V'I I. '^mtt.-^.T.-- . ^,,.v:: ''f{ ;^ I. ■ . > • ■ ,.-... ' ^ • I . „iJ DE ZOUTZEE INDERSKOE EN DESZELP^' OMTREK , GELEGEN IN DE KIRGISISCHE - HEmE VAN AZIË. ... ■".•"■■■. l^ij deelen over deze merkwaardige zee , die cusfchen den acht- en negen en veertigften graad noorderbreedte ligt, dei volgende berigten mede, die ontleend zijn uit een weinig bekend tijdfchrift: Neueftes Laufitzifches Magazin u, f* w* l, Bd. I. Heft^ Gorlifz 182a, als bet uittrekfel eener reize van den heer tauscher in het zuidel^k Rusland^ gedurende de jaren 1807— 181 1. • Men had tot hiertoe flechts door den ver- diendelijken natuurkundigen p all as eenige be« rigten van deze, door verfcheidene eigendomme- lijke voortbrengfelen,, merkwaardige zee, Jnder of /liierf^ötf genaamd, ontvangen. Hy toch be- zocht dezelve op zijne eerfte reis door Aziatisch Ru:land van 1763—1759. Daar echter na 4it bezoek een tijdvak van meer dan . vijftig jaren i4 A ver- (\ li' ï ■ DE ZOUTZEE verloopen is, gedurende hetwelk geen Natuur- kundige dit belangrijk oord weder betreden heeft, en de berjgten, welke de heer p all as ons hiervan mededeelt, zeer kort en onvolkomen zijn; dewijl verder de togt van doctor tau- scHER in deze onherbergzame (Ireken door omllandigheden verzeld ging, die eene algemeene deelneming verwekken, zoo zal eene korte fchil- ^ring yaq deze reis, zeker onze lezers niet onaangeiiagm zijn. . , De heer taüscher laat voor de uitvoerige befchrijving van deze Iniderzee en het verhaal zijner wandelingen aan derzelver oevers, eenige algemeeae trekken tot eene fchildeiing der heiden yan het zuidelijk Rusland voorafgaan, zoo als hy deze uit de befchouwing van de tusfchen den Dony de ff^olga en Ural gelegene en zich tot aan het noordelijk itrand der Kaspifche Zee üitdrekkende ontzaggelijke vlakten , had opge- maakt. De zuidelijke heiden, door de RnsCen fieppen genoemd, hebben eene zeer eigendommelijke , van andere natuunooneelen der £uropeciche lan- den geheel afwijkende gedaante. Men kan de önafmeetbare, flechts zelden door eenen kleinen heuvel afgebrokene, vlakten niet overzien, in deze Vindt men noch boomen noch bosichen, noch HVieren, noch wateren, geene vaste woningen, öf dorgen en ikden kan men hier ontwaren, z^ wor- 1 :. •JV HJ Wsii.VS.L». ■*^-J INDITLSKOE, EN2. H worden flechts onophoudelijk doorwandeld door ronddwalende, in aansvaderlijke eenvoudigheid levende herdervolken met hunne draagbare ten- ten en kudden. In vde Opzigten gelijken deze eenzame /lekken naar de ongangbare zee, die de reiziger naar de rigung van een kompas alleen doorreizen kan. ' > In de lente, en wel ipoedig na het fmelten van de fneeuw, wordt de grond dezer heide wel met bekoorlijke, haar eigendommelyke voort- brengfelen bedekt. Anemonen, tulpen en andere fraai bloeijende gewasfën maken haar tot een veelkleurig bed van bloemen. Maar de zachte groenende zoden, met welke de weiden van Europa in dit jaargetijde veriierd zijn, ontbre- ken echter geheel in deze vlakten. Slechts hier en daar ftaande planten bedekken den grond, en grootere of kleinere plekken van naakte aarde blijven fteeds tusfclien haar zigtbaar. De ver- zengende hitte der zomermaanden, die in Jun^j en Julij, gedurende de middaguren, dikwijls tot 30 of 35 gr. REAUMUR klimt, doodt en ver- nietigt deze bekoorlijke kinderen der lente bijna geheeU De planten verdorren en de grond kraakt oflder de voeten van den wandelaar. Toeval of -Opzet doet in dit jaargetijde dikwijls brand onc^ •ftaan in b*t dorre gras dezer heide, welks vlam* men bij naclit den gezigteinder rood doet wor* 'den «n b^ dag de zon door dikke wolken van --•^i Aa ' damp ƒ \ ■ i ^ Nr '•[ I DE ZOÜTZEE damp verduisteren y die^ de wind met eene oH" geloofelijké fiielheid dikwijls m^len ver verfpreidt. Slechts eene rivier of breed>: weg zijn in (laat den voongang van zulk eenen rusteloos voort- wandelenden vuurftroom te ftremmen, die, vooral bij nacht, een vreesfelyk fchoon tooneel ople- vert. De hitte, die in deze heiden heerscht, zoü nog ondragelijker zijn, 'indien niet, vooral in de ilreken aan de JFolga en Ural^ die tus- ichen den 45—50 gr. noorderbreedte liggen, regelmatig van tien of elf ure des voormiddags tot omtrent drie ure des namiddags , een ver- koelende oostenwind blies en de warmte van den dampkring temperde. Waait de wind echter bij toeval over zulke ilreken , waar de heibrand woedt, dan wordt hij hierdoor met eenen bijna opdragelijken gloed bezwangerd , gelijk de Ara- bifche Samum, Onweders zijn in deze , oorden flechts zelden, en als dit fomti^jds gebeurt, dan zijn zij niet zwaar, en onbeduidend. De onweers- wolken, die in andere oorden, in de dden der gebergten, zamengeperst , de zwaarfte donder- buijen voortbrengen, vinden hier eene te groote ruimte, en kunnen derhalve niet gevaarlijk worden. In geen jaargetijde wordt hier de dorstige grond door eenen druppel dauw verkwikt, ook regent het flecnts zelden. Het drooge falpeterach- tige leem, uit hetwelk het grootfte gedeelte van den grond dezer heide beilaat, worde door de c|aiRi* ^.- 1\ hit- X I ?: >^ I 1 1: - INDERSKOE, ENZ. 5 hitte zoo hard als eene rots, en krygt fcheurcn, die ellen diep z^n. In die ftreken, die uic iluif- zand beftaan, wordt dit zand door de dralen der zon bijna gloeijend. En evenwel, hetgeen zeer zonderling is, munt dit gloeijend zand, in het* wdk men allen groei voor onmogelijk zou hou- den, uit, door eetien weligeren wasdom der plan- ten, dan de leemachtige grond. ,Jn den herfst ontwikkelt 7Jch op nieuw door de zoutplanten een , origineele bloei der heide. Geen land toch onder de zon brengt eene groo- tere verfcheidenheid van zoutplanten voort, dan de dorre heide van het zaidelijk Rusland. '^^ , De koude klimt in den winter^ volgens naauw- keurige waarnemingen, gedaan in de broederko- lonie Sarepta, gelegen aan de fTolga^ tusfchen den acht* en negen en veertigften graad noorder« breedte, fomtijds tot 32 of 33 gr. reaumur. Ook hier heeft men , gelijk in Moskau en Petersburg^ htt kwikzfilver in de opene lucht zien bevriezen. £r zijn weinige oorden in Europa^ die in dit opzigt een groocer onder- fcheid van warmte en koude opleveren. Slechts zelden verheffen zich op de eigenlijke beide heuvels of bergen. Intusfchen vindt men toch, inzonderheid op de tusfchen de rivieren Ural en H^olga gelegene heide , eenige zeer merkwaardige hoogten. Deze zijn namelijk de berg Bogdo en de fteenzoutgebergten Tschaptschat» - A 3 schi ^ mm 6p ..\0E ZOUTZEE :;i tcbi tïC Arsagar^ De eerde ^ rttct eene onroid- dellük aan desselfs voet liggende Zomzee^dait denzelfden naam draagt, is daarom zeer merkwaar* dig, dewijl hij onbetwistbaar als een op zich zelf (laand eiland voorheen boven het , oude waters pas der zee uitllak. Zi^'n, uit graüiet beflaan^ de voet, levert hiervan de duiddijkAeiipprea op. ƒ De zuidelijker liggende fleenzoutgebergteo^ T$chaptschatschi tn Arsagar^ zijn imusrcben niet minder merkwaardig. Zjj bedaan uit groote hechte klompen van het kostbaarst fieenzout, dat even zoo voortrefTslük is, als datgene, wat men te fyielictka 'm Pohtif en te Ilezk, niet vet van Orenberg^ vindc, hoewel men van hetzelve bijna geen gebruik maakt, uit hoofde van den verren afiland en de moeijelijkheid der vervoe* ring. Het onderfcheidt 2ich ook van het laatsu genoemde daardoor, dat het uit aanmeiicéHpe klompen beilaat, terwijl dit in lagen in dé dispid der aarde ligt , en , gelijk de metalen , uit ééa grond moet gehaald worden. i , : ..-Indien men nu bij deze eigenheden der leved^ looze heide nog hare bewoners, de deeds met hunne kudde rondzwervende herdervolken, van Tartaarfchen en Mongoolfchenoorfprong, voegt, en de foorten van dieren, aan deze ilrooken eigen, van welke ik (leghts hier uit de klasfe der zoog* dieren, den kameel (fiamclius Dromedariui) ^ den fprinfchaan (fiipu^ Jaculus et SdgUfay, het wil- I wilde. paard CiS^^m caknUui^c^, de ^mmioiifkr veelvuldig ^gevondene. .^vm\tofkv.tMf*i ck^ifm) eoséjioeiiieti isd fr- zoo km )iiipa Ijgt ^g|!:üf^ daxt deze bddr eeny van aller;Andere^.EurQPQeftii!|^ OjQcden zeer ^veHchillend» bee)d lOplevert^ diüt j» w«l met hociiMboiiwde gedeejice^iyaa^i^s Wj$^ ded niet tMvergel^ea.4s^ msn^ eveQw4in,Nie& lerki opzigeenc/iVidKM! ;deQ nttiiHiiw eajinen^eo^ toneu rijke ftof > tot belangrüke i > waaKnetniogen oplevert, oov s»ii\ .(1 :.h ,nïi m-'i tnjjfli r iBtt 1 is lUijkbaar.^! dat ; de^- zuidr^sflfi^e jbig6re lieide eeti:. d^ zee ontwiongen. landnis, au. du deze eertijt)» o ^«eor; gedoslte ; der Kas^fcbe Ze^ lüiunaakte* .lüiao^ rDC^r kaQ.>mea de oude gren- zéa des fl;raod9: Zii iZ^jn docic «HHe doortpopen^e rü van hepvden gekeomerkJV dl^L^i^h ya9 . den> [ vpet des Kaukasus door , d$ li^de y^ Kuman lOt aan de IViflê^ u|tflrek|t i va^^ daar in de nabijheid ym Sarafows tot deo voónbf9ngfël6ti vèrcooni, hs; ém. 'In 'hét oog 1öO{iemf« De armoedige ^ groei 4et plaiiteo ^op dft 4a^' liggende Heidey • door welket «Vttvottiflg 2]^g ^pfelie -laag vtn vruchtbare aarde fè^ifmê. Ü ;p^.:ürr:de- tnenigvaldige :ichatten> van iffi)öt bg brof)fieii^^2eeêh : eüiiJkcxhte- fteoizout- Ifibmpeiï; ^^'^de^iMer falpeter' byn» doorgaans bc^mn^den gFOHd; ^- de iiienigie der nog losfe, onbedorvene>^lti de zandftreken der heide Sdch bevindende- ifchelpen , - die met die der thans nog in de Kaspifche Zee voorkomentle geiykfooitigi^iKijh^^-i-^ dit^ aUes tlöer ' eeae latere^ voortbrenging vatr-)|ezevganrche> fhéek met de grootfle w^aribhüniykheid vermoeden» . - >><^'j - • De jgrenzen van de aan den Riis^hen fèhepta ondertwiorpene Buropeesdi - A&siatilche heide zijn in het Zuiden de Kaspifche Zee ^ het gebergte Kaukasus en de Zwarte en Asowfche Zee^m het Westen de ' C7^r/7/»^ , noordettjlc aan daü zijde der ^olga de gouvernementen Pe^sd'^ SimsHrsky aan gene zijde de gouvernementen Kasan en Üha of Orenberg, en eindelijken het Oosten de loop der rivier Ural^ voorheen /aik genoemd. ^^^ De oppervlakte dezer heiden binnen de opge» gevene grenzen kan men omnrent op twee dui- zend zes honderd vierkante Wersten of drie honderd zeventig vierkante Duitiche mi^en be- palen. De >> en \VLti RuifUHd iti het géttileeni woiideh ^èfm eene rij vkti 'vértchainfingeii' gëdéta, die men doorgawSi dfe /mitf noemt, - ' "' ir^ ':i»ïï:fr':;i I Deze z0ogenoemde> züidrusfifi:he linie is ntétd andeirs, dan eéne vodnloopendè keten van meer of min van elkander verwijderde vestingen of voorposten, onder welke een groot aantal , al naar hunne bijzondere ligging, weder den naam van Kaükasifche , Uralfche , Siberifche Isnfe , - enz. drag^en. Ieder dezer afdeelingen of die ilreken der 'linie heeft zyne hoofdplaats, in welke de militaire opperbevelhebber dérzélver zijn veiblijf houdt. Zoó z$jn bij voorbeeld Uraltk aan de Uralfckèï Mosdoek en Geo^gie^nk aan de Kau* kasifchey enTscheekask aan dè Donfche^Wme -u. (leden y die 9 wat het uiterlijke betreft , voor de best gebouwde middelbare (leden van Dmtsch» land niét behoeven te zwichten. Dikwijls échter béftaan deze zoogenoemde vestingen (H^epocmu) uit niets anders, dan een klein getal aarden hut- ten, omringd door eenc gevtochtene heining en eene ondiepe gracht, over welke men gemakke- lijk ^ringen kan. Welker bewoners deels Kozakken, deefs éen mëngfel Van zwervende volken, van Tanaarfchen of Mongoolfchen oorfprong, zijn , die den dienst van Kozaki'^n verrigten en onder de orde eens bevelhebbers van hoogeren cF lageren rang (laan. Zij ziy[n verpligt, op de grenzen van A 5 hun 10 DE ZOUTZBB . hup district dag en nacht te patrouülcien en die tegen vijandel^ke overvallen te beveUjgen. £n inderdaad is de onveiligheid aan de Uraliche en Kaukasifche linie zoo groot, dat niemand onge< wapend buiten züjne plaa(s komt. en hier een akoosdurende , kleine oojlog heerscbt»; Ieder deelr;Zoekt het ander onophoudelük afbreuk te doen ^: en bij g;elegenheid menichen en vee te rooven en weg te voeren» ^ vDewijl het voornaamde doel mijner reize de Zoufzee Irtiler v/asj die gelegen is buiten de Üralfche linie ^ en dus ook buiten de Rusfifche grenzen aan gene z\jde der rivier, zoo koos ik dieniposty die het naaste bij deze zee was ^ om daar inrigtingen ter beveiliging ^van m\jt?en .tog( in de aan de overzijde gelegene Kirgifif^he heid^ te maken. Peze was de voorpost /jgs^^r^^df;, zeveu honderd werstjen beneden Orenherg gele* gen V terwijl de Zoutzee zelve in eene r^e lijn nog zestig wersten postel^k van dezeu pos^ verwijderd is. Ik kwam hier in het begin var> Mei 1810, nadat ik vooraf 'm Orenberg dooi den gouverneur- generaal den vorst woi^chons? KOI met de noodige bevelen en onderfteuningen tot d^zen togt op eene zeer edelmoedige wijze voorzien was. " Mijn reisgezelichap beflond flechts nog uit twee perfonen , namelijk den Kandidaat herman uit Kafan^ een jong mensch, vol ijv^r voor de na« INUERSKOE, ETit. m mtuürkunde, die mil, vooral Wflt de kruidkonde' betrof 9 zeer goed onderfteiindey en eeneo « be* dienden j a c ob j u d i n k y genaamd , die eeti zeer. geichikt jager was en mg vele fraaie vo- gels bezorgde. '• ^?'f^ó 7o:l navf,?! io i^blo'^ De voorpost Inderskoe of Gorskoa Krepoiti ligt onmiddellijk aan den hoogen oever' der rivier Urai^tn mag onder de minstbeceekenendfte plaat*' fen der Uralfche Unie gerekend worden. Hij beftaat {[tcixts uit veertig k vijftig woningen, die , in plaats van met vestingwerken, met eene on-> diepe gracht ea gevlochtene heiningen omringd zijn; in deze hu(ten wonen omtrent zoo vele Kozakfche huisgezinnen , over welke een offidec vaiiflagereri rang het bevel voert; , T^i^^i' ; h Om mijne lezers eèn denkbeeld te geven vdn de armoede der gebouwen in deze onherbërgu zame, aan hout en fleen gebrek hebbende (fcteU ken 9 zal ik hun flechts die Woning fchilderen;^ die men mij tot mijn verblijf aanwees, en dis evenwel eene der beste van de plaats was^ De muren van dit huis beftonden uit gevlochtene takken, zij w^en dubbel en de tüsfchepruimte was met vasi^eftampte aarde gevuld. Kleine openingen met ichuiven voorzien v: en bij gebrek van glas, met blazen ovenrokken, moesten de plaats der venfliers vervangen, en verlichteden de woningen flechts gebrekkelijk. Twee afUeelingen regts en links leverden twee vertrekken op, tus- ^ . Ichen xa DE Z0UT2EE icheii welke ^n kldne g^g liep, . in welken de, huisdeur was. Het binnenfte dezer kamers was tamelvk jsindeliijk, met leem bepleisterd, de vloer^ uit gebrek aan hout , zonder planken , de zolder of liever het dak, naauwelijks eene mans lengte hoog, volgens de wyze der Oosterlingen plat en met vastgeftampte aarde bedekt* < Op deze daken plagt men in het heete jaargetijde de koele avondlucht te genieten, en ondereenen flu^er te flapen. De inrigting in het binnenfte der woning, was, gelijk ligt te begrepen is, in^el^ks zeer armoedig. Langs de zoogenoemde muren ilonden breede banken, met bonte Kir« gifliche vilten bedekt, die, volgens de gewoonte der Tanaren, tot zitten en liggen diehen, en de plaats van tafels en flaapfteden bekleedden; ei- genlijke tafels vindt men Hechts in de woningen ösx aanzienleken. £en vierkante bakoven uit tigchélfteeiien befloeg een derde deel van ,het venrek. Nergens zag men hier een ipoor van verfiering of opfchik, tenzij dan dat men de beelden der heiligen zoo wilde noemen, die hier ileeds gevonden worden , maar altoos in eenen hoek van het vertrek geplaatst zijn , en door de bewoners met grooten eerbied behandeld worden, Dewijl men dacht, dat wij deze beelden door onze tegenwoordigheid zouden ontheiligen, be- dekte men die eerst zorgvildig en nam die zelfs in het vervolg geheel weg* Zoo i^ { , /^ INDERSKOE, ENZ. «5 Zoo is hét gelegen met het binnenfte der wo» ningen, en hieruit kan men reeds befluiten, dtc de bewoners van dek.elve nog op eenen zeer lagen trap van belchaving (laan en flechts wei- nige behoeften kennen. De gemeene Kozakken, de heerfchende natie dezer ilreken, hoewel be- fchaafder dfto de Tartaren, Kirgifèn en Kalmnk- ken, mét welke zij vermengd z^jn, kennen toch - weinig meer, dan de eerde ruwe, zinneiyke be- hoefcen. Zij zyn een volk, meer uit'visfchers en jagers bedaaude, meer geborene krijgslieden, dan herders en vreedzame landliedeü. Hun grootfte rijkdom Z)jn de visfchen van den Ural. Deze vischr^ke rivier, en het regt, om vr^ in dezelve te mogen visfchen, welk regt z^ mee groote ialoezij handhaven,- is ^de bron, welke middellijk en onmiddellijk in alle behoeften der UralTche Kozakken voorziet* Zij heeft intusfchen nog geenen- zoo hoogen trap van welvaart en overvloed onder hen voortgebragt, dat weelde ,en zin Voor fijner en hooger genot hierdoor bq hen zou ontwaakt zijn. Hunne behoeften zijn Aog eenvoudig en matig, en dit doet hen ilerk en gezond blijven. Ik zag grijsaards van tachtig en negentig jaren onder hen, die, wat jeugdige kracht betreft, gelijk donden met jongelingen van zeventien jaren. Het zedelijk karakter van deze kinderen der na* tuui< van Ural is geenszins zonder voorregten. Zelfs de •P"HI 1 4 P li« DE ZOUTZEE de gemeene onbelchaafde Kozakken bezitten eene mtte van opregte eerlijkheid, goedaardigheid en gastvrijheid, die hen achtenswaardig maakt. Dat er. onder de bewoners van grootere plaatfön en in de hoogere rangen vele befchaafde en ver- flandlge lieden gevonden worden, die iederen fl^nd en elk land tot eer zouden ilrekken, f[)reekt van zelf. De omliggende ftreek van Inderskoe is een dorre, dcooge, leemachtige grond, op welkeh men lioch fteenen noch boomèn vindt. Slechts in de meer of min lager liggende deelen bij de rivier, die ten tijde der overftrDoming met water overdekt werden, wasfen willigen en populieren, de eénige foort van boomen , die in deze lucht- ftreek Haagt. Veld- en korenbóuw ontbreekt geheel in die dorre land. Slechts eenige tuinvruch- ten vindt men op daanoe gefchikte plaatfen, zoo als meloenen en Verfcheiden foorten van groenten in die ftreken, die ten tijde van de overftrooming der rivier met water overdekt worden. Het flijk, dat dit water achterlaat, brengt, gelijk dat van den Nijly in het vervolg een Ipoedigen en weel- derigen wasdom voort. "^ De koorts, die ik reeds te Orenherg gevoeld had, verergerde zoo zeer, dat het mij onmo- gelijk was, de zestig wersten ver gelegene zee terftohd te bezoeken. Ik vond evenwel eene gunftige gelegenheid i dit voorloopig door mijnen reisgenoot herman te laten doen. " t De INDERSKOE, ENZ. ^ De bewoners namelijk van den vooipost, en zij 9 die in deszelfs nabijheid leven, kragen eens in het jaar vrijheid , om het noodige zout voor hunne huishouding uit die zee te halen. Dit geichiedt echter telkens in een aanzienlijk aantal, gewapend en met alle krijgskundige voorzigtiglicid, otn de v^andel^ke overvallen der roofzuchtige Kirgifen voor te komen, die, b\} zulke gelegenheden, menfchen of paarden pogen ie vangen en weg te voeren. Men had juist den tweeden dag na onze komst tot zulk eenen togt der karavaan bepï^ald, en de heer herman kon dus onder dit geleide veilig die zee bezoeken. H\j keerde op den derden dag na zijn venrek ter.;g, geheel verrukt over het wondervoUe oord, dat h^ ge- zien, en over de zeldzaamheden, uit het ge- bied van Flora ^ die hij gevonden had. We- zenlek ovenrof ook de uitilag van dezen eer- ilen togt, ten minfle wat de kruldkunde betrof, alle verwachting, Eij brngt toch niet flechts de meeste der eertijds door pallas gevondene en beichrevene gewasfen nede, maar ook verfchei- dene dusver geheel onbekende planten, welker nieuwheid in het vervolg bij een naauwkeuriger onderzoek, grootendeels gebleken is. De voor- naamfte iboiten waren : ^maryllis tartarica» PALL. Rheum Caspium. pall. Allium Cas- piam. PALL. Cachrys odonialgica» pall. Car. JPhysoiies MarscK, Asparagus vssticillaris offic. ■ihyti ver- i6 DE ZOUTZEE ■I verfcheidene /istralagen^ onder welke eene met den A. physodes^ linn. verwant en nieuw was, en in het vervolg onder den naam vm jïsfrag. Pallasii bekend geworden is; eene heerl^ke xAexxwQ Orohanfche; eenen nkuwtn Asphodeius {Ifuienensis Fisch,') enz. De planten waren, niettegenllaande de kprtlieid van den tijd, door hem, in zulk eene menigte verzameld, dat w^j beiden den ganfohen dag noodig hadden, om die tot droogen te bereiden. De heer herman prees zeer de bereidwil^ ligheid, waarmede hem de hoofden der zouc« 'karavaan onderfteund en alle mogelijke hulp be- wezen hadden. De koorts intusfchen, die regelmatig om den anderen dag wederkeerde, matte mij zoo af, dat ik op den goeden dag naauwelijks uit het bed kon komen en mijne kamer verlaten. Her- NAN deed intusfchen dagelijks kortere of langere togten in den omtrek. Dewijl ongelukkig onder de medicijnen, die ik uit voorzorg van Moskau had medegenomen, geen koortsbast was, en te Inderskoe noch artfenijen noch geneesheer ge« vonden werden, zoo was ik genoodzaakt, drie honderd wersten ver naar Uralsk te zenden , waar een regements - doctor en apotheker der kroon woonde, om flechts eenige kina te krijgen. Nadat ik dit geneesmiddel nu ontvangen ei ge- bruikt had, verdwe^ifi de koorts, en ik was den twin- ' JU — « . * . X- IND£RSKO£, ENZ. ï7 tvvintigften Mei in üs&tf om den togt naar de Zoutzee te ondernemen. De gouverneur 9 vorst wolchonsroi» had bevolen, dat, ter mijner beveiliging tegen de roofzuchtige Kirgifen , eene bedekking van twee honderd man met een kanon zou mede» trekken. I>qzq manibhap was nu uit verfcheidene naburige posten der linie reeds eenige dagen te, Inderskoe gekomen. Mijn plan was ten minde drie dagen aan de oevers der zee te vertoeven, die, indien dit flechts mogelijk ware, geheel rond* te trekken, en op deze wijze een volledig denkbeeld van hare grootte en aard, en van haren merkwaar- digen omtrek en voortbrengfelen te krijgen. Ëene ruime tent , die ik in zulke gevallen fleeds mede voerde, eene nieuwe reine kibitke of tent van vilt, die den mij geleidenden ofiBcier toekwam, een ligce wagen, die het tot droogen der planten noodige papier en de overige ver- eischten voor de natuurkunde bevatte , en op welken ik 'en mijn reisgenoot des noods zitten konden, waren de voornaamfte voorwerpen, die ik medenam. Den twee en twintigften Mei was de beflemde dag der uitvoering van mijn zoo lang en vurig gemaakt plan, en ik zag dezen dag met blijd- fchap aanbreken. De inrigtingen echter tot den overtogt der rivier, die de bevelhebber van I. . B . /»• ■■n ii DE ZOUtZEE litdenkoe bfcftuurde, konden niet zoo fpoedig daargefteld worden, als ons ongeduld wenschte. tte rivier is hier de helft breeder, dan de Elhe by Dresden^ tevens diep en op de meeste plaat- fèn (lil flroomend. Slechts eene eenigzins groo- tere fchuit n!toest dienen om de wagens en de overige gereedfchappen van tijd tot tijd naar den anderen oever te brengen. De Kozakken zwom- men echter met hunne paarden door de rivier. Dit fchijnt gevaarlijk te zijn en bewijst den moed vati deze met het water zeer vertrouwde men- fthen. De Kozak, die voornemens is over eene rivier te trekken, drijft zijn paard in dezelve. Hort dan in het water, en zwemt, dewijl hij met de linkerhand roeit en met de jegter den toom vm het paard vasthoudt en op deszelfs kruis fteunt, door den diepen ftroom. Slechts de kop van het paard en het hoofd van den man blijven boven water zigtbaar. Het leverde een zonderling gezigt op, toen een wagen door paarden getrokken, zwemmend door de rivier gebragt werd. Een Kozak, gelijk aan den zee- god Neptuiffy zat op het voorde gedeelte van den wagen, en ftuurde het gebrekkelijk vaartuig tde knoet in plaats van den drietand zwaaijende^ gerust door den ftroomenden vloed. Ik had mij reeds in het begin do^^r een fchniqe naar den anderen oever laten voeren, en bragt hier mijn* tijd door met het maken van INDERSKOE, ENZ. »f van wa^memingeiu Deze Aziatifche oever was van eenen geheel anderen aard, dan die der over- zijde, ik zag toch terftond eenige planten, die ik op den regterkant der rivier niet gevondea had. Eqïi ^sparagus y aan den Fecticillari Bieh» verwant, en die in het vervolg bleek nieuw te zijn, bezat daarenboven nog de verdienile, dac hij#een fmakelijken kost Opleverde. Na eenige uren was de overtogt volbragt. De wagen en de pakkaadje, het kanon, een ligte drieponder, en de manfchap benevens de paarden waren gelukkig aan gene zijde der rivier geko- men. Nu befchouwde ik mijne reisgenooten wat naauwkeuriger. Zij beftonden uit een mengel- moes van verfcheidene natiën, want behalve de eigenlijke ürallche Kozakken, vond men hier ook Kalmukken, Tartaren, Kirgifen, enz. Ruwe, üoor de zon verbrande aangezigten: — edele Tartaarfche mannelijke trekken en platte Mon- goolfche vrouwelijke phyfiognomien met eene'kin zonder baard, kleine fcheef liggende oogen en llerk uitftekende kaakbeenderen; — dan eens ge- huld in langharige fchapenpel2en mee naar buiten gekeerde haren — dan weder in gelooide paar- denhuiden — dan eens in korte mantels van vilt met eene kap — dan weder in een ligt gewaad •en mét een hemd bekleed; de hoofden waren gedekt met ruwe groote mutfèn van vosfenvellen of met fpitfe trechtervormige hoeden van vik, B 2 de* 9 A0 DE ZOUTZEE dtw'xli verlcheidene , gelijk echte kinderen der natuur 9 met ongedekten hoofde liepen. De wapening was even zoo verlchillend, als de kleeding. De nnnften hadden ^chietgeweer}^ Ibmmigen flechts een over den rug hangend pistool — > de meesten hadden pieken, anderen boog en p\jl — vele flechts eene fabel , die b^ anderen echter ook weder ontbrak. Op étZQ wijze waren de krijgslieden uitge- dost, die ons tegen hunne erfel^ke vijanden, de Aziatifche Kirgifen , op welks gebied wij ei- genlijk waren, zouden befchermen. Acht of tien Kirgifche kibicken of tenten van vilt, die wij aaq de overzijde vonden, kregen, hoewel zij zeiden van de Rusfifche partij te zijn, bevel, om hunne woningen terftond af te breken en met hunne kudde dieper in de heide te trek- ken , dewijl onze officier het niet raadzaam achtte deze dubbelzinnige vrienden in den rug te hebben. Nu trokken wij oostwaarts, zonder veel orde. De zwerm verflrooide zich « en ieder koos zijnen weg naar goeddunken. Zelfs het kanon was eens zoo ver van ons verwijderd, dat wü het niet meer zien konden, en het zeer gemakkeligk de buit van de zoo vreesfelijke Kirgifen had kunnen worden. Ik poogde deze wanorde zoo goed te verhelpen, als mogelyk was, door te belasten, dat het gefchut (leeds bij m^nen wagen moest ble- ven» I >i«Wu^r IM.-^»^ INDERSKOE, ENZ. iii der ven. Zoo kwamen w^ na eenen togt van zes uren bij de eerde waterplaats, een klein meer met goed drinkbaar water, waar w\j legerden en rusteden. Na .eenige uren braken wü wéér op, dewijl ik de ZoutzeSf die nog dertig wersten van hier lag, gaarne op eenen dag bereiken wilde. De g^ond verhief zich hier allengs tot eene zachte hoogte en veranderde van aard. In plaats dat hij voorheen zandig, niet geheel waterloos en met een weelderig plantfoen bedekt was, werd hij nu droog en leemachcig. Hier en daar kwamen gipsfbonige fleenen te voor(ch\jn. De groei was minder frisch. Van de planten, die HERMAN reeds voorheen, b\i zijn eerfte bezoek van de zee, gevonden had, zagen wij er nog verlcheldene, onder andere de fraaie Orohanche met helder blaauwe bloefems, Mium Caspium. PALL. — AlUum inderiense n, sp» — en een kleinen Tetradydamus met fcbuitvormige zaad* huisjes, het naast verwant met den genus Bu* nias; deze plant werd echter in het veryolg als een nieuwen genus befchouwd en naar mijnen naam genoemd* Tegen den avond bereikten wij óns doel, eene omtrent een werst van de zee gelegene, gracht, mer. bitter, hoewel nog drinkbaar water. Hier floegen wy nu ons leger op, plantten het gefchat, en pjaatften rondom op de hoogten' B 3 voor- i voorposten y ora ons tegen ovetvallen te bevdlU gen. Het bezoek der zee moest echter .tot den volgenden dag uitgefteld worden. Wij verge^ noegden ons dus met den omtrek, zoo ver het ée vallende avond veroorloofde, te doorkruifen. Hier en daar fhan op de heide hoogten, met fcherpe ongelijke kanten. Zi} beflonden uit albast en gipsachtige fteenen, op welke men flechts hier en daar een plantje zag, namelijk de Cheiramhus odoratissimus of, n, sp, , de Astrw- gan runifragus ^ hamosus^ de Adonis apetwi^ nae of, en Thymus Mdrschallianus» ;;vVry diepe gaten of infloningen van 'aarde, van grooteren of kleineren omtrek , openden voor ons het binnenfte van den grond, en toonden ^ dat deze uit cene menigte witte albasten ftof be^ ilond. De oppervlakte van den grond was op verfcheidene plaatfen, in den omtrek van meer dan duizend Ichreden, met eene Ichitterend witte gipsaarde bedekt, die zonder eenigen groei was. De overige grond was zoutachtig leem, flechts hier en daar met kruiden verfierd. De weelde- liglle tiering der planting had plaats op de heU lingen der voornoemde gaten. Van onze legerplaats af helde de oever der zee allengs oostwaarts, en de witte zoutvlakte fchitterde van dezen kant als pas gevallen fneeuw. De zee zelve heeft de gedaante van een lang- werpig ovaal. Haar omtrek bedraagt, naar mijne •i Z ■' gis- INOBRSKOB, ENZ. |f gfsfmg, ruim-zes Duitlche mylen of veqxig tot vijf en veertig wersten. Van drie kanten is aj (door eene r^ heuvelen ingefloten, welks binnenilf ilQor die inilortingen naar den zeekant zigtbaat wordt , en uit bonte veelkleurige lagen van leem beflaat. Het water der zee» dat zelden, in welk jaargetijde en op welke plaats ook, meer dao ééne of één en een halve el diep i^, en overal gemakkeiyk kaï^ doorwaad worden, was thans büna geheel uitgedampt. De ganJiche oppervlaktv der zee beAond uit eene masfa der fchoonflc zuiverde kristallen van keukenzout, dat zoo wit was als fijeeuw, zonder een merkbaar mengfal van glauberzout, en veranderde in de diepte allengs in klompen zout, dat veel overeenkomst had met het fteenzout. m. Op fommige plaatTen waren doos den vasten zou^ klomp uit den grond der zee bronnen tot aan de oppervlakte gedrongen, die loodregte openingen van eene aanmerkelijke diepte vormden, zoodaj: de langde pieken der Kozakken den bodem vx^ konden bereiken. De menigte van dit door de natuur zoo won^i derbaar bereid zout, is zoo groot, dat dit waar- fchijnlijk voor de behoefte van gansch Europa voldoende zou zijn, indien de aardrijkskundige ligging dezer zee dit gedoogde. Dewijl op deze oppervlakte ieder jaar eene nieuwe- laag van zout voortgebragt wordt, zoo behoefde men voor 4$ uitputting dezer fchatten niet te vreezen. B 4 Mijn #•• ^ "DE ZOUTZEE -^IMÖn plan was wel de ganfche zee rond te trekken 9 en daardoor een geheel overzigt van hare ^igènlyke ligging en voortbrengfèlen te ver* krijgen y maar de bevelvoerende officier verze- kerde m\}, dat dit niet gefchiedenkon, zonder mij bloot te (lellen aan het gevaar, om door de Kirgifen aangevallen te worden» Ik vergenoegde mij dus, met den regter oever der zee omtrent toe op de helft, met eene kleine bedekking te onderzoeken, en dit op den linker oever gelijk^ tijdig door miünen reisgenoot herman te laten doen, i^V^ heer pallas meldt reeds, dat hij uit de loog der zee een aantal goed bewaarde infekten gevischt heeft. Ook ik verrijkte op deze wijze mijne verzameling met een aanmerkel^k getal van zeldzame en kostbare foorten van ke« vers, bij voorbeeld: Buprestis inderiensis^ tar» tarica; Carahus halophilus nob; Calos inde» r terne; Lix canaliculatus ^ tetragammus ^ Calatt' Ara picea. pall. De zeldzame en gevaarlijke vergiftige fpin echter van het zuidelijk Rusland^ 'Solpuga Arachnoides Herbst, pall., van welke paLlas verhaalt, dat hij die onbefchadigd in de loog zwemmend gevonden heeft, hebben wij in dit oord niet gezien. Het was zonderling, dat verfcheidene foorten van infekten, die wij zeer menigvuldig in de loog zagen zwemmen, op de heide zelve Hechts zeer INDERSKOE, ENZ. «5 zéér zeldzaam befpeurd werden. Dit had bij voorbeeld plaats mee de Calandra picea. paljl., die bij duizenden in de loog zwommen* Onder de weinige foorten, die ik op de heide ving, muntte vooral uit de zeldzame My. ocel-* lata. PALL., hoewel ik ilechts een enkel exem- plaar vond. De buit, dien wij in het rijk der planten be* haalden, was rijker en belangrijker, behalve de voornoemde vonden wij: de Leontice incerta» PALL. He dy sar urn corn. af,; P alias ia Caspia n, sp,; 'Moluccella tuberosa Astrag. PallasU n. sp ; Lycium Europaeum; Nitraria Schoheri^ ZygophylL; Jabago^ enz. De ontwikkeling dei zoutplanten was nog zoo ver niet gevorderd, dai wij hier iets opdoen konden. De oorfprong der zee kan men uit hare lig^ ging en den aard van haren omtrek zeer waar- fch^'niyk verklaren. De vlakte, die hooger dan de rivier en omliggende heide h'gt, en die men 'het Indergebergte noemt, heeft eenen omtrek van twee honderd tot drie honderd wersten, en wordt in het midden door de rivier Ural doorv fiieden. De grondvlakte van deze, vooral ech- ter die der aan gene zijde der rivier gelegene vlakte, beflaat uit (leenzout, dat door eenen albas* terachtigen (leen bedekt wordt. • De zee zelve heeft haren oorfprong aan onder- aardfche bronnen te danken, die door hechte B 5 klom* 76 DE Z0UT2EE klompen zouts boorden , en in de trechtervormige diepte van het gebergte haren uitgang vonden, £ven zoo veel draagt mogel^k het door de ge* fmolrene fheeuw voortgebragte water in de lente bü, dat zich in de diepte der zee verzamelt. ï)e loodlijnige diepe gaten en in (loningen dei aarde in de nabijheid der zee, ontHonden dan, als do holten 9 die het onderaardfche bronwater in den zoutklomp maakte, te groot werden , inilone- den en den val der hovende laag na zich fleepten. De enkele verhevene kanten der hoogten, die hier en daar naast die diepten c%> de hooge vlakte der heide gezien worden, fchijnen hunnen oor* iprong aan een oude omwending der wateren te danken te hebben. Ook hierdoor wordt de vrij algemeene wet der naaiur bevestigd, volgens welke men doorgaans in de nabijheid van zoutklompen , albaster of gips vindt. Dit heeft ten minde bij Ilczk niet ver van Orenberg in de fteenzoutgebergien Arsagat muTschaptschatschi op de Wolga - Uraliche heide, in de deenzoutmijnen te ff^ielicza in Poien, zoowel als hier plaats. Hoewel ik voornemens was drie dagen hier te vertoeven, zoo noodzaakten mij echter de om- dandigheden dit tijdperk in te korten. De offi- cier die ons vergezelde, berigtte ons namelijk, dat hij door verfpieders, die op de hand der Rusfen waren, . vernomen had, dat er op eenen af. \ M I I itlilKlil INDERSKOE, E.N2. 4f afftand var» cenige uren een hoop van vier honi derd Kirgifen verzameld was, die ons dreigdeti ce overvallen. Ook werden wezenlijk in den tweeden nacht, de voorposten, n^ welke onS leger omringd was, door eene Kitgififche ftroop^ party verontrust, die echter terugtrok, toen z$ hen wakker vonden. .. -ï i*.'i.wv. ;;„' .1 i.j-1 Ik achtte mij geenszins vèrpligc^ om zöndet noodzaak met dit gefpuis te vechien, ook waft het doel mijner reize geheel bereikt, ik achtte het dus beter, na^ den anderen oever der liviefr ^erug ie keeten. Wij deden dit dan ook op deil derden dag dés morgens vroeg. '' ' ' Toen wij bij den waterplas halfwege, Wèat wij voorheen ftil gehouden hadden, kwamen^, zag ik met verwondering een aantal vreémdfe menfchen, die daar gelegerd waren. 'Dit was teeker vreemd, dewyl wij veórheen op onzen weg geen menfchelijk wezen ontmoet hadden. Bc hoorde echter, dat het een Kirgififche Sultan of Edelman was, die met zijne kudde naar Oren* berg wilde trekken. , Ook hij had vernomen, wie ik was, en nu kwam hij by mij, gaf mij vriendfchappelijk de hand, en verzocht mij in zijne tent te over- nachten. Hoe groot ook mijne begeerte was, om dit voordel aan te nemen, zoo rekende ik mij echter verpligt naar de vesting weder te kee- ren, ten einde de menigte der verzamelde plan- ten •« DE Z0UT2EE INDERSKOE, ENZ. ten te zuiveren , te droogen en voor het bederf te bewaren. Ik vervolgde dus mijnen weg en bereikte vei- lig den oever der rivier, maar ook tot hiertoe volgde mü de Mullah of hofkapelaan van den Kirgifiichen fultan, die aanbood zoo hng als gijze- laar in de vesting te blijven , tot ik teruggekeerd zou zijn. Maar ik bleef weigeren, om ^an dit verzoek te voldoen, en ik vernam naderband, hQ9 verflandig ik gehandeld had. In denzelfden nacht toch, in welken ik in de tent van het opperhoofd zou vernacht hebben, werd hij zelf door eenen viijandelüken ilam zijner natie overvallen en van zijne ganfche kudden paarden, kameelen en fchapen beroofd. Hoe onaangenaam zou het voor mij geweest zijn, al£ ik dit had moeten bijwonen, mogel^k was ik wel als flaaf naar hét binnenfte van ^z/é', naar Chiwa en Buchara yervo^d geworden. .*•• V U. \ IL VERHAAI. VAN DE GELUKKIGE BEKLIM- MING VAN DEN TOP DES MONTBLANC , DOOR KAPITEIN UNDREL. In de Annals of Philosophy van Mei i8ai 'verhaalt kapitein undrel zijne, in Augustus 1819 met eenen zeer gelukkigen uitflag uitge- voerde beklimming van dien berg, die, hoezeer hij ook lager is dan de Chimborazo^ ja zel& dan de Dhawalagiriy evenwel in Europa het hoogde toppunt blijft , dat men bereiken kan, \ De heer undrel was, vergezeld door gid« fèn, op den tienden Augustus des morgens te vyf ure van la Prieure opgebroken , en had dra de laatfte woning aan den berg bereikt, die h\j, nadat hij hier ontbeten had , omdreeks half z^'iQXi ure weder verlier. De luchtsgefteldheid was vyf en veertig graden van fahrenheit. Twintig minuten na zeven ure hielden zij ftil te la Pierre pointue , van w^ar de weg tot de dernier gazon ilijl V mt^ 30 BEKLIMMING VAN DEN ftijl en moeijelijk is, zoodat het half negen ure was, eer zij aan deze laatfte landftreek , die nog vrij van fneeuw was, kwamen. Zij namen eene hier beftendig voor zulke reiden gereed ftaande ladder mede, ook hadden zij zich met ijwsfporen onder de fchoenen en ilokken met ijzeren punten voor- zien , en nu begonnen zij den gevaarlijken togt over de ijsbergen , les Bossons , naar de rots /tf grand Mukt, Zij bleven op eenen afftand van tien tot twaalf voeten van elkander aan een touw gekoppeld C^t reis echter van den heer van HAMEL heeft bewezen , hoe gevaarlijk deze foort van hulp bij tfen voorkomend ongeluk wor- den kan, dewijl, als die hier gebezigd was, dan het ganfche gezelfchap in het lot der drie ver- x)ngelukte gidfen zou hebben moeten deelen.) Hoewel de affland, hemelsbreedte gerekend, niet groot was, bragten zij evenwel drie uren door, eer zij den grand Mukt bereikten. Deze roifen leveren bijna geen fpoor van planten op; ül wat men hier vindt, bepaalt zich tot helder geel mos en eenige grashalmen, die in de fpleten der klippen groeijen. Evenwel verzfjkerden onze gidfen, dat zich hier nog muizen ophouden, en dit wordt waarfchijnlijk, dewijl de reizigers op hunnen terugtogt een wezeltje doodden , dat door deze dieren wel herwaarts gelokt zal zijn. De iher» mometer van fahrenheit ftond in de leger- plaats y omilreeks drie ure des middags » op drie en TOP DES MONTBLANC. 31 én zesrig graden^ hij daalde echter ^)oedig met de zon, ^n omftreeks half zes ure ftond hij op drie en veertig graden. Deze legerplaats was aan de zuidwestzijde der rots, niet langer daa achttien tot twintig voeten, noch breeder dan vijf tot zes voeten. De heer undrel zegt: het was een ongemakkelijk bed, evenwel fliepen de gidfen zoo vast als op het gemakkelijkst le- ger, en werden niet eens in hunne rust geftoord» door den donder der naar de ijszee ned^rftor- tende fiieeuwvallen. Een dezer gidfen had, bij verfchillende pogingen, om den top van den 'Montblatjc te beklimmen, veertien maal, en een ander elf malen te grand Mulet geflapen. Omftreeks h^f twee ure des nachts, den elf- den Augustus, zette het gezelfchap hunnen weg, die hier juist niet gevaarlijk is, bij manefchijn voort. De hemel Icheen op deze hoogte voor de morgenfchemering bijna zwart, en maan en flerren als in het firmament gezonken. * De met fneeuw bedekte toppen der hoogren Ichitterden als zilver, eene breede gordijn van golfachtige, maar onbewegelijke , door de maan verlichwe \wl- ken was onder ons uitgebreid, uit hetwelk de duistere naakte bergtoppen, als rotfen uit de zee, opftegen. De ftilte en eenzaamheid verhoogden nog de -werking van dit treffend tooneel. Omftreeks vier ure bereikten zij Ie petit pla- teau^ de thermometer ftond op elf graden. De hel. / / / 3» BEKLIMMING VAN DEN helling van hier tot grand plateau is tusfchen dertig en vijf en dertig graden , de fheeuw ech- ter was zeer hard. Omllreeks z^& ure hadden zii het hovende gedeelte van het grand plateau beklommen, dat, volgens de bepaling van saus- siere, twaalf duizend zeven honderd tien voeten boven de oppervlakte der zee verheven is. Hier gevoelden de reizigers de grootfte koude , de thermometer (lond op vijftig graden. Al hunne levensmiddelen waren bevrozen, en het water, dat zij medegenomen hadden, was in "ijs veran- derd. Dr zon bedraalde juist de plaats, waar zij. kwamti -n uur vertoefden en ontbeten. Het kwikzilvei Klom intusfchen weder tot op zes- tig graden. Hier begon ik, zegt de heer un* DR EL, het eerst iets van vermoeidheid te be. fpeuren, vergezeld door gebrek aan eetlust, ook fmaakte mij de wijn niet — al de gidfen deel- den ook min of meer in dit gevoeL -^ Om- flreeks zeven ure braken zij weder op, en de moeijel^kheden overtroffen nu .dra alles , wat zij tot hiertoe ondervonden hadden. De helling van den berg is op verlcheidene plaatfen vijftig gra- den, ook was de fneeuw zacht, zoodat zij bij eiken (lap tot aan de knien in dezelve zonken. „Ik moest bij elke vijf en twintig flappen — zegt hij — ftil flaan, en gevoelde eene bezwaar- Ipe hartklopping met eene groote üielheid van den pols. Hier zag ik nog een' vlinder naar de^ top / / tOV DES MONTBLANC/ n (^aar- van top töp van den berg vlieden ^ verfcheidei ^ echtéf ]agen dood op de fneeuw* Omdreeks tien ute bereikten zij ie Rocher rouge , en waren nu ze- ker te zullen (lagen; de thermometer flond op een en veertig graden ^ ook was het weder zeölf kaoon. De fteilte van Rocker rouge bedraagt niet meer dan vijf en twintig graden , maar hoe- wel het fcheen, dat de weg gemakkelijk 2^(1 Ëou, zoo bedrogen wy ons echter. Voorheen Was de dunheid der lucht nog niet zeer lastig geweest 9 maar nu gevoelde ik die zoo zeer^ èii moest zoo dikwijls fliKlaan, dat het bijna ander- half uren duurde, eer wij dezen korten weg af- gelegd hadden. De moeijelijkheid fcheen vooral uit voortgaande beweging te ontdaan^ de bewe- ging der fpieren toch zonder verandering vatt plaats hinderde mij niet. De oppervlakte dei; iheeuw naar den top is golfachtig , als een isand- liioop die door vele regenbuijen doorploegd is^ evenwel denken de bewoners van het dal Ch4* Mouny , dat het boven op den berg nooit regent^ dewijl zij ontwaren , dat , als het beneden re* . gent 9 de hoogde rotfcn, die men zien kan, met fneeuw bedekt zijn. Het kan ook op zulk eene aanzienlijke hoogte boven de fneeuwlinie niet Wel anders zijn , en evenwel zou eene oppervlak* kige befchouwing het tegendeel , doen vermoeden i dewijl, zonder de voornoemde verfchijnfelen iti aanmerking te nemen, een gede^^ van den weg* I. C dien r^ wm i i m i; 14 BEKLIMMING VAN DEW dien wij beklommen » met dunne Ichicterende pkatjes ijs bedekt was , gelijk water , dat in zij« oen loop door de koude bevriest* Omftreeks half twaalf ure, en dus juist tien iicen nadat zjj den grand Mttlet verlaten hadden, genoot kapitein undrel het vermaak op den top van den Montblanc^ als op het hoogde punc van Europa^ te ilaan. Het is een fmalle, van het oosten naar het westen zich uittrekkende rug, van welken men, bij de groote helderheid der lucht, een onafmeetbaar uitzigt geniet. Ooi« telijk zweefde het oog over het gebied van Milaan , zuidoosteliijk over dat van Parma, zuidelijk over Genua; ik kan echter niet met zekerheid bepalen, of ik de Middellandfche Zet gezien heb; een gedeelte van het zuidelijk Frank* rijk was duidelijk zigtbaar, zoowel als de ver* gelegenfte rij der gebergten van Zwitferland^ en beneden, als onder onze voeten, lag de Ijszee^ met ziijne fneeuwbergen, en het dal Chamouny^ welks bewoners door den verrekijker duidelp ge- zien konden worden. De Alpen hadden eene zonderlinge gedaante. De hoogte, van welko wij die beichouwden, icheen hun van het karak* ter als bergen te berooven, en de betrekkel^ke hoogte der meeste was naauwel^ks merkbaar. De Mmt Rjosa, die bijna zoo hoog is als de MontklanCf en eenige weinige andere uicgezon» ^ecdy geleek het gdieel naar eeoe groote uitg» fttekt* / TCP DBS MaWTl^LAWa ds ilrektheid, in wdlce hier eii c^aar ruwe gelijke vcrnnighedcn gevondeti worden , «a welks hoo^ ten bijna overal in een (pits punt uidoopen. Deza f^itfe {nunteff loopcn in verfehillettile rigttngen^ maar meestal ia parallelle lijnen,. Oic tusfchoÉ elkander r^jen van met fneeuw bedekte Meen hebben. Deze naaldachtige fpitièn w^ren alge- meen, zoodat ik in den ganfchen. om:rek del; Alpen 9 die onder het beireik van inijii oag kg, geene andere uitzondering vond, dan d& bei|; op welken ik ftond en doi Mottf Rasa*ï>t wol* ktn lagen ver beneden ons en waren :tóer ftil. Ver(cheidene zweefden beneden de bergtopptii^ andere op dezelve, andere geheel vr'j. De mees^A^ hadden de gedaante van eenen halven kogdf., eenige weinige waren geheel rond; Dfeze wolken wareo aUe ondoorfchijnend, wit^ aian de üanden fchitterend* Eer ik. den berg verliet^ was de zon reeds aanmerkelijk gedaald, eti de ^gelegene wolken, inzpndnheid naar hec oosten, kregeti nu eene heldere purperen rozenkleur, zoo als lüien dit bij den ondergang der zon in de Alpen zoo dikwijls ziet*. Dé lucht Was ddnkeat blaan^, deze kleur zweemde b^ bet Zenich naar zwarft en aan den horizon naai vk)lenblaiiuw« Onze reiziger bleef drie en een half uren op den top van den berg. Voor den middag (tond de thermometer in de zon op v^f en dertig gra- den, maar daalde echter op de fneeuw pt op Ca vijf ^B 3^ BEKLIMMING VAN DEN M0TC115LANC. vyf en twintig graden. Tegen het noorden, aati 4en wind biooi^efteld, viel hij op veerden graden en in de.iheeuw gehouden op negen ^ graden. X3m(lreeks twee ure waren de zonneflralen zéér Intig. Tóen, hij .den. berg verliet, ftond- het weerglas in de .zon op negentien- graden. De 'heer saitssurb;. had noch zulk: eene grooce 'koude, noch zulk eene afwisfiiling der tempe» noQ befpeurd. De klaiik wordt op zulk eene ;lioogte zeer: wéinig geleid. De £lag van een afgefchöten: pistool was terfton4 verdwenen*;. ^ » i' OmftreeiES': drie - ure verlieten' ;z\j den top, efi lïereifeten^'gededteiijk gl^dende, in anderhalf ureii 'den grand Phteauy en in drie uren twintig mi- nuten den grand Muleu Hier i)ragten z^ den .nacht in. hunne vorige legerplaats door, het was zeer koud. Op den twaalfden, des morgens j om- itreeks vier ure, begonnen zij den geva^lijken ^togt max Chamouny ^ en bereikten eerst oih- ftreeks negen ure Ie dernier gazon» (ym elf ure hielden zij in eene melkhut ftil, waar het weerglas' op drie en zestig gilden ftond. Op den middag kwam hij te Prieure, :waar hem de Jiitte ondragelijk fcheen, hoewel die flechts twee en zeventig graden was. •vr •««'V ti ll.'