DE BETEEKENIS 


ARISTOTELES 


VOOR DE ONTWIKKELING DER NATUURLIJKE 


GESCHIEDENIS, 
DOOR 


D:. M. SAL VERDA. 


GRONINGEN), — 1. B. WOLTERS. 
1866, 


is 
4 
À 
Wi 
” â 
mt ‘. b 
. 
. 
… 
d 
. 
Edd 
or a 
ä Pi zi 


Ad 


» 
wi 


) 
je 


DE BETEEKENIS 


AE ES Om RES 


VOOR DE ONTWIKKELING DER NATUURLIJKE 
GESCHIEDENIS. 


Snelpersdruk. — Gebrs. Hoitsema. —. Groningen. 
. 


DE BETEEKENIS VAN 


else Oe ES 


VOOR DE ONTWIKKELING DER NATUURLIJKE 
GESCHIEDENIS, 


REDEVOERING, 


ter aanvaarding van het Hoogleeraarsambt aan de Hoogeschool 


te Groningen, 
DEN 62 DECEMBER 1866 
UITGESPROKEN 


DOOR 


Dec AMDS AS ee B NTR Ren DAS 


GRONINGEN. — J. B, WOLTERS. 
1866, 


„Lob und Tadel muss ohne Rückhalt ausgesprochen werden. 
Piëtat gegen die Vergangenheit fordert von uns, für jede gute 
Leistung mit unserem Danke bereit zu sein; eine gleiche Piëtät 
gegen die Jetztzeit heisst uns aber, vor einer Uebertreibung 
uns zu hüten, welche Lobeserhebungen der Vorausgegangenen 
zu Schmähungen gegen die Lebenden wachen würde.’ 

LEWES. 

(Naar de vertaling van Prof. vrcroR CARUS.) 


A 
SEAL TT 


Ten allen tijde heeft — gelijk het door waEweLL 
tereet Is opgemerkt — in den mensch de geneied- 


heid bestaan, in zijn streven naar wetenschap zich 
aantesluiten aan mannen, die, uitmuntende door ta- 
lent en begaafd met meer dan gewone geestkracht, 
zich vrij wisten te maken van de dwalingen hunner 


dagen ; mannen, die hunnen tijd — gelijk men het 
noemt — zijn vooruit geweest. Men volgt hen na; 


de denkbeelden door hen verkondied worden uitgangs- 
punt voor allerlei bespiegeling en met de meest on- 
gerijmde overdrijving hunner beteekenis tracht men 
a. h. w. te vergoêlijken, dat het zelfstandig onder- 
zoek al spoedig voor allerlei deductiën heeft plaats 
gemaakt, dat commentaren im de plaats getreden zijn 
van nieuwe waarnemingen, dat inductie en zelfstan- 
dige kritiek voor belezenheid en geleerdheid het veld 
hebben geruimd. ledere wetenschap heeft hare auto- 
riteiten gehad. 

Maar vroeger of later komt de tijd, dat andere 
groote geesten de beoefenaars der wetenschap komen 
wakker schudden uit hunnen droom; en met het 
herleven der eieen-werkzaamheid de steeds knellender 
eveworden banden des gezags verbreken. Dan 1s het, 


6 


dat de aan zichzelven teruggegeven wetenschappelijke 
mensch, met al wat in hem is, in opstand geko- 
men, vergeet, dat hijzelf de schuld draagt zijner 
slavernij, en, in nieuwe overdrijving vervallende, de 
verdiensten van zijnen vroegeren meester, zoo veel 
hij kan, verkleint. Wie is ’er, die niet aanstonds, 
op welk gebied hij zich bewege, voorbeelden dezer 
dubbele overijling aantewijzen weet! 

Maar niemand ook, wiens geschiedenis (want die 
van iemands denkbeelden is immers zijne geschiede- 
nis) meer de waarheid van het bovenstaande bewijst, 
dan ARISTOTELES. 

Hadden zijne eerste navolgers zich niet bepaald 
tot de bloote verklarine zijner schriften , maar ook 
getracht, dwalingen daarin voorkomende te verbete- 
ren en het ontbrekende, zooveel zij konden, aante- 
vullen; al spoedig zien wij de commentatoren zich 
vernederen tot maar al te wijdloopige verklaringen 
woord voor woord; er worden uittreksels eremaakt, 
paraphrasen geleverd; anderen daarentegen. stellen 
zich ten doel, de verwarringen optehelderen, die 
zich in al die verklaringen van lieverlede hadden 
opgehoopt; de commentatoren worden zelven gecom- 
menteerd. En Arabieren en Grieken deelen tesamen 
den arbeid, telkens wederom nieuwe stof ontleenende 
aan zichzelven. Moet het ons bevreemden , dat, in- 
het laatst der twaalfde eeuw, de »Commentator bij 
uitnemendheid’”’ — gelijk hij werd genoemd — (hij 
had trouwens in eene vertaling in het Syrisch zijnen 
text gevonden, omdat hij het Grieksch niet magtig 
was) verklaarde, »dat door Arrsroreres alle weten- 
schappen tot den hooesten trap van volmaking wa- 
ren gebragt, dat de gansche gezigtskring van het 


menschelijk weten door hem was overzien, en de 
grenzen daarvan voor altoos vastgesteld.” 

Van dat standpunt tot dogmatisme is slechts ééne 
schrede. ’t Was niet genoeg, zichzelven te hebben 
tot slaven gemaakt; ook anderen moest hetzelfde juk 
worden opgelegd. En, waar aan den eenen kant 
met de meest mogelijke spitsvindigheid de woorden 
van den eevierden wijsgeer naar de heerschende 
denkbeelden moesten worden verwrongen, werd zijn 
gezag aan elke andere meening met bitterheid ont- 
zegd. Ja zelfs zou de tijd aanbreken, waarin het 
gezag van den godsdienst den heerschenden dwang 
kwam versterken en iedere afwijking worden zou tot 
ketterij. | 

Wel heeft zich nu en dan eene beweging in te- 
genovergestelde meting geopenbaard: wèl hebben zich 
b. v. stemmen doen hooren ten eunste van PLATO 
vooral; wèl hebben de theologen, met reden voor 
zóó maetieen mededinger beducht, meer dan éénmaal 
zijne werken ten vure gedoemd; de plaats echter, 
door AristoreLEs ingenomen, verloor hij niet, om 
intewendeel, door mannen als ALBERTUS MAGNUS en 
THOMAS AQUINAS op nieuw gecommenteerd , weldra een 
standpunt te bereiken, welijk nog: nimmer door hem 
ingenomen was. Toen zou het gebeuren, dat men 
van de hoogleeraren der wijsbegeerte vóór hun op- 
treden de verklaring verede, zich naauwkeurig te 
zullen houden aan zijne leer; toen werd bij konimk- 
lijk edict de overtreder een »homo temerarius, arro- 
gans et impudens”’ verklaard, wiens werken behoor- 
den te worden vernietied. 

Maar ook toen reeds begonnen — eerst van de 
zijde der mathematici — stemmen zich te verheffen, 


die het waagden, de langvergode stellingen in twijfel 
te trekken en te weêrleggen, en bereidde de geest 
des Tijds, langzaam maar zeker, den weg voor hen, 
die de zeventiende eeuw hebben gemaakt tot eene, 
beroemd om hare aankanting teven alle autoriteit. 

Volslagen ommekeer! De man, zonder wien we- 
tenschap eene onbestaanbaarheid werd geacht, wordt 
op den achtergrond geschoven; slechts spaarzame 
uitgaven van den éénmaal onmisbaren vinden nog 
hun wees de verwoding van weleer heeft plaats ge- 
maakt voor vaak bitteren spot: de »leeuw van 
Stagira’’ wordt met den inktvisch vergeleken, zich 
aan naauwkeurige beschouwing onttrekkende in eene 
wolk van inkt. 

Voor het eerst op het einde der achttiende, vooral 
in het begin der newentiende eeuw zien we intusschen 
weêr op nieuw de aandacht Op ARISTOTELES geves- 
tied, en eene studie naar den eisch des Tijds door 
nieuwe witegaven mogelijk egemaakt. Stemmen als 
die van LESSING, van HEGEL vooral, verheffen zich 
voor den miskende ; HAMILTON , MACGILLAVRY , CUVIER, 
GEOFFROY ST. HILAIRE, DE BLAINVILLE, JOHANNES MÜL- 


LER, — zelven mannen van onbetwist gezag — 
spreken zich op gelijke wijze uit — en, niet te 


vreden met den grooten wijsgeer te waarderen in 
zijnen tijd en alle natuurwetenschap a. h. w. te laten 
beginnen van hem, wil men zijne waarde tot in 
onzen tijd hebben uitgestrekt, en laat men — niet 
zelden met opzettelijke verkleining der verdiensten 
van latere onderzoekers voor ArrsroreLes aanspraken 
gelden op belangrijke ontdekkingen der nieuwere 
wetenschap. 


Doeh in onze eeuw is evenmin als in de 17e 


voor autoriteiten plaats. Reeds is een tegenwigt in 
de schaal gelegd. Lewes — de bekende biograaph 
van GOETHE, de schrijver der » Sea-side studies” en 
der, vooral in rAvcunNitz uitgave veel verspreide 
»Physioloey of common Lufe”’ —- heeft voor een 
tweetal jaren AristoreLES en zijn werk tot onderwerp 
gemaakt van een belangrijk onderzoek, vooral op 
de natuurwetenschap geriet. En — eene zekere 
dubbelzinnigheid in sommige zijner uitspraken, 
waarop reeds elders gewezen werd, buiten rekening 
gebragt — wordt door dezen schrijver de gewone 
bewering , dat ArrsroreLEs van eenig: deel der natuur- 
wetenschap de grondlegger of de wetgever zou zijn 
geweest, zonder meer, voor » onphilosophische over- 
drijving verklaard, die de eansche beteekenis der 
historie ondergraaft” Ja hij waat zoover, te ge- 
looven, »dat men de geschiedenis van elke dezer 
wetenschappen beginnen kan , zonder Arrsroreues zelfs 
te noemen.” 

Heeft hij juist- gezien, en is zijne kritiek vrij van 


dezelfde overijling, waarvan hij — in de tevenover- 
gestelde rigting — CUvIER en anderen, niet zonder 


bitterheid, beticht? Welke is in der daad de be- 
teehenis van AmistoruLes voor de ontwikkeling der 
natwurwetenschap? Ziedaar eene vraag, waarvan de 
belanerijkheid wel door niemand zal worden bestre- 
den, die met mij de groote waarde der historische 
ontwikkeling eener wetenschap erkent, en de vol- 
strekte onmisbaarheid daarvan gevoelt bij hooger 
onderwijs. 

Vergunt mij, uit het laatste oogpunt, met de be- 
spreking dezer vraag mijnen werkkring aan deze 
hoogeschool te aanvaarden, en verleent mij daarbij 
Uwe welwillende aandacht! 


10 


Het is eene onbetwistbare waarheid, dat de oude 
Grieken, hoe groot zij zich ook hebben getoond in 
hunne voortbrengselen van kunst, van stijl en van 
wijsgeerig onderzoek, in de beoefening der natuur- 
wetenschap met oneindig minder geluk hebben ge- 
werkt. De vraag kan miet uitblijven: Wat mag 
daarvan de reden zijn ? 

Er zijn ’er geweest, die gemeend hebben, de ver- 
klaring te kunnen leveren met de bewering, dat te 
‘weinige aandacht aan de waarneming geschonken 
werd, en dat van die gelukkige combinatiën van 
waarnemingen , die » observations provoquées”’, waar- 
‘aan wij gewoon zijn, den naam van proefnemingen 
te geven, weimig of eeen gebruik werd gemaakt; — 
dat daarentegen te veel werd toegegeven aan de 
alom heerschende voorliefde voor afgetrokken bespie- 
eeling. 

Al aanstonds zou hier kunnen worden in het mid- 
den gebragt, — hetgeen door rieBig voor weinige 
jaren uitgesproken werd — dat »het experiment, 
niet minder dan de berekening, slechts een hulp- 
middel is voor het proces des denkens, — vergeeft 
het germanisme in mijne vertaline ! — en dat, zal het 
eenige beteekenis hebben, daaraan in elk geval en 
met noodzakelijkheid de eedachte dient vooraf te 
gaan’. En in zooverre had hij reet, te beweren, 
»dat een empirisch natuuronderzoek in den vulgairen 
zin eigenlijk niet bestaat” Zeker zouden, zonder 
meer, de grootste rijkdom van waarnemingen, de 
talrijkste experimenten nimmer tot de ontdekking van 
ook maar ééne enkele natuurwet hebben geleid. 
Maar met rede deed reeds wuewerL opmerken, dat 
de Ouden wel deeelijk hebben waargenomen en ge- 


11 


Experimenteerd. En aan ideeën heeft het hun even- 
min ontbroken: hunne energie is ook in dezen groot 
geweest! Maar van beide hebhen zij een onbedacht- 
zaam gebruik gemaakt. En de beschuldiging van 
LEWES Is volkomen waar: »Zij hebben waargenomen 
en uit hunne waarneming besluiten afgeleid, maar 
hunne waarneming was vlugtig, en hunne besluiten 
waren overijld.” Dat de val-snelheid van eenig 
liechaam evenredig wezen zou aan zijn gewigt, had 
eenen schijn van waarheid; en het vallen van eenen 
steen en eene veder had het immers bewezen?! 
Aan verder onderzoek, aan contrôle wordt niet ge- 
dacht — ten minste de beteekenis daarvan niet be- 
grepen; GALILEi wordt door de aanhangers der oude 
leer bespot, en zijne tegenproeven vinden geen ge- 
loof. En ’er komt geene verbetering, vóórdat veler 
schipbreuk in die contrôle het kompas heeft leeren 
kennen, zonder hetwelk de zee des onderzoeks niet 
dan bij toeval met geluk bevaren wordt. 

Waarom ? 

Omdat de wetenschap zich langzaam haast, en de 
mensch van nature ongeduldig 15. 

