MEDEDEELINGEN -'

MIT

'S LANDS PLANTENTUIN

' ii — -
DE DIERLIJKE YUAINDEN

KÖFFIECÜLTüjIR OP JAVA

DEEL II

Dr. J. C. KüNlNGSBEltUËR en Prof. Dr. A. ZIMMEKMANN

Chef der Landbouic-zoülo- Botanicus der IX' AfdeeVmg

gische Afdeeling. (Proefstation voor. de

Koffieailtuur).
(met 6 platen en 59 afbeeldingen in den tekst).

BATAVIA

G. KOLFF & Co.
1001.

dlVOlBW d 'L

JO AP"

LIBRARY OF

I885-I056

W ÜIEIILIJKE VIJANDEN DER KOFFIECÜLTUÜR OP JAVA
II.

Tïi'. G. KoLFF & Co. — Batavia.

MEDEDERLINGEN

UIT

'S LANDS PLANTENTUIN

XL.1^^

DE DIEULIJKE MJANDEN

KOFFIECULÏÜÜR OF hU

DEEL II

T)r. J. C. KONINGSBFRGER en Prof. Dr A. ZIMMERMANN

Clipf der Landbouio-zoölo- Botanicus der IX' Afdeelmg

gische Afdeeling. (Proefstation voo7' de

KoffiecuJtuur).

(met 6 platen en 59 afbeeldingen in den tekst).

BATAVIA

G. KOLFF & Co.
1901.

1 N 11 o U 1).

Voorwoord.

HOOKDSTI'K I. SonADELIJKK KN NTTTIOK. WORMKX (Z.). . . . pag. 1.

IIOÜKD.SÏl'K II. ScIIADKI.UKK MiJTKX (Z.) , ü.

lIooFDSTrK II f. Oruk dku 1Snavi:i.i>kaukni>k Inskitkx. . . . „ 7.

A. Plantenliiizen (Z.) , 7.

B. Gelijkvlcuij;eligeii (K.) „ 44.

C. Wantsen (K.) „ 40.

IIOOFDSTTK IV. OUÜK DKU TWKKVI.KlOKI.KiKX „ 48.

Oscinis coffeae (K.) „ 48.

Boorvlieg van Coffea untbica (Z.) „ 48.

Sciara spec. (Z.) „ 50.

Zweefvliegen, (Z.) , 52.

Parasietvliegeu (K.) „ 53.

HooFDSTi'K V. Ordk dkr Vlinders „ 54.

Familie der Jlotteii (K. en Z.) „ 54.

Familie der Liohtmotten (K. en Z.) „ 55.

Familie der Spanners (Z.) „ 5'J.

Familie der Beerrupsvlinders (K.) „ 61.

Familie der Borstelrupsvlinders (Z.) „ 62.

Familie der Slakrupsvlinders (K.) „ 63.

I'amilie der Staartrupsvlinders (Z.) „ 64.

Familie der Zakrupsvlinders (K.) „ 67.

Familie der Thjrididae (Z.) „ 69.

Familie der Rugtandvlinders (K.) „ 69.

Familie der Nachtpau woogen (K.) „ 71.

Familie der Sphinxen (K.) • . . „ 71.

Familie der L^'caeniden (K.) „ 72.

Familie der Nymphaliden (K.) „ 72.

HuoFDSTiK VI. Orden der RECiiTVLEüGELiaEN EN DER Net-

VLKCGELIQEN „ 74.

a. Krekels (K.) , 74.

b. Sabelsprinkhanen (Z.) „ 76.

e. Veldsprinkhanen (K. en Z.) „ 77.

d. Gaasvliegen (Z.) „ 80.

II

e. Witte Mieren (K.) pag. 80.

f. Blaaspooten (Z.) ^ 82.

Hoofdstuk VII. Orde der Kevers , 86.

Familie der Lieveheersbeestjes (K.) , 86.

Familie der Bladkevers (K.) ^ 88.

Familie der Boktorren (K. en Z) „ 88.

Familie der Schorskevers (Z.) ^ 93.

Familie der Snuitkevers (K. en Z.) „ 98.

Familie der Tenebrioniden (K.) ^ 1U2.

Familie der Springkevers (K.) „ 102.

Familie der Bladsprietigen (K.) ^ 103.

Familie der Looptevers (K.) ^ 112.

Hoofdstuk VIII. Vogels en Zoogdieren (K.) „ 114.

Verklaring der Platen ^ 117.

Alphabetisch Register „ 121.

VOORWOORD.

Ongeveer in denzelfden tijd, waarin liet Eerste Deel van „De
dierlijke vijanden der Koffiecultuur op Java" gereed was, werd
aan 's Lands Plantentuin te Buitenzorg als 9^" Afdeeling het
Proefstation voor de Koftiecultuur toegevoegd.

Het is duidelijk, dat, voor zooverre de koffiecultuur betrof,
ons beider werkkring voor een deel samenviel en het ware
krachtversnippering geweest, zoo wij getracht hadden, dien ge-
scheiden te houden.

Vandaivr, dat sedert het laatste drietal jaren alles, wat tot de,
door diereu veroorzaakte ziekten eu plagen van do koflleplant
moest worden gebracht, in onderling overleg werd onderzocht
en weldra het plan rijpte, het Tweede Deel der koffievijanden
samen te bewerken.

In den loop van 1900 is dit plan ten uitvoer gebracht. De
hoop is niet ongegrond, dat dit Tweede Deel tevens het laatste
zal kunnen zijn, want bij de samenstelling ervan is naar de
grootst mogelijke volledigheid gestreefd. Aan het billijk ver-
langen van vele planters, de vijanden van hun cultuurgewas
in gekleurde afbeeldingen te zien veraanschouwelijkt, is zooveel
mogelijk voldaan; zelfs zijn eenige dieren, waarvan in het
Eerste Deel ongekleurde afbeeldingen zijn te vinden, hier nog
eens gekleurd afgebeeld.

De volgorde, waarin de verschillende groepen der insecten-
wereld, die voor de koffiecultuur van beteekenis zijn, in het
Eerste Deel werden behandeld, is ook in het Tweede Deel
behouden. De Nematoden blijven in dit werk buiten beschou-
wing, daar hierover afzonderlijke publicaties het licht hebben
gezien.

K. EN Z.

Buitenzorg, Maart 1901.

HOOFDSTUK I.

Schadelijke en nuttige Wormen.

Tut de groiitfi klasse, dor Wnniion luiliourcii verschillpiulc, voor
don iaiidhouw schadelijke en iiutfcigo dieren. Onder do eerste
nt^nion in kofliotuinen de Nematoden of „aaltjes" zeker de eerste
plaats in. Diiar ik ochtor over deze reeds elders 1) uitvoerige nio-
dedeelingen heb gepubliceerd, is het niet noodig hier nader
daarop in te gaan. Evenzoo kan ik omtrent de, dikwijls in
koffiewortels voorkomende EncIn/IrneiiJar naar eene vroegere
mededeeling 2) verwijzen. Ik wil te dezen aanzien slechts
nog opmerken, dat het mij volgens de intusschen opgedane
ondervinding zeer twijfelachtig voorkomt, of deze wormen voor
de koffieboomen direct schadelijk zijn.

Tot de nuttige wormen behooren in de eerste plaats de re-
genwormen^ die vooral den grond los maken en de daarin plaats
hebbende, chemische omzettingen bevorderen. Voor de tropen
schijnen echter stelselmatige waarnemingen dienaangaande nog
niet te zijn gemaakt en ik zal ook, bij gebrek aan persoonlijke
ondervinding, van eene uitvoeriger
bespreking van deze dieren afzien
Daarentegen mogen twee kleine
familiën der wormen kort behan-
deld worden, die zich door dooden
van schadelijke insecten nuttig ma-
ken. Ik bedoel de MermüUidae en
de Gr-yllidae.
1. Mcrraithide, (5 maal j^^ ^^^ Aa MermÜhidae \Mworm([e.
vergroot.

Il Vf>r<;el. MeiM. uit 's Laiuls Planttntuhi No. '27 en 37.
2) Voi'frM. Tr)/xm('iinirt, IS9S, pa;/. 1S-2.

— 2 —

wormen leven in het lichaam van verschillende insecten en
werden door mij gedurende mijn verblijf te Soember Soeko in
verschillende rupsen vrij dikwijls waargenomen. Hun lichaam
is lang draadvormig (fig. 1) en iets geelachtig wit van kleur,
hun lengte varieert tusschen 5 en 20 cM. De kleinere wormen
komen gewoonlijk in vrij groot getal binnen het lichaam van
eene rups voor ; zoo heb ik in een geval meer dan 30 wormen kunnen
tellen, die uit ééne rups waren gekomen. Van de grootere zag ik
daarentegen slechts ééne enkele of weinige uit eene rups uitkomen.

De aangetaste rupsen kunnen vrij langen tijd levend blijven.
Zoo heb ik b. v. eene rups van den dadapblad roller in obser-
vatie gehad, waarbij ik de wormen binnen het lichaam van
het levende dier (Plaat 4. fig. 13) duidelijk kon zien. Ook deze
rups is echter vóór de verpopping afgestorven en de wormen
zijn daarop, zooals altijd het geval is, uit het lichaam der rups
naar buiten gekomen. Het verdere lot der wormen kan ik
nog niet nauwkeurig aangeven. Zeker is echter, dat zij bij
het verlaten der rupsen nog niet geslachtsrijp zijn. Ik heb dan
ook geprobeerd, de uit de rupsen gekomene wormen in verschil-
lende mediën te cultiveeren en heb hierbij gevonden, dat zij
in zeer losse en matig vochtig gehouden aarde zeer langen tijd
in het leven blijven. In deze heb ik eenige wormen, die de
reis van Soember Soeko naar Buitenzorg goed hadden doorstaan,
hier nog ongeveer 4 maanden in het leven kunnen houden.
Daarna zijn zij echter gestorven, zonder dat het mij mogelijk
geweest was, over de wijze van voortplanting van deze dieren
waarnemingen te doen.

De Mermithidae komen in zeer verschillende rupsen voor.
Behalve in den dadapbladroller vond ik haar vrij dikwijls in
verschillende Geometridae, Liparidae en Noduidae, maar uit den
oelar tjeleng heb ik haar nooit zien komen.

Aanzienlijk grootere wormen, die waarschijnlijk tot de Grijl-
lidae behooren, komen op Java vrij dikwijls in het lichaam van
sprinkhanen voor. Tot mijn spijt hel) ik deze echter nog niet
levend kunnen onderzoeken.

HOOFDSTUK n.

Schadelijke mijten.

Door NiETNER 1) werd onder den naam Acarus Coffeae ee,ne in
Ceylon op koflïeliladeren waargenomen mijt beschreven ; volgens
het nauwkeurig onderzoek van E. E. Green 2) is echter deze
mijt identisch met de, in de theeplantages van Assara onder den
naam „red spider" bekende Tetranychus hiocnlatus^ die het eerst
door Wood-Mason 3) uitvoerig beschreven werd. Dezelfde mijt
heb ik op Java eveneens het eerst op theebladeren waargeno-
men, en wel op eene theeonderneming van West-Java. Later
vond ik haar echter op eene koffieonderneming van Oost-Java
en in den cultuurtuin te Tjikeumeu ook op koffiebladeren, waar
zij een spoedig afsterven der aangetaste bladeren veroorzaakt.
Kort geleden heb ik zelfs van eene onderneming in het Loe-
madjangsche het bericht ontvangen, dat door den „red spider"
eene zeer aanzienlijke schade in de koffletuinen is aangericht.
Ook hier in den Cultuurtuin heeft hij zich in den laatsten tijd
zeer sterk uitgebreid. Het is dus zeker gerechtvaardigd, aan
deze plaats eene iets uitvoeriger beschrijving van deze mijt en
de daardoor aangerichte schade te geven.