üf : i.«. III. :|| K HAV/" üCi m^m >o ^Mi ■> uh III. / ■,f III. i(, i;DE WANDELENDE STEEN TE CASTLE STUART IN INVERNESSGHIRE IN ^D^S'' SGHOTLAND. 'f (Uit eenen brief -t^an den heer th. lauoer »ICK aan den hoogleeraar iA.uzsOiX ,,,/,,;,« ^enbqigO. ,«avvfh''-' '"" c JJe heer dick heeft dezen fteen op de plaats zelve onderzocht , en door ooggetuigen voldoende berigten aangaande zijne in die ftreken beruchte wandeling ingewonnen. Dit ftuk rots ligt op het zandige ftrand eener kleine baai bij Casfls Stuart, Bij -dö eb wijkt de zee tamelijk vet van dezen fteen,; niaar de vloed omringt hem met water. Hij is zes k zeven voeten lang i vijf k zes voeten breed en zes voeten hoog, maar van deze hoogte zit één voet in het zand. Op de hoogte van één voet l^ven het ftrand lieeft bij eene inkeping, dewijl hij in bet rond »•■- . (f 38 DE WANDELENDE STEEN beneden waans fmaller wordt , eene gedaante die hem tot zijne wandeling ' bekwaam maakte. De aard van dezen fteen behoort blijkbaar tot die der ten minfce zeven k acht Engelfche mijlen van hem verwijderde rotfen, in welke de fchil- derachtige Cawoor zijn diep en naauw bed bij Cawoor-Castle in Naim-shire uitgehold heeft, zij befiaat uit regelmatige fcukken graniet, gnies, kwans en andere fteenfoorten, die door fUrk verhard ü^eracbtlg leem verbonden zijn. Voorheen lag dit bbk tweQ honderd zestig yards (zeven honderd tachtig Engelfche voeten} ip^er naar Oso^ waar than$ een fcheipaal ftaat^ en diende tot een' grensfteen* In den nacht van den negentienden op den twintigften Februarij 1799 verdween hij van deze plaats, en fiond, toen het dag werd, daar, waar hij thans nog }igt. E^n ooggetuige, d^ molenaar van Pmy^ §fQ 4en ft^en uit zijne venfters zien kon, gaf )^\mm 4^n )i^er h^VJiViK PZCK het volgend k\\l^^ 4q |oen heerichende fterke en langdu- VS^ ;Vor§i; ws^ het gioorfte gedeelte ^^V kleine ]^ bevrQ?ep> m het ijs had mh rondom den ftej^r^ tot 9a9 d^ inkeping geget, dewijl het zoete yi^^ v^n d^n bergCtroom , die voorbij Castic SuMTi y^om% kort tój den fteen in zee ftonte. Pe i^ol^a^r vefz^^td^, dat bij het ijs gemeten Pfi sch^kfk di^iiQ^a diH gevoiukn had* By de eb L .,l%.^_ i!^ TE CASTXE STÜART. j» tb bleef het ztnd met dit fierk aan den fiee» vascgevrozen ija bedekt. In den voornoemden nacht na van negentien tot twintig Februasiü waa om twaalf ure db vloed zeer hoog. £n juist omfcreeks dezen t^d ont- fcond er een zoo hevige orkaan , met (heeuw- bu\jen vergezeld , zoo als niemand in die ftreken ooit beleefd had. De ftorm kwam, volgens de opgave van den molenaar, van Dolcrofs * Castte ^ en dit is juist de fcreek, zoo als de heer dick door een zak* kompas vond, die de fteen langs het furand ge- wandeld heeft. Deze vreesfelijke ftorm heugt thans nog de menichen in dit oord. Toen ftorm en fiieeuw bedaard waren, lag de brok der rots niet meer op zQne oude plaats, maar daar, waar hij thans ftaat* De ganfche buurfchap kwam nu om het won^ der te beichouwen; het ipoor zijner wandeling was toen duidelijk in het zand te zien. Een der vrienden van den heer lauder DICK, die den volgenden dag na de wandeling insgelijks den fteen bezocht had , bevestigdo het gezegde van den molenaar. De fteen was toen nog met eene korst van ^'s omrbgd» en het zand tusfchen zijne oude en nieuwe plaats in eene regte lijn omgewroet. Het is dus blikbaar, dat het ijs b^j dezen hoogen vloed den fteen eenigzins geligt heeft» C 4 en f|9: DE WANDELENDE STEEN. en dat vervolgens de eb, onderfieund door den ^waren ftorrn uit Oso, hem weggevoerd heeft, niettegenfiaande hec onderfte gedeelte van den« zelven door het zand gefleepc moest worden. . ' I i " f\ • ' • ' ■ ns^^r.:; r.: Vi r; ■.. • > reiiu ■ . ,-!^Vï7* -fc ; . ^B ' • ' 1 1 -ffTV'- Vfiff- ^«U: ■ ... ^.^-j_ sh^i ;> ■■■ 2SV.' . •. 'A'J .1 unr irao ?,;i;;;fq • y -j - r # - V , . v.'n j!/. «5i^..r! J^ j:..^ c..axsrnt- />.» IV. ,:.'! IV- HET EILAND MADERA. iU v/Lader a levert de bekoorlijkfte gezigten op. Met de fraaifte fchilderijen van landfchappen gaan de verlievenfce tooneelen der Alpen gepaard. Niets overtreft het heerlijke klimaat, dat voor teringachtige lijders zoo gelchikt is. Het weder blijft zich bijna fieeds gelijk. De allervrucht* baarile grond kan vruchten en gewasfen van b^na alle werelddeelen voonbrengen. Hier flagen toch niet flechts de voortbrengfelen van den keer* kring, maar zelfs die van het noorden bereiken de hoogfte volmaaktheid. Het is bekend, da( Madera de eer heeft van het eerst in de wes- terfche landen het fuikerriet aangekweekt te heb* ben. Dat dit hier thans weinig meer gefchiedt, is veroorzaakt door eenej verderfelijken meel- dauw, maar de weinige (biker, die men hier nog maakt, is buitengewoon goed, én heeft den reuk van violen. De overlevering zegt, dat toen idit gjiand voor het eerst bevolkt werd, Prins C 5 HEN* 42 HET EILAND MADERA. L 'H END KIK van Portugal het fuikerriet uit Sici' Hen herwaarts liet brengen , en dat er een tijd was, in welken veertig, fuikermolens op dit ei- land werkten, dewijl fuiker het hoofd voortbreng- fel vnn heizelve was. Thans vindt men hier geene fuikermolens meer» De wijngaard bekleedt thans de plaats van het fuikerriet, en maakt het eiland rijk en beroemd. De v;ijnftok werd uit Cyprus hier gebragt. De eigenlijke Madera •wijn. wordt uit een mengfel yan alle hier groeiende druiven gemaakte Slechts de Malvesier en Sercial pQVSK men afzonderlijk, de eerfte overtreft alle zoete, en de laatfte alle zooijenoemde drooge wynen. Men vindt hier eene buitengewone foort van druiven, die flechts voor het defert gebruikt worden, en zoo groot zijn als eene pruim, de trosfen zijn zoo zwaar, dat zij fomtiijds twindg ponden wegen. De ran- ken der wijngaarden .klimmen kngs latwerk van ipaansch riet, omtrent drie voeten hoog. De wijnoogst begint in de eerfte dagen van Septem« ber. Men zorgt dan alle honden vslax te leggen.^ opdat zij niet van de druiven fnoepen, die zij zeer beminnen» Ratten, hagedisfen en wespen benadeelen ook zeer de rijpe vrnAten. De beste wün groeit in het zuidelijk gedeelte van het ei- land, en de most heeft de donkere kleur van den Por/ -wijn. Hy gist omtrent ZQS weken, Jaad^ks worden er vijf en twintig tot dertig dui- u 5' , ■ i > !! i: HET EILAND MADERA. ts duizend pijpen wijn geperst; eer hij echter drink- baar wordt , moet hij of eenigen t^d te Madera blijven liggen, of naar een wanner klimaat ver- voerd worden. Alle Madera ^yiT^n vmi Enge^ ia^d h^üsm^^ moet eerst eene reis naar Oost* of ffest'IndiS^ China of Brazilië afleggen. De landeigenaren van Madera bebouwen hunne goederen niet zelve, maar bezigen daartoe eenen anderen, die hiervoor de helft van de opbrengst ontvangt. De daglooners van het eiland zijn zoo zwartbruin als de Mulatten, flechts iommige der voomaamfte inwoners hebben eene, den noorde- lijken Europeaan meer gelijkende kleur. Het gemeen is fterk en van e^ne middelbare lengte; zij worden oud , als zü niet boven hunne krach» ten werken moeten, hetgeen echter maar al te dikwijls plaats heeft. De boeren zijn knappe, vlijtige, goedaardige menfchen, vriendelijk jegens elkander en tegen vreemdelingen. Funchal^ de hoofdplaats van het eiland, be- zit omtrent twintig duizend inwoners, die men voor het vijfde deel der ganfche bevolking houdt; zij ligt aan den voet eener hooge keten vau bergen, en vormt een prachtig amphitheater. De kapiteins en hunne manfchappen gaan dikwijls ter bedevaart naar de fraaije kerk der Nana Senhara de Mende, De doodep worden binnen vier en twintig uren begraven, en wel alleen in de kerk. £er$t federt 1770 hebbeo de f^roiestan- tea ri 44 HET EILAND MADERA. I ten éene begraafplaats gekregen, voorheen moes« ten zij hunne dooden iii zee werpen. -. De huizen der boeren zijn uit gehouwen (leen gebouwd en met. ilroo gedekt, dat jaarlijks ver* dikt wordt, om het ondoordringbaar te maken voor de zware regenvlagen in den winter. Rijst en Turkfche tarwe zijn hun voornaamfte voedfel; gezouten varkens vleesch en gezouten visch genieten zij flechts op feestdagen. Zij wijden hunnen ledigen tijd bijna geheel aan godsdienstoefeningen. De boer draagt hier alles óp het hoofd. Uit hoofde van de ongelijke oppervlakte van het eiland kan men geen* ploeg gebruiken; om •dezelfde reden kunnen noch paarden noch run» deren tot den landbouw gebezigd worden; de akkerbouw moet met de hand verrigt worden. Schoppen zijn hier niet bruikba'ir, in plaats van deze bedient men zkh van eene foort ipitfe -houweelen. i De Turkfche tarwe wordt In de opene lucht, en wel meestal door vrouwen, door middel van den fteen, gemalen. Dö westelijke bewoners van het eiland zien er beter uit en zijn ook beter gekleed, dan dezui« delijke. Hunne kleeding is net en aardig. De ftof tot dezelve wordt door de vrouwen bereid. De landman bemint de muzijk, en fpeellieden zijn overal welkom; zij fpelen, zingen en danfen nc; te- iiméi.rt-T„-'-t- ■"■iïij-iiiiiiMannn** HET EILAND MADERA. 45 tevens. Men gebruikt hier bij kerk muzijk zoo- wel als bij openbare maaltijden. Deze rauzijkan- ten, die-de eilanders vermaken-, leiden een moei- jelijk leven, dewijl zy lleeds op de been moeten zijn, weinig flapen en nog minder eten, zij leven meest van den drank, evenwel iziet men hen nooit dronken. Te Funchal zijn vier Nonnenkloosters. Een van deze volgt den regel van LaTrapp^J^ de Normandls* De Piziankin, van welke men zich gewoon, lijk in de ftad bedient, is te zwaar voor de ruwe ongebaande wegen op de bergen. Men fcezigt 'dus liier de hangmatten, die uit fterk netwerk i)ellaan, en ^an de beide einden aan een larig •bamboesriet bevestigd zijn. •**« Zelfs mannen bedienen zich op reis van dezelve. Bedienden dragen de noodige pakkaadje. De dragers zijn vlug en behendig, nicttegenftaande de ruwe .wegen. ; . - .:^J y\' V. # A l ï r '■' ./. V. REIS VAN DEN PRUISSISCHEN GENERAAL MINUTOLI NAAR EGYPTE. JJre Pruisfifche generaal-majoor, de heer menu VAN MINUTOLI veiliet op het einde van Mei i8fio Berlijn y om eene geleerde reis naar hu Oosten te ondernemen. Met hem vereenigden zich als leisgenooteti drie jonge geleerden uit Berlijn^ namelijk profesfor liman als architekc en de doktoren hemprich en ehrenberg als natuurkundigen; zij werden toe deze reis door de Pruisiifche regering behoorlijk onder* fteund. MiNUTOLi ging eerst over Br es den en Wee* nen naar Triest, van waar hij ter zee naar jÉlexandrië meende te reizen, dewyl hem een kapitein, die in Julij dacht te zeilen, eene gun* llige gelegenheid tot dit einde aanbood. Van dezen tusfchentijd bediende hij zich, om Napels en Rome te bezoeken, op welke plaatfen hy nog ve- ••^Mi*'* REIS NAAR EGYPTE. 4t j ' vele belangrijke berigten betrefiFende de landen, welke hij wilde bezoeken, verzamelde. Ook nam hij te RomCy op aanbeveling van den ko* ninklijken gezant niebuhr, een jong geleerde, de heer scholts uit Breslau^ een in de oos* terfche talen zeer bedreven man, tot reisgenoot aan. Toen hij weder te Triest kwam, was het fchip nog niet zeilree, en hij moest dus in deie ihd tot Augustus vertoeven. Hierdoor kregen de heeren hemprich en bhrenberg, die zich eene maand te Weenen opgehouden en lich van de daar gevondene rijke verzameling van naturaliën tot hunne voorbereidende ftudiën bediend hadden, gelegenheid, om te Triest ^ bg den generaal te komen, maar profesfor liman, die eerst den zevenden Julij Berlijn had verla- ten, bleef nog te RomCy om met den heer gaw, die eerst voor eenige maanden uit Egypte was teruggekomen, te fpireken en zijne rijke verza- meling van medegebragte oudheden te leercft kennen. Kort voor zijn vertrek van Triest trouwde de heer minutoli met de weduwe van den gene- raal VAN WATZOORP, geboten gravin vah DER scHULENBüRG, die lict heldhaftig be- fluit opvatte, haren man op zijne wel moeije- lijke, maar echter ook voor den geest veel gendt belovende reis te vergezellen. Nadat de twee natuurkundigen en de heer scholtz op den r. :<. „i-i^,., i,, 4» REIS NAAR EGYPTE* zesden Augustus onder zeil gegaan waren ^ volgdd elf dagen later de generaal mei de zynen, en beide gezelfchappen kwamen bijna gelijktijdig in het begin van September te Mexandrië. Zij werden door den Bassa mahoiIed ali met de grootfte achting ontvangen. Hij voorkwani met de edelde bereidwilligheid hunne wenfchen, door hen in hunne uitrusting behulpzaam te zijn^ hen mei brieven van aanbeveling en pasfen te voorzien, en hun een genoegzaam getal gewa* pende manfchap ter hunner bedekking te beloven» .„^.Volgens de beste berigten en raadgevingen , die onze reizigers krijgen konden, fcheen geene onderneming in dit jaargetijde eenen beteren uic» ilag te beloven 9 dan eene re[s naar het westen vm Derna en Bengasiy in welks nabijheid de prachtige , federt vijftien eeuwen onaangeraakt geblevene ruïnen van Cyrene liggen, van welkg omtrek en merkwaardigheid de Italiaan della CEL LA, in de befchryving zyner in 1817 der- waarts ondernomene reis, hun een denkbeeld ge« jjgeven had. ' ;' De, wat het bovenfte gedeelte betreft, by na geheel uit de rots gebouwene hoofdftad der voor* heen bloeijendfle Griekfche volkplanting, met alle hare welonderhoudene gebouwen, reusachtige graf« teekenen en bronnen, moest de liefhebbers der oudheden even zoo zeer bekoren, als de vrucht» bare, welig tierende (leeds groene helling, op welks 1 '^*fl^^flP^ffH3PH RËlS NAaR EGYPTE. 49 welks hoogte deze ftad ligt, die in vroegerèn tijd de tuinen van Hesperus , en in lateren t^d het beroemde Silphium en vele andere kostbare voortbrengfeleti had opgeleverd. Daar hun nu nog bovendien beloofd werd, dat zij in dit jaar* getijde de reis derwaarts in achttien dagen zou* den afleggen ; dat zij , met eene goede bedekking voorzien, niets van de rondzwervende horden der Bedouinen t* duchten hadden, en, met brie«> ven van voorfclirijving en pasfen van mehe* MET ALi voorzien, zeer zeker konden verwach- ten, dat hun den toegang tot dit betooverend gebied, op Tripolitaanfchen grond gelegen, niet zou geweigerd worden, zoo moest dit alles hen nog te fterker nopeis, om hun plan uit te voe- ren, dewijl zij b'' hunnen terugtogt in den dan naderenden regentiju Ichuins door de woestijn van Libyen^ over Augila en Siwa^ (de Oase van Jupiter Amfnori) konden trekken en op het laatst in het begin van het volgende jaar te Cairo komen , om van daar mei; den aanvang der lente de reis naar den Nijl opwaarts te beginnen. ^'- Zij maakten nu, zoo fpoedig mogelijk, toe» bereidfelen tot de reis, evenwel verliep hiermede èéne ganfche maand, die de natuurkundigen tot herhaalde grootere en kleinere togten bezigden, om nog voor hun vertrek, de eerfte afzending van dieren en planten naar Berlijn te bevorderen. Op den vierden October verliet de heer minu- 'i^^. D TO- ■MUL . 'yW-JL'J I JlMILllil /■ lp 5^ REIS NAAR EGYPTE. TOLi, nadat zu'ne gemalin naar Cairo vertrok- ken was 9 Akxandrië en ontmoette den v^fden te Tschelle •Luchter ich zijne overige reisgenoo- ten, die reeds, om zich te oefenen, acht dagen in de woestijn rondgezworven hadden. De ganüche karavaan bedond nu uit tien Chris* tenen, onder welke twee Italiaanfche Ingenieur- officiers waren, boldrini en grokbt ge- noemd, die de generaal te Mexandrië had ge- kozen, om de plaats ,van den nog fleeds weg- Uij venden profesfor liman eenigzins te vervan- gen; verder uit twee tolken, van welke de eene een Turksch geworden Christen, de andere een Christen geworden Turk was, en eindelijk uit drie Arabifche bedienden en dertig Bedouinen van den flam Felled^AH^ onder het bevel van den Scheik endani, die hun de Bassa ter bescher- ming had medegegeven. Tot het dragen van de reizigers, van hun- pakkaadje en de lederen zak- ken met water gevuld , waren een en veenig ka- meelen gehuurd, tien waren voor ^sn> generaal en tien voor de drie jongere geleerden beftemd. Voor ieder dezer dieren moest maandelijks tien piasters aan huur betaald worden. De generaal minutoli en de heer scholt2( droegen de aanzienlijkere en rijkere kleeding der Mamelukken, de overige waren als Bedouinen gekleed. Deze kleeding beflaat uit eene korte ruime broek var dun, grof linnen, een over de- ^ .> ilEIS NAAR EGYPTj:. 5* 2elve hangend Arabisch hemd, met korte w\jde mouwen van dezelfde foorc, en een zes el lang en anderhalf el breed fluk laken , dat de Arabies Barrakan noemt, en dat, in velerlei pboijen omgehangen, tot mantel, zon. en regenfciierm dient ^ als ook tot eene deken, ja waarvan hij bü het legeren zelfs eene kleine tent weet te ma» kené Het hoofd is glad gefchoreh, flechts een kleine bos haar blijft op den fchedel (laan; het wordt gedekt door eene witte wollen muts, en op deze wordt nog eene kap van rood laken met blaauwe kwasten, de zoogenaamde TarbukscHf gedragen; van den baard ^ blijven knevels, bakke* baarden en een lokje a^n de kin flaan. De voeten zitten in ruime laarzen van geel leder. In den gordel dragen zij dolk en pistolen, het ge« Weer hangt dwars over den rug. De reizigers klagen zeer over het ongemak dezer kleeding voor hem, die aan dezelve niet ge\^oon isé Op alle naakte deelen, nek, hals, armen en knien werkte de zon als ipaanfche vliegenzalf. Ook werden hunne aangezigcen en handen niet minder geblA» kerd, en eene algemeene ongedeldheid, eene fooct van koorts, was hiervan het gevolg. Zij leden nog langen tijd aan de wonden, die op de ont- bloote deelen ontdonden, lang na de genezmg bleven deze plekken nog blaauwzwart, en de overige huid was donkerbruin. Alle leden van het reisgezelichap waren fleeds Da met k? 5» REIS NAAR EGYPTE. met geweren mee dubbele loopen , pistolen , fabel en dolk gewapend, om in t\jd van nood met een grooter getal roofzuchtige, maar gelukkig lafhartige Bedouinen, eene kans te kunnen wa- gen. Zij ontwaarden echter, helaas! zeer fpoe« dig, dat z^ deze wapenen en eene mannelijke, moedige houding even zoo zeer tegen hunne eigene befchermers, als tegen uitwendige vijanden noodig hadden. Want reeds op de eerde dag- reis deed de Scheik endani, hoewel hij bij den Basfa met zijn hoofd voor de veiligheid der reizigers borg gebleven was, allerlei eifchen, en opperde zoo vele zwarigheid, die maar al te duidelijk toonden, dat hij zich als den bevel- hebber der karavaan befchouwde, en zijne heb- zucht, ten koste der reizigers, verzadigen wilde. Dewijl zij echter dreigden terftond weder terug te zullen keeren, om hem aan den Basfa over te leveren, werd hij weder handelbaarder, Op den tweeden dag kwamen zij te yibukir^ waar hemprich en ëhrenbero op hunne ikooptogten reeds voor acht dagen geweest wa- ren. Hier haalde hen een bode in uit ^lexat^ driè^ die het berigt bragt, dat profesfor liman daar was aangekomen, en binnen vier en twintig uren volgen zou, om de reis met hen voort te zetten. Zij hielden dus hier eenen rustdag, om den lang gewenschten reisgenoot af te wachten, "^die dan ook, uitgeput door de vermoe^jenisfen ..^, . . . ^ der . REIS NAAR EGYPTE, W en, en al te bevel- e heb« der zeereize en ziek op eenen drommedaris, in kusfens gerold, aankwam. Hij herftelde echter na eenige rust in zoo verre, dat h^j zich (lerk ge* noeg gevoelde, om den tienden October de reis met de overigen voort te zetten. pp den avond van dezen dag floegen zij han leger op bij Bir^Eihamman^ eene bron der woestijn. Hier wilde een (laaf van den Scheik na eenen twist den tolk doodfchieten , en had reeds het geweer op hem aangelegd, dat hem flechts met moeite ontrukt kon worden. Dit tooneel • gaf aanleiding tot eene hevige woordenwisfeling met den Scheik, die eindelijk verklaarde, dat h^, als z\j dit eischten, den (laaf ZvOu laten dood- fchieten, toen zij dit echter weigerden, bleef hij geheel (Iraffeloos. Qp den volgenden dag begon-< nen de Arabieren den reizigers die kleine dienden te weigeren, die zij hun tot hiertoe bewezen hadden, en eischten, dat zij zelve water halen, de kameelen oppasfen zouden, enz.: zij waren geene flaven, maar vrije mannen. Men dreigde echter, terftond terug te zullen keeren, en dit hielp weder; want de Scheik liet door zijnen tolk de reizigers verzoeken te bedenken, dat hij met z^'n hoofd voor hen had moeten inilaan. Even- wel zocht hij gedurig op nieuw twist. Hij had zich, bij voorbeeld, verbonden, om den gids te betalen, die de karavaan door de woestijn naar Derna brengen zou. Deze gids, eea Bedouin, P 3 ABUH» • V l *J B4 REIS NAAR EGYPTE. ABUHRIK genaamd, eischte onder weg de dub- bele fom der hem toegeilane gelden van de reU zigcrs, dreigende, als men dit weigerde, terdond terug te zullen keeren. De Scheik begeerde, dat zij dezen eisch zouden toeftemmen, en dreigde, ingeval van weigering, ook terug te zullen trek* ken* Na veel kibbelens werd eindelyk deze twist dus beflist, dat na hunne terugkomst te Mxandnh\ zij, die het verdrag gefloten had* den, bedisfen zouden, wie den gids het meer- dere zou betalen. Zoo openbaarde zich dagelijks den wrevel, die c3 Bedouinen tegen onze reizi* gers koesterden. Een klein onheil, dat een van deze overkwam , veroorzaakte een vreugdege* juich onder de ganfche horde. De door de na* tuurkundigen verzamelde dieren, infèkten en krui- den , werden niet door verzuim , maar met opzet door hen befchadigd en verwoest, zoodra zij die verlieten, zoodat dikwijls in een oogenblik de vrucht der infpanning van vele dagen verloren ging. Voor de minfte beuzeling eischten üij eene belooning, en verwoesteden vele aardige zaken, omdat het drinkgeld aan hunne verwachting niet beantwoordde. De tolken berigteden , dat de Bedouinen hadden afgefproken, om de ware na* men der plaat fen niet te noemen, dewijl men de Christen honden niet te wijs moest maken. Zij poogden ook opzettelijk de reis te rekken, de dagelijklche togten zoo kort mogelijk te maken » J en REIS NAAR EGYPTE. 55 en de rust gedurig meer te verlengen, dew^l z\i ook hiervan voordeel hoopten te trekken. De reis ging intusfchen over eenen meer rots* achtigen, dan wel zanderigen grond, door een geheel effen hnd zonder boomen, maar met lage, meestal welriekende (Iruiken bedekt, dat wel le« dig en eenzaam, maar evenwel niet zoo onvrucht- baar en doodsch was, nk zich de reizigers ver^ beeld hadden. Hun buit aan planten was aan- zienlijk, inzonderheid ontdekte eh renberg, die een groot kenner der mosfen en fijne flinger- planten was, eene groote menigte nieuwe ibor- ten, en verzamelde en teekende die naauwkeurig. Het ontbrak niet aan (langen en hagedisfen, maar wat de zoogdieren betreft , van deze vonden z^ flechts onderfcheidene foonen van muizen, ezels en lerboa's. De Arabieren hadden goed afgerigte valken, met welke zij eene foort van trapganzen (Otis Hubard) vingen, die hier veel gevonden worden. Dikwijls werd de ganiche karavaan met deze vogeien gevoed. Ook duiven, patrijzen, reigers, ihippen en kleine zangvogels werden op de jagt in menigte gevangen , er waren er echter onder deze flechts weinige, die ook niet in Eu» ropa gevonden werden, • 'Tot zulke fpringtogtjes noodigden hen ook nu en dan kleine monumenten, meestal oude praal- graven, die in de woestijn ftonden. De heer LIMAN teekende eenige v^n deze gedenkteeks- D 4 ncn, IV • REIS NAAR 'EGYPTE. it '■ l> ' lï V oen, en bij zulk eêne gelegenheid gebeurde het, dat het gezelfchap te lang vertoefde, zoodat zij, niettegenftaande alle infpanniug, vóór den onder- gang der zon de karavaan niet meer bereiken jonden. Nu bragten hen de gidfen in een Ara- bisch leger, waar de reizigers terflond in de eerst yoorkomende tent traden, door den gastheer ver- zocht werden op eene mat van %oo te gaan zitten, en hier, nadat zij, volgens de gewoonte des lands, hunne fchoenen uitgetrokken en hunne voeten met de. mantels bedekt hadden, op eenen. maaltijd onthaald werden. Deze beflond uit wit^e boonen met ingebrokt brood, dat in een groo- ten houten bak opgezet werd, uit welken ieder ^ijn aandeel met de vingeren nam. Vervolgens- werden er eene ibort van. zoutkoeken met uijen aangeboden. Zulke proeven van de zoo hoog geroemde gastvrijheid van dit volk moeiten ecV ter telkens rykelijk met geld beloond worden.', ) Eene der drnkkendde moeijelijkheden veroor» maakte het gebrek aan water. Slechts zelden ' vond 'men gegravene of uitgehouwene bronnen, meestal piaar morfige kuilen, in welke een wei- nig zoutachtig, of ten minfte fterk met falpeter doortrokken water ftond. Dikwijls moest er een voorraad van water voor verfcheidene dagen in lederen zakken medegevoerd worden, en alsdan, gelijk in de dagreizen van den elfden tot den ygertien^en Ogtofeer plaats hï^d, (|e g^w^nschte . r X REIS NAAR EGYPTEi 57 *' bron niet gevonden v/erd, dan moest zich het gezelfchap behelpen met den droesfem op den bodem der zakken , die dik en bruin was als chocolade , en flechts met toegehouden neus kon gedronken worden. Daarom vierden de reizigers op den vijftienden October een dubbel feest, toen zij voor het eerst weder goed water von* den, en des avonds in de tent van den generaal eene flesch wijn op de gezondheid van den kroon-f prins dronken. Nu naderden zij de zeekust, waar het drink- baar water niet meer zoo fchaarsch was , en zonden op den negentienden October eenen bode aan den Bey van Derna met den brief van voorfchrijvirtg van den Basfa^ ten einde verlof te verzoeken, om het gebied van Tripoli te mogen betreden. De generaal raadpleegde vooraf met zijne reisge- nooten, of het wel raadzaam ware, onder zulk een onveilig geleide de reis verder voort te zet- ten. Allen echter dachten, dat men eene onder- neming, aan welke reeds zoo veel tijd en geld bedeed was, en die, als zij Haagde, zulk eene rijke belooning beloofde, zoo fpoedig niet moest laten varen ^ dat z\j de lafhartige boosheid der Bedouinen door moed, llandvastigheid en waak- zaamheid krachteloos konden maken, en ^ndelijk dat zij ten minde verpligt waren, Q^rst het antwoord uit Derna af te wachten, eer zij aan cenen gelukkigen uitflagderreize mogtcn wanhopen. «e REIS NAAR EGYPTE. r . ^ 2ij trokken dus onder een geftadig twisten met den Scheik en de zijnen in kleine dagreizen acht tot tien uren verder. lederen avond werden de tenten opgeflagen, als de hardheid van den grond, of het al te diepe zand of de hevige )vind dit niet belette, in welk geval men dan met hulp der proviandskisten en ander pakkaadje kleine hutten bouwde, om in dezelve te krui- pen^ Allen fliepen in volle wapenrusting op hunne matrasfen. Een hunner flond (leeds op de wacht ^ en werd na twee uren door eenen anderen afgelost. Dikwijls riep de fchildwacht in den nacht te wapen, als hij verdacht gedruisch, jrffenfchenftemmen, of zelfs wel gefchreeuw in de nabijheid hoorde. Dikwijls waren het dan ver- dwaalde Arabieren, fomtijds hunne eigene troe- pen, die eene naburige horde hadden Willen be- itelen en vervolgd werden. Vaak werden zij ook des nachts door hyena's en wolven aange-^ vallen, maar hierover bekommerden zij zich wei- nig, dewijl zij goed gewapend waren. Over het algemeen zag men in deze ftreken reeds meer grootere dieren, vooral groote Antilopen. Op den twee en twintigften kwam de karavaan bij de bron Bif'El'Gaur, Hier maakte de generaal zijn befluit bekend, om niet verder te willen tiekken, maar naar Siwa terug te zullen keeren, dewijl door de langzaamheid van den togt en het uitblijven van het antwoord uit Derna te ( RETIS NAAR EGYPTE, S9 te veel tijd verloren ging, dien hij in Êgyptê beter belleden kon. Hij liet echter ieder vrij, om naar zijne overtuiging te handelen, en be doelde geenszins door zijn beQuit het ganfche ge^ zelichap te bewegen, den verderen togt te Haken. Bij deze zeer moeijelijke keus befloten pro- fesfor LIMAN en doktor eh renberg ter* ftond, om in hun eens genomen befluit te vol^ harden, de heer scholtz was bereid hen te vergezellen, gelijk ook de luitenant boldïiini, zoodat de luitenant groket, met een gedeelte van het geleide, onder hetwelk de oude Scheik was, den vijf en twintigften met den generaal vertrokken. Hij liet hun de brieven van voor* fchrijving en krediec naar Derna en Bengasi^ gelijk ook een gedeelte van den proviand en de voorwerpen tot gefchenken beftemd, en reisde naar Siwa, dat hij zes dagen later bereikte, daar vijf dagen met het bezien der merkwaardigheden doorbragt, en reeds op het einde van November weder in Alexandrië kwam. ' Het gezellchap beftond thans nog uit zeven ChrivStenen en achttien Arabieren met denig kamee- len. In het begin fcheen ook alles eenen gunftigen lütflag te beloven. De fiedouinen waren, federt hun oude Scheik hen verlaten had, veel handel» baarder, vertrouwelijker , ja zelfs vriendelijk gewor- den, en zij leden ook aan goed water in de eerde dagen geen gebrek. Dra bereikten zij de grenzen van \ iiniiinywwHiStt i- 1 I Is ■'!■ I IC I i s I .M: d« REIS NAAR EGYPTE. van Tripoli, Een hooge berg , DschibUGehir ge- naamd , die eigenlek echter flechts de terrasachtige noordelijke helling eener hooge vlakte is, vormt deze grenzen. Men legerde zich nu in de nabij- heid van dezen berg by Auscherimy waar drie bronnen, omtrent twintig vademen diep in de rots gebouwen, een heerlijk water opleverden, dat de Bedouinen van verre en nabij tot hun gebruik en voor hun vee hier halen. Hier moesten zij op de terugkomst van den bode wachten, dewijl zï] niet eerder over de grenzen trekken mogten. De Arabieren bragten hen echter dra onder het oog, dat het niet raadzaam was, uit hoofde van den gefladigen toeloop, die hier plaats had, bij de bronnen te blijven , ja zy ftonden er op , dat men dikwijls van legerplaats moest verwisfe- len, om niet al te bekend te worden, dewijl dit de roofzucht ligt kon gaande maken en vele an- dere onaangenaamheden na zich liepen. Nadat zij zich dus zqs dagen één uur van Auscherim ' hadden opgehouden , trokken zij nog twee uren zuidelijker naar de ledige plaats JVadi»Dachan, , Hier werd de zoo gevreesde wind Camsin, die reeds federt het laatst van Octob^r gewaaid had , zoo fterk, dat hij ontzettende zandwolken ver- wekte, de lucht met dikke zandnevels vervulde en hun eenigst dekfd, de tent, omver fmeet, uit welker deelen zy nu in haast eene lage brak bouwden, in welke het ganfche gezelfchap .0 kroop. I ( REIS NAAR EGYPTE. 61 ge- kroop. De uitdroogende hitte van dezen wind bragt allerlei ziekelijke verfchijnfelen voort, welks minde trap misfblijkheid, een bittere finaak en kwellende dorst was. Op den tienden November werd hei leger naar Gasser-Eschtabi aan den noordelijken voet van den Dschibil' Gebir verplaatst. Hier ftaat, gelijk dit de Arabifche naam reeds te kennen geeft, een oude Saraceenfche vierkante burg , welks onderde gedeelte nog goed onderhouden is. De- wijl de heeren liman en boldrini zich met het opnemen van het gebouw bezig hielden, bragten de overigen hunnen tijd met de jagt en het verzamelen van infekten en planten door. De naburige horden der Bedouinen bragten hunne zieken in het leger, om raad en geneesmiddelen te halen, ook bragten zij kameel vleesch, kameel- melk en dadels, maar die alles moest goed be- taald worden. Den elfden kwam een van Derna gezonden Scheik bij hen, en wendde zich terftond tot de Arabieren , die hij hevig berispte , dat zij met de Christenen getrokken waren, daar zij hen hadden kunnen dwingen naar Siwa terug te keeren. Hij verhaalde hun , dat men in Derna reeds lang van de komst dezer reizigers onderrigt was, en hen voor verlpieders van den Bassa van Egypte hield, die niet veel goeds in den zin had 'sn, en die dra door eene armee zouden gevolgd wor- ' den. / • / ^ REIS NAAR EGYPTE* I I ^ ! den. Dat men vooreerst nog geen antwoord uit D .• i REIS NAAR EGYPTE. 63 tot en geen andere in de nabijheid te krijgen was. Toen echter de reizigers in hun beiluic volhardeden, om het antwoord uit Derna af te wachten , dreig* den de Arabieren zelfs met hunne kameelen te- rug te zullen keeren, echter bedachten z\j zich naderhand en bleven. Intusfchcn trok eene karavaan voorbij het le- ger, die Derna voor zeven dagen had verlaten, en bevestigde al die berigten, die de oude Scheik gebragt had, nameliük: dat er eerst een bevel uit Tfipoli moest komen , eer de Bey antwoord op het verzoek der reizigers geven kon. Tot hiertoe had men deze verklaring als een verdicht* fel befchouwd , maar nu dezelve door onver* dachte getuigen bevestigd werd, moest dit zeker groote zwarigheid veroorzaken, dewijl het ant- woord ligt nog twee maanden kon uitblijven ^ en gedurende dien tijd de verbindcenis , met de Arabieren gefloten, afliep, zoodat dan het reis- gezelfchap midden in de woestijn door hunne leidslieden met 'de kameelen zou verlaten wor- den, en gedwongen zijn, zich aan deze boos- wichten op genade en ongenade over te geven. Zij zagen zich dus genoodzaakt, hoewel met grooten tegenzin , de vurig gekoesterde hoop, om de merkwaardige puinhoopen van het oud Cyr^ne en de wonderbare tuinen 'van Hesperus te on- derzoeken, te laten varen, en gaven eindelijk met een bedroefd hart bevel, om naar Siwa teii^ te ^4 REIS NAAR EGYPTE. te keeren. De gids abuhrik gaf hun hier weder een flaaltje^van zijne trouweloosheid; want Hechts gehuurd en betaald, om hen naar Derna te brengen, begeerde hij, hoewel hij nu minder moeite had , voor den terugtogt naar Siwa nog dertig piasters, die men hem, na veel kibbelens, toch eindelijk geven moest. De karavaan brak nu den veertienden Novem- ber d^s middags van het flot Eschtabi op, en bleef den ganfchen volgenden nacht op weg. Hun pad liep over naakte rotsachtige vlakten ^ op welke zij dikwijls uren lang geen plantje, en, behalve eenige hagedisfen en infekten^ geen levend we- zen zagen. Zij hadden er alle het grootde be* lang bij , eene zoo treurige woestijn in den kortst mogelijken tijd door te trekken, ten einde de medegenomene voorraad van water toereikend mogt zijn, en zij, indien mogelijk, den generaal MiNUTOLi nog i^Siwa mogten ontmoeten, V - Met de grootfte infpanning werd dus de reis dag en nacht voortgezet, en geheel afgemat kwa> men zij op den achttienden November des avonds in het dal van Siwa^ de Oase van Jupiter jlmmon. De generaal had deze plaats echter reeds voor vijf dagen verlaten, ook was de Turkfche bevelhebber, aan welken de aanbeve- lingen van den Bassa gerigt waren, naar Cairo vertrokken, om de fchatting op de dadelen der- waarts te brengen. De oudften van Siwa^ tot . \ ., wel- w REIS NAAR EGYPTE. és welk'^ de tolk met den Firman gezonden werd, verklaarden, dat zïj geen' Christen w^ilden zien, ja zij Honden zelfs in twijfel, of zij niet het ganfche gezelichap wilden gevangen nemen, de- wijl, volgens hunne verklaring, de tegenwoor* digheid van den generaal het volk reeds oproerig had gemaakt, en er bloedige tooneelen waren voorgevallen , zoodat hij genoodzaakt geweest wns, zijne reis in flilte te verhaasten. Men wees hen intusfchen een afgefloten plein aan , waar zij hunne tent opfloegen , en zich van de moeijelijk- heden der reize door de woestijn eenigzins her- ftellen konden. Hoezeer dit verblijf nu ook veel overeenkomst had met eene gevangenis, zoo bleef hun evenwel geene keus over, en zeer verdrietig, dat zij in de nabijheid van den beroemden tem- pel wanjupiter ^mmon^ der zonnebron en zoo vele andere merkwaardige gedenkteekenen waren, zonder die te mogen onderzoeken , betrokken de reizigers hunne tent. De natuurkundigen (inaak- ten echter nu en dan eenig genoegen , dewijl hun dieren en planten gebragt werden, of zij die, hoewel fteelsgewijze-, op eenen kleinen af- ftand van hun verblyf zoeken mogten en door de nieuwheid der voorwerpen vermaakt werden. Ook brag)j men zieken , door afgaande koortfen aangetast, en andere met flecht genezene ge- fchotene wonden io\ hen , dien zij -raad en genees* middelen geven moesten, hiervoor werden hen I* E , dan I I \' 1 w REIS NAAR EGYPTE. dan vleescli , melk en voortreEfelijke dadclcn ver^ kocht y want hier groeijen de beste, die men kent. Zij voorzagen zich daarom ook van eenen voorraad dezer vruchten voor hunnen terugtogt* De Arabieren echter, toen zij op reis zouden gaan, weigerden die te laden, en dreigden zelfs n}et hunne kameelen tP zullen vertrekken. Onze reizigers kenden echter deze klanten reeds ge* noeg, om zich aan deze bedreigingen niet te iloren , zij verklaarden hun integendeel mee fcherpe woorden, dat zij gaan konden, waarheen zü wilden, dat zij wel zonder hen klaar zouden komen, ja blyde zouden z^n, als zij van zulk een lastig en kostbaar geleide omflagen waren ;> en nu ladeden zij zwijgend de dadelen op de kameelen. Hier was ook de ide Scheik en- DA NI weder bij hen gekomen, en van dien oogenblik af ook de vrede met de ganfche horde geiloord. Zij hielden hem ook verdacht als de bewerker van de verdenking en verbittering, die de inwoners van Siwa tegen de vreemdelingen koesterden. Op den drie en twintigften November verliet de karavaan Siwa, om naar Alexandrië te trek- ken, dat het moeijelijkHe gedeelte der reize wor- den zou. In de eerde drie dagreizen kwamen zy tot Dyr-asay eene kleine bewoonde Oasa met goed water, hier hielden zü rustdag, en Ipragten toen andermaal drie dagen doer^ eer z^ ;. Mir- V . • ■ A REIS NAAR EGYPTE. <^r Blr^IIaje bereikten, waar het water reeds eenig- zins brak was, maar evenwel, bij gebrek van beter, moest medegenomen worden» Hier werd profesfor liman ziek, en men vertoefde das hier eenen dag. Op den volgenden morgen bevond hij zich veel beter, maar tegen den avond ver* ergerde zvjn toeftand, hij kreeg, bij een hevig diarrhee, koorts met zwaren dorst. Ook de hel- per van den natuurkundigen, een Saks, salt- NBR genoemd, werd door dezelfde toevallen aan« getast» Beide deze zieken werden terftond zoo zwak, dat men hun de twee volgende dagrei* zen, in mantels en matrasfbn gerold, op de kameelen moest binden, om hen mede te voe- ren. Door de medegenomene geneesmiddelen en door eenige bijvoegfelen bij den drank, zocht men de nadeelige gevolgen ^an het water, zoo veel mogelijk, te verminderen. Na twee zeer moeijelijke dagreizen kwamen zij bij de bron Bir-Lebuk, maar het water was, helaas! thans zoo flecht, dat zelfs de paar- den , fchoon zij acht en veertig uren dorst gele^^ den hadden, dit niet wilden drinken. Sommi<* gen van het gëzelfchap, die hét, niett^genilaande deszelfs walgachtigen imaak, beproefden te drin« ken, kregen terftond een' pijnlijken loop. Ër wad flechts één lederen zak met eenigzirts drinkbaar wa« ter van Bir-Haje oveif , er was dus geen ander mid^ del, dan dorst te lijden, om de zieken dezen kleinen E 2 voor- ^8 REIS NAAR EGYPTE. voorraad niet te onttrekken. Gelukkig was het weder de volgende dagen koel en de lucht be- trokken, anders zou deze ontbering voor de gezonde 1 ook zeer nadeelig geweest zijn. Ook was het insgel^ks nog een geluk, dat er op de rustplaatfen (leeds eenig brandhout werd gevon- den-^ met hulp van hetwelk men de zieken hec ilechte water in den vorm van eene meelfoep eenig- zins genietbaar maken kon« Zoo bereikten zij na drie moeijelijke dagen Bir - baman , eene plaats met verfcheidene bronnen goed water, waar men, uit hoofde der zieken, een paar dagen be- floot te rusten. * Maar reeds op den tweeden morgen regende, het zoo hevig, dat de boven- dien reeds befchadigde tent geene beicherming meer opleverde. De zieken lagen met de ge- zonden op den grond in het water. Ook ver- klaarden de Arabieren, dat, als de regen nog eens zoo hevig viel , dat dan de grond zoo glib- berig zou worden, dat de kameelen, die ligt uitglijden, niet meer zouden kunnen voongaan, en dat er dan vooreerst aan geen vertrekken te denken was. Dewijl men nu jilexandrië binnen weinige dagen hoopte te bereiken, en zulk een groot gebrek had aan allerlei behoeften, dat men, in plaats van vleesch , zich met groote ilakken moest vergenoegen , (want federt zy Siwa hadden ver- laten, hadden zy niet eens meer uilen en kraaijen ^., . -, ge- REIS NAAR EGYPTE. 69 gehad, die men voorheen nog gevangen en niet verfmaad had) zoo braken zy, toen de regen eenigzins verminderde, terftond op, om in den nacht nog zoo ver mogd^k te reizen. Maat tegen den avond begon het weder fterk te re« genen, evenwel fpanden de reizigers, die nog gezond waren , hoewel flechts met een dun ver-> ileten gewaad bedekt en krielende van ongediene, hunne laatile krachten in, om (lechts hunne zie- ken, die ieder uur erger sverden, mede te flepen, en zoodra mogelijk onder dak te komen. Want het was veel bedenkelijker, bjj zulk een weder, midden in den nacht in eene woestijn te blijven liggen, dan voort te trekken. Maar nu wisten de Arabieren, die reeds, uit hoofde van de ver- moeijenis der kameelen, een gedeeke der pak* kaadje niet hadden willen ladsn, en eene kist met naturaliën en een vat vol fpiritus verwoest en weggeworpen hadden, in de duisternis niet meer met zekerheid den weg^ de regen werd heviger, de zieken fnakten naar verkwikking, alle floegen hunne oogen weemoedig hemelwaans. Maar ziet, nu ontmoeteden zij plotfeling eene ms» gelijks verdwaalde wandelende horde, die zij ia het begin voor roovers hielden, maj^r die hui^ onverhoopt water en dadelen voor de zieken, benevens kameelvleesch en. andere verkwikkingen bragt. Dus had hin ongemak hier den hoogftei) trap bereikt, want de» volgenden avond, den V Ü REIS NAAR EGYPTE. zevenden December, kwamen zij, na de laatfte iiigelpannene dagreis , te' Alexandri'ê, Hier floegen zij nu hunne tent op tusfchen een Roomsch en een Grielcsch klooster, nadat profesfor liman door den Pruisfifchen Conful BUCCANTi liefderijk in zijn huis was opgeno- men. Intusfchen regende het den ganfchen nacht allerhevigsi, en het bleek, dat het onmogelijk was, dat zij het onder zulk een Hecht dekfel langer uithouden konden. Door de tusfchenkomst dus van den Conful karacco en den dokter HALPURGO werd hun, bij gebrek van een ander verblijf, eene zaal in het hospitaal ingeruimd. Nu verdeelden zij hunnen tijd tusfchen het ma- ken der noodige inrigtingen en de oppasfing van hunnen zieken vriend, die met alle mogelijke zorg behandeld v/erd. Maar de hulp kwam te laat voor onzen hoogleeraar. Zij ontvingen des morgens vroeg op den twaalfden December het treurig berigt, dat zijn toeftand plotfeling zeer verergerd was, en hij overleed reeds omilreeks elf ure bij zijne volle bewustheid in de armen zijner reisgenooten. Op het diepsi bedroefd, vergezelden zij zijn lijk nog op denzelfden dag naar het graf op het kerkhof van het Griekfche Wooster , waar een Zwitfer , tschüdi genaamd , die het Londensch Zendelinggenootfchap ter be- keering der Joden herwiiaits had gezonden , eene lijkrede hield. Bij- 1 *«' f»*» REIS NAAR. EGYPTE. :.1m^ *' Bijna op denzelfden tijd ftierf de luitenant GROKET te Cairo f werwaarts hij met den ge- neraJil teruggekeerd was, aan de gevolgen der geledene moeijelijkheden. De heer saltner echter werd door eene doelmatige behandeling en goede oppasfing van den dood gered , hoewel hij nog twee maanden met eene flepende zenuw- koorts moest worstelen» De doktoren ehrenberg cu hemprich hielden zich intusfchen bezig met het ordenen en inpakken hunner ver^aneling, die terftond naar Berlijn zou gezonden worden. Maar nu brak de pest te Alexundri^ uit, en de daardoor^ aangetaste zieken werden in het hospitaal gebragt en (lierven fpoedig. Natuurlijk kwamen onze reizigers hierdoor in groote verlegenheid, uit welke zij ilechts door de menschlievendheid van v den Conful buccanti gered werden, die hun, met opoffering van eigen gemak, in zijn hui$ herbergde , nadat zij , ter gerustftelling zijner familie, eene korte quarantaine hadden onder- gaan. Evenwel bleef hun toeftand pijnlijk, de- wijl het geld, dat zij van Triest verwachteden, uitbleef, en de overrest der drie honderd piasters, hun op eene geheel onvoorziene wijze werd ont- houden. De achtin^ echter, die zij zich alom verworven hadden, kwam hun ook hier weder te hulp, en verloste hen ten minde in zoo ver van deze zorg, dat zij hunne verzameling geheel E 4 # il ra REIS NAAR EGYPTE. in orde konden brengen en in l^t begin van Januarij 1821 een gropt gedeelte van dezelve, beftaande in dertig zoogdieren, honderd zes vo . gelen, honderd acht en twinrig i*mpbibiën, een aanzienlijk getal visfchen, kreeften, molusken, ' wormen en twee duizend 'negen infekten, bene- vens honderd twintig nommers mineralen, konden verzenden. De planten, houten, zaden, zoowel als de verzameling van iVy /visfchen, bleven met\ eene uitvoerige befchrijving hunner rcize en eenige honderd teekeningen, benevens de bouwkundige werken' van den heer liman voor de derde verzending terug, die de intusfchen te verzame- lende zoogdieren, vogelen en amphibiën hieron- der begrepen, omtrent zes tot acht kisten vullen en in Maart vertrekken zou. Nadat dit alles nu bezorgd en het geld uit Triesf was aangekomen , huurden zij eene kleine bark, om door het nieuwe kanaal, dat nu juist - geopend werd, naar fe*;"? te varen. Zij ver* lieten ^lexandrië den negentienden January. Hunne reis ging echter zeer langzaam, en werd nog vertraagd, dewijl hun fchipper, toen zij flechts eene dagreis van Mexandri'é waren, ver- nemende, dat men daar, uit hoofde van etne pitrusting van tefterdar IiEy tegen d o !a- OOi^A, op alle fchepen beflag legde, niet verder wilde varen, en eerst door een kostbaar regts- geding moest gedwongen worden de reis voort •:4. REIS NAAR EGYPTE, n te zetten. Op den tweeden Februarij kwamen zij eindelijk te Balak , de haven van Cairo , en ' huurden hier, een verblijf, om hunne natuurkun- .dige bezigheden en de toebereidfelen tot eenen togt op den Nyl ongehinderd te kunnen voort- zetten. Zij hoopten deze reis fpoedig te begin- nen, dewijl zij moesten vreezen, om reeds in Maart door de pest uit Cairo verjaagd te zullen worden. Zij hadden thans flechts tot reisgenooten hunnen half zieken Duitfchen vriend en eenen tolk , dien zij echter , hoezeer zij alle reden had- den, om over hem voldaan te zijn, dra hoopten te kunnen ontberen, dewijl zij in de Arabifche taal reeds goede vorderingen maakten. De generaal had reeds met zijne gemalin in het begin van Januarij Cairo verlaten, om in deze en de volgende maand nog Opper ' Egypifs en Fajum te bezoeken, en dan dit land voor altoos te verlaten en m;dx Jeruzalem te trekken ,^ waar hij het Paaschfeest dacht te vieren. In eenen brief uit Cairo ^ dien hij den der* tienden April, nadat hij reeds van zijnen togt naar Opper» Egypte teruggekeerd was, n-^^i Eu<^ ropa zond, zegt hij onder anderen het volgende: \ „ Ik ben God dank gezond, niettegeni'bande wij federt eenige dagen eenen gloeijcnden Cham' sin verduren moeten, die alles dreigt te verliik» ken, en de koelde vertrekken eene hitte var! acht en twintig tot dertig graden reaumuik. . E 5 me- ^ REIS NAAR EGYPTE. I Ui mededeelt. Deze gevaarlijke wind is zeer nadee* lig en bevordert de uitbarsting der pest , die reeds drie maanden bij afwisfeïing in AlexandriH woedt. Tot hiertoe zijn hier flechts twee per* fónen door deze kwaal aangetast, maar alles vreest voor de verdere veripreiding van dezen gcefel van het Oosten» ïk denk als de Ooster- lingen j^lla Hirnii (j.QO ^\s het God behaagt), en ga alle dagen door de iiid, vermijdende ech- ter, zoo veel ik kan, de Arabieren ^ die in me- nigte door de ilraten (Iroomen , aan te raken. Morgen neem ik affcheid van den Bassa^, die tharss op zijne buitenplaats Sphaubra woont, en ga dan binnen eenige dagen over Damiette naar Jafa en Jeruzalem» De Bassa heeft mij een Egyptisch paard met QQnm zeer rijken Tark- (chen zadel en eene met goud befkjgene Turk- iche fabel geichonken; dewijl ik nu (Jit paard niet alleen naar huis wilde zenden, zoo heb ik nog eenen Koklau-Anedi^ eenen Dongola en . nog drie andere rasfen gekocht, die nt,i dra op reis zullen gaan. De teekening der op mijnen last geopende piramide (*) is nu voltooid, en zal in twee bladen bij mijne reisbefchrijving ge- ^..