Gebrek aan genoegzaam materiaal, het gemis van 
de onontbeerlijkste werktuigen van den nieuweren 
tijd lieten den Ouden niets overig dan het onderzoek 
van schijnbaar onbeduidende bijzonderheden, of het 
wagen van hypothesen. En, niet tevreden met zoo 
geringe uitkomsten, hebben zij bij de subjectieve 
methode hulp eezocht. — Ís het niet de geschiedenis 
van het »electrisch fluïdum”, van de »levens- 
kracht’ — oud, maar eeuwig nieuw ? —- Toen moest 
de subjectieve methode de overhand verkrijgen. Ons 
voordeel boven hen is, dat wij hebben geleerd — 


12 


met schade en schande hebben geleerd — onzen 
geest in dezen te mistrouwen; dat wij, ons natuur- 
lijk ongeduld temperende en bedacht op onze ligtge- 
loovigheid, de empirische methode hebben op den 
voorgrond gebragt. 

Ik wil eenen dier oude wijsgeeren zelven laten 
spreken. Hij verhaalt ons van den ijver, waarmede 
hij in zijne jeugd naar de oorzaken der dingen te 
zoeken plaet, zonder, tot zijne bittere teleurstelling, 
iets nader te komen tot zijn doel. Daar vangt hij 
uit de schriften van ANAXAGORAS de verklaring op, 
dat de geest de oorzaak en de verordineerder van 
alle dingen is. Met gretigheid neemt hij haar aan, 
en overlegt bij zichzelven, hoe die alles ordenende 
geest elk dine zoodanig inriet, als daarvoor het 
beste is. Wie de oorzaak van eenig verschijnsel 
wenscht te doorgronden, die make uit, wat het beste 
en meest passende zou zijn. En voortaan neemt hij, 
den erond aanvoerende, dien hij voor den sterksten 
houdt, datgene aan als waarheid, wat met dien 
grond schijnt overeen te stemmen; wat daarvan 
afwijkt, is zet waar. 

Wie ooit, al ware ’t niet dan oppervlakkig , van 


de wijsbeceerte van PLATO — want hij was het, 
dien ik spreken hiet — kennis heeft eenomen, dien 
is het niet onbekend, tot wat buitensporige bespie- 
gelingen zijne methode hem — bij al zijne onbe- 
twistbare grootte — heeft geleid. 


Zeventien jaren lang is hij, eerst de leermeester, 
vervolgens de vriend van ARISTOTELES geweest. 

Maar de leerling week spoedig van den meester af. 

Geboren en aanvankelijk opgegroeid in eene stad, 


waarvan de lieeine met het zuidelijk gedeelte der 


13 


golf van Napels vergeleken wordt, kon het wel niet 
anders, of hij moest zich aangetrokken voelen tot 
de beschouwing der natuur. En zijne opvoeding 
als de zoon van eenen Asclepiade werkte die rigting 
grootelijks in de hand. Al zijn de opgaven omtrent 
de anatomische kennis dier tijden en het anatomisch 
onderwijs, dat bij de Asclepiaden een deel der eerste 
opvoeding reeds schijnt te hebben uitgemaakt, ook 
nog: zoo overdreven, er was maar weinig positieve 
kennis noodig, om de ongerijmdheid van praro’s 
physiologische redeneringen te doen doorzien; en de 
zucht tot onderzoek van den geboren naturalist kon 
op den duur met zulke bespiegelingen geenen vrede 
hebben. Zou ik onregt hebben, indien ik in Arrsro- 
TeLES) voorbefde voor natuurwetenschap eene voor- 
name aanleiding zag tot zijne afwijking van PLATO 
en diens wijsbegeerte ? 

Hoe dit zij, tegenover dezen, die aan de zinne- 
lijke waarneming alle beteekenis betwist, zien wij 
ARISTOTELES geen ander punt van uitgang erkennen, 
dan juist deze. In spijt van prato's bedenking, 
dat in het zoowenaamde zinsbedrog een bewijs harer 
onwaarde moet worden gezien, leert ARISTOTELES, 
dat het niet de zintuigen zijn, die hebben gefaald, 
maar dat de fout in de verkeerde duiding onzer 
evewaarwordingen is gelegen. Krijgen wij door zin- 
tuigelijke waarneming kennis van het bijzondere, 
de kennis van het alwemeene moet langs den weg 
der inductie worden gezocht. Wel verre dat, gelijk 
de meester had beweerd, alle erkentenis eene bloote 
herinnering zou wezen, een herleven a. h. w. van 
reeds voorafbestaande denkbeelden; wel verre dat 
van eenige idee alle overigen zouden kunnen wor- 


14 


den afgeleid, omdat ze logisch zijn verbonden, — 
wijst de leerling als eenigen grondslag van volledige 
erkentenis volledige ervarine aan; en het wevaar 
der Platonische methode, het over het hoofd zien 
van feiten en het afleiden van een overijld besluit 
ut weinige gegevens, ontwaat hem niet. 

Is het te verwonderen, dat men, bij den inderdaad 
kolossalen omvang zijner kennis, voor de juistheid 
zijner inzigten a. h. w. het bewijs, ArisroreLEs den 
»vader der inductieve wijsbegeerte’ heeft genoemd ? 

Toch zou ik, ondanks dit alles, vreezen, dat men 
zoo sprekende, schuldig wordt aan groote vooringe- 
nomenheid. _Amrisroreres is eeenzins zonder voor- 
gangers geweest. Noe daargelaten, dat het onbillijk 
is, met CUVviER hen te beschuldigen van onwetend- 
heid, wier werken voor ons moeten zijn verloren 


gegaan; er zijn er — ik wil slechts wijzen op 
SOCRATES — van wien wij met zekerheid weten, 


dat reeds in hunne leer de kiem eevonden wordt der 
methode, later door ArrstoreLes opgevat met al de 
kracht van zijn genie. 

En dan — bij al de scherpte, waarmeê de eischen 
der inductieve methode door hem zijn uiteenwezet, 
bij al den nadruk, waarme@ hij heeft verlaned, dat 
toch »in elk eeval aan de waarneming zou worden 
gehoor gegeven boven de theorie” — hoe vaak blijkt 
hij de toepassing zijner methode te hebben uit het 
oog verloren! 

Is hij niet, de » werkzaamheid van het weten- 
schappelijk scepticisme’ ontberende, als voorgevaan 
in het veronachtzamen der waarnemine, die hij zoo 
aangeprezen had; en heeft hij niet maar al te zelden 
daaraan de noodige voorzigtigheid besteed en de een- 


15 


maal eedane waarnemingen geverifiëerd? — Is niet, 
toegevende aan zijne zucht tot het opsporen van 
»eindoorzaken’’ de »erondlegger der inductieve me- 
thode” in de praktijk maar al te dikwijls metaphy- 
sicus geweest ? 

Waar wenden wij ons om het antwoord op deze 
vragen beter dan tot de natuurwetenschap , en in de 
eerste plaats tot haar door ArrsroreLEs met groote 
voorliefde beoefend onderdeel, de natuurlijke weschie- 
denis der dierenwereld ? 

Het is er echter ver van af, dat wij van hare 
beoefenaars een eenstemmig oordeel hebben te ver- 
wachten. Zoo zegt ons, in zijne geschiedenis der 
natuurwetenschappen, cuvierR, over het alwemeen 
genomen onwtputtelijk in den lof van Arrsroreues, 
niets minder dan het volgende: 

»Men moet hem houden voor eenen der grootste 
waarnemers, die immer hebben bestaan ; even onge- 
twijfeld is hij het meest buitengewone génie classi- 
ficateur, dat immer door de natuur is voorteebraet.” 

En weinig later volgt: 

„De Mistoria animalium is niet zoo zeer eene 
eigenlijk gezegde dierkunde, d. w. z. eene reeks van 
beschrijvingen der verschillende dieren ;” (eene trou- 
wens minder gelukkige bepaling!) » zij is veeleer eene 
soort van a/gemeene anatomie, waarin het algemeene 
in de orwanisatie der verschillende dieren wordt ter 
sprake gebragt; waarin hunne overeenkomst en hun 
verschil, op het vergelijkend onderzoek der organen 
eegrond, worden uiteengezet, en waar de grondslagen 
worden aangenomen voor de meest juiste hoofdver- 
deelingen” 

Ware dit miet overdreven, dan zeker zou aan ArIs- 


16 


TOTELES, naast zijne historische, eene groote absolute 
beteekenis nimmer mowen worden ontzegd! 

Maar hooren we nu Lewes! 

» Strene genomen, is er in de Zistoria anvmaliwm 
veenerlei wetenschap — niet eens eene stelselmatige 
behandeling, die op wetenschap gelijkt; niet ééne 
woede beschrijving is er te vinden. HFene anatomische 
verhandeling is het boek miet; eene beschrijvende 
dierkunde óók niet; eene philosophia zoölogica even 
min. Bene verzameling 1s het van opmerkingen over 
dieren, over hunnen bouw, over hunne gelijkheid en 
hun verschil, over hunne gewoonten; en als verza- 
meline is het werk kolossaal; maar, op zijn eun- 
stigst opgevat, 1s hier eene stelsellooze verzameling 
van détails, de laatste bovendien zelden van waarde, 
vaak onnaauwkeurie.” 

WEl is het oordeel eunstiger over de bekende ver- 
handelinge over de voortplanting, maar ook daar wor- 
den de verwijten van slordigheid in de aanname van 
feiten, van onvolledieheid, enz. herhaald. 

En inderdaad, het kost weinig moeite, uit de tal- 
rijke weschriften van ARISTOTELES eene menigte voor- 
beelden samentelezen, waarop maar al te veel afte- 
dingen valt. 

Dat — om er ten minste enkelen te noemen — 
volgens zijn beweren voor de bevruchting van het 
patrijzenwijfjen niet meer noodig is, dan dat het on- 
der den wind van het mannetjen kome, terwijl het 
op zekere tijden zelfs voldoende blijkt, dat het alleen 
zijne stem hoort, als het over haar henenvlieet:; 
klinkt óns voorzeker vreemd, maar wordt in verband 
met de opvattingen dier tijden zéér verklaarbaar. 
Maar de bewerine 


Er 


dat de leeuw weene halswervels 


bezit, doch in plaats daarvan slechts één enkel hals- 
been, is zeker niet geerond op anatomisch onderzoek. 
Dat, zoowel bij den mensch als bij schapen, geiten 
en varkens de mannetjens een erooter eetal tanden 
dan de wijfjens zouden bezitten, »terwijl dit punt 
bij de overige dieren noe niet was onderzocht,’ zou 
door een oppervlakkig onderzoek zijn weerlegd. Dat 
de muizen zouden sterven, als zij water drinken ge- 
durende den zomertijd, behoort voorzeker niet tot 
hunne natuurlijke weschiedenis. De bewerine, dat 
de dollehondsbeet de bekende noodlottige gevolgen 
heeft bij alle dieren, met witzondering alleen van den 
mensch 1s minstens onverklaarbaar. De verklaring, 
dat het eene dwaling is, aantenemen, dat de longen 
de oorzaak zijn der kloppingen van het hart, omdat 
dit laatste verschijnsel alleen bij den mensch wordt 


opgemerkt — » hij toch*alleen kan vm hoop en ver- 
wachting leven)’ — geeft Lewes in der daad het regt, 


te vragen, óf AristoreLEs wel ooit een’ vogel heeft 
in de hand gehad. Dat de mensch onder alle dieren 
de meeste naden heeft aan den schedel (en de man 
wederom meer dan de vrouw) en wél opdat dit hg- 
chaamsdeel zacht uitwasemend zij, is eene niet weinig 
phantastische deductie wit hoogst onvolkomen waarne- 
mingen. En de theorie, dat de mensch noodwendig 
onder alle dieren het digtst behaarde hoofd bezit, 
ten gevolge van diezelfde reden en om de vochtig- 
heid der hersenen (want waar de meeste vochtigheid 
en de meeste warmte zijn, moet ook de krachtigste 
wasdom zich openbaren) sluit zich aan die beschou- 
wing waardielijk aan. Het berigt, dat de mensch 
het eenige dier is met vleesch aan de onderste ex- 
tremiteiten zal ook den niet-anatoom verbazen. 


ka) 


18 


Maar ArisroreLes kent er de oorzaak van: opdat het 
bovendeel des liechaams hiet zij, en de mensch dat 
gemakkelijk drage, heeft de natuur de groote massa 
van het bovendeel weggenomen en naar de benedenste 
deelen verlegd: daarom zijn deze vleezig en boven- 
dien tot het zitten geschikt ; waaraan de mensch — 
in tegenstelling van het viervoetig gedierte, dat kan 
blijven staan zonder moede te worden ! — behoefte 
heeft. Maar door deze inriegtime is dan ook al het 
beschikbare materiaal opgebruikt en er blijft niets 
overig voor een’ staart | 

Belagchelijk, niet waar? Ik zal het u niet te- 
genspreken, maar u alleen het oordeel herinneren, 
dat men na 2250 jaren over een goed deel onzer 
veel weprezen hedendaagsche wetenschap uitspre- 
ken zal. 

Voor een deel kon intusêchen van ArisTOTELES wel 
niet anders worden verwacht. De beoefening der 
menschelijke ontleedkunde, die erondslae van alle 
verder ontleedkundie onderzoek, werd door de heer- 
scheude denkbeelden van den tijd, waarin hij leefde, 
in hoowe mate bemoeijelijkt; en een volledig onder- 
zoek schijnt van die zijde tot de onmogelijkheden te 


hebben behoord. En — al zijn de meeningen over 
dit punt ook thans noe verschillend — het feit, 


dat hem b. v. de spieren en hare werking volstrekt 
onbekend zijn rebleven, dat hij van de beteekenis 
der zenuwen, waarvan er een paar door hem be- 
schreven zijn, evenmin iets begreep als van het be- 
staan van een zenuwstelsel !), dat er tusschen slag- 
aderen en aderen nimmer door hem wordt onder- 
scheid eeemaakt, schijnt het niet de meening te be- 
vestigen, dat ArisroreLes voor zijne kenmis van het 


19 


menschelijk herchaam wel geene andere bronnen heeft 
gehad, dan de berieten aanwaande de inbalsemin- 
gen, en het slagveld — dat, in één woord, zijne 
ervaringen meer die van lijkopeningen zijn dan die 
van eigenlijke anatomie. Voer daarbij de waar- 
schijnlijkheid, dat urepocrarrs evenmin menschen- 
lijken had bestudeerd, en dat het, 450 jaren later, 
door GALENUS nog niet werd gedaan. 