De door Tefranychiis bioculatus aangetaste koffiebladeren (vergel.
PI. 1. fig. 4) zijn daaraan te herkennen, dat zij op den bovenkant
kleine, geelbruine plekken bezitten, die langzamerhand tot
grootere plekken samenvloeien. Op deze plekken vindt men ver-
der kleine, witte stippeltjes, die gedeeltelijk uit de verlaten ei-
huiden der mijten, gedeeltelijk uit de, bij de vervelling afgeworpen
lichaamshuiden bestaan. Op de meeste plekken zal men verder

1) The Coffee Tree and its Eneniies. II Ed. 1880, p. 19.

2) Insect pests of tlie Tea plant Colombo. 1890, p. 30.

3) Report on the tea-raite and tea-bug of Assam Londen. 1884.

— 4 -

reeds met het bloote oog— beter met een vergrootglas— eenige mij-
ten zien rondloopen en wel vindt men deze uitsluitend op den bo-
venkant van het blad. Om de lichaamsdeelen van deze dieren
duidelijk te zien, is echter een mikroskopisch onderzoek nood-
zakelijk. Hiervoor geschikte praeparaten kan men b. v. daardoor
verkrijgen, dat men een door mijten aangetast l)lad korten
tijd in een glas met cyaankalium brengt. Men kan dan gemak-
kelijk de doode mijten met een penseel op het voorwerpglas
overbrengen. Zij worden dan het best, zonder water toe te
voegen of de mijten met een dekglaasje te bedekken, bij ge-
middelde vergrooting, b. v. 50—100, onderzocht.

Bij dit onderzoek zal men vinden, dat de kleinere mijten van
6, de grootere van 8 pooten voorzien zijn. De eerste worden
als larven aangeduid en daaruit ontstaan door vervelling de
van 8 pooten voorziene, geslachtsrijpe dieren.

Deze hebben weer naargelang van het geslacht eene verschil-
lende gedaante. Bij de wijfjes (PI. 1. fig. 2) is namelijk het
lichaam meer plomp, eivormig, terwijl het bij de mannetjes (PI.
1. flg. 1) aan het achtereinde meer puntig uitloopt. Onder het
miskroskoop kan men verder zien, dat het grootste gedeelte van
het lichaam vrij donker van kleur is, terwijl het vooreinde bij
beide geslachten en bij de mannetjes ook het achtereinde eene
lichtroode kleur bezit. Verder ziet men op het lichaam 4 rijen van
haren, die vooral, wanneer men den spiegel van het miskros-
koop zóó stelt, dat van onder geen licht in het mikroskoop
komt, zich op den donkeren achtergrond hel wit voordoen. Bij
nauwkeurig onderzoek kan men verder in het lichtroode voor-
einde van het lichaam op iedere zijde 2 donkere puntjes, de
oogen, waarnemen.

Aangaande de grootte der dieren wil ik opmerken, dat ik als
lengte voor een volwassen wijfje 0,5 mM. vond en wel werd
deze gemeten van het vooreinde der uitgestrekte voorpooten tot
aan het achtereinde van het lichaam. Deze grootte is wel iets
geringer dan die door Woon Mason voor het volwassen wijfje
werd aangegeven, maar bij de volkomen overeenkomst in alle
andere waarnemingen kan ik toch niet in twijfel daaromtrent

— 5 —

zijn, dat do door mij waargenomen mijten werkelijk tot do
door den genoemden schrijver beschreven soort behooren.

Eene eigenaardige gedaante bezitten de eieren van Tetranijcluis
bioculatus, (PI. 1. fig. 3) die op den bovenkant der aangetaste
bladereu worden .gelegd en met een vergrootglas als licht roode
puntjes te herkennen zijn. Met het mikroskoop kan men ver-
der waarnemen, dat zij van boven gezien ongeveer cirkel-
vormig zijn met eenen diameter van ongeveer 0,13 mM. In
proliel doen zij zich daarentegen iets afgeplat voor en zijn
ongeveer 0,9 mM. hoog. Uit de figuur kan men verder zicm
dat de eieren in het midden van de, van het blad afgekeerde
vlakte een kleurloos, haarvorraig uitwas dragen.

Omtrent de door Tdranychus op de bladeren aangerichte schade
heb ik reeds opgemerkt, dat deze bruingele vlekken op het blad
veroorzaakt. Door mikroskopisch onderzoek kan men nu verder
nog constateeren, dat in deze vlekken niet slechts de cellen der
opperhuid zijn afgestorven, maar ook de daaronder zich bevin-
dende groene cellagen (het „palissadenparenchym"), waarin door
assimilatie van het koolzuur de, voor de voeding der plant noo-
dige organische stoffen worden gevormd. Zijn de mijten dus
in groote hoeveelheden aanwezig, zoodat een betrekkelijk groot
getal van bladeren in hun assimilatievermogen gehinderd wordt,
dan moet daardoor noodzakelijk de plant worden verzwakt.
Door den Administrateur eener koffleonderneming werd mij
buitendien nog medegedeeld, dat de door mijten aangetaste bla-
deren eene bijzonder groote vatbaarheid voor bladziekte bezitten.
Zelf heb ik echter deze waarneming tot nog toe niet kunnen
controleeren

Daar de „red spider", volgens de in de litteratuur te vinden
mededeelingen, in Engelsch-Indië voor de theeplanten schadelijk
schijnt te zijn, is natuurlijk te vreezen, dat hij zich ook in de
koffietuinen langzamerhand meer en meer zal uitbreiden. Het
is dus zeker ook raadzaam de verdere verspreiding ervan zoo
spoedig mogelijk tegen te gaan. Deze bestrijding zoude bij klei-
nere aanvallen wel het eenvoudigst door afsnijden en verbran-
den der aangetaste bladeren kunnen geschieden; bij aanwezig-

heid van grootere hoeveelheden van mijten is daarentegen toe-
passing van een insecticied, vooral van zwavel, aan te raden.
Deze wordt het best in zeer fijn gepulveriscerden toestand door
middel van een, voor poeders ingerichten pulverisateur, waarvan
twee verschillende soorten in de Indian Museum Notes, (1899,
Vol. 4. p. 113) zijn beschreven, op de aangetaste bladeren ge-
bracht en wel het liefst vroeg in den ochtend, wanneer de bla-
deren nog vochtig zijn van dauw, zoodat de zwavel op do
bladeren blijft vastkleven.

HOOFDSTUK III.

Orde der Snaveldragende Insecten.

A. ONÜERORDE DER PL ANT ENL U 1 ZEN.
De Groene Koffieluis Lecanmm viride, Green.
Daar de groene koffioluis op dit oogonblik ongetwijfeld tot de
gevaarlijkste vijanden dor koflieeultuur bclioort, scliijnt het mij
wel gerechtvaardigd, cene iets uitvoeriger beschrijving van hare
levensgeschiedenis te geven. Om duidelijk te zijn, zal ik liierbij
het reeds in het Eerste Deel (p. 8—15) gezegde gedeeltelijk
moeten herhalen.

Van de groene koffieluis zijn tot
nu toe slechts vrouwelijke individuen
bekend; deze kunnen zich echter— zoo-
als ook voor vele andere luizen is
aangetoond— zonder voorafgaande be-
vruchting voortplanten, en wel ge-
schiedt dit door eieren, die hun volko-
men ontwikkeling binnen het moeder-
dier doorloopen. Uit deze eieren ont-
staan dan zeer bewegelijke larven,
waaruit zich na twee vervellingen de
geslachtsrijpe wijfjes ontwikkelen. Ik
zal nu het eerst deze verschillende
stadiën kort beschrijven.

De rijpe eieren van Lecanium vi-
riele bezitten eene ellipsoïdische ge-
daante en wel vond ik voor den langen diameter gemiddeld
0,25 mM., voor den korten 0,16 mM. Hun inhoud is lichtgroen
van kleur en rijk aan sterk lichtbrekende kogeltjes, die door
behandeling met chloralhydraat kunnen opgelost worden. In
vele eieren kan men dan de verschillende lichaamsdeelen der
jonge larf reeds duidelijk waarnemen (fig. 2),

Fig. 2. Kijp ei v;ui Le-
canium viride, na Ijehande-
ling met chloraalhytiraat; s
sprieten, p. pooten, z zuig-
snuit. 250 maal vergroot.

De uit de eieren te voorschijn komende larven zijn met het
blooce oog nog juist duidelijlï v?aar te nemen. Zij zitten dik-
wijls in vrij groot getal onder het moederdier en kruipen naar
alle richtingen uit elkaar, wanneer het hen beschermende moe-
derdier wordt verwijderd. Zij zijn zeer licht geelgroen van
kleur en zooals fig. 15 op plaat 1 doet zien, van 2 sprieten, 3
paar pooten en twee donkere oogen voorzien. Aan den bene-
denkant van het lichaam bevindt zich de lange zuigsnuit.

De larven zetten zich bij voorkeur op
de jonge bladeren en stengelstukken der
koffleplant vast. Bij oudere bladeren vindt
men ze vooral aan de onderzijde. Met eene
loupe, die de oogen der larven doet onder-
scheiden, kan men verder gemakkelijk con-
stateeren, dat de vastzittende luizen, zooals
reeds door Green werd medegedeeld 1),
bijna zonder uitzondering zoodanig zijn ge-
zeten, dat zij met het kopeinde naar de
basis van het bewoonde plantendeel ge-
richt zijn. De pooten zijn bij de zich in
rust bevindende larven onder het lichaam
teruggetrokken.

De volwassen w ij f j e s zijn vrij vlak
elliptisch en worden gewoonlijk tot 3 niM.
lang; bij uitzondering vond ik ook 4 mM.
lange. De breedte is ongeveer half zoo
groot. Van pooten of sprieten is aan de
vastzittende dieren niets te zien. Slechts
de twee donkere oogen zijn reeds met eene
loupe duidelijk waar te nemen. Worden
de luizen echter van het blad afgenomen en zóó onder het
mikroskoop gebracht, dat de buikzijde naar boven is gericht,
dan kan men aan hen 2 sprieten en 3 paar pooten duidelijk waar-
nemen. Hoe klein deze echter zijn in verhouding tot het overige

Fig. 3. Wijfje van Le-
canium viride, door chlo-
raalhydraat doorzichtig
gemaakt, van de onder-
zijde gezien; a sprieten,
b,, bj en b, pooten, o
zuigsnuit. Het geheele
lichaam is gevuld met
eieren, die in de omgeving
der sprieten, pooten, enz.
voor de grootere duide-
lijkheid niet zijn getee-
kend, 18 maal vergroot.

\) Observations oa the Green-scale Bug

lichaam wordt door nevensstaande figuur 3 duidelijk gemaakt.
Den fijneren bouw der pooten en sprieten, die voor de deter-
minatie der luizen van belang is, kan men het best onderzoeken
aan luizen, die tevoren in chloralhydraatoplossing verwarmd
zijn. Men kan aan dit materiaal gemakkelijk constateeren, dat

de sprieten (tig. 4, I) uit 7 leden
bestaan. De lengte dezer leden
werd met een micrometer geme-
ten en ik verkreeg zoo voor de en-
kele leden in mikron (= 0.001
niM.) uitgdrukt en aan de basis l)e-
ginnende de volgende waarden:
34, 34, 56, 52, 21, 21 en 47.
Van de pooten (fig. 4, II) be-
paalde ik volgende, voor de de-
terminatie belangrijke waarden:
lengte der tibia 83 mik.
lengte van den tarsus 60 mik.
Fig. 4. Lecunimn viride. 1 spriet; breedte van den femur 40 mik.

II ecne van het voorste paar pooten. ^^ .^^^^ ^^^^^ ^..^^^ ,^ ^^^ ^^^ ^^^j^.

III ranil van het heliaam met haaren „ , ttt»
I en II 175 maal, III 30(1 maal «"^'"^^^ ^^'^''^'''^'^ '^'^^■®" («S- 4,111)
vergroot. zijn gemiddeld 11 mik. lang en

meer of minder sterk geliogen.