„.-. , - ,..-..-., ' voegd (♦) Deze was de piramide bij Sattara^ welke de generaal mïnutolï liet openen. Bïen moesc eerst • door eenen Ikrken muur breken , en dan, naar de wijze der in\)üwerkeïa, bijna vijftig voeten diep, nederdalen. I |v|^ *^^ REIS NAAR EGYPTE. 75 voegd worden. De inwendige bouw der pira- mide is zeer merkwaardig, en zal mogelijk over de beftemming van deze zeer belangrijke gedenk^ (lukken der oudheid veel opheldering geven kun- nen. Voor eenige dagen hebben mijne werklie- den den vergulden fchedel, de voeten en handen eener Mummie gevonden, en ik zou uit deze tot hiertoe eenige vonst befluiten, dat dit de overblijffelen van eenen in de piramide bijgezet- ten vorst zijn. Men heeft waarfchijnlijk meer belangrijke voorwerpen in dezelve gevonden, maar de roofzuchtige Arabieren hebben die elders verkocht. Dit doet mij te meer leed , daar de kennis dezer voorwerpen eenig licht over het doel der piramide had kunnen verfpreiden. Ik hel over, om uit het plan der piramide te befluiten, dat hare Rabisti-Kabirneu ^ die nog alle niet geopend zijn, zich ver uitftrekken en tot graven of sanktuarien leiden , die buiten den omtrek der piramide liggen. Dit onderwerp bragt mij op het denkbeeld, of niet de ingang tot het beroemd doolhof in de daarin liggende pira- miden te zoeken zij. Bij het bezien mijner piramide was ik haast levend begraven, maar men moc!: fteeds iets wagen, Vv^il men verove* ringen , zelfs in het rijk der wetenfchappen , maken. Mijne piramide beltaat uit zeven af- deelingen , en is ook niet doelmatig vierkant ; en de fleenen, wmiiincde zij bekleed is, hellen aan- 7<5 REIS NAAR. EGYPTE. t ? , aanmerkelijk naar binnen. Een aardige Sarko; phaag, met hieroglyphen, zal eerlang uit de kata- ,kombe, die ik liet openen, gehaald worden. Een tweede echter, die uitmuntend goed bewaard is, is benevens de rijk met hieroglyphen voor- ziene katakombe aan andere liefhebbers der kunsc overgelaten.- Hoe veel kon met toereikende mid- delen en tijd hier nog gedaan worden I Het is heden koud bij gisteren vergeleken, en evenwel ftaat het weerglas van reaumur in een koel vertrek op vier en twintig graden. Uit Palestina hoop ik u weder te fchrijven enz." * Later fchreef intusfchen de heer minutoli uit Damiem : ,> Mijn plan , om naar Palestina te reizen , is , helaas ! verijdeld. Reeds lag eene Criekfchc, met mijne goederen geladene brik, zeilree, toen uit Syrië hier de onaangename tij- ding kwam, dat men beflag op alle Griekfche vaartuigen leide, ja zelfs dat het reizen voor Christenen in die provincie tegenwoordig zeer gevaarlijk was. Ik moest dus van deze reis, hoewel ongaarne , afzien en vertrek morgen met eenen Turkfchen Dscheran naar de ree van yibu' 'kir^ waar mij de met vier en twintig ftukken gewapende Corvet van den Bassa^ la helle Suezia genoemd, op zijn bevel zal afhalen. Op dit vaartuig bevindt zich de aanzienlijkfte verzameling mijner oudheden, als ook mijne paarden. Het fchip , dat dezen brief naar Europa •^"»e . ' zal REIS NAAR EGYPTE. 77 :\'. zal brengen, is gereed om te vertrekken, ik zelt* hoop in zes of zeven weken dit met de pest befmette land te verlaten , indien ik intusfchen niet onder deze helfche ziekte bezwijk." . Op den vijf en twintigften Augustus was de generaal reeds weder in Europa gekomen, Een brief van hem uit de Quarantaine te Triest van vijf en twintig Augustus 1821, deelt nog het volgende mede, dat ter aanvulling der voor- noemde berigten dienen kan. „^ De redenen mijner mislukte onderneming naar Cyrenaica zal ik in mijn dagboek, dat bin- nen kort in twee deelen bij Cona zal verfchij- nen, zoo duidelijk opgeven, dat niemand mij meer de fchuld dezer mislukking geven zal. Maar niettegenftaande deze teleurftelling, zoo vlei ik mij evenwel over dit gedeelte der Libyfche woestijn, door hetwelk ik trok, nog wel veel, dat dusver onbekend is, te zullen verhalen. Gedurende mijne reis door Opper* Egypte had ik het geluk de groote piramide bij Sakkara te laten openen. Bij Sakkara vond ik ook twee uitmuntende Sarkophagen, de een van graniet, de ander van kalkfteen ,. beide met hieroglyphen voorzien. Den eerden breng ik mede, den twee- den heb ik weggefchonken. Dezen toch uft eene diepe bron van negentig voeten te halen, was mij te moeijelijk en te kostbaar. De katakombe, in welke ik den eerden vond , is zeer regelmatig Il r» REIS NAAR EGYPTE. gebouwd en vol met hieroglyphen. Hij is merk- waardig door zijn regelmatig uit vele fteenen gevormd tongewelf. Dit bewijst, dat de Egyp» tenaren ook welffels maakten, gelijk ook uit een «nder gedenkteeken uit de Thebaide^ van het- welk 'k eene teekening medebreng, duidelijk blykt. Men vond ook door het graven op mijne kosten, den ingang tot eene tweede piramide b^ jibaufin. Ik heb geld en bevel tot verder on- . derzoek gegeven. De bekwame teekenaar det hieroglyphen, de heer ricci, die in vroeger tijd voor de heeren salt en banke werkte, heeft mij trouw geholpen. Ik breng eene me- nigte teekeningen mede, onder welke vele tot hiertoe onbekende voorwerpen gevonden worden. Ricci is naar Becycissan vertrokken, om de ^ daar zijnde grot uitvoerig voor mij te teekenen. Ook hoop ik eene door hem naar den berg ISinaï ondernomene reis, waar nog een niet befchrevene Egyptifche tempel en vele opfchriften in geheel onbekende karakters gevonden werden, bekend te kunnen maken. Op mijnen togt naar Damiette onderzocht ik het oude Artaheches van hero^ DOTUS en de heerlijke overblijf felen van den Isistempel bij Beboh Uit de eerfte plaats heb ik onder anderen eenen mosaïken glaskogel gekregen , een nieuw bewijs voor de oudheid dezer glas» foort. Ik breng ook twaalf mumien mede, onder ' welke verfcheidene Griekfche met opfchriften. < i' r REIS NAAR EGYPTE. 79 N ( \ 9 IS» let 9 lis als ook drie en vijftig lollen van papyrus. On- der mijne teekeningen- is ook de afbeelding van het transport vaii een kolosiaal Mynolith ftand« beeld, door hetwelk wij eindelijk eens ophelde- ringen zullen kunnen krijgen , aangaande de wijze op welke de oude Egyptenaren zulke groote klompen wegvoerden. De hoogst gevaarlijke omllandigheden van den tijd hebben mij , helaas ! niet veroorloofd Klein- Azi'é en andere belang- rijke plaatfen te bezoeken. Het is uit de nieuwspapieren bekend, welk een onheil de door den generaal minutoli uit Egypte naar Europa gezondene verzameling overkomen is. Hij had die eerst naar Triest gezonden, van waar dezelve in Februarij 1822 voor duizend zeven en twintig Mark banco ver- zekerd, te fcheep naar Hamburg vertrok. Door de ftormen echter, welke in dat jaar met onge- hoorde hevigheid woededen, zonk het fchip tus- fchen Helgoland en Cuxhaven met alle manfchap. Op den een en twintigften Maart dreven bij het tot het kerlpel Balte behoorende dorp aan de Hanoverfche kust verfcheidene kisten met mumien aan ftrand, die, eer men dezelve behoorlijk ber- gen kon, door ftrandroovers geopend en befcha- digd werden. Eenige boeren, welke de in dezelve gevondene menfchelijke ligchamen voor lijken van mooren hielden, zorgden voor eene eer- K 8o REIS NAAR EGYPTE. 1 eerlijke begraving van dezelve, en bedolven die in het zand. Dé generaal minutoli was zelf van Triest over rertefiê naar Bffrhjn ,. vertrokken, d ■^■•^^••■•'»»^»-" \i^\ 1 ■.^*ij ■ 'M'l tit£-:;iiii !) • JO • ■• H O '1 1 ;i I «i ■ K , ' ioii.-/. ....... ..i%i üJi^*^'^ VI. 5*^-. !M.vy:if 'TJITM..* ' sZ IA f. V ~// VI. A>:yir.é INZAMELING DER EIJEREN VAN DE SCHILDPADDEN AAN DE ORONOKO. < D. 'e heer Van humbolüt had op 2:ijrte bekende reis door de ftreken van den keerkring h Amerika i in de jaren 1799—1804, bij het bevaren van de Oronokoy gelegenheid om den- 2eer merkvvaardigen oogst der eijeren van fchild* padden, die jaarlijks op een der eilanden van deze rivier, boven den mond van den Rio de Apure door de Indianen der zending van Uruana gefchiedt, gade te flaan. Wij gelooven onze le« zers geenen ondienst te zullen doen, als wij uit de fraaije befchrijving van dezen eijerenoogst,zoo , als die in het derde deel der reisbefchrijving vart HUMBOLDT CH BONPLANT geVOndCH WOrdt, een uittrekfel geven. Het voornoemde eiland wordt door de India* xien der : endin^ van Uruana als hun eigendom ■ ^- "IV ^ • F . . ■ bé. \ IMAGE EVALUATION TEST TARGET (MT-3) V' m // f/ ^ .^ .V ,<> /. W 1.0 l.l 11.25 lti|21 |U |io ^^" III^H u Kg ■" 140 u 12.0 Hiotögraphic Sciences Corporation aa WIST MAIN STREIT WeBSTIR,N.Y. I4SS0 (716) 872-4503 ;V 1 / 8ft INZANfELING D£R EIJEREN befchouwd. In April 1800 kwam de heer vam HUMBOLDT 611 ziJTi reisgenoot bij dit eiland , waar zij een gezelichap uit.iuim drie honderd perfonen, beftaande uic Indianen, uit hoofde van den eijerenoogsc, vergaderd vonden. Behalve de Guamos en Otomatos van Uruana^ waren hier ook nog Caraïben en apdere (lammen van hec benedenfte gedeelte der Oronoko tegenwoordig, ledere (lam was afzonderlijk onder hutten van palmbladeren gelegerd, en onderfcheidde zich door eene eigendommelijke kleur hunner huid. Midden onder dezen tietenden hoop waren ook eenige blanken, vooral kramers van ^/!;gt;;/i/r/i, die ilroom opwaarts gekomen waren, om de ol{e der fchildpadseijeren van de inwoners te koopen. Een Spaansch zendeling van Uruana, te Alcala d^ HenareZf in Spanje geboren, kwam onz^ reizigers te gemoet en verzocht hen aan zijnen eenvoudigen maaltijd, uic Pisang , vruchten en visfchen be- ftaande, deel te willen nemen.. 2*1] hoorden van hem, dat hij gedurende den tijd van den oogst der eijeren in het leger der Indianen gekomep was, om iederen morgen in de opene lucht eene mis te lezen, en de, tot onderhoud der kerk^ lamp noodige olie te krijgen, vooral echter om deze republica de Indios y CasteUanoSy in welke ieder zich datgene wilde toeêigencn, wat G04 jum allen, gefchonken had, in orde te houden. De heer van HUMB0i.DT en z^a reisgenoot wan- VAN P£ SCHILDPADDEN. 91 IvaDdelden nu door het eiland, vergezeld dooe dezen zendeling en eenen kramer , die roemde^ dar hij nu reeds fèden tien jaren het leger der Indianen en de vangst der fchildpadden bezochü had* Dii oord ean den oever der Oronoka wordt omtrent 200 bezocht, als ïn Europa de lïlfe van Frankfort of Beaucaire. Zö kwamen dra in eene voldrekte zandvlakte. y^Zoo ver g^ hier langs het flrand zien kunt,*' zeiden hunne geleiders, „ liggen fchildpadseijeren onder het zattd." De zendeling had eenen langen ilok in de hand, en toonde hun, hoe men door het peilen met dezen flok, de uitgeftrektheid der laag van eijeren bijna zoo bepaakl, als de niijn^ werker de grenzen van een leger van mergel of (leenkolen kenmerkt» Bij hetloodregt indruk^ ken van den flc^ worde men , door den plotfeling ophoudenden tegeniland, gewaar dat men in dè hohe of laag der losfè aarde gekomen is, in welke de eijezen liggen. De reizigers zagei deze rij zoo algemeen en eenparig verfpreid, dat in eenen omtrek van tien roeden rondom eene afgebakende plaats, de proef üok dezelve overal ontmoette. Ook fpreekt mea hier flechcs van vierkante roeden eijeren; het is als een land vol mijnen, dat door het lot verdeeld is en regel- matig bewerkt wordt. Evenwel llrekt zich deze e\j;erlaag niet over bet ganlche eiland uit» Waar de grond plotfeling hooger worde, daar vindt .men F 2 die N |4 INZAMBLmo DER EIJEREN die niet 9 die wijl de fchildpad de^e hooge pla^^tfen niet bereiken kan. ^n^v. , De Indianen verzekerden onze reizigers, dat men bij het opvaren der Oronoko , van haren mond tot hare vereeniging met de Apute^ geen eiland en geen ftrand vond, alwaar niet eene menigte eijeren lagen. De groote (childpad ./^r« r^VAN DE SCHILDPADDEN, «5 éen en ander van het verfchil dezer twee foonen en hare betrekkingen tot de onderfcheidene fami- Hen der fchildpadaardfge diertn m het algemeen , dat wij niet met flilzwijgen mogen voorbijgaan. ^ De j^rrau fchildpad, die de Spanjaards der zending Tortuge^ dat is, fchildpad noemen, is voor die volken, die beneden aan de Oronoko wonen, van groote waarde. Dit dier is eene groote zoetwaterfchildpad, met pooten, welkers teenen door zwemvliezen verbonden zijn, het heeft een zeer platten kop, twee vleeschachtige, zeer Ipitis uitloopende aanhangfels onder de kin, vyf nagels aan de voor. en vier aan de achterpooten, die van onderen geftreept zijn. Het fchild be« (laat uit vijf middelde, acht zijdwaardfche. en vier en twintig randichubben. De kleur is van boven graauwzwart en beneden oranjegeel De pooten zijn insgelijks geel en zeer lang. Tus- ichen de oogen befpeurt men eene diepe vore» De nagels zijn zeer flerk en rond. De aars ftaae een vijfde van het einde des flaarts verwijderd. Het volwasfen dier weegt veertig tot vijftig pon- den. Zijne eijeren, veel grooter dan duiven- eijeren, z^jn zoo langwerpig niet als die der Tèrekay fchildpad. Zii zijn met eene kalkach- tigè fchil bedekt, die, zoo als men verzekert, fterk genoeg is, om de kinderen der O tomaken Indianen, die groote balfpelers zg' , in plaats van ballen te dienen , die zij in de hoogte en elkan- F 3 der d«r toewexpen. Indien de jirr^u\ fchildiHid 19 ^éi ^room boven de wsltervaUen gevonden wierd, dan zouden de Lidianen van hec bovenfte ge* deelce der Oronoko eenen zoo verren weg niet «geggen, om hec vleesch en c^e «y^sren vtn dit beesc ie krijgen. Men heefc voorheen geheeU voU^en van Atabapo en Camquiare^ aan gene ^ijde der Raudales ^ien komen, om aan de vis* übherii te Uruana deel te nemen." f ^ ^ De Terekays zijn kleiner d^n de Arraus, Haar diameter bedraagt niet meer dan veerden duimen Het getal der ichubbeo van haar fchikl 13 • gelijk aan dat der Arrau^ maar verfchik eenigzins in de plaatfing. Ik heb er drie in hec midden en vijf zeshoekige op iedere zijde getelde De randen zijn met vier en twintig volftrekt vierkante en llerk naar binnen gebogene ichubben bezet. De kleur van het fchild is zwart naar groen tweernend; pooten en nagels zijn gelijk die der Arrau* Het ganfche dier is olijfgroen , maar heeft pp den ichedel van den kop twee roodgele vlekken4 De borst 1^ insgelijks geel en met een llekelig aan* hangfel voorzien. De Terekays vergaderen niet, gelijk de Arraus of Torfugasj in groote me- nigte, om hare e.\jeren gemeenfchappel^k en aaQ ^enzekden oever te leggepé De :eU5rpn der Ten rekays zijn aangenaam van fmaak en ze^r gezocht pnder de inwoners van Spaanscb Guiana Wi^ vindt die aan het hovende gedeelte der Orotiohi 'j . t zoo- VAN DE SCHILDPADDEN. H soowel tb beneden de watervallen , ja zelf» in ^pure 9 Uritucu , Guarico en in de kleiieie rivieren , die door de Llanos van Caracos flroow men. De gedaante van pooten en kop^ de aan< bangfels van kin en borst, zoowel als de li^^ing van den aars, (ch\jnen te kennen te geven^ das de Arrau en vermoedel^k ook de Terekay fchild^ padden tot eene nieuwe foort behooren, die van de Emyden onderfcheiden kunnen worden. Zg komen door hare baardjes en de ligging van den aars overeen met de Emys Nasuta van ^len heer • scHw&io<$ftR en met de Mafamata fehildpadden van f>iöisch Guiaaa, Van de laatflie tijn diij echcer onderfcheiden door fchubben, die met kleine piitimi<^tchtige hoogten bezet zy^n.** ^ ^ be tijd, in welken de gtoote jirrsu f^ajié*> pad hare e^ren legt^ komt overeen met dea^ kagftën fland van het water. Dewijl de Oronokp eerst bij de nachtevening in de lente begint t«r waslèn, zoo liggen hare laagüe oevers* van het einde van Januari} tot den twintigfletl of Vp en twintigften Maart droog* De Arrau fcbild- padden, 4ie van Januarij af in troepen zamen-^ komen, ftijgen dan uit hel Water en warmen zich in de zon aan den oever in het zand. De Indianen l^looven, dat èene aanmerkelijke warmte' voor de 'gezondheid van dit beest onombeetti^ is, en dat het koesteren in dè %(m hdé eijerleggen bevordert. Men vindt de Arr^u dcöi ^eheeleni F 4 Fe- U IN'ZAMELING DEREIJEREN Februanj op den oever* In het begin ^an Mant vefgadercn de verfcrooide hoopen , en z\yemroen aaar de niet zeer ïalrijke eilanden y waar zij ge* woon zijn hare eijeren te leggen. Waarfchünlüic bezoekt dezelfde fchildpad jaarlijks ook denzelf* den oever. Om dezen tiijd» en eenige dagen eer het e^erleggen begint, venoonen zich deze die- ren bij duizenden in lange r^en aan de oevers der eilanden Cuccuruparu y Uruana tn Gara» ruma met uitgellrekten hals eq den kop boven water houdende»:, om 19 zien, of z^ ook door tvgers of meoièhen bedreigd worden. - De India« oen, voor wie iüet van belaag ia, dat de ver* gaderde troepen b\j elkander bleven,, dat do fchüdpadden zich niet verfcrooüei), en dat hec «Üerleggen ftil oi ongefcoord gefcbiedf , plaatfèn dan op zekeren affcand aan d^n o^ver fchild* wachten. De fbhepelingen worden verzocht hunne vaartuigen midden in den ftroom t^ houden, en ieder gedruisch, dat de fchüdpadden zou kunnen Vèrichrikken , te vermüd'^n* Het eijerleggen ge* (cbiédc fcQe;d9 in den nacht, en begint rerftond na den ondergang der zon. Het dier graaft met ziixi^ lange lüet kromme nageU voorziene achter* pooten eeoe groeve, die drie voeten in diameter beeft en cwee voeten diep is. Volgens de op- gave der Indianen, wordt, ter vastmaking vaa bet ^and des oevers, dit door de fchildpadden jtt« b»fc pi» ^b^vQPhtigd. Men xpeeqt dit. t^ ... V, ' kun* VAN DE SCHILÖl» ADDEN. «9 kunnen opmaken uic d^n reak, als roen een on« langs gegraven gat, of zoo als( men hier zegt; een eijernest (^Nidada de huevos) opent. De drang tot eijerleggen is bij deze dieren zoo groot, dat fommige zich tot dat einde bedienen van de gaten, die door andere gegraven, maar nog niet met aarde bedekt zijn. Zij leggen alsdan op de ^erfte laag eene tweede. Door deze groote on- rust worden eene menigte eijeren gebroken. De zendeling toonde den reizigers, door het zand op verfcheidene plaatfen weg te nemen , dat dit ver- lies omtrent een derde gedeelte van den ganich^n oogst uitmaakte ! Het geel der eijeren nu dtaagt ook veelbg, om het zand als te verfteenen, en SÜ vonden aanzienl^ke verharde klompen . van ]^\varts en gebrokene £iielpen. r/Het getal van deze aan den oever. i|i den nacht werkende dieren is zoo groot, dat men des morgens nog verfcheidene midden in het onvol- tooide werk verrast. Deze worden dan door eene tweeledige be^oefce gedrongen, namelijk die van het eüerleggen en die van vhetuoedekken der gegravene gaten, opdat de tijgers die niet ont- dekken mogen. Wat haar zelve betreft, dan kent de fchildpad in dezen opzigte geen gevaar. Zij zetten haar werk in de tegenwoordigheid der Indianen^ die des morgens vroeg den oever be* zoekei|i, voort. . Men npemt deze dwaze fchild^ paddfn XX9Ktue$:,folhs)^ J^ietiegenfiaande de jbïi^v F 5 he- /" ^1 I 95 INZAMELING DER EIEREN hevigheid harer bevireging kunnen zü gonakkemk met de hand 'gevangen worden. De drie legers, die de Indianen aan de voor* noemde plaatfen betrekken, beginnen in het einde van Maan en begin van April. De eyeroogsc geichiedt alom eenparig en zeer regelmatig. Eer de zendelingen deze oorden bezochten, bediende men zich van dit door de natuur hier in zulk eenen overvloed nedergelegd voortbrengfel, mee veel minder voordeel. Ieder volksftam woelde den grond naar goeddunken om, en eene ont* zaggel^ke menigte eijeren werd nutteloos gebro- ken, dewijl men bij het graven onvoorzigtig te werk ging, en er meer eijeren gevonden wer- den , dan er weggevoerd konden worden. Dé betrekking was b\jna dezelfde, als die van eene door onhandige werklieden bearbeide mijn. De vaders Jezuiten komt de eer toe, dat zij regd en orde bij dit werk ingevoerd hebben, «n hoe* wel de Frandskanen , de opvolgers der Jezuiten, in de zendingen aan de Oronoko^ roemen, dat z\j de vbetflappen hunner voorgangeren drukken, zoo gaan zij evenwel hierb^ in geenen deele mee de noodige voorzigtigheid te werk. De Jezuiten gedoogden niet, dat' de ganfche oever omgewroec werd, zij lieten een gedeelte van denzdven on* aangeraakt, uit vrees, dat het ras der Arrau ichildpadden zoo al niet uitgeroeid, dan ten minüe toch aanmerkelijk zou venmnderd worden. Thahs^ wordt T'VAN DE SCHat)PADnEW.T f^a wordt deze maacregel der vooizig|dgbeid ver» waarloosd, en men meent m ook reeds %t he» ^uren, dat de oogst van jaar tot jaajc vetmiih deit* , ■ \u\ 'tZi-n Li;.') ■. üj ^u.ti Ab nu bet leger ger^ is, dan benoemt de zendeling van Uruana z^nen il^ouder of com* misfariSy die den grond , met eieren bezwangerd» in onderfcheidene deelen verdeeld » naar bet ge- tal der Indiaaniche Hammen , die aan den oogat deel nemen. Deze zijn aUe Indianen der zen* ding, zoo naakt en ruw, als die der bosfeben; men noemt hen echter Reducidos en Neosiiêt^ dewijl zü, als de klok luidt, naar de kerk gaan^ en knielen, als z\i den zegen ontvangen^>^ \ni^\ll De ftadbouder of Commssionado del Padr€ bd« gint zijne verrigting met den pijlilok. Hij onder* zoekt, gelijk boven gezegd is, met een langen bouten flaak of bamboesriet, hoe ver de eijerlaa^ zich uitflrekt. Volgens de meting van den heet Hui^BOLDT, ilrekte zich die tot op honderd twintig voeten van den oever des ftrooms uitè Hare diepte bedraagt in diameter drie voeten. De Commissianade zet bakens ter bqialing van het punt, waar ieder (hm met zijn werk moet ophoa* den. Met verbazing hoort men de opbrengst van den eijeroogst, gelijk die van eenen goed bebouw- den akker, waarderen. Eenp naauv^keuriggemetene vlakte van honderd twintig voeten lang en dertig voeten breed kan wel honderd fcheepskruikeu of , voor |i INZAMELING OER EIJBREN yftMt duizend fimken 6tie, opbrengen. De Indianen wfoeten de aarde met hunne handen om, leggen de eieren in kleine manden, die Mappiri hee- ten, dragen die naar hun leger en werpen den inhoud in lange houten troggen vol water. In deze troggen btyven de door ichoppen gebro* kene en omgeroerde eieren zoo lang aan de zonneftralen blootgedeld , tot het gele (het olie* Mhtig gedeelte) dat bovendr^ft, verdikt is. Naar« mate nu dit olieachtig gedeelte zich op de opper* vlakte van het water verzamelt, wordt het afge* ii^pt en boven een fterk vuur gekookt. Men seegt, dat deze dierlijke olie, die de Spanjaards Mantka de tortugat C) noemen, te beter koud worde, naarmate zij eene (lerkere koking on- dergaat* Wel toebereid, is zQ klaar en zonder reuk, en heeft eene flaauwe gele kleur. De zendelingen zeggen, dat zij zoo goed is, als de beste olie van olgven, en men gebruikt haar niet flechts om te branden, maar ook ter berei- ding der fpijzen, aan welke zij geenen onaange* namen fmaak mededeelt. Het valt intusfchen zeer moe\jeiyk, om eene geheel zuivere e^erolie te kragen. Gewoonlijk heeft zij een vuilen reuk, die veroorzaakt wordt door het inmengfel van I zul. (*) Sthildpêdden vet. De Tëmakannt Inditoen geven' bet deo naun Csr0pSf intar de Mtypurtu ooemen bec TInH. . VAN DE SCBiLDrADDEN. fl zulke evjeren^ in welke door de aanhoodende- hltto der zon, reeds jonge fchildpadden zitten. Dit onheil ondervonden onze reizigers vooral bij huntie terugkomst van den Rh Negro^ toen zü zich van een bruin en Hinkend gew'fden vloeibtiir vet bedienen moesten. £en vezelachtig (tof Ut op den bodem der kruiken, een bew^s van do onzuiverheid der fchildpaddenolie* f r"^ De heer van humboldt deelt ons bQ deze gelegenheid nog eenige (laatkundige opgaven mede, die h\j op de plaats zelve deels door den zendeÜDj^T van Uruana en z^nen plaatsvervanger, deeb door de kramers van Aügostara had ont« vangen* „ De oevers van Uruana leveren jaarlyks dui* itnd Bof y as {*) of fcheepskruiken olie (^Man* seca)* £éne fcheepskruik (Jarre) wordt in de hoofdftad van Guiana^ gewoonlijk flechts Angos» tura genoemd, met twee k derdehalf piasters betaald. Men kan vooronderftellen, dat de gan^ iche opbrengst der drie oevers, op welke jaar** l^ks de eijerenoogst plaats heeft, ruim v^f dui* zend botigns beloopt. Daar er nu twee honderd eijeren noodig zijn, om eene flesch of Limeta met olie te leveren, zoo worden er voor eene fcheepskruik of botya vijf duizend eijeren ver- eischr. (*) Ieder botya bevat v^f en twintig flesfchen; s9 bedraagt duizend tot twaalf duizend kubielc duimen. I 9% INZAfif £J||Naii>£Il SIJEJLBTN eisohct fódiien men mi hec gecal der eieren, die «eiÉe firhfldpad iegt, op honderd o£ honderd ze^ cienichat, en vooronderfldt, dat een deidè ded dezer eijercn , in den kgtijd , vooral door de dwiize fchildpadden, verloren gatn, zoo volgr^ dat , om jaarlijks vijf duizend fchecpskmiken tüie «éverzamden^ drie honderd dertig didzendv^naw fchildpadden, welks gewigt honderd v^f en zest^ duizend centenaars bedraagt, op de^ drie oevers, waar men eijeren verzamelt «^ drie en dertig naim lioenen eieren leggea moeten* '^ht e-iU ^n rPe heerrvAN HUArBoi.DT verzdcert intus^ filien, dat de nitkómften dezer berekeningen nog öp lange na de waarheid niet bereiken. Veler fchild* padden leggen flechts zestig tot zevendg eijeren; seer vele dezer dieren worden in den oogenblik^ als zij uit het water komen, dootAt Jaguarc gedood. De Indianen nemei;i ook vele eyerjsn w^, om dezelve, in de zon gedroogd, te eten; z\| breken ook. door onvoorzigtigheid vele andere bij het inzamelen. De menigte der eijeren, uit welke , eer de mensch die opdelft , de jongen kruipen, is zoo groot, dat de heer van hum- «OLDT rondom het leger van Uruana den gan- &hen oever van de Oronoko van kleine fchild* padden zag krielen, die een duim diameter had- den, en naauwelijks de vervolgingen der Indiaan- fche kinderen ontkomen konden. Overweegt men na verder, dat nie£ alle Arraus 2ich juist op de- \ VAN DE SCHILDPADDEN. 95 de2e drie oeversi verzameleti, waar de legers op» gerigt worden, dat ook vele dezer fchildpadden hare eieren afzonderlijk , verftrooid en eenige weken later (*) tusfchen den mond van de Oronoko en hare vereeniging met de Jtpure leggen y dan is men genoodzaakt te vooronder- fiellen, dat er b\jna een miUioen fchildpadden zyn, die jaarlijks hare eijeren op de oevers der Oronoko leggen. Dit getal is zeer aanmerkelijk voor een zoo groot dier, welks gewigt ruim viji^ tig ponden bedraagt, en dat de mensch in zuUt eene menigte verwoest. Gewooniyk echter is de voortteling minder by de grootere, dan b^j de kleinere fchildpadden. \ r r-Het werk van het verzamelen der eijeren en het bereiden der olie duurt drie weken* Gedu» rende dezen tijd alleen ftaan de zendelingsplaati> fen in verband met de kust en de naburige be^ Ichaafde landen. De Franciskanen , die zuid^ waarts 'i (*> . De jfrrau fc^jildp^idden , die bare eijeren van het begin van Maart leggen (want bij verfclieidene beesten van dezelfde foort brengen bet meer of min koesteren in de zon , voedfel en eigendommelijice organifatie zulltè •fwijltingen voort) Hijgen met de Tarekays uit het wa- ter, welke laatfte ia JanuariJ en Februarij hare eieren leggen. Het valt echter moeijeliülc , de eieren der Tertksy fchildpadden te verzamelen, dewijl deze dieren die verUrooid leggen, en niet, geiyk de /irraut, bij ^oitenden op dezelfde kuit vergaderen. 94 mZAMELING DER EIJËREM wasns van den waterval wonen, komen b\j deit eijetenoogst niet zoo zeer om olie te halen, als wel, zoo als zij zich uicdrukken, om een blonk gëzigt te zien, en te vernemen, of de koning^ van Spanje zich in het Escurial ofte Shllde" fomo ophoudt, of de kloosters in Frankrijk afgefchaft blijven, inzonderheid echter;; of dé Turk zich nog (leeds flil houdt. Dit is de hoofd- inhoud der dingen, die eenen monnik van de Oronoko hi^ uitfluidng bezig houdt, maar waar* (omtrent hem echter de kleine kramers van^^iy- ^ostura^ die deze fchildpaddenmarkt bezoeken v helaas ! :geen voldoend berigt kunnen geven. ^Alle tiieuwsfijdingen , die een blanke uit de hoofdftad medebrengt,- worden in deze afgelegene gewesten drie honderd p». iy VAN DE SCHlLMAbÖÉ». ^ ftrekén bezoeken, brengen ook eehe gfoote mfe^ nigte in de 2on gedroogde of zacht gekookte cijeren mede naar huis. De roeijers van onze reizigers hadden' fteeds mandjes of kleine zakjes van boorawol met zulke eijeren gevuld bij ziclw I>e fmaak dezer eijeren was niet onaangenaattiy^ als zij goed bewaard waren* Men toonde dén heer van hümbolüt groote door Jaguani]'* gers ledig gemaakte fchildpaddendekfels. Deze dieren volgen de Tchildpadden naar den" oever, waar zij hare eijeren leggen. Zij overvallen dié dan op het zand, en om dezelve te gemakkelijker te kunnen verteren, keeren zij die zoo om, dat het borstfchild naar boven ligt. In deze ligging kunnen de fchildpadden zich niet weder on!iké6" ren, en daar de Jaguar er ongelijk meer' om» keert, als hij in eenen nacht kan opeten, zoo bedienen zich de Indianen dikwijls van zijne list en boosaardige gulzigheid tot hun voedfel. Als men nu in aanmerking neemt, hoe moeijelijk het den reizenden natuurkundigen valt, het ligchaairt der piasters. Transportkosten: een vaartuig met vier roeijjers en een (luurman zestig piasters. Twee koeijen tot on- derhoud der roeijers, voor twee maanden tien piasters^ Manioea meel twintig /piasters, kleine uitgaven in hee leger dertig piasters, zamen vier honderd twintig B^as» ters. De drie honderd botyas worden te Angosturaf tien jaren door eikanderen gerekend, voor zes honderd toe zeven honderd vijftig piasters verkocht, i. G fl INf AHSIrWQ pen IO£REN dcc fcbUdj[>ad ui; ^iir buis ie; balen , zcfidei het dekfel van het; bprs^chil4 tt fcheide^, 4an kan' v^en. de handigheid van d^ ppoiien des tijgers niet genoeg bewonderc»? ^ die het dubbele pantHer \m 4p Ar rail fchildpad zoo ledig niaakc, alsof do Ipi^rach^ige banden door een heelkundig werktuig; Ipsgemaakc waren. De Jaguar vervolgt de ichild« ynS^ zelfs tot in het water, als dit niet zeer diep is. Hij graaft ook de eijeren op, en is, bene* yens de krokodil^ de reiger en de Gallin02^ firr, de wreedfte vijand der kleine, pas uit den dop gekropene fchildpadden. In het voorgaandey \^ werd het eiland ^ ar anima zoa zeer, gedu^ leende den eüer«nt$d, door de krokodillen ontrust, 4Rt de Indianen in eenefi nacht, door middel van kromme, met zeekoevleesch bedekte haken, achttien dezer beesten, van twaalf tot vij^ien voeten lang, vingen. Benevens de beesten, van welke zoo evet^ gebroken is, benadeelen ook de mlde Indianen de oliefabrieken zeer. Door de eerile regenbuijen, 4ie zij fchildpadsregen (,pejo - canepori) (♦) noemen, oplettend gemaakt, trekken zij naar de oevers V2ai ^t Oronoko ^ en dooden met vergif- tige p^len dC' fchildpadden, die zich met een «uitekendeti kop m ujcgeftrekte pot ^.a in de zon .kotsteseo» • ■ --^'idr (*) Itt de XMXèttTêuaktnt uit Pad' egi Cm#/9* regen. f?. VXn J>% SCHILD9ADDEK. n Al hebben de joi^ fèbüdptddm hij dag óê kUl van haar ei doorbroken ^ zoo ziet men haai echfier altoos eerst des nachts uit de aarde kn«H penu De Indianen zeggen, dat hei joiage dief de iKtte der zon fthuwt^ zij poogden ook onzeit Eimypeanen te tooneu, hoe de jonge fet^pad» als zij in eenen zak ver van ded oevef gedragen •n zoo geplaatst worde , dat z^ met den rug naar denzelvea Aaae, evenw^el zonder aaridletf den naasten weg naai de rivier iailaatt Hoewel deze proeve^ volgens de verzdcering van den heeif VAN ituMBOLD^y niet altijd even goed fi&agt'^ zoo bleek bet hem echter over het al^meen^ dat deze diectjes op eenen goooten alftaüd van den oever, en zelfs óp Qcxt eiland, met een' zdü fijn gevod wisten lie onderfcheiden, van W«lketf kant de vochtigile wind waaide.^ i Alis: men nu dë uitgestrektheid van de laag dec cueren in aanmerking neemt, die bijna odafgo» bcolden langs den oever loopt, en de duizendé Ideine fchildpadden^ die> zoodra zij uit: dens dop kaïipen^ het water opzoeken, dan heefb men moeiie om te gdooven, dat zulk een» menigtó vatL fiEhil)(^adden, die hare nesten op dezdfidai plaats hebben,, hare- jongen zoudenr kiuÉóea keQ«i nen,. cn^ die, gd^ijk de krokodillen! doea^i niiar d« naburige poelen van de Oronoko, zèndeh kun^i nbn i leiden. Het is edser omwüidbaar ', dit de fiJnldpBtdBcp ham eorfte^ Itvensjgieit in de moaia HKV G 2 raa» ■C loo INZAMELING OER EIMEREN hs&n doorbteDgeit, waar het water niet diep is,- en dat ilechcs hét volwasfön beest eersc in hec bed van den grooten (troom terugkeen. Hoe kunnen nu echter — vraagt de heer van hum- BOLDT — de Tortuguillos (kleine fchildpadden) deze moerasfën vinden ? Worden zij door vrou^ welijke fchildpadden, zoo als het toeval die aan* biedt, tot kinderen aangenomen en derwaarts ge« leid? De krokodillen, die niet zoo talrijk z^n, leggen hunne eijeren in afzonderlijke gaten ^ en het vrouweiyk beest komt tegen het einde van den broeitijd weder op die plaats, roept de jon- gen, die hare flem beantwoorden, en helpt die meestal bij het verlaten van den dop. De Arrau ichildpad 'herkent ontwijfelbaar, zoowel als de 'krokodil, i^e plaats, waar z$ hare eijeren gelegd heeft, daar zij echter niet .mar den oever kan terugkeeren, waar de Indianen hun leger hebben opgeflagen , hoe zoude zij dan hare jongen van die van andere kunnen ondericheiden? De Ota» maken Indianen verzekeren echter, dat zg ten tüde der overflrooming vrouwelijke fchildpadden door een groot getal jonge vergezeld, hebben aangetroffen. Deze waren mogelijk zulke jfr^ rausy die op eene eenzame kust hare eijeren afzonderlek gelegd hadden^ en derwaarts, weder- keeren konden. ; r'drr 'Schildpadden van het mannélük geflacht yinde men zeer zdden, en otidei verfcbeidenehondérde -fc- , van \ ^- ■■■. " ■ói:t^ VAN DE SCHILDPAD0^£N. loi vtn deze dieren zal men naauwelijks een man- neliik vinden. De oorzaak echter van deze zeld* zaamheid kan niet dezelfde z^n als bij de kro- kodillen, dfe'ten t^de der vborttefing op leven en dood me^ eikanderen vechten. > . • « crnviTv^->H ;;,:• ïit'\' N . •• ■* - vl* v :, f . 10 ,UUi^^ '(' 0 3 . Utii ■ 'vi VIL ièuao /. AiaKno MV^ii ^arVi-h': : .;'ƒ ii:.. \ VII. HET KONINGRIJK FEZZAN IN 'AFRIKA EN DESZELFS BEWONERS. (Lyon : a narrative of travets in Northern Africa in the years 18x8—1820.) JLle noordelijke grensftad van Fezzan^Borjem , ligt orider den 50 gr. 35 min. noordelijke breedte; deszelfs zuidelijkfte , Tegerry , onder den 34 gr. 4 min.; ten oo$ten grenst het aan het Harutzi" fche gebergte, achter Temisfa^ en tegen hei wescsn aan Oubari» Het land levert over hei algemeen eene dorre, onvruchtbare, meestal met zand of eene foort van (leenzand bedekte vlakte op; men vindt hier wel vele bronnen, maar in de groote uitgefbrekte landftreek echter flechts vier levende wellen, in de nabijheid van Traghan, Ia de woestyn worden geene gewasfen gevonden, behalve in fommige fTadeys^ waar eenige ftruiken groei- h ,.. RET KONINGRQK F£ZZAN, ENZ. |o| groeijen, welks loof den kameden tot voedfel dient, en die Jgoul^ Shétnatan en Deetahst* ten. Slechts in de nabpeid der (leden worden paUnboomen gekweekt; koren en groenten tieren hier ilecht* Bovendien is het algemeen heerfchend denkbeeld van dé groote vruchtbaarheid der Oasen geheel buiten de waarheid* Tuinen vindt men ja wel in de nab^heid of binnen de muren, der ileden, z^ zyn echter zelden groot, en meestal naauwel^ks veertig tot tachtig voeten breed, z$ worden door kundige werktuigen bevochtigd^ die door ezels gedreven worden. .. Onder de dieren, die hier gevonden worden» behooren voornamelijk: detygers, byena*s, (cha* kals, (alle drie in groote menigte) vosfen, (klei* ner dan de Ëuropeefche en in geringer getal) wadans, (eene (bort van wilde buffels met eens harige huid en zoo groot als ezels), roode en witte buffels, antelopen, hazen (in minder getal) weinige koeijen, fchapen, geiten, paarden, ezels en kameelen (inzonderheid de ihel loopende foon, Maherryi of kourierkameelen genoemd)» Onder de vogelen behooren inzonderheid vele (Iruisvo* gels, gieren, raven, uilen, duiven, (onder welke de wilde in Augustus naar Bornou en Tibesti trekken), eenige adelaren, weinige hoenders en nog minder ganzen. Onder de veldvruchten vindt Het vleesch der kameelen wordt op feesten gegeten, fchapen- en geitenvleesch is te duur voor de lagere rangen, en zelfs de rijken eten ten hoogde drie malen in de week vleesch. De koophandel wordt flechts met Soudan ^ Bornou en ff^aday^ en met de ruilhandelaren der Kaf fles (karavanen) gedreven, e^ bellaat meestal in ilaven. Voor het overige zouden zeer vele planten, die men in het. zuidelijk Europa teek, hier ook wel {lagen, indien men die flechts be* hoorlijk oppaste. /. Tot bouwen en kastemakers werk ontbreekt het hier aan goed hout, dewijl men flechts palmboom men tot dat einde bezigt, van hetwelk de planken 2cer poreus en breekbaar z^n, en ook ligt rotten^ G 5 . De %fi4 HET KONINCimK TÈZZAÜ IN AFRIKA tl De riülcen zijn tileftstal eigenaai» der landenjefi, die x^ door hunne (laven of dienatboden laten bewerken. Als de eigenaar van een landgocil zoniet erfgenamen (lerfc, of uit hoofde van eentt misdaad ler dood gebragt wordt, dan vale zijrt veiroogea in handen van den Sultan. B^ «het verkoopen der landerijen wordt de waarde van dezelve gefchat naar het getal van dadelboomen en bronnen, die op hetzelve gevonden worden | dikwijls worden ook flechts de pahnboomen al*^ leen verkocht. 7^ In de zamenleving bezigt trin het volgende gewigt: ICamar (hcmdttd vijftig ponden) RoSféi (anderhalf pond) Oghia (eene once), en ver» fcheidene andere gewigten^ die in vroegcren tijd algemeene landmunt waren, maar thans zeer in verval zijn. Tot maten bedient men zich van de Saas (gelijk aan een kwart) Kail (acht kwart) fFtbba Fezzan (acht Kails) en Ghefeese (vier en twintig Kails). De thans gangbare munt zijn de Spaanfche piasters; kleinere betalingen ge» £ïbieden mét koren; voor een piaster krijgt men doorgaans anderhalf Kail (twaalf kwarten) koren» eni vier en twintig Kails of een vat met dadelen. De regering van Fezzan was voorheen erfelijk in eene familie van Moeren, die uit eenen (lam in de nabijheid van Féz dfftamden, zij heeft zich vijf eeuwen in het bezit van het bewind ftaande gehouden, tot einddijk murni (de tegenwooc* tU . di- EN DES2^LFS MfiWONfillS. «•f dige Sulnn) door verraderij én eerzudit flaagde^ die van den troon te bonzen ^ er zich op denzelven te phatfetté Hij is een onbepaald Monarch, hoewel hy in Tripoli flecbts als privaat perfoon befehouwd worde» en hy regeert zijn land mee eeiien ijzeren fchepter; zijn wil of luim is zyne wet, z\jne (Iraffen zijn zeer flreng en wreed, dew\)l h^ meent 9 zich Hechts door vrees (bande te kunnen houden, en daar zijne hoofdneigingea hebzucht en geldgierigheid zijn, zoo mi^uikt ,hü fteeds z\jne magt, om op allerlei mogelijke 'wüze zijne onderdanen geld af te perfen en hen uit te zuigen. Over oorlog en vrede komt den Dey van Tripoli de laatlle beflisfing toe, hoe* wel flechts wat den fchijn betreft, want muknx neemt fteeds te dezen opzigte de noodige maa&- legelen, zonder eerst de bevelen uit de hoofd* ftad af te wachten. De Kadi of het hoofd der juftitie en der kerk, heeft Hechts eene fchijnbare magt, en moet zich fteeds naar den wil van zijnen heer fchikken. In Murzuk vindt men eenige blanke huisge» zinnen, die Mamelukken genoemd worden, ea van Renegaten afïlammen, die de Dey aan de vorige dynastie van Fezzan gefchonken heefu Z\j worden als eene foort van adel beichouwd, en zijn zeer trotsch op hunnen rang, hoewel zij meestal niet rijk zijn. In denzelven rang Aaan ook de SchreefSf die hier, gelijk in alle Muham« ■n A -ip8 het koningrijk FEZ^AN IN AFRIKA medaanfche landen, groote voorregten genieten. De Kadi^ de Scheiks der distrikcen, de Kaids of ichoucen, de Hadgis^ Maraboots^ en alle» die geld, landerijen of fraaije kleederen (hec «enig ceeken van hoogen rang in deze (Ireken) bezitten, worden onder de aanzienlijken gere< kend, maar ilechts zoo lang z^j in 'het bezie hunner ambten, goederen of kleederen blijven; als zij deze dingen verloren hebben , dan worden zii zoo weinig geacht als de flaven. Het ambt der Kadi*s in Murzuk is erfelijk en reeds meer dan honderd v^ftig jaren in de- zelfde familie gebleven. Bijzondere kundigheden en talenten worden tot hetzelve niet vereischt, hij behoeft ilechts te kunnen lezen; 'na zijnen dood wordt zijn naaste bloedverwant, hetzij hij wijs of dom is, terilond met dit ambt bekleed. De tegenwoordige Kadi is eeri zwarte, muha- jiAED.EL HA BB EB genócmd, hij kan zeer fnel lezen. en tooverformulieren fchr^'ven, die men zich verbeeldt, dat veel krachtiger zijn, dan die •van andere lieden. In alle overige kleine lieden vindt men ook Kadi's^ maar hunne waardigheid is niet erfelijk. Tot een teeken der onderfchei- ding voor de hoogere en rijkere klasiè des volks^ behoort, dat zij tot het gehoor bij den Sultan worden toegelaten* Zü bezitten een vrij onbe- perkt gezag, en kunnen met hunne onderhoorigen naar willekeur handelen, evenwel (laan zy door- . '^frii gaans I EN bÉSZBLFS BEWONERS. 109 gaans mee hunne ilaven op eenen goeden voec en veroorloven hun vele vrijheden. De i^rijgsmagc van mukni b^ftaat meest Qtt Arabieren , en bedraagt omtrent vijf duizend kop» pen. De Fezzanen worden bijna nooit tot den krijgsdienst gebezigd, dewijl zij veel te zwak en moedeloos zijn. Zij weten zich telkens door eene dubbele betaling vrij te koopen , en moeten ook voor het onderhoud der troepen zorgen. Dt oorlogen, die de Sultan voert, zijn fteeds onregti- vaardig en willekeurig, hij wordt flechts door zucht naar geld en buit aangefpoord, om de weerlooze bewoners der Negerfcaten in het zui- den jaarlijks te beoorlogen. Dikwijls nemen de Bedouinen uit de woestijn bij Sockna en Benh' leed^ zoowel als de Tihboos uit Gatrone oi Ti" bestip uic zucht om te plunderen, deel aan de2e fliveni-.irt (Ghrazzie genoemd.) Het halsregt worde hier op dezelfde wijze ab in Tripoli gehandhaafd, men hangt echter zd« den, dewijl worgen meer n^r den fmaak van den Sultan is. Als er een vermoorde wordt gevonden en de dader dezer misdaad niet kan ontdekt worden, dan moet de flad, onder wiens gebied het lijk gevonden wórdt, eene geldboete • van twee duizend piasters aan den Sultan beca« len; hetzelfde heeft plaats, als een lijk 10 '4a woestijn met fporen van eenen geweidigea dood ontdekt woidt^ wam dan moet het uaas^egenc doip :iicv HET KOK^GRQK FËjlZAN IN AFRIKA (}orp of distrikt die foni betalen. Als een dee aanzienlijken eenen ipoórd gepleegd heefc, en oiHvlugt is 9 dan kan hij, na verloop van eenigen tijd» weder terug komen, zonder dat hy eei>ig yerder onderzoek te duchten heeft. De: tegen- woordige Sultan \MUKNi was zelf voor eehige jaren in dit geval;; hij had den makelaar van het ^ngelsch Confulaat vermoord, maar de Dey hield zich alsof hij van zijne vlugt niets wist, en na- dat hy zich een half jaar bij de Arabieren had opgehouden, kwam hy weder te Tripoli ^ en werd even zoo goed ontvangen , alsof h^ de onfchuldigfte man van het ganfche land ware. Het vermogen van hem, die ter dood veroor- deeld is , wordt verbeurd verklaard , en in zulke gevallen wordt meermalen de ganfche familie aan den' bedelllaf gebragt. Zoo is, bij voorbeeld, de nicht van den vorigen regtmatigen Sultan thans eene bedelaarfler, en moet van de barm- hartigheid der inwoners leven, die haar nu en dan een weinig koren en dadelen fchenken. Over het algemeen zien de Fezzanen er flecltt uit, hunne kleur is zwart.. Geen» der beide £ék> £én munt uit door fchoonheid , fraaije leest , fierkte of levendigheid; integendeel zijn vooral de vrouwen zeer leel^k. De wezenstrekken van alie Fezzanen hebbe: iets karakteristieks, dat hun vao de overige zwarten onderf^heidc ;: hunne wanglbe^dercn z^n nameliyk koogec en: iibken fiX\»U meer hr im DESZELFS BEWONERS* iti meer uit, hunne neuzen zijn ook minder ptic gedrukt, en fpicfer, dan die der negers. Hott mond is groot, maar hunne tanden zijn zeef fraai; hun haar is wollig, maar niet rijzende Ai de mannen kunnen bijna een weinig lezen en (chrijven, ten minde de bewoners van Mtr^ zuk; maar voor het overige zijn zij zeer onhaïi* dig en Ipmp, dewijl het hun volffarekt aan alls fterkte van geest ontbreekt; zij nemen aan niets een levendig deel, en eene ibort.van flaperige onverfchilligheid kenmerkt hun nationaal karakter^ «ij worden dus ook niet ligt toornig en z^n ook niet wraakzuchtig. 