Maar, moge men hieruit veel verklaren van het- 
geen aan ARISTOTELES onbekend gebleven is, zijne 
onjuiste opgaven verdedigt het evenmin als cuvier’s 
vergoêlijking van dit zelfs door hem erkende feit, 
dat de meerderheid zijner navolgers noe slechter 
waargenomen heeft. Dat (om slechts iets te noe- 


men) het hart, hetgeen hij — het zij hier ter loops 
aangemerkt —- als oorsprong der peezen (vevpa) aan- 


nam, miet liet »hooger dan de longen, ter plaatse 
waar de trachea zich in tweeën vertakt’ kon hij 
toch weten, evenzeer als dat b. v. de menschelijke 
nier wiet »gelapt is als die van het rund.” 

En wat kon er worden van biologische beschou- 
wingen, waar aan den grondslag der anatomie zóó 
veel ontbrak. Op dat gebied deed dan ook het zoe- 
ken naar »eind-oorzaken”’, miet zelden gevonden in 
krachten (gelijk vooral de warmte), die men niet 
kende en waarvoor de hulpmiddelen van onderzoek 
veel later eerst zouden worden verschaft, dwalingen 
op dwalingen hoopen, en resultaten verkrijgen, waarin 
van de inductieve methode geen spoor meer te her- 
kennen was. 

Wil men een enkel voorbeeld? 

Wanneer eene vrouw, lijdende aan zekere ziekte 
(Lewes maakt er scharlakenkoorts van) in eenen 


Dd 


20 


spiegel ziet, zal de oppervlakte van dezen met eene 
soort van bloedieven wasem beslaan. — » Dat komt,” 
zegt ARISTOTELES, »omdat het oo@g niet alleen in- 
drukken ontvangt van buiten, maar ook op de din- 
egen buiten reageert en die in beweging brenet. 
Het oog is vol bloedvaten, en daar het bloed ge- 
durende de koorts onstuimig en ontstoken is, zoo 
is ook het ooe, afl Awnnen wij dit miet aantoonen, 
koortsachtie: en eeagiteerd; de lucht geraakt daar- 
door in bewewing en brengt de beweging over op 
de oppervlakte van den spiegel. De gepolijste op- 
pervlakte nu van het elas is in hooge mate gevoe- 
lie voor alle bewegingen, en daarom worden zij 
daarop zigtbaar.” 

Of is het volgende beter ? 

„De dieren, die te vele en te dikke vezelen heb- 
ben in het bloed, zijn van nature aard-achtiver 
(yswòtorepa) en heftig van karakter en geraken ligt 
van toorn buiten zichzelven. Want de toorn maakt 
warm, en het vaste verwarmt, wanneer het warm 
geworden is, meer dan het vloeibare: de vezels nu 
zijn hard en aardachtig, zoodat er a. h. w. damp- 
baden (srvotat) ontstaan in het bloed en in het ge- 
moed eene opwelling doen ontstaan. Daarom zijn 
stieren en evers toorniger en geraken zij ligt in 
woede: want het bloed dezer dieren is het rijkste 
aan vezelen (fvwòtorarov) en dat van den stier stolt 
het spoedigste van allen. 

Maar misschien zou cuvier u er op hebben gewe- 
zen, dat deze redenering toch nog beter is dan vAN 
HELMONT’s betooe over de eiftieheid van het stier- 
vleesch, die — nog im 1650 —- schrijven kon: 
» Wilt ge weten, waarom het bloed van een’ stier 


giftig is, maar dat van den os gezond en onschade- 
lijk, ofschoon hij de broeder is van den stier? De 
reden is deze: de stier is, als hij wordt weslaet vol 
heimelijken weêrstand en wraakzucht, en deelt het 
karakter der wraak mede aan zijn eieen bloed. Een 
stier sterft met grooteren gloed van wraakzucht dan 
eenig ander dier.” 

Dezelfde onvolledigheid van waarneming nu, de- 
zelfde overijing in het maken van gevoletrekkingen, 
waarvan wij zoo even enkele voorbeelden hebben 
bijgebragt, vinden wij bij ArtsTOTELES in zijn ont- 
leedkundig onderzoek van dieren teruw. En het is 
LEWES niet tegen te spreken, dat hoevele op zich- 
zelve staande bijzonderheden ook worden vermeld, 
ook daar eene ware ontleedkunde in de meeste geval- 
len ontbreekt. Het is inderdaad onbegrijpelijk, hoe 
een waarnemer als cuvrer zich kon laten verleiden 
tot overdrijvingen als deze: » Alles is verwonderlijk , 
alles is kolossaal in Aristoreres. Slechts twee en 
zestie jaren heeft hij eeleefd en duizenden waarne- 
mingen werden door hem gedaan tot in de kleinste 
bijzonderheden toe ; waarnemingen , waarvan de naauw- 
keurigheid zelfs door de strengste kritiek niet kon 
worden verzwakt.’ 

Maar veel ook staat hiertegen over | 

Hoeveel afbreuk de gebreken , waarop ik wijzen 
moest, aan de waarde daarvan ook mogen doen — 
de menigte der bijzonderheden, hier uiteengezet, 1s 
in der daad verbazend, en waar is het, dat » bijna 
iedere revel in AmisTOTELES’ werken een feit bevat, 
niet zelden eene, hoogstbelangrijke opmerking, waarin 
een aantal feiten worden geeeneraliseerd. 

Dat vewes ongelijk heeft in zijne bewering, »dat 


3 


er niet ééne goede beschrijving daarin te vinden zou 
zijn, mogen die van den Chamaeleon, van den ZZip- 
pelaphus (onzen Nijlghau) bewijzen. 

En vinden we miet in dezelfde verhandeling, waar- 
wit de meest zonderlinge misgrepen door ons konden 
worden aangehaald, het bewijs, dat ArisroreLes de 
beteekenis der zoötomie als grondslag der biologische 


wetenschappen heeft begrepen, en — al was het 
op noeg zoo onvolkomen wijze — naar de algemeene 
wetten des levens heeft gezocht ? — Daáárin hebben 


zijne navolgers verre bij hem achtergestaan, en het 
Is nog niet zeer lang geleden, dat men op nieuw 
heeft ingezien, wat ARISTOTELES voor tweeëntwintig: 
eeuwen niet ontging. 

En worden niet, onmiddelijk na opgaven over de 
galblaas — ik beken het — sterk pleitende tegen 
zijne autopsie, over ’t verwaarloozen waarvan reeds 
VESALIUS hem heeft aangevallen, naar aanleiding: van 
zijn beweren, dat de mensch slechts een achttal rib- 
ben bezit; — worden niet onmiddelijk daarna eenige 
rewelen aangetroffen over de beteekenis der uitschei- 
dingen in het orwanisme, die zelfs voor eene kritiek 
als die van Lewes »een tegenwigt”’ heeten , » teven 
de vele formele teleologische verklaringen , die in de 
schriften van ARISTOTELES worden gevonden,’ en a. 
h. w. een begin zijn van philosophische anatomie ! 

Vinden we miet in den aanhef van het tweede 
boek der verhandeling »over de deelen der dieren” 
onze weefsels, onze organen op ’t duidelijkst uiteen- 
gezet, nadat vooraf op de chemische samenstelling 
is gewezen ? — de eerste sporen eener algemeene 
ontleedkunde en weefselleer, welijk die later door 
BICHAT en anderen tot een’ afzonderlijken tak van 


wetenschap zouden worden verheven ®). 


23 


En spreekt Amsroreuus niet, in de inleiding der 
Mistoria animaliwm de theorie der » homologe dee- 
len” wit, eerst sedert Gorrur en GEOFFROY ST. HILAIRE 
tot regte waardering gekomen? ®). 

Zulke inzigten, bewijzen van zóó ruimen blik, had 
men, na onze allereerste kritiek, welligt niet ver- 
wacht! Toch zijn ze waarlijk niet de eenige. En 
ook van uitnemende waarnemingen en niet minder 
juiste waarderingen van hunne beteekenis hebben wij 
voorbeelden genoew! Ik zou u van ARISTOTELES 
kennis der Cephalopoden willen verhalen *); het 
schijnt, dat zij eene soort van » specialiteit” van hem 
waren — gelijk onze moderne onderzoekers hunne 
lievelingsstudiën (en soms ook wel eens hunne één- 
zijdigheden) plegen te noemen — indien ik niet prijs 
stelde op uw oordeel, »dat ik ten minste de ver- 
dienste had, van kort te zijn weweest” | 

Ik zou u 'er op wijzen, hoeveel voortreffelijks er 
is in de verhandeling: over de voortplanting vooral! 
Moeten wij miet erkennen, dat Artsroreues de ont- 
wikkeling van het kuiken in het ei met eene voor 
zijnen tijd en zijne hulpmiddelen verwonderlijke 
naauwkeurig:heid gadeweslagen heeft. Zijn zijne waar- 
nemingen omtrent de eigenaardige plaatsing van het 
Cephalopoden-embryo en vooral zijne waardéring van 
het waargenomen feit miet in der daad verbazend? 5) 

Zijn niet de zoogenoemde »placentale visschen”, 
eerst in 1840 door de onderzoekingen van JOHANNES 
MücreR nader bekend geworden, door hem ontdekt ? 
Had hij niet reeds kennis van de opvolgende ont- 
wikkeling der organen, en wordt de bekende leer 
der epigenese niet reeds door hem uiteengezet? @) 
En ook, al meenen we rvewes óngelijk te moeten 


24 


geven, waar hij in ARISTOTELES’ opvattingen aan- 
gaande de werking van het zaadvocht de hypothese 
van BisscHorr wil blijven terugvinden aangaande het 
tot stand komen van eene katalytische werking 7); 
heeft hij daarentegen de hoofdzaken van het zoo 
merkwaardig voedingsverband van moeder en vrucht 
(bijzonderheden daargelaten, waarvan hij bovendien 
een deel niet waarnemen kón) niet met verwonder- 
lijke juistheid beschreven? Zijne overal doorscheme- 
rende opvattingen aangaande spontane generatie ver- 
wijte men hem niet! Een onnoemelijk aantal waar- 
neminwen zijn van noode geweest, om die voor de 
magt der feiten te doen terugwijken, en nog is het 
niet dan stap voor stap geschied! Wordt de leer 
der antogenese niet thans nor verdedigd, en moet 
het niet — met Lrypie b. v. — worden erkend, dat 
haar a-priori te verwerpen, gelijk het niet zelden 
wordt gedaan, minstens ongeraden schijnt ? 

Kene belangrijke vraag, door de u bekende wit- 
spraak van cuvier als uitgelokt, is het nog, óf en 
in hoeverre ArtstoreLEs aanspraak maken kan op den 
naam van grondlegger eener wetenschappelijke ver- 
deeline des dierenrijks. Hare beantwoording levert 
niet geringe moeijelijkheden op; vooral, omdat de 
waarde van een woed deel der door hem aangenomen 
groepen niet zal kunnen worden bepaald, vóór men 
omtrent de beteekenis zijner benamingen voldoende 
zekerheid heeft verkregen; en hiervan is het op het 
oogenblik noe verre af. 

Voor zoover men echter thans een oordeel hebben 
mag, schijnt mij de opmerking van rrwers gegrond, 
dat, indien ’er in de werken van ARISTOTELES van 
een bepaald stelsel sprake ware, dit ongetwijfeld door 


25 


navolgers als ALBERTUS MAGNUS, GESNER en anderen 
niet zou zijn onopgemerkt gelaten. Zij hebben in 
de geschriften van hunnen meester geen systeem ge- 
zien; wat zou óns verpligten, daarin een systeem te 
zoeken?! En de zoo witeenloopende gevoelens van 
verschillende schrijvers, — ons door BONA MEIJER in 
zijn bekend geschrift over de dierkunde van Arrsro- 
TELES uiteengezet — kunnen wel niet nalaten, onzen 
twijfel grootelijks te versterken. Te meer, waar juist 
diegenen onder hen, die zich, zonder rhetorische 
overdrijving, heten leiden door eene zorgvuldige kri- 
tiek (wij noemen slechts warwerrL en AGassIz) tot het 
resultaat worden webragt, dat im de werken van 
ARISTOTELES (ilk gebruik de eigen woorden van laatst- 
genoemden schrijver) »een systeem, eenige classifi- 
catie, of eenig: schema (framework) voor de verdee- 
line van het dierenrijk in erootere of kleinere eroe- 
pen, ten éénemale wordt gemist” *). 

In der daad is het geenzins een bewijs, dat Arrs- 
TOTELES zich een systeem zou hebben samengesteld , 
indien het ons ook al, in ’t bezit onzer tegenwoordige 
kennis, gelukken mag, door het bijeenverzamelen en 
tegenover elkander stellen van de door hem aange- 
nomen groepen, te geraken tot eenig systeem. Juist 
dit is al te veel weschied , en men heeft hier even- 
zeer als elders (wij komen er aanstonds op terug) — 
om de juiste uitdrukking van Lewes te gebruiken — 
in de schriften van ArisroreLes de kennis van den 
nieuweren tijd »ingelezen…”’ En het vergaat ons, 
dat doende, niet anders dan »den alchimist, die met 
groote verrukking in zijne smeltkroes het edel me- 
taal terugvindt, door hemzelven onbewust daarin 
gebragt.” 