De eieren komen binnen het raoederdier tot ontwikkeling en
worden meest onmiddellijk vóór het uitkruipen der jonge larven
uit het lichaam gestooten. De pas uitgekomen larven blijven
echter gewoonlijk nog eenigen tijd onder het moederdier zitten
en men kan dientengevolge bij het oplichten van een oude luis
dikwijls talrijke jonge larven daaronder vinden. Daar verder de
door de larven verlaten eihuiden onder het moederdier blijven,
kan men deze eveneens onder de oude luizen in groote hoe-
veelheden aantreffen. Zij doen zich aan het ongewapende oog
als een fijn wit poeder voor (fig. 6, plaat 1 *) dat dikwijls voor
eene schimmelplant is aangezien.

*) Tot mijn spijt zijn echter deze eiliuiden door den lithograaf veel te donker
en ooli te groot gereproduceerd.

— 10 —

Het getal van de door eene luis gelegde eieren is zeer groot.
Ik vond het ook aanzienlijk grooter dan vroeger door Geeen 1)
werd geconstateerd. Terwijl namelijk de genoemde schrijver
zelden meer dan 20 eieren vond, kon ik in eene luis minstens
150 eieren tellen. Bij eene andere vond ik onder het lichaam
ongeveer 30 jonge larven, terwijl binnen het lichaam nog min-
stenw 90 eieren aanwezig waren, waaronder nog vrij jonge.
Het is dus ook wel mogelijk, dat deze luis, die zeker nog in het
leven was, later nog meer eieren zou gevormd hebben. Dat de
oude luizen na het leggen der eerste eieren nog langen tijd kun-
nen leven, zelfs zonder eenig voedsel op te nemen, werd door
de volgende door mij genomen proef aangetoond:

Op 16 Maart 1900 werden verscheidene individuen van Leca-
nium viride in eene bedekt gehouden embryoschaal gebracht en
op 18 Maart alle, met uitzondering van een volkomen gezond
uitziend wijfje, waaronder zich reeds talrijke, leege eihuiden
bevonden, daaruit verwijderd. Uit deze luis zijn nu op 21 Maart
weer verscheidene eieren gekomen en verder nog 5 eieren op
1 April (dus na 16 dagen). Bij de luis zelve konden zelfs op
7 April (dus na 22 dagen) onder het mikroskoop nog duidelijk
bewegingen binnen het lichaam waargenomen worden.

Op Java was Lccanmm viride in de laatste jaren zeer ver-
spreid. Zij heeft hier ook op verschillende ondernemingen zeer
aanzienlijke schade aangericht, zoowel op landen, die slechts
een paar honderd voet boven zee liggen, als op andere van meer
dan 3000 voet hoogte boven zee. Hoe groot deze schade zijn
kan, volgt o. a. uit eenige opgaven, die in de, aan verschil-
lende koffieondernemingen verzonden circulaires gedaan werden.
Ik wil te dezen aanzien slechts opmerken, dat op een land ten
gevolge van de groene luis ongeveer 100 bouw volkomen blader-
loos stonden, terwijl op een ander land ongeveer 75 bouw jonge
aanplant volkomen er door werden gedood. Op een derde land
werd in een- en tweejarige koffletuinen eene zoodanige ver-
woesting aangericht, dat 130 bouw moesten worden afgeschre-

1) 1. c. p. 1.

— 11 —

ven. Voorts i« Lecaniuin eiride ook op Borneo en Sumatra
waargenomen.

In koftiotuineii, wnar Liclijktijiliij; Java- en Lilieria-kol'lie aan-
wezig is, vindt men Lecanmin viride gewoonlijk liet eerst op do
jonge bladeren der Liberiakoffie. Later wordt dan echter meest-
al ook do Javakoflio aangetast en deze heeft dan gewoonlijk veel
meer onder de aanvallen der Inis te lijden dan de Liberia-koflio.
Vooral voor velo jonge aanplantingen en inboetelingen van Java-
koftic is Lccanium viride in de laatste jaren zeer schadelijk geweest.

Bovendien komt dezo luis ook op verschillende andere planten
voor. Zoo vond Green (1. e. p. 4) haar op Ceylon op verschil-
lende Cinchotia en Ct7n<s-soorten, op thee en verscheidene in
het wild groeiende planten. Hier op Java vond ik haar zeer
dikwijls in groote hoeveelden op kalja piring (Gardenia fiorida).
In den Cultuurtuin bij Buitenzorg kon ik haar ook op Coffea
slenophy lla aantoonen.

Wanneer de luis het eerst op Java is opgetreden, zal waar-
schijnlijk nu niet meer met zekerheid na te gaan zijn. Op
Ceylon is het eerst eene ernstige aanval daarvan waargenomen
in het jaar 1882. Door Green wordt voor waarschijnlijk gehou-
den, dat zij daar met planten van Liberiakoffie is geïmporteerd

Voor de door haar bewoonde planten is de groene luis vooral
daardoor schadelijk, dat zij aan deze alle, voor hare voeding
noodige stoffen onttrekt. De hoeveelheid dezer stoffen wordt
nog daardoor vergroot, dat de groene luizen, zooals de meeste
schildluizen, eene suikerrijke vloeistof afscheiden, die natuurlijk
ook in den een of anderen vorm uit de plant moet gehaald
worden. Deze zoete afscheidingsproducten kunnen verder voor
de planten nog daardoor schadelijk worden, dat zij, wanneer
zij op de bladeren neervallen, de ontwikkeling van verschillende
zwarte schimmels veroorzaken. Deze schimmels bedekken dan
de bladeren met eene zwarte, ondoorzichtige korst en belera-
meren daardoor in de eerste plaats de, aan de aanwezigheid
van licht gebonden assimilatie in de groene cellen van het blad.

De zwarte schimmel geeft verder aan de aangetaste boomen

- 12 —

een zeer ziekelijk uiterlijk en valt gewoonlijk veel meer in het
oog dan de luizen zelf. Zoo is het dan ook te verklaren, dat
de groene luis dikwijls „zwarte luis" genoemd wordt. Daar
echter op de koffie buitendien ook eene werkelijk zwarte luis
voorkomt, is deze benaming niet aan te bevelen.

Invloed van het klimaat. Zeer dikwijls werd beweerd
dat de groene luis door regen gedood wordt. Zoo zegt ook
b. V. E. H. Neumann 1): „Het vochtige weer, en de vroeg in-
vallende regens, hielpen hier dus de luis verdelgen, wegspoelen
en afsterven 2)." Inderdaad moet het ook als feit worden be-
schouwd, dat over het algemeen de groene luis gedurende
den drogen tijd en in droge streken de meeste schade aanricht.
Maar er komen toch ook vrij dikwijls uitzonderingen op dezen
regel voor. Zoo werd reeds in Deel I, pag. 9 medegedeeld:
„Het hevigst optreden, dat ik van deze soort waarnam, had
plaats in Januari 1896, dus in het midden van den regentijd."
Door Pandan 3) wordt verder opgemerkt, dat het door hem
beheerde land in 1898 in weerwil van eenen regenval van 4565
mM. het geheele jaai' door door luizen is geteisterd. Ook in de, aan
de verschillende koffielanden verzonden circulaires werd door
eenige Administrateurs opgegeven, dat de groene luis niet
alleen in den drogen tijd optreedt.

Na deze en verschillende dergelijke waarnemingen kan ik
niet gelooven, dat de groene luis door den regen direct gedood
of afgespoeld wordt.

Aan den anderen kant ontbreken ook directe bewijzen voor
de meening, dat door den regen de vermenigvuldiging der groene
luis zoude verminderd worden. Tegen deze onderstelling spreekt
bovendien eene door mij in den Cultuur tuin bij Buitenzorg gedane
waarneming. Ik vond hier namelijk begin Maart, nadat in de maand
Februari niet minder dan 582 en in Januari zelfs 620 mM. regen

•1) Koffiegids. Jaarg i. p. 517.

2) In tegenstelling hiermee wordt echter door denzelfden schrijver (1. c. p.
515) beweerd: »Wat nu de zooeven genoemde vochtigheid betreft, zij hier
opgemerkt, dat waar de luis eenmaal is, zij zich om de vochtigheid niet be-
kommert."

3) Koffie-gids Jaarg. 1. p. 693,

— 13 —

gevallen waren, op vorschilltiulo Lilieriaplanten niot slechts alle
ontwikkoliiii^sstadit'ii van luizen, maar ook wijfjes, die meer dan
100 eieren bevatten.

Volgens het bovenstaande geloof ik dus te kunnen beweren,
dat geene exacte waarnemingen er voor spreken, dat de groene
luis direct door regen gedood of in haar vermogen van voort-
planting belemmerd wordt. De over het algemeen bestaande
samenhang tusschon regenval en vermindering der groene lui-
zen .schijnt mij ook vooral daardoor verklaarbaar, dat de regen
gunstige voorwaarden doet ontstaan voor eene dadelijk nog na-
der te bespreken ziekte der groene luis.

De verspreiding der luizen. Terwijl de groene luizen,
afgezien van de eerste larvestadiën meest op hun plaats vast-
zitten, kan men toch gemakkelijk waarnemen, dat zelfs vrij
groote luizen het vermogen, zich te bewegen, nog niet ver-
loren hebben. Zoo vond ik b. v. dikwijls, als ik met luizen bedekte
bladeren in eene bedekte glazen schaal bracht, dat den volgen-
den dag zelfs volwassen luizen aan de wanden der schaal vast-
zaten. Vooral als de bladeren beginnen te verwelken schijnen
zy dikwijls door de luizen verlaten te worden. Overigens kan
men, als men er bijzonder op let, ook vrij groote luizen op bla-
deren zien wandelen. Of nu echter deze l)ewegingen in noemens-
waardige mate de verspreiding der luizen bevorderen en of daar-
door eene verplaatsing van boom tot boom of zelfs op grootere af-
standen kan plaats hebben, is wel eenigszins aan twijfel onderhevig.

Het waarschijnlijkste is, dat de verspreiding op grootere af-
standen vooral in het larvenstadium geschiedt. Door Green 1)
werd ook reeds opgemerkt, dat de jonge larven zeer gemak-
kelijk door den wind, de veeren der vogels en de kleeding der
koelies kunnen meegevoerd worden. De genoemde natuuronderzoe-
ker neemt ook aan, dat het laatstgenoemde agens bij de versprei-
ding der groene luizen misschien de hoofdrol speelt. Van bijzonder
belang is nog in dit opzicht, dat Green proefondervindelijk kon aan-
toonen, dat de jonge luizen vele dagen zonder voedsel kunnen leven.

1) L. c. p. i.

— 14 —

Bovendien wordt ook dikwijls beweerd, dat ook de mieren
bij de verspreiding der groene luizen eene belangrijke rol spelen.
Echter is het, voor zoo ver mij bekend is, tot nu toe niet ge-
lukt, het overbrengen der groene luizen door de mieren in de
koffietuinen direct waar te nemen. Integendeel hadden de door
Neümann 1) en Pandan 2) in dit opzicht verrichte pogingen een
volkomen negatief resultaat. Ook ik heb mij tot nu toe niet
van eene verplaatsing der groene luizen door mieren door di-
recte waarnemingen kunnen overtuigen en het schijnt mij wel
waarschijnlijk, dat men den invloed der mieren op de versprei-
ding der groene luis dikwijls te hoog heeft aangeschreven. Mis-
schien is het echter toch wel de moeite waard in de koffietui-
nen nog verdere proeven dienaangaande te nemen.

Aan den anderen kant is het algemeen bekend, dat door de
meeste soorten van luizen mieren worden aangelokt en wel
daardoor, dat de luizen eene zoete vloeistof afscheiden, die voor
de mieren een geliefkoosd voedsel is. Zoo kan men ook in-
zonderheid op de, door de groene koffleluis bewoonde planten-
deelen zeer verschillende soorten van mieren aantreffen. Of
nu echter deze mieren aan de luizen voor het geboden voed-
sel een tegendienst bewijzen en waarin deze eventueel zou be-
staan, is nog niet niQt zekerheid aan te geven. Weliswaar
werd dikwijls beweerd, dat de luizen verdwijnen, zoodra de
mieren kunstmatig verwijderd waren. Door Pandan 2) werd
dit ook direct door experimenten aangetoond, terwijl aan den
anderen kant Neumann 3) door het kunstmatig verwijderen
der mieren geene vermindering der luizen kon te weeg brengen.