'i ^ 'In Murzuk drinken de mannen zeer veel LackH (eene foort van brandewijn) en hier vindt men vele dronkaards. De Arabieren zijn over het algemeen gastvrij, maar de Fezzanen kennen deze deugd niet, hoewel zij zeer beleefd en dienstvaardig jegens hen zijn, die hoogerzijn^ dan zij, gelijk ook jegens allen, die in Haat zijn , hun hunne dienden of opofferingen tien^ dubbel t& vergelden. De Koran beveelt huv. wel, dat, als een vreemdeling gedurende den maal^ tijd bij hen komt, zij hem dan noodigen moeten om aan denzelven deel te nemen , maar zij plag- ten dit vooi^ehrift doorgaans te verijdelen , door met geilotene deuren te eten. Het gemeen iSf, door nood eni gebiiek gedwongetp, zeer werkzaam^ mannen zoowct als vrouwen, zij- halen watei^ ar- 1 ia HET KONINGRIJK FE2ZAN IN AFRIKA i tfbeiden in dé tuinen, zijn ezel* en kameeldr^- vers, maken matten, manden , enz , behalve hunne huisfelijke bezigheden. Maar de aanzienlijken en rijkeo, die flaVen bezitten, die voor hen werken moeten , zijn zeer traag en lui ; hunne eenige be;Sigheid is, rond te gaan en uit te vorichen, wat hun buurman gegeten heeft, over flaven en dadelen langdradig te babbelen, of pogchend eenen nieuwen ftreek te verhalen, waarmede zij de Tuaricks .bedrogen hebben, die, hoewel ins« gelijks (lechce knapen^ evenwel in vergel^king van de Fezzanen, eerlijke lieden ichijneu te zyn. Het zedelijk karakter dezer laatfce heeft veel overeenkomst met dat der Tripolitanen ; zij heb-- ben het echter zoo ver niet gebragt in de kunst van veinzen, als deze. Bedrog wordt door hen geenszins als eene verachtelijke daad bèfchouwd, behalve wanneer dit ontdekt wordt, en zij hou* den ftaande, dat de Koran hun in handel en wandel het bedrog met waren veroorloofd , zij z^'n echter buiten fcaat, als men dit eischt, de plaats te* toonen , waar zulk eene fchenddaad goedgekeurd zou worden. . ;h De Maraboots z^'n, nieltegenftaande hunne voorgewende heiligheid, veel grootere fchurken, dan het overig gedeelce des volks, boven het- welk ziü nog dit voordeel beiitcen, dat men hen, uit hoofde van den fch^n van godsdienftigheid , die hen omringt, niet van Hechte handelingen- ver^ A5I;> ; /EN DESZELFS BEWONERS. "' iif verdacht houdCy waarom ztj dan ook des te vei- liger hunnen godd^loozen weg bewandelen. Er zün ja ook onder hen enkele regtfchapene en waarl^k godsdienftige mannen; maar deze ver? dw^nen geheel als zeldzame uitzonderingen bj het groot getal der nietswaardige broederen, hunner orde. \ Edelmoedigheid en milddadigheid zijn on^ der hen zoo geheel onbekend, dat men naau *i 'Onder de gemeene burgers vindt men er vde die bekwame lederwerkers zijn ; andere weven groote barracans, of maken fterke, maar lomp gewerkte ijzerwaren* Een^e weinige zijn' goud-t of zilverfmids, en vrij bekwaam in hün vak, vooral als men in aanmerking neemt, hoe ellen* dig hunne weFk(Ui|$en zijn,- Ieder inwoner is voói het overige z^n eigen dmmerman en metfe* laar. De handwerkers, die in leder of \jzer wer» ken, flaan in groot aanzien, en dragen den titel Sta (Meester) b|j voorbeeld Ledermeester, enz. t' Voor het Wecige beftaan er voor bijzondere perfdnen^ geene trappen, langs welke zij toe groote eer en waardigheden kunnen ftijgen, en «ich boven hunne medeburgeren verheffen , be* Isalve als zij als, Maraboots' door zoogenoemde .kundigheden of fch^nbeiligheid uinnunten, in -welk geval zy bij hun leven vele voorregten genieten, en na hunnen dood als heiligen, om rhunne voorfpraak by God , ter verkrijging van ^vergeving der zonden, worden aangeroepen, ^j 'i; - .. Dt \ tl EN DESZELFS BEWONERS,- ; - Uf , De heerichende taal vm Fezzan is de Arabi- Iche , die echcec van den oorfpronkel^icen tongval en de in Egypte gebraikel^ke, zeer afwijkt. Uit< hoofde der geftadige verkeering met Bornm^ en Soudan , worden deze beide talen ook vri) alge- meen gefproken, en uit dezelve z\jn zeer vele woorden in de Fezzaansch - Arabifche taal over* genomen. De flaven en die kinderen, welke door de heeren bü de Negerinnen geteeld worden, houden hunne eigene landtaal of die hunner moeder. x - \ j->, j D& FezzaanCche ichriftfpraak is de MogrebU nifche^ die algemeen in het westel^k Afrika in gebruik is, en in vele opzigten groote afw^kin- gen en verfcheidenheid der letteren in de ver* ichillende (heken ondergaan heeft. Van het re- enen iqet cyfers en de landmeetkunde hebben z\j geen denkbeeld. Zij cijferen . met punten, 4ie zij rijsgewijze ieder tot tien op eene T^n in het zand maken, vele kunnen ilechts met groote moeite zeggen, I oeveel driemaal drie is. Zy gavei^ hunne verwondering te kennen, toen zy zagen, dat de heer lyon en z\jne reisgenooten ün (laat waren, om zonder hulp der vingeren te kunnen cijferen. . De Fezzanen beminnen de dichtkunst zeer, £:hoon zij niet in (laat zijn, iets in dezelve voort te brengen , maar de Arabieren maken kleine djchtftukjes, die de inbooriingen ^veiig van buiten t.: H3 lee« li! "ii M HET «ÖMKÓttifjfK Hlïl^miM AFRIKA lëérètt, eti de viotlv^eil plag«6h bij hét lA&left Van hët koren eenige volksliedetéit der N^er» mei tetiQ urelluidetide (lém te zingéi. Bé algemeen heerfchende meening echter, daé ée Mooten én Arabieren niet zouden gsdoogett^ dat men éene teetcening 6f {bfaildierij zou maken^ i^ öhgegrond; zeker verbiedt de Koran den beef- detidiettst, maar de: heet LY0^t verzekert, d« hij, wat zijn perfoon betrof, nooit zwarigheid cmtmöettie, al:^ hij fchetfen of téekening van iml dat hem merkwaardig voorkwam, wilde maken; 2löödM Ütij iledics^ veiklaa^de, dat hij dit tot geen godsdienftig dognlerkdeed, maaralleen, om zijif6 hndgenooten en vrienden een juister denkbeeld te geveri. Van hetgeen hij op zijne réis gelieft had. Zij waren echter zett Verwondierd^ hót het mogeiyk ware, zulke gelijkende figuren o^ hét {yapier te zetten, en wilden fleeds éenigè overeenkomst tusfchen dezelve én èen' der aan^ tirézende pèrfonén vinden, hóe- Verfèïiillend ook de kleur hunner huid, gedaante of Meeding zijtt tnogt. Toen de heer lyon eetis dèft ^Sultan het afbeeldfel eener negerin toonde j werd deze zeer JdOers, want -hij geloofde vast^a zeker, dat hij eene zijner Favoriten had gefchilderd, en wilde voUfrekt weten, hoe hij in z^n 'seriHl had kun- tien koöien. Vele gaven echter, èSs zij afbeeli ftls Zagen, gèeöé verwondering te kennen, tót dat ti) d^ Po^éti ontdekten, iüm da^ drukten z^S ooi? «ik Imofie vtcbf9ing fn vierm^k 4^ ^ tol^ ftl^oh Mie» lenvü) «ü teveni 4f(/aA/ .4^/M^/ jriq;!^ en hec, |)avto(t9 hunner openc hand te|;ei^ hei voorhoofd druisten* Slechts weinigen y^qf!^ ooegden zich echter i^iec deze yitdrukikingen v«9 ^mrmd&nngf mm de mepten betasceden lei^ ilond de teekening op eene lompe wüjze» Vffif de twee voorfte vingeren, dje zy, ieder op een oog zetteden en uitriepen: die zjjp z^ jpogen^ het i$ ABDALLAH> ICUHAM^P of ecfi tmófSf o»m: vrienden! zie Hechts zijne iQtogenjI zij zj^f het heide! God is genadig! hoe wondei;t>aari hop fraai! Ik had nooit gedacht, dat een man qp het rpapier kon gel^agt worden ! dit j^, wa^rlülÈ de kaftan die qai^^j ma^mo^d droeg! fin zie ilecht^ eens^ hij heeft, oqk een'^n neus ©ondi 01 o ! o ! AM I Allah!' AJ^hJ j! He? gemeen en de flaven., die, wat Weuf .eij gedaanie betreft, weinig verfchijlcn, 4irb^én Q(^^ mec^elkanderen, Jntusichen (leken de vrijen ijecbi;;| hunne handen uit, als zij door 4en honger daar^ toe gedwongen worden; niemand denkt om eeni| vermogen te vergaderen, of iets voor den oude^ dflg weg te leggen, hij blijft volftrekt werkeloos^ 200 jang :zijn voorraad van levensmiddelen duurip ƒ De vrouwen genieten hier meer vrijheid eq worden beier behandeld, dan te Tripoli, jQè vedwijver^ heeft hier, gel^)^ ^m» |die nadeeligè gevolgen j dat de vrouwi^ ni^t kuisch zijn^ H4 , Hoe. •JHY. . ■ ' • ' !)» W> HET'ÜONtNGRfjtf iffei^^AM ft«- AFRIKA lrt4fe\^el' iJj^ échter, met hef óverigf ^gedeelte -der Wbarij vergeleken, beter behandeld worden; en ^k'werenlifk, naar evenredigheid, een gduldEig leven leiden (dewijl zij zeer vergenoegd zijn met Wen (laat) zoo zijn zij evenwel, naar ons denk- "beeld, in eenen van de flavemij^ weinig verfthil" lenden loeftand. ' ' -5'-:b.. '\> j.i.il ' t)e magt der ouderen over de kinderen ia veer gröOü ; fommige vaders ^ üit de hoó^ére 'rangen , veroorloven hunne zonen , zoo lang zij faiet manbaar'zijnf, volftrekt niet in hunne tegen- woordighéid te zitten of met hen te eten; de kttnère zierf 700 naauw niet. '^ ''^^•'^ ' Men vindt m Fezzan gcene gefchrevene lands- ^efchiedenis, en hunne overleveringen zijn zoo bedorven, en met zoo vele godsdienflige en Imj- geloovige fabelen vermengd , dat zij * volftrekt ^éen geloof verdienen. Bij de inboorlingen ftaan échter diegenen in groot aanzien, die gefchiede- liisfën uit den tijd der voorvaderen weten te ver- haléh. Men vindt hier ook verfcheidene verza- melingen van godsdienftige fchriften en overle- veringen, die in groot aanzien ftaan. De Psal- men, de vijf Boeken van Mozes, de Schriften* van SALOMO en verfcheidene uittrekfels 'uitde Profeten, zijn vrij algemeen bekend en worden zeer hoog geacht. De heer lyon h^d eéne Arabifche vertaling van de Schriften des Nieuwen Verbonds, die door hen, die dezdve lezen. kon-j. den, gretig gelezen werdf K3o;ï:':a>Tï v:ii au.ix/.z m ;-;7o t^it ; 1 t VIII. , ( . . . 1 . t OVER DE SNEEUW EN IJSBERGEN . IN DE BAFFfNS-BAAI (♦). Sedert eeuwen hebben zich \jsbergen onder allerlei gedaanten in de Bafpns'htaA^ in de zee •en op de kusten opeengeftapeld, dewijl ijskloni- pen van eene ontzettende grootte zich van het gebergte der kust tot aan de zee uitftrekken, en uit de met \js vervulde d^en geiladig weder, vma den aard der ijsbergen , in de zee geichoven irorden. De drijvende ijsbergen, die vooral in de Baff!ns'hm gevonden worden, ontdaan uit deze foort van ijskloropen. Kapitein ros vond ook ijsbergen daar, waar zg op den bodem der zee vast zaten, meestal in groepen of r^en by - elkan- C*) GiLBBRTS Annalen der PkjffJt Uh f, w, IX. IX ae. Su i'B34. Sedert de heer parry eenen weg door den Lancaster •'Sund in de Poolzee gevonden beefc, ^e- nootde de naam Baffins^ymx in den gepasceren Baj^s^zee veranderd te worden. ' '"*-*^ ^ db vert. Hs z' ■ i ;■ ih n U9 OVER m SNEEUW EN IJSBERGEN dkanderen, hetwelk te kennen geeft, dat z^ waarfchijnlijk nic dezelfde jj'sklompen ontftaan waren, Eene menigte van ^sbergen, voorbij welke hij op vijf en zestig graden breedte zeilde, (londen tachtig vademen diep in het water, ter- wijl de zee daar honderd tien vademen diep was, en aan het ftrond z^g men eenen hoogen kegelvormigen , torenachtigen berg, en op vyf e^ , vestig graden breedte verfcheidene ijs.ber|j;en aan de kust; . - Toen' de fcliépeh den vierden Julij 1818 op 71 gf* 30 ^^^* breedte voorbij eene ontzettende keten fvan ijsbergen zeilden, werkten zü den volgeren dag door den derden ilagboom vib ^Sy dié zich van het landij? toe hec zeeijs utt^ ^ekte. Hier (londen twee geweldige ijsbeigeii kort bij; de kust, ieder met vier of vijf ^tfe ijshoomen voorzien , terwijl het ganfdie land Vfm de toppen der bergen tot aan de zee mee fiiee-iiir en ijs bedekt was, hier vormde het fleile hel* lingen en op fommige plaatfèn flrekte hetizidi vjfeeniejQ mijlen (*) ver in zee uit. Kapitein aoi verhaalt, dat de uithoek DudUy • Biggs Cfj^ 67 gr. ?.a min. breedte, eene helling heeft van tcht honderd voeten, boven welke men hooge met ^eeuw bedekte bergen ziet. De bogten !innt,» Y ?? n /. Wif i*) Men moet hier op Engelfclte myien , leitlf 0^ tenen gtud der breedre ; denken* ■?. Il fcaaii irby ide, ler- liep gen vijf '^en op üide den uil*- utfe vm riwr hd- OJ op ym oge ;tcn mmmm <) mm^ ^m&mmmm ,j m DE ÊAFFmS«&AAL »n waren hier vol ijsbergen^ Van welke fommigB ttich zeer ver in zee uitftrekken. De prachtigfie (tond omtrent zee mvlen noordeiyk van de kaap^ hij befloeg eene ruimte van vier vierkante m^len, was teil minde duizend voeten hoog, had lood* regte kanten en eene effene oppervlakte. H$ kwam uit een dat, dat 2idi naar den zeekant opende, en aan beide zijden bedond het ftrand Uit loodregte rotskanten , die zeer hoog waren. 'Even zoo vond men bij Kaap Clarencê diepe met ijs vervulde kloven, nit Welké de ijsbergen ifch ver in zee üitftrekten. < In Jofies Sund, het noordelijkfte gedeelte d^: EaffhiS'itty A\t door ig»' geheel ontoegankeliik is, zag de kapitón;^ 05 insgelijks zeer hooge ijsbergen, die Van eene hooge bérgketen nederi^ daalden en èefiige zeemijlen ver in het water ftondén. Hf Veréüide hier %even tot >acht mf ten van de kust bij ijsbergen, die zeven &l vijftig voeten Sèiep' op den 'bödétti ^wen, hy, aan Wien-hij z§h fchip vastmaakte, was vijfifconderd Voeten ïang'. Vier honderd breed en honderd vier hoog. HétMfde tóoneel venoonde de kust niet Ver van de baai Cohurg^ èp zes en zeventig graden breedte. Ook hier kwanien nit ee;^ bérgketen, gelijk aan di' der hooge y^/p^n, (kapitein ros fchat. de bergen by kaap Cunning* ham vier diuzeod voeten hoog) onuettende {}^^ togen 9 dfe ziob: vfiicbeideBe mijjlen ver in ze^ uit' ""'K v^^twwtymmfmmfimmffiKmgiiiim mÊÊmmm jf34 OVER DE SNEEUW EN IJSBERGEN uitftrekten. De baai zelve was geheel door een iijsberg gefloten, die dwars door dezelve liep en die naar gisfing twee duizend voeten hoog was. Hij beftaat uit een* ijsklompy die uit de zee (leekt, en. vertoont zich als een hooge .uur boven met fpitfen bezet. £ven zoo waren de inhammen zuidelijk van kaap Bayam-Mastin vol ^oote : ijsbergen. De westkust der Baffins - baai , iangs welke kapitein ros terugkeerde, nadat h^j •van.ihetvverdej: onderzoek der Lancaster 'dqot* jvaart had afgezien, is op de breedte van 72 gr. 19 min. zeer hoog en insgelijks vol fneeuwen ijsbergen. Hij vond, dat de zee ^an deze kan- ied, toen hü haar met een, lo0d van honderd ponden peilde, duizend , vijftieiv vademen diep was ; het lood zonk ai min. 2 fek. ^ eer het den modderigen bodem der zee bereikte, en tot het ophalen werden acht en veet|ig minuten ^ereischt. . \U ..^ ;-• ''■'■ •^;'•-: '' ;■; j De fchepen ontmoeteden den grootfleu; drjijf venden ijsberg, op 70 gr. 34 min. breedte, zeven zeemijlen oostelijk van de westkust. Hy was ilechts van eenen kant beklimbaar, want aan alle andere zijden had hy loodregte kanten. De top :was eene vlakte (*). Hy had negen ongelijke .,.^^" ,^.,- .... ^, . , /• "'■:n C*) Door meting vond kapitein, va&ry de lengte Van denzelven twaalf duizend vijf honderd zeven, de treedce tien duizend zes honderd yler en de hoogte bo* vij ve« XH::' INDEBAFFINS-BAAL : .0 laj Z1I- zijden. Een wiue beer, dien zg op denzeiven vonden, ftonte zich, om te ontvlugten, van eene hoogte van vijfcig voeten in het water. Hü icheen door eene holte in het binnenfle van den berg op denzeiven gekomen te z\jn. > , Over de wijze, hoe de ijsklompen, die de drij- vende ijsbergen vormen, zich van de groote ijsbergen fcheiden, vindt men bij kapitein ros • ; . ) niets ven het water in het midden een en vijftig Engelfchd voeten. Hieruit volgt, dat de geheele dilcte ésït hon^ .derd zeven en zestig voeten bedroeg. Want een teerling van dit ijs van zes en dertig lijnen zonk in het zeewater by bet drijven een en dertig l\)nen. Deze klomp levert das eenen inbbud van meer dan acht en veertig duizend millioenen kuSieIcvóeten ijs , en een gewigt van meer dan duizend twee honderd twee en negentig millioenen tonnen , ieder van twee duizend ponden. , Kapitein PARRV rekent, dat men met dezen IJsklomp drie dui- zend v^f honderd vijf vierkante Engelfche myien, zet 'duimen dik, zou kunnen bedekken. Het- water, in het- 'welk dit ijs fmolt , had eene warmte van een en vUftig graden van fahrbnheit, het fpecifieke gewigt was xien duizend zes. Dat zulk een ijsberg b^ het fmelten warmte genoeg verflindt , om de tempering der lucht van naburige landen voor eènigen tijd aanmerkelijk te veran- deren. Is blijkbaar genoeg. Hoe geweldig groot echter deze Jjerg ook zijn mag , zoo moet men hem evenwel » vergeleken met die ontzettende ijsbergen, wsike kapir . tein ROS bij kaap Dudley-Diggi en verder op; vond , Hechts voor een (luk van l^et in zee gefchovene deel van denzeiven hduden, en zijne grootte belet niet, hem als van denzeiven afllammende te befchouwen. ;ii i H '\ |ta OV£R ID£\SNE&CIW £N VSBERGEN niets anders, dan dat hec hem voorkomt , dat de klompen van het land in Zee .omen. * De heer de tuc zegt: yyik verbeeld mij de toedragt der zaak op deze wijze: de ijsbeigen der dalen en kloven, di': naar den zeekant open sijn, houden niet op voortgeichoven te worden, als z]j tot aan de oppervlakte van het water ge- komen zijit. Is nu het waier op deze plaats eeer diep, zoo ftrekken zij bij hunnen voort- gang met hun einde zich over de kust uit in de «e, de beneden nu niet onderfieunde Momf Wordt eindelijk te zwaar, dan dat b^j mee hec bverige zou kunnen vereenigd blijven, hy btctekt l4us af en drijft met vier v^fde z^ner hoogte diep in het water mer den üroom voort, tot juj y» JNPEBAI^XNS-BAAS. ï»f dan blijft de ijsberg bij zijnen- voortgiing in do lee op den bodem fcaan, ei^dah kan hij mijlen ver in het wacer glijden, zonder dat klompen van hem gefcheiden worden. Dit had buiten twijfel plaats bij den heeiiijken ijsberg bij kaap Dttdley-DiggSj die zich eene zeemijb ver in hét water uitftrekte, en duizend voeten boven de Oppervlakte der zee nitltak, 2oodat, al had de stee hier vier duizend voeten diep geweest^ hij ftv«nwel haren bodem zou bereikt hébben*" 'Xhans vindt men reeds eene ontelbare menigte Q^ergen in de ^^r^m-baai, en het (chijnt, dat hun getal jaarlijks toeneemt. De tempering det seè to hier bijna fieeds onder het vriespunt, til kapitein ros vond zelfs in Junij flechts vier en dertig graden fahrenhbit, en deze neuist nog af in de diepte; onder het water kunnen é\is de ijsbergen niet fmelten. . Van het fmelten Vkn dat gedeelte, dat aan de lucht blootgefceld is, welks tempering in den zomer zeldzaam bo* Ven die van veenig graden fahrenheit klimt, zijn de ipitfè toppen en hoornen der ijsbergen afkomfcig. Deze maken echter zulk ten klein gedeelte van het geheel uit, dat de heer de luc meent , dat verlcheidene dezer ijsbergen vele eeuwen oud moeten zijn. Dat echter de drijvende ijsbergen hunnen oor* 4>rong aan de kusten hebben, dit blijkt on- tegensprekelijk uit de /tukken rots, die op drie L of ZAft OVER DE SNEEUW EN IJSBERGEN of vier van dezelve gevonden werden. Kapi* tein ROS vond op een ijseiland, niet ver van de oostkust van Straat Davids op 68 gr» A2 min, breedte, ftukken graniet en bafalt; op eenen ijsberg onder 76 gr. 33 min. breedte ,1 die waarfchijnlijk van die kust afkomfcig was, .een groot blok gneus , en op kleine ijshoopen , die rondom eene menigte groote ijsbergen dreven op y6 gr. 44 min. een groot blok graniet. Deze fceenen zijn op de ijsbergen van de rotfen dec met ijs gevulde dalen medegebragt. . Van de ijsbergen en de fteile hellingen, op welke dezelve liggen, vallen ook eene menigte kleine ftukken ijs in zee, die gedeeltelijk weder aan eikanderen vriezen en medewerken tot het vormen der ijsvelden. De ijsvelden ontftaan blijkbaar door het bevriezen van de oppervlakte des waters; kapitein ros fchat hunne dikte op zes tot twaalf vqeten. Veel dikker was even* wel waarfchijnlijk de ijsmuur, dien hij bij zijne opvaart langs de oostkust lOt op vijf en zeven, tig graden breedte fteeds ten westen naast zich had. - ' ' « , . - ' '^^^ \t Door vergelijking van den tijd, die baffim in 161^ en kapitein ros in 1818 op de vaart van Straat Davids tot Cumherlands Straat rondom de Baffins'b2L2Ïy befceedde (de eerfte namelijk van veertien Mei tot zeven en twintig Julij, dus vier en zeventig dagen, de laatfte van i. • zes IKDSBAFFINS-fiAAI. t9sy les Jany tot een en dertig October» dus hmiilerd achttien dagen) meent» de heer db luc te kun- nen opmaken, dat de Baffins'bm thans meec met ijs bezet is» dan ten t^de van den heer bafpxn; een befluit echter, dat vr^ onzeker is^ dewyi ROS grootere fchepen had» dan BArFiN, xijne terugreis reeds m de korte nevelachtige dai> geu viel, en twee in gezelfchap rellende ichepea dikwijls op eikanderen moeten wachten. Om loc aan Je Frois^eneilanden te komeii, befteedder BAFFiN achttien, ros zeven en twintig dagen^ ook vond ros reeds den veenienden Junij flechts een eng kanaal door het ^s» en (q> den twindg<« fleil Junij moest bij de icheipen door bet ijs lateti boegferen, ja zelfs eene doorvaart laten zageii* Op den verderen togt tot H(hêles*Land wec^ BAFFIN door het ijs zeer beleninierd» en möesi eenige dagen in eene haven blijven liggen, man deed die evenwel; in vier. en dertig dagen; op 7B^* ^'^ inin. hreedte .vond. hy.: op den eerden Julij de zee vrij van ijs. Kapitein ros lag op deze vaart niet flil, maar had evenwel zes en veertig dagen tot dezelve noodig , dewijl het ijs hem dikwijls dwong om te keeren en eenea anderen doortogt te zoeken, of door hetzelve te zagen; twee malen werden de fchepen zoo tuss (chen twee ijseilanden geperst, dat zij verpletterd zouden geworden zijn , als zij minder fterk ge- weest waren. Indien de heer ba ff in zulke I. I ZW8« ! ISO OVER DE SNEEUW EN IJSBERGEN. iwarigheden ontmoet had, dan zou hij zeke^ omgekeerd z^n, volgens de meening van den heer de luc. Van Lancaster Sund tot de (baat van Cumberland z&lde laffin in vijfden , ROS in twee en denig dagen, zonder dat, zoo als DE LUC uitdrukkelyk zegt, dit aan het ijft moet toegefchreven worden. Eindel^k betuigt de heer de luc, dat, hetgeen h^ reeds elders geuit had, door de uitrusting naar den Noord- pool onder kapitein ros bevestigd is, namel^)c: „ dat zeer waailchijnl^k gedurende de zes koude zomers van 1812—1817 het ijs der Polen niet minder dan de ijsbergen der /flpen toegenomen is, en dat, als men in de laatfte jaren de ijsber* gen tot op veertig graden noordelijke breedte^ ja tot de j^ntilUn heeft zien drijven, dit een teeken is, dat het ijs der Polen verder dan tot de gewone zuidelijke breedte is gekomen, maar geenszins, dat de zee der Polen thans vrijer zou ziin van ^'s, dan voor vj^jftig of honderd jaren. 1 IX. •— », • .■ I ni/ .vi » IX. DE AMERIKAANSCHE KROKODILLEN. .,, 'Onze kennis van* hec dierenryfc wordt het ïneesc vermeerderd door de berigten van zulkó reizigers « die gelegenheid hadden , om merkwaar^ dige beesten in hun vaderland gade te (laan en hanne betrekking tot de hen omringende natuur met eigene oogen waar te nemen. Wij geven dus hier aan otize lezers, inzonderheid als eene èijdrage tot de natuurkunde der Amerikaanfch» krokodillen^ andermaal een uittrekfel uit de reis van den heer van humboldt. De aanmerkingen van dezen beroemden natuurkundigen zullen door 4en geest van waarneming, die in dezelve fchit« tert, even zoo aangenaam en leerzaam zijn, ald de befchrüving van de inzameling der ichildpad« deneijeren van denzdfden Schrgver, voorheen door ons medegedeeld» De heer van humboldt had bij zijne v^arc » it 13a DE AMERIKAANSCHE KROKODILLEN. op den Rio Apure en Orónoko dagelijks gele* genheid 9 de talrijke menigte krokodillen dezer (Iroomen gade te ilaan. Men ziec hier dikw^Is acht tot tien Mik* 4mt» b^ eHnnder op het zand van den oever rustende. Onbewegel^k en met regthoekig opene kaken liggen zy naast elkander 9 zonder eenig teeken van die vriende l^ke genegenheid te geven, die men bij andere gezellig levende dieren ontwaart. De troep gaat uiteen, zoodra hij den oever verlaat. Het is intDsftlien waarichfjiilijk , dat iedere troep flechts uit een mannetje en vele wijfjes beftaat. De man- nelijke dieren ziijn aeer fchaars, dewijl zij in ^en xeeltijd elkandeten beoorlogen en dooden. Qn^e zeizigers zagen op hunne ganiche vaart bijna le- deren oogenblik vijf of s krokpdillen , niette- gendaande toen,, in het I yan April, het was- &n van het water van^ den Rio Jpure naauwelijks begonnen was, en honderde van krokodillen dus jiog in het üijk d^r Savannen ,his^w&ai warea Zï\ hielden omfir^eks vier ure des middags fUl, jom eenen dooden krokodil te meten , dien d^ fHQom aan den oever haci geworpen. Hij Yt^ jiiet langer, daa zestien voeten acht duinien» ^«enige dagen later vond echter de heer bon- jTLAND eenen anderen krokodil, een manneq^^ idie de lengte van 'twee en twinitig voeten jkte duimen had* y Onder alle luchtfireken, zoowel in Am$rika als y K AM£iUIUANSCME XAOmXLLfiN; t%% ais in Egypte jhimSsx dk beest (^)9 zoo Éb de heer van hukboLdt aanmerltc, deselfóe gfootce, ooic z^n de krokodillen ^Ndie in énn ^pursy dm Oronokö en de rivier Magdalené in zaUc eene men%te gevonden woiden» geens* zins kaimans o£ alligators , maar de ware krokodillen, mei aan den buicenften rand gekerfde pooten, en z\jn geluk aan dievttn den iN^f^ Als men na in het oog houdt, datliét mannetje eefst in het tiende jaar manbaar wordt, en dac het dan acht voeten lang is, zöo kan men vasti dellen^ dat het beest, door den hefer BONPLiktHen gemeten, len minfte aoht en twintig jaren OUrf was." -■■• .De Indianen verzekerden^ dat er te ian Fei^ nando zelden een jaar verllè]^ in hetwelk nle^ twee of drie volwasfene menfcl.^n, meest vroiH wen, die uit den ftroom wacer i^heppen, de prooi dezer vleeschvrecende hagedisfen worden^ Men verhaalde hem de gefchiedenis van een meisje uit Urttt^cu^ daic zich met boitengewon» tegenwocffdigheid van geest en onverrchrokken*^' heid uit de kaken van eenen krokodil redde** Zoodra zy gevoelde, dat zy door dit diör^vèrd' gtgrqpen , tasae zij mar <)6 oog^ vim het beestje' {n«> '. ■ ,■.■'..-■■ .:'■:■ pgj C*) Dit beest is de Jfui deir Tanumtk-IocliuieQ» da "Ainana der Maypirretl-|iidlinen en dé troeêdïfiut 0€u$u§ nfrdM beer epvffta* ' I 3 (34 D£ AMElUKAANSCHEr krokodillen: fp drukte die met hare vingerea zoo geweldig,* dat de krokodil, door fmart overwoonen, z^ne prooi, die hü reeds den voorarm had afgebeten, ¥ec varen» Niettegenftaande hst groot verlies van bloed, bereikte echter het meisje, door mee de eene hand te zwemmen, gelukkig den .oever; In deze woesc^nen, waar de men&ch met de na* piut in eenen gedurigen ftr^d leeft, fpreektmen dagelijks over de beste nriddelen, om zich te« gen de aanvallen van eenen tijger, eener Boa of Traga-venado en van een* krokodil te ver« dedigen. Ieder wapent zich, om zoo te fpre- Iten, tegen de dreigende gevaren. ,, Ik wist,** zeide naderhand het jonge meisje van Uritucu zeer bedaard, »ydat de krokodil zijne prooi laat varen, als men zpe oogen met de vingeren drukt!" ittiiiüiu:;-. : itBen geruimen tp na mijne terugkomst in Europa vernam ik, dat de Negers in het bin* Oenfle van /Afrika dezelfde kunstgreep kenden en aanwenden. Wie herinnen zich niet met eene levendige deelneming i s a a c o , den gids van den ongelukkigen mungo park, die twee malen, Uiet v.jr van BouHnkombou^ dcor een' krokodil werd gegrepen en zich beide reizen uit de kaken van dit monder redde, dewijl hij daagde, om onder water de be^ide oogen van hetzelve toe te drükkibn. Isa Ac o, de Afrikaan en hetAme- rlkaansch meisje hadden dus hunne behoudenis ^ ^ . ,; i: ie m AMERIKAANSCHE KROKODILLEN. 135 te danken aan dezelfde tegenwoordigheid van geest en de^^de leiding van denkbeelden. De krokodil van jlpure venoonc -in zyneii aanval eene fiielle llopnende beweging, maar al$ hü noch door toom noch door honger getergd wordt, beweegt hy zich met de langzaamheid van eenen falamander. Bü het loopen yan het dies hoort men een dof gduid, veroorzaakt, ZQoliec ichijnt, door het tegen elkander Qooten der fchub- ben zijner huid. Het krqmt, gedurende deze bewe|?^lqg, z^nen rug, en 0e pooten fch^jnen daardoor hpoger te ;sijn, dan wannen het ruat« De he^r van humbolpt en ^ijn reisgenoot jioorden het ge}uid de:;er fchubhen dikwijls aan den oQver^ zeer n^bij, magr h\j houdt de me&- ning der Indianen» dat de oude krokodillen, ge- lijk h^t fchubbendier (^pangolin) hunne ichubben en bun ganiche dekfel in de hoogte kunnen be& fen, voor eene onwaarheid* . De beweging dezer dieren gefchiedt wd in eene regtp ri^dng, of liever in de rigdng van .eenen p^'1, die dezelve van afiland tot afdand verandertji evéi\yel en niettegqnftaande de kleine .uitdeling <)er yaUche sibben, die dj? wfrv^en van den rug binden en de beweging ter zijde ichnnen te belemmeren^ kunnen zich d^ ktokodUIen, alszy willen j^ zeer goed omdraaijeni I}e heer van hum^oldt verzekert dikwijls sjonge gezien te hebben, die zich in den (laart I4 *>^ I m m n^6 DE AMËRIKAANSCHü: KROKODILLëNI iMcen ; andere waarn^nners zagen hetzelfde bij vol- wasfene beesten. Als de bewegingen der krokov dillen bijna (leeds in eene regce lijn fchijnen te gefchieden, zoo komt dit, omdat zy dezelve^ gelijk onze kleine hagedisièn, fprongsgewijs dodil» De krokodillen zijn voortreffelijke zwemmers , tn zij kunnen ook met gemak tegen den {lerk^^ iten ftróom inzwemmen, de heer van hum* BOLDT meent echter, dat hun het (poedig om« draaijen moeijelijk valt, als zij met den Aroom zwemmen. Een groote hond, die onze reizi* gers* op den togt van Caraeas aan den Rie* negr ie Andover in den (laat van Vermom uirgege- vene reisbefchr^jving het eerde licht over die donkere oord verfpreid te hebben. Zijne, ge- durende 'ècriè reis van ruitn a'chc jarënT^die hij in den dienst der Noordwest -Compagnie daar doorbragty verzamelde waarnemingen komen ons zoo merkwaardig voor, dat wij onze lezers een uictrekfel uit zijne reisbelchrijving willen mede* deelen (*). ' Pe wikie natiën, die het voornoemde land tos* fchen het rotsgebergte en de zeekust bewonen, wisten tot in onzen tijd niet, dat ér aan gene zijde van dit gebergte ook menfchelijke wezeps, zoowel als landen, zeeën en rivieren gevonden werden. Intusfclien kwamen door het dal, ia hetwelk de op de rotfen ontfpringende yrede^ rivier noordwestelijk door een deel der landed dtT Hudsons'hzai flroomt, eenige jagers en han^ delaren in pelterijen der Noordwest -Compagnie bij deze volken, en gaven ons dé eerde berigtea van dezelve. Zij noemden het land in het eerst Nieuw ' Kaledonien y welke naam echter, daar die reeds aan een eiland van Australië gegeven is 9 beter in die van West-Kakdonien kan ver* anderd worden. •ii!i;i '. . ■ ' 'M mvrk ■ Da . (^) A Journal of ^ojages and Traveh in the Interior èf North Amerika i betweem the i^th and $^tk degreei ^' North Latitude etek . . -f' y WESmU^T VAN NOORD-AMERIKA. 14X , De voornoemde overtogt over het rotsgebergre door het dal der yrederivier ligt onder $6 gr, 50 min. noorddijke breedte» De heer mack&n* 91B klom over dezelfde bergketen eenige jarett vroeger onder 54^ gr. breedte, en voer toen 0^ eene breede naar het zuiden ftroomende rivier ^ Tacoutche-TespSy die h\j voor de Colum» hia hield; maar men weet thans, dat haar mond in Vancouvers berken -baai gevonden wordt, on* der negen en veertig graden breedte, terwijl die é&t Columhia onder 46 gr. 15 min. ligt. Eene andere rivier, de Caledonia genoemd, welks loop met die der Tacoutche-Tesft paralel is, valt Jcort bij Vancouvers admiraliteitsopening otider licht en veenig graden in zee, en Vormt dU^ tusfchen dit nieuw gebied en dat der Vereenigdé Staten eenè natuurlijke grensfcheiding. Dé dckird- oostelijke grenzen kan mêh onder ^even en vijf- tig graden koreb^ de «znidelijkfte volkplanting der Jlusfen piaat&n. De 'lengte der ganfche land- llteek zal dus wel vijf honderd Vyfdg, eii di 'breedte, van het gebergte tot aan de kust, dri^ •honderd tot drie honderd .vijfng Engelfche^^ Geof* j;raphirche mijlen, (^0=1 graad) bedragen. • De hoogte der naauwte tusfclnsn de bergen oF van de vrederivier bij haren oórf|irong is fledits duizend voeten, maar de bergen aan beide kamen :2ijn zoa boog^ dat dezelve géwoonl^k^ ^ vq^ gens- £42 WEST-RALEDONIEN AAN DE gens den heer harmon altoos, met fheeuw bedekt zyn. De rivier heeft geen Herken ftröoifl en weinig watervallen , de plaatfen, waar men de goederen moet dragen , bedragen fleehts twaalf Engelfche mijlen. Twee armen een zuidel^ké en een noordelijke vereenigen zich bij den uitgang der naauwte, en ; vormen zoo de hoofdrivier* De duidelijke arm vloeit nu weder aan den voet van het gebergte ruim twee honderd mijlen voort; maar de noordelijke of Finlap arm heeft zQne bron in de Muskqua-sa-ky-egun of het groots heerenmeefy omtrent honderd vijftig mijlen wes* tel^kvan het punt der vereenigingè Dit meer Is nog niet onderzocht, maar men zegt, dat het ;seer groot is en zich vet naar het noorden en westen uitftrekt. na i : - ^ ' . Ditgroote ruime land is zoo doorfneden met meren en rivieren, dat de heer harmon ge* gelooft^ dat meer dan een zesde gedeelte van hetzelve m<=t water bedekt. is« Onder de thans bezochte meren is het mttt ym Stuart het grootfte en heieft vier honderd mijlen in den omtrek. Onder den 54 gr. 30 min. der breedte en honderd vijf en twintig graden der lengte^ (westelijk van Greenwich) is aan deszelfs oever ^1^ militaire post opgerigt. Vijftig mijlen wes* telijk van dit meer ligt het Frazer meer , dat tachtig tot uegeutig mijlen in omnek heeft, ook '- N WESTIHTST VAN NOORD- AMEPJKA. 145 hier ftaat federc 1806 een militaire post»; £ea derde meer van zestig tot zeventig mijlen in den omtrek , worde Macleods meer genoemd , en aan deszelfs oever, onder vijf en v^'ftig gradeir breedte en honderd vier en twintig graden lengte^ . is insgelijks een Fort aangelegd* De wateren van dit meer vloeden in de vrederivier, terw^l de twee andere meren, zoo als men denkt, zich in de ftille zee florten, en waarfcbijnlijk die twee rivieren vormen, die vancouvbr op zijnet kaart bü Port Esfington geplaatst heeft. De ontzettende menigte zalmen, die jaarlyks deze nvee meren bezoeken, toonen duidelijk, dat zy in verband flaan mee de zee, daar integendeel het gemis van dezen visch in het Maeleods meer bewast, dat het geene gemeenfchap heeft met de zee. De rivier, die uit. het meer van Stuart voortkomt, vloeit door het land van den taltaken ftam der Nate-otcrtains^ die van blan* ken verharden, welke in groote floepen kwa- men, om mti ét A' te -nas (een tusfchen di; volk en de zee wonende (lam) koophandel dre- ven, hetwelk ook door de menigte van (hapha* nen, ^zeren potten, kleederen en andere dingen^ die men bij hen vindt , bevestigd wordt. De meeste bergen van fFest - Kaledonien zi]i^ tot hunnen top met bouwhouc bedekt, namelijk met velerlei foort van dennen, berken, populie- ren, esfen, cipresTen, ja men vindt hier; allp foor- t44 WEST-. KA'LEDONIEN AAK DR < .;. , r Ibohen van boomen der oostel^ke helling van hcc rotsgebergte weder. 'De groote , in PJoord - Amerika Inheemiche viervoetige dieren ^ zoo als het elandsdier, de baffel, het rendier, de beer enz. z^n wel in deze ftreken niet talr^k, maar daarentegen vindt men hier een overvloed Irian bevers , vischotters , ia« bels, vosièn en andere dieren, die pelterijen le« véren, maar minder wolven, dasfen en fretten. Al het gevogelte, dat in Noord- Amerika iom heemsch is, worde ook 'mWest-Kaledonien va overvloed gevonden. Kraanvogels bezoeken het in ongelóofeipe menigte, insgelijks zwanen, trap* ^zen, wilde ganzen en eenden. De heer haumon fpreekt van een klein beest, dat aan dit rotsgebergce eigen is. De in* boorlingen noemen het Quis^qui-su of de pijper^ fiuiter^ van het geluid, dat het maakt, als. het overvallen wordt. Het is zoo groot als een das, heeft eenen langen harigen Aaarc en eene fraaije zilvergraauwe huid. Het' graaft gaten in den grond en vréJst wonelen en kruiden. Deszelis -vleesch wordt voor een lekker beetje gehouden ! ; 1 in 154 WAARNEMINGEN OP EENE REIS VAN gersy die hen vergezellen , moeten door den vorst met een pas voorzien worden. Wil men n^et eigen rijtuig reizen, dan moet men een Janitfaar tot geleide medenemen, daar- door wordt mien niet ilechts tegen de geestdr^- verij van het volk beveiligd , maar ook aan de posthuizen beter bediend« De karavaan befteedt veertien dagen tot haren togt naar KonftantinopeL Een karavaan -Pacha, die de ganfche beweging beiluurt, bepaalt de dagreizen. Zulk eene karavaan beftaat dikw^ls uit meer dan zestig kameelen» Ter herberging der karavaan zijn bijzondere gebouwen voorhan- den, in welke men echter niets meer dan huis- vesting vindr. Deze Chans en karavanfera's zyn vrome ftichtingen van gastvrije Turken. vj^ Op den weg van Bukarest naar Ruschtfchuk ligt de groote opene Wallachyfche ftad Dsurd' suevo (^zeg Dschjurdschuu -Turksch Ier kot ^ aard- dorp). 2ij heeft verlcheidene uren in den om- trek. * Ruschtfchuk ligt aan gene zijde van den Do* nauy en op de tinnen harer moskeen prijkt de halve maan. Op het eiland van den Donaa Slohosia flaat een fterk kafteel, dat den omtrek beheerscht. Ruschtfchuk i ook Rusdfchuk^ RufcMuk ge- naamd, eene der beroemdfte kooplieden van hec fijk. ! I BUKAREST NAAR KONSTANTINOPËL. 15^ tijk, is op hoogten aan den Donau gebouwd en mee een kadeel voorzien. De ilad is zeer groot en bevat omtrenc zts duizend huizen. De inwo* ners beftaan deels uit Turken, deels uic Arme* niërs, deels uit Joden en Grieken; men vindt hier verfcheidene trafijken en fabrijken. Twee rivieren, de Aklom en Karalon^ vallen hier ia den Donau, Te Ruschtfchuk betreedt men als een ander werelddeel. Men vindt hier niet meer die voI« ken, die men voorheen ontwaarde, maar eene andere natie en eene andere taal, andere zeden, gewoonten , kleederen en huizen. De klokken zijn verdwenen en van de Minarets klinkt de oproe* phig tot het gebed* De sfafiom zijn in Turkse gewoonlijk eene geheele dagreis van eikanderen verwijderd* Men laat ja wel op zulke togten het paard dikwijls rusten , maar zonder het te voederen. De zadel beftaat flechts uit een hoog kusfen van paarde* haar. De fcijgbeugels zijn breed, zwaar en han* gen aan korte riemen. Het gebruik van deze is voor hem, die aan dezelve niet gewoon is, wd moeijelijk, maar men zit echter daardoor zeer vast. Voor het paard hebben zij echter dit na- deel,, dat zij het door de fcherpe kanten enpun« ten jammerlijk teisteren. Zij bekleeden de plaats van iporen, hoewel de Janitiaren ook nog ijzeren fiifcen aan hunne laarzen dragen. Het IStf WAARNEMINGEN OP EENE REIS VAN ; Hec Turkfche paard is van een fraai maakfel en zeer leerzaam. De Turk draagt ook groote zorg voor zijn paard, hij wascht het met zeep en rost het dan. Daarbij houdt hij het fteeds zeer warm en dekt het zwaar. De meeste rij- paarden 2ijn hengften. Het voeder beftaat in zuivere garst, of garst met (hoo gemengd. Dit krijgen zij een- of tweemalen eiken dag, maar drinken (lechts eens. De mist van het paard, in de zon gedroogd, dient tot (Irooifel. De zadel wordt gewoonlijk Oechts dan van den rug van het paard genomen, als het gewasichen zü worden. In de lente grazen de paarden eene; maand. Dan heeft er bij het brengen der paar^ den van den Sultan te Konftantinopel naar de weiden, eene eigene plegcigheid plaats, en de inwoners van verfcheidene dorpen van Bulganjen moeten tot dat einde in die hoofdftad komen. De posterijen ftaan in Turkije nog op eeneit zeer lagen trap der volmaaktheid. Men vindt hier flechts posten te paard. Dit valt te minder in het oog, dewijl koetfen hier onbekend zijn, en de Turk, naar Oosterfche gewoonte, fteeds te paard rijdt. Ook hier vertoont zich de em* ftige Oosterling in zijne deftigheid. Ieder ftap is afgemeten en theatraaL Zijne langzame be*' weging, zijn lange aartsvaderlijke, baard , ziin fterk ligchaamsgeftel, dit alles heeft iets ontzag- verwekkends. Z\jne figuur beflaap veel meer plaats» 3UKAREST ÏIAAR KONSTANTlNOPEL. 157 plaats, dan die vari eenen wcsterlirrg. Hoe aan* 2ienlijker de man is, hoe meer plaats ook z^n gewaad beflaat, hoe meer in het oog loopen- lier ook zijne kleeding is. Hoe harder de Jcleuren zü"» hoe meer goedkeuring die vinden* De ruiters leggen zich fteeds op eene zekere wel* Yoegelijkheid toe. Langzaam ftapt het paard, want flechts in den oorlog en by den firijd is men gewoon fnel te rijden. De gewone rid zweemt naar eenen parademarsch» : '>^ 11 De inrigtingen van den post htefc reed$ MURAD IV. in 1^23 tot 1640 gemaakt, terwijl hij posthuizen aanlegde, die met de noodige paarden voorzien werden. Voorheen namen de couriers d)Sr regering met geweld de paarden , die zij behoefden» Thans zijn omtrent honderd Tartaren ten diensc der regering aangefceld. Deze zoowel als de Ja- nitfaren, die de brieven der gezanten bezorgen^ munten uit door trouw en naauwkeurigheid. Zij hebben eenen Firman van den Turklchen kei- zer, die hun yolmagt geeft alles te mogen eifchen en bezigen, wat ter bevordering van hUnne rei3 noodig is* Men kan veilig met hen reizen, want zij worden algemeen, ja zelfs van de roovers gevreesd. Bij de armeeën en de ftadhouders in de provinciën zijn insgelijks Tartaren aangefceld, om de bevelen der regering in alle deelen des rijks ten fpoedigfte over te brengen, ^.nso f De posthuizen zijn voldoende van paarden voor- '} 5< r XSt WAARNEMINGEN OP EENE REIS VAN voorzien. Voor de pakkaadje z^'n fterke paaii- den gereed 9 die eenen zwaren last dragen kun- nen. De pesthuizen zijn gewoonlijk tevens kof- fijhuizen , waar men , als men eenen Firmaa heeft 9 of met eenen courier r^st, eenige behoel^ ten om niet krijgen kan. Men wint echter hier- door niets uit, dewijl de drinkgelden des te gronter moeien zijn. Van fVeenen tot Konfian- iinopel zijn tachtig poststations. Van deze lig- gen er vier in Oostenrijk^ negen en denig in Hongarijen^ tien in Zevenbergen^ zeventien in Ifallachijen en de overigen in het eigenlijk Turkije, De affcand bedraagt twee honderd dertien tot twee honderd dertig Duitfche mijled. Vol, ns trigrometriiche berekening echter flechts honderd drie en negentig mijlen. ^ Pasfen heeft men hier bijna niet noodig. Rei- Eiigers, die van den kant van Zevenbergen de grenzen betreden , laten, in zoo ver zij niet met eenen courier reizen (want in die geval is dic ook niet eens noodig) op de eerfte Wallachijfche station hunnen pas viferen, dat vervolgens ook in Bukarest plaats heeft. Hoe dieper men in Turkije komt, des te minder worde naar eenen pas gevraagd. Op den weg van Ruschtfchuk tot Konpantinopel heeft dit nergens plaats, maar de waren, die men mogt medevoeren, wor- den naar het gebouw der tollenaren gebragt; voGt het overige neemt noch de regering van het *-.»^- v/ w tmtAHËST KAAR RONl^tjümKOPÉL. w- het land, noch de policie der fcad geene de tninfie kennis van den vreemdeling, en bekommert zich dven zoo min om de aankomenden als om de verirekkenden (♦)• De naaste station van Ruscktfchuk is Ras'* grad^ zij heeft eene, uit vierkante fteenen ge* bouwde en met twee Minarits voorziene moskee. Op de opene uitfcekken der menigvuldige koffij* huizen, zaten hier, onder gefchilderde fchermen, vete Turken in gedachteloosheid of diepzinnig* heid gezonken; op deze wijze brengen zij den ganfchen dag door, 2onder zich om hunne bureii te bekommeren. Somt^ds legeren z^ zich rondom de ichaakf{)elers , en zonder een* blik van hee bord te wenden of een woord te fpreken, be« (chouwen zij den loop van het fpel, ernftig eti plegtig. Behalve koffij en tabak, wordt in de kofSj- huizen doorgaans niets gebruikt, de eerfte wordt echter den bedelaar even zoo eerbiedig als den rijken gegeven, '**> ^ • In Kastad at de heer van stuumer het eerst naar de wijze der Turken, De geregten befconden uit eene zure melkibep , eene foort fult van brood, een ragou en een Pilouw (eene ibort van poddirtg ) Het ganfclie tafelgereedfchap befcond uit een' hoop houten lepels. De waard diende zich zelven eerst, en als hy zijnen beker met (•) Men hoode In het oog, datdic fn i8itf gefchrevcn ft. SS VIRT» i ï6q waarneminoen cmp ebne reis vah met water ledigde , wenschten hem de gasten gezondheid 1 Het overblijfiêl der fp^zen kregen de armen. Na den maaiend goot een oppasfer water over de handen , en een ander reinigde de plaats y waar men gegeten had» Vervolgens werd weder koffij aangeboden. Dit behoort hier tot de eerfte behoeften des levens > en de arme kan die zoo min ontberen , als de rijke. De heer beau jour verhaalt van eenen Ef" fendij dat h\j dagelijks dertig kopjes kof^j dronk, drie drachmen opium genoot en zestig pijpen tabak rookte. Zijn overig voedfel bcftond flechts uit acht lood rijst. Deze zonderlinge man ge* leek veel naar eene Mummie en zijne fpieren waren als verdroc^d. Evenwel fch^nt de koffij voor de gezondheid der Turken meer voor- dan nadeelig, en in zeker opzigt als een tegengif tegen hejc heulfap en het aanhoudend gebruik van tabak le.z^n* ?ij brengt de vrolijkheid als terug, die de tabak verdreven had. Evenwel legt de ^urk de pijp zelden uit den mond, hij gebruikt die niet alleen na het eten bij de koffij, maar ook bij de minfte bezigheden. Evenwel gaat hj hierbij met dezelfde langzaamheid te werk, die al zijne frappen kenmerken , en dit ftremt de verdoovende uitwerking te meer, dewijl de tabak niet zwaar is en door roeren van drie ell«n lang wordt opgehaald. De rook van den Turkfchen tabak is zeer aangenaam en laat geenen onaan* ge- BinCAREST NAAR KONSTANTINOPEL/ i«t genamen blijvenc*en reuk in de kleederen achter* Hf r rookgereedlchap behoort mede tot de weeldo der Turken. De p^jpenroeren z^n met zilver edt. goud heilagen » de mondfcukken van barnfceen^ ibmc^ds met edele gefceenten bezcr* Eigene dienstboden «» de Itsch jiga tïirTutum Baschi «•« 2ijtl ter reinigr.ng van die gereedfchap beilemd;, bet is hun piigt^ de pijpen te floppen en die aan hunne heeren te geven. In Turkije \i men, zoowel als in Pefzlf^ gewoon het pijpenrcaf doorjK^ter te leiden; zulk eene pijp noemen da Turken iViïrg//e. Deze toeftel is zeer fraai, en men krijgt daardoor den rook koud in den mond, dat, uit hoofde der drukkende hitte ze« ker wel verkwikkelijk , maar, zoo als men zegt^ voor de gezondheid nadeelig is. De Pilown^ , het geliefkoosde geregt der TuN ken,- is zeer voedzaam, en wordt op velerlei wijzen bereid, dan eens meteen hoen, d^in eens met fchapenvleesch, ook kleurt men dien rood» geel of blaauw* De gewone w^zë, om dezen (chbtel klaar te maken, is zeer eenvoudig. Rijsc wordt met water in eenen geflotenen pot gefmoord en dan boter op dezelve gegoten. Gewoottlijlc is deze Ipijs zeer veu De Turken bereiden ovec het algemeen verfcheidene fmakélijke geregten^ f»; :^r';.-i La 53 'Ï-. XIL jd'I :C fl 1 ii_>(ii i'i' itv r-^^nr-iw ;.and s:; XII. Uii »• ' A ■i lï BANKES WONDERBARE ONTDEKKINGEN IN HET STEENACHTIGE ARABÏE. Ue Engelfche reiziger bankes heefc in het fteenachtige Arabic^ inzonderheid in fVadt Musa (htt dal van mozes) allermerkwaardigfte oud- heden ontdekt, en beloofd, die in een prachtig werk te zullen bekend maken. Wij vertrouwen onze lezers geenen ondienst te nullen doen, al» wij hun eene korte befchrijving dezer prachtige werken geven, die zelfs die van Balbek en Pal^. myra overtreffen. De heer dan "c es en zijne Engelfche reisge- noocen gingen var Jeruzalem naar Hehron^ waar zij de moskee bezagen , die op het graf van ABRAHAM gebouwd is, haar onderfte gedeelte bellaat uit ontzettende (leenklompen , van welke fommige meer dan twintig voeten lang zijn en uit de eerile eeuwen fch^jnen af te Hammen. . Eerst ÖANKES WONDERB. ONTDEKKINGEN, idj i Eerst reisde hij naar Carrak^ door eene fireek, tefcaande uit hoogten en rotfen van de zonder- lïngite gedaante, en langs den voet van hooge bergen, waar brokken van zoutfteen de beste verklaring opleveren van het fterke zoute water, dat de doode zes^ die in de nabijheid ligt, ver- vult. Toen de reizigCFS zich in dit water bad©- den, vonden zij het moeijelijker hier te duiken^ dan in ander zeewater, " De vesting Carrak ligt op den top eener rots, werwaarts een wentekrap leidt, die in den ruwen fteen gehouwen is* Zij is, gelyk andera 'vestingen der Arabieren, een fteenhoop, de mos^ kee, de Christelijke kerk en citadel zijn vervallen. Niet ver van deze vesdng vindt men vetfchei- n dene in de rots gehouwen graven, en de reizi» gers worden door de inwoners, die uit Mubanji»^ medanen en Christenen befcaam , zeer gastvrij ontvangen , deze ievv-^n hier veel vreedzamer, dan de bewoners van Jeruzalem. De vrouwen droe- gen geene iluijers en fchenen aan geeneo dwang onderworpen te zijn» De heer bankes en zijne reisgenooten trok« ï.