26 


Toch mogen wij, naar ik meen, aan MEIJER toe- 
geven, dat ten minste een negental wel onderschei- 
den groepen in de geschriften van ARISTOTELES 
telkens terugkeeren, die ondanks menige onnaauw- 
keurigheid of beter misschien onvolledigheid — het 
doorslaand bewijs leveren voor de ongemeene scherpte 
van zijnen blik. Maar alleen door den laatsten heeft 
hij bij het opstellen zijner diergroepen zich laten 
leiden. In het oog vallende natuurlijke verwantschap 
onteing hem niet, en hij heeft zich daarvan tot zijn 
doel. bediend (op gelijke wijze als hij eebruik maakt 
van soortgelijke uitdrukkingen uit het dagelijksch 
leven ontleend) zonder echter opzettelijk naar derge- 
lijke verwantschappen te zoeken: het laatste ware 
hem tot het vormen van een stelsel onontbeerlijk 
geweest. Kenmerkend is het echter, hoe al de 
groepen van AmisTOTELES ten duidelijkste blijken, 
langs den weg der inductie wevormd te zijn (en de 
allereerste sporen van klassificatie hebben immers 


altoos dat karakter — welijk sonremmeN zoo juist heeft 
opgemerkt —) en tegen den eeniven weg om te 


geraken tot een begin van een systeem, reeds getui- 
gende van eene hoogere ontwikkeling — den analy- 
tischen — trekt hij te velde. De dichotomie valt 
hij aan, en wijst er op, dat al de moeijelijkheden, 
waarin zij ons brengen kan, worden vermeden, 
zoodra men ophoudt, tot erondslae zijner verdeeling 
zich te bedienen van slechts één enkel kenmerk. 
En mogen ’er al een aantal plaatsen zijn te vinden ®), 
waarin »het niet mogelijk is, het strenge bewust- 
zijn der noodzakelijke beeinselen eener klassificatie 
en de sporen eener poging tot verdeeling te mis- 
kennen’; te beweren, dat er bij ArtsrorELEs aan 


27 
eene behoorlijk volgehouden natuurlijke verdeeling kan 
worden gedacht, zou, bij het hem volkomen ontbre- 
ken der. daarvoor noodige erondslagen, met reet be- 
lagchelijk zijn! 

Maar men vergete niet, dat ArisroreLrs zelf met 
het gebruik zijner groepen eene gansch andere be- 
doeling heeft vehad. Met reden heeft reeds cuvrer 
‘er op gewezen, dat men de /istoria antmaliwm met 
zeker vooroordeel heeft opgevat, meenende, daarin 
een systematisch leerboek aan te zullen treffen, van 
gelijke geaardheid, als die wij thans bezitten; ter- 
wijl, bi een physiologische verdeeling van het onder- 
werp, van de behandelme van afzonderlijke dieren 
alleen als voorbeelden voor de uitgesproken algemeene 
stellingen kon sprake zijn. »En onder dat vooroor- 
deel higwende’ — zeet BONA MEIJER — »kon ARrs- 
TorELES evenmin bevrediven, als BERGMANN en LEUC- 
KART's aaatomisch-physiologvsche Uebersicht des Thier- 
reichs hem bevredigen zou, die een boek als van 
DER HOEVEN) s, Mandboek der Dierkunde had verwacht.” 

In zijne ware beteekenis beschouwd — en waarom 
zoo straks genoemde vergeleken — zal de //sstoria 
Anvmaliwm in de eerste plaats blijken, im eenen 
deele rrwes’ benaming te verdienen: eene opeenhoo- 


niet, gelijk mrmwer dit doet, met een werk als het 


ping van daadzaken, zonder regel bijeengebraet — 
eene beschouwing, trouwens reeds vóór hem door 
ARTEDI en REAUMUR uitgesproken. Want altoos wor- 
den in de verschillende hoofdstukken de dieren in 
zekere, telkens terugkeerende, volgorde doorloopen ; 
eene volgorde, natuurlijk gewijzigd naarmate dit tot 
toelichting der behandelde physiologische stoffe wordt 
gevorderd; soms worden de redenen aangegeven, 


waarom aan deze of eene opvoleing bij de behande- 
ling de voorkeur gegeven werd; en de afwijkingen 
van dezen regel zijn, mogelijke verminkingen en 
soms klaarblijkelijke verwarringen in den text nog 
daargelaten, in geenen deele talrijk genoeg, om de 
strekkine te doen uit het oog verliezen. Ook een 
oppervlakkig doorloopen van den hoofdinhoud der 
drie meest belangrijke zoölogische schriften van 
ARISTOTELES kan ons van de waarheid van het we- 
zegde overtuigen. 

Maar aan den anderen kant kan diezelfde verge- 


lijking dienstbaar worden gemaakt, om te doen uit- 


) 
komen, welke waarde aan de door ARISTOTELES aan- 
eenomen groepen behoort te worden gehecht. Even- 
min als wij aan een systeem zouden denken, wanneer 
(het is een voorbeeld aan Menem ontleend) sorAn- 
NES MÜLLER in zijne voorlezing over vergelijkende 
ontleedkunde, zonder meer , »dieren met éénen’’ , en 
» dieren met twee gewichtsknobbels aan het achter- 
hoofd” tegenover elkander stelt ; evenmin behoeven 
WIJ In ARISTOTELES’ »eijerlegeende of levendbarende”, 
»loopende en zwemmende dieren’ de hoofderoepen 
te zien van een systeem. En in zijne uitdrukkingen 
TTIVA, TOPEVTIKÁ , vevorIKd, behoeft in eenen deele 
hoogere beteekenis te worden gezocht, dan men in 
BERGMANN en LEUCKART's » laufende, eehende, fliewende 
und fluefähiee Thiere” heeft willen zien. 

Indien derhalve van een consequent volgehouden 
stelsel bij ArisroreLes geen sprake wezen kan, — 
men kan evenmin bij hem de grondslagen daarvan 
vinden, als hij vaste benamingen bezat voor den 
hoogeren of lageren rane zijner groepen, aan onze 


klassen, orden, enz. beantwoordende — indien ’er 


pel 


zelfs onder de door hem aangenomen groepen zijn, 
waarvan het voornaamste kenmerk aan Arrstorrues 
onbekend is gebleven, terwijl alleen veel minder in 
het wezen der zaak ingrijpende karakters hem ten 
grondslag zijner verdeeling hebben gestrekt, — de 
behoefte aan een natuurlijk stelsel is door hem ge- 
voeld, en de grondslagen daarvoor zijn met juistheid 
door hem aangegeven; de groepen, waarvan hij zich 
bediende bij de behandeling zijner algemeene physio- 
logie, heeft hij gekozen met zóóveel juistheid en 
tact, dat zij geruimen tijd als erondslaeen van klas- 
sificatie hebben gediend, en nog: in onze tegenwoor- 
dige stelsels hunne sporen hebben achtergelaten. 
Welnu, zou ArtsroreLEs den overdreven lof van 
sommigen behoeven, die ook onze stelsels willen 
teruevinden bij hem ? 

Niets is in der daad zonderlinger, dan de ijver 
en het vooroordeel, waarmede men voor den ouden 
wijsgeer de prioriteit tracht te verwerven, zelfs van 
de meest verrassende ontdekkingen der nieuwere we- 
tenschap. Ik zal de eerste zijn, om te bekennen, 
dat vaak de uiterste voorzigtigheid wordt vereischt, 
om niet oneindig meer in ARISTOTELES te lezen, dan 
hij in zijne woorden heeft geleed: ik heb die zelf 
eevoeld, en zelfs nadat ik voor mijzelven was ge- 
komen tot het eindbesluit, heteeen ik u zoo aanstonds 
uiteenzetten zal, heeft mij vaak de vrees bekropen, 
dat ik mij toch nog in enkele punten misleiden liet. 

Wanneer wij in de verhandeling over de voort- 


plantine: lezen — eu deze plaats slaat terug op eene 
andere in de ZZistoria anvmaliwm — » door de aderen 


nu en de overal voorhanden kanalen dringen de voe- 
dende stoffen naar buiten, evenals het water door 
3 Z 


30 


ruwe (onverglaasde) aarden vaten, en worden tot 
vleesch en heteeen daaraan beantwoordt,’ hebben 
wij in der daad eenige moeite, het denkbeeld, dat 
hier van onze osmose sprake is, van ons te zetten WP). 

En wat zal men, bij den eersten oogopslag, zeo- 
een van het volgende: 

»Zoolane het bloed in het ligchaam is, is het 
warm en vloeibaar; buiten het liechaam stolt het, 
uitgenomen dat van het hert en het damhert en van 
eenige soortgelijke dieren’ — het laatste eene onjuiste 
beperkine, die waarschijnlijk uit het onderzoek van 
een gejaagd voorwerp, waarvan het bloed in der daad 
gezegd wordt, niet meer te coägruleren) moet worden 


verklaard. »Het bloed der overige dieren, — zoo 
vervolgt ARISTOTELES — stolt, tenzij men het van de 


vezelen (at ivee) ontdoe”’ Niet zonder eenige teleur- 
stelline bijkans wordt aan MALPIGHIUS en BORELLI de 
eer hunner ontdekkingen op nieuw gegund, als het 
blijkt, dat ook praro reeds spreekt van vezelen in 
het bloed, maar welke dienen tot voortbeweeine 
daarvan }!). 

Men heeft zich in deze beide gevallen ‘niet laten 
misleiden door den schijn. In anderen is men intus- 
schen nog vrij wat verder gevaan. 

De woorden: »de beenderen haneen allen met 
elkander samen en zijn met elkander verbonden 
evenals de vaten: een op zichzelf staand been is niet 
voorhanden.” (Men weet, dat hierop door het tong- 
been eene uitzondering wordt gemaakt.) » De grond- 
slae bij allen, die beenderen hebben, is de wervel- 
kolom ’ — die woorden heeft men tot eene anticipatie 
van de wervel-theorie ewemaakt. 

Ja, wanneer in de verhandeline »de eeneratione” 


Bi 


het volwende wordt wezeed: »De dieren en de plan- 
ten ontstaan in de aarde en in de vochtigheid, omdat 
in de aarde water voorhanden is, en in het water 
lucht, terwijl in alle lucht levenswarmte voorhanden 
Is, zoodat a. h. w. alles vol is van leven. Daarom 
worden weldra lichamen gevormd, zoodra zij (de 
lucht nl.) in eene enge ruimte ingesloten wordt, en 
dit geschiedt, doordat zich bij de verwarming der 
vloeistof eene soort van schuim-achtige blaas vormt” — 
wanneer AUBERT en WIMMER cat hebben gelezen, we- 
raken zij in opgewondenheid, en schrijven in eene 
noot onder hunnen text, dat zij onze »cel”’ in Aris- 
roreLES hebben teruggevonden. 

Ware dát zoo, dan zou men welliet ook mmrrer 
gelijk moeten geven, die hem houdt voor den schep- 
per der undulatie-theorie, omdat hij de licht-voort- 
brenging met het ontstaan van het geluid vergelijkt. 
En waarom dan niet meteen met scnwrioarr b. v. 
in de mythe der Dioscuren de bekendheid met onze 
beide electriciteiten eezien ?| 

Doch dit zijn uitersten. Niemaud, die ze op 
den duur gelooft. Andere dergelijke anticipaties 
echter worden nog aangenomen, en gaan van het 
eene geschrift over in het andere, totdat ze bijna 
burgerregt verkregen hebben in de wetenschap; toch 
zijn die voorstellingen niet zelden in den grond niet 
minder valsch! 

Noe altoos vinden wij bij de natuurlijke geschie- 
denis der Cephalopoden herhaald (men vergelijke b. 
v. de opgaven van KEFERSTEIN in eene der laatst ver- 
schenen afleveringen van het handboek van BRONN), 
dat die in geheel het dierenrijk op zichzelve staande 


. 


wijze van bevruchting, waaraan wij gewoon zijn, 


32 


den naam van ZZectocotylie te geven , door ArisTorrLrs 
werd gekend. Toch wordt uit de aandachtige lezing: 
zijner geschriften duidelijk, niet alleen, dat de waar- 
heid van het verhaal der toenmalige visschers , voor 
wie de zaak geeenzins een geheim was gebleven, 
door hem werd in twijfel getrokken; maar zelfs spreekt 
hij als zijne eigen meening uit, dat de paring der 
Cephalopoden op eene geheel andere wijze geschiedt 12). 

Ziedaar eene waarneming, die, als zoodanig , groo- 
tendeels binnen AmristTorELEs’ bereik gelegen heeft, 
Geheel anders wordt het, wanneer hem de leer der 
zoogenoemde Parthenogenese, d. w. z. van de ont- 
wikkeling van eijeren zonder voorafgegane bevruch- 
ting — eene schijnbare uitzondering op de algemeen 
erkende bevruchtigsleer, waarvan de beteekenis tot 
dusver niet kan worden verklaard — wordt in den 
mond geleed. Moge hij met nog zoo vele bijzon- 
derheden van de verwonderlijke huishouding der 
bijën zijn bekend geweest; dat hij zich van de raad- 
selachtiee verschijnselen, door de zooeven genoemde 
theorie verklaard, op geheel andere wijze heeft re- 
kenschap geweven, blijkt uit zijne verklaring : » op 
gelijke wijze als bij vele(?) visschen jongen worden 
voorteebragt zonder voorafgegane paring, schijnt 
dit volwens de waarnemingen te gebeuren bij de 
bijën.”” De bedoelde visschen nu zijn uit de berig- 
ten van AmrrstoreLEs ten deele gebleken, hermaphro- 
dieten te zijn; bij de overigen heeft hij aan spontane 
generatie geloofd. Zoodanige poging tot verklaring 
kan van ARISTOTELES worden verwacht; maar het is 
het wezen dezer eroote ontdekking en de zeldzaam 
moeijelijke onderzoekingen van voN sIRBOLD,- LEUC- 
KART €. a. miskennen, wanneer men verder gaat 


dan de uitspraak van eerstgenoemden, met welke 
wij alle reden hebben in te stemmen, »dat, wan- 
neer door AristoreLEs had kunnen worden beschikt 
over de ontdekkingen, waarvan hijzelf verklaarde, 
dat ze hem ontbraken tot het weven eener behoor- 
lijke verklaring, niet onwaarschijnlijk ook het ge- 
heim der parthenogenese door hem zou zijn door- 
zien.’ 