Dat echter de luizen zeker eenigen tijd zonder mieren leven
kunnen, volgt uit eenige proeven, die ik dienaangaande heb
genomen. Bij een van deze proeven werd eene jonge, in een
pot staande Liberiaplant, waarop ik talrijke groene luizen had
gebracht, volkomen van mieren gezuiverd en de pot zóó opge-
steld, dat de basis ervan door een o. 5 cM. breede ring van

i) Vergel, Koffie-gids. Jaarg. I. p 518
2) Ibid. p. 694.
3; Ibid. p. 519.

— 15 —

water omgeven was, zoodat ook later geene mieren op den
pot konden komen. Inderdaad konden ook op deze plant in
de volgende dagen bij herhaald onderzoek geene mieren worden
gevonden. Toen vond ik 5 dagen later, dat wel nog vele lui-
zen op de bladeren der l)cdoolde plant in het leven waren
gebleven, maar dat zich daarop veel vocht had verzameld. Blijk-
baar was deze opeenhooping veroorzaakt door de zoete afschei-
dingsproducten der luizen, die, daar de plant in eenen glazen
kast stond, in de vochtige lucht niet kon opdrogen en ook niet
door den regen kon worden afgewasschen. Bij andere planten,
die zich onder dezelfde omstandigheden bevonden, maar door
mieren bezocht werden, heeft dan ook deze opeenhooping niet
plaats gehad. Om nu te voorkomen, dat door dit gistende
vocht de luizen beschadigd werden, heb ik eene, op dezelfde
wijze door een ring van water geïsoleerde Liberiaplant buiten
de glazen kast opgesteld, zoodat de bladeren door den regen
konden afgewassclien worden. Dat ook op deze plant geene
mieren kwamen, werd door herhaald onderzoek geconstateerd ;
maar toch waren daarop zelfs na meer dan twee maanden nog
levende exemplaren van Lecanium viride aanwezig.

Dat Lecanmm viriele langen tijd zonder mieren leven kan,
is dus met zekerheid aangetoond. Daarmede is echter natuur-
lijk nog niet bewezen, dat de aanwezigheid der mieren onder
zekere omstandigheden niet voor de luizen van voordeel kan
zijn. Zoo is het b. v. zeer wel denkbaar, dat de mieren de
voor hen zoo nuttige luizen tegen zekere natuurlijke vijanden
beschermen. Deze onderstelling zou ook kunnen verklaren,
waarom in dit opzicht in verschillende streken verschillende
resultaten werden verkregen. Natuurlijk kan echter ook op
andere wijze een samenhang tusschen de mieren en de luizen
bestaan. Om te dezen aanzien eenige zekerheid te verkrijgen,
zou het zeker vooral wenschelijk zijn, in streken, waar het
gelukken mocht, door het weghouden der mieren de luizen
te doen verdwijnen, erop te letten, wat dan eigenlijk met de
luizen geschiedt. Voor zoo ver mij bekend is, zijn hierover
tot nu toe geene waarnemingen gepubliceerd.

— 16 —

N a t u u r 1 ij k e v ij a n d e n. Van de talrijke, natuurlijke vijan-
den der groene luis zijn die, welke tot het dierenrijk behooren,
in het Eerste Deel reeds vrij uitvoerig besproken. Daarentegen
zijn de verschillende schimmels, welke de groene luis dooden,
daarin niet behandeld, ofschoon zij bij de verdelging der groene
luis eene minstens even belangrijke rol spelen. "Wij zullen
daarom met de bespreking der schimmelziekten van de groene
luis beginnen, om later nog eenige opmerkingen over hare
dierlijke vijanden te maken.

In het lichaam der groene luis heb ik tot nu toe 5 verschil-
lende schimmelsoorten kunnen waarnemen. Eene daarvan heb
ik reeds vroeger in „Teysmannia" *) en op het Congres te Ma-
lang **) kort beschreven. Deze mag als de op Java het meest
verspreide, als de „geicone luizenscMmmel'\ worden aangeduid.
Een andere eveneens witte schimmel werd het eerst door den
Heer F. Gierlings waargenomen en gecultiveerd en zal daarom
in het volgende als „schimmel van Gierlings" worden lieschre-
ven. Verder zal nog eene lichtroode en eene zwarte schimmel
worden beschreven en dan eene, die aan gistcellen herinnerende
cellen liinnen het lichaam der luizen vormt.

1. De gewone luizenschimmej,.

Zooals ik reeds in de eerste beschrij-
ving van dezen schimmel in „Teysman-
\ \ \ -ift"^^ "''^" ^^^^ aangegeven, zijn de daardoor

^\A*3==- * aangetaste luizen met eenen ring van

„. er, 1 • fijne schimmeldraden omgeven, die zich

Fi^. 5. Gewone lm- ■' '

zenschimmel. I. Een zich i-on^l om de luis c. 1 mM. ver op het blad

in lucht bevindend draad- uitbreiden. Met eene loupe gezien verschij-

je;ll. Een stuk daarvan nen deze draden als eene ringvormige,

na het overbrengen in zuiver witte of iets doorschijnende, een

water, sterker vergroot ; ^ gestreepte laag, die de meest licht-

III. Eenige sporen, nog , , , , . ^^

sterker vergroot. '^™i" gekleurde, doode luizen omgeeft
(plaat 1. flg. 9.) Met het mikroskoop kan

•) iSfiO Deel 9. p. 240.

*') Verslag van het iste Kuffieconyrcs ISOS, p. 41 .

— 17 —

men verdor waarnomon, dat de uit de luizen iiitgropionde schim-
meldraden korte zijtakken dragen, welke aan hun vrije einden
een vrij groot aantal zeer kleine sporen doen ontstaan, die, wanneer
de schimmeldraden zich in de lucht bevinden, door eene slijmach-
tige stof tot een rond bolletje worden samengehoudeu (Fig. 5, 1.).
Wordt zulk een hollotje in water gebracht, dan lost de slijm
op on de sporen (Fig. 5, III.) verdeclon zich in of op het water.
Zij bezitten eene lengte van .1,5 mik. en eene breedte van 1,5 mik.

Het is wel waarschijnlijk, dat deze schimmel onder bepaalde
omstandigheden nog andere, hooger georganiseerde voortplan-
tingsorganen voi-mt. Tot nu toe heb ik deze echter nog niet
kunnen vinden.

Ondeizoekt men nu verder de door dezen schimmel omgeven
luizen zelve, hetgeen b. v. zeer goed aan vooraf in chloraalhy-
dnuitoplossing gekookt materiaal kan geschieden, dan zal men
vinden, dat het geheele lichaam der luizen door schimmeldraden
is doorgroeid, die met de buiten de luis aanwezige in ieder op-
zicht overeenkomen. Bij nauwkeurig onderzoek zal men ook
eenen directen samenhang tusschen de binnen en buiten het
lichaam der luizen aanwezige draden kunnen constateeren.

Voor de praktijk is nu natuurlijk de vraag van het grootste
belang, of de beschreven schimmel als de oorzaak van het af-
sterven der luizen is aan te zien, of dat hij eerst de luizen aan-
tast, nadat deze vooraf reeds door eene andere nog onbekende
ziekte waren gedood. Deze vraag is natuurlijk het zekerst door
infectieproeven te beantwoorden. Is het mogelijk, volkomen
gezonde luizen door infectie met den schimmel onder de be-
schreven verschijnselen tot afsterven te brengen, terwijl de op
de controleplanten aanwezige luizen, die zich anders onder de-
zelfde voorwaarden bevonden, volkomen gezond bleven, zoo kan
men er niet meer aan twijfelen, dat de bedoelde schimmel wer-
kelijk als de oorzaak van het afsterven der luizen is te beschouwen.

Om deze redenen heb ik dan ook vooraf reincultures van den
schimmel gemaakt en daarmee eensdeels zelf infectieproeven
genomen en anderdeels verscheidene Heeren Administrateurs
verzocht op de ondernemingen zelve zoodanige proeven te nemen.

Medcd. n. XLIV 8

— IR —

Over het maken van deze reincultures wil ik hier nog opmer-
ken, dat ik zeer krachtige cultures verkreeg op eene onder-
laag, die op 100 gr. water 2 gr. agar-agar, 1 gr. pepton, 4 gr-
gewone suiker en 0,1 gr. vleeschextract van Liebio bevatte.
De schimmel groeit echter betrekkelijk langzaam : Eerst na
ongeveer 5 dagen kon het gevormde mycelium met het bloote
oog duidelijk waargenomen worden, terwijl eerst na ongeveer
8 dagen met het mikroskoop eene rijkelijke sporenvorming kon
worden aangetoond. Vooral aan den rand der cultuur zijn deze
op korte stelen staande, uit sporen bestaande kogeltjes bij
toepassing van zwakke vergrooting gemakkelijk waar te nemen.
(Fig. 6.). Met het bloote oog doen deze cultures zich eerst zuiver
wit voor; later verkrijgen zij eene meer geelachtige tint.

De resultaten van
de met deze reincul-
tures genomen proe-
ven zijn tot mijn spijt
tot nu toe van dien
aard, dat men nog niet
met volkomen zeker-
heid kan beslissen, of
de boven beschreven
schimmel werkelijk
als de eenige oorzaak
van het afsterven der
daardoor aangetaste
luizen is te be schou-
wen. Echter .wordt de-
ze onderstelling door
verschillende waarne-
mingen zeer waar-
schijnlijk gemaakt.

Aangaande de op de verschillende ondernemingen genomen
proeven, moet ik mededeelen dat volgens de opgaven in de circulai-
res de infectie met de reincultures op de meeste landen geheel
zonder succes was, terwijl slechts 8 landen over meer of minder

Fig. 6. Gewone luizeiischimmel ; gedeelte
van den rand eener reincultuur, sterk vergroot.

— 19 -

gunstige uitkomsten berichtten. Ik moet hieraan nog toevoegen,
(lat (Ie van iaatstl)e(ioelde landen ontvangen opgaven niet zon-
der kritiek mogen worden aanvaard. Hoe gemakkelijk in dit
opzicht eeno vergissing kan plaats hebben, kan daaruit blijken,
dat de Heer F. H. Neumann, die in de Koffie-Gids cene uitvoe-
rige discussie over dezen schimmel heeft gepubliceerd, onge-
twijfeld de reeds beschreven leege eihuiden (vergel. p. 2 en pi.
1, fig. 6.) voor den luizendoodenden schimmel heeft aangezien 1).

Dezelfde vergissing heb ik overigens op mijne reizen ook el-
ders ontmoet Bovendien is het ook niet volkomen zeker, of
overal met de noodige zorg erop is gelet, of de schimmel wer-
kelijk slechts of ten minste het eerst op de geïnfecteerde boomen
en niet gelijktijdig ook op de in de omgeving staande is opge-
treden. De groote verspreiding, die de schimmel nu reeds over
geheel Java bezit, maakt zeker het nemen van volkomen betrouw-
bare proeven zeer moeilijk. Om deze redenen schijnt mij dan
ook een zekere twijfel over de volkomen betrouwbaarheid van
de in de circulaires gemaakte opgaven eenigszins gerechtvaar-
digd, en dit des te meer, omdat ook de door mij in het labora-
torium genomen proeven nog geene volkomen bevredigende re-
sultaten hebben gegeven.

Ik wil van deze proeven hier slechts een drietal iets uitvoeri-
ger beschrijven.