&\\ nu verder naar hüt dal E/lafir^ waar zij eenige overblijfielao der oudheid vonden.^ dia uii; de tijden de; Romeinen fchenen af te iVaramen, Op den volgenden dag .leisden zij gedeeltelijk over eenen met lava geplaveiden weg, die zeker iioor de Romcirien was aangelegd , en zij bereik» i- 3 ten l^: BANKES W<)ï«i>SaE. OmDEKKXmBH! ten tegen den avond Sc/mM, eenc vesting, dia wel 2eer hoog ligt en het omliggend land be* Jlrykt, maar, uit hoofde van haren vervallen ilaat, geene Ëurope^iche belegering zou kunnen verduren. Niet ver van deze plaats veroorzaakteo hun de Arabieren eenige moeijqj^kheden» die z^ echter door hunne ilandvasdgheid overwonnen, en hierop verder troklcen, tot zy de tent van het opperhoofd eben rasched bereikten, dio hen voor goede betaling onder zijne befchemüng nam* Zijn leger ilond aan eene ileile helling, van waar zy een heerlijk uitzigt hadden op den berg G^bd - ^nede " Harun (berg van den pro- feet AAR on); ook zagen zij in de verte den O&hl Tor (den berg ^inaï)* Op den voor* grond der vlakce ontdeiaen zy vijandelijke Ara# bieren, die hun den weg naar fVaM Musa (het dal van mozes) welks ruïnen zij ook wenschten te bezien, wilden betwisten. Zoodra zy belpeur* den, dat desie i«haar op hen loerde, zouden zjj cenen bode naar den aanvoerder, met verzoek^ om hen eeneu vrijen doortogt te verleenen. Hij liet hun echter antwoorden: dat de ongeloovigen noch door zijn land zouden trekken, noch van zijn water drünken. Zij waren nu in het land Edum. Na veel twisten gaf hy hun eindelyk verlof, om door zijn land te trekken, maar ver* bood hun echter van afijn water te drinken, e^n bevel j dat xij niet aaauwkeuiig vv>%den; want toen , > XN H£T STEENACHTIGE. ASJÜUE. ï6f totn zy bij die heldere beek kwamen » die d« twistappel was» zoo wilden zij hunne paarden volftrekt door eene koele tei^ vf;rfrisichen , en hun befchermheer ebbn rasched achtte, het billijk y dat men de arme dieren deze lafenis gun« neu moest. Reeds voorheen had hij in tegeii^ woordigheid van den troep bij de eer z\jnev vrouwen en den baard van den Profeet gezwo« ren 9 dat de reizigers van het water van fTaiii Musa niet zouden drinken. Zoodra z^ over de beek waren, kwamen zy in dit bewonderenswaardig dal van mozbs. AU kreerst zagen zij een Mausoleum ^ aan welks ingang twee kolosfale gedaanten van diereti, ge* l^k leeuwen Qi sphinxen&,oïiéQVi'^ want men kan dit met geene zekerheid bepalen , dewijl deze beelden zeer befchadigd ^n verminkt waren. Hier- op trokken zij naar de voornaamfte overblijf* felen door eeaen gang, die vyfcien tot twin- tig voeten breed en door zeer fteile rotfen om* ringd was, die twee honderd, ja vijf honderd voeten hoog waren , en door hare overhelling den weg verduisterden. Op fommige plaatfen waren nisfen in de zuilen dezer ontzettende galerij ge* houwen, hier en daar (laken geweldige klompen lik, die eene verre geheimzinnige gelijkenis had- den met levende voorwerpen ^ over welke echter tijd en vergetelheid cencn ondoordringbaren fluyei geQ)rcid hadden» h 4 Om-< h ;i ( 108 3ANKES VONDERfi.ONTDEKKINOENr .' Omtrent eene Engelfche m^l van dch ingang van liezon doorcogt reden zij onder eenen verwelfden boog, die een gedeelte eener waterleiding ge- ' weeat was en beide zijden van den weg vereenigd had. Zij zagen ook eenige aarden pijpen , door welke het water was verdeeld geworden. Toen «y omtrent twee Engelfche mijlen verder door deze vreesfelijke engte getrokken waren, zagen 35y het front van eenen prachtigen tempeU Het beeld van eene gevleugelde Victoria ftond in hél midden eener opening in het bovenfte gedeelte, en groepen van kolosfale figuren, eenen Centaur rus en eenen jongeling verbeeldende, zag men aan beide kanten van den hoogen ingang. Di( prachtig gebouw is geheel uit de ruwe rots ge- bouwen » en wordt door de overhangende rotfèti tegen de verwoestende uitwerkfelen van het weder befchermd. Omtrent drie honderd ellen van de* %m tempel, ontmoeteden zij andere bewofide* rens waardige werken , door den beitel gevormd, tn toen zij links aan het einde der rots kwamen , vonden zij een in dezelve gehouwen amphithea" tej\ dat nog zeer goed bewaard was, behalve het PrQSQeniim , dat in een puinhoop was veranderd. Aan alle kanten waren ontelbare kamers en grafïteden uitgehouwen, het ruime plein aan hec einde van den doortogt lag vol van overblijffelen van paleizen en andere gebouwen. Deze bouwvak kïii die men IFM Mu$a noemt, dewijl een dorp in 'i . IN HET STEENACHTIOE ARABIE. xd^ in de nabijheid dezen naam draagt , zijn overblyf-' fclen der ftad Petra ^ die, onder de regering van keizer augustus, het verblijf van eenen Mo» narch en de hoofdftad van Arabia Petraea (het fteenachtig Arahie) was. Keizer trajanus veroverde dit land en voegde het bij de provinw cie Palestina. In latere tijden werd Petra door BALDUIN I. , koning van Jeruzalem , veroverd , die het den koninklijken berg noemde. Nadat het gezelfchap deze wonderbare oud- heden naauwkeurig befchouvvd had , zette het zijnen reistogc voort naar den berg Hor^ dien het beklom , en boven op denzelven een gebouw vond, in hetwelk men zeide, dat het graf van AAaoN (lond; het was een eenvoudig gedenk* teeken van fteen, dat een oud Arabier hen liet aien. < ' ' Op den volgenden dag befchouwdan zij nu ook de overige ruïnen van Petra en eindelijk die van ""Jerrahet^ die de overblijffelen van Pal^ myra ver overtreffen. Eene groote rij van zui« len, loopende van de ooster- naar de wester» poort der ftad, beftaat uit kolommen van de Gorinthifche orde en eindigt in eenen halven cir- kel van zestig lonifche zuilen, die zich van het noorden naar het zuiden uitftrekt. Aan het wes- telijk einde ftaat een fchouwburg, wiens Prosce^ mum nog zoo goed bewaard is, dat men zeg- gen kan , dat het niets van zijne fchoonheid L 5 heeft ^979 BANK£S WONDERB. ONTDEKKINGEN. heeft verloren. Twee prachtige marmeren Schonw^ burgen, drie majestueufe tempels en de overbluf* ielen van kostbare paleizen, benevens verllrooide brokken van bedden en opfchrifcen leveren een zoo verrukkend tooneel van fchoonheden voor den liefhebber der oudheden op, dat alle ruinen van Rome* f voorgaande pracht ver overtreft. ^ I \'"\ ii- K XIII. \ > "0 A ■'T ^f ■*' ^ï iTt r XIII; KURDISTAN. Ue algemeene naam Kur distan ^ of /^fr^ i/<;r Kurdeny bevat verfcheidene landfchappen , die deels onder Perzifche, deels onder Turkfche heer* ichappij (laan y en tusfchen den vijf en dertigden tot veertigden graad noordelijke breedte, en om- trent negen en vijftig tot 63 graden oostel^ke lengte van Ferro liggen. Van het noorden naar liet zuiden fbrekt zich Kurdistan van den berg Ararat uit tot het punt, waar de rij der ber- gen van Hamesin aan Aiagha of Dschebel Tak (het oude Zagros) fluit; van het oosten naar. bet westen echter van de bergen ^ die de me- ren fTan en Ormiak fcheiden , tot de ftad Hesn-Kria aan de rivier Tigris, Wy bevatten dezen omtrek — zegt de heer jaubert — >ia eene lyn, die bij den berg Ararat begint, door Diaditty Toprakkaleh^ Much ^ Sert en Dsche^ flreh langs den oostelyken oever van den Tigrit tot 17» KURDISTA^J. li tot de plaats loopt y waar deze rivier door het gebergte liainefin begint te ftroomen. Deze lijn volgt verder die keten van bergen tot Dsche- bel» Tak en dan deze weder tot de bron der rivier Scheik ' Haffan^ Van hier klimt zij weder naar het noordoosten, raakt oostwaarts van Sineh de bronnen van Kis/tl -Urfen^ loopt langs de bron van Takht " Suieiman over de rivier Sarokh en de bergketen tusfchen de twee voornoemde me* rcn^ nu laat zij Orntiah^ Setmar en Khoi oos* telijk liggen, gaat door Ketura en Sevuy loopt eindelijk langs den westelijken oever van den Perzifchen Araxesy en bereikt weder den y/r^j-. raty van waar wij haar lieten beginnen. ' -> f Dit door ons met deze lijn omringd land had voorheen ten noorden Kolchis^ ten oosten de beide Medien^ ten zuiden Chaldea en ten wes-* ten Klein -Azïê liggen. Ook grensde het aan het land dtT^cythwen^ Taoken en Phasiers^ en bevatte de Karduken of Gordyers, zoowel als een aanzienlijk gedeelte van Groot - Armenië ,, Babylonie en Asfyrie, » -^'^Ü -Dewijl de bergen, die geheel Kur distan be* dekken, in het noordelijk gedeelte veel booger zijn, en korter bij eikanderen (laan, dan in het zuidelijke, en hieruit een groot verfchil van het klimaat ontftaat, zoo verdeden wij het land in het noordelijk en zuidelijk Kurdistan door eene aindere lijn, die bij de bergen van Nimrod (de IC U RD I S TAN/ ïrs 4)ude Niphetert) begint , de rij van het gebergte Hekia ten zuiden van ff^an volgt, en daar ein- digt, waar deze bergen, noordwaarts loopende^ de beide meren fcheidcn. Beide deze ftreken van Kurdlstan hebben vele plaatfen, gelchikt tot weiden voor het vee, en daarom worden hier ook vele fchapen en geiten gefokt, diC) verkocht zynde^ aanzienlijke fom- men opbrengen. Men fchat het getal dezer die- ren, die jaarlyks in Konfiantinopel verkocht wor* den, op een millioen vijf maal honderd duizend; eigenlijk worden er nog veel meer uitgevoerd, maar vele fterven op den langdurigen en moeije* lijken togt. Iedere kudde beftaat uit vijftien hon* derd toe twee duizend koppen, zij worde door verfcheidene herders geleid, die, zoo veel moge- lijk, den weg, dien de karavanen houden, ver-« mijden, Eene kudde heeft, om den weg vaK Wan tot Konjiantinopel af te leggen, zeventien of achttien maanden noodig. ^^ Het noordelijk Kur distan brengt rog, tafMv^é ^n fpek voort, zoo veel er vereischt wordt töt onderhoud der bewoners , als ook rattekruid ^ zwavel en aluin. «ü«t De ruime dalen ert vlakten van het ^uidelifk gedeelte van Kur distan zijn vruchtbaar in rijst, koren, garst, vlasdotter {sesamm)^ ooft, tabak en boomwol. Men verzamelt daar ook honig en druipmanna ^ dat op het nageregt gebruikt wordu V i J"-^ .>^^^. w \r ^. IMAGE EVALUATION TEST TARGET (MT-3) 1.0 ^1^ m lU UI 1.1 11.25 ■22 g ia 12.0 UI ■UUh Photographic _Sciaices Corporation 23 WIST MAIN STRIIT WEBSTiR.N.Y. MSSO (716)872-4S03 A •^ \ \\ ■^ I > i w KU^Rt)lS:T AN. worde. Eindelijk Is hier de galnoot uitnemend goed «en worde over ^UxandrU en SmimM verzonden. Hec is bekend, dat Kur distan ^ zdfs binnen de grenzen , die de oude landkaarten aan hetzelve gev^n, niet door éénen heer geregeerd wordt ^ 9iaar het is ten aanzien der regering in twes deelen verdeeld, waarvan het eene, dat het groot* fte is, onder Aziatisch Turkije mede wordt be^ grepen, en het ander eene provincie van het Ferzifche liJk uitmaakt. De lijn der grenzen be» gint by de keten bergen, die de meren ff^an en Ormiah fcheidt, dan de rij van het gebergte Khehs volgt tot aan de bergen van Tsehil* Tscheschmehy vervolgens loopt langs de nvier Mpkriyafiy het kleine meer Zerebar oostelijk laat liggen, en zich eindeUjk weder aan Tsch^beU^ Tak fluit. • Volgens deze onze opgaaf bevat het Turksek Kurdistan acht Sandschaks of landfchappen, w^s verzorgers den titel Poeha voeren of zich aanmatigen^ Oeze landCcbappen zijn : Bajazed^ Much, Wan^ Dsehulamerk^ Amadia^ Suleé' maniehy Kara-Tscholan en Zahn» Intusfcben 18 de Sulfan, behalve ih^ If^an^ flecht» in naam heer van dit grooterj^jk. De Kurden, die hec bewonen, bejTchouwen zich zoo weinig als oodei- danen van het Turksch bewind, dat de mcescen noch Kank (Tulband) noch Tuikrche kleedeoea dra» K U R D t S T A N. ^7$ flrigcn; iij (lellen aan de regering de door hen benoemde Pachas oi Begt voor, maar, hoewel 2^ dezelve (leeds uit ééne familie kiezen, zoo loopt deze keus echter zelaen zonder onryst of bloedigen twist af. -' De Kurden verdeelen zich weder in eene mo- higte horden of (lammen, welks hoofden door de Pacha's of Begs aangefteld worden. Dé ■Perzifche Monarch is o)k (lechts in dat gedcielte van Kurdistan^ dat in zijn rijk gelegen is, oppeD> landsheer; evenwel Iaat de tegenwoordige beheer- fcher van Perzie , frhtaï^i, de' rondzwei^ Vende horden niet zoo veel vr^heid, als zij in Turkije genieten. De hoofdplaats der PerziCchfe iCurden is Seneh. ""rr-' . / , ^l )f w Deze volken, hetzij 29. vaste woont>laat&h hebben of rondzwerven, leideii honne afkomst ^f van de Mongolen en Uzkeh , die door hunóe plotfelinge invallen ^zf^ zoo dikwijls verootros- teden. Hunne groote en fthoone oogen echter, hunne adelaarsneuzen-, de blanke kleor van hm gelaat en hunne lange geftalte logenftraffien deze afkomst»^ Zij Mijden don MuhanunedaanfUien godsdienst, maar allen, aelfó die, welke dep PerzUchen S(fkach huldigen, zijn vai.^ omars ièkte. Hunne kkeding verichik daarin van de Terkfehe, 'dat die ligter, hoewel bjijna van den- zelfden vorm is, dat zij over dezelve een gvoo* len zwarten pels van geiteavel, ea in plaats vaa den 17^ K tTRDrST A Ni i den tulband eeiie Itnge muts van tooi taken dragen, en om dezelve een zijden geftreepten 4hawJ van fcherpe kleuten; aan het dnde der muts, die ver over de Ichouderen hangt , zitten eene menigte z^den kwasten. Dqzq dragt (laat hun zeer goed. Z'^ Icheren hun hoofd en dra- gen, knevels* Slechts de gr^'saards laten den Imard gtoe\jen. . . '^.^^^'6^^k uü . 'De Kurden zjjn voortrefiPel^ke lanfiers en,rui« - Oe rondzwervende troepen houden runderen» geken^ ichapea en hijcn; hierom geeft ook in 4e.:Kurdirche.taal^ die / uit Arabisch en Perzisch 'iieilaat,. en verfbhéideiïe tongvallen heeft, het woord Maty dat vermogen, i:i)kdom beteekent« jnzoriderheid ook Jiü^éien te kennen* X Krijgsoefeningen z^n.de geliefkoosde- bezigheid ^der Kurden. Z^' beminnen zeer de vertelfels en maken ook liederen^vwelks onderwerpen buiten-^ .ijKtfige liefde» gevechten of merkwaardige^ en Jtreurige gebeuucnisfen:4wjn. -• ^ ; ? , o... Hunne muzijk ' is Wd eenvoudig» maar üftn* iWd niet kunfleloös» vol uitdrukking.. en kla« 1 gttid. De zangers houden fleeds laP|f denzelf- ;den toon, 'dien ecfiterdoende klimmen en d^len; :vele woorden w(^den afgebroken door zuchten cn.ihikken, zij ftorten tranen en eiodigen mee een klagend gefthreeuw* Men i^hat eene (lerke .üem hooger, dan eene zachte en zuivere; als 'i;;^ dc R URDIS T AN; ï7r de Kurden eenen zanger willen prijzen » ze^n 2^ daarom, dac men hem eene Paracange (een uur) ver hooren kan. £n inderdaad is het ge* zangy als zü in de bergen ronddwalen,, het tee^» ken, waar zü zich bevinden. : / Zij hebben eene (lerke neiging tot flelen i mogelijk zwerven zij daarom ook rond, maar de nabüheid van eenen v^andelijken (tam, gebrek aan weiden en een ilreng jaargetijde voeden ook dezen fmaak tot zwerven. In den winter zoe- ken zij een verblijf bü den landman, wien zj in> den ^omer een gedeelte van zijnen oogst ont« roofden. Hoe woest zg ook zijn, zoo worden Zii echter door den nood zeer handelbaar en ge- dienftig , en verkeeren zeer goed met hunne waarden. - Zpodra de lente komt, keeren z^j. tot hunne yoorg^nde leefwijze terug. Hun leger flaan zj gewoonlp op fraaie weiden aan den rand eener beek op. Hunne tenten, aan welke zij de voor- keur boven de prachtigfte woningen der fteden geven , be(han uit een weef&l van grove zwane wol , en zyn niet zeer hoog. Zü omringen dio met horden uit riet gevlochten, binnen welke zii hunne pakkaadje, en hetgeen zy. der. karavanen ontroofd hebben,, bewaren. Deze foort van hordea is zeer ligt en draagbaar. Z^ bedienen zich ook yan dezelve, om het verblijf der mannen ^.vaa dat der vrouwen te icheiden, en pexken voor de •ai. . M kad« 17» ki/hdistan: kudde te makenr Midden ia iedere cent is eect gat 9 verfcheidene voeten diep en breed, dat tot oven en keuken dient. Bij den minden wind wordt de tent met rook vervuld, maar mannen, vrou- wen en kinderen z^n aan denzelven gewoon» De paarden worden aan palen buiten de tenten vastgebonden, en zijn b^jna alcoo» gezadeld; ge- woonlijk 15 men iederen oogei^lik gereed» om op te breken. Het ftichten van zulk eene volk* plaming kost naanwelijks eenen dag werk. De foofzuehtigfle en plunderziekfte volken zijn ge- wodiiiyk ook de gastvrijfie; daarom is ee» erva- fen reiziger in het Oosten ook het meest bevreesd in die ftreken, waar deze deugd heerscht. Dit bewijzen de Kurden, want als er een vreemde^ lii^, die flechts eenige venooning maakt, b$ eene hunner horden komt, dan rijden hem ter- fiond fommigen te gemoet, en zeggen: ,yweés welkom t g^ xïjx hier als in uw huis/' Nu l^engt men hem in de tent vaii den i\jk(ten en aanzien* tijkften oodften van den ftam^ en de vrouwen bereiden hem eenen maaltijd. Sommige dezer fenedea i^oecMg grof meel, andere halen melk en honig, of iptttiden tapijten van eigen maakfel op 4efi grond. Ondertusfchen ontpakken de jonger» luisgenooten de lastdragende dieren» waslêhen do ftarden de pooten, en in den wkter kiden z^ 4cxe eerst fn^, dan allengs langzamer rondom kèt leger, opdat z^ tuec bevriezen zoudeib •^Wi* 9» Kin- jrURDISTAN; tf^ n Kindermi** 2egt de oude, ,1 zorgt voor onzen gasct een vreemdeling is ecne give Gods! laai het hem en de zijnen aan niets ontbreken! torgt ook voor zyne beesten: deze zijn de rdiepeD.m de woestyn ! En gij , reiziger , iijt welkom l (pi zijt hier te huis, owe vergenoegdheid moge ons een onderpand van den zegen des hemels' wor Hf il ftlR aOBERT RER PORTER'S REIS , t DOOR GEORGIË EN PERZIE, a IN DE JAREN 1817 Elf l8x8, ' ^" fR JL/e heer portsr verliet Petersburg op het einde van Augustus 18x7» en floeg den weg in mzx Odesfa^ aan de zwane zee gelegen, mee oogmerk, om van daar naar Konflantinopel ts varen, maar van dit plan moest h^ in het ver* volg afzien, toen hij hoorde, dat in deze (Ud de pest heerschte. . f • Odes fa ]igt een duizend acht honderd drie en dertig wersten (twee honderd twee en zestig Duitfche mülen) van Petersburg , en wordt door onzen reiziger als eene der bloeijendile fleden van het Rusfifche rijk befchreven. Het voorma* lig Turkfehe fort Gadgibei vormt de kern der M,3 ftad. •i^i il' tSft SIR ROBERT KER PORT£R*S REIS . (lad. Hec ilond op eenen hoooen heuvel , be« heerschte b^jna de ganfche nabygelegene kust, zoowel als de beneden liggende fraaye haven , en leverdQ. «sn tefitUik mzigi in de zee op. Pp het gunfldg berigc van deze ligging beval de regering nieuwe gebouwen op te rigten, erf reeds in het jaar 1796 begon het Christelylc Od^sfa aan de voeten van het vervallen Muhai!imedaan« fche fonc op te üljg^u Aan de nieuwe bewo- ners werden aanzienlijke vrijheden gefchonken, en dra bragt de uitvoer van koren naar de Mid" dilhndfche Zee leven en werkzaamheid onder de Inwoners aoowel der ftad» als vso den om- trek. In 1817 werd Qdesfa voor eene vrije haven verklaard 9 en tegenwoordig heeft die ilad reeds derrtnr Huizend inwoners. 35C' reiziger trok van Odetfa naar Nicölafef (of Nikolajew^ insgelijks eene nieuw gebouwdo ftad, van vier honderd huizen en vier duizend vier honderd inwoners» gelegen waar de Jngul in den Bug vak) die onder hec wijs beftuuf van den admiraal qreio zeer begint te bloeijen. Toen hij van hier zijne reis dwars door de heide voortzette, zag hij de verwoestende uitwerkièlen Hfan die branden, die ontilaan door de nalatig* heid der koeijeodrijvers en karavanen, die, na de opbreking van hun leger, vergeten het vuur ui( te biutichen. Kort by de (lad Touchokrai be* vond zich de heer port &r midden in zulk .;--: eer ee^ ' DOOR GEORGIË £N PBRZIË. iff «enen brand; flechts de weg was vr^}, dewjjl het vuur hier geen voedfél vond» maar regts en links was de vlakte» zoo ver men zien kon, mee een vuurftroom bedekt « hetwelk een majestueus eerbiedinboezemend gezigt opleverde. u Te Mariopel (of Marianopel^ Mariempel^ eene door uitgewekene Grieken gelHchte ftad van drie honderd huizen en negen honderd in? woners, gelegen waar de Kalmyaf in het Az^w- fehe Meer valt) bereikte de heer poeter df kusten van het Azowfche Meer^ en kwam ver* volgens over Taganrog en Rosf&w te Nieuw* Tcherkaskf de hoofdflad van het land der Don^ iche kozakken. Hier werd lij* omdat hü d«l zwager van den vorst , alexandbr schbk* 9AT0UW, was, door den Atuman der Kozak^ ken, graaf platow, op het vriendelpst ont« vangen, en kreeg, toen h\j den drie en twi&r tigften September vertrok, een geleide van Ko» zakken mede. i Kort bij Alexan4row C.Alexandrowsk) bereikte bü den top van eenen (leilen heuvel, van waat hij het eerst het gebergte Cauca^us ontwaarde; Hij befchrijft den indruk, dien dit gezigt op hem maakte, op deze wijze: „ Ik had de woestfte en hoogde bergketen van Spanje en Portugal ge^n, maar het denk« beeld van dezelve verdween geheel bü de groot* hdd van hetgeen , wat ik hier aanfchouwde. Hief M 4 fche* 'X ^v tl4 SIR'ROBËRT-KER PORTER'S REIS fcheiien de bolwerken der natuur tusfchen Europa en jizië opgerigt ce zijn. Oe Elbrus (^Elborus^ met eeuwige fneeuw bedekt, vertoonde zich aaa lii^n oogy terwijl die berg, aan wiens voet, volgens de Griekfche overlevering, prometheus ge« JÜdnkeh was, die op 'zich zelven eene wereld van bergen vormt, boven alles uicfteekt, zich-.met siijne witte en fchitterende toppen in de wolken verliest, terwijl de bleeke tallooze bergtoppen van eenen lageren rang zich langs den horizon uit* llrekken, om zich eindelijk met de wolken te vereenigen en zoo zich aan het oog te onttrek- ken.' Mismaakte en ontzettend groote rotfen ver* hieven zich uit de tusfchen beiden liggende vlak« ten, zij zouden zich als. bergeir venoond heb* ben, maar in de nab^heid van den magtigen Caucasus werden zij flechts heuvelen. Fraai was het kontrast, dat hare donkere toppen met die ichitterende opleverdCc, die boven haar uitfta» ken. Het is meer dan poëzij, als de dichters van den Genius der bergen ipreken.. Wie toch kan den Caucasus befchouwen , zonder door den geest, die in deze ontzettende woest^nen heerscht, bezield to worden TV ■■* j^ii Op den laacden September trok dé heer por« TER over de rivier TVr^it. Hier ontmoette hij eene afdeeling van honderd jagers en veertig kozakken met eenen zesponder, die den brieven- post, benevens v^fiig wagens met zout en evea zoo f tyOOR GE0RX5IE EN PERZTE. i«5 «00 vele mc' Europeafche waren geladen, ver* gezelden. Bovendien waren nog een dozijn reU 2igers te paard en andere rijtuigen b^ deze kaca* vanen. « : „ Wij naderden thans -«- zoo vervolgt onze xeiziger — den IVlady ' Caucasus ^ den fleutei ^ati den beroemden doorgang naar Georgië, De weg liep in eene oostelijke rigting over eene uitgeftrekce vlakce , waarvan wij een gedeelte den voorgaanden dag hadden doorgefneden. \an onze regterhand bruiste de Terek over haar iotsach* i}% bed, en hare golven , meer gelijkende naar eene branding , dan naar die van eenen (boom, beipociden den voet van het gebergte, dat zich van haren fleilen oever trapsgewijs verhief. Om- ilreeks negen ure helderde de lucht op, en de digtc iluijer van dampen, die deze ontzettende l)ergen tot hiertoe voor mijne oogen verborgen had, veranderde in duizende kleine wolkjes, en naarmate deze allengs of in de diepte nederdaal- den^ of zich bij de toppen der bergen verdeeU den, of in de lucht verdwenen, vertoonden zich nu ook de geweldige pilaren van den Caucasut ileeds duidelijker voor mijn gezigt — eene we^ reld van (leile, met fneeuw bedekte rotfen, di^ zich naar oost en west, ver buiten het bereik van m^n oog, uitdrukten, en met hare toppen zich in de wolken verloren. Ik werd bedwelmd bil dit gezigt ^n kon naauwelüks adem halen , M 5 zoo \- l\ i i$6 Sia ROBEUT KER PORTER'S REIS 200 zeer werd müne zid door den indruk vm die verhevcR tooneel overweldigd. Het troticbe hoofd van den glhrus^ hoewel flechts in de vene zigtbaar, (lak, als een koning onder deze hergreuzen» in plegtige majesteit ver boven alle andere uit» Verrukkelijk was het kontrast 9 dac. zünen zilveren haarband van fneeuw der verloor pene eeuwen met de in blaauwen nevel gehukte hem omringende lagere toppen maakte. Van deze nog gedeeltelijk mn dikke wolken bedekte ber* gen vloog de buk naar het ileile zwarte, nog dieper liggende» en eindelijk in eene vlakte uit- Joopende voorgebergte, en de indruk, dien dit tafereel op de ziel voortbragt, was een mengfel van verbazing en bewondering, dat met geene woorden kan befchreven worden." Van hier liep de weg regtuit door het hat^ van het gebergte, en de troepen waren verpligc zoowel het veldftuk, als het z waarde gedeelte van hunne bagaadje achter te laten. De Terek ging voort in de diepte van den afgrond te btuifen en te fchuimen. Vooruit zag het oog nog vreesfelijker afgronden,^ ontzettende (lukken rots dreigden op de reizigers neder te Horten; alles was verheven en huivering wekkend. . Onze reiziger kwam gelukkig door deze vrees* ièlijke bergkloof , zonder aangevallen te worden 4oDr de horden, die hier hunne duistere fchuil* boeken hebben, of zonder eenig ander ongeval c te ; DOOa GEORGIË EN PERZIE, iSf % >^Het paleis van den ftadhouder, hét wapenhuis, liet gasthuis, de kerken en eenige landhuizen in den omtrek uitgezonderd, die'eene Europeefche gedaante bezitten, is het overig gedeelte der ftad geheel Aziatisch, dewijl het uit lage, met platte daken gedekte woningen beftaat, in welke de menfchen en het licht flechts door zeer icleine 4ieureq en venfcers komen kunnen. De ftrateq zijn naauw en morQg, vol modder bij regenach* tig weder en onverdragelijk ftoffig in het drooge jaargetijde. De heete bronnen, die Tiflis be* roemd maken, ont(pringen uit de naburige hoog» ten, en vloeden, nadat zij zich met eene koüdö beek uit de bergen vermengd hebben, in een diep bed langs den eenen kant van den Bazatf -riül - (markt). I ^ r I>OOR ÖEORGIE EN PERZIË. 289 (markt). Op deze plaats zyn de openbare ba- den aangelegd. Het water is fterk mee zwavel bezwangerd, n de ftank, de morfigheid en wan- orde, die hier heerichen, is ondrageiyk. Het bad voor de mannen is overwelfd, maar dat der vrouwen befcaat in een groot donker hol, vol inet de fterkfie zwaveldampen. In het buis van den ftadhouder van Georgië ^ generaal yarmollow, had de heer port er gelegenheid, de danfen der Georgiers, zoowel ^s van eenige aanzienlijke Cirkasfiers, die den ^ndvoogd bezochten, te zien. Zij fchenen hem avontuurlijk, zonder fmaak en gedeeltelijk onbe« tamelijk te zijnt . Tegen den zevenden November werd het we- der goed, en onze reiziger trok nu naar Perzie. Bij de ftad Gumri^ een fterke Rusfifche post, kwam hij kort by de Turkiche grenzen. Hier verruilde hij zijn Europeesch of Kozakken ge- leide, met een uit inboorlingen beftaande. Onder de befcherming van dezen uoep, die veel over* inkomst had met eene bende ftruikroovers, welks hoofd eene groote ligchaamsfterkce en moed bezat, waagde h^ het, hoewel hij geen pa^ 'Jiad, de Turkfche grenzen te betreden, met oog- merk, om de puinhoopen van Anni , eene der oude hoofdftedcn van jirmenie^ te bezoeken» JBij de intrede in deze ftad vond hij den grond 'lüom met gebouwene fieenen, gebrokene zuilen, ver* x^ SIR. ROBERT KER PORTER*S REIS vermorfelde» maar rijk verfierde friezen en andere overblvHèlen van voormalige heerlijkheid bedekc Toen dé heer por ter over de rivier gem>k« ken was, kwam hij op Perzisch grondgebied, en kort hierop zag hij den dubbelen top van den berg Ararat. De (Ireek, door welke hij thans trok, was eene ontvolkte woestijn, veel fombefi der, dan de woeste heide van Rusland, Bij het voortzetten der reize werd het gezigt van den Ararat ileeds verhevener; het Icheen alsof de groocfte rotsklompen der aarde hier op elkander gedapeld waren, om eenen eenigen oneindigen klomp van aarde, (leen en fheeuw te vormen. Nadat h^j eenige rust in het Armenifche kloo^ ter Eitch-mai-adzen genoten en deszelfs over- blijffelen befchouwd had, bij voorbeeld, den ileen, op welken de heilige gregorius had gezeten, en de punt van de ipeer, waarmede de krijgsknecht de zijde van onzen Heiland door^- ftak, vervolgde hij z^'nen weg naar het landfchap Erivan^ een der vruchtbaarile van het Perzifche rijk, welks hoofdftad zich echter door niets vati de overige, op de reis van den Wlady >• Caucasus tot hienoe bezochte lieden, ondericheidt. .Thans naderde de heer port au Tabreet (Tabrizy Tabrisy Tauris ^ met twee maal hon* derd vijftig duizend inwoners) de verblijfplaats van prins abbas mirza, de waarlch\jnlijke erf* genaam vaa den Per2irchen troon, en ontmoette bier DOOR GEORGIË EN PERZIE. tpt hier eenige landgenooten, die zich hier ophiel- den, om de nieuwe troepen op de Europeefche w^jze in te rigten. Wij zullen , da&r de heet PORT ER hiervan weinig of liever niets berigt^ van elders dit gebrek trachten te verbeteren. „ De Perzianen hebben zich te allen tijde door een oorlogzuchtig karakter onderCrheiden, maar by alle dapperheid, die zij bezaten, ontbrak het hen evenwel aan eene regelmatige krijgstucht; Daar zij intuslchen tegen militaire en godsdien- ftige nieuwigheden niet zoo ingenomen waren, sis de Turken, zoo hebben zij in lateren tijd aanmerkelijke vorderingen in het betere gemaakt. Hoewel de tegenwoordige trap van volmaakt* heid, tot welken de nieuwe inrigting is opge* klommen, vooral omfcaan is oit de vrije denk* w^ze en geest van onderneming van den prins ABBAS MiRZA, ZOO ichijnt het evenwel» dat reeds onder vroegere beheerfchers van dit r^k proeven ter bereiking van dit einde genomea zijn. Het infameriecorps, dat Schach abbas DB ORooTB in het jaar 1603 oprigtte, om zich onaf hankel^k te maken van z\jne onrustige gene^ raals, en tegenftfmd te bieden aan de Turklcbft jttiütiaren, had z^jne krijgstucht waarlchijnl^k tt danken aan den raad en hulp van twee Engeliche edellieden, Sir robbrt en Sir anthony SKERLEY en hunne militaire reisgenooten. — > Omtrent eene eeiiw later nam nadir sghaOi^» die ^ 192 SIR ROB£RT K£R PORT£R*S REIS die wel inza^, dat de Europeanen hunne op dé Turken behaalde voordeelen flechts aan hunne regelmatige wijze , om oorlog te voeren, te dan* leen hadden, heimel^k eenige Franfche officieren in z^nen dienst, en vertrouwde hun de behan^ deling der artillerie. Hij verbeterde ook zijne ruiterij, verdeelde die in Brigades, bataillons en compagniën, ftelde onderofficieren aan, en zijn voetvolk rangichikte hij in regementen van linie en fcherpfchutters. Na zijnen dood geraakte echter deze z\jne inrigiing allengs weder in ver« val, en indien er geen oorbg met Rusland vf sa ontfiaan, dan zouden de Perzifche troepen alle dusver met moeite verworvene kundigheden we* der vergeten hebben, en de Turken veder in hec bezit van Aderbidjan CTabris is de hoofd** ftad van dit landfchap) gekomen zijn, uit heu welk zij door NADIR, verdreven waren. Aga- MAHOM£D-KHAN deed , , hoewel hij in verfchei- dene ondernemingen tegen Khorasfan en Georgis uitmuntte, evenwel weinig voor de betere inrig- ting van zijn heer. Kort na zijnen dood namen echter eenige Rusfifche overloopers dienst bij den Itadhouder van Tabrisy waar zij eenige weinige iMtaillons ep de Ëuropeaanfche wijze trachteden «e organiferen, maar, zoo het fchijnt, met eenea pngunftigen uicilag. i De Perzifche armee was dusver flechts uic onregelmatige infantene en eenige hoopen ruiterij V.J aip DOOR GEORGIË EN PERZIE. m in re itk zamengefteld geweest; de artillerie beftond uit zoogenoemde Zumburuks (draaibasiên) « die op den pig der kameelen vastgemaakt waren en ko- gels van een of twee ponden fdioten* Maar in het jaar iSoo» toen abas mirzah naar Ader» Mjan^ ter beduring van den krvg in dit land* fchapy gezonden werd, bediende zich deze prins insgelijks van eenige Rusfifche overloopers^ om verfcheidene nieuwe corpfèn te vormen en in te rigten. Z\jne eerde proeven flaagden niet geluk* kigy maar werden verijdeld door de vooroordeel len der Perzifche rekruten ^ die zich tegen iedere pogio?» ^^ ^cn de Firengis (Europeanen), en inzonderheid de Rusfen, die zy het meest ver« achteden, eenigzins geiyk te maken, met drifc verzetteden. Maar de prins ging hen intuslchen met z\jn eigen voorbeeld voor, hy kleedde zich ab een foldaat en liet zich door een* Rus in de wapen* oefening onderwijzen. Hü Üaagde eindelijk, hoe* wel met groote moeite, eenige zjjner lieden zoo ver te brengen , dat zij pdottonsgew^ze mar» fcheerden en vuurden, en op commando zwenken konden, toen ter regter t\jd hetFranüche gezant* fchap, onder den generaal oardbnnb door buonaparte gezonden, aankwam. Hierdooc kreeg nu de prins een aantal bekwame en werk* zame officieren, die hij terftond aan de ipitsvan groote afdeelingen.van zijn heer plaatfte, en nu het toppunt zijner hoop en wensch bereikte. I. N In W^ Sm ROBERT KER PpRTER'S REIS Iii het vervolg rigtte de prins ook een artilte- riecorps op,* onder het bevel van den heer liniv SAY vau Madras , die hec gezantfchap van •S/Vharford jones vergezelde. Deze r^fH. cier kreeg volmagc, om de rekruten zoo te klee* den en te vormen , als hij wilde , Oechts de baar- den mogten hun niet afgefchoren worden. Ten aanzien van dit punt was de prins onverbiddelijk , en het zou ook zoo gebleven zyn, indien niet eens een kruidhoren , in de hand van eenen kano- nier, die met eenen meer dan gewonen langen baard pronkte , vuur gevat had. Deze baard verdween nu natuurlijk in eenen oogenblik van zijne kin. De luitenant vertoonde nu den ar* men verzengden en verminkten aan den prins, en deze, door dit jammerlijk gezigt getroffen, gaf nu zijne toeftemming tot het Idtig geweigetd ibheren der baarden. £en ander reiziger verhaak, ten bewijze der vorderingen, die de Perzianen thans in de krijgs- kunst, in vergelijking met vroegere dagen, ge^ tnaakt hebben^ de volgende anekdote, die hem de prins a&bas mirza mededeelde. „ Men iprak in zijn huis over eenen te ondernemenen krijg tegea de Usbecken* Een der generaals 'SSeide, dat de overwinning over dit volk gemak- Isdijk zou zijn , dew\jl de Perzianen thans zulk ?^ne goede artillerie hadden. Gij hebt gelijk.^ antwoordde de prins; want de Ushecken weten .J * t niets . r. DOOR GEORGIË EN PERZIE. t95 niets Van kanonnen noch nmnoeuvrïssy noch viii tienmaal in eene minuut te vuren. Ik herinner mij den t^jd nog zeer goed, toen het met d9 Perzianen even zoo flecht (lond. Mijn vader^ A&.ft sciiA^H, beleerde eens eene vesting, ip^or had flechts één kanon en niet meer óm ésvi , kogels, hetwelk echter toen nog iets buitenge* woons was. .Hij vuurde twee kogds af op het fort en liet nu de vesting opeifchen. Maar d^ bevelhebber, die zeer wel wist, dat hU fledits nog eenen kogel had, antwoordde hem; (chjec 'm ei!oand marmer van TabHs^ dat uit het gebergte Jm de oeveis van bet meer Ourmia gehaald iwiordt*. ' viHier dwaalt echter de heer fo&TSa groou^ ^fcs. I>it marmer toch wordt geenszins gebroken sit >het gebergte, maar het is het voorcbrengfiil i Na der t9« SIR ROBERT KER PORTER'S REIS der verfteende nieren bij Schiraminh (CMra-^ myrf)^ een dorp in de nabijheid van het meer Ourmia, Die merkwaardig voonbrengièl der natuur worde gevonden in eentge vijvers of poe* len, welks ^vateren allengs (Iremmeny fïjjf wor^ den en eindelijk verflieenen, en op deze wijze den fraaijén doorfchijnenden (leen vormen, die gewooniyk T^Mf^^ marmer heet, op de meeste Perzifche begraafplaatfen gevonden wordt en de beste gebouwen^ des lands verfierd. ■ Deze kort bij elkander loopende vijvers bevatten eene halve mijlin den omtrek, en men herkent hunne ligging aan eene menigte door elkander liggende fteenen, die, naarmate de uitgravingen vermeer- derd zijn, naar die mate ook hier opeengeftapéld z^n. De grond in de nabijheid dezer v^vers klinkt hol, heeft eene treurige ^n verbrande ge^ daante , en uit de vjjvers (Hjgt een fterke mine- raalreuk op« Men kan den voortgang der ver« fteeniging van het begin tot het einde volgen; Op de eene plaats is het water helder, maar op eene andere dikker en geftremd , op eene derde geheel zwart, en eindelijk wit als r^m. Een verfteende vijver heeft wezenlijk véél overeen- komst met een bevrozen water, en eer dit vol- tooid is, breekt een op denzelven geworpenen fieen het bovenfte ^dekfel en maakt dat het water onder hetzelve uitdampt. Is echter de verfte»- ning voltooid, dan maakt een fteen geene deuk meer DOOR GEORGIË EN PERZIK. m meer in dezelve, en msn kan over die water gaan, zonder dat de fchoenen nat worden. Een in de verfteening gemaakt gat toont duidelijk hoe dezelve ontllaat , het gelijkt naar vellen van grof papier, die op eikanderen geftapeld zgn. De poging van bet water, om (leen te worden, is zoo groot, dat, waar het van den bodem in blazen opftügt» de verfteening ook eene kogel- achtige gedaante aanneemt, even alsof de blazen van eene bron door den (lag eener tooverroede in haar opborrelen geftoord en in marmer veran- derd werden. Pe op deze w^jze voortgebragte ftof is brokkelig, doorfchijnend en fomtijds met groene, roode en koperachtige aderen doortrok- ken. Men kan die in groote platen fnijden en zij neemt eenen fchoonen glans aan. De tegenwoordige koninklijke familie, die geene groote fommen aan openbare gebouwen befteedt, heeft nog weinig van deze fteenen laten halen; maar eenige zeer groote platen, die na om scHAH heeft laten hakken, en die thans ver^ waarloosd onder andere brokken liggen, toonen, wait deze vorst dacht uit te voeren. Het marmer van Tabris wordt thans zoo zeer als een anikel van weelde beichouwd, dat flechts de koning, z^ne zonen en fommige, door bijzondere /^f>l»^/7x begunftigde perfonen, hetzelve mogen laten bre- ken. De gierigheid wordt zoo zeer door den uots overwonnen, dat het plan, om dezen fteen N 3 aan 4 . i^f SIR RO&ERT KER PORTER'S REIS ain den meeitbiedenden te verptchten,'nog niec tot iland gekomen is. De wateren van het meer Ourmia z^n Ichei- kundig onderzocht» en het bleek, dat zü meer atout, dan eenig ander meer, behalve de doodc zee^ bevatteden. De Ipeciiieke zM'aarte van het laatfte is duizend twee honderd en elf, dat van het meer Outmia honderd zestien dui« 2end v^f honderd zeven ; volgens het laatfte on- derzoek van dokter mar cl, dien door den overledenen heer brownb iets van dit water werd gezonden. Het is b^na geheel met zout verzadigd, zoo, dat het bij de minde verhitting kristallen moet (chieten. Het bevat geen kalk» maar twintigmaal zoo veel zwavelzuur en zes» maal zoo veel keukenzoutzuur als zeewater. Geen ytisch kan in dit meer leven, de oppervlakte is evenwel in geenen deele, zoo als velen zeggen, met eene vaste zoutkorst bedekt, maar zoo door* ichijnend als de helderde beek. ' De heer pok ter, voor wien deze narour- kundige merkwaardigheid niets bekoorlijks Ich^nt bezeten te hebben, genoot de eer, dat de pnns ABBAs MiRZA hem verzocht, om hem naar Takeran te vergezellen, werwaarts hij op bevd van den koning gaan moest , om de viering van het Noruhsfeest bij te wonen. ■H' De koude was te Tabris grooter, dan men dat in dit gedeelte van Perzie kon verwachtené Naaih* WCr r DOOR GEORGIË EN PER2IE. ipp welijks verliep er een dag^ op welken niec een of twee perfonen dood vrezen. De heer por* TER beleefde, gedurende z\jn verblijf te Tabns verfcheidene treurige voorvallen van dezen aard. Drie vrouwen en twee mannen hadden met vijf ezels, bij eene fpoedig opkomende fiieeuwbui» onder eenen boog der ^ngi brug de vlugt geno«> men* Toen de florm bedaarde, vond men die allen dood en zoo (lyf bevrozen, als de ijsklompen naast hen. In alle Perzifche (leden worden do poorten kort na den ondergang der zon geOo« ten en eerst na den opgang der zon weder geo« pend. Strenge opvolging van dit bevel, en zor<^ geloosheid of onverm\jdeiyk vertoef der reizigers, ^]jü dikwijls oorzaak, dat deze de poort eerst bereiken, als die reeds gefloten is. In dit geval moeten zij , tot den dag aanbreekt , in de opene lucht bleven. Bij een koud iaizoen ziet men dan dikwijls, als de poort geopend wordt, een akelig tooneel. Oud en jong , kinderen en dieren liggen levenloos naast elkander. Het zonderlingst voor* beeld van deze foorc, dat ik mij herinneren kan, is dat van eenen eenzamen wandelaar, die van eene lange reis terugkeerde, en wel op zijn paard, een dier, dat de Perzianen zeer beminnen en het byna als een lid van hun huisgezin beichouwen. Toen hij te Tabris kwam, was de poort reeds gefloten. De nacht was een der koadfle, die men ooit beleefd had, en de arme man, die zijn . . N 4 treu- "^ $90 SIK ROBEKT KER PORTER*S REIS treurig lot voorzag , vond geen ander middel ter z^ner redding, dan zijn paard te dooden, het ligchaam van het beest open te , (bijden en in hetzelve te kruipen, in hoop, dat de warmte van het paard tot den morgen zou duren en hem voor bevriezen bewaren. Maar toen des moigens de poort geopend werd, vond men hem dood in dit vreesfeiijk graf. Den derden Maart vergezelde de heer por ter den prins y die een klein heer bij zich had, op 2^ne reis naar Takeran. Zij trokken door Mianna en Caswin^ en kwamen voorbij de plaats, waar de ongelukkige brownk vermoord was. Onze xeiziger verhaak de merkwaardige omflandigheden dezer treurige gebeurtenis op de volgende wijze • de heer brownb was een man, die door eenen onvermoeiden ijver tot onderzoek bezield werd, en zijne werkzaamheid in het opzoeken van alle middelen, om zijn doel te bereiken, evenaarde den moed, met welken hy alle zwarigheden trot< feerde>*die hy op zynen weg ontmoette. Vóöi zijne reize naar Perzie^ had h\j zich eeiiigen t\jd te Koftfiamimpei o^gohQuécUy om de Turk* iche taal grondig te leeren , die hij b\j zijn ver* trek nu ook zoo vaardig als een inboorling (praki In het verkeerde denkbeeld verkeerende, dat h\j» als een Turk gekleed zijnde, het plan z^ner reize beter zou volvoeren onder de verlchillende Aziatiiche volken , die hij dacht te bezoeken, i tiok \ DOOR GEORGIË EN PERZIE. flOI > tok trok hij Turkfche kleeding aan. Zijn plan was, om door Khorasfan naar de nog onbezochte en gevaarlijke ftreken een zuiden der Kaspifche Zet te trekken, en dan zijn onderzoek mes Astra- kan te befluiten. Kort na het begin zijner reize door Verzie had h\j eene zamenkomst met den Engelfchen gezant Sir gore ousbly, en in Oujon kreeg hij gehoor bij den koning van Ver- zie. Het gevaar, om vijandelijk aangevallen te wordei , was zoo gering, dat zelfs z^, die met den toeiland van het land het best bekend wa- ren, niet de minde vrees koesterden, en !iij dus zijne reis vol vertrouwen voortzette. Toen hij den doortogt b^ Irak bereikt had , hield hij b^ de karavanfera itil, om eenige ververfchingen te genieten. Toen dit gefchied was, klom hü we- der te paard, en terw^l hij zijnen knecht achter* liet, om zijne goederen, die hij gebruikt had, in te pakken, en hem dan te volgen, reed hij langzaam langs de berge i vooruit. De heer BROWNR had echter naauwelijks eene halve m\jl afgelegd, coen twee mannen te voet hem van achteren naderden, en een dezer gaf hem, zon- der dat hij iets vermoedde, met eenen knuppel zulk eenen (lag op het hoofd, dat hü bewuste- loos van het paard Hortte. In denzelfden oogen- blik rprongen zeven andere booswichten uit de kloven van het gebergte, en bonden hem handen en voeten» Zij pleegden thans geene verdere N 5 ^e. :»» SIR ROBERT KER PORTER'S REIS gewelddadigheden aan zijnen perfoon; maar zoo» dra hij uit deze bedwelming ontwaakte, zag hij rondom, en ontdekte, dat de roovers zijne pak* kaadje en knecht plunderden, die, volgens zijn bevel, hem gevolgd was. Toen de roovers za. gen^ dat hun flagtoffec nog leefde, gaven zij hem onbewimpeld te kennen, dat zij hem zou. den vermoorden, maar dat hier de plaats niet was, om dit werk uit te voeren. De heer 9R0WNE, buiten ftaat om eenigen wederftand ie bieden, hoorde zijn doodvonnis bedaard, en verzocht de moordenaren, z^nen armen knecht f e willen iparen, en hem met zijne papieren, die voor hen toch nutteloos waren, te laten vertrekken. Beide deze verzoeken werden toe* geftaan, en hetgeen het zonderlingst is, deze ruwe roovers, die het bezit van wapenen als liet hoogde goed befchouwen moesten, ichonken den knecht nog bovendien de pistolen en het geweer met eenen dubbelen loop van zijnen heer ; maar zeker, deze waren van Engelsch maakfel, en de kenmerken op dezelve gezet, hadden de nieuwe eigenaren kunnen verraden. Zij gaven den heer browne nog verlof, zijnen knecht zoo lang te mogen naoogen, tot hij wist, dat hy veilig was; maar nu ileepten zij hem ook,^ benevens de geroofde goederen, naar een tegen* over den Kizzilouzan (Kizil- Ozeti) liggend dal, waar zij hem ombragten, waadchijnlijk door hem & te DOOR GEORGIË EN PERZIË. aöjr te worgen. Zijn lijk werd thans van alle klee- deren beroofd en ter prooi gelaten van de wol* ven en andere wilde dieren. Zijn knecht keerde nu, zoo fpoedig mogelijk, naar Tabris^ wasu: hij het bovengemelde uitvoerig verhaalde. Naarmate de heer port&r Caswin naderde ,^ verminderde ook fiieeuw en koude; takijke bloei» jende dorpen waren omringd door vruchtbare velden , die eenen goeden en vroegtijdigen oogst beloofden. De vlakte van Caswin fhekte zich zuidoostelijk tdt aan gene zijde van Tekiran uit aan den voet van eene keten hooge bergen , tea zuiden der Kaspifche Zee^ in welke de beroemde engte van Kawar ^ voorheen de ftraat der Kaspifche Zee genoemd, gevonden wordt. De reizigers vonden hier geen geregelden weg. De ruiters vlogen heen en weder, wierpen huilnè Dgirids , (choten hunne pistolen af, en zwaaiden met hunne lange bamboeslanièn , even abof zij met den vijand handgemeen waren. ' Te Tekeran vond onze reiziger de warmte in de maanden April en Mei nooit hoeder, dan zeventig of tachtig graden van rbaumur in de fchaduwei Hieruit ziet men, hoe gevaariijk het is, als zij, die geene geleerden zijn, zich ia wetenfchappelijke zaken mengen; want het is bekend, dat tachtig graden van reaumur de hitte van kokend water is. Tusfchen Tsherati en Ispahan trok hij door cc- f. ao4 SIR ROBERT KER PORTER'S REIS. eene van die onmeetbare, in Per zie zoo dik*- wijls voorkomende zoucwoestijnen. Zij , die zich van de oevers der Heirmund in Seistan tot de rij heuvelen ui^ftrekt, die dit landfchap van Onder 'Mekran fcheidt, is vier honderd EngelTche* mijlen lang en twee honderd breed; eene andere , even zoo breede, loopt van Kuhm en Kaschan tot de landfchappen Mazanderan en Khorasfan, Deze uitgeftrekte woestijn is om- ringd door het meer van ZereA^ tn heeft in hare drooge dalen of eene barstachtige huid van ge« kruionelde aarde , of eene rij van zandheuvelen, die dikwijls naar golven zweemen en gevormd worden door zeer fijne deeltjes, die door de in den zomer heerfchende fterke noordwesten winden rondgedreven worden. De hitte is in de nabij- heid van zulke zoutzeeën ondragelijk; de ther- mometer van FAHRENHEET fcoud dikwijls in de tent op 1&5 gr. (41J gr. van rbaumur^ Wat nu de gedaante van Perzie in het ge* meen betreft, zoo levert dit eene afwisfeling van ulrijke ketens bergen en uitgeftrekte woestijnen op, tusfchen welke bekoorl^ke dalen en vrucht- bare korenvelden liggen. Eene uitzondering ech- ter maakt het landfchap Mazanderan y datgroote bosfchen heeft; anders zijn de bergen meest j^al of flechts dun met laag hout begroeid. Onze reiziger kwam, na eenen moeijel^ken togt, behouden te Upahan* XV. i! XV. DE SAMUM OF SAMIELI. ''>?. Ue pewStachtige wind, die Jn de woestijnen van Arabis blaast, en zoo vele pelgrims, dié naar Mekka trekken, doodt, heet in het Arabisch ietteriijk Samum^ dat eenen brandenden wind beteekenc, die bij tusfchenpoozen en des nadtiÈs waait; men noemt hem ook Harrur^ de hrafi" dende nachtwind. Het onderfcheid tusfchen de benaming Samum en Harrur beftaat hierin, dat de eerde het denkbeeld van het gif in zich bë« vat. De wortel van Samum is eigenlijk Sammai gif geven; Samma beteekent gif, Sammon ver- gaven» De Arabieren der woestyn noemen hem Sumhuli^ dat zamengefteld fchijnt te zijn uit Sam gif en uit Bullaton^ zoo veel als nat, .vochtig- heid, oï Bullaton vochtigen wind, die nat voort* brengt. Dit is , zoo als ik geloof, de oorlprong van het woord Sumhuli, Mij dunkt, dat men zeg. fto6 DE SAMUM OF SAMIELI. zeggen moest Saam-ballaton^ dat is venijnige , vocht en nat brengende wind. Onder het woord vocht moet men niet datgene verdaan, wat water of regen medebrengt, maar wat met dampen be- zwangerd is, zoo als de damp van kokend wa- ter. De Turken noemen hem Satnieli, De Samieli of SumbuH vertoont zich in de woestijn omtrent van het midden van Junij tot den een en twintjgften September, Men voelt hem gedurende eenen hevigen zuidwesten wind, en in die dagen, op welken de ztm zeer gloei- jend is. Hij is brandend, en waait in meer of minder heere, kortere of langere vlagen; maar p^ dezer, zelfs de kortile is langer, dan de mensch zijnen adem kan inhouden. Deze wind beftaat doorgaans in op elkander volgende branr dende of koelere vlagen. B\j de eerfle heeft Somtijds eene verdubbeling van hitte en hevig- l^id plaats. Het onderfcheid tusichen de vlagen 4e;r heete en koude winden is, volgens mijne waarneming, zeven tot den graden. De hoogde graad der hitte is drie en zestig volgens reau- sflUR geweest, terwijl de gewone temperit^ der lucht in den zonnefchi^n toen beftenddg tusichen drie en veertig tot zeven en veertig graden was. Ik meen beipeurd te hebben, dat, ^s deze wind waait, dan de dampkring eene gele kleuc krygc, die vervolgens loodkleurig wordt, en dat de ma in zijne hevigile vlagen donker rood wordt. Deve ,r. K wind DE SAMÜM OF SAMIELL fto? ivind heeft oenen viiilen en zwavelachtigen reuk^ flij is dik en zw^ar, en als zijne hitte toeneemt, wordt men daardoor bijna Verftikt. Mij dacht, dat hy uit drie mertgfels beftond; vooreerst uit den wind zelven ; ten andere uit eene verhoogde warmteftof én eindelijk uit een zwaar vuil gasè Hij Veroorzaakt eene fterke uitwafeming, die go- deekelijk door de benaauwdheid, die men onder- Vindt, en door de moeijelijkheid, met welke men, uit hoofde van het bederf, dat hij ver* óörzaakt, adem haak, ontdaat Dit zweet, dachc mij, dat ook dikker en kleveriger was, dan het gewone ; de wind zelf gaat met eene verte vloet- ftof vergezeld. Om zijnen aard en uitwetking nog beter te onderzoeken , opende ik den mond', die vasce landleven zoo vele hoofdrchake«, liogen op, als er voorname tijdpunten van het |Dengs terugwijken der zeeën zün.