In de meeniny van Lewes, dat ook de eerste 
waarneming der zoo even eenoemde hermaphroditi- 
sche visschen, niet vóór 1856, door purossk , zoowel 
anatomisch als experimenteel tot zekerheid verheven, 
‘aan ARISTOTELES behoort te worden ontzegd, kan ik 
niet deelen. Zijne uitspraken daarover zijn niet on- 
duidelijk. Dat hij tot zijn besluit eekomen is, niet 
zoozeer door directe waarnemine der bevruchting of 
door de aanwijzing ook van de mannelijke sexuële 
organen, dan wel door eene van die gelukkige eis- 
singen, waardoor hij ons meer dan eens verbaast, 
kan aan het feit der anticipatie, als zoodanig, eeen 
afbreuk doen. 

Maar wél moet met rewes worden erkend, hoe 
vooral hier het gevaar dreigt, waarop reeds boven 
werd gewezen: dat wij, de waarde van ARristOTELES’ 
ontdekkingen afmetende, niet van, het standpunt 
der kennis van zijnen tijd, maar van den onzen, 
die waarde in niet geringe mate overdrijven. _Hier- 
van voorbeelden aan te halen, zou voorzeker over- 
bodie zijn. 

Ik moet besluiten. Laat mij dat doen met de 
poging, uit de u voorgeleerde beschouwingen te ko- 
men tot een eindbesluit. 


34 


1. De waarneming van ARISTOTELES is ons ge- 
bleken, in vele gevallen te wetuigen van buitenge- 
woon talent; maar in zeer vele eevallen ook blijkt 
zij oppervlakkig, onnaauwkeurig en zonder kritiek. 
En de meeste scherpzinnigheid kan de bijna door- 
waande overijling in zijne besluiten geenzins vergoê- 
lijken. 

Toch is hij, meer dan één zijner tijdgenooten — 
en in dezen zelfs het meerendeel zijner navolgers 
gedurende verscheidene eeuwen vooruit — in hooge 
mate ontvankelijk geweest voor de beteekenis van 
de methode der inductie, die in zijnen tijd voor 
hare mededingster, de schijnbaar meer belovende 
subjectieve methode heeft moeten onderdoen. Met 
zijne eewone eemakkelijkheid heeft hij de eischen 
van de methode der inductie witeeneezet, en haar 
aangeprezen, zonder zelf haar in de toepassing ge- 
trouw te zijn. 

2. Zijne ontleedkunde, zijne vergelijkende ontleed- 
kunde vooral, en niet minder zijne Grologische be- 
schouwingen Mjden in hoowe mate aan de gewone 
fouten van het onderzoek van zijnen tijd. 

Maar de meniete der waargenomen feiten, de 
buitengewone juistheid van een aantal zijner waar- 
nemingen kunnen geenzins worden ontkend, en zijn 
ruime blik ook op hetgeen voor de ontwikkeling der 
wetenschap werd geëischt, hebben hem gezigtspun- 
ten doen openen, waarvan de waarde verheven is 
boven allen lof. 

3. Het is hem, in zijne ons bekende werken, 
nimmer om ket samenstellen van een systeem te doen 
geweest, al heeft hij de behoefte daaraan gevoeld. 


05 


Maar zijn scherpe blik deed hem niet zelden sa- 
menvoegen , wat uit de natuurlijke verwantschap 
bijeenbehoort, en als zoodanig in onze stelsels ook 
thans nog wordt teruewevonden. 

4. Slechts zelden heeft hij ontdekkingen, tot 
onzen tijd behoorende, in de volle beteekenis des 
woords geanticipeerd. 

Maar het is onnoodie, daarin de waarde te zoe- 
ken van een’ man, die bij zijne ware grootheid aan 
deze overschattine zijner verdiensten geenerlei be- 
hoefte heeft. 

Wie de waarde van AmrisroreLEs wil voelen, die 
stelle hem, met geene andere middelen bijkans, dan 
zijne aanweboren scherpzinnigheid en zijn genie, naast 
ónze waarnemers, em hetgeen deze, toegerust met 
zoo volkomen hulpmiddelen als wij ze thans bezit- 
ten, bouwende op den grondslag, door eeuwen vóór 
ons geleed, aan de wetenschap hebben toegebragt ; 
of, beter noe, hij worde met primus vergeleken! 

Maar men vergete daarbij niet, hoe ook Arrsro- 
reLEs het aan zichzelven heeft bewezen, dat de 
moeijelijke kunst der waarneming moet worden aan- 
geleerd en in den loop der tijden slechts langzaam zich 
ontwikkelt. Dan zal men, wel verre van den grooten 
wijsgeer te rukken uit zijnen tijd, om voor hem eene 
zoogenaamde absolute beteekenis te zoeken, hem bij 
zijne waardeering terugbrengen in dien tijd; en het 
valsche inzien van uitspraken, als b. v. die van 
LEwES, dat »de Historia animalium evenmin een 
gedenkteeken der natuurwetenschap is, als eene lee- 
men hut eene proeve van architectuur” Beide heb- 
ben hunne betrekkelijke waarde gehad, en alleen als 
zoodanie historische beteekenis. 


les 
* 


Dan alleen kan tevens een einde komen aan de 
overdrijvine, waardoor in de ontwikkeline der we- 
tenschap na ARISTOTELES een teruggane scheen te 
zijn ontstaan, zóó groot, dat het altoos onmogelijk 
zou webleven zijn, daarvoor eene voldoende verkla- 


rine te vinden. 


Naar mijne krachten heb ik thans voldaan aan 
de verpligtine, mij opgeleed door het gebruik; laat 
mij de weleeenherd niet verzuimen, mij daardoor 
tevens weweven, van deze plaats een enkel woord 
te rieten 

Allereerst tot U, Edelerootachtbare Heeren, Cu- 
ratoren dezer Hoogeschool! _Amrisrorrrns’ lievelings- 
studie is in den loop der tijden aangegroeid tot eene 
onmetelijke wetenschap. Geen menschenleven, geen 
wenie als dat van ArrstoreLes zelven, dat haar noe 
omvat: een klein onderdeel is al, wat met inspan- 
ning van alle krachten geheel kan worden gekend. 
Behoef ik, op Uwe vereerende voordragt door ’s Ko- 
nines keuze eeroepen, haar aan Uwe Academie te 


onderwijzen, U te verzekeren, dat ik — op een’ 
leeftijd als de mijne — opzie tegen mijne zware 


taak? Vergunt mij liever, U openlijk te danken, 
dat Gij mij de eelewenheid gegeven hebt, van nu 
aan reeds mijn leven te wijden aan het oneindier 
schoone, maar ook in practische bezwaren zoo rijke, 


vak mijner keuze. En ik belove U, dát zal ik 


doen! — Ik weet het reeds, Gij wilt mij daarbij 
helpen. Voor Uwe magtige ondersteuning bij mijn 
werk — ik zal ze vaak behoeven — beveel ik mij 
dringend aan. Met haar durf ik hopen op eene niet 
onvruchtbare werkzaamheid — voor het Onderwijs, 


voor (ilk mag haar nu zoo noemen) ónze Hoogeschool. 

Hooggeleerde Heeren Professoren! Al zou de 
groote en mij onvergetelijke welwillendheid, waar- 
mede de Docenten onzer Polytechnische School mij, 
den tijdelijken leeraar, in hun midden opewenomen 
hebben, mij bijkans tot meerdere vrijmoedigheid heb- 
ben verleid — ik kan het mij noe maar niet voor- 
stellen, dat ik voortaan Uw ambteenoot zal zijn. 
En ik zal eemigen tijd behoeven, om mij egemeen- 
zaam te maken met het denkbeeld, aan mannen van 
Uwe beteekenis in rang te zijn gelijkgesteld — 
zelfs ondanks de ontvangst, mij van sommigen Uwer 
reeds ten deel eevallen. Vergunt mij, dat ik mij 
dringend aanbevele in U aller welwillendheid! 

Gij vooral, Hoogleeraren der Faculteit, waartoe 
ik de eer zal hebben te behooren. Raad en steun 
zal ik vaak van U moeten vragen: mag ik vertrou- 
wen, dat Ge mij die nooit onthouden zult? 

En aan wien zou ik daarbij eerder denken dan 
aan U, Hooegeleerde murper! Een mijner beste 


oudere Vrienden — de Man, aan wien ik de rigting 
mijner studie dank — schreef mij na mijne benoe- 


ming: »Ik wensch u geluk met de onderscheiding , 
die u te beurt mogt vallen, den waardigen cr. MuL- 
DER op te volgen.” Toen was ik U persoonlijk on- 
bekend. Nú hebt Ge mij de hoop gegeven, dat ik 
in U een’ vaderlijken Vriend zal mogen vinden. Wal 


3e 


de betuiging van mij aannemen, dat het mijn innige 
wensch is, Uwe vriendschap altoos te zullen waar- 
die zijn | 

Gij hebt ons de toezegging Uwer blijvende werk- 
zaamheid gedaan, en ik twijfel niet, of ze zal U 
mogelijk en aangenaam worden gemaakt. Het is 
mijn hartelijke wensch, dat Gij nog lange jaren voor 
de Wetenschap moogt blijven gespaard, en dat ook 
de werkzaamheid Uwer welverdiende ruste rijke 
vruchten dragen mag ! 

Eene schaduw is er over al mijn geluk, als ik 
bedenk, wat deze dag mijn’ lieven Vader zou zijn 
geweest! Reeds vóór acht jaren ontviel mij zijn 
steun; de toen geslagen wonde is sinds mimmer ge- 
nezen. En zij zal het ook niet! 

Maar dat ik dan ten minste hier het woord had 


mogen rieten tot U, Hooggeleerde vAN DER HOEVEN , 


en van deze plaats U mogen danken — al zal 
ik het nimmer genoeg kunnen doen — voor zooveel, 


wat iksaan U ben verpliet. Och, of ik de eer, de 
leerline te zijn van een’ Man, wiens naam overal, 
waar de dierkunde hare beoefenaars telt, met groote 
eere wordt genoemd, niet onwaardig blijken moet! 
Niet onwaardig ook de vriendschap en de ondersteu- 
nine Uwer buitengewone kennis, die Gij mij altoos 
geschonken hebt! 

De in dit jaargetijde in der daad verre reize heeft 
ook U teruggehouden, hier tewenwoordig te zijn, 
hooggeleerde mARTING! Gij weet het, indien er iets 
goeds uit mij mogt voortkomen, heb ik het te dan- 
ken aan VAN DER HOEVEN en aan U. Wees over- 
tuied, dat ik Uw uitnemend onderwijs, Uwe onuit- 
puttelijke hulpvaardigheid nimmer vergeten zal. En 


39 


blijf ook Gij mijner met belangstelling gedenken ! 

Een hartelijke groet uit de verte en een woord 
van dank en aanbeveling ook aan U, waarde en 
hoog geachte coneN srvarT, die mij mijn kort ver- 
blijf aan de School, waarvoor de zorg aan U is op- 
gedragen, met uwe aanmoedieine, met uwen raad, 
met uwe trouwe vriendschap in waarheid onvergete- 
lijk hebt gemaakt! En niet minder aan U, waarde 
vOGELSANG! Ik heb in den korten tijd van onzen 
vriendschappelijken omgang uwe buitengewone talen- 
ten, uwe gelukkige ontwikkeling , uw helderen blik, 
uw vurigen zin voor waarachtige natuurwetenschap 
te zeer leeren waarderen, dan dat ik mij zou ver- 
helen, hoe ik uwen omgang missen zal. Mogen 
wij, elk naar zijne krachten , werkende in denzelfden 
geest, elkander op onzen verderen weg regt vaak 
ontmoeten ! 

En thans een woord tot U, Welkidele heeren Stu- 
denten aan deze Hoogeschool! Of mijne werkzaam- 
heid vruchten zal draven, een goed deel daarvan zal 
—- bij mijne beste pogingen — afhangen van U. Ik 
weet niet, hoe Ge mij ontvangen zult: ik weet het 
niet, of ’er welliet onder U worden gevonden, die 
mijn werk zullen beschouwen met vooringenomenheid, 
omdat zij — uit welke beweegreden dan ook — 
aan een’ ander de voorkeur hadden gegeven boven 
te maken van mijnen leeftijd, en mijne (waarom U 
verheeld, wat Ge allen nagaan kunt?) nog zeer ge- 
ringe ervaring. Voor zoover ik echter de studenten 
ken (en Ge weet, het is nog zoo lang niet, dat ik 
óók= tot hen behoorde) hebben: ze ruimer begrippen. 
Toch verbeid ik met spanning de verhouding, die 


mij; anderen misschien, geneigd, mij een verwijt 


40 


‘er tusschen ons zal bestaan; want — ik herhaal 
het U — daarvan hanet alles af! Indien ik mij 


verstouten mogt, U te wijzen op mijne voormalige 
toehoorders, aan wie Ge — ik geloof op grond eener 
tweejarige ervaring waarlijk ten onregte — den naam 
van » studenten” hebt ontzegd, ik zou u willen vragen: 
»Ontvangt mij, en doet met mij als zij hebben ge- 


daan. Maar doet in één ding beter!” — Valt 
elkander toch niet hard, wanneer Ge — het 
wordt, helaas ! te veel verzuimd —- ook buiten de 


voorgeschreven lessen en op vrijer wijze dan daar 
moeelijk is, tot mij komt om te raadplegen, om 
samen te werken. Ziet, dát wil ik met U komen 


doen | Ik voel — aan het begin mijner academi- 
sche loopbaan — hoe onze PRUIJS VAN DER HOEVEN 


(wiens laatste boek in U aller handen behoorde te 
zijn!) aan het einde daarvan kon schrijven: »Ik 
moet het, helaas! bekennen, ik ben met de rol van 
docent zoo weinig ingenomen, dat ik zooveel moge- 
lijk getracht heb, de rol van student voort te spelen 
en ik mij in mijn emeritaat vooral daarom behage- 
lijk voel, omdat ik nu wederom eenvoudig student 
kan zijn, zonder te moeten doceren’ Het is aan 
U, te zorgen, dat ik student blijven kán! Spreekt 
vrij Uwe meening tegen mij uit, en vooral, laat 
mij weten, wat Gij anders wenschen zoudt. Uit dat 
oogpunt: heb ik reeds in der tijd de verschijning van 
Uwen » Vox’ met belangstelling begroet ; maar Gij 
kunt ook van mond tot mond met mij spreken. Wat 
mij betreft, ik zal het U toonen, dat ik de leuze van 
Uw orgaan overgenomen heb: » wa res agitur!” 
Te samen willen wij gemieten van de aanbiddelijke 
schoonheid der Natuur, te samen haar onderzoeken 


41 


Ù ons verblijden mn haren onuitputtelijken rijkdom, 
e samen Ì 0 
haar liefhebben, zóó als ze dat verdient. 
in — want ook dat zullen wij te samen onder- 
il Uk | in 

inden waar de Tijd en de reusachtige vooruit- 
gang onzer Wetenschap hoe langer hoe meer van 
onze krachten komen verwen, zullen onze vereende 
krachten doen , wat zonder deze samenwerking meer 
en meer onmogelijk wordt. | 


ae niemand Uwer — dat niemand van ons 
allen — vertrage, maar werke, zoolane het dag is 
ie) o Se 


Want om te werken zijn wij hier. 
» Wél hem, die niet moede wordt 


1’) 


IK HEB GEZEGD. 


ENRSRNAS TEAR 


staat: des gezags verbreken. 
des gezags worden verbroken. 
plaatsing van het Cephalopoden-embryo. 


Pag. 1, onderste regel, 
moet zijn: 

23, reg. 10 v. o., staat: 
moet zijn: plaatsing van den doje 


den-embryo. 


r bij het Cephalopo- 


NN, 
AMON 
ASD U 


F 

Ei 
ee 50 
Un 


Trend 
fur teke 
mn PE 
Na 


AANTEEKENING. 


') Pag. 18. Terwijl bij de schrijvers vóór ArtisroreLEs de zenuwen 
als zoodanig schijnen onbekend geweest te zijn, vinden wij door dezen 
in der daad van die deelen gewag gemaakt. Het drietal hersenzenuwen 
evenwel, waarvan het algemeen verloop door hem is aangegeven, wordt 
met den naam arópot (kanalen) bestempeld, een woord, hetgeen wij even- 
zeer b. v. voor bloedvaten, voor den ureter, voor de vasa deferentia, 
enz. gebruikt vinden, En zijne uitdrukking, dat deze mópot tot de voe- 
ding zouden dienen (aA\N' amò rijc mepi ròv èyrépadov ùypórnroc dmo- 
Kpiverat TÒ kKaSapwrarov Òu Tv mópwv, ol patvovrat pipovrec am’ 
adröv — nl, de zintuigen — arpòc rijv pújvreyya rùv mepì TÒv èyré- 
pakov — de generatione Il, $ 97 —), sluit de mogelijkheid, dat hij met 
de beteekenis dezer deelen als »zenuwen” bekend zij geweest, uit. 

En dat ook, wat door ons onder »zenuwstelsel’”’ wordt verstaan, aan 
ARISTOTELES volstrekt onbekend is geweest, blijkt o. a. hieruit, dat het 
ruggemerg door hem gehouden wordt voor het merg van de wervelkolom, 
de laatste a.h.w. als een groot pijpbeen beschouwd; (vgl. de partibus, II, 
cap. 6; waaruit intusschen ook blijken zal, dat het groote verschil van 
dit merg met het elders voorkomende, geenzins door ARISTOTELES onop- 
gemerkt gebleven is. — Zie ook de eerste regels over de hersenen in 
cap. 7: »terwijl de hersenen dienen, zoowel tot compensatie van de 
warmte van het ruggemerg als van het hart en zijne omgeving; en 
het feit, dat de hersenen gevoelloos zijn, zoowel als de onmiddelijke 
waarneming bewijzen, dat zij met de gevoelende deelen” (het vleesch, 
Le. cap. 8 — ofschoon, gelijk door FrANrztus in zijne vertaling te regt 


Lt 


is opgemerkt, uit cap. 10: Ört ol &art Tò orp@rov wanrijprov 7 capk 
kaì Tò Totoörov póptov, a)\N' èvróc blijkt, dat Arrsroreves toch eigenlijk 
eerst #2 het vleesch het eigenlijke zintuig des gevoels zocht;) »in geen 
verband staan.” Als centraaldeel (»Empfindungsmitte: Sitz der empfinden- 
den Seele” — van de Vvv?) ateInrern —) schijnt AR. het hart te hebben 
beschouwd; zijne voorstelling echter, b.v. van het verband daarvan met 
de peripherie, is niet duidelijk. Vgl. o.a. meriser, Aristoteles’ Thier- 
kunde, pag. 427. 


2) Pag. 22. De plaatsen, waarop ik dit schrijvende het oog heb, 
bevatten in hoofdzaak het volgende: 

» De samenstelling van het dierlijk ligchaam is drieërlei. Vooreerst kan 
daarbij aan de samenstelling uit de door sommigen zoogenoemde elemen- 
ten worden gedacht, als daar zijn: aarde, lucht, water, vuur” … 

„De tweede samenstelling nu na die uit de elementen is het ontstaan 
der gelijksoortige deelen (rà òpotopepij) in de dieren, zooals van been, 
van vleesch en van dergelijke.” — En in de Mistoria animalium vinden 
wij deze gelijksoortige deelen nog nader bepaald als »diegene, welke 
wederom in gelijksoortige deelen kunnen worden verdeeld, zooals vleesch 
in stukjens vleesch.” 

» De derde en laatste samenstelling is die der óngelijksoortige deelen (rà 
dvopotopepij), b. v. van het aangezigt, van de huid, enz. Deze laten 
zich niet scheiden in gelijksoortige deelen: de hand kan niet in een aan- 
tal handen worden verdeeld.” 

» En onder deze óngelijksoortige deelen zijn er, die niet enkel als dee- 
len worden onderscheiden” — voegt de Mistoria animalium er bij — 
maar die een geheel vormen, dat wederom zijne eigene deelen heeft, De 
zoodanige deelen noemen wij ledematen” En het hoofd, de arm, de 
borst worden als voorbeelden aangehaald. 

» De deelen der dieren nu zijn uit beiderlei (zoowel uit gelijksoortige 
als uit ongelijksoortige deelen) te samengesteld; maar de gelijksoortige 
zijn ter wille van de ongelijksoortige voorhanden: de laatste toch hebben 
bepaalde verrigtingen, zooals het oog, de neus, en het gansche gelaat, 
en de vinger en de hand, en de geheele arm”... 

»De gelijksoortige deelen nu bèzitten elk voor zich eene of andere 
eigenschap: het eene is zacht, het andere hard; het eene is vloeibaar , 
het andere vast; het eene taai, het andere bros; de ongelijksoortige dee- 
len daarentegen bezitten verschillende eigenschappen, en wel met elkan- 
der in verband: de hand gebruikt om te drukken eene andere kracht dan 
om aantevatten.... Daarom bestaan dan ook de verrigtende deelen uit 
beenderen en peezen en vleesch en andere ópotopepij”…… 

Na deze uiteenzetting komen — als hadden we een leerboek voor ons 
uit den tegenwoordigen tijd — achtereenvolgens de gelijksoortige deelen 
van ARISTOTELES tot behandeling. 


‚ 5) Pag. 28. Aldaar wordt namelijk gezegd: »Bij sommige dieren 
zijn de deelen van het ééne gelijk aan overeenkomstige deelen van het 
andere; bij andere dieren echter vinden wij eene dusdanige gelijkheid 
niet. In de eerste plaats nu kunnen de deelen met elkander vergeleken 


45 


worden, omdat zij denzelfden vorm hebben : neus, oor , beenderen van 
een’ mensch, van een paard, gelijken op dezelfde deelen van een ander 
mensch, van een ander paard... maar ook kunnen de deelen zich on- 
derscheiden door verschillende eigenschappen, zooals b. v. de kleur; en 
de eene groep *) bezit van dezelfde hoedanigheid meer, de andere min- 
der. Ook het grooter of kleiner getal, de meerdere of mindere omvang 
van zekere deelen leveren punten van verschil: de eene diervorm heeft 
eene zachtere, de andere eene hardere bekleeding; de eenen hebben eenen 
langen snavel, bij anderen is hij kort, enz,... Bij andere dieren einde- 
lijk kan men niet zeggen, dat de deelen dezelfde gedaante hebben, of 
dat zij van elkander verschillen in het meer of minder, maar de deelen 
zijn aan elkander analoog: zoo is de veder voor den vogel, wat de schub 
is voor den visch; men kan uit dit oogpunt veêren en schubben aan 
elkander gelijk stellen, en evenzoo beenderen en graten, nagels en hoe- 
ven, de hand en de schaar der kreeft”... 


1) Pag. 23. Men vergelijke hier slechts: Aurerr, die Cephalopoden 
des Aristoteles (Sept. — Abdruck aus der Zeitschrift für wissenschaftliche 
Zoölogie, XII, 3 Heft), pag. 13 sqq. 

De bewering echter op pag. 14: »man unterscheidet jetzt eine ganze 
Anzahl einzelner Knorpel am Kopfe der Cephalopoden” is echter ónjuist; 
waarschijnlijk is in plaats van vam Kopfe”, am Körper” bedoeld. Vgl. 
de aldaar aangehaalde Wergl. anatomie van VON SIEBOLD en STANNIUS, 

Aldaar pag. 16 en 17 eene zeer karakteristieke verdediging van Aristo- 
teles’ berigten aangaande de »zeil-togtjens” van ARGONAUTA. 


°) Pag. 23. »Zoodra het Sepia-wijfjen” — zegt ARISTOTELES — »hare 
eijeren heeft gelegd, vertoont zich het inwendige in de gedaante van eene 
hagelkorrel: daarwit ontwikkelt zich namelijk de jonge Sepia met den kop 
daaraan hangende, De waarneming is, bij eenige onduidelijkheid in de 
uitdrukkingen, juist, en door KÖLLIKER bij zijne beroemde onderzoekin- 
gen volkomen bevestigd. Maar wat de groote waarde aan deze uitspraak 
geeft, is de bijvoeging, dat »dit verband te vergelijken is met de wijze, 


waarop de vogels met den buik aan den dojer bevestigd zijn.” — » Wat de 
beteekenis dezer wavelachtige vergrocijing wezen mag” — 200 gaat ARIS- 
TOTELES voort — »is nog niet waargenomen.” Dubbel te betreuren is 


het bij zulke beschouwingen, dat ook hier (met letters, juist zooals wij 
zelven dit thans gewoon zijn te doen) naar eene figuur wordt verwezen, 
die, helaas! gelijk meerdere niet genoeg te betreuren zaken, voor ons 
is verloren gegaan. 


6) Pag. 23. Gelijk bekend is, laten zich de uiterst menigvuldige 


*) Ik heb gemeend, hier geen gebruik te mogen maken van de termen 
»geslacht’”” en »soort”, omdat, gelijk uit de lezing van Merser’s beschou- 
wingen over dit punt (l e. pag. 345 sqq , 351 sqq., 359 sqq.) kan wor- 
den gezien, de uitdrukkingen yévog en eidoc geenzins doorgaand met 
genus en species mogen worden vertaald, maar veeleer »weehselnde Be- 
griffe für die verschiedene Höhe der Veberordnung” zijn. 


46 


theoriën over het wezen der voortteling terugbrengen tot eenige hoofd- 
groeper. 

De meeste wijsgeeren der Oudheid schijnen de voorstelling te hebben 
gedeeld, welke reeds bij de oudste volken wordt teraggevonden, dat de 
man (of liever het product van diens voorttelings-organen) te vergelijken 
is met het zaad, de vrouw met den bodem, waarin dat zaad tot ontwik- 
keling komen zal. De ontdekking der spermatozoïden — alleen, maar 
dan ook altoos, voorhanden bij dieren, tot bevruchting in staat — scheen 
den voorstanders dezer theorie zeer te stade te komen. Zonder meer 
vóor de werkelijke embryones verklaard, werden ze het voorwerp van 
de zonderlingste bespiegelingen — waaromtrent in de volgende aanteeke- 
ning een en ander wordt vermeld. 

Tegenover deze spermatisten, gelijk men hen heeft genoemd, stelden 
zich na de ontdekking ook van het zoogdier-ei (of eigenlijk van het 
aanvankelijk voor het ei zelf gehouden Graaff'sche blaasjen) anderen, met 
de bewering, dat het vrouwelijke dier de kiem van het jonge voorwerp 
levert, en door het manvetjen slechts a. h. w. de aanleiding wordt gege- 
ven tot de verdere ontwikkeling. 

Beide, spermatisten en ovisten, stonden tegenover de zoogenoemde the- 
orie der syngenese, reeds van ZEmpedoeles af komstig, die op grond van de 
gelijkenis der jonge dieren met beide ouders beweerde, dat het product der 
beide sexen voor de voortteling gelijk noodzakelijk was. 

Die samenwerking nu, waarvan de noodzakelijkheid door latere onder- 
zoekingen is buiten twijfel gesteld, trachtte men op verschillende, in 
hoofdzaak op tweeërlei wijze te verklaren. 

Er waren 'er, die geloofden, dat het embryo in de kiem reeds van te 
voren bevat is, en door de inwerking der bevruchting a. h. w. slechts 
zigtbaar wordt gemaakt; ja, dat zelfs de eerste generatie reeds de kiem 
van alle opvolgende geslachten zou hebben bevat, die dan alle van lie- 
verlede daaruit werden ontwikkeld. 

Tegenover deze evolutie-theorie, in der tijd zelfs voorgestaan door man- 
nen als SWAMMERDAM, RÉAUMUR, BONNET, HALLER, maar thans verla- 
ten, heeft zich de leer der epigenese gehandhaafd en met een steeds toe- 
nemend aantal embryologische onderzoekingen bewezen, dat eerst van 
lieverlede na de inwerking van het bevruchtende sperma in het embryo 
de deelen worden gevormd, die daaraan later zullen worden herkend. 

De beschouwingen van ARISTOTELES over dit punt (de generatione, 11, 
$ 14 sqq), laten zich in de hoofdzaken — en zooveel mogelijk in zijne 
eigene bewoordingen — aldus teruggeven: 

» Of alle deelen ontstaan te gelijkertijd, óf na elkander: gelijk het in 
de zoogenoemde gedichten van Orpheus heet, dat het dier op dergelijke 
wijze wordt gevormd, als de mazen van een net. Dat nu de deelen niet 
te gelijkertijd ontstaan, kan duidelijk worden waargenomen; want men 
ziet, dat vele deelen reeds aanwezig zijn, andere echter nog niet, en er 
valt niet aan te denken, dat men ze misschien niet zou zien, wijl ze 
daartoe te klein waren : want ofschoon de long eenen grooteren omvang 
heeft dan het hart, vertoont zij zich bij het begin der ontwikkeling later 
dan dit. — Waar nu het ééne deel vroeger, het andere later ontstaat, 


47 


zoo wordt het de vraag, of het eene deel het andere vormt, zoodat er 
tusschen beide af hankelijkheid bestaat, of wel ontstaan de deelen slechts 
eenvoudig ”a elkander.” 

Een lang betoog volgt, waarin de mogelijkheid van het eerste wordt 
bestreden, en de meening uitgesproken ($ 24), dat »niet alle deelen te 
gelijkertijd ontstaan, maar één daarvan het eerste” En »van het ont- 
staan van dit eerste deel is niet een orgaan de oorzaak, maar datgene, 
wat van buiten het eerst den aanstoot tot beweging gaf.” 

Met het laatste wordt ($$ 19— 21) het sperma bedoeld, hetgeen ween 
zoodanig bewegingsprincipe (kivnow kraì dpxijv roraúrijv) bezit, dat, 
wanneer de aanstoot tot beweging ophoudt, elk der deelen tevens Zeven 
bekomt.” (Dat ëubvyoc hier door »levend” mag worden vertaald, schijnt 
mij uit het verder volgende duidelijk te blijken.) 

Het valt, dunkt mij, niet te ontkennen, dat in het bovenstaande de 
leer der epigenese opgesloten ligt. De volgende plaatsen — ik haal slechts 
enkele aan — doen zelfs denken aan bekendheid met de successieve ont- 
wikkeling, eerst van algemeene, later van meer specifieke karakters. 

De generatione, II, $ 835. 

» Want aanvankelijk schijnen alle zoodanige dierfoetus eene soort van 
plantenleven te leiden; en eerst later is ‘er bij hen sprake van de ato%- 
Snruki) Vvyi en de vonriri (woordel. : gevoels- en denkziel. Zie daarover 
o, a, de inleiding tot AuBERT en WIMMER's vertaling van bovengenoemde 
verhandeling, p. 6); 

en, ééne $ vroeger: 

» Dat zij” (de kiemen van dieren), »de Wvyiy Spemrukij (wvoeding-ziel”’; 
waarom niet »het vegetatieve-levensbeginsel?) bezitten, is duidelijk;.. 
maar gedurende het verder verloop der ontwikkeling moeten zij nog de 
V. atoSnrirú (zie boven; »het animale-levensbeginsel”’) bekomen, krach- 
tens welke zij dieren zijn. Want (?) het dier-worden en het mensch- 
worden, en het dier-worden en het paard-worden geschiedt niet gelijk- 
tijdig; en bij alle andere dieren is het evenzoo; want het einddoel en de 
voleindiging worden het laatst tot stand gebragt, en het einddoel der 
ontwikkeling van alle dieren is hetgeen hen karakteriseert” (rò tÒtov). — 
»Als soort’’ zouden wij 'er willen bijvoegen. 

7) Pag. 24. Er is misschien geen vraagstuk in de gansche leer van 
het leven, waardoor meer hypothesen zijn uitgelokt, dan het vraagstuk 
der bevruchting. Het is bekend, hoe, reeds in 1789, BLUMENBACH in 
zijn werkjen »ueber den Bildungstrieb’ schrijven kon, dat »pRÉLINCOURT 
alleen uit de schriften zijner voorgangers niet minder dan 262 óngegronde 
hypothesen bijeen te verzamelen wist, welk getal door hemzelven we- 
derom met één was vermeerderd” — En het is verwonderlijk, hoe men, 
in tal van bespiegelingen over een voorttelingsvocht, zoowel door het 
mannelijke, als door het vrouwelijke dier afgescheiden, verdiept, nog in 
de 17e eeuw niet verder was gekomen dan tot het denkbeeld (zeer ten 
onregte door HARVEY uit zijne proefnemingen afgeleid), dat het vrouwe- 
lijke dier vruchtbare eijeren voortbrengen zou ten gevolge van den in- 
vloed, dien het sperma bij de paring op zijn geheele organisme uitgeoc- 
fend had. Eerst SPALLANZANT zou, tegen het einde der vorige eeuw , 


J& 


door zijne uitnemende experimenten het bewijs leveren, dat, aan den 
éénen kant, ook zonder voorafgaande bevruchting eijeren kunnen worden 
gelegd; dat echter die eijeren, zullen ze zich ontwikkelen, in aanraking 
moeten komen met het mannelijk zaad. 

De vraag naar het wezen der bevruchting bleef bestaan , maar werd 
nu deze: Welke is dan de werking van het zaadvocht op het ei? In 
zijne chemische samenstelling werd niets bijzonders gevonden. Maar het 
mikroskoop zou daarin eene menigte ligchaampjens aantoonen, in de 
vloeistof gesuspendeerd, waaraan men (niet zonder voorbarigheid daaraan 
eene dierlijke natuir toeschrijvende) den naam van vanimalcula sperma- 
tica’ of »spermatozoën” gaf, 

Door sommigen als infusoriën beschouwd, van een bepaald parasitisch 
karakter, bleek het uit nieuwe observatiën en proefnemingen, dat deze 
spermatozoïden, wel verre van aan het organisme vreemd te zijn, of — 
gelijk anderen wederom meenden — uit de ontbinding van het zaadvocht 
te zijn ontstaan, de eigenlijke bevruchtende elementen waren. De menig- 
vuldige bespiegelingen over de bevruchtende werking eener zoogenaamde 
„aura seminalis” waren met de nieuwe ontdekking, dat die elementen 
doordrongen in het ei, tevens weêrlegd en de vraag was voortaan deze: 
welke is de werking der spermatozoïden ? 

Al schijnt het niet ongewone verhaal, waarin aan DALEMPA1IUS de be- 
wering wordt toegedicht, dat hij een spermatozoïd zijne bekleeding zou 
hebben zien verliezen, en toen zeer duidelijk den vorm van een men- 
sehelijk ligchaam vertoonen, met hoofd en ledematen — ónjuist; ’er waren 
er toch, die meenden, dat zij kleine embryones waren, bestemd, om 
binnen in het ei tot verdere ontwikkeling te komen. Maar betere onder- 
zoekingen hebben aangetoond, dat die elementen veeleer, nadat zij op 
het ei de werking hebben uitgeocfend, ten gevolge waarvan zijne ont- 
wikkeling aanvangen zal, daarin a. h. w. worden opgelost. Wat daarbij 
eigenlijk gebeurt, is ons tot hiertoe volkomen onbekend gebleven; en 
indien men al, met BisscHorr, hierbij aan eene katalytische werking 
heeft gedacht, heeft men met die uitdrukking zelve erkend, dat het 
wezen der zaak niet door ons wordt doorgrond. 

Men heeft in de schriften van AmisroreLes iets dergelijks willen lezen. 

Nadat hij (de generatione, IT, $ 32 sqq.) met eene vrij lange redenering 
de in zijnen tijd heerschende meening heeft weêrlegd , dat het zaadvocht 
uit het geheele ligchaam zou afkomstig zijn, wijst hij (op grond eener 
onvolledige waarneming) als de deelen, waarin het sperma afgescheiden 
wordt, niet de testes, maar de vasa deferentia aan. Overgaande tot de 
beschouwing van het sperma zelf, verklaart hij, daarin eene »bruikbare 
uitscheiding’, elders: weene, die nog tot wasdom en leven kan worden 
gebruikt” — eene afscheiding derhalve — te zien, en wel »de onver- 
mengde, meest zuivere afscheiding, zooals die, als zij niet in den vorm van 
sperma afgescheiden wordt, naar de weefsels wordt gevoerd, en hunne 
voeding en hunnen wasdom bewerkt Na in der daad allermerkwaardigste 
beschouwingen over de afscheidingen in het algemeen *) stelt ARISTOTELES 


ee 


*) Wij citeren slechts: l. e. $ 63: pverder is het sperma noch in de 


49 


de vraag: wat eigenlijk dit sperma zij. Zijne werking wordt vergeleken 
met hetgeen bij EPICHARMUS opbouwing — ërourodópnoic — wordt ge- 
noemd, »gelijk b.v. uit laster smaad, en uit smaad strijd voortkomt, in 
'talgemeen zóó, dat wan een eerste het begin der beweging witgaat” In 
het laatste geval nu ligt het bewegingsprincipe óf in de dingen zelven 
(gelijk in het aangehaalde voorbeeld) óf daarbuiten (»zooals in de kuns- 
ten voor de kunstwerken en in het licht voor het brandende huis”). Tot 
één van beide kategoriën nu behoort klaarblijkelijk het sperma: óf het 
is stof woor het wordende, dus passief, óf bewegingsprincipe , derhalve 
actief. Het zou echter ook beide kunnen zijn. 

Dat ’er echter alleen sprake kan zijn van de in het sperma aanwezige 
kracht en beweging, volgt zoowel uit de theorie als uit de werkelijk- 
heid; onder andere bewijzen (hij geeft in verscheidene en daaronder ook 
valsche) vinden wij ook dit: »Zoodra het wijfjen (der eierleggende vis- 
schen) zijne eijeren heeft gelegd, stort het mannetjen zijn sperma daar- 
over uit, en die eieren , waarop dit walt, worden vruchtbaar, maar de 
anderen niet. Ontbreekt de aanstoot, in gewone gevallen door het sperma 
gegeven, 400 is de ontwikkeling nul of onvolkomen. 

ARISTOTELES is echter nog verder gegaan, en zegt ($ 88): » Daar het 
mannetjen den vorm geeft en het principe der beweging, het wijfjen 
daarentegen het ligchamelijke, de stof, even gelijk bij het stollen der 
melk, deze laatste de stof is, maar de leb datgene , waarin het principe 
is bevat, evenzoo werkt hetgeen het mannetjen bijbrengt in het wijfjen.” 


eerste jeugd, noch in den ouderdom, noch tijdens zware ziekten voor- 
handen: in ’t laatste geval uit zwakte; in den ouderdom, wijl de natuur 
niet meer bij magte is, het voedsel genoegzaam te bewerken — Òud rò 
Hi) TEnTEP TÒ iravòv rijv Pow —, in de jeugd echter, wijl alles 
reeds opgebruikt is voor den groei.” En vooral $ 64: »Zoowel bij de 
dieren als bij de planten is 'er, wat de productie van sperma betreft, 
groot verschil, zoowel tusschen de verschillende diersoorten als ook tus- 
schen die, welke tot dezelfde soort behooren; b.v. tusschen den eenen 
en den anderen mensch of tusschen den eenen en den anderen wijn- 
stok,... Eenigen leveren veel sperma; anderen weinig; nog anderen 
in ’t geheel geen, en dat niet uit zwakte, maar bij eenigen zelfs uit de 
tegenovergestelde oorzaak. Want wat zaad had moeten worden, is aan 
het ligchaam besteed: vele menschen namelijk storten minder sperma uit, 
en zijn minder wellustig, wanneer zij corpulent zijn en veel vleesch of 
eene grootere hoeveelheid vet aanzetten. Daarmede te vergelijken is het 
verschijnsel, dat bij de geile wijnstokken voorkomt, die ten gevolge van 
te overvloedig voedsel overmatig loof maken, op gelijke wijze als de 
bokken, wanneer zij te vet worden, minder bespringen, Men zoekt ze 
daarom magerder te maken, en noemt zulke wijnstokken naar dit bij de 
bokken veelvuldig voorkomend verschijnsel. (pot Òì rai Tò mepi räc 
roaybdac dpwmêhovc màtoc, aì Òrà rijv rpopijv EEuBpilovar, èmeì kai 
oi rpáyot miovee Övrec ijrrov Öyebovour Òtò rat arpokemrúvovow adroúe, 
kai ràg àpmékove rpuyäv dmò roù mádovg Töv Tpáywv rakoüaw.). 
8 


50 


(Tò dmrò roù äppevoc …. « peprlómevov : het aandeel van het mannetjen — 
gelijk Prof, vAN DER HOEVEN de vertaling van AUBERT en WIMMER ver- 
betert, die achter het zooeven teraggegevene nog voegen: vindem es 
sich theilt’” — eene bijvoeging, waarvan zij zelven waarschijnlijk even 
weinig den zin hebben verstaan als iemand, die haar leest.) 

Wil men inzien, wát hier eigenlijk door AristoreLes is bedoeld , zoo 
neme men zijne denkbeelden omtrent de door het vrouwelijk organisme 
geleverde afscheiding te baat. Het wijfjen der vivipara levert volgens 
hem geen eci, maar in de katameniën ziet hij eene afscheiding, aan het 
sperma des mannelijken diers beantwoordende, hoewel a, h, w‚ van minder 
gehalte, omdat daarin het levensbeginsel (# rije Wuxijc dpxíy) ontbreekt 
(Lib. II, $ 40); en die afscheiding is het, welke, terwijl het mannetjen 
het (actieve) bewegingsprincipe levert, in de (passieve) stof voorziet. En 
door het vast worden (stollen) van deze vlocistof wordt de aanleg van het 
embryo geleverd. Of — gelijk Lib. II, $ 55 staat — shet sperma be- 
werkt een zichsamenvoegen van het zuiverste in de afscheiding van het 
wijfjen”” Orav Ò Sp rò oméppa dmò roù äppevoc Tv oméppa mpoië- 
pevov ovuviarnot TÒ KraSapwrarov TOÙ TEPUTTWLATOC.) 

De oorsprong van ARISTOTELES vergelijking schijnt mij hiermede vol- 
doende verklaard, om te doen uitkomen, dat zijne theorie met eene hy- 
pothese als die van rrsscrorr niet behoort te worden gelijkgesteld. 


8) Pag. 25. Een gelijk oordeel, als hier (uit zijn » Methods of study 
ja natural history’ Boston, 1864) werd aangehaald, is door AGAssiz 
uitgesproken in zijn »Essay on Classification, London 1859, p. 302: 
„Men kan niet zeggen, dat door AristroreLes ergens eene geregelde klas- 
sificatie is uiteengezet. Voortdurend spreekt hij van meer of minder uit- 
gebreide groepen onder eene gemeenschappelijke benaming, welke groepen 
door hem klaarblijkelijk als natuurlijke afdeelingen worden beschouwd. 
Nergens echter is door hem de overtuiging uitgesproken, dat deze groc- 
pen op zoodanige wijze zouden kunnen gerangschikt worden , dat daardoor 
de natuurlijke verwantschap teruggegeven werd.” 


9) Pag. 26. Een aantal plaatsen, die als bewijzen kunnen dienen voor 
het hier opgemerkte kan men bijeengesteld vinden bij Meiser, l. c.‚ pag. 
1062—106 in het oorspronkelijke — de vertaling pag. 106—110. 


to) Pag. 30, Men dient hierbij de geheele opvatting van den bloed- 
stroom door ArrsroreLes in aanmerking te nemen _ Eene circulatie kent 
hij niet; en hij meent, dat de vaten, die het gedigereerde (»gekochte”’, 


AUB. el WIMM. — ARISTOTELES bedient zich steeds van het werkwoord 
mémrw) — bloed naar alle ligchaamsdeelen voeren, ex daarin eindigen, 


al dunner en dunner worden, en ten slotte zóó naauw, dat het bloed, 
als zoodanig, daardoor niet meer uitstroomen kan. Vooral verdient de 
bijvoeging onze aandacht, dat mu alleen de uitscheiding van vocht, die 
men tÒpùra noemt, tot stand komen kan, ex dit vooral dan, wanneer 
het ligchaam warm is, en de vaten zieh verder openen.” 


5l 


WI) Pag. 30. De vertaler van de verhandeling over de declen der 
dieren, Dr. voN PRANTzIUS, heeft: rà Òë móAdac Eyovra Atav Tac rat 
maxtiac ……. in het op pag. 20 vermelde voorbeeld werkelijk vertaald: 
»diejenigen aber, welche zu vielen und zu f-sten Fuserstoff haben!! 


12) Pag. 32. Het kan niet onnuttig zijn, wanneer de meest gewone 
zoogenoemde anticipatie van ArisrorrLesS, die van de Meetocotylie der 
Cephalopoden, hier nader wordt onderzocht, opdat men zelf kunne na- 
gaan, óf en in hoeverre aan onzen wijsgeer regt daarop mag worden toe- 
gekend. — De leer der parthenogenesis acht ik minder noodig, uit dit 
oogpunt te bespreken, daar hij — gelijk reeds in den text is gezegd — in 
het wezen dezer zaak niet kán zijn doorgedrongen. Dat ook von sreBoup 
ARISTOTELES niet voor daarmede bekend gehouden heeft, blijkt uit diens 
»die Parthenogenesis; Vortrag zur Feier des 103" Stiftungstages d. k. 
Academie in München, 1862. Over Artsroreres’ in der daad groote 
kennis van het bijënleven kan men nalezen een opstel van AuBErRT en 
WIMMER, in de Zeitschrift für Wissenschaftl. Zoölogie, J. 1858. 

De geschiedenis van de ontdekking der Meetocotylie is in hoofdtrekken 
de volgende geweest. In het jaar 1825 werd door peLre crrase op eene 
Argonauta (de zoogenoemde papieren nautilus onzer vaderlandsche verza- 
melaars) een dier gevonden, dat zich daaraan, door middel van op zijn 
ligchaam aanwezige zuignapjens had vastgehecht, en, na losgemaakt te 
zijn, vrij in het water rondzwoimn. Derrre CHIAJTE meende dit zonderlinge 
voorwerp voor eenen ingewandsworm te moeten houden. Vier jaar later 
werd door cuvrer een dergelijk voorwerp gevonden in eenen Octopus, 
uit de Middellandsche Zee af komstig. En ook hij meende in den Mecto- 
cotylus , gelijk hij het dier heeft genoemd, een’ ingewandsvorm te moeten 
zien. Ìn 1841 eerst werd door cosra een stap nader tot de verklaring 
gedaan, en het voorwerp — hoewel nog op ónjuiste wijze — met de 
voortplanting in verband gebragt. En dit denkbeeld kreeg meerdere uit- 
breiding door pusarpiN, die op goede gronden den Heectocotylus ver- 
klaarde, een afgescheurde arm eener Cephalopode te zijn, die welligt 
eenige beteekenis voor de bevruchting hebben kon. 

Inmiddels had in 1842 KörriKEr te Messina eenen nieuwen Heetoco- 
tylus gevonden, en dien beschreven als het zeer afwijkend van het wijfjen 
gebouwde mannetjen; zelfs meende hij daarin darmkanaal, hart en zeer 
ontwikkelde generatie-organen te kunnen aanwijzen. 

Reeds had zijne meening veelvuldig ingang gevonden, toen vERANY — 
ditmaal weder aan eenen Octopus — de plaats van een’ der armen door 
een eigenaardig blaasvormig deel ingenomen zag, waarbinnen hij evenwel 
een op een’ arm gelijkend, zeer ligtelijk afvallend, orgaan terugvond. 
pe Fiuippr herkende in dezen arm den Hectocotylus van cuvier. In 
dien arm — zoo meende nu véRANY — zouden zich periodiek de manne- 
lijke geslachtsorganen ontwikkelen. 

Herst HEINRICH MÜLLER zou, in 1850, de laatste groote dwaling ver- 
beteren. Hij vond aan het merkwaardige kleine , geene schaal bezittende, 
mannetjen van drgonauta eenen heetoeotylus-arm, die — gelijk weldra 
door KÖLLIKER bevestigd werd — van uit de op de gewone plaats in 't 


52 


achterlijf voorhanden testes met sperma kon worden gevuld, — Op wat 
wijze dit laatste echter geschiedt, is tot hiertoe onverklaard gebleven. 

Het is waarschijnlijk, dat bij de paring de beide sexen elkander met 
de armen omvatten, en dat daarbij de met sperma gevulde hectocotylus 
afscheurt, zijnen weg vindt binnen de mantelholte van het wijfjen, en 
door de uitstorting van zijn’ inhoud de bevruchting tot stand komen doct. 

Terwijl alzoo de verklaring van dit geheel op zich zelf staande feit niet 
dan met groote inspanning van krachten gevonden werd, trad, in 1852, 
op éénmaal von sieBoLD op met de verklaring, dat vÉRANY en MÜLLER 
welligt bij nader inzien hunne príioriteitsregten op de ontdekking van den 
heetocotylus zouden moeten afstaan aan ARISTOTELES. En velen namen 
de prioriteit van den laatsten aan. 

De plaatsen, waarop men zich steunde, meenen wij — na vergelijking, 
ook van de vertalingen van AuBERT en van CAMUS — aldus te moeten 
teruggeven : 

Hist. aminal , lib. IV , cap. 1. 

»De Polypus gebruikt zijne armen als voeten en handen; met de twee 
armen boven den mond haalt hij zijn voedsel naar zich toe. Van den 
laatsten vangarm echter, die het meest spits is, en de eenige, die wit- 
achtig is en aan bet einde in tweeën gespleten, bedient het dier zich bij 
de paring.” 

Neri be Mecapm 6e 

»Men beweert ook, dat het mannetjen eene soort van paringsorgaan 
bezit aan eenen der vangarmen, aan welken de beide groote zuignappen 
zitten; dit deel zou peesachtig zijn, en tot op het midden van den vang- 
arm met dezen vergroeid, terwijl dan die arm door het mannetjen in 
den trechter van het wijfjen zou worden ingebragt.” 

De, ib, “Vi, caprl2: 

„Het mannetjen onderscheidt zich van het wijfjen daardoor, dat zijn 


kop (volgens de aanmerking van Auprrr — in de aangeh, verhandeling 
uit de Zeitschr. f,. W. Z. — wordt daarmeê, — niettegenstaande ’er 
repadajv staat, — het Zigchaam bedoeld!) langer is, en dat het aan den 


arm het door de visschers paringsorgaan genoemde witte deel bezit,” 

Ziedaar de plaatsen, door voN sienoup geciteerd. 

Maar in de verhandeling over de voortplanting staat te lezen: (L, 
9 29.) 

„De weekdieren echter omstrengelen zich in de omgeving der mond- 
opening , daartoe de vangarmen tegen elkander steunende en dooreenstren- 
gelende, Deze wijze van copulatie wordt daardoor noodzakelijk, dat de 
natuur het deel, waardoor de uitscheiding wordt uitgestort, (de anale 
opening) zóó heeft gebogen, dat het naast den mond ligt — gelijk dit 
vroeger in de verhandeling over de deelen der dieren is uiteengezet 
Het kanaal nu voor de uitscheiding en voor het eijerstok-achtige deel is 
één en hetzelfde , zoowel bij de Malacostraca (onze schaaldieren) als bij 
deze dieren; en het mannetjen stort door dit kanaal zijn sperma uit. 
let ligt echter op de voorzijde des ligchaams, waar de mantel open is 
en het zeewater binnendringt. Daarom komt de paring van het manne- 
tjen met het wijfjen op deze plaats tot stand... Dat bij de Polypoden 


53 


het mannetjen den vangarm in de »mantolbuis’’ inbrengt , waarom ook 
de visschers beweren, dat zij door middel van dien vangarm paren — 
geschiedt alleen tot vasthouden; en wij hebben hier Nier met een aan de 
voortteling dienstbaar orgaan te doen: immers het ligt buiten den mrópoc 
(zie over beteekenis van dit woord, waarvoor hier misschien ’t best »ge- 
slachtsorganen’’ , zonder meer, werd vertaald, Aurert, die Cephalopoden 
d, ARISTOTELES, p. 20, 21) en buiten het ligchaam.’”’ 

Wij mogen voor het oogenblik buiten rekening laten, dat de bovenge- 
noemde beschrijvingen aan een dier schijnen ontleend te zijn, hetgeen 
tot hiertoe niet is teruggevonden; want noch op den eigenlijken Hecto- 
cotylus, noch op den afwijkend gebouwden arm, die bij alle Cephalopo- 
den — volgens srEENstTRUP’s belangrijke ontdekking (in ’t duitsch in het 
Archiv für Naturgeschichte, 1856, p. 211—257) — schijnt voortekomen, 
kunnen zij in haar geheel worden toegepast. Maar men zou bijna vragen: 
hoe is het mogelijk geweest, op den duur zich met von sieBoLD’s citaten 
te vreden te stellen, waarin niets dan onbepaalde uitdrukkingen worden 
gevonden, en waarvan de grootste kracht nog zou zijn gelegen in een 
»on-dit,” En wij deelen geheel de meening van Lewes, als hij, ook deze 
anticipering verwerpende, doet opmerken, hoe ARISTOTELES, wanneer 
hem van het zoo in het oog vallende vrije, zoogenoemd parasiterende, 
leven van den eigenlijken Hectocotylus iets ware bekend geweest, onge- 
twijfeld, vooral in de verhandeling over de voortplanting, daarvan zou 
hebben gewag gemaakt. 

Ware het echter, na de citaten van voN sterBoLp alleen, nog mogelijk, 
aan een’ zoogenoemden geheetocotyliseerden arm te denken van een on- 
bekend gebleven dier; vooral het laatste citaat (merkwaardiger wijze — 
naar het schijnt — door Lewes over het hoofd gezien) bewijst, dunkt 
mij , met zekerheid, dat ArrsroreLes van de copulatie der Oephalopoden 
eene gansch andere voorstelling heeft gehad. Hoe Aurrrt, na dát citaat 
kan blijven meenen, dat narrstorgres met de hectocotylie eener ons nog 
onbekende Octopode is bekend geweest”, verklaar ik niet te kunnen be- 


grijpen. 


Het kwam mij wenschelijk voor, mijn stukjen met geene dan de aller- 
noodigste citaten te versieren. Behalve: vewes, Aristoteles, Ein Ab- 
schnitt aus der Geschichte der Wissenschaft — übersetzt von JUL vICTOR 
carus, Leipzig, 1865, waarvan dit opstel als een referaat mag worden 
beschouwd — waarbij intusschen, gelijk men — hoop ik — zien zal, de 
kritiek niet is vergeten ; verder het bekende werk van JüRGEN BONA MEIJER, 
Aristoteles’ T'hierkunde, Berlin 1855; en het stukjen van AuBER1, over 
de Cephalopoden, heb ik mij bediend van de volgende uitgaven en de 
daarbij gevoegde aanmerkingen. Voor de Historia animalium van den 


54 


text met (fransche) vertaling door camus. Parijs 1783; voor de verhan- 
deling over de deelen der dieren van den text en de (duitsche) vertaling 
van Dr. FRANtzIvs, Leipzig 1853; en voor de verhandeling over de voort- 
planting en ontwikkeling der dieren van den text en de (insgelijks duit- 
sche) vertaling door AuBeERT en WIMMER, aldaar 1860, In de hollandsche 
vertalingen, die ik, onder vergelijking van bovengenoemde werken, steeds 
naar het oorspronkelijke heb gegeven, heb ik zeer vrij vertaald, maar 
ben ik — zooveel in mijn vermogen was — den zin, door ARISTOTELES 
in zijne woorden gelegd, getrouw gebleven. Indien het mij niet altoos 
gelukte, hem wél te verstaan, zal ieder, die uit eigen ondervinding de 
moeijelijkheid daarvan weet te beoordeelen, mij daarover — hoop ik — 
niet te hard vallen! 


TT INSTITUTION LIBRARIES 


II HI IN HN ĳ IN I I 
FEET in 
I HN | HEL IBEL HIE 


E 9088 00717 8676