Bij de ééne werden 6 in potten staande, jonge Liberiaplanten
waarop zich vele, lilijkbaar gezonde exemplaren van Lecanium
vinde bevonden in eene glazen kast gebracht en werden op 3
daarvan met een penseel versche sporen van eene reincultuur
gebracht, terwijl de 3 andere planten als controleplanten niet
besmet werden. Aan deze planten was nu langen tijd niets
van luizenschimmel te zien. Na ongeveer 2 maanden vond ik
echter op de 3 geïnfecteerde planten inderdaad de luizenschim-
mel, terwijl de drie contnjleplanten vrij daarvan waren geble-
ven en nog gezonde groene luizen droegen.

i) Dat dit werkelijk zoo is, volgt uit liet in de Kotfie-Gids, Jaarg. 1, |i.
519 gezegde: «De gestorven luizen onderzoekende, vond ik onder het seliild
van de meeste luizen de reeds zoo dikwijls beschreven luisdoodende schimmel.

— 20 —

Verder heb ik een in den tuin staand exemplaar van Gar-
denia florida (kembang katja piring\ waarop vele gezonde exem-
plaren van Lecanium viride aanwezig waren, met van reincultures
afkomstige sporen geïnfecteerd. Na ongeveer 1^ maand kon Ik
daarop het optreden van den luizenschimmel constateeren.

Eindelijk moge hier nog de op de onderneming Ngrangkah
genomen proef, die reeds op het congres te Mahing werd aan-
gehaald, besproken worden. Bij deze proeven werden jonge
boomen van Coffea arabica^ die talrijke exemplaren van de groene
koffieluis droegen, met sporen, die van reincultures afkomstig wa-
ren geïnfecteerd. Onder deze planten waren er twee, die zich
aan den rand van een oerbosch bevonden en ten gevolge daarvan
op den eenen kant schaduw hadden. Op eene van deze planten
waren 44 dagen na de infectie reeds sporen van de luizenschim-
mel waar te nemen ; 4 dagen later waren aan dezen boom reeds
talrijke door de karakteristieke schimmeldraden omgeven luizen
te vinden en ook aan de andere waren reeds eenige zoodanige
luizen waar te nemen. Daarentegen werd aan meer dan 15 plan-
ten, die in de omgeving der geïnfecteerde stonden en ook talrijke
luizen droegen, geen spoor van luizenschimmel gevonden.

Voorts was ik van plan gedurende mijn verblijf op bet kof-
fieland Soeraber Soeko met de luizenschimmel proeven te nemen.
Dit werd echter zeer moeilijk gemaakt, doordat, toen ik op dit
land kwam, de luizenschimmel daarop reeds zeer verspreid was
en eenige weken later bijna alle luizen onder het optreden der
boven beschreven schimraeldraden afgestorven waren. Niette-
min heb ik hier toch eene, misschien niet geheel van belang
ontbloote waarneming kunnen maken. Ik heb hier namelijk op
eene Liberiaplant, waarop zich slechts eenige door de bekende
schimmeldraden omgeven, doode en bovendien nog vele, blijk-
baar gezonde luizen bevonden, een blad gemerkt en daarna alle
doode luizen ervan verwijderd. Vervolgens werden iederen dag
de eenigszins ziekelijk uitziende luizen, b. v. zulke die pas be-
gonnen een weinig bruinachtig te verkleuren, na koken in chlo-
raalhydraatoplossing onder het mikroskoop onderzocht, om te
zien of bij deze luizen reeds schimmeldraden binnen het lichaam

— 21 —

waren waar to iioiufii. Iiulcidaail was dit hij alle hierop onder-
zochte luizen het geval, ook dan wanneer nog geen van deze
draden uit hot lichaani der luizen was getreden. Deze waar-
nemingen zouden zeker eenigszins moeiel ijk te verklaren zijn,
wanneer men wilde aannemen, dat de luizenschimmel een met
de ziekte niet in verband staand organisme was.

Aan den anderen kant heb ik echter bij verschillende infec-
tieproeven met de reincultures ook volkomen negatieve resul-
taten verkregen en ik geloof dus te moeten onderstellen, dat
bij de ontwikkeling van de luizenschimmel nog de een of an-
dere onbekende factor eene rol speelt. Men zoude hier misschien
het eerst aan het niet voorhanden zijn van voldoende vochtig-
heid, of aan ontoereikende bescherming tegen het zonlicht den-
ken. Maar ook bij proeven, die ia dit opzicht onder de noodige
voorzorgen waren genomen, werden herhaaldelijk volkomen
negatieve resultaten verkregen. Of misschien de nog uitvoe-
riger te bespreken gistachtige cellen iiierbij eene rol spelen, is
nog te onderzoeken.

Aangaande de infectieproeven wil ik nog opmerken, dat deze
volgens de opgaven van verschillende Heeren Administrateurs
beter slagen, waaneer voor de infectie niet reincultures, maar
koftiebladeren, die met de luizenschimmel omgeven luizen dra-
gen, gebruikt worden. Men kan deze in de te infecteeren boomen
ophangen of ook met spelden aan de bladeren ervan vasthech-
ten. Men zal verder bij zoodanige proeven zeker goed doen, slechts
bladeren voor de infectie te gebruiken, waarop de schimmellaag
niet te oud is, dus bijv. zulke, waarop eerst een gedeelte der lui-
zen door de draden van de luizenschimmel is omgeven. Zoodanige
bladeren heb ik van Soember Soeko in vrij groote hoeveelheden
naar eene op de Wilis gelegen onderneming gezonden en ik
heb later van den Administrateur dezer onderneming het be-
richt verkregen: „De schimmel kwam wel op, doch zeer spo-
radisch en tastte naderhand enkele andere niet geïnfecteerde
boomen aan, die in de nabijheid van den behandelde stonden ;
doch verder ging de infectie niet".

— 22 —

Ook de laatste waarnemingen spreken zeer ervoor, dat de
schimmel als de oorzaak van het afsterven der bedoelde luizen
is te beschouwen. Het is mij echter niet mogelijk aan te geven,
waarom de schimmel zich in dit geval zóó weinig heeft uit-
gebreid, dat de proef in betrekking tot de praktijk als mislukt
moet worden beschouwd.

Mag nu echter de boven beschreven schimmel als de oor-
zaak van het afsterven der luizen zijn aan te zien of slechts
op de reeds door eene andere ziekte aangetaste of zelfs gcdoode
luizen tot ontwikkeling komen, in ieder geval is die ziekte,
die met de ontwikkeling van de de luizen omgevende, in het
bovenstaande nader beschrevene schimmeldraden eindigt, eene
over geheel Java zeer verspreide ziekte, waardoor op vele door de
groene luis zwaar geteisterde landen eene volkomene of nage.
noeg volkomene vernieling der groene luizen werd veroorzaakt-
Ik wil hieraan nog toevoegen, dat deze ziekte volgens de, in de
circulaires gedane opgaven op niet minder dan 63 landen in
meer of minder hevige mate is waargenomen. Door de meeste
Administrateurs werd hierbij over eene zeer gunstige uitwer-
king van de ziekte bericht en opgaven als „alle luizen gedood,
bestrijding geheel aan de schimmel overgelaten" zijn dikwijls
in de circulaires te vinden. Slechts betrekkelijk weinige Admi-
nistrateurs hadden minder gunstige ervaring en berichtten over
een slechts „sporadisch voorkomen", „onvoldoende werking" enz.

De schimmel is ook op Borneo waargenomen en verder verkreeg
ik door den Heer E. E. Green van Ceylon afkomstige luizen die
door schimmeldraden omgeven waren, die volgens het mikrosko
pisch onderzoek met de hierboven beschrevene zeker identisch zijn.

Wij hebben hier dus zeker met eene zeer verspreide en voor
de koffiecultuur zeer nuttige ziekte te doen en het is bijgevolg
zeker de moeite waard, deze ziekte zoo nauwkeurig mogelijk
te onderzoeken en alle factoren, die op het optreden daarvan
influenceeren, met zekerheid vast te stellen. Mochten mijne
verdere onderzoekingen in dit opzicht eenig resultaat opleveren,
dan zal ik dit zoo spoedig mogelijk ter algemeeue kennis brengen.
Aan den anderen kant zal ik echter ook zeer gaarne van anderen

— 23 -

Vy

Kif;. 7. I,ui/cnschimiiicl viin
OiKHi.iNfis. Ion II joiifjo ('onKliëii-
lirajiors; III oude (•otiitliöiuinif^ci's
met kottiiijr van coiiidiöii.

mededeelingen over waaniomiiiy;eii un ondervindingen dienaan-
gaande ontvangen en deze zoo noodig in loco eontroioeren.
■1. De suhimmei, van Gieklings.
Onder dezen naam zal ik eenc schiniincl kort beschrijven,
die door den Heer F. UiEuiiiNiis, Administrateur van Ngrangkali
(Kediri) iiot eerst is waargenomen en gecultiveerd. Di^ze schim-
mel is reeds met liet blooto oog daardoor van de hierboven

beschrevene te onderscheiden,
dat zij om de doode luizen eene
veel dikkere schinimclniassa ont-
wikkelt (plaat 1, tig. 10). Door
mikroskopisch onderzoek kan
men verder zien, dat bij deze
schimmel (lig. 7) de sporen aan
de uiteinden van herhaaldelijk
vertakte draden ontstaan, en wel
wordt aan ieder draadje niet
slechts eene, maar zooals tig. 7, III doet zien, eene lange reeks
van sporen gevormd, die echter bij aanraking zeer gemakkelijk
afvallen. Het is zeker aan te nemen, dat deze schimmel onder
bepaalde omstandigheden nog eene andere, hooger georganiseerde
fructificatie zal vertoonen. Eerst na het vinden daarvan zal
eene determinatie en wetenschappelijke benaming mogelijk zijn.
Uitvoeriger mededeelingen over deze schimmel, die zeker niet
zoo verspreid is als de eerst beschrevene, zullen misschien la-
ter door den Heer Gierlinus zelven worden gedaan.
3. De roode schimmel van Lecanium viride.
(Aschersonia Lecanü sp. n.)

Deze schimmel (plaat 1, tig. 11
en 12) doorgroeit eerst het lichaam
der luis en vormt dan oranjegele
tot roode, meer of minder half ko-
gelvormige lichaamjes, waaraan
men met het bloote oog niet meer
kan onderscheiden, dat zij uit eene
groene luis zijn uitgegroeid. Kookt

Fig. 8. Aschersonia Lecanii. I.
Doorsnede door het stronia. 1 1 S])o-
ren; eene nof;op<len steel zittend,

— 21 —

men echter sneden, die van de ondervlakte van een zoodanig
licliaampje zijn genomen, in cliloraaliiydraatoplossing, dan zal
men daarin vrij gemakkelijk de pooten, sprieten en zuig-
snuit van de, door de schimmel gedoode luis kunnen vinden.
Maakt men sneden, die loodrecht op het lichaam dor luizen zijn
georiënteerd (fig. 8, I), dan kan men waarnemen, dat aan de
bovenzijde der schimmellichaampjes verdiepingen van onregel-
matige gedaante aanwezig zijn. Op de oppervlakte van deze
verdiepingen heeft de vorming der kleurlooze, eencellige voort-
plantingsorganen (fig. 8, II) plaats. Deze bezitten eene spilvor-
mige gedaante en zijn zeer klein (11 — 14 mik. lang en ongeveer
é mik. breed) ; zij bevatten eenige lichtgele oliedruppeltjes. Het
is wel waarschijnlijk, dat deze schimmel nog eene andere soort
van voortplantingsorganen bezit, tot nu toe heb ik deze echter
niet kunnen ontdekken.

Van de in de literatuur beschrevene gelijksoortige schimmels
vertoont deze schimmel met de door Webber 1) beschrevene
Aschersonia aleyrodis, waardoor eene op Citrus spec. voorkomende
luis, Aleyrodes citri gedood wordt, de meeste overeenkomst.
Deze schimmel vormt echter rondom de luis een ongeveer 1 mM.
breeden rand, die uit eene dunne laag van myceeldraden bestaat.