*' Ik flekloi 4eze gevolgtrekking aan mijnen kundigen oom^ éffn graaf j. poTocKiy voor, hij keurde diar gOQd, en dit bemoedigde mijjy om dezelve ook; hier mede te deelen, , , , ; d ...JDe Jbovenfte hooge vlakte van jffrika is dus Pffk met hoogten omringd bekken, door hetwelJf^ van het westen naar het oosten Aq Niger (Iroom^ en welks aF^waterlng^dus dezelfde rrigting heeft^ iltt .Nyldal is op den kant dezer rigting, daj| is: de rigting van den Niger (laat loodregt op^ die van den NyL Tusfclien beide ligt een^ golfachtig land, dat ten tilde van het laagflcj water de wateren van den Niger belet, om ia 4^,Nyl^te ilorcen. De fTangara is het meer» waar alle wateren van dit bekken zich vereeni* Hea» waarzü;^blijyen, en uit -gebrek aan afloop ftinkend viK)?den, r,..» ;:r., ^ * |, Ten tijde nu als de zon, voor de dag- en nachtevening vati den herfst $ iiiaar deze vlakte die zware regenbuijen en groote fneeuwhoopei| ss^ndt, is de menigte water, die flechts éoot den regen vergroot wordt, niet toereikend, ois^ zich over het golfachtig land té verheffen, des- halve wordt dit bekken van den kant der fFan^ g4fra met eene ontzettende hoeveelheid watei; i, ver- bË SAMÜ^f OP SA'MfEti: tl) ;K i^uld. Het jaargetijde zoowel als de buitene gewone verhooging dezer hooge vlakte belenen dan deze wateren, hoewel zü (lil ftaan, te 'bi:rge(luw4, dr\jft d;m e^n^ over do bergen van Syrië ^ dan eens tegen de«» zelve (looccnde , en van den ecnen kant dooi oenen (Iroom van wind zamengeperst, ontwijk^ ZJÜ tot- in de rigcing van Tangente en v^beft 9ich boven de bergen* Zij zou door hare fpecifiek^ a^waartQ op de tegenzijde van den overwonnepi b^ndeipaal pogen neder te (lortcn, maar fleedf ^oor denzelfden wind voortgeduwd, be(chrv£^ fy een* boog, eu treft fle(;hts d^ woestijn in te^ ^fi^&ax. eeno en eene halve dagreis verw^'de^^ L.; O 4 punt- /:. l 'i ' «i I pctau Hetgéeit déze (kllmg beWij^t ; h^ dat mn ëjÉ' de kust iria^ Syrië wel een heocen wini^ tear nooit den flinkenden iSdiMiV/i gevoelt ^ en dat de ganlche zbom van den voet dos LOané^tk én Ahtilibanons insgelijks van detizelven bevrijd isi^ ffamay Homs^ Damas^ enz. kennen 'deii Samieli niQt. De vennenging der heete en korte ieinndvlagen ontlhany omdat het mephhisch ver^ hitte gas' het eerst voottdringt, en, omdat dé ^Étrindy die het wegdrijft, zich niet zoo fpoedig kan verhitten. De ontdokene isoerasfen van de $i^angtira bttngeh tenlond weder eene brandende laag van mephitisch gas voort, dat door eenè nieuwe windvlaag weggedreven wordt. ' ^ ^' Dit kan men, zoo als ik vermoedde, van het ontfiaan van dezen beruchten SamUU ztgg&U^ Men moet, naar m^ns gedachten, zijnen wa^ ren oorfprong in de moerasfèn van Wangarw zoeken. <> T, Bij Bagdad (luit de wiifd» die uit het noor-^^ den komt, tegen de keten bergen, die kort by' Sohnek , fchuins van het noorden naar het zuid^ westen loopt, er, aah den £'ft(/^r^^/ eindigt, op' eenen aflland van drie dagreizens van de^e flad;- Bagdad Wp. in de diepte van het dal des Eu' 'hraats; dè bergen, die deze rivier van derf Or9/7/fj fcheiden, z^n zeer hoog; de wind ka# éu9 flerhts derwaarts dringen, door zich bovetf: 'V' . . ' de DE SAMUM OF SAMIELL üir de bergen te verheffen , en over den oostel^jken kant van het dal des Orontes te glijden, nadat hij de keten der Sohneh ontmoet heeft, waar hü eene rig»ng-«teHieyo¥«wenkoiaaftig den lopp van dit gebergte. ■ MA .toaV'I^iak^to ;:a ei^Ho aa -?i::yo •^ ; . * ':. MiK) \ ^\ 'S f. •t/f -iWfe^s»*:,' .^' ) >.{ '3 ^m- 05 XVL ■■ / XVI. in OVER DL :ms en gemze^agt. Jur is, zege de overde van walden, iti Z\jne befchrijving vaa den ber^ Rofa^ geen vreedzamer, maar ook geen vreesachtiger dier, (dan de gems (wilde geit of bok). De natuur heefc dit dier ook geheel overeenkom (lig zijne beklemming gevormd; het bezit zeer £jne zintui* gen en vooral een fcherp gezigt; deszelfs grootfte fterkte zit in de achterpooten, door welke hec zijn lang lijf die veerkracht geeft, waardoor het dikwijls over ontzeuende afgronden fpringt. Ik heb dezen affland eens gemeten en de breedte een en twintig Parijfche voeten gevonden. De gems fpringt, gelijk de haas, ligter berg op, dan berg af, zij bezigt eene buitengewone voorzigtigheid in het plaatfen harer voorpooten, opdat zij geene ileenen losmake. Zij kan den JV^ tO hals flVEfl DW 0EMS £N GEMZENJAGt; Uf lials zoo rekken» dat zü, Qp de tchterpodcea (bande* zeven voeten hoog is;, als m^jne tamm6 gems zoo met hare pooten op in\jne fchouderea leund j voelde ik byna geenen druk, dew^l ^ ganfche last pp de achrerpooten rustte. Het voedfcl der gemzen befcaat uit ^/^«/ikruiden , vooral beminnen zij de jonge uiifpruitfels vaa «11e fcruikachtige gewasfen, als de rododendron^ jeneverbes, eist, willig en pijnboom, die zij ech» ter gewoonlijk voor den winter bewaren; in dea iomer bezoeken zij de koeijen- en fchapen wei- den, en komen zelfs in de bosfchen. Zij ddt» ken liever fneeuw-, dan bronwater. In eenen ^ Itrengen wuitcr leven z^ van weinig mos, ea ' men heeft zelfs fieencjes in hunne maag ge- vonden. . -^r) Hoewel de gems de meeste overeenkomst heeft met de geit, heeft zij evenwel noch haren reuk noch hare fcem, deze is meer die der reé« zeer zacht en fiil. Het fluiten, door hetwelk zij hare makkers voor onraad waarfchuwt, wordt door het uitftooten der lucht door den neus ea de bovenfte tanden voortgebragt. , De gems is een zeer gezellig dier en. treurt «Is zij alleen is, daarom leeft zij gewoonl^k in maatfcliapp^n van zes tot acht, ja fomtijds van twaalf tot twintig ftuks. De oude bokken ma* )ten echter eene uitzondering: deze leven afzon* derljjk tot de paartijd daar is, dan. vervoegen zjj / .. zich I i&o OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT. sich QCrst bij de wijfjes. Deze paartijd begint !n Winterjnaand, zij dragen tot het begin of nidden van Mei. De ontwikkeling dezer diereti gefchiedt zeer langzaam, en eerst in het derde jaar, als de horens de gewone 'grootte bereikt hebben, zijn zij ter voorttellng gefchikt. Zij kunnen echter eenen hoogen ouderdom bereiken^ lietweJk men aan de^ ringen befpeurt, die de horens elk jaar eenen meer krijgen, dit begint* echter eerst in het derde jaar. wi Slechts als zij gejaagd worden, vereenigen zij zich in grooter getal, maar wat van het uitzetten vaa fchild wachten, het hangen mee de horens aan de rotfen bij eenen on verwachten val,/ enz. ver» haald wordt; van dit alles heb ik niets gezien f i de horens zijn deze dieren ter verdediging ge- geven, en dikwijls zag ik de bokken met elkan* deren vechten , de oude bokken gaan ook moe« dig. op de honden los, als zij lang gejaagd zijn en niet verder vlugten kunnen. • Ik heb verfcheidene proeven genomen, om dit vreesachtige dier te temmen, maar flechts de laatfce is gedaagd. De eerfte gems, die ik uit de jilpen , haar vaderland , kreeg , was reeds anderhalf jaren oud, wel reeds eenigzins tam^, maar echter zeer fchuw; in den tuin, waar zij in eene omheinde plaats liep, wilde zij liever bij eenen naburigen reebok , dan alleen z^'n ^ en evenwel vervolgde zïj dit beest geftadig. By; ..v... . zulk i >/ ■ _ \ , ^ ■ ^ ^ 1 ' 0 •; \ ^ ( • ■ ' \ 1 1 i ,'.*i ■• » , , 1 X ■ ' ^ OVEI^ DE GEMS EN GEMZEl^AGT. im zulk cene gelegenheid fprong zü eens overeenea muur, die veerden voeten hoog: was» op dea rug van eene meid, die liier gras iheed, zonder haar te bezeeren. ' ,....- { Deze gems was den ganichen heeten Junij rvan 4^22 gezond gebleven, maar nu werd zij ploi^ ièling ziek. Om het laatfie middel ter harer red* ding te beproeven, had ik haar in eenen ver vaii lia4r vorig verblijf gelegenen hoek van mijna p^OAts laten rbr-engeu , om haar te badqn, zij wa9 ^cr zwak f en kon naauwelijksiftaan, en evenwel l&roop ^ij door ftruiken en bopmen naar hajtf vorig verblijf, waar zij ook ftierf. Bij, de ont^ leding vond ik, dat de ingewanden geheel ver- l)rand waren door het aconitum (ijzerkruid},;^ dat zij gegeten had. .; . fnn'P> . Drie jong€ gemzen , die ik v^ den berg Cenhi "pnedebragr , daar hare moeder gefchoten wa9 ^ fcierven kort na elkander, dewijl zij zich niec alleen vpe4^ iJsPnden. Eindelijk flaagde ik, ujt "het Saafer. 43\ eenen jongen bok tfi krygei?», ^ie federc de eerfce weken zjjnef geboorte aaji eene gewone geit gezogen «had* Thans is ï^^ij twee jaren oud, en zoo tam, als ieder andisr huisdeur; hü volgt mij als een hond, kent zijpe^ naam, als ook alle lieden, die hem oppasreti;,<« en vermaakt ieder door zijne aai;digheid« Hy bemint het roggebrood zeer, en, Ipringt . tegeil elk die hem dit aanbiedt, opent alle deuren, als lu-. zy ! Èij niet gédöten ^^n, geeft dooreen zacht geluid te» teeken van goedkeuring^ en verdraagt zich leer goed met m^nen hond op één leger, zoo lang deze niet knorr. In den winter betvaar ik hnm des nachts in een nii^t verwarmd vertrek, en des zomers in den kelder; het is nadeelig, deze beesten in den (lal op te (luiten. Het beste voe^ flèir Voor de gemzen is drOog hooi, goed gras^ groenten én altoos versch water; men moet haaé bij het opfluiten cenige ruimte geven, om bewe^ ^ingte maken, die regelmatig, vooral des nachtl l^eichiedt, wannéér zij tegen alle vier mureil Ipringen. ' ' *' Ik heb eenen (lerken plaatfelijken zin in dèzé dieren befpeurd , het is genoeg, dat zij eens cenen weg betreden hebben, om denzelvcn ter* ftond weder te vinden. Ook zijn zij zeer nieuws* gierig, beruiken alles wat hen omringt, en (lareA ftikwijis lang ih de verte, om iets te belpieden. Dë haren 'der gemzen wisfelen * in den herfst eit ui de lente ^ de winterpels zvveemt veel naair 6igte wol en is zwanachtig bruin; in den zomer echter zijn de haren lang en ^ dun , eti de kleur^ 'die éérst bruingeel is (Ifabe! kleur), woi^dt tegen fléii herfst geftadig donkerder. Haar gang op éé^ vlakte is (lepend en onhandig, dewijl liaat fcanfche geftel (lechts voor bergen ingerigt iS| i\^ loopen ook eigenlijk niet^ maar fpringen* k- Nu ëinic m mus m tiÊUimjAëfi Hf f 'Nu ti(% iets over de gemzénjagt (*). TottI wij ons ontkleed hadden én by den vriendel^keit predikant van Itramen onder een kopje tiiüd san het Vuur zaten, viel ons gèf^rek ^ra op éê génlzdijagt, over welke niet ligt een iledelin|| mét ervaring fpreken kan.> Ohze leeraiar echter^ éeti zéér ilerk jong inan^ vóór wien zijn d4 eén Hef en (leeds niemV Verblijf was, had dk verrbaak dikwijls gefniaakr, én verk&alde ons héé InérkWaardigfté van deze jagt^ mét genoegen ziëti jje gevaren herinnerende, dié h\j geliikki^ Wil te boven gekomen. -^ . *'- ^"^1 wjm^ " Veel, zéide hij, is over déze zonderlinge- Jigc gebeuzeld, ik zal u echter flecHts - datgene ^et* halen, mt -ik zelf heb emreti^ ivant ik'l#b omtrent tien jaren déte Hèfhebbet^j bijgewoond^ éii eerst oiilangè heb' ik van dit gevaarlek ^rei^ feaak afïland gedaan(.^'^^A-i ♦ï'-^ - * .^:;f.iipii Een gemzenjager bèhooit^ vericheidene q\^* ibhappeni té bezitten,- dié men niet dikwijls in ééti perfoon vereeiiigd vimlr.- Eeti^ fterk Hgcliaanitsi géOéi is üet èerfté vereiiÉchlè, opdat ^h^ h^ Vreésfelpét weder i de hevigfté koude énvoch* (Igheid trotferen , en zonder zijne gezondheid' té ^nadééléri, geheéle nachten ohdé*^ eèrié röti^ (^ dè hoogde bergen doorbrengen kan. TenshdéM moet O WYss, Rèf/i in iai Éêriüt' Óbefland/ Éwiitê hiifu^ S. 577*./. ««'• ^ . :iü « •i.. ^ t QVER. DE O^MS EN GEMZENJAOT-, nooet hü voldrekt niets van duizeling weten , een fcherp oog en vaste hand , om te fchie» ten 9 bezitten. Moed en koelbloedigheid in velo fn velerlei gevaren kan hij insgelijks niet ont«: beren. Verder moet hij een onvermoeid geduld» (landvastigheid en ervaring hebben. En eindelijk heeft hij eenen goeden rug noodig, om dea gsnfchen dag zijn zwaar geweer en levensmidd&^ lein te dr.'^gen. £en kort, ineengedrongen pos* tui», .een ligt -en üiok ligchaam, vaste kniën en ft^a fccrke; armvzijnr^e.iVpprde^llgfte vprm.yoQR cenen gemzenjager. f' :■ • ; -^^ y^^iJL^ mij niet oplipuden met de befchrijving 2j^;ier wapenen en kleeding, in de :^/^//r^ kunt gij die uitvoerig vinden C*) Ik wil liever ter* fiond v^n de gemzenjagt zelve ipreken, want de ichMwJieid van dit dier t gepaard met eenen fcher- pen reuk en gehoor, maken liet bekruipen en gieten, van dit beest zeer moeyelijk. r Ur zijn. tvveederlei wijzen om de gemzen t^ l^gein; de eerfce, die zeldzaam gelchiedt, met konden^ en de tweede, de- gewone, zonder hgndm ^llerjagthonden vervolgen gaarne de gemzen. Ilaar^op woeste ^sbergen, bij voorbeeld aan den IVeUyrhorn^ waar de gemzen van Grindelwalii ^tt^)^t zjijn, en op d^xi Mettenberg^ )L\ah % vC9L. Vehir^dieCetfifenjiigd^in der SekweitzvoH Pfarr*r • TEiNMULLBiu Alpitia, Th, II. i*. 130. l t '^ OVER DE GEMS^N GEMZENJAGT. iUg nen de honden niet gebruikt worden, dewijl zy niet best klauteren kunnen. Maar op meer ef- fene bergen en op ^/^^/i weiden, waar nog koei- jen grazen kunnen, is het gebruik van honden zeer wel mogel^k. — Wanneer intusfchen de gemzen dikwijls in eene ftreek op deze w^ze gejaagd worden, zoo verlaten zy dezelve geheel, en komen nooit weder, want zij vreezen de honden zeer. Wie dus de jngt niet wil beder-^ ven, die bedient zich op het hoogst ilechts eens tot afwisfeling van deze foort van jagt, en kan dit op tweederlei wijze beproeven, namelyk, hy laat den hond geheel los loopen, om het wild op te iporen, of, hetgeen het veiligst is, h^ houdt hem aan eene lijn, tot hü op de (heeuw of op finalle bergpaden een fpoor vindt, dan laat h\j den hond los, en daar de gemzen eene fterke lucht nalaten, zoo zal zelfs een middelmatige jagthond dit fpoor bijna nooit verliezen. Intus- fchen gaat de jager naar die plaats, waar hij weet, of gist, dat de gemzen voorb^' zullen vlugten; of, wat beter is, hij volgt met de oogen en den kijker den hond zoo lang, tot eene gems of eene geheele kudde opgejaagd is, en dan plagt de hond ook eerst aan te flaan* Daar nu in de bergen alles zeer ligt gehoord wordt, en de gemzen niet ver loopen, zoo kan men de verdere jagt gemakkelijk met oog en oor volgen, vooral als men zich eerst op een eenigzins hoog I. P ftand* ^fitf OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT* ftandpunt geplaatst heeft. Heeft nu de hond de gemzen omtrent een uur gejaagd, zoo zoekt men hem terug te roepen en vast te houden, waarop de gemzen , die men nooit uit het oog moet verliezen, zich terftond op den grond le- geren, en reeds eenigzins vermoeid hare oplet* tendheid grootendeels verliezen zullen , zoodac de jager haar gemakkelijk kan bekruipen, de* w^l zij niet gaarne weder opftaan en verder vlugten. Dikwijls echter verzetten zich de gemzen tegen den hond, vooral als er bij den troep geene jongen zijn, of als er een oude bok bij dezelve is, die dan vaak zoo lang üand houdt, tot de jager hem gemakkelijk fchie- ten kan. : Het bekruipen der gemzen zonder hond is echter het meest in gebruik, uit hoofde van haar verblyf. De jagers — het liefst twee of drie met elkander, en nooit meer — verlaten des avonds vóór de jagt hunne woning, met berg- pikken (*), bergftokken, geweer met een ge- trokken loop of eene bus, en fporen met ver- fcheidene punten, voorzien met lederen riemen, om die op gevaarlijke hellingen op ijsbergen on- der de fchoenen te kunnen binden. In de wei- tasch (*) IJzere werktuigen, aan beide kanten (y)its» om gaten in het ys of in de rots te hakken , eene foort van bouweelen. OVER DB GEMS EN OBMZBNJAÖT.' at^: tasch heefc h^ , behalve hetgeen tot 'ichietOEi ver* eischc wordt, een kleinen verrek^ker en den noo* digen voorraad van gerstenkoekeil, grindelwal3ch brood, kaas en fierken drank* I)e eecite nacht worde in eene Alpenhwi doorgebragt , zoo ala men die altijd open, en ter verwarming, vol# doende met hout voorzien vindt* Op den voVi genden dag breekt men des morgens vroeg op^ en tracht met den opgang der zon op die plaats te zijn, waar men vermoedt gemzen te zullen vinden, of waar een zoogenoemd Luegi is, dac is eene voordeelige ftandplaats, alwaar door eenige losfe op den grond gefcapelde fceenen een k^k* gat gemaakt is, werwaarts de hr jfdjager mee achtergelaten geweer, bergftok enz., nadat hij zijnen hoed of muts heeft afgezet, zoo zacht mogelijk op handen en voeten kruipt* " Nu ziet hy door zijnen kijker naar alle kan* ten, of hij ook gemzen ontwaart. De op eenen afftand wachtende vrienden houden hunne oogen onbewegelijk op hem gevestigd, want zoodra hy wild befpeurt, geeft hij achterwaans met uitge* ftrekte hand de welbekende teekenen, waar en hoeveel gemzen hij gezien heeft, en nu kruipt hij zacht , zonder zich op te rigten , terug naar zijne loerende makkers* Zij raadplegen nu hoe zij het wild het veiligst zullen overvallen. Dewijl den gemzenjager de bergen, en inzonderheid die plaatfen, werwaarts de gemzen het liefst vlieden, Pa zoo- ^^w f.>> / dftS OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT. zoowel als die, waar de fchucter heen en weder komen kan, volftrekt bekend moeten zijn, zoo worde vooral de wind gadegeflagen,. van waar die komt, en dan tracht riien de gems of dé kudde te bekruipen, zonder dat zij lucht van den naderenden vijand krijgen kunnen. Men fluipt van rots :ot rots, van voorfprong tot voor- fprong, tot het dier onder het bereik van het fchot komt, en hiertoe kiest men (leeds den besten en voorzigtigften fchutter, want de uit- voering van dit werk gaat met de grobtfte moei- jelijkiieden gepaard, en hiertoe wordt zoo veel geduld, (landvastigheid, moeite en list vfreischt, als bijna tot geen menfchelijk werk. Dan eens toch moet de jager meer dan een half uur op zijnen buik onbewegelijk liggen, alsof hij dood ware , dewijl hij gezien heeft , dat d '.' dieren , en vooral de geleigeit geftoord, dat is op iets ver- dachts oplettend geworden zijn, en niet meer grazen, maar van het leger opgeilaan zijn; dan weder moet hij op handen en voeten over glad ijs kruipen, een hemd over zijne kleederen ge- trokken hebbende, om de gemi^rn door de kleur der fneeuw te misleiden. Dan eens moet hy zijne fchoenen uittrekken, al zijn gereedichap, 'weitasch en kap achterlaten , om zonder gedruisch over fpitle fteenen en Hukken rots met bloote voeten een paar honderd fchreden ver te fluipen; dan weder blijft hij in de gedwongenfle houding r(. V"i ver- / I ! OVER DE GEMS EN GEMZENJAOT. fti9 verlcheidene minuten (lil (laan, dewijl h^ be« Cpeuttf dac de gemzen op nieuw onraad merken* Dan eens neemt hij xie maat van de gewenschte nabijheid, want zoodra hij de kromte det horens kan ondericheiden, weet hij, dat de afïland van het wild flechts nog twee honderd tot twee hon* derd vijftig (chreden bedraagt. Eindel^k is hü, uu achter den hock eencr rots gekomeh, die kort genoeg bij den troep is» en belust ileekt hij reeds zijn hoofd uit, maar dit marj hij ook vol* (bekt niet terugtrekken , als de gemzen haar oog op hem ichijnen te vestigen , maar hij moet dood (lil (laan, om geen verdacht te verwekken. Evenwel de gemzen verwijderen zich echter nog dikwijls by al hare argeloosheid, en al de (luipkunften moe- ten nu op nieuw begonnen worden. Ëindel^k ziet de jager, met een kloppend hart, dat hg onmogelijk nader bij de kudde kan komen, zon- der die te verjagen, en bedachtzaam kiest hjj, den afdand tusfchen wild en fchot berekenende,^, of het grootfte en vetfte dier, of in twijfelach- tigen afftand het naast bijzijnde beest, om den loon van zoo vele jufpanning te verkrijgen. Hoe - donkerder het haar der gemzen is, des te vetter plagten z\j te zijn; maar hare kleur verandert bijna iedere maand eenigzins, in den zomer z^n zij bruingeel (Ifabelkleur) in den winter meor zwartachtig of donker bruin. Nu legt de jager aan, fcliiet en faii bijna nooit. Het getroffen P 3 wüd -mm ■BW—P-PfS^PfiWÏPiPP !^(?»^|iW "(T-Ti^»" ..r a^ OVEÜ BB (&ËMS EN ÓÈNfZÉMjAGT? Wild ibrt ter narde, en de verfchrikte troep ont- vlugt met eene onbefchrijfelijke fiielheid, vooral 8ls hij den jager ziet, of den reuk van het kruid ruikt, over rotfen en afgronden. Den flag zelve afoiïden die goede dieren flechts weinig tellen , dewijl in de bergen het gekraak der nederftor- tende fneeuw en ijs zoo menigvuldig plaats heeft, en zoo' veel overeenkomst heeft met het los- branden van een geweer. Ik fchoot eens aan den voet der bövenfte fpitfe zuil van den ff^etterhorn naar eene vlugtende geleigeit, die hare jongen bij zich had. Mijne Handplaats was achter een klein blok van eene rots, en honderd fchreden van mij weide- den vier kleinere gemzen, die ik bekropen had, zonder dat zij mij ontwaarden. In den oogen^ blik toen ik uit deze vier de grooifte had uit- gekipt en gereed was vuur te geven, kwam dé vettere geleigeit , door mijne makkers opgejaagd , met hare jongen kort voorbij mij. Ik hoopte nu door het dooden der oude de jongen te zul. len krijgen, liet nu het bedoelde wit varen, en Ichoot naar de loopende, maar te kart, dewijl ik bjj het laden wat kruid gefl;ort en deze om« handigheid niet berekend had. Ik fchoot dus tüid, maar de vier andere gem;!en bleven gerust llrèiden, telden den flag niet, en ik had gemak- Keiijk weder laden en mikken kunnen, als de j0ng9 gemzen mij niet te zcèr tér harte gegaan wa^ •■' / OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT. §31 waren. Ik geloofde door loopen een dèxet jongen te zullen achterhalen , venrouwde ïe Veel op de fnelheid mijner voeten, zette mijn geweer tegen het blok, wierp mijne weitasch van de fchoudereny en vervolgde door de meev dan een voet hooge fneeuw de jonge gemsjes^ op welke de moeder lederen oogenblik ftihlaande wachtte. Daardoor verjaagde ik de vier anderert en moest evenwel dra afftand doeii van mijoe onbedachtzame proeve , om een dezer kleioo levend te vangen. tu Ziet de jager, dat van eeoen. aangevallen troep niets meer te kragen is, dan loopt hg naar het gevelde wild, grijpt het, juicht luid van blijd* fchap, geeft het beest, 200 het nog leeft, den laatften ftoot, en drinkt zelfs dikwijls van des« zelfs bloed, dewgl men zegt, dat dit een on4 feilbaar middel tegen de duizeling is. Wat mij echter betreft, zoo fmaakte dit ^^^ed te zoet* achtig, en evenwel tevens als met peper gekruid, ik kon het naauwelijks proeven. Hg fnijd^ dan den buik van het dier open, werpt maag, dar* men en al het ongenietbare van het ingewand weg, verzamelt zorgvuldig het vet, bindt dan iederen voorpoot aan den achterpoot, en hangt eindelijk zgne buit, als een mand aan eenen riem, gemakkelijk op zijnen rug* Nu vereeni* geik zich alle jagtmakkers weder, zg zoeken een "t'rh P 4 ' ; beek* I ' ^ «4 I »3ft OVER DE GEMS EN CEMZENJAGT. beekje, om de handen te waslchen, en houden vrolijk hunnen maahijd. r : Maar als de jagers hopen , nog meer wild te zuUen fchieteuy dan leggen zij het gedoode dier onder de eene of andere rots, en gaan op de voornoemde wijze voort met jagen. Dan dragen zij eerst des avonds hunnen buit naar huis, waar het vleesch gezouten en gerookt, het vet tot allerlei huisfelijke geneesmiddelen gebezigd, de huid verkocht, en de aardige horens óf als fieraad in de hut opgehangen , óf aan vreemdelingen verkocht worden. Men fchat de horens eener middelmatige gems met het vel op vijftig tot zeventig y ponden. De vetfte dieren hebben fom- tijds zeVen ponden fmeer, en van de huiden maakt meu de zoo bekende uitmuntende hand* (choenen of broeken, terwijl die bijna onverflijr- baar zijn en de zachte fijnheid van zijde met de noodige veerkracht tevens vereenigen, -^'^o - Is het mogelijk de Wechfel te bezetten, dat is die wildpaden, waar de gemzen heen en weer ^rekken, dan gaan hier dé beste fchutters op den loer leggen en nemen dikwijls de geweren hunner kameraads mede. Deze laacile zoeken in allen geval de gemzen te bekruipen, om óf het eerfte fchot te doen óf haar van hare legerplaats op te jagen. Terftond zoeken dan de benaauwde dieren langs hunne gewone paden te ontvlugten, maar bier begroeten hen de loerende jagers met doo- de-» OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT. ajl * delijke kogels. Dikwijls loopen de vlugtelingen zoo kort voorbij den jager, dat hij die met de handen kan bereiken. Is de doonogt al te naauw, dan vlugten de gemzen bij het eerfie fchot terug, maar worden door de vervolgers weder naar denzelfden weg gedreven, komen nogmaals bij de jagers en worden op dezelfde wijze ontvangen. Ik heb gezien, dat de gemzen, dit wegloopen en terugwijken , zes of zeven maal herhaalden. Eindelijk vliegen zij als wan- hopig voorbij de jagers, of vallen hen met ge- bogene koppen aan, en in dat geval is het best plat op den grond te gaan leggen, en den wan*, hopigen troep over het lijf te laten fpringen. Maar dikwijls geeft ook het verfchrikte wild de voorkeur aan eenen doodelijken fprong en fcort zich van eene rots. Op deze wijze jaagden voor eenige jaren fommige bergwerkers te Lauf terbron veertien gemzen moedwillig in den af- grond , zonder dat iemand hiervan eenig genot had. s In Grind^wald zijn drie hoofdplaatfen ^ waar men de gemzen op de voornoemde wijze be- naauwen kan; aan den Eiger, op eene plaats, den bovenpen zadel genoemd, en op den JFet' terhorn op twee plaatfen , de naawwte en de gang geheeten. Heeft men nu eens deze dieren hier — en den omtrek van deze oorden fchynt juist hun geliefkoosd verblijf te zijn — dan P 5 moe- I SS4 OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT, moeten zij öf over de rots in den dood {prin« gen , óf (leeds weder naar den jager rennen. Indien flechts de gdeigeit, de aanvoerder der kudde, gedood is, dan kan men de overrest gemakkelijk krijgen, want het is alsof met haar de ziel van den ganfchen troep verdwenen is, alle loopen als in eenen kring rond, weten zich niet meer te redden, tellen den vervolgenden jager niet, zoeken flechts hare geleidller en moe* ten dikwijls in haar lot deelen. Men heeft zelfs gezien, CdZ de kudde, die hare geleigeit of dé aanvoerfler miste, in den winter meestal verloren ging. Daarom wordt door de liefhebbers dezer jagt meestal de geleigeit gefpaard. Vele ichr\jvers hebben wel aan dit vrouwelijk veldheerfchap getwijfeld, maar het is evenwel ontegeniprekelyk zeker, en ieder kan zich door zijne eigene oogen overtuigen , dat nooit een bok, maar ileeds eene geit de heerfcheres en aanvoerder eener kudde is. Doorgaans wordt dit de oudde geit, die waarfchijnlijk tevens de moeder of grootmoeder vati het grootde gedeelte der overige dieren is* Deze geit nu blijft deeds op den afdand van een paar fchreden vóór of ter zijde van den troep; z^ graast niet, of ten minde flechts zelden, terwijl de andere weiden; zü gaat leggen , als de overige daan* Merkt z^ onraad , dan fpringt z\j een paar fchreden rond , heft de kop loerend in de hoogte en fluic op 'SïO l de ! >i ÖVER DE GEIVIS EN GEMZEWJACT. i$s de voorheen befchrevene wijze, door den neus, hoewel de eerilemaal flechts zacht. Komt haar nu, hetgeen zij hoort of ruikt, bij voortduring verdacht voor , dan fpringt zij om den hoek eener rots, om te zien, wat er gebeurt, of Ipringt op het blok van eenen fteen, of op eenen of anderen voorfprong, en loert zoo lang, tot zij denkt, dat alles veilig is. Vindt zij evenwel, dac de veiligheid der kudde gevaar loopt, dan iluic zij andermaal doordringend, en dit is het alarmtëeken tot eene algemeene vlugt. Met de fnelheid van den wind ontvlugt dan dit ganfche gezelfchap onder hare leiding, en neemt door- gans haren weg berjp; op naar eene of andere ilreek, waar zij den» veilig te zijn. In andere (Ireken der ^Ipen is men gewoon dp de gemzen te loeren op die plaatfen, waar bergzout, dat zij zeer beminnen , uit de rotfeii zweet. Hier in ons Grindelwald vindt men ech- ter zulke plaatfen niet, of men bedient zich ten minde van dezelven niet tot dat einde. Men noemt die Suizen of Sulzlekkinen , of ook Gems» iekkinen» De behoefte, om door dit lekken of te fnoepen, of een onontbeerlijk middel ter ver- tering van het voedfel te verkrijgen, zegt men, dat bij de gemzen zoo ilerk is, dat een aan- houdend loeren van de jagers op deze plaatfen onvermijdelijk de uitroeijing der arme dieren na itch flepen zou. i '^' ■ * Ik . / 9i6 OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT. Il Ik ken intusfchen nog andere , en zelfs vele zonderlinge middelen, om op de zekerde w^ze bü de gemzen te kunnen komen. Een jager, die hier woont , heeft met eenen gunlligen uit» ilagy dikwijls de volgende gebezigd. Ontmoette hij, bij voorbeeld, geiten of fchapen in de na- bijheid van gemzen, dan kroop hij op handen en voeten, en (hooide zout op z^nen rug. Het tamme vee omringde hem nu en likte van het zout. De jager kroop nu intusfchen langzaam naar het wild, en daar dit op verre na zoo be- vreesd niet is voor fchapen en geiten, dan voor den mensch, zoo kon hij de gemzen onder het fchot krijgen, dewijl deze, uit hoofde der flerke lucht van de kudde, vooral bij ongunftigen wind, hiets van den jager ruiken, en hem ook tusfchen de menigte dezer dieren niet ligt onderfcheiden kunnen. Op eenen anderen tijd — inzonderheid als hij belpeurde, dat de gemzen hei. reeds ge* zien hadden — zette hij den hoed of muts af, trok zijnen rok uit, (lak zijnen ftok in den grond of plaatüe die tegen eene rots, zette dan op denzelven zijnen hoed of muts, hing z\jn rok om denzelven, en floop dan in een gunflig oogenblik weg. De gems vestigt in zulk een geval zijn oog onophoudelijk op dezen bullebak, begint aan denzel«^en te wennen en blijft arge- loos, hoewel oplettend, tegenover denzelven (laan. Intusfchen (luipt de jager in eene tegenoverge- ftel. ';st OVER DE GEMS EN GEMZEIifAGT. %S7 ftelde rigting naar het wild, dat flechts van den kant des maskers gevaar vreesc, en op deze wijze wordt het bedrogen beest d4k buit van de ^ ilimmen mensch. Deze kr^gslist wordt dikw^ls gebezigd 9 en is, tot ongeluk der gemzen, maar al te beproefd. Oude jagers fpreken nog met verrukking van voorgaande jaren, toen zij kudden van veertig tot vijftig gemzen bij eikanderen zagen. Maar vele (Irenge winters , de nu zekerder treffende en verder dragende geweren met getrokkene loo* pen of busfèn, het algemeene jagen van kundi-* gen en onkundigen gedureiJe de jaren der om* ■wenteling in ons vaderland, waardoor de ver* jaagde dieren of zeer verminderd, of ten minde naar minder ontruste ftreken, by voorbeeld naar die van ^alltSj geweken zijn; dit alles zamen genomen heeft deze aardige, onfchadelijke en fraaije foort van dieren in onze flreken deelsf zeer verminderd , deels verdelgd. Een ftreng verbod intusfdien door de overheid, betreffende de jagt op dit wild, bekend gemaakt, heeft dit gelukkig gevolg, dat het zigtbaar weder vermeer- dert. Onder de kudden, die ik ooit zag, beftond de fterkfte uit een en twintig koppen, en nu nog zie ik in den winter uit mijn venfter met het bloote oog meermalen tien tot vijftien dezer dieren bij eikanderen. Maar gij zult mogelijk vragen, hoe kunnen de . \ gem* A38 OVRR DE .OEMS EN GEMZEWJAGT* gemzen in jden winter, op zulke hooge bergen en bij zulk e^ne diepe ^ langdurige fneeuw » in het leven bliuA^n? «- Men heefc deze vraag dikwyis met^ooten twijfel gedaan, en evenwel kan die gemakkel^k beantwoord worden, In den winter dalen de gemzen dikwijls neder in de bosfchen, en vinden daar mos aan de boomen — dac veel overeenkomst heeft mét het IJslandfch^ mos, als ook jonge takjes der dennen en eetba* ren bast van boomen. Ook fchrapen z^ op de bergen de fneeuw weg, tot zij dor gras of eet* baar mos vinden. Dikwijls woeden ook in de gewesten der bovenfte bergen zulke vreesfel^ke ftormen, dat de fneeuw wijd en breed geheel wordt weggevaagd, zoodat de gemzen op deze pntblQote plekken weder een geruimen tijd het noodig voedfel vinden. £inde1ijk en bijna altoos /chuift, zoodra het ophoudt te fneeuwen, langs de hellende gladde kanten de fiieeuw door hare eigene zwaarte naar beneden, en andermaal ont- dekt hier de gems voedfel genoeg, dewijl op vele zulke plekken geen ander dier komen kan. Voor het overige fchijnen deze goede beesten vrij lang te kunnen vasten , of van bergzout of dunne zachte vochtige fchüft^rs van lei te kunnen leven, dewijl men die dikwijls in hunne maag heeft gevonden. Het gaat hun dus beter, dan men denkt, ja zij zijn zelfs den geheelen winter door vet. Eerst in de lente, als zij versch gras kun- OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT. «39 kunnen kragen « worden zij mager, uitgeteerd , met luizen bedekt , die hen zeer kwellen , en lyden ook dikwijls door eenen fcerken buikloop. De paartijd begint in het midflen of op het einde van Wintermaand. De jagers zeggen: hoe later paartijd hoe ftrenger winter , en later lente» De jagers ftellen dit eenparig, en letten daarom hierop naauwkeurig, zoodat zij dikwijls uit hunne huizen loeren, of de bokken op de helling der bergen de wijfjes jagen. Ik heb zelf gedu- rende tien jaren deze waarneming meestal beproefd bevonden. De bokken, die, zoodra zij vijf tot zeven jaren oud zijn, zich van den troep verwijderen» als kluizenaars leven en fteeds alleen z^n, ver- voegen zich dan weder bij de kudde, zijn in dezen tijd minder fchuw, vergezellen dikwijls op eenen aflland den jager uren lang, en fchijnea zeer wantrouwend hem te willen bewaken. Waar- . fchijnlijk ontftaat deze eenzame leefw^ze der bokken, omdat het getal der mannetjes naar even- redigheid grooter is, dan dat der wijfjes. In het begin of midden van Mei brengt de wilde geit één — en zeer snelden — twee jongen voort, die reeds denzelfden jdag, ja in het uur der geboorte de moeder volgen kunnen. Deze zijn aardige, vertrouwelijke, niet in het minst fchuwe beestjes, die men gemakkelijk, door die aan gewone geiten te laten zuigen, opfokken kan; maar ! ft4o OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT. maar dan moet men die des winters vooral niec in warme ftallen opfluicen , anders fcerven z^ zeker. Na verloop van het eerüe jaar beginnen de horens zich te vertoonen» in het tweede krord te worden en in het derde krijgen z^ de gewone gedaante. Van nu af groeijen die geftadig, wor« den dikker, krijgen jaarl^ks eenen ring meer, zoodat men van nu af vrij naauwkeurig hieruit den ouderdom van 1 et dier kan bepalen , hoewel deze ringen niet zoo fcherp en knobbelig — als die aan de horens der fceenbokken ^« uitüeken* Voor het overige dienen de horens deze dieren tot wapenen ; want als de gems gekwetst is , dan verdedigt zij zich hiermede levendig, en zij kun- nen den vijand — • dewijl de horens zeer ipits zijn en dit beest eene groote kracht bezit — zeer gevaarlijk kwetfen. Men maakt een onderfcheid tuslchen de graat' en bosehgems of dier^ maar zonder eenige andere reden, dan dat vermoedelijk de gemzen, dié in bosfchen geboren zijn, zich ook liever dédr op- houden, en dat zij, uit hoofde van rijkelijker voedfel , eenigzins grooter en vetter worden , dan die, welke van der jeugd aan gewoon zijn op de naakte toppen te huizen. Beide zijn echter vol- maakt van dezelfde foort en paren ook met elkan* der. De bosehgems kan men terftond herkennen aan dit teeken, dat hare horens, omdat zij ge- woon OVER DE OEMS EN GEMZENJAOT. Hj^t woon zijn die cegen de dennen te wrijven, b^jna geheel met eene korst van hars overtrokken zijne . , . !f,vr/; ! . f Het wonderbaard»? bü de gems is vooral baife verbazende bekwaamheid , om op de gladde kan« ten der rotfen te fpringen^ en op plaatfen te gaan^ waar men naauwel^ks ruimte genoeg vuot eenen vogel zien kan. Deze behendigheid over- treft alle verbeelding, en heeft mogel^k wel aan* leidmg gegeven tot het verdichcfel, dat zij met hare kromme horens opwaarts in de fpleten der rotfen haakt en op deze wijZ(è zich opheischt* Ds ware reden van dit beklimmen der lleüfte bergen is hierin gelegen , dat de gems Üechu een klein hoekje der rots npodig ^eeft,; om in eenen zet op dezelve te fpringen ^ dewiiji z\| zelfs geene fekonde daar (lil (laat, maar flechts een oogenblikkelijk flandpunt noodig heeft, om •dra — gelijk een plat (leentje op eenen gladden waterlpiegel — met hare peesachtige pooten ver- der te vliegen. Zelfs hare enkele fprongen z^'n zeer aanzienlek, en zulk een iprong, in mijne tegenwoordigheid gemeten, bedroeg tien groote fchreden of vijf en twintig voeten, evenwel moet ik zeegen, dat deze fprong naar de laagte op een fneeuwveld gefchiedde, j3i, > i)3 Het onaangenaamile voor den jager is dit, dat, als hy alle gevaren en moeijclpheden heeft over* wonnen, als hij de gemzen heeft bekropen en -301, Q ee- ^ d4« ÓVER Ï)É ÖÈMS ÉN öf M2aÈNJAGT. éétté dézelr gefchoteti, dain, tot zijn grootfte ver'- driet, moet zien, dat zijn buit, op de rotfen naar beneden vallende, vermorfeld wordt, of in eenen afgrond of eene fjileet van eenen ijsberg ftbrt^, waar hij onmogelijk koken kan. Deze omftanw digheid draagt ook hét hare. bij ter vermindering der gemzen, dewijl de jager, zijne; prooi verlo- ren hebbende, nu èen ander wildbraad tracht te iShieteu. Maar ^behalve aan d€ -list der meQi> fchen, zoo ftaan déze fchuldelöoze dieren ook nog aan vele andere onheilen bloot, en vooral aan de verwoestende Lawinen (vallende fneeuw» hoöpen); want deze, daar dit fiielle fchepfel de- zelve evenwel niet altoos kan ontvlugten, ver- hielen menige gems. Dikwijls vindt men in de lente op de Grindelwaldfbhe Ijszee de geraamten Van een paar gemzen nog midden in den {heeuw* val of in deszelfs rigüng. De lammergieren ver- Volgden ook dit dier, en zijn vooral zeer gevaar»- lijk voor de jongen. Met eenen flag van hunne feerke vleugelen fmijten zij deze jongen , ja zelfs wel volwasfene gemzen , over den muur der rotfen iri den dood, en vreten dan de lijken, — Ook tnislukt de gerils wel eens eenen gewaagden fpronaf, en zij ftort zich in l:et veiuerf, — Ein- delijk gebeurt het ook wel, dat nedervallende üc^nen toevallig eene kudde gemzen ontmoeten en velen van dezelve dooden. ?irj? ^f Wat nu de gerafcenjagt, als eene kostwinning , » be- ►•^ f I pp ÖVËH DË ÖÉMS EN GEMZENJAÖT. «49 bebouwd j betreft, deze is zeker gevaarlijk en moeijelijk, maat integendeel als liefhebberij be- fehouwd, flechts om een paar maal uit nieuws- gierigheid gemzen te vervolgen en mogelijk eenige te fehieten, is zij niet gevaarlijk, en eischt niei^ d^t men hoogér klimt, dan daar, waar nog koöijen wandelen. Ik heb met vorsten en gra- ven^ die lust hadden deze jagt eens te beproe* ven, zonder het minde ongeluk of al te groote moeijelijkheid , gemzen gejaagd. Het gezegde van *EL mag mèil met regt op den bekwamen gera* Eënjager toepasfën : ,^ Wie, zijne gezonde zinnen wel gebruikt, op God vertrouwt en zijne krach- ten góéd bddeedt, dié kan meestal ieder gevaat en nood ontköméö. Hij, die op de bergen ge- boren is, wordt -door geen berg afgefchrikt." , o Wat dè wanhopige onderneming betreft, vart welke vele fchrijvers ^^reken, namelijk, dat de jagiers hunne verzenen kerven, opdat het kleve- rig bloed op de gladde hellende rotfen of op fmalle paden gelijk lijm tot vasthouden dienen zou, van dit middel heeft by ons nog geen gemzenjager gebruik gemaakt. Slechts één fchut^ ter uit Lauterhron verzekerde mij, dat hij zich eens van dit hulpmiddel had bediend. - Het lö zeker, dat enkele misHappen, die den dood ten gevolge hebben, en ongelukken van anderen aard, die den jager in het verderf ftor- ten^ meermalen het lot van den gemzenjager •u • - Q a zijn. 344 OVER DE GEMS EN GEMZENJAGT. zijn. In het jaar 1799 vond zulk een op den Wetterhorn zijnen ondergang. Een der ver bo- ven hem losfpringende fleenen trof met eeneQ geweldigen flag zijn hoofd, vermorfèlde het en fmeet het lijf opgenblikkelijk in den vreesfelijkften afgrond. Zijn kameraad , die flechts drie (lappen van hem verwijderd was, kon gelukkig zijn lig* chaamzoo digt tegen de rots drukken, dat hij dezen doodelijken fleenworp ondcwam. Dit is het laatfte voorbeeld van eenen verongelukten gemzenjager in GrindelwaU; dewijl echter de jagt flechts met hoog verlof mag gefcliieden, zoo : is zü ook zeldzamer, en heeft dus ook zoo vele ongelukken niet ten gevolge , als" anders wel zouden plaats hebben. Maar ook hier worde gedeeltelijk het Ipreekwoord bevestigd: dat de verbodene vrucht het zoetfte fmaakt en menig knap man is heet op deze liefhebberij» Zij be* zit ook, volgens . mijne ervaring , veel bekoor- lijks, en mogelijk wel het meest voor moedige menfchen; maar wie zich aan deze jagt geheel overgeeft, wordt ernftig, lakoniek en dikwijls diepzinnig; het aanhoudend gezigt van woestij- nen, rotfen, fneeuw en ijs fchijnt zijne verheel, dingskracht te dempen en zelfs eene fchaduw van zwaarmoedigheid op hem te werpen, die hem echter voor het overige als een eigenaardige en romantifche karaktertrek niet euvel iliaat. ,,, XVIL 1-» t' <"*- -m' -9^ f 7/ • '1 XVII. DE WATERVAL TE NIAGARA IN NOORD-AMERIKA. be- Loor- * öchoon de beroemde waterval te Niagara reeds dikwijls befchreven is, wil ik echter hier nog de berigten van twee der nieuwfte reizigers door Noord'- Amerika mededeelen, dieverfchei- dene nieuwe waarnemingen opleveren en de be- fchrijvingen van fommige oudere reizigers ver- beteren. De eerde dezer reizigers is de heer e. de MONTüLé. Hij vertrok, om dezen waterval te be.?igtigen, in Julij 18 17, uit Bufaloe^ eene fraaije üad, aan het zuidoostelijk einde van het meer Erie gelegen, daar, waar de Niagara uit hetzelve vloeit. D Reeds op eenen afïland van tien tot twaalf Engelfche mijlen — zegt de heer montulé — hoorden wij het vreesfelijk brullen. Zonder dit ö 3 ge- ;t •',« h -v'- 24Ö DE WATERVAL TE NIACARA gedruisch en de wolk van damp, die in de lucht opftijgt, zou men door niets voorbereid worden, om het heerlijkst tooneel, dat mogelijk op aarde gevonden wordt, te aanfchouwen. De grond is geheel vlak, en de Niagara heeft, federt hij uit het meer Erie vloeit, eenen vrij zachten loojj. Eerst eenige honderd fchreden van den val wordt de ftroom fneller, en het water bruist fie^g, dewijl het tegen groote klompen van rot» fèn (chuim^nd kloisu Langs eenen langen en Hechten omweg kwamen wij bij de zoogenoemde tafelrofs^ een klomp van rotfen op de fteile hel» iing van den linker- of westelijken oever gelegen (l^eze fafelrófs is, volgens den heer school* CR AFT, in den zomer van 181 8 naar beneden geftori}. Hier nu befchouwde het verwonderd oog het heerlijke beeld van eene ontzettende rj. vier, die onophoudelijk in eene diepte van hon- derd een en vijftig voeten nederftort. Nadat ik deze treifeüde fchilderij oppervlakkig befchouwd had, wensctite ik in den afgrond neder te dalen, ék het water gevormd had, en uit welken de ïlvier naarjiet meer Ontario loopt." » i>' Wij -(Ittgen langs eene hechte ladder neder- waarts, efibareikteii niet groote moeite de plaats, waar het v^ater neder valt. Onze kleederen waren >n een óogenblik doornat door den damp ^ die een hevige wind als een dikken nevel tot ons öreef» Ik ontkleedde my nu tedtond, en kroop --if -' r"J . ' 'm ■liT eder* aats, Iwaren die t ons troop in vy. ^vA'\•y.l{.^■A:i. rr. :n'::a.oaiia. f ■•* m ■f' h'>Vi. IN. NOqUÖT AMERIKA. ,^. 14? Jn de, omtrent twintig tot deaig voeten groot§ ruimte 4 die tusfchen het nederdortend water eij de rots gevonden wordt. Het pad loopt langs e^n^ helling,: die^4^r ncdergeilorte (tukken rot$ gevormd is. Gij kunt u geen de^^b^eeld , makei^ van de kracht van ^en wind, ^ie hier blaa^u en do(>r de beweging van het lyater onafgebrokéi^ heerscht. Deze wind is zoo hey^, de regei)^ die hy in het gezigt (laat zop fhijdend, |^je^ jpiederftorten van het water zoo geweldig» en hsx gedruisqh zoo ontzettend, (}at men geheel be- dwelmd wordt. £en eenige mis(lap, en metji is onherflelbaar verloren f Door het inipannea V9n alle krachten in het worstelen met den ftorm, die m^j wilde terugdringen, en door mij ze^ van mijne lijnden te bedienen,, om veilige vpprr waariis te koinen, was ik reeds tamel^k ver ge7 yprderd, tpen ik, geheel verUind door d^n .r^ geuj» genoodzaakt was, op den grpnd %t ^a^g leggen, om niet inden ^grond neder ,, te ftprt^fji» ft, zocht nu vergeefs verder door te dri»ge»,^ ik was verpligc terug te keeren. 0.el\ji^ eejiji^ fchim,,die uit de heQedenwerel,d wederkeert, zag Üjn met vermaak het daglidt^ weder<^ ^^ t% verrukt eene plaats te verlaten , waar ; m^ ja\ op den vollen middag niets kon o^derfcheiden* en waar een misftap op de glibberige en wajgge- l^de (leenen zoo Hgt mogel^k is. Mijne reii^r genooten verbiydeden 2^ch ook hartelijjc over Q 4 my- i'- r X »48 DE WATERVAL •^EKIA'GARA niyne terugkomst, dewijl zij ree^i over mijn ^t ongerust geweest waren; ik verhaalde hun, ^t ik een^n paling gezien had, die zich, toen ik heni ni?t myn^n voet wilde wegftooten , als eene idang tegen mij gewend had, om ^zich te ver- dedigen. Zij Verzekerden mij, dat men hier vele zulke palingen vindt, en dat de damp voldoende is, om lien in het leven te doen blijven, maar d4t zij nooit in den afgrond nederdalen, dewijl zij dan verloren zoudeh zijti.' Men ziet ook inderdaad aan de oevers vele overblijffelen van dieren en boomen, die den flroom medegefleept iïrt verpletterd heeft." • - " ■ ' - ,, Ik verwijderde mij nu een weinig, om m^ in de zon te droogen , en nain daarop mijn |)QtloQd, om eene naauwkeürige. fbhets te ont« werpen van deze zoo verrukkende en bewonde* jrenswaardige fchilderij. De val is honderd een en vijftig voeten hoog. Hij was ligt te meten düoi eendn i^een a^n een touw vastgemaakt, dien wij van d? tafelróts tot de helüng, door de Jc$n der yotfen gevormd , nederüeten.'" " • -^a „Deze beroemde Waterval teftaat eigenïi uit tweie doelen 5 het* eene (dat aan den regtetU tof oosteRj^ën oever gevonden Wördt) zal om* Iteni ^cht honderd voeten Iwreed zijn-, men noemt 3if het ^merikannfche f deWijl dit tot het ^• |)ied der ' Vereen igde Staten behoorti Dit wórdt van |>et ander deel door een eiland (het gehertr f 1 % !' IN NOORD -AMËRrKA. ft4S> t eiland genoemd) gefcheiden, dat mogelijk met ' der tijd verdwijnen zal, dewijl het water onopi houdelyk aan deszelfs verwoesting werkt, eti reeds in hetzelve eenen kleinen afzonderlijken waterval, omtrent twintig tot vijf en twintig voeten breed, heefk voortgebragt. Dit tweede ge'deelte van den val, het Engel fche genoemd, is het fraaiile, en ligt op de zijde van Kanada. Het fchijnt voorheen in eene regte lijn voortge- gaan te zijn, en met de rigting van het aüdere gedeelte eenen hoek gemaakt te hebben, maar de kracht van het water, die naar het midden het fterkfte werkt, heeft dien de ronding van eenen boog, en daardoor aan het geheel eene veel fchqonere gedaante gegeven. De wateren, die thans van beide zijden nederftortende eikan- deren ontmoeten, moeten de uitwerking verdub^ . beien. De Ëngelfche waterval is omtrent vijftien honderd voeten breed. Voegt men hier nu nog /h&t eiland bij, dat omtrent zoo breed is als de ^^^l^merikaanfche val, zoo bedraagt de breedte van J^lJWen ganfchen ftroom, met het oog gemeten, om» \ tient vijf honderd vademen. Het water gaat riog ^ fteeds voort met de rots van het bed der rivier te verwoesten, en de val gaat oogenfchijnlijk allengs fteeds meer naar het mc^er Er ie terug; de bewoners dezer ftreken verzekeren , dat zy dit reeds lang befpeurd hebben." ' 9, Daar het water van eene zoo buitengewone Q 5 hoog- •*4 'r. •50 DE WATERVAL TE NIAGARA boogce nederfcorty vormt' het eene wolk van damp, die zweemt naar de dikfce wolken der lucht, cot welke h^' ook opftijgt. Het hoofd- punt, uit hetwelk h^ ontfpringt, is het midden der ËngelTche z^de, en hij is, naarmate van den üand der zon , of donker zwart of fchitterend wit. De hoeveelheid van dezen damp is zoo groot, dat het van verre fch^jnt, ais of de ftroom in eenen afgrond van vuur nederftort, die al het water terftond in ftoom verandert.** Kort voor den ondergang der zon, zag de heer montul£ eenen breeden en fraa^en regen- boog, door hare ftralen in de wolk van damp yoortgebragt. \ r Twee uren boven den waterval vvordt de rivier eerst bevaarbaar, want korter bij denzelven is de ftroom zoo hevig, dat hij alles medefleept. yisfchen, beeren, varkens, herten, reeën, enz., die zich met zwemmen wilden vermaken , werden verpletterd in de diepte geflingerd. De zwem- mende dieren geven zich eerst zorgeloos en met ^ genoegen aan den fteeds fterker en fterker wo»» denden ftroom over, tot zij eindelijk, maar te ^ laat 9 hunne dwaling inzien. Uit de nedergeftone «ard- en rotsklompen, als ook uit de ftammen der boomen, is, gedurende het verloop van den t^d, een vrij groot eiland ontftaan, dat, uit hoofde van de hier dagelijks komende arenden en andere roofvogels, den naam van het adelaars-- ' : IN NOORD-AMRRilKA. 'ia bs% eiland heeft ontvangen. Men zegt» dat eem eene Indiaanfche vrouw, in hare ich^it in ilaap gevallen 9 door den droom werd medegefleepc en onbefchadigd nederftonte» zonder dat b^ dep zen halsbrekenden val zelfs hare brandewijnflescb brak. Geloofwaardiger is echter de volgende ge^ fchiedenisy voor welks echtheid de beer MONr TULE inftaat. Een arme wilde» die óp. de rivier voer, maakte zijne fchuit aan den oevec vast, niet ver boven Chippaway^ eene kleine flad omtrent >t)ivee ureh boven den waterval, aan den mond eener bijrivier gelegen, waar de £np gelfchen een fort gebouwd 'hebben, en terw$ zijne vrouw in het bosch ging, om planten, te zoeken, iliep hij in zijne fchuit. Ondertusfchen kwam een £ngelsch foldaat langs den oever eti maakte uit beestachtige baldadigheid de fchuit los, die terilond door den flroom werd mede* gefleept. De ongelukkige wilde ontwaakte te laat, en het geroep om hulp, van zijne in wan- hoop langs den oever loopende vrouw, was te Vvergeefs. Toen hij zag, dat al zijne inipanning vruchteloos en hij zeker verloren was, legde hy de riemen neder, dronk eene teug brandew^n, dekte zijn hoofd met eene deken en ging op den bodem van zijn vaartuig liggen, met onderwer- ping den dood verwachtende, dien hij ook dra in den vreesfelijken afgrond vond.. Bijna drie jaren later, dan de heer montulé, na» iSa DE WATERVAL TE NIAGARA namel^k in April 1820, bezocht een Noord. Amerikaan^ de heer schoolcraft, den wa- terval van Niagara. ¥L]j was bergftofkundige b\j een reisgezclfchap , dat de heer cass, (lad« houder van het distrikt Michigan, had uitge- zonden tot nader onderzoek van het land bij de bronnen van den Misfifippi. ^ Ik bediende iniij — zoo verhaalt de heer SCHOOLCRAFT — van den t^d, die het {lil« liggen van onze (loomboot ons opleverde, om den beroemden waterval van Niagafa te bezoe- ken, die twee en twintig Engelfche mijlen van hier, dat is van B(tfaloej ligt. Als men langs den Amerikaanfchen of regter- oever gaat, dan loopt de weg over aangefpoeld land, dat zich omtrent tien tot twintig voeten boven de oppervlakte van den flroom verheft; nergens ziet men eenen heuvel of rots; naauwe- lijks bereidt eene zachte golfachtige verheffing van den grond het oog voor het verrasfend tooneel, dat men plotfel^k ontmoet. Het weder was^ helder en warm. £en zachte wind blies in de rigting van den loop des (Irooms. Hoe meer wij het doel onzer reize naderden , des te meer flon- den wij ftil,' om het gedruisch van den val te vernemen. Maar zelfs op eenen affland van vyftien, tien, acht, ja zelfs van vijf mijlen kon- den wij niets onderf'ieiden, al gingen wij ook ,. j met IN NOORD -AMERIKA. ft5S met het oor op den grond leggen (*). Bijna drie m^Ien van den val hoorden wü echter dui« del^jk het gedruisch, en dit werd eindelijk, door verandering van den wind, zoo verdoovend, dac w\j eikanderen naauwel\jks konden verdaan.*' '^ ,, Niets verraste m^j meer, dan de dwaling v^ den heer la hontan, die de hoogte van den val op zeven honderd, tot acht honderd voeten fch^t* Andere reizigers hebben zich ins- gelijks vergist. Belangrijk daarentegen is de naauvvkeurigheid der berekening van den heer CHARLEvoix. Deze zegt, dat de waterval niet hooger is, dan honderd veertig tot honderd vijftig voeten. Deze laatfte hoogte is die van den kant van Kanada. Boven den val bevindt zich eene fnelheid van den (Iroom van twee mijlen lang, en beneden denzehren eene van ze- ven mijlen , die zich tot Lewiston uitftrekt. De breedte der rivier aan den rand van den val, ,n'!j;rr;n''}'V dtC (*) Deze opgave verfchilc zeer van die der andere reizigers , welke , zoo als b^ voorbeeld voorheen de heer MONTULi, bec gedruisch reeds op eenen afïland van twaalf, }a rotnmigen zelfs van vyf en veertig ihyien hoorden. Het fchijnt echter hierbij het meest op de rigting van den wind, op den tijd, bij dag of nacht, en daarop aan te komen , of men den waterval van bene- den, dat is van Ontario, of van boven nadert. In het eerfte geval moet me.i het gedruisch ongelijk verder hooren, dan in het laatlle» DB VERT* :>K^. il I fl54 DE WATERVAL TE NIAGARA drëietieönvegelmatige getande lijn vormt, wordt op vier duidend twee honderd dertig voeten ge- fchat. Op de Attierikaartfche zijde bedraagt de hoogte van den val honderd vier en zestig voeten (De he?r montulé meldt wel niets van deze verfGhillende lioogte der twee helften van den waterval, maar oudere reizigers hebben die ech- ter reeds opgemerkt), — Het verval der oo- venfte fnelheid van den ftroom, dat bij Chippa* v^j^ begint, wordt op negentig voeten gefchat^ en het ganfche verval van den JNiagara van ErU tot Ontario op drie honderd voeten» Het geiten- eiland, dat den val in twee ongelijke helften vef deelt, heeft onlangs den naam Iriseiland ont» vangen, uit hoofde van den aanhoudenden regen* boog, dien men hier ileeds zien kan." - -- j, De eerfte Europeanen, die dezen waterval bezochten, konden niet, gelijk thans, naast den «iFgtond liaan, in welken het water ftort, en van hier den val befchouwen. De Franfchen, om- ringd door jaloerfche en waakzame vijanden, de Jrokefen , konden geen werk ondernemen , dat ,even zoo gevaarlijk als overtollig fcheen te zijn, -Zcifs thans nog, nu de geest der werktuigkimde allen mogelijken bijfcand biedt, kan men niet zonder bevreesdheid in de diepte nederdalen. Hier beneden toch is het gedriiisch van den waterval het verdoovendst en de indruk zijner •Tiiav^ «a ma» AJ^AIN NOORD-AMERIKA. ^15 majesteit het verhevenst. Het gezigt van dezen waterval van de oevers des ftrooms is zeker het fraaifte en fchilderachtigfte , maar in de diepte krijgt echter het ganfche tooneel, door de fchud- ding van den grond, de door regenbogen ver- fierde wolken van fchuim, de brekende water- zuilen, het vreesfèlijk gedruisch, de hoogte van den oever en de brokken rots, die rondom lig- gen, iets zoo verbazends en vreesfelijks, als het op geen ander fmndpünt hebbeii kan. De rei- ziger, die bij zijne komst te Niagara, terftond tiaar den rand van den waterval gaat, gevodc Jeijne oplettendheid ongemerkt door dit nieuw en verrasfend ver^chijnfel geboeid, en is in dezen oogenblik genegen den val van het water óf te hoog óf te laag te fchaiten. Het valt niet ge- makkelijk, zich terftond eenen goeden maatftok te vormen, en men moet, om zoo te Ipreken, het geheel naauwkeurig gadeflaan en overwegen, eef men behoorlijk over deszelfs grootte en fchoon- lieid oordeelen kan. Het gehoor wordt verdoofd en het gezigt verward. Eerst naarmate de zin- tuigen met deze indrukken gemeenzamer wor- den, flaagt men de bijzondere trekken dezer fchilderij te vatten, en hare verfcheidenheden en kontrasten op te merken." • „ Ik had eenigen tijd noodig, om van de juistheid mijner meting overtuigd te worden. Eerst nadat ik dezen waterval herhaalde reizen be- 'a- (I f tl Itl it «56 DE WATERVAL TE NIAOARA bezocht en langer in de diepte vertoefd had, flaagde ik hierin. In het eerst f:heen het alsof er eene groote onevenredigheid beftond tusfchen de hoogte en de breedte van den waterval, maar hoe naauwkeuriger ik vervolgens alles beichou wde, des te prachtiger werd dit tooneel. Bij mijn eerfte bezoek had ik een gevoel als van teleur- geftelde verwachting, maar ik verliet reeds na twee dagen deze plaats met eeuen indruk, die niets van al datgene, wat ik over dezen waterval had geleden j in mij had kunnen verwekken. Van den kant des meers van £rie dreven ijsfchocren en boomen^ die onophoudelijk in den afgrond gefleept werden ; maar in de draaikolk der diepte was geen het minfte fpoor van deze voor- werpen meer te ontdekken. Van den Ameri- kaanfchen kant, tegenover de voorfte zijde van den . waterval ^ zag ik -^ne ontzettende fneeuvy- tank, die ruim honderd voeten hoog fcheen te 2ijn. De zon had haar nog niet doen fmelteii) zij deed dus het landfchap zweemen naar eene ftreek der Polen en bragt eene fraaije uitwerking voorr. Zij fcheen door de opeenftapellng der bevrozene neveldeeltjes ontfr:.dn te zyn , die aanhoudend uit de diepte van den water vai op* fdjgen.'» ' f', „ Sommige fchrijvers hebben fiaande gehou- den, dat de werking van den flroom boven den waterval voor eenden en andere watervogels zeer -y^i -ge- it'; ,; dt i;^ t. -^ .Xr IN NOORD-AMERIKA. "ïa «57 gevaarlijk was. Maar deze ^"telling is onwaar, want men ziet^ integendeel, vele wilde eenden, die zich door den ftroom tot aan den rand van den waterval iaten medevoeren, maar dan fnel opvliegen , en dit fpel , dat hun fchijnt ie ver- maken, dikwijls herhalen." De heer schoolcraft deelt ons ook zijne gedachten mede omtrent de aardkundige ge«' lleldheid der ftreek, in den omtrek van den wa- terval der Niagara, Deze kan men hier door het diepe bed, dat het water heeft gegraven, duidelijker dan elders kennen. Beneden iigt een roode zandfteen, dan volgt eene brokkel achcige foort van leijen en ftinkfteen» In den iaarften, die de ganfche oppervlakte bedekt, vindt men kalkfpat en gipskristalleii. Dezelfde iborten ont« waart men ook bij de watervallen der Genesfep Het ganfche land tusfchen den Niagara^ Seneca^^ Mkghan^^ het meer Ontarlo en den zuideiij- ken oever van het meer Erie beftaat, volgens de gedachte van den heer schoolcraft, mi deze drie ben^foorten. De opgegevene orde, in welke zij op elkander volgen 5, verligt de allengs meer zigtbaar wordende vecwoevSting van den bo- dem. De geringe vastheid der ruim veertig voeten dikke bedding van ki bezwijkt het eersc voor de werking van het water ^ en verovorzaakt^ dat dan de op haar rustevide kalkfteen in brok- ken nederftort,, Een mtirk waardig voorbeeld hier- ^ >J58 DE WATERVAL TE NIAGARA. van wEvS de mftorting van de tafelrots aan den oever van Katsada^ die in den zomer van 1818 plaats had» Op deze wijze is de waterval van Niagara, die, volgens de verzekering van oudere reizi- gers, voorheen bij Lewiston was, tegenwoordig zeven mijlen opwaarts gekomen. De kracht, die zulk eene verbazende verandering heeft voortge- bragt, belbat nog, en men kan niet Hellen, dat hare werkzaamheid verminderd is. De gewoonte, om den waterval van Niagara te bezoeken, h eigenlijk eerst federt 1784 be- gonnen, fchoon deze waterval reeds in 17^0 door dtn heer pouchot, toenmaligen bevel* hebber der vesting Nlagara^ belchreven is. Door de befchrijvingen en kaarten, die men !van tijd tot lyd van den beroemden waterval gemaakt heeft en nog maakt, zal men in vol- gende tijden de grootre zijner terugwijking naauvv* keoriger kunnen bepakn. * ; •'■>*■ % .' i', '■ 1 .J*i. XViïL r ^ ' I ii>«i <^ W ^>>.> ^>>^^- \ ^"V^ Hiotographic Sciences Corporation 23 WIST MAIN STREET WEBSTER, N.Y. USSO (716) S73-4S03 s? ^ ^ \ W^ ■<» Si^ ^ 6^^ ^ atf6: NÏEUW-ORLEANS vaceipas der rivier is vier of vijf voeten hooger^ dan dat der fcad, die» hoe verder zij zich van den ftroom verwijdert, fteeds lager wordt^ en eindelijk b\jna in een moeras eindigt. '■ Pe weg loopt gefiadig langs den linker oever der rivier en is bezet met fraaije plantaadjen, op welke mais en fuiker geteeld worden* De achter* grond van het landfchap prijkt alom met het donkera groen der cipresfën, zy ftaan met den voet in het water, en hunne takken z^jn bekleed met een wit nederhangend mos, de Spaanfchu baard genoemd; De ingang der ftad wordt door een fort verdedigd. Men komt op een fraai plein y met boomen beplant, die echter nog jong :;vjn, door welke de driekanten gezien worden, de Vierde loopt naar de rivier, tegenover deze ftaan de kerk benevens eenige fraaije huizen, en leve- ren een aangenaam, gezigt op. De ftraten zyn regc^ even breed en met regte hoeken doorfhe» den, zij hebben voetpaden en goten, om het water af te leiden, maar zijn echter niet befiraat. Langs de rivier, zoo ver de ftad zich uitilrekt, loopt eene kaai, die fceeds met goederen, en met Franfchen, Ëngelfchen, Amerikanen en In- dianen bedekt is , die het zelden eens zijn. Dez6 Indianen z^n Kreeks en Chikasaws X!^]^o^i^tvi)^ die de ftreek tusichen den Floridas en Misfifippi bewonen. Toen ik op het plein kwam, zag ik een fraai huis, dat tot opfclirift had HoPil Tri^ moU' EN DESZELFS OMTREK. «67 woulet, M^n reisgenoot zeide m^ , dat' dit de beste herberg in de (lad was, en dat de gene- raals LEFEVRE, DESNOUETTES en L'ALLB** MAND ook daar logeerden. Ik trad binnen, maar de eerd» was den vorigen dag vertrokken en de laatfte woonde op het land. Men eisdite twee dollars, omtrent tien franken, daagis. Wat het eten betreft, zoo is -dit in de Vereenigde Staten bijna overal hetzelfde. Ik had eenen brief aan den heer thibault, een Franschman, en bragc dien bij hem. Hij is thefauriet der bank van Louifiana, H\j ontving mij vrienddp, en bragt mg bij zijne vrouw, die pas van eene ziekte herfteld was. Men had mij dikwijls ge- zegd, dat de Franfche inwoners Van Nieuw* Orleans de koninkl^ke regering van Frankrijk niet zeer genegen waren, maar het gezelfchap, dat ik bij mevrouw THiBAt;LT ontmoette, over« tuigde mü van het tegendeel Nieuw - Orleans den 16 Mei 1817. In het koffijhuis der beurs ontmoette ik den heer laurent, een jong Franschman, dien ik reeds te Nieuw "York had leerea kennen, Hö bood aan, m^ op m^jne kleine togten in den omtrek der (lad te vergezellen. Wiy begonnen die reeds den volgenden morgen. Het land, door ^69 NIEUW. ORLEiW^S door hetwelk wij aokken, is Hechts een moeni vSZ£LPS OMTREK. fttfp d^k en nog niet voltooid fort gaven aan dit- land eene vr^ fchilderacluige gedaante. Wij vet^ lieten de fchuit, en floegen den weg in naar een ten zuiden van den d^k gelegen moeras. W^j gingen langs den rand van eene floot , toen het zien van eenige flangen den heer laurent zeer bevreesd maakte^ dewijl hij van deze dieren dien afkeer heeft, die de meeste menfchen heb* bert. Ik ging twee of drie (lappen vooruit, en hoorde op eens eenen fchreeuw, en toen ik om- zag, ontdekte ik, dat hij doodsbleek was, en kor ügt befeffen, dat hg eene flang had aange- raakt. Hij had ook wezenlijk op zulk een beest getrapt, fchoon dit hem niet gebeten had. Ik deed terfl:ond twee fchoten , maar raakte de flang niet, die even zoo verichrikt fcheen, als mijn reisgenoot. Een oogenblik naderhand verklaarde de heer laurent, dat hij naar de fchuit wflde terugkeeren, mij tevens vragende, waarom ik op dit dier niet geichoten had ? Het is ligt te be- feffen, hoezeer mij deze vraag verbaasde. Hij werd ook naderhand gevaarlijk ziek, en beleed mij, dat het zien der flang en de vrees z^ne gezondheid benadeeld had. Ik bleef dus alleen in het moeras. ■> Als ik datgene, wat ik in reisbefchrij vingen gelezen had, vergeleek met hetgeen ik zag, dan dacht ik dikwijls, dat zij zich aan overdrijving ichuldig maakten* Maar onze manier en wijze, om \ I* ÜJO NIEÜW-ORLEANS om zaken te beoordeden, is even 200 verfchil-» Itnd als ons karakter. De grootte , het getal der (langen in Louifiana^ het gevaariijke van den beet der ratelilangen, dat men in alle beichr^vin* gen vindt, is ontegenfprekelük waar. Twee minuten , nadat de heer l a u r e n t mij had verlaten , werd ik zoodanig door flangen omringd 9 dat ik niet wist, waar ik m\jnen voet zou zetten, om haar te ontwijken. Ik ftond ichrijelings op twee aardhoopen , om eene grooté Hang, die herwaarts kroop, eenen vr^en door* togt te laten* Mijn geweer met twee loopen was wel geladen, maar ik bewaarde de ichoten voor den tyd van nood. Ik verkeerde in de^ zen akeligen toeftand, toen ik mijn reisgenoot ^ die omtrent honderd fchreden van mij in de ichuit zat, tot onzen ichipper hoorde zeggen: dat hij mü moest opzoeken. Maar deze ant- woordde hem, dat ók onmogelijk was, en dac ik zelf moest zien, hoe ik m^ redden kon. Ik zag nu rond, inzonderheid naar den d^k, maar overal hoorde ik fisfèn of zag het riet door de beweging der flangen heen en weder flingeren. Ik riep m^nen hond en bereikte eindelijk den dijk meer ipringend, dan loopend. Hier vond ik eenige inwoners, die, hoezeer z\j mü ook geluk wenschten, my evenwel mijne onvoorzig* tigheid verweten, omdat ik gewaagd h^d, eene plaats te betreden^ werwaarts men flechts in dea win- EN DES2ELPS OMTREK. «7^ sinter durft kómen ^ als de flangen verftijfd zijn, eene omftandigheidy die m^ onbekend was* De tand van de ratelflang is zoo fcherp als eene naald, en heeft een gat, dat het gif doorlaat^ hetwdk in een blaasje zit, dat bij het bijten zamengepersc wordt. Ik zag op dezen dag nog eene andere foort van flang, Congo genoemd. Zij is zwart, gaat te water en valt met opgehe-. ven kop aaii op elk, die haar nadert. Dewiijl zy echter klein is, telt men haar niet veel, hoe- wel men zegt, dat zij zeer gevaarlijk is.' Bij eene wandeling om het fon, zag ik levende aard- kreeften. Als zij gekookt zijn, z\jn z^ rood, omtrent als de onze. Zij maken eene foort van gat in den grond, met een klein torentje op hetzelve, om in dit nest te kruipent Dit torentje is zes of zeven duimen hoog, en belet het wa- ter, om iti het nest van den kreeft te dringen. Toen ik weder in de fchuit kwam, vingen wv ecnige visichen, die wij in een klein huisje van een armoedig dorp lieten koken. - Ik verlangde te zeer, om eenen krokodil te bezitten, dan dat ik niet naar die plaats zoii teruggekeerd zijn , waar ik deze dieren op den eerden dag in menigte gezien had. Ik had ook het geluk eenen krokodil, die zes voeten lang en zeer dik was, te kwetfen, hy ilierf echter niét terftond, want de kogel had flechts zijne kaak boven de oogén gebroken. Ik haalde hem in de ft7» NIEUW. ORLEANS de fchuit en kon hem nu op m^'n gemak belchou^ wen,, en zien hoe hij op mijnen hond aanviel, om dezen te bijeen, in zijn bloed (likkende brulde hij als een (lier. De vijanden van den krokodil zijn de mensch , een visch, die eene getakte lans aan den fnuic heeft, de haaivisch en eene foort van fchildpad met eenen krommen bek, die ik in het meer Pontchartrain zag. Het vleesch van den kaal- jnan heb ik niet geproefd, dewijl ik het moest wegfhiijten, daar noch de inwoners noch de rei* gers het hebben willen. Van de huid maakt man kappen van laarfen. Dit dier begraaft zich des winters in de modderige moerasfen van Louifiana^ waür het verftijfd blijft liggen, zoo lang de koude duurt, en eerst in de lente, als het weder zachter wordt, ontwaakt. Over het geheel is men te Nieuw -Orleans en in Loui' fiana minder bevreesd voor deze dieren, dan men in Europa denkt. Slechts varkens en hon- den fchuwen hen. Als h^ een dezer dieren grijpt, dan fleept hij dit onder water, waar h^j waarfchijnlijk van zijne kracht gebruik kan ma* ken, en vreet dit, zoo als men zegt, niet eer ep, voor dat het verrot is. : ^ Toen ik eens met den Franfchen generaal de LAURE wandelde, ontmoette miij iets zoo zon- dedings, dat ik, als ik alleen geweest was, zeker gedacht zou hebben, dat ik mij vergist had. Ik EN ÏIËSZÉLF^SÖMTIÏÈK. ifS- Bc was by eenen Bayou en zag efi fchoöt eeneit' kaaiman. Ik moet hier aanmerken, dat hij» als hü zwemt, flechts een gedeelte van zijnen kop boven water fteel^. Men zag duidelijk,' dat ik hem geraakt had , dew\jl echter het voorwerp zich niet bewoog, dacht ik, dat ik eenen boomftam had getroffen. Ik roeide echter mee de fchuit derwaarts, en nu dook het zoo^ genaamde fluk hout bij onze nadering onder water, het was dus wezenlijk een kaaiman. Eeilig bloed op de oppervlakte van het watei^ toonde dit duidelijk, maar ik ftond verbaasd,; dat een beest, nadat het 'door een' kogel gekwetst was, zich niet eens bewogen had, maar mogel^kr was het wel bedwelmd. Als men de krokodilletf doodelp kwetst, fpartelen zij in het water, eiy flaan het verfcheidene malen hevig met hunnenf ftaart. Bij den grootften, dien ik doodde, zag ik het volgende. Nadat ik eenen kogel door zijnen hals gefchoten had , Öoeg hij met zijneff ftaart verfcheidene malen hevig op bet water ,^ Ik liet nu de floep naderbij roeijen, en dewiijl ik het beest alleen zag zwemmen, wilde ik het by eenen der achterpooten vatten. Maar naauwé* lijks deed ik dit, of een vreesfelijke flag mee zijnen ftaart en eene poging van zijnen groöteif kop, om mü te bijten, bewoog mij zijnen pooc los te laten, maar «nu viel zijn kop op den rand der floep, kort bij myne voeten. Mijn geweer ' I. S WM «H KIEUW-ORLEANS r was niet meer geladen en de floep was büna omgeflagen. Bc floeg nu met den kolf van het geweer twee of drie malen op z^nen kop, maat te vergeefs, eindelijk gleed hj van den rand dooi de helling der floep en kroop in het riet, waar ik hem doodde. Hü was van kop tot ftaart negen voeten lanv. Ik had hem gaarne laten opzetten, maar men eischte v^jf en twintig pias* ters, en dit was m^ te duur. Op m^ne andere togten zag ik verfcheidene vogels, die ik nog niet kende , namelijk den pelikaan, den (potter, die alle andere vogels nap aapt, het kolibrietje, den adelaar en die foort van gieren, die ik reeds mjamaika gezien had. De moerasfen , die digt b\i Nieuw ^Orleaf^ b«fTinnen , z\jn vol cipresfen , die met hunne ^ en in het water ftaan. In Nieuw - Orleans ontmoet men vele wilden , ^ie echter in hec algemeen hun nationaal karakter door de nabijheid der flad verloren hebben, en zelfs door hunne eigene landslieden veracht wor- den. Sommige dezer werken in de haven, maar zoQdra zij iets verdiend hebben, drinken zij zich dronken, en dan ontftaan er dikwijls bloedige K)oneelen* Zy zijn zeer jaloers op hunne vrou* wen, als een blanke of neger met dezelve ge« meenfchap heeft, dan vervolgt hem de man zoo beflendig, dat h^ zeiden aan zyne wraak ontfnapt, en deze beftaat daarin, dat hij hem beide ooren iflbydt. . In EN DESZELFS OMTREK. ns r In den omtrek van Nieuw -Or kam tedc men ftiiker, indigo, mais en r^sc De fuiker vooral is een voornaam handelsardkel, maar ik vond die minder aangenaam, en niec zoo zoet, als die der eilanden. Het riet blijft te lang in den grond en wordt niet r^jp genoeg om te bloeden. De fuikerteelt ftrekt zich dertig tot veertig uren ten noorden van de ftad uit, dan volgt boomwol en verder koren en tabak. > De bevolking van Nieuw -Orleam bedraagt ruim veertig duizend zielen, de inwoners z^'n zeer' vrolijk van aard. Dew^l de kobphandd zeer goed gaat en het geld (hel in omloop is^ zoo zal z\j nog toenemen. De verhuizingen uit het oosten der Vereenigde Staten naar het westen det Alleganys , een land dat door onmetel^ke rivieren beiproeid wordt, die alle in den Misfifippi ftor« ten, draagt veel by om deze fcad te verrijken^ dewijl zij de eenige fcapelplaats vooc eenen om* trek, tweemaal zoo groot als Frankrijk ^ is. Het is echter treurig, dat de woede der twee- gevechten hier zoo zeer onder de inwoners heerscht; dikwijls te vechten heet bij hen een ontwijfelbaar bewijs van dapperheid geven , en het is nog vreesfeiyker , dat hier elk, even als in oorlogs- tijd, gewapend is. Als in een kofBjhuis twee perfonen verfchil krijgen, dan is het niet vreemd, dat de een met een pistool op den anderen fchiet, en de andere met eenen doljc op den Sa eer- *ji NIBUW'ORLEANS ,-■ 1 n eerden aanvalt, en nog erger is het, dét dit alles ongeftraft blijft. Het is te wenfchen, ja roen mag zelfs hopen, dat de vermenging met de Amerikanen, wier zeden zachter zyn, alleng» dat val:(ch gevoel van eer zal uitdelgen. Nieuw ^OrUans heeft, gelijk alle groote (le« den, óm den rang, tot welken het befcemd fchijnt te zijn, ftaande te houden, eene goede policie en eene ftrenge handhaving van het regt noodig* Ik meende te belpeuren, en alle vreemdelingen verzekeren dit ook, dat de inwoners hier niet 900 kundig z^jn, als andere Amerikanen; en evenwel heeft hun de natuur met die levendige vermogens begaafd, waardoor alle zuidelijke volken uitmunten. Het genoegen dat ik fmaakte, door met de inwoners m^jne moedertaal ie kui^nen ipreken, was zeker de reden, dat ik aan Louifiana pk hare hoofdftad de voorkeur gaf boven andere deelen van Amerika* Anders zou de ongezond- lieid van het klimaat mij meer tot Nieuw - Tork of Philadelphia doen overhellen. De inwoners houden echter het tegendeel (taande^ en waar- lijk, fchoon men, in 1812 b^j de overftrooming met fchuiten door de (Iraten der (lad voer, wa- ren zij echter het volgend jaar niet ongezonder, dan voorheen. Dewijl men voorheen gewoon was, onder den naam Louifiana bijna het geheele door den fiüsfifippi en de uit denzelven ontdane rivieren ^ • • ■ ■ be- EN DESZELFS OMTREK. ^77 befpoelde gebied te verdaan, zoo meende men toen ook, dat deze ganfche (Ireek tabak, koren enz, .opbragL Dit is echter eene dwaling in zoo 1'ver dit het tegenwoordige, een der ftaten der Unie uitmakende, Louifiana betreft. Deze (laac toch flrekt zich flechts zestig uren ten noorden van Nieuw 'Orleans uit. Onder de bevolking , die meest uit Franichen beftaat, vindt men ech« ter ook eenige Spanjaards, dew^l deze natie het land, van het jaar 1769 af, bezat. Vele Amerikanen beginnen ook zich hier te xlaatfen, en pogen zich met Frahfche farailien te vermaag- fchappen. By de Franfchen, Negers en Mulatten is de Roomiche Godsdienst de heer(chende« i • ., '4 Sj XIX. r - A . ( I XIX. B UENOS-A YK.E S. (Uit het berigt van eenen Franfchen reiziger) (*). D< re fchrijver kwam op een klein fchip van zeventig tot tachtig tonnen y na eene moeijelijke reis, in den mond der rivier La Platay en de kapitein voer naar Monteviedo^ om daar een* loods te krijgen. Het was — zoo verhaalt de reiziger — in het be- (*) De fchrijver van die berigt was een voormalig ambtenaar van hec hospitaal der Franfche armee, en reisde den vijf en twintigften Mei 1817 uit Frankrijk naar Zuid- Amerika, om hier eene kostwinning te zoeken. Aan het mislukken van die zijn voornemen moet men het toe- fd^r^ven^ dat zijne aanmerkingen over deze landen niet zeer gunftig z^jn. Zijn naiam wordt in bet werk, u!c hetwelk wij een uittrekfel geven , niet genoemd, Vtf VBRT* »t , » B U£ NO S-A YRE S. Ö79 begin van Augustus , en derhalve in de eerde dagen van de lente des zuidelijken halfronds. Het heerlijk weder, vereenigd met het zien van verfcheidene walvisfchen, die zich uit de zee in de hoogte verhieven en dan met een vreesfelijk gedruisch weder onderdoken, maakten deze op een na laatden dag onzer reize zeer aangenaam. Het zonderling opftijgen en dalen dezer walvis* fchen duurde lang, en wij konden het dus naauw» keurig befchouweii. Een dezer visfchen fleeg zoo kort bij ons in de hoogte ,, dat wij begon* nen te vreezen, dat hij op ons dek zou valtem De eerde, die wij zoo dartelend zagen fpelen, verfcheen op eenigen affland van ons fchip en had de gedaante van eene rots tn zee^ ook riep een der matrozen wezenlek: eene rotst eene rots! Dra deed ons echter zijn geweldig neder-i ploffen in het water onze dwaling zien, en fpoe* dig (peelden verfcheidene anderen rondom ons vaartuig dezelfde rol. Nadat de walvisichen zich verwiiiderd hadd^^n, zagen wij eene groote zee* flang, die over de oppervlakte van het water gleed, alsof dit een vast ligchaam ware. Zij was te ver van ons, dan dat w^ hare ontzettendo, grootte naauwkeurig konden bepalen. Onze kn* |»itein, die verfcheidene malen de dille zee en de kusten van Nieuw -Holland bezocht, en veel, dat vreemd was, gezien had, verwonderde zich echter over dit diei. S 4 ; Zoo- «6o B UENOS-AY RE S. '' ZoodtSL wü iti de haven van Momeviedo he( anker hadden laten vallen ,, kwamen de officieren van gezondheid en de tollenaren aan boord, en veroorloofden ons roet de kust te verkeeren, maar naauwelijks was onze kapitein aan wal geflapt, of een Portugeesch officier beval hem, in naam van den gouverneur,^ naar het fchip te- rug te keeren. Den volgenden dag kregen wij eenige foldacen aan boord, en werden als gevan* genen behandeld, zonder te weten, om welke reden. Dit duurde verfcheidene dagen en maakte ons ongerust. Eindelijk fchreef ik aan den ge« neraal, om hem, over hetgeen m^n perfoon be- trof, opheldering te geven. Nu liet hij mij b\j zich komen, en maakte mij de reden van dit z^n gehouden gedrag bekend. Wij waren na- melijk dus behandeld, omdat de pasfen der pas* (agieren naar Buenos- jiyres luidden, en wij thans eene andere rigting genomen hadden ; verder, dewijl de zee thans met roovers bedekt was, en hij niet te voorzigtig zijn kon, eindelijk de^ wijl men hem berigt had, dat wij met onze w^dc broeken en lange baarden veel naar Mamelukken zweemden. Verfcheidene onzer reisgenooten had- den» gedurende den. togt, hunne baarden laten groeijen, en wilden zich eerst te Buenos -/iyres laten fchejen. . gsr^ o;> t Dit alles, zeide hij, had hem bewogen, ons zoo (Ireng te behandelen. Ik moest bekennen , V ^ ' dat :dat ik met reden niets tegen dezen maatregel fcon inbrengen^ dewijl onze paslën hem hiertoe vrijheid gaven. Anders was deze gouverneur een zachtmoedig en Ipraakzaam man, want toeü jk hem onderrig( had, dat onze pasfen flechts daarom naar eene andere plaats luidden, dewyl men in Frankrijk geene pasfen meer naar Buenos^ Ayres wilde geven, liet hij ons terdond los» > i De generica! lecor, dit was de naam van dezen gouverneur, had zelfs de goedheid, mij aangaande den ellendigen toeftand van het land te onderrigten, zoowel als yan de onbeleefde wijze, op welke hier vreemde officieren en in- zonderheid Franfchen behandeld werden» £r ivaren reeds verfcheidene der laatilen teruggeko- men en zochten door hem onder de Portugefche troepen geplaatst te worden. Ook werd mij dit gezegde naderhand door de officieren zelve be- vestigd. -' W\j zeilden nu weder van Monteviedoj en legden dra in ons ligt vaartuig den nog overigen weg op de La Plata af. In plaats echter van de heerlijke flreken, die ik, in mijne onkunde van den toeftand des lands, werwaans wy voe- ren, hoopte te zien, ontwaarde ik een eenzaam, t)nbebouwd, vn alle bekoorlijkheden der natuur ontbloot ilrand. £enige leelijke ftruiken, heen en weder verftrooid, waren het eenig fieraad van hetzelve, en alles gaf te kennen, dat de ^ S gan- ê»Ê. B UEN OS.A YR ES. gmiche oever van dea mond der rivier töc Buenos ' Ayres y dat is op eenen weg van zeven- tig uren, even zoo luvv en dor was. Ik ^ gaarne bekennen , dat ik b^ dit onaangenaam gezigt verbaasd flond, en dat ik, behalve de woestijnen van Afrika^ die nog levendig voor «nynen geest flonden, niets zoo treurigs gezien had, als dit gedeelte der nieuwe wereld. : De lucht was helder en de wind gunftig, w^ zagen dus Buenos - Ayres ^ eer wö nog den heu- vel konden ontwaren, op welken het lag, zoo laag is deze. • W^ ontdekten nu de koepels en torens mid- iden onder de masten der in de rivier liggende Schepen, en bij het fraaije weder was dit gezigt seer fchoon. Ik hoopte, dat ik ten minfce de itad zdwQ even zoo fraai zou vinden, en daar- door voor de ondankbaarheid van den grond fchadeloos gefceld worden, maar deze mijne ho(^ wera dra verijdeld. Toen wij genoeg genaderd waren, om alle trekken dezer fchilder^ duidel^k te kunnen onderfcheiden , hoezeer bleek toen, dat wü gedwaald hadden 1 lage huizen, zonder eenig uiterlijk fieraad , gedeeltelijk Hechts van ^hteren te zier, een zandige oever, met fteenen opgehaald, koppen en horens van runderen^ hier en daar tot omheiningen gebezigd , dit is het gezigt, dat deze hoofdftad oplevert, waar men^ ichenhanden niets gedaan hebben, om het losièn der ffUENOS-AYRËS. tSs der waren en het landen der menfchen te ver* iigtoi; want, indien men niet eenen armoedigen dam ontwaarde y die tot geen ander einde is op- geworpen, dan om eenige fcukken gefchut op den- zelven té plaatfen, dan zou deze fcreek nog eveü zoo ruw en woest , maar tevens walgelijker z\jn^ dan ten tijde harer eerfce ontdekking. '^ Als de rivier te laag is, om bi; dezen dam te ankeren, dan blijven dt floepen daar liggen, waar de kiel den grond raakt, en men wordt mee groote, door bloed en fmeer bemorste karren,* dikwijls ver in de La Plata afgehaald. Men komt dan in zulk eene fchitterende equipage «indelijk aan wal. Poorten zijn er niet, men weet dus ook niet, waar de ftad begint; men ziet flechts vrij breede fcraten, regthoekig door- iheden, de huizen in eene regte lijn naast elkan« deren ftaande, en dit gezigt doet het akelig ftrand, dat men pas verlaten heeft, eenigzins vergeten. Intusfchen befpeurde ik dra, dat de ftratei} niet geplaveid waren, en dat tusfchen de {malle, flecht onderhoudene voetpaden aan beide ^\jden der huizen, op welke men flechts met moeite kan doordringen , een modderpoel ftond , in welke vee en wagens bleven zitten, gelijk In Pajleny als het dooit. Dit zag ik dan ook dra gebeuren, en zoo gaat het gedurende den gan- ichen regentijd. Men kan dan wel langs eene ftraat, op den kant waar men is, voortgaan, maar ^H B U E N O S i A Y R E S; / ' maar wil men naar de overzüde, dan moet men tot aan den hoek der firaaty en dikw^ls wel toe aan den derden of vierden gaan, waar men eenige fteenen geplaatst vindt , om aan de andere z\jde te komen» maar deze overgang kan echter dan nog niet gefchieden, zonder dat men gevaar loopt, tot aan de knien met modder befpat te worden. Als het drooge jaarget^de gekomen is, dan houdt ja dit ongemak op, maar dan ftuift het hier weder zoo vreesiel^jk, dat daar«> door dikw^ls oogziekten ontftaan. Niet minder onaangenaam is het, overal doode krei^gen van runderen, paarden en honden te vinden, die eenen ontzaggelijken fcank veripreiden en de lucht ver*- pesten. ^ ^■' De huizen zijn flechts ééhe verdieping hoog, en naauwelijks vindt men er onder de honderd één .met twee verdiq>ingen. In het eerst dacht ik, dat dit uit vrees voor aardbevingen ge- fchiedde, maar ik vernam dra, dat dit flechts de gewoonte \yas. Steenen vindt men hiei^ niet, men moet zich dus van flecht gebakkene tigchel- fteenen bedienen, die fpocdig bederven. De groote vochtigheid van den grond, gepaard met den flechten aard dezer fteenen, maakt, dat het gras op de muren dikwijls v^f of zes voeten hoog fcaat. Ook binnen in de woningen is alles met (chimmel en paddeftoelen bedekt, , ..Wil men wandelen, dan vindt men hier flechts ec- » JBUENO S-A YRE S. ias eene ivandeling, omtrent honderd voeten lahg^ snet banken voorzien en met beenderen beftrooid. Deze ligt kort b^ de rivier, maar her gezigc van oude muren en Negerhutten, die dezelve aan den eenen kant beperken, en het water, dat aan den anderen kant loopt, maken die wande- ling tot eene naauwe fcraat, en men wordt dra moede, die te bezoeken. > i Mea heeft van een oud pakhuis eene iborc van fchouwburg gemaakt, in denzelven heerscht echter nog de oude lucht vafi teer en fmeer* Dewiyi er geene tooneelfpelers meer uit Europa 4cwame(}, heeft men hier fommige uit het land gevormd , de eerfte acteur is echter thans tevens barbier en. kapper. .. ^ Dikwijl ik dra befpeurde, dat in dit land voor mij geene rozen zouden bloeijen , zoo befloot ik m^'n geluk in Chili te beproeven. Toevallig iprak ik echter in de herberg, waar ik m\jn verbluf hield, een Fransch officier, die onder den generaal st. martin diende, en thans uit deze gewesten met een bevel aan de regering dezer ftad gekomen was* Als landsman had ik dra kennis met hem gemaakt en hem mijn oog* merk te kennen gegeven. Maar hij antwoordde met eenen diepen zucht : „ gij kent Buenos- Ayres\ wel nu, dit zou men het paradijs van JChili kunnen noemen/* — Meer behoefde ik üiet te Weten. , Pa- / 9S^ JUEMOS^Al^aES. , Dtgeiyks komen hier Pampas- Indianen^ din genoemd naar het land, dat zq in het zuiden bewonen; fommige aardr^kskundigen noemen hun Fuehhes. Zij brengen huiden van t^gers, leeu- wen en andere dieren, ook vederen van flrois* vogelen en zout, maar alles in eene geringe hoe> y^elheii. Zij laden deze waren op paarden, die zij zonder toom of teugel voortdrijven. Ik vond vermaak in hen gade te flaan, en beri^en hij hen, met wien z^j verkeerden, in te winnen. Zü blijven gewoonlijk ZQi tot acht dagen in deze 3«d, en gedurende dezen tijd moeten hunne paarden het weinige gras en de aarde der om- heiningen, in welke z^ opgefloten zijn, vreten » en krijgen ilechts twee of drie malen drinken. — - De Pampas zelve liggen onder een afdak by deze omheining, mannen en vrouwen onder elkander. Zij zijn dan beftending dronken, en zouden zelve niet weten, hoe veel tijd z\j hier doorbragten, als het hen eindelijk niet aan geld begon te ontbreken. De vlakten, door welke zij op dezen togt trekken, zijn zoo ellendig, dat zij dikwijls geen water vinden, en genoodzaakt zijn de pis hun» ner paarden te drinken. Als het koud is, ziet men hen gewoonlijk in eene oude deken gerold, maar in den zomer loopen z^j bijna naakt. Hunne wezenstrekken z^n zacht en vrij regek matig. Hun vel is koperkleurig, gelijk dat der BUENQS-A YRESt %9jt Karaihen in de Antillen. Zij hebben eca» middelmatige lengte, doorgaans vijf voeten hoog; \ Hun gelaat heeft over het algemeen veel over* eenkomst met de Chinezen in Rio Janeiro^ ea dit fchijnt de gisfing aanga^de de wijze, hoe Zuid 'Amerika bevolkt geworden is» te bevea< tigen. De vrouwen z^n moeyel^k te ondericbei^ den, ten zü dan, dat zü de eigendom der op* perhoofden z^n , en door eenigen meerderen opfchik uitmunten. Behalve het rundvleesch, dat in overvloed voorhanden is, vindt men in Buenos -A^res wei den, fmeer en gedroogd vleesch. Hoewel na fèdert den opdand dit deel van de openlijke welvaart zeer verminderd is, zoo ' zou men toch. thans nog geheele kudde rundvee voor twee piasters het iluk, en paarden en muilezels voor eenen piaster kunnen koopen, namciyk op een^n aflland van twee honderd uren van de ftad; ho& nader zij echter bij de (lad gebragt worden , des te hooger ftijgen de prijzen. £r wordt ook veel vee gevonden, dat geen* meester heeft, en dit blijkt, als het niet geteekend is. ^ BthdlwQ témgé Estancias (Herder^Voningen) , die ver van eikanderen liggen, is da aflland van de eene bewoonde flreek tot de andere zeer een* zaam en groot, en men noemt die plaats, welke flechts hónderd uren ver ligt, in de buurt. In dezen oceaan van onbebouwd land wonen bloedig dorstige tijgers in menigte (deze tijgers of Ja» guars moet men echter niet met de Oostindifche verwisfelen). Deze diepen nu en de^ ondragelijke hitte der zon, tegen welke men geene de minfte befcherming vindt, zijn de grootfte plagen der reizigers. Ër-is geen boom te zien, om een oogenblik in de verkwikkende fchaduw te rus- ten en adem te kunnen halen, geen heuvel, geen ttitftekend voorwerp, op welke zich het vermoeide oog BÜBNOS-A Y.H. E S* «9^ oog zou kunnen vestigen. Overal ziet men ein* doiooze vlakten, alom heerscbit dezelfde eentoo- nigheid. De toeftand der troepen was zoo ellendig , dat vele nog geene fchoenen hadden, en in dezen jammeriyken (laat op de markt exerqc^den. Zij worden zonder eenige zorg of order^ onderhou», den. Ieder cl^ef van een korps ontvangt tot die einde eene.niet toereikende fom gelds, van welke. h\j naderhand dikw^ls niet eens rekemng behoeft af te leggen, dew\jl er VQlilrekt geene Controle of iecs' foortgel^jks beflaat. Men pud de regering; aangebod6!d, om de foldaten rege^natig te ver», zorgen, maar er waren nog geene overeenkom* (ten tot ftand gekomen. Ook beflaat de ganfche magt van Buenos -Ayres ilechts uit zeven dui- zend koppen, die in twee armeeën verdeeld ^ijn^ namelijk in die VB.n_ Chili van vier duizend, en die van Peru drie duizend man flerk. JnBuemt' Ayres vmdt men Hechts eenige dq)öts en covor pagniën, als garde der regering, onder andere ook een gedeelte van een regement Negers, dat echter door blanke officieren gecommandeerd wordti^ Er heeft waarfchijnlijk ook een opontbod van Gauchos (herders) plaats gehad, maar dit hulp- middel beteekent niet veeL 'i ; Onze fchrijver keerde nu dra naar Montevieda terug en verhaalt ons dan de volgende zeer merk« waardige gebeurtenis : . , ^ I. T „ Toen n «^d B U E N Ö S . A y R É S* ( ■ -/ -'1^ Toen ik it Mmteviedo gekomen was, zegt faijj, moest ik daar eenige dagen vertoeven , de<* wijl er geene gelegenheid was, om met een ibhip naar Rh Janeiro te varen. Reeds op Él^ne reis naar deze (lad had men mij ver- haald, dat er onlangs bij het aanbreken van den éüg twee tijgers in deze {iMts geweest wailen. l^hans had ik tijd, en ik deed dus onderzoek naar dit zonderling voorVal^ Het ichijnt , dat zi) gedurende den nacht van den kant der haven in de ftad gekomen Wareti, zoodat zy dan eene (beek van t«^e of drie m^len hadden moete» oveiTzwèmmen. Mogelijk hadden zy reeds eehei poos in de (lad rondgeloopen , genoeg , bij het aanbreken van den dag werden twee winkels geopend, en in ieder dezer (loop nu een tijger* D&eerfte winkel was eene Pulper ia (ktoeg) en de tijger ging bedaaïrd op de tafel zitten, terwijt de waard in eene achterkamer bezig was met de glazen te fpoeknv Toen h^ z^n werk verrigt had en weder in den winkd kwam, zag hij den t^ger en ver(chrikté zeer. Naauwelijks had hij de deur geopend, of hij (loot die weder , én liep terftond door eenen uitgang achter in het huis naar de naaste wacht, om hulp te halen. Eenige foldaten, die tot een Europeesch rege- ineiit behoorden, vergezelden hem nu naar zijnen winkel, dien de tijger nog niet verlaten had. Hij verroerde zich ook naauwelijks, toen hij zijne ' . . - vij- BÜEÜOS-AYRESi m Vyanden zdg. De (loutfte odder bsn, die 40 fterkte zijrus partij niet kend'.« trad voorwaMct met deze woorden: hoef gij zijt bang voor zulk een beest f ik zal het dra verdreven , ca fiie(# dit zeggende, met de bajonet naar hetzelve^ Maar de tjger wendde den flobt af^ doos de bajonet te grepen en die krom te buigen^ even alsof die een (luk lood was* Hü bleef echten nog b^Qa onbewegelük op de tafel zitten yta men was genoodzaakt h'em dood te ichieten.'^ ..-^ ^ De andere tijger was in den winkel vaa eenen barbier, getreden, die eerst een j^r gelef den met eene vrouw van achttien jaien getrouwd was# Deze vrouw ontdekte hem het eerst, ty was naauwelijkA half gekleed en bez^ den wi^ kei in orde te brengen, terwijl haar mim het water kookre» Z^ .dacht dat het een groots hond was, en riep liaren msi), om hem weg t^ jagen. Deze kwam, kende het dier en het ge^ vaar, maar liep« zonder aan z\jne vrouw t« denken, naar de achterkamer, fchreeuwende : het is een tijger! De ongelukkige fpcong nu^ doodelijk verfchrikt, in een klein ilaapvertrek^ waar haar zuigeling lag, dien z^ met haal ligchaam wilde beichermen* De tijger volgde den man niet, maar wel de vrouw 9 die na vrcesfelijk begon te firhreeuwen. De man bo* diende zkh van dezen oogenUik om weg te loopen, ten einde hulp te zoeken. De vrowr Ta werd I r" m wvii^ós-A^r^KE'S: iüktd nu' éöot den 'tijger ter Uarde geworpen, asonder dat hi} 'echter zeer toornig fcheen te zijn of haaf e^ig groot leed té willen toebrengen, hü poogde Jlccht^'haar^ onder ^ijiie {jooten op den grond t& houden. Tienmaal verde4igde z^ flEicb^ ftond op, zocht te ontvlugten, maar de «i^ger ihieet ' fa^ar i telkens ^ wedea? pp )den grond, ^y' had intusiehen nog geene andere wonden: ontvangen, 'dan die zij zich zelve aan de na^^ gels ' van ééti ^'^er fi:henrde , als zij zijne klaau« nven van zich' wilde weren, het icheen alsof hij haar ilechfs wilde vasthouden. Gedurende dit gevecht, dat vrij lang duurde^ dewijl het moei^ Jéfijk Viel reeds zoo vroeg menfchen te ontmoe- ten ^ zag het dier het kind in de wieg liggen, berook het, bragt ^elfs de wieg' in beweging, tnaar deed hét geen het minde leed. Eindelijk kWam er hulp.' Een man, moedeer dan de echtgenoot der vrouw, trad in het vertrek om ha^ te redden, maar nu keerde zich de tijger öm, fcheurde hem met zijn eenen klaauw de oogen uit en de ganiche huid van hec gezigi:, zonder echter zijne gevangene los te laten. De jplaats, waar dit tooneel voorvid, was door een üflcheidfel van linnen, dat niet eens tot den zol« der reikte, van den winkel gefcheiden. Nu ila^ pelde men huisraad op ekander, klom op heu zelve en fchoot den tijger dood , onder het lyreesfelijkk gefchreeuw der vrouw, die ; düqhti |j"it»V.- - , s: ".i ■ dftt '1 BUENOS-AYRES. «93 dat zy tevens met het beest zou doorlchoten worden. Op deze wijze werd zij gered. De ongelukkige y die haar had willen helpen, flierf na eenige dagen in het hospitaal. De jonge vrouw, 'die m^ zelve dit alles verhaald heeft, had twee en dertig kwetfuren ontvangen , geene van deze was echter gevaarlijk, ja zij bleef zelfs haar kind zuigen* /SAJ DPv^Y^niJirPijra ra 1 .^iLÏi'tll* T3 XX. tv' rt 'T q T^ / -» f-^ t^ -a -"i • ,f, ,'i j. / . " i . V / f i »t ^> den tijd van tien jaren de bevolking eer toe- dan afgenomen is. Ik ichat de geheele bevolking dezer eilanden» vrouwen én kinderen mede gerekend, op twee millioen vijf maal honderd vijftien duizend vier honderd zes zielen, , , - / , :3 .vi^^'^k- B\j dit getal moet men nog zeven duizend zoOi genoemde Sangleyes (^Xiang-ley^ de Chinefche naam der op de' Philippynfche eilanden huisvest tende Chinefche winkeliers en kramers) voegen, die getdd en cijnsbaar zijn. De in Europa geborene Spanjaards en Spaan< fche Kreoïen en Mestizen bedragen naauwelijkd vier duizend* De rangfchikkingen, die men in Amerika onder den naam van Mulatten^ Quas' ierons enz. kent (afftammelingen van blanken en Mulatten, gewoonüijk fraaijer van kleur, maac T 4 be- M I f5 iJ ^96 DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. bekrompénér van zielsvermogens), worden ook wel op deze eilanden gevonden, maar men re« kent die onder de drie groote klasfen van zui- vere Indianen 9 Chinefche Mestizen en Chine^ zen. Behalve al deze rasfen, zijn er nog Hei- denfche en onafhankelijke, min of meer in eenen ilaat van wildheid levende (lammen, die zich in afgelegene 'bosfchen en dalen ophouden. , Men onderfcheidc die door de benaming Aetas^ In- goUtSy Negrillos^ Igorrots^ Tinjanes, enz. Men vindt op het eiland geen landfchap zoo klein, in hetwelk men niet fommige dezer horden ont- moet. Zy wonen op de hooge bergen, die zk:h over de uitgellrekte vlakten van dit bekooriyk eiland vtrfpreiden en die doorfnijden. ; • '-•^■j^' 'i De oorfpronkelijke natie, die dé Philippynifche eilanden bevolkt heeft, is buiten twijfel die der MaleijerSf en wel van hetzelfde ras, dat men op Sumatra^ Java^ Borneo en de overige eilanden van dezen uitgeftrekten Archipel vindt. De in- boorlingen der Philippynfche eilanden verfchillen ^eer van dié der Malabaarlche kust, welks we- zenstrekken door regelmatigheid, bevalligheid, ja zelfs door fchoonheid uitmunten. Die der Phi* lippynfche eilanden hebben flechts dezelfde kleur, maar zij zijn grooter en hunne leden fraaljer. • De bewoners der hoofdftad zijn, uit hoofde van hunne aanhoudende verkeeriug met de Chi- nezen en andere Aziaten, met de matrozen 'van .. j. al" DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. ap^ alle op deze plaats varende natiën, met de uit Mexiko herwaarts gezondene foldaten en aange« fielden, die grootendeels Mulatten zijn en jaar* lijks in menigte hier komen, een mengelmoes geworden, dat uit menfchen van allerlei volken beftaat, en men kan de nationale wezenstrekken der natiën, van welke zij afftammen, hoewel eenigzins ontaard, in hen dra wedervinden. Manilla^ de hoofdftad dezer eilanden, heeft tegenwoordig eene bevolking van honderd veer- tig, tot honderd vijftig duizend zielen, onder welke echter de Vroote voordeden Santa CruZy 5^/? Fernando^ Èinondoc^ Tondo, Quiapo^ San Sebastian^ Sant Antonio en Sampaloc mede begrepen zijn. Want , hoewel elk dezer als eene flad op zich zelve befchouwd wordt, en hare eigene geestelijkheid en burgerlijke overheid heeft, zoo geeft haar toch de in later tijd plaats gehad hebbende vereeniging met de hoofdftad zelve, meer de gedaante van een vervolg dezer plaats, en iedere dezer vertoont zich flechts als een eigen kerfpel, dat van zijnen nabuur flechts door eene plaats, op hetwelk zijne kerk ftaat, gefchei- den is. Onder de voomaamlle (leden der pro- vinciën vindt men er verfcheidene, die eene be- volking van twintig tot dertig duizend zielen bevatten. Onder de hoofdvoortbrengfelen der Philippyn- fche eilanden , die den voornaamften tak van • ^ T 5 ^^ han- apS m PHILIPPYNSCHE EILANDEN, I handel uitmaken , behooren de boomwol, de in* digOy de fuikery de zijde, het was, peper , koffij, cacau, kaneel, muskaatnoten, rijst, verw« en timmerhout. . Goud wordt in Luzon en op fommige dec andere eilanden veel gevonden , maar de Muham* medanen zijn alleen bezitters dezer bergen, de inrigting der mijnen is dus in eenen zeer bekla*! gelijken (laat, ja z^ kennen de fchatten niet eens, die deze bergen bevatten. Zij verzamelen ilechts het goud in de kleine rivieren en beken , en verruilen het aan de in de aangrenzende dalen wonende Christenen voor wapenen en andere dingen. Meermalen hebben deze reeds in dezen ruilhandel flukken van een of twee oneen vaa hen ontvangen, . ■ r^- \ . Koper moet zeer waarfchynlyk in de provincie Ilocos te vinden zyn, en wel zeer zuiver. Men vermoedt dit daarom, dewijl de Indianen van Igorrotf die fomtijds van de bergen nederdalen , om met de Christenen te handelen, onder hun huisraad dikwijls koperen flukken hebben, dio zij zelve hebben gemaakt. Daar nu deze vfïU den, de kunst, om metalen te fmelten en te zuiveren, nog niet bezitten, zoo is er geen twij- fel ,^ of zy hebben aderen van zuiver en onver* niengd koper gevonden, dat zij met den harne^ alleen konden bewerken, om hunne, zeker zeer 'ompe vaten, van hetzelve te maken. .*,^.._ ■i:.. Ver- s DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. spf .'■ VermiljoeQ heeft men te Carago en in Samar ontdekt* -rt-r IJzer wordt io vele bergen van het eiland jMZon gevonden, men verkrijgt het reeds door het verzamelen en fmelcen der met ijzer door/» trokkene fteenen, die op de oppervlakte liggen^ deze toch brengen^ over het algemeen veertig procent zuiver metaal op. Op het eiland Leyte wordt veel zwavel ver* zameld en de kruidmolens te Manilla hiermede rijkelijk verzorgd. Jaspis, Camiol (eene foorc van fijne (leen) en agaat vindt men in verfchei- dene provinciën menigvuldig. / De parelvisfcherij wordt aan de kusten van het eiland Mindanao en dek aan die van fom- mige kleinere gedreven, maar echter flechts flordig en dus lïiet geenen zeer gunfligen uitflag. Niet omdat hier gebrek aan fraaie paarlen van eene heldere kleur en aanzienlijke grootte heerscht, maar dewijl de parelvisfchers de haaijen te zeer vreezen, die echter ook in deze wateren in eene verbazende menigte gevonden worden. Amber vindt men dikwijls en in groote (luk- ken in de nabijheid van Samar en de overige Bisfayas eilanden. Hier krijgt men ook meer» malen parelmoer en roode en zwarte koralen, de laatfte dikwijls een vinger dik en zes tot acht voeten lang. Men kan de eigenaren der plantaadjen óp de Phi. 4 : : 300 DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. Philippynlche eilanden in vier klasfen verdeden. Tot de voomaamfte of eerfte klasfe behooren de klodstérs!" van de Jugüstynen en Dominika- nefiy die hunne landerijen' laten bebouwen of verhuren. Maar wel ver van hierdoor zoo ryk te worden en zoo overdadig te kunnen leven, als dit het geval is b^ vele kloosters in Zuid- Amerika^ hefteden zij hunne inkomften flechts tot eigen onderhoud en ter goedmaking der kos* ten, dié de zendingen, met welke zij belast zijn (namelijk de fcholen en pastorijen , voor welke zij moeten zorgen) vereifchen. De tweede klasfe z^n de Spaanfchc: landeige* naren, die echter niet meer dan een twaalftal uitmaken. Zij vercteelen hunne landerijen iii rijstvelden en veeweiden, dewijl zij de Indianen bijna alleen tot de rijstt^elt gebruiken'^ kunnen. Daarom is ook hunne winst flechts weinig be- teekenend, in vergelijking van die, welke de land- bouw in andere volkplantingen - oplevert. De derde klasiè beftaat uit de voornaamfte Mestizen en Indianen, en deze zijn het grootfte gedeelte der landeigenaren op déze eilanden. Eindelijk onder de vierde klasfe kan men alle inboorlingen rangfchikken. Ieder toch bijna be- zit een ftukje lands bij zijne woning, of ten niinfte in de nabijheid van het vlek of de volk- planting, waar hij woont, gelegen; het fchijnt bij de verovering van het land reeds zoo bepaald te DE PHILIPPYNSCHE EDLANDEN. 301 tt zijn f dat tot ieder huisje een dakje lands zou behooren, r ! De twee laatfle Idasfen zijn zeer jaloers op de Spaanfche planters » en weten deze door allerlei (beken en listen^ door welke z\j hunne pogin* gen» oin woest land ter bebouwing bekwaam te snaken, zoeken t& verijdelen, van alle land -huls- huishoudkundige ondernemingen geheel af te fchrikken^.icKi :: . ') m^- ■ i^jp f> De In4ianen der Philippynfche eilanden bezit- ten^ eene verwonderlijke bekwaamheid, om aller- lei foort van kleeding, die in deze volkplanting gebruikt wordt, të maken. Van de zeer lange vezelen der Abaca palmboom weten zij zulke fijne draden te vervaardigen, dat deze een weef- fel opleveren, dat het fijnfte Bengaalfche netel- doek evenaart. Deze Indianen mogen in dezen opzigte te regt monsteren met de overige Azia- tifche natiën,' die, gelijk bekend is, een uitmun* tend talent tot al, wat fabrijk heet, bezitten. Zij fpinnen en weven het katoen 'bijna zonder eenig ander werktuig, dan hunne handen en .voeten. Maar met al dezen aanleg en bekwaam* heid beibat echter hetgeen zij verrigten flechts in eene gelukkige bewerking der voorcbrengfelen van hunnen grond, ter voldoening van hunne eigene huisfelijke behoefce, en hunne fabrijken zijn, in vergelijking van die der Europeanen, nog ver af van eene algemeene volksvlijt te mo- I Siur W PHILlKPyNSCHE EILANDEN. raogen grinoemd worden, en eenigen aanmerke» lijken trap van volmaaktheid bereikt te hebben« Daarom wordt hier ook nog jaarlps eene groote menigte goederen van Ëiuropeiche fabrijken in» gevoerd. Het eenigfte artikel van manufacturen, dat jaar« Ips uit de Philippynfche eilanden gevoerd wordt, sijn acht tot twaalf duizend (lukken ligt zeil* doek, twee maal honderd duizend ponden touw» werk, van de vezelen der jitbaca palmboom gemaakt, en zes honderd zeer ilecht gelooids buffels- en herten vellen» De> koninklijke maat* fchappy voerde wel, van den tijd harer vestiging af, aanhoudend eene aanzienl^ke menigte die- metten en andere goederen, van katoen of zijde gemaakt, uit, maar dit gefchiedde meer met oogmerk om de fabrijken,. in de distrikten van Ilocos: opgerigt, te begunftigen en meer alge- meen te doen worden, dan wel uit hoofde van de winst, dewijl noch in Spanje noch in Ame- rika het vertier dezer waren veelbeteekenend was. De handel in het land zelf is aanzienlijk. Hij kon echter bij de groote voordeden, welke de talrijke rivieren .en meren opleveren, aan welks oevers zich de Indianen het liefst nederzetten, nog veel uitgeftrekter zijn, als die niet door de monopolien geftremd werd, die de overheden in hunne distrikten ingevoerd hebben. Het i li' DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN- 30% Het is niet wel mogelijk eene naauwkeurige opgaaf van den omtrek van dezen handel in de onderfcheidene provinciën of van Manilla 2dve te geven. In deze Had toch, gelegen in den achtergrond eener onafmetelijke baai en aan den oever eener rivier, omringd door een land, dac door tallooze rivieren en meren doorfneden is, ziet men dagelijks eene menigte van grootere en kleinere vaanuigen en floepen af* en aanvaren, zonder dat men in ilaat is, de bezigheden, die in eene uit zoo vele ruime voorlieden beftaande Had , voorvallen, naaUwkeUrig te ervaren. ' Behalve den handel in artikelen der gewone behoeften, en in Inkndfche zoowel als Buiten- landfche mafiufakturen, die op de bijna in iedere ftad ingevoerde wekelijkfche marktdagen (Tian^ guts genoemd) gebragt worden, is er nog een bijzondere tak van koophandel, met welken zich voornamelijk de rijke Indianen en de Sangley- Mestizen bezig houden. Deze zijn zeer werk- zame menfchen, en zijn ook in het bezit van het meeste in omloop zijnde geld. Deze tak nu beftaat in het verkoopen van de opbrengst van den indigo, fuiker, rijst en andere oogften, en hierdoor worden deze lieden de eigenlijke bepa- lers der prijzen van deze voortbrengfelen des lands. Voor het overige bezitten de inboorliit- lingen eene overhellende neiging tot den koop- handel van allerlei aard, en daar de hoofdfprin^- veê- I 304 DE PHILIPPYNSCHE . EILANDEN. veeren , door welke alle inwendige handel le- vendig wordt y reeds in werking zijn, zoo ont- breekt er niets meer aan , dan dat de voornoemde en andere hinderpalen uit den weg geruimd wor> den, en men dan het volk allengs meer fmaak voor hetgeen het gemak des levens en het ge* not eener geoorloofde weelde kan bevorderen, zoekt in te boezemen. ^ ^. De handel,' dien deze eilanders met andere na- tien, met de Spaanfche bezittingen in jimerika en met het moederland dreven, heeft door de gedurige afwisfeling van vrede en oorlog in lateren tijd veel geleden. Behalve den invloed, dien deze buitengewone t^dsomllandigheden op den koop- handel ipoesten hebben, moet men de reden van deszelfs ftremming en daling grootendeels toe- ichriijven aan de büjzondeie inrigcing van het land en aan de grondbeginfelen, op welke de koop- handel gevestigd is. Het is namelijk den kooplieden der Philippyn* iche eilanden Hechts geoorloofd, om eens in het jaar hunne goederen naar Mexico te mogen zen- den, en dit verlof wordt liun nog als eene bij^ zondere gunst toegerekend en alleen onder harde voorwaarden toegefcaan. ^len moet, namelijk, om deelnemer dezer zending te kunnen worden, een lid van de handelmaatfchappij z^n , en in dit collegie eene ftem hebben; dit voorregt kan men echter niet verkregen, indien men niet verfchei- .. . . de- I I ! \ r DE PHILIPPYNSCHË EILANÖEN. $05 dene jaren in het Idnd gewoond heeft, en boven- dien een vermogen van ten minde acht duizend piasters bezit. Al deze deelnemers nu moeten zich met elkander vereenigen om in één fchip^ dat als een oorlogfchip uitgerust is 5 en onder hec bevel van officieren der koninklpe vloot flaat, hunne waren in balen van eenen bepaalden vorm en grootte, te verzenden* Ieder hnnner moet ook zijn aandeel tot de twintig duizend piasters opbrengen, die aan den bevelhebber van die fchip, telkens na de volbragte heen- en weder reis, moeten betaald worden. Omtrent de keus en de hoedanigheid van het fchip, op hetwelk de deelnetner zijn' eigendom aan de zee vertrouwt^ heeft h^ niets te zeggen, en hij moet tevens twintig tot vijf en twintig procent vracht vooruit betalen, welk geld onder fommige geestelijke en burgerlijke ambtenaren, officieren van mmderen rang en Spaanfche weduwen verdeeld wordt» Deze krijgen tevens een aantal verlof brief jes ^ om eenig goed te mogen iiifchepen, hetzij dan als een voorregt of als fchadevergoeding voor hunne bezolding. y Het kapitaal, dat door dezen handel in omloop komt, zal niet meer dan derdehalf millioen pias^ ters bedragen, maar deze fom wordt ver over* troffen door die, welke onder de overige klasfeil in omloop is, en het zou wel der moeite waar- i^ V dig y ae |o6 DE PHILIPPYNSCHE EILANDEJNf. dig ziJHy het ganfche bedrag op te maken, indien dit flechts mogelijk ware. De fchepen, die de overheden der distrikten van de provinciën , om koophandel met de hoofd- fiad te drijven, onderhouden, als ook die van eenige rijke kooplieden, en die der inboorlingen en Mestizen^ bevatten zamen, de barken mede gerekend, omtrent twaalf duizend last, deze op- gaaf berust echter ook insgelijks op de gisfing van deskundigen, want men houdt hiervan geen register. De fchepen en brikken der kooplieden, die vrij groot zijn, hebben reeds begonnen de havens van China ^ Java^ en de kusten van Koromandelf Bengalen en Isle de Frame te bezoeken. De tweede klasfe der fchepen kan, hoewel zij zeer gefcbikt zijn voor den handel op de kust, in het algemeen niet tot verre togten ge- bruikt worden, dewijl zij niet flerk en ruim ge- noeg zijn» De matrozen worden niet geregis» treerd, maar de herhaalde togten der inboorHngen van eiland tot eiland, hunne naauwkeurige ken- nis van de bijzonderheden der verfchiilende ftre- ken, zoowel als der ftormen, die daar heerfchen, hunne reizen naar verfcheidene plaatfen van Ame- rika^ en de vischvangst, waarmede zich vooral de bewoners der kust bezig houden , vormen een groot getal zeer bekwame en bevarene matrozen , waarmede men te aller tijd, zonder eenig geweld te ( t)É PÖILÖ>PYNSCHÉ EILANDEÏ^* Jof ti' moeten bezigen, dö fchepén behoorlek kan bemannen. Wat nu dé inkomflen van den Adat betreft^ 2^00 moet men de Aziatifchc volkplanting wel als eene^ de kroon en den naam van den Spadn^ fchen Monarch grooten luister bijzettende, bezie* ring befchöuwen ^ dewijl deze de verbazende uit^ geilrektheid \an deszelfs gebied hoofdzakelijk mede bewijst, maar de openbare inkomflen zytl echter eerst federt de laatfte vijf en twintig tot dertig jaren aanmerkelijk toegenomen, en deze zijn thans zeker eene zaak van groot belang voor den flaat. Onder de onJerfcheidene redenen^ die medegewerkt hebben tot eene zoo gunftigef verandering, mag men als de voornaamfte be* fchouwen de invoering der tabaksmonopolie ten voordeelcj der kroon, en de opening der haven van Manilla voor de vlaggen van alle natiën, die met Spanje in vrede leven. Het eerfte heeft de fommen, die in de fchatldst van den (laat geftort worden, aanzienlijk vermeerderd, en het tweede heeft de ondernemmgen der kooplieden zeer uitgebreid, om nu niet eens te fpreken van vele andere goede uitwetkfelen, die deze in een land hebben moet, welks voomaamfte hulpbron^ Tien, koophandel namelijk en vertier, van het tiijdftip der verovering af, fteeds door jaloez^ en onkunde in- de verbetering van hunnen toe* ftand zijn belemmerd geworden. De betere ge- V a daan- '[ i I 308 m PHILIPPYNSCHE EILANDEN. - daance, die natuurlijk de volkplanting door de invoering van dit ftelfel cerfcond kreeg , maakte de aandacht der fcaatsdienaren gaande , en be- reid om die maatregelen goed te keuren ^ die hun vervolgens werden voorgeftdd., en die voorna-; meiijk bedoelden, om dit zoo afgelegen laud in eenen ftaat van duurzan^e veiligheid te brengen, en het in ftaat te (lellen, om lederen nieuwen vijandelijken aanval krachtdadig te kunnen weder- ftaan. Toen de voortbrengfelen van dit land toenamen, werden er zeker ock grootere onkos* ten van het moederland voor hetzelve vereischt, maar deze waren toch fteeds veel minder , dan de winst, behalve in de jaren van 1797— 1802, in welke de regering, eenen tweeden inval vree- zende, genoodzaakt was, op hare eigene kosten, fchikkingen ter afwending van het dreigend gevaar te maken. Wanneer dus, gelijk uit de officieele berigten van dtn thefaurier-generaal larzabal, die in mijne handen zijn, blijkt, in het jaar 1790 de inkomften, die de fchatkist van deze eilanden, zelfs met hulp der Situado^ trok (*), flechts zeven maal honderd duizend piasters bedroeg, en na aftrek der door het moederland gemaakte kos- (*) De Situadot of jaarlijkfche bijdragen, die uit Mexico elk jaar tot behoud der overige deelen van l^ec Spaausch gebied , moescen gegeven worden , waren de volgende t. Voor / DE PHILIPPYNSCHE EBLANPEN. 309 kosten van deje niet meer dan honderd zeven- tig duizend overbleven , zoo is het evenwd thans zeker , dat de inkomften twee millioen zes maal honderd vijf en twintig duizend een hon- derd zes en zeventig piasters, vier realen, en de onkosten maar twee millioen een maal honderd negen en zeventig duizend en zeven honderd een en denig piasters, zeven realen bedragen, zoodat er een jaarlijksch voordeelig overichot van vier maal honderd vijf en veertig duizend en vier honderd vier en veertig piasters, vijf realen over» blijft, dat tot betaling der fchulden kan hefteed worden 9 die gedurende het voornoemde tijdvak / ge- Voor de Fforida*s . « • — — — PuertO'Rico • , •— — — Philippynfche eilanden 350,000 — — Louifiana 557,000 — — Trinidad • . • . • ^00,000 •— - Domingo 274,000 151,000 piasters. 377,000 tarnen i,8cp,ooo piasters. p@ze bijdragen werden, nadat de omllandigheden öit ? inleen, verhoogd, maar in de laatfte jpren heeft men n\Q * jna geheel opgefchort, dewijl verfcheidene der lan >un voor welke die gegeven werden, in handen van andere Mogendheden zijn gekomen, en de onderfchel- dene Tedert 18 10 in Nieuw Sfanje op eikander volgende opfianden zoo veel kosten veroorzaakten , dat de onder- koning, als hy in zijne eigene behoefte wilde voorzien , geene fommea meer ter verzending overhield. f ' DE VERT* Vs / ^xo DJ} PHILIPPYNSCHE ElLANDE^r. gemaakt moesten worden, en thans reeds tot op negen maal honderd duizend piasters verminderd zijn f en in het vervolg in het algemeepe fonds der kroon zullen geftort worden, "* Wat nu het ftelfel van het beftuur betreft, zoo heeft dit in alle opzigten veel overeenkomst met datgene, dat in onze Amerikaanfche bezittingen ingevoerd is, flechts met dit onderfcheid, dat men op de Philippynfche eilanden meer op be- zuiniging, zoowel wat de bezolding als het getal der ambten f'*" betreft, bedacht is. In vroegeren tijd had mei; Manilla ^ llocosy Camarinesj^ floyla en ^ebtd, Inten4ancias of bureaus van beftuur, maar de2e werden dra hervormd of lie- ver^ geheel afgefchaft, devyijl men die voor over- tollig hield. De ftadhouder der eilanden, in ?ijne hoedanigheid als algemeen zaakwaarnemer en Intendant der armee, heeft in het beftuur der l^oninklijke inkomften, met welke onmiddellijk ^en thefaurier en twee rekeninghouders belast ^ijn, de VQorzitting. De hoofdtakken hebben ie^er een' generaal -directeur, onder welke de beituurders der provincie ftaan« De burgerlijke overheden ontvangen, in de hoedanigheid van Subdelegaten, in hun gebied de (chatting, die de Indianen deels in geld, deels in goederen fnoeten opbrengen, en bezorgen al het overige, W^t de koninklijke inkomften betreft. In gewone P^V^llen gelden hier de algeipeene voor de beide In- DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN, ju Indien gegevene Spaanfche wetten, en inzonder- heid de ordonnantien of regulativen der Intendan- ten van Nieuw -Spanje f welks opvolging in de Philippynfche eilanden uitdrukkelijk bevolen is. Ik moet nog aanmerken, dat op deze eilanden, gelijk in alle Zuid-Amerikaanfche onderkoning- rijken en ftadhouderfchappen eene eigene verza- meling van koninklijke dekreten de kracht eener wet heeft, en deze dekreten zijn zoo talr^k, dat zij een vrij dik boek uitmaken. De hoofdtakken, door welke de inkomften der kroon zoo zijn toegenomen, zijn: de tabaks* tnonopoHe^ de monopolie der Coco-en Nipa^ hef koninklijk tolhuis^ de monopolie der Bongo- of Areca noot^ de belasting op de hanengevechten en de fchatting der Indianen, De monopolie der Coco-en Nipa of die der palmwtjn is eene zeer belangrijke bron voor de koninklijke inkomften. De wijze, op welke zij beftunrd werd, was zeer verfchillend, want dan eens gefchiedde het tappen van den palmwijn Vüor rekening van den koning, dan eens werd dit regt aan den meestbiedenden openlijk ver- kocht. Eindelijk befloot het bureau der Controle, dewijl het övenuigd was, dat de winst der be- ftuurders en koopers van deze nering al te on- regelmatig groot was , de leiding op zich te nemen, en op deze wijze een beter beftuur in te voeren. Het rigtte tot dat einde pakhuizen V 4 en Sx^ DE PÜILIPPWSCUE EJLANDEN. en kroegen op, in welke het de waarden ncdv^ plaacfte. De vruchten dezer nieuwe inrigting waren dra beloonende. In hec jaar 1790 had de meestbiedende het uitfluitend regt, om den CoeOfcn V/p^ wijn te verkoopen, voor de gè» ringe fom van vijf en veertig duizend zes honderd gulden gepacht, en federt is, overeenkomdig deze betere inri^t'uig» de zuivere winst hiervan door een ten minfle twee maal honderd duizend piasters. / Ik moet hier in het voorbijgaan aanmerken, dat door de Coco de Gomuti- palmboom (^Boros* MUS gomutus') moet verdaan worden; eene der, nuttigde en het Jsest dagende foort van palm- boomen, die ook de Sagwire - palmboon^ ge^ noemd wordt. Uit dezen boom trekt men voor regeerd worden, en men kan, wat de organKatie van het beduur betreft, geene vergelijking maken tusfchen deze en de volkplantingen van Zuid- Amerika , dewijl de natuurlijke en zedel^ke ge- (leldheid van beiden zoo zeer verfchilt. Het getal der blanken is in vergelijking der inboorlingen als vijftien tegen vyf en twintig. Deze provinciën , ongelijk volkrijker dan de Ame- rikaanfche, (laan geheel onder het opzigt van de overheden der provincie, die in den zetel van hun beftuur geene andere troepen medebrengen, dan den titel van militairen bevelhebber en hun koninklijk patent op perkament. Somtijds ge- beurt het , dat men in de ganfche provincie geene an- j' 3iB DE PHILIPPYI^SCHE EILANDER andere blanken oncmoec, dan dezen ambtenaar en den geescel^ken. De pligten van dezen amb- tenaar zijn zeer menigvuldig. Hij moet de ko- ninklpe fchattingen inzamelen, roovers vervol- gen, oproerige bewegingen (lillen, voor de rege« menten, die te Manilla en Cavita in garnizoen liggen, rekruten ligcen, bij eenen vijandel^ken inval zijne lieden in het voeren der wapenen onderwijzen en zich aan hunne fpits plaatfen. Deze uitgeftrekte pligten en het volflagen gebrek aan eene hem omringende hulp, leveren de grootfte tegenffarijdigheid op, en men kan niet ontkennen, dat hij bij eenen opfhnd der Indianen ilechts zou kunnen kiezen, om zich öf door eene fpoe- dige vlugt te redden , óf in den ongelijken flrijd te fterven. In zulk een geval kon hij dus geene andere hulp inroepen, dan die der geestelijkheid;, een middel echter, dat krachtig op de gemoede- ren werkt en eerbied verwekt, en daarom van ouds af in de volkplanting wonderen heeft ver- rigt, en daarom ook iiteeds door de Europeefche natiën, die hunne magt in de beide Indien wil- den uitbreiden en bevestigen, is gebezigd* Op de Philippynfche eilanden vooral kan men niet zonder verwondering zien, wat hier al door de geestelijkheid gefchied is. Men ziet uitgeftrekte bergen met talr^ke kerken en ruime kloosters verfierd. De godsdienst wordt alom met glans en pracht venigt. Men vindt regelmatigheid in de DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. 319 de ftracen, en fierlijkheidy ja zelfs pracht in de huizen en kleederen, en deze fchicterende zijde van het land , deze weivaan heefc men ook voornamelijk aan de infpanning der geestd^kheid te danken. Men ontmoet hier uitmuntende we* gen» goed gebouwde bruggen, met één woord in het grootfle deel van het land alles, wat tet verfraaiing dient. Trekt men door de provin* cien, dan komt men door vlekken, die doorv^f tot tien duizend, ja door twintig duizend India- nen bewoond zijn, en deze ziet men vreedzaam befhiurd door een zwak, oud man, wiens deu- ren alle uren van den dag open (laan, en die, zeker dat hij niet gelloord zal worden, gerust in z^jne woning flaapt, en dat alles zonder an* dere tooverij of andere^jf wacht, dan de liefde en eerbied, die hem de ganfche gemeente toe- draagt. ^ Het kerkelijke regtsgebied wordt door den aartsbisfchop van Manilla ^ in verband met de drie bisfchoppen van Nieuw -Segovia^ Nieuw» Caceres en Zebu waargenomen. De aansbisfchop heeft een inkomen van vijf duizend en ieder der drie bisfchoppen van vier duizend piasters. Er zijn meer dan vijf honderd pastorijen, en hoewel deze oorlpronkelyk met mannen uit verfchillende geestel^ke orden bezet waren, zoo zijn evenwel na de verdrijving der Jezuiten en de vermindering der regelmatige gees- te« I • aao DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. telijkheid, allengs zoo vele Inlandfche priesters in dezelve geplaatst , dat thans bijna de helft der vlekken zulke geestelijken heeft. De overige ' 2ijn met priesters uit de orde der Augustynen^ Dominikanen en Franciskanen bezet. De bewoners der Philippynfche eilanden heb- bcii raeds federt langen tijd door de zeerooverijen der op de eilanden Mindango^ Basilan en lolo nestelende roovers, en door die der Malanos^ Ilanós^ Tirones en andere Moorfche ftammen, die de kusten en volkplantingen door hunne ftoute landingen en aanvallen op de fchepen (leeds ver- ontiusteden, zeer veel geleden. Niets is wen- . fchelijker, dan eené tuchtiging en gehecle verdry- ving dezer barbaren» Reeds in de jaren 1636 en 16^^ ondernam de generaal Don sebastiaan HURTADO DE CORCUERA in pirfoon eenen veldtogt tegen den Sultan van Mindanao^ over- won hem, en veroverde het eiland lolo^ op het- welk hij een ftadhouder achterliet en drie miU-' taire posten vestigde, en het Christendom door deze bezetting befchermd, maakte hier aanmer* kelijke vorderingen. Ia latere t tijd werd deze belangrijke bezitting, dewijl de aandacht der rege^ ring door vele andere nog belangrijker voorwer- pen werd bezig gehouden, weder verlaten, Even» wel ondernam men tegen de hierdoor weder ftouc gewordene zeeroovers verfcheidene nieuwe tog- ten, die alle fchitterende uitkomfcen hadden* Eens m PHILIPPYNSCHE EILANDEN. 32! £ens nookzaakten de Spnanfche troepen een uic meer dan vijf duizend Mooren beüuand lieer, dac hec forc Zamboangci naauw had ingedocen, •om af te trekken. In de jaren 173 1 en 1734 zeilden verfche Spaanfche troepen uit, en lande- den op de eilanden lolo^ Capul en Baftlan^ waar zij de bevestigde punten, de volkplantingen en fchepen der roov^rs vernielden. Maar federt dezen tijd is de oorlog tegen deze rustverfloor- ders meer naar de inboezemingen eener oogen- blikkelijke wraak, dan wei met Q^tutg en eene volhardende ftandvastigheid gevoerd, ja allengs zag men van de veldtogten tegen hen gelieel af, vooral toen er geraak minnende ftadhouders op de Philippynfche eilanden kwamen^ en men op de vallche en arglistige betuigingen van vriend-^ fchap, die men door de Sultans van lolo en Min" danao van tijd tot tijd ontving, te zeer ver» trouwde. De rooverijen werden zelfs na het flui* ten der plegtigfte verbonden van vrede voortge- zet, en de Sultans poogden zich dan eens door de verzekering, dat deze zonder hun verlof of kennis gefchicd waren , dan weder onder het voorwendfel, dat zij te zwak waren, oin de Tirones en andere onafhankelijke flafmmen te bs* teugelen, te ontfchuldigen. Zij hadden echtef inderdaad zelvp deze roovers daartoe aangefpoord, en hen, die tot dat einde fchepen uicrusteden, naar hun vermogen onderlteund, en alle door I. X hen ) " > Saa DE PHILEPPYNSCHE EILANDEN. hen gevangen genomene Christenen , gekocht. De Pater juan angelbs, de opperde van het op het eiland lalo opgerigte zendelingfchap, werwaarts h\j op verzoek van den Sultan ali- MiNDiN gezonden was (welke Sultan met ver- raderlijke oogmerken y om de Spanjaards te beter te kunnen bedriegen , een Christen geworden was, en den naam van ferdinand I. had aangenomen), gaf in eai berigt, dat. hij in 1748 uit lolo aan het fladhouderfchap zond, eene fchil* dering van dezen verraderlijken man', en in het algemeen van de trouweloosheid der Mooren, en ipoorde zijne landgenooten aan, om hen op eene krachtige wijze te beoorlogen, maar raadde tevens hen van de landz^'de aan te vallen, dewijl men hen flechts van dezen kant op de beste wijze kon beteugelen. Evenwel liet zich het fladhouderfchap door de menigvuldige gezant- fchappen en de kruipende lage taal der brieven van de Sultans gedurig weder in flaap wiegen, en zocht het verbond van vriendfchap met hen door traktaten van vrede en handel te vernieU' wen en te bevestigen; ter bereiking van dit oog- merk gaven zij allen, die het wagen wilden, fchepen met goederen naar lolo te zenden, zeer aanmoedigende vrijheden. Maar zelfs in deze tijdperken pleegden de roovers onophoudelijk vijandelijkheden, en de aan de kusten gelegene lieden, zelfs die van het eiland Luzon niet uit- DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. $23 gèzönderd, werden aangevallen en geplunderd* Ja de (loutheid dezer roovers ging fomtijds züo ver, dat zij zich in de nabijheid der hoofdftad durfden vertoonen. Somtijds bleven zü eenigen tijd in het distrikt van Mindoro^ ja z^ hadden zelfs op het eiland Burias algemeene magazijnen ^ waar zij het geroofde goed bewaarden, en daat bleven zij ongeftoord in 1797, ^79^ ^^ ^799* Dewijl nu de ftadhouders volflxekt geene kracht tige maatregelen wilden nemen, zoo zagen zich de bewoners der kusten genoodzaakt, daar ter hunner befcherming Hechts nu en dan eenige kanonneerboten verfchenen, die dan de zeéroovers verdreven, zonder echter ooit hunne fnel zeilende ligte praauwen te kunnen inhalen , om zich geheel op hunne eigene hulpmiddelen te verlaten. Zij maakten dus van hunne woningen, zoo goed zij konden, kleine burgten, die zij met loopgraven, grachten en pallisfaden omringden en ook wel door kleine kasteelen van hout of ifceen en door wachttorens bevestigden. Evenwel verleencn Jeze kleine vestingen niet altoos eene voldoende be- fcherming tegen de nachtelijke overvallen, vooral als de roovers met Ichietgeweer voorzien zijn. De Pancos of Praauwen van deze Moorfche zeeroovers zijn ligte en eenvoudige, met zeer bekwame roeijers bemande vaartuigen , wier fnelheid buitengewoon groot is, zoodat zij aan- vallen of vlugten, al nadat hun een van beiden X a in i I ^' \ "•fcv 334 DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. in dit lijdftip het gefcljiiktfte dunkt. Verfchei- dene dezer praauwen zyn groot, en met vijftig tot twee honderd koppen bemand. Hun gebrek- kig en flecht beduurd gefchut maken, hunne ichoten zeer onzeker; hiertoe draagt ook bij , dat zij hun kanon niet op goede affuiten plaatfen, maar in flrikken hangen. Maar evenwel zijn zij vreesfelijk door de behendigheid, met welke zij den Kampilan ■— zoo als zij hun zwaard noe- men — voeren. De klingen zijn lang en van zeer goed ftaal. Als zij voornemens zijn , eenen aanval van belang te ondernemen , dan vereeni- gen zich gewoonlijk twee honderd, ja meerdere praauwen* Bovendien zijn , zelfs bij gewone tog- ten, een aanzienlijk getal dezer vaartuigen bij elkander. Dewijl op de Bisayas - eilanden de vrees voor deze roovers de bebouwing der kusten zeer belemmerd heeft, en men hier groote ftre- ken zonder volkplanting ontmoet, zoo ontbreekt het hun, als zij door vervolgers in het naauw gebragt worden , nooit aan fchuilhoeken , waar zij zich verbergen kunnen, en door vele voor- deden der ligging belchermd worden. Hun ge- wone toevlugt in zulke gevallen is in de rivieren te (levenen, en onder de over de oevers han- gende Mangie en andeie met digt loof bedekte boomen hunne praauwen te verbergen , maar zelve met hunne geweren naar de bergen te vlugten, waar hunne vijanden hen zelden in de dikke ftrui» m DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. 325 (Iruiken en moerasfen durven vervolgen , dew^l zij geen* (lap veilig kunnen doen en van het ge* ichut geen gebruik kunnen maken. . Deze roovers z^n zeer gevreesd, niet flechts door de plundering en verbranding der vlekken en gehuchten , maar vooral ook door het onbarm- hartig vermoorden der ouden en hulpeloozen, en het wegvoeren der gevangenen , die zij dikwijls in menigte maken. Men rekent dat jaarlijks dui- zend menfchen van beiderlei kunne dit noodlot ondergaan. Zijn nu deze te arm, om zich te kunnen loskoopen, dan is hun lot zeer treurig; zij zijn onophoudelijk tot het zvvaarfle werk ge- doemd en worden daarenboven nog zeer mis- handeld. In deze flreken waagt het niemand , uit vrees voor deze roovers, zich op zee te be« geven, tenzij hij zijn fchip op eene wijze heefo uitgerust, dat dit die der Mooren evenaart. Onder deze laatften munten vooral de Bisayas of gefchilderde Indianen uit, een zeer oorlog- zuchtig volk, van hetwelk men zich met zeer veel vrucht zou kunnen bedienen. Van der jeugd af aan den krijg en verachting van gevaar ge- *woon, en zelve de Mooren in wezenstrekken en kleur van het vel zeer gelijk zijnde, evenaren z^ deze ook in de behendigheid , met welke zij het lange zwaard en de lans weten te voeren , en hun moed is zoo groot en hun haat tegen de Mooren zoo onverzoenlijk, dat zij met deze X 3 vech- ^2& DE PHIUPPYNSCHÈ EILANDEN. : vechtende zich zelden gevangen geven, maar den heldhafcigilen tegenftand bieden en hun leven zeer duur vérkoopen. Deze zeeroovers hebben ongehoorde wreedhe- den gepleegd. In hec jaar 1796 zond de bevel- hebber der vesting Zamhoanga^ den luitenant Don PANTALBON ARciLLAS, met een*ièrjant, acht man en een' gids, en tevens voorzien met een goeden pas en een velligheidsbrief door den Sultan van Mlndanao zelven gegeven , om eenige runderen, die tot het vorstelijk goed behoorden» en in het gebied van den voornoemden Sultan verdwaald waren , op te zoeken en naar de ves- ting te brengen (dit domein is eene groote aan de volkplanting grenzende vlakte, van waar het in den omtrek verdwaalde vee op eene verba- zende wijze vermeerderd is en in het wild rond- loopt). Vijf dagen na hun vertrek werd de lui» tenant, toen hij bezig was, om in het huis van een' Datu of opperhoofd zijnen maaltijd te hou» den, plotfeling door zeventig Mooren omfingeld, ZU grepen hem nu , bonden hem aan eenen boom en vilden hem levend van het hoofd tot de voe-: ten. In dezen akeligen toeftand vierde de bar* baarfche Datu bot aan zijne woede, door zijn^ ganfche ligchaam met dolkfteken te doorpriemem Hierop liet hij het afgeftroopte vel aan den (lok van een zijner vaandels hechten. ^ ' Toen in het jaar 1798 het fcliip San J of êhi]^ • het DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. 347 hét eiland Tabitabi, in de nab^heid van lolo^ voor anker lag, kwamen de fchoonzonen en ne- ven van den Sultan met twee groote praauwen bij hetzelve, gaven reeds van verre alle teekenen van eene vreedzame gezindheid, en zonden een klein vaartuig met ververfchingen aan den kapi- tein, met verzoek, om bij hen aan boord te komen. Hü nam ook de noodiging van zulk een aanzienlijk gezelfchap zonder eenig bedenken aan, voer naar de praauw met twee matrozen, en wilde beproeven, of hij met de Mooren handelen kon. Naauwelijks waren zij, echter aan boord der grootde praauw, of zij werden gegrepen, en de kapitein , een Spanjaard , gedwongen een bevel te onderteekenen, waardoor hij den duur» man . gelastte het fchip ,.ver te geven. Hij deed dit met droefheid, maar hoopte echter daardoor ten minfte nog zijn leven en dat der twee ma- trozen te redden. De Mooren naderden hierop het (chip, namen het in bezit, en de twee ma- trozen werden nu voor aller oog met dolken vermoord. Zij zeilden hierop met hunnen roof naar de haven van lolo^ verkochten in tegen* woordigheid van den Sultan het fchip en tevens met zijne toeflemming de ganfche lading en de manfchap. Men eischte wel meermalen van den Sultan voldoening voor deze ontzettende misdaad, door zijne eigene bloedverwanten gepleegd, en waardoor een volk, met hetwelk zij in dezen > X 4 tijd 3a8 DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. ^ t;jd niet eens in oorlog waren, op eene voorbed-* delooze wijze onteerd werd , maar kregen die nimmer. • ' De magc dezer affchuwelijke natie is tlians, nadat zij federt eene eeuw reeds g^en tegenfland ontmoet heeft, zeer groot, en het is zeker ^ dat het eene moeijelijke en kostbare onderneming zou zijn, die weder behoorlijk te beperken. Het eiland Mindanao bezie thans reeds eene bevolking, welke die van Luzon evenaart, zoo niet overtreft, en de oevers van het in haar mid» den liggend groot meer zijn met weigebouwde vlekken als bezaaid, in welke zij de opbrengst hunner jaarlijkfche zeerooverijen , als ook die van den handel, dien zij met lolo drijven, in eene 'erbazende menigte opftapelen. Het is nog ge^ lukkig, dat onder deze roovers zelve veel twee- Ipalt heerscht, dewijl zij door een aantal Datus of onafhankelijke opperhoofden gere'^eerd wor- den, die hem, welke zich de Sultan van het gan^ iche eiland noemt, flechts in naam onderdanig zijn; Ook beflaan de Spaanfrlie vesüngen en distrikten Caraga , Misamis en Zamboanga bijna drie deelen van dit eiland, en flechts het zuide* lijk gedeelte, dat kort bij de kaap Augustin be- gint en in de nabijheid van Zamboanga Qmd\gXy is de eigendom Her Mooren , zoodat het grootfte gedeelte hunner kapers óf uit de groote rivier Mindanao, óf uit eene der talrijke baaijen en in- DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. 349 . inhammen 9 die deze kust oplevert , in z^e locipen.? Het eiland 7(9/0, hoewel in vergelijking van Mindanao flechts klein, is evenwel het belang- rij kfte onder deze roofnescen, en het eigenlijk broeinest, uit hetwelk de gevaarlijkfte zwermen komen. Hare bewoners overtreffen, volgens de eenparige verklaring der gevangenen en kooplie- den, in behendigheid en dapperheid zeer ver al de overige Muhammedanen, die in deze zeeën zoo gevreesd zijn. De Sultan is een onbepaald heecfcher, en zijne onderdanen handelen met Borneoy Celehes y en de in dezen grooien Ar-, chipel verftrooide Malaitfche ftammen* In de haven van lolo worden gevangene Christenen als ilaven verkocht. De Chinezen van Emouy^ de Hollanders en £ngelichen deveren hun manufak- turen, opium en wapenen, en krygen hiervoor zwarte peper, was, Indifche vogelnesten, fchil* denman fchildpadden, parelmoer, ftofgoud, paar- len enz., en van Manilla gaat ook gewoonlijk eens in het jaar een fchip derwaarts. Maar allen zijn bij dezen gevaarlijken koophandel zeer voor- zigtig, om geen offer dezer trouwelooze regering te worden. De grooce menigte van renegaten (afvalligen) van allerlei kleur, die zich hier heb- ben nedergezet, het aantal der hier opgeftapelde wapenen, en de algemeen heerfchende groote welvaart , hebben dit eiland tot eenen geduchten en magcigen fcaat gemaakt. De hoofditad is met ves- i 3S0 DE PHILIPPyNSCHE EILANDER. vesdngwerken en dikke muren omringd, en de beioemde bergen in hare nab^heid leveren in t^d van nood eene veilige fchuilplaats op, wer- waarts de vrouwen en kinderen vlugten, en de fchatten van den Sultan in veiligheid ge- bragt worden kunnen, terwijl meer dan vijftig duizend weerbare mannen van dit volk, dat reeds zeer goed met fchietgeweer weet om te gaan, en zeer behendig en moedig is, den vijand in de vlakte wederfland bieden. De vloot dezer eilanders is insgelijks aanzienlijk. Want behalve eene groote menigte van kleine praauwen en oor- logsfloepen, bezitten zij ook grootere vaartuigen, die zwaar geichut voeren , dat behoorlijk opi af- fuiten (laat, dewijl zij de gewoonten van Mh' danao in dit opzigt niet volgen. Met één woord, loh is waarlijk een geducht eiland. De vrees en het bijgeloof zijn hechte zuilen van den troon des lirans, en het gerucht zijner magt brengt dikwijls Ulemas (zendelingen van hét Muham- medanisme), uit de afgelegenlle landen van het Muhammedaanfche hof, ja zelfs van de uiterile kusten der roode zee , aan zijne voeten. De vorst en het volk, beide eensgezind, wat hun- nen onverzoenlijken haat tegen de Christenen betreft, kunnen noch verdeeld noch tot vreed- zame gezindheid tegen de Christenen gebragt worden, en wanneer men eens met ernst wilde beproeven de zee van deze roovers te bevrijden, dan V DE PHILIPPYNSCHE EILANDEN. 331 dan zou men het kwaad bij den wonel moeten aantasten, op lolo zelf landen, en dit volk door belegering hunner vestingen en veldflagen moeten trachten te overwinnen. Zoo denken ten minde alle kundige mannen, die met den toe- fiand der Philippynfche eilanden naauwkeurig bekend zijn. /