Bij onze schimmel wordt deze rand daarentegen meest in het
geheel niet gevormd of is zeer smal. Verder treden bij de, in Ame-
rika waargenomen schimmel de sporen, in vochtige lucht door
slijm samengebonden, in lange draden aan de oppervlakte van
het schimmellichaam uit, wat ik bij onze schimmel nooit kon
waarnemen. Eindelijk is ook de grootte der sporen, vooral de
breedte, bij beide soorten verschillend. Het scheen mij dus wel
gerechtvaardigd, onze schimmel als eene nieuwe soort aan te
zien en heb ik voor haar den naam Aschersonia Lecanii gekozen.

Aschersonnia lecanii heb ik het eerst op eene koffieonder-
neming in Oost-Java waargenomen, waar zij echter slechts op
enkele door Lecanium viride aangetaste Liberia koffleboomen
voorkwam. Later ontving ik van eene onderneming in Sumatra

1) Vergel. U. S. Dep. of Agric, Div. of Veg. Phijs. and. Pathul. 1807 Buil.
No. 13. p. 20.

eveneens door deze soliinnncl gedoode groene kotTieluizen. Hierbij
werd gelijktijdig bericlit, dat deze scliiüunel zich binnen korten
tijd over de gelieele onderneming heeft uitgebreid en alle luizen
gedood heeft. In den laatsten tijd vond ik de sehininiel ook
in den Cultuurtuin bij Buitenzorg, en ook in Üost-Java op en-
kele door Lecanhim viride aangetaste Liberia koflieboonien, maar
slechts sporadisch.

Mijne met deze schimmel genomen kunstmatige infectiei)roeven
hebben tot nog toe geone resultaten gegeven.

4. De zwarte luizenschimmel. Empxisd Lerami Sp. n.

De door deze schimmel aangetaste luizen zijn in de eerste
stadiën (plaat 1, lig. 13) met het bloote oog daaraan gemakkelijk
te herkennen, dat hun groene kleur langzamerhand meer en
meej' in eene witte tint overgaat, tot zij bijna zuiver wit is ge-
worden. Gelijktijdig neemt de dikte der luizen een weinig toe,
zoodat zij aan den bovenkant meer gewelfd schijnen. Eerst later
verkrijgen de aangetaste luizen eene meer grijsachtige tint, die
langzamerhand donkerder en donkerder wordt, tot bijna zwart
(plaat 1, hg. 1-t).

Onderzoekt men nu eene nog wit
uitziende luis onder het mikroskoop,
dan vindt men het geheele lichaam
gevuld met kleurlooze, kegelvormige
cellen (fig. 9) ; zelfs in de pooten en
sprieten zijn deze te vinden (fig. 9, II).
Binnen het lichaam zijn zij gewoonlijk

„. _ ,, - ... dicht gedrongen en een weinig tegen

Fig. 9. Empusa Lecami J. o o

Gedeelte van den lichaamsrand «ll^aar afgeplat. Aan den rand van

van een Lecanium viride, dat het lichaam der luizen kan men ech-

(le kegelvormige schimmelcel- ter dikwijls ook volkomen geïsoleerd

len bevat; II. Gedeelte van liggende cellen waarnemen en men

eene poot van hetzelfde insect. , , „ j„„„ ^,^„i,i,^i;;u

*^ kan vooral aan deze gemakkelijk

constateeren, dat zij niet met schimmeldraden in verband

staan. Hetzelfde resultaat verkreeg ik ook, nadat ik de luizen

door koken in een oplossing van chloraalhydraat opgehelderd

— 26 —

Fig. 10. Empiisa Lcca-
nii, Vorming der banidiën
uit de kogelvormige cel-
len.

of met alkohol gefixeerd en met carmaluin gekleurd had. In het
laatste geval waren in de kogelvormige cellen constant 4 cel-
kernen waar te nemen.

Om nu de verdere ontwikkeling van
deze schimmel te leeren kennen, moet
men luizen bestudeeren, waarvan de
kleur pas eene grijsachtigc tint begint
te verkrijgen. Heeft men van deze door-
sneden vervaardigd of eenvoudig het ge-
hcele lichaam der luis onder het dek-
glas aan stukken gewreven, dan ziet
men, dat vooral de, in het midden van het lichaam der luizen
gelegen kogeltjes in draadvormige organen uitgroeien en dat
de meeste inhoudsstoffen der kogelvormige cellen in het uiteinde

dezer draden overgaan (tig.
10). Hier heeft dan ook de
vorming der voortplantings-
organen (conidiën) plaats,
waarvan in flg. 11, 1 verschil-
lende stadiën zijn afgebeeld.
In volkomen rijpen toestand
(lig. 11, II.) bezitten deze co-
nidiën eene peervormige ge-
daante en zijn ± 18 mik. lang
en 9—10 mik. breed. Hai'e
membraan is donker van kleur
en hierdoor wordt ook de met
het bloote oog zichtbare don-
kere kleur van de door deze
schimmel aangetaste luizen
veroorzaakt. De conidiën ont-
Fig 11. Empusa Lecanii.1. Basidiën kiemen dikwijls op de luizen
met sporen van verschillenden ouder- 2elve met verscheidene kiem-
dom; II Eijpe sporen; III kiemende spoor, ^^^^j^^^ ^^„_ j;^ jjj)_

Het is zeker zeer waarschijnlijk, dat deze schimmel benevens
de reeds beschrevene conidiën nog andere voortplantingsorganen

- 27 —

bezit. Eerst na het vinden van deze zal het mogelijk zijn, met
zekerheid uit te maken, waar deze schimmel in het systeem
der schimmels moet gei)laatst worden.

Voorloopig schijnt het mij echter het doelmatigst, haar in
het geslacht Empusa onder to brengen, ofschoon zij ten gevolge
van do donkere kleur der conidit'nmembranen en het kiemen
met kiembiiizen eenc iets afzonderlijke plaats daarin inneemt.

Voor de praktijk schijnt deze schimmel slechts van onder-
geschikte beteekenis te zijn. Wel is waar heb ik haar in de
meest verschillende streken van Java aangetroJïen, maar toch
nooit in eenigszins groote iioeveelheden en bijna overal vond ik nog
gezonde luizen tusschcn de aangetaste. Zeker zijn dus ook van
eene kunstmatige infectie met deze schimmel geene al te gun-
stige resultaten te vei'wachten.

5. GlSTACllTlOE CELLEN IN JIET LICHAAM DEK GliOENE LuiZEN.

Wanneer men eene groene luis
in chloraalhydraatoplossing zóó lang
kookt, totdat zij volkomen doorzichtig
is geworden, dan kan men daarin bij
sterke vergrooting zeer dikwijls meer
of minder talrijke, rondachtige cellen
(tig. 12) waarnemen, die, zooals de
echte gistcellen, met elkaar in verband
staan. Deze cellen vond ik zelfs in
de nog in het moederdier ingesloten
12 Gistachtige cellen eieren. Ik heb reeds proeven genomen,

uitliet lichaam van LctwHMm om uit te maken, welke beteekenis

virkle. deze cellen voor de luizen bezitten;

deze hebben echter tot nog toe geene betrouwbare resultaten

gegeven.

Dierlijke vijanden der Groene Luis.

Onder de dierlijke vijanden der groene luis zijn zeker de reeds
in deel I, pag. 14 onder den naam Enctjrtus horjoriensis beschre-
ven sluipwespen van bijzonder groote beteekenis. Ik heb daarom
ook op plaat 1, fig. 7 eene luis afgebeeld, die eene pop van

Kis.

- 28 —

deze sluipwesp bevat. Deze zwart gekleurde pop zit hier geheel
in het lichtbruine en uitgezogen lichaam der luis. Om in vrij-
heid te komen, maakt de, uit de pop uitgekomen sluipwesp op
den bovenkant der luis een met de loupe zeer goed vraar te
nemen, cirkelvormig gaatje (fig. 8 op plaat 1). Eene gekleurde,
sterk vergroote afbeelding van het volkomen insect, dat met
het bloote oog juist nog is waar te nemen, geeft fig. 16 op plaat 1.

Verder wil ik hier nog opmerken, dat ik gedurende mijn
verblijf op Soember Soeko geprobeerd heb een uit Kaapland
afkomstig Lieveheersbeestje, Exochomus nigromaculatiis, ter be-
strijding der groene koffieluis op Java te importeeren. Ik had
eene bezending van deze dieren, waarvan reeds op Ceylon was aan-
getoond, dat zij zich gretig met Lecanium viriele voeden, door den Go-
vernment Entomologist van Ceylon, den Heer E. E. Green ontvan-
gen en maak gaarne van deze gelegenheid gebruik, om aan dezen
Heer voor zijne welwillendheid mijnen oprechten dank te betuigen.

Van de toegezonden exemplaren waren wel is waar, slechts
7 torretjes levend overgekomen; maar deze werden dadelijk met
Lecanium viride gevoed en hebben in het begin zoo spoedig
eieren gelegd, dat ik na eene maand reeds meer dan 150 eieren
had verkregen, waaruit zich talrijke larven en torretjes ont-
wikkelden. De meeste larven gingen echter om verschillende
redenen te gronde, voordat zij zich verpopten. Nochtans heb
ik op twee verschilleade ondernemingen van Oost-Java op
boomen, die vol zaten met Lecanium viride^ een zeker getal
larven uitgezet. Maar het resultaat hiervan was geheel nega-
tief, daar nooit later op de twee ondernemingen van de bedoelde
Lieveheersbeestjes iets is waargenomen.

Toen ik verder na mijne terugkomst te Buitenzorg mijne
cultuurproeven meer in het groot wilde voortzetten, moest ik
tot mijn spijt ervaren, dat de uit Soember Soeko goed ovei*-
gebrachte larven en torretjes de een na de ander stierven zon-
der zich voort te planten. Het was mij niet mogelijk de oor-
zaak hiervan op te sporen; het is echter niet onwaarschijnlijk,
dat het klimaat hierbij eene rol heeft gespeeld. Overigens heb
ik later van den Heer Green het bericht verkregen, dat Exocho-

— 29 —

mus ook op Coylon later veel ongunstiger uitkomsten heeft
gegeven dan na de, in den eersten tijd zeer gunstige resultaten
te verwachten was. In ieder geval is echter door het mislukken
van deze eerste proef nog niet bewezen, dat hot onmogelijk
is, door het importeeren van natuurlijke vijandon, vooral van
andere Lieveheersbeestjes, bij de bestrijding van do groene
koffieluis gunstige uitkomsten te verkrijgen.

De bestrijcKnff der groene luizen door chemische middden.

Al is het dan niet onwaarschijnlijk, dat men door voortgezet
onderzoek er in zal slagen, door kunstmatige vermenigvuldiging
der natuurlijke vijanden der groene luizen deze met betere uit-
komsten te bestrijden, zoo zal het toch wel altijd wenschelijk
blijven, l)ij het optreden van groote luizencpidemiën middelen
te bezitten, die een spoediger vernieling der luizen mogelijk
maken. Inderdaad zijn ook reeds zeei' verschillende stoffen tot
bestrijding der groene luizen aangewend. Dat echter tot nu toe
geen volkomen betrouwbaar en afdoend middel is gevonden,
kan ook hieruit worden afgeleid, dat de verleden jaar door het
Algemeene Koffie-Syndicaat over dit onderwerp uitgeschreven
prijsvraag geene bevredigende oplossing heeft gevonden. Daarom
schijnt het mij overbodig, de verschillende middelen te noemen,
die door den eenen of anderen Administrateur ter bestrijding
der groene luis in toepassing zijn gebracht. Over al deze mid-
delen zijn de opgaven nog zeer verschillend en terwijl de eene
afdoende vernieling bereikt heeft, heeft een andei- met hetzelfde
middel zeer slechte resultaten verkregen.

Volgens mijne persoonlijke ondervinding is de amèrikaansche
blauwzuurmethode de eenige, waarvan men zeker kan zijn, dat
daardoor bij doelmatige toepassing alle op de koffieplanten aan-
wezige luizen — ook de eieren — worden gedood. Wordt een
insectendoodend middel met een penseel of met eenen goeden
pulverisateur op de aangetaste plantendeelen gebracht, dan blijft
toch altijd eenige kans bestaan, dat enkele luizen den dans
ontspringen, terwijl het blauwzuur als gas van zelf ook in de
verborgenste schuilhoeken doordringt en de daar aanwezige lui-

- ?,0 —

zen doodt. Bij de in vereeniging met den Heer Jhr. van Benthem
VAN DEN Bergh op liet door hem beheerde koffleland Molioardjo
genomen proeven, die gedeeltelijk dooi' den Heer van Benthem
VAN DEN Bergh zelf 1), gedeeltelijk door den Heer de Roy van
ZuYDEwiJN 2) werden beschreven, is ook gebleken, dat de aan
deze methode verbonden onkosten wel is waar vrij hoog zijn,
maar toch niet te hoog, om haar in eenen aanplant van zeer
jonge Javakoffle, die immers gewoonlijk het meest onder de
aanvallen der groene luis heeft te lijden, in toepassing te Itrengen.
Bovendien heb ik in den laatsten tijd nog proeven met ver-
schillende besproeiïngsmiddelen ondernomen, die echter nog niet
zijn afgeloopen. Ik moet mij daarom ook eene uitvoeriger mede-
deeling daaromtrent voor later voorbehouden en wil hier slechts
nog mededeelen, dat ik tot nu toe door liesproeien met zeep op-
lossing zonder eenig bijvoegsel, b. v. met 5 pCt. oplossing van
groene zeep de beste resultaten heb verkregen. Hoofdzaak is
echter, dat dit middel door eenen goeden pulvérisateur op de
aangetaste planten wordt gel)racht.

De Bruine Koffieluis. Lecanium hcmisphaericum Taro. 3)

De bruine koffleluis, waarvan op plaat 1 flg. 17 eene gekleurde
afbeelding is gegeven, stemt in haar ontwikkelingsgeschiedenis
in hoofdzaak met Lecanium viriik overeen. Een verschil liestaat
echter daarin, dat het wijfje reeds vó('ir het uitkomen der eieren
afstei'ft. Deze blijven echter ook bij de bruine luis tot het
uitkomen der larven onder het dekschild van het moederdier,
dat met de onderlaag door eene soort van kleefstof vast is
verbonden. Licht men dus het dekschild van eene oude luis
op, dan vindt men daaronder een zeer groot aantal jonge larven
of eieren, die beide eene lichtbruine kleur bezitten. De door

1) Koflie-Gids, Jaarg. I. p. lÖOS.

2) Koffie-Gids. Jaaig. II. p. 79i.

3) Of' Lecanium Coffeae Wai.ker met du bovongenopiïido soort of met Lecn-
nium oleae BeRN. iilentiscli is, is volgens Cockhrf.i.i. {Proceedings of the Aciid.
of nat. SC. of Philadeliihia. -1899. )). 270) twijfeiaelitig. Deze naam is daaiom
beter te schrappen.

- ni -

Ohki:n op Ceyloii waargenomon inaiiiietjos van deze soort licb
ik op Java tot nu toe niet iiunnnen vinden.

Door de bruine koffieluis is, voor zoo ver mij bekend is, op
Juva tot nu toe nergens eenige noemenswaardige schade aange-
richt. Slechts bij uitzondering vond ik op enkele boomen
grootore hoeveelheden daarvan; Z(>er dikwijls heb ik daarentegen
enkele exemplaren op koffieboomen, die buit'^ndien door de
groeno luis aangetast waren, aangetroftbn.

Lecanium sp. n.

Van eene onderneming in het Kedirische werden mij takken
van dadap toegezonden, waarvan de mergcylinder uitgehold was
en, behalve talrijke mieren, groote, ongeveer halfkogelvormige on
bruingekleurde dieren lievatte. Volgens het onderzoek van E.
p]. Green zijn deze dieren als eene nieuwe soort van Lecanium
te beschouwen. In de grootste van deze dieren waren ook,
evenals bij de groene koffieluis, zeer talrijke eieren of pas uit-
gekomen, lichtbruine larven aanwezig, die in hun gedaante even-
eens met die der bruine koffieluis vrij wel overeenstemden. Eene
nauwkeurige wetenschappelijke beschrijving van deze soort zal
binnen kort door Green worden gegeven.

Ik moet hier nog opmerken, dat de bedoelde dadaptakken zeer
waarschijnlijk tevoren door een ander insect, misschien door
den topboorder (z. o.) waren uitgehold en dat de luizen eerst
na het uitkomen van den eersten parasiet in de door dezen ver-
laten holten zijn gekomen, hetzij dat zij daar door mieren zijn
gebracht, hetzij dat de jonge larven zelf in de holten zijn bin-
nengedrongen. Zeker moeten echter de luizen reeds als larven
in de bedoelde takken zijn gekomen, daar de aan de takken
aanwezige, reeds van buiten zichtbare gaatjes veel te klein waren,
om voor de volwassen luizen als toegang te kunnen dienen.

Eene merkbare schade schijnt door deze luis, die ook zeker
meer uit biologisch oogpunt van belang is, niet te worden ver-
oorzaakt.

— 32 —

PULVINARIA TaRG.

Het geslacht PuJvinaria is daardoor gekai'aktei'iseerd, dat de
eieren buiten het lichaam van het inoederdier hun ontwikke-
ling voltooien, omgeven van eene witte, uit wasachtige draadjes
bestaande massa. De volwassen wijfjes zijn hierdoor gemak-
kelijk te determineeren. De larven komen daarentegen met
die van Lecanium soorten vrij wel overeen. Zoo zijn ook bijv.
de larven van de op kofflebladeren voorkomende Pulvinaria
Psiclii van de larven der groene koffieluis slechts door mikros-
kopisch onderzoek te onderscheiden.

Op kofflebladeren werden tot nu toe slechts op de Sandwich-
eilanden 2 PMtoman'a-soorten aangetoond en wel Pulvinaria camcl-
licola SiGN. en Pulvinaria Psiclii Mask, 1). De laatste soort he)3
ik ook op Java kunnen vinden. Terwijl echter deze luis op
de Sandwich-eilanden vrij schadelijk moet zijn geweest, vond ik
haar op .Tava slechts in betrekkelijk kleine hoeveelheden. Meer
schade wordt daarentegen ook op Java door de op dadap
voorkomende Pulvinaria Mammeae Mask., veroorzaakt.

Pulvinaria jmdü, Maskell (Transactions of the New Zealand
Institute. 1892. Vol. 25, p. 223)

Evenals van de groene koffleluis heb ik van deze soort be-
halve de larven en de eieren slechts vrouwelijke exemplaren
kunnen vinden. De mannetjes zijn trouwens, voor zoo ver mij
bekend is, tot nu toe niet in de literatuur beschreven.

De volwassen wijfjes (plaat 1, flg. 18) zijn geelgroen van kleur
en bezitten eene vrij vlakke, elliptische gedaante. De grootste
diameter kan tot 2,5 mM. bedragen. Na de vorming van den
witten eierzak is echter het lichaam der dieren meest min
of meer ineengeschrompeld. De eierzak kan tot 4 mM. onder
het moederdier uitsteken.

Voor de determinatie is vooral de bouw der sprieten (fig. 13, Ij

i) Vergel. Insect Life. vol. O, p. 334 en vol. 7. p. 420.

p,f] -

Fi<». 13. Pulvinaria I'sidii. I. spriet;

II. ecMie van hot voorste paar pooten.

III. rand van het lichaam. 1 en II
II II», 111 180 maal versrroot.

I n III viiii liclang. Deze bestaan bij

(]e geslachtsrijpe wijfjes uit
8 leden on zijn reeds hierdoor
van die vnn de groene kof He-
luis, die slechts uit 7 leden
bestaan, te onderscheiden. Als
lengten vond ik voor de en-
kele leden, in mikron uitge-
drukt, aisgemiddelde waarden:
41, 54, 90, 48, 58, 87, 86,
en 51 1).

Ook aan de pooten (lig. 13,
II) is Pulvinaria psiclii gemak-
kelijk van Lecatmim viride te
onderscheiden, daar bij haar de
tibia bijna de dubbele lengte
van den tarsus bezit. Ik vond hier voor de meest naar voren
gelegen pooten de volgende waarden :
lengte der tibia 184 mik.
lengte van den tarsus 99 mik.
breedte van den femur 84 mik.

Aan den rand van het lichaam kan men haien (fig. 18, III)
waarnemen, die meest iets gekromd en tot 21 mik. lang zijn.
Bij de uit de eieren uitkomende larven bestaan de sprieten,
evenals bij de vrouwelijke exemplaren vi'iór de laatste vervel-
ling, slechts uit 6 leden.

Ik vond Pulvinaria psidii in verschillende streken van Java
vooral op Coffea liberica^ maar bij uitzondering ook op Coffea
arahica. Tot nu toe waren zij hier echter nooit in zóó groote
hoeveelheden aanwezig, dat van eene noemenswaardige schade
sprake kon zijn. Zeker is echter in dit opzicht van belang,
dat op de Sandwich eilanden dezelfde luis door Koebele 2) door
importeering van een Lieveheersbeestje {Cryptolaenms montrou-

1) Deze waartien komen met de door Cockerell (Proc. of the Acad. of nat.
SC. Philadelptiia. 1899. p. 272) gegeven vrij wel overeen
2; Vergel. Planting Opinion. Vol. III. 1898. p. 3S9.
MidfJ. ri. XI,IV. 3

— ?A —

sieri Muls.) is bestreden. Overigens bezit Puhinaria psiclii ook
op Java reeds eenige natuurlijke vijanden. Vooral vond ik in
den witten eierzak tusschen de eieren vrij dikwijls roode cocons
(plaat 1, fig. 20), waaruit zich eene, een rood lichaam liozittende,
kleine mug (plaat 1, fig. 19) ontwikkelde. De cocons van dit
insect zijn l,-5 niM. lang en 0,6 mM. breed.

De Groote Dadapluis. Paltnnaria Manuncac Mask.

Deze soort stemt in hare ontwikkelingsgeschiedenis met de
hierboven beschreven in hoofdzaak overeen ; zij verschilt van
haar echter vooral door hare enorme grootte. De volwassen
wijfjes van Pulvinaria Mmnmeae (plaat 1, lig. 21) Ijezitten na-
melijk gewoonlijk eene lengte van 8—10 mM.; bij uitzondering
heb ik zelfs 12 mM. lange exemplaren waargenomen. De breedte
is ongeveer half zoo groot als de lengte. Nog meer dan hot
groote lichaam der luizen valt echter de eierzak in het oog,
die sneeuwwitte, meest min of meer gebogen strepen vormt,
die bij deze soort tot over 20 mM. lang kunnen worden, bij
eene breedte van 4—5 raM. Men vindt deze strepen vooral op
den stam en de takken van dadap. De daarin aanwezige eieren,
die reeds met eene loupe zijn waar te nemen, zijn betrekkelijk
klein, ik vond ze 0,26—0,34 mM. lang en c. 0,2 mM. breed, dus
slechts weinig grooter dan die van Lecannm viride (0,25
en 0,16 mM.)

Door deze luis wordt vooi'al in het Djerabersche aan de dadap
veel kwaad gedaan ; maar ook op eene onderneming in het Ko-
dirische en in Midden-Java heb ik haar in groote hoeveelheden
aangetroffen.

De schade, die door deze luis wordt aangericht, beperkt zich
niet slechts tot de dadap, die daardoor volkomen kan worden
gedood, maar de, op de koffiebladeren neervallende afscheidings-
producten der luizen kunnen op deze even als de, in de koffieboo-
men zelf zittende luizen, het ontstaan van eene zwarte schim-
mellaag (honigdauw) veroorzaken. In dit geval zal men natuur-
lijk op de koffieboomen tevergeefs naar luizen zoeken en zoude

kiiniicii gcloovcn, dat de luiiiiLjilaiiw nuk zonder aan wc/i j^lioid
van luizen zoiulo kmiiien oiitstann. Wij zullen later een soort-
gelijk f^eval leeren kennen, waar op een anderen boom levende Ini-
zen het ontstaan van iioiiii,'danw np de kultic hclihen veroorzaakt.

Isrhnasjriit fiUformh Douoi.as (in Kntonioloi;ist's Menthly
Magazine. 1SS7. Vol. 24. p. 21.)

Het volkomen wijfje van Ischnaspis filifonnis (plaat 1, fig.
22) vormt op het blad tot 8 inM. lange en tot 0,4 niM. breede
stro|)cn, waarin do leek wel niet gemakkelijk eene luis zul her-
kennen. Ook met eene loupe kan men d;ui,raan niets van sprie-
ten, pooten of oogen w^aarnemen. Daarentegen kan men i-eeds
bij loup-vergrooting duidelijk zien, dat deze zwarte stropen (plaat
1, fig. 23) uit 3 doelen bestaan, waarvan het eene hel en be-
trekkelijk klein is, terwijl het in het midden gelegen deel reeds
iets grootor en donkerder van kleur is. Deze drie deelen zijn
nu de dekschildcn van de drie verschillende ontwikkelingssta-
dien lier luis. Hot kieinsti^ gi^deelte is het dokschild der pas uit

het ei gekomen larve,
die na de eerste vervel-
ling het middelste dek-
schild heeft gevormd,
om ook dit na de laat-
ste vervelling weer te
verlaten en het laatste
grootste dekschild te
vormen. In dit dek.
schild kan men dan
ook het levende li-
chaam der luis aan-
treffen en wel lukt het
vrij dikwijls bij op de
rugzijde gelegde lui-
zen met eene fijne naald het zachte lichaam zonder beschadiging
uit de ondoorzichtige schaal vrij te maken. Zooals fig. 14, 1 aan-

Viff. 14. Ischnaa2>is filifonnis. I. Uit het
(li'ks<-lii!(l <;eisolocnl lichaam van een wijfje.
II. Aditerstc gedeelte daarvan van boven ge-
zien en sterker vergroot.

- ?,6 —

toont, is dit lichaam niet van pooten of sprieten voorzien ; deze
vindt men slechts hij de jongste larven. Ook aan het lichaam der
oude wijfjes kan men echter zeer duidelijk de voor de schildluizen
karakteristieke lange zuigsnuit waarnemen. Aan het achterein-
de van het lichaam kan men verder aan de rugzijde eene vrij
grove, netachtige teekening (fig. 14, II) waarnemen, die voor
het geslacht Ischnaspis karakteristiek is. Bij oudere luizen vindt
men verder binnen het lichaam een meer of minder groot getal
van eieren, die eene menieroode kleur bezitten. De uit deze eieren
te voorschijn komende larven zijn eveneens rood van kleur, stem-
men echter in hun lichaamsbouw met die van de groene luis
in hoofdzaak overeen. Zij bewegen zich viij vlug op het blad,
terwijl de oudere luizen bij gebrek aan pooten dit vermogen
niet meer bezitten. Mannelijke individuen heb ik van deze luis
tot nu toe niet kunnen vinden.

Ischnaspis filiformis werd reeds door Dy er 1) op bladeren van
Coffea liberica, die van de Antillen afkomstig waren, aange-
toond. Hier op Java vond ik deze luis eveneens vooral op de
bladeren en nog groene stengeldeelen van Liberiakoffle. Slechts
bij uitzondering wordt ook Javakoffie er door aangetast. Eene
noemenswaardige schade schijnt echter door deze luis niet ver-
oorzaakt te worden. Ik heb ook nooit kunnen waarnemen, dat
zij door mieren wordt bezocht of de vorming van eene zwarte
schimmellaag op de bladeren veroorzaakt.

Als natuurlijke vijand van Ischnaspis filiformis vond ik bij
Buitenzorg eene schimmel, die ik elders uitvoeriger zal beschiij-
ven. Deze schimmel (fig. 24 op plaat 1) is lichtrood van kleur
en vormt langgestrekte conidiënlagers, waarin de eenige voort-
plantingsorganen, die ik tot nu toe heb kunnen vinden, de
conidiën, ontstaan.

Mytilaspis sp. n.

Deze luis (plaat 1, fig. 25) vertoont met de in het bovenstaande
beschrevene eene zekere overeenkomst. Ook liij haar zijn aan de

1) Veigel. Qiieensland Agric. Jouin. Vol. III. 1898. p. 219.

— 37 —

wijfjes (Ic tlekschildoii der 3 op elkaar volgende stadiën gemak-
kelijk waar te ueineii. Bij il/»/<;7(i>;;*;s nemen echter iii tegenstel-
ling met Inchiiaitpis de dekschilden van het tweede en het derde
stadium naar achter aanzienlijk aan breedte toe. Verder ont-
breekt bij deze luis aan het lichaam der volwassen wijfjes de
karakteristieke teekening op de rugzijde van het laatste segment.

De wijfjes worden bij deze soort tot 2 mM. lang en c. ^ mM.
breed en bezitten een lichtbruine kleur. Eene uitvoerige we-
tenschappelijke beschrijving van deze luis zal binnon kort door
Gkekn worden gegeven.

De beschreven luis vond ik over geheel .lava verspreid. Zij zit
bij voorkeur aan de oudere stamdeelen van Coffea arabica, minder
dikwijls ook op groene deelen van deze plant. Eene beschadi-
ging der bewoonde planten heb ik nergens kunnen constateeren.

Vrij dikwijls vond ik op deze luis eene lichtroode schimmel
(fig. 26 en 27 op plaat 1) en wel kon ik daarop niet slechts de
met de schimmel van Ischnaspis fiUformis (vergel. p. 36) in
hoofdzaak overeenkomende conidiënlagers (fig. 26 op plaat 1)
ontdekken, maar bovendien ook nog hooger georganiseerde
voortplantingsorganen, zoogenaamde peritheciën (p. ttg. 27 op
plaat 1 >, die bij voorkeur op de stelen der conidiënlagers zitten.
In deze peritheciën worden de zoogenoemde ascosporen gevormd.

Ik zal deze schimmel binnen kort elders onder den naam
Nectria coccidophthora uitvoeriger beschrijven.

Dimpis amijgdal% ïryon (Report on Insect and
Fungus Pests. 1889. p. 89).

Diaspis amygdali onderscheidt zich van de in het bovenstaande
beschreven luizen daardoor, dat bij haar de mannelijke indi-
viduen bijna evenzoo dikwijls te vinden zijn als de vrouwelijke
en op de meeste planten gelijktijdig met deze worden aan-
getroffen. De twee geslachten zijn reeds in het laatste larven-
stadium daardoor gemakkelijk te onderscheiden, dat de wijfjes
(tig. 28 op plaat 1) eene cirkelvormige, de mannetjes (fig. 29 op
plaat 1) daarentegen eene langwerpige gedaante bezitten. Ter-

— 38 —

wijl nu echter de wijfjes deze gedaante ooii later behouden,
ontwikkelt zich uit de mannelijke larve een klein, gevleugeld
insect (fig. 30 op plaat 1), dat men wel met een zeer klein
vliegje kan vergelijken.

jl j Evenals bij Ischnaspis en Mijtilaspis

vindt men bij Dhispis aan het vol-
wassen wijfje (flg. 15, I) nog de twee
larvenhuiden; deze zitten hier iets
excentrisch op het cirkelvormige dek-
schild van het laatste stadium. De
15. Dia.ipis amijijdaU. diameter van dit dekschild bedraagt
I. Volwassen wijfje. II. Het ongeveer 2,5 mM. Het daaronder

uit het dekschild areïsoleerde i i i--i j. • i i- i, i

,. , „ , '' gemakkelijk te vmden lichaam der

lichaam. 8 maal vergroot.

luis (flg. 15, II) bezit geene pooten

en slechts zeer rudimentaire sprieten.

Van de mannelijke individuen vindt men zeer gemakkelijk de
larven van het laatste stadium Deze zijn, zooals reeds gezegd
werd, langwerpig van gedaante en dragen aan het vooreinde de
larvenhuid van het eerste stadium. Biunen het witte dekschild
van het tweede stadium vindt men verder eene meer of minder
ontwikkelde pop, waaraan de verschillende lichaamsdeelen van
het volkomen insect reeds vrij duidelijk zijn waar te nemen.
De volkomen insecten zelf zijn echter bij hun geringe grootte
in de vrije natuur moeilijk te vinden. Men kan hen echter
gemakkelijk verkrijgen, wanneer men een stamstukje met de mau-
nenlijke larven in een gesloten glas brengt. Na eenigen tijd
zal men daarin de kleine, rood gekleurde, mannelijke luizen
zien rondvliegen of aan de wanden van het glas zien vastzitten.

Wanneer men nu deze dieren (flg 30 op plaat 1) met eene
goede loupe of beter onder het mikroskoop beziet, zoo vindt
men, dat zij van 2 sprieten, 3 paar pooten en 2 vleugels voor-
zien zijn. Verder kan men bij beschouwing van boven op
lederen kant van den kop een groot, donker gekleurd oog
waarnemen. Buitendien bezit het insect nog twee andere oogen,
die aan den benedenkant van het hoofd liggen en de plaats van
de, bij de volwassen mannetjes niet aanwezige, zuigsnuit inne-

— 39 —

men. Doze oogeii zijn gemakkelijk te zien, wanneer het insect
op de rugzijdo is gelegd. Bij nauwkenrig onderzoek kan men
verder achter lederen vleugel nog een klein, rudimentair orgaan
waarnemen, dat de bij de meeste insecten aanwezige achtervleugels
vervangt eu den voorvleugels l)ij het vliegen meer stevigheid geeft.
Diaapis amijgdali werd in Australii', Amerika, Japan en Ceylon
op zeer verschillende planten waargenomen 1). Op Java vond
ik deze luis vooral op dadap en wel worden jonge dadapplanten
zeer dikwijls volkomen door haar gedood. Op een koffieland
in MiddenJava heb ik haar ook op AUnzzia siipulata waarge-
nomen, verder bij Buitenzorg op Castilloa elasüca.

Door het U. S. Department of Agriculture 2) werd aange-
toond, dat de bestrijding van Diaspis amygdali door besproeien
met zeep-petroleura-emulsie en soortgelijke middelen bijzonder
groote moeielijkheden oplevert. Wanneer de luis slechts op
dadap voorkomt, is het dus wel het doelmatigst de aangetaste
deelen af te snijden en te verbranden.

Als natuurlijken vijand van Diaspis (imytjdali vond Green
{1. c. p. 89) eene kleine sluipwesp, Aspidiotophuyiis citrinus Craw.
Hetzelfde insect heb ik ook uit luizen, die uit den Cultuurtuin

bij Buitenzorg afkomstig
waren, kunnen teelen. Fig.
16 geeft eene sterk ver-
groote afbeelding van dit
insect, dat echter in werke-
lijkheid z(5ó klein is, dat het
met het bloote oog slechts
met moeite kan worden
waargenomen. Eene uitvoe-
rige beschrijving ervan
geeft HowARD in zijne Monographie der Aphelininae 3).

Historisch is Aspidiotophagtis citrinus daarom eenigszins van
belang, omdat men aan dit insect in Californië dikwijls bij de

1) Vergel. E. E. Green, The Coccidae of Ceylon. Vol. 9. p. 89. Deze natuur-
onderzoeker geeft ook eene zeei- uitvoerige beschrijving van Diaspis amygdali
'i) Vergel. Inswt Life. ISil'i. Vol. O. p. '294.
3) U. S- liep of Agric Div. of Enlom. Techn. Ser. ^'o. 1. p. 31.

Fig. 16. Asj)i(}iot()i)hu(jus citrinus, sterk
vergroot.

- 40 -

bestrijding van eene voor Ciï/vtó-soorten zeer schadelijke luis
(Aspidiotus aurantü) eene zeer groote rol heeft toegeschreven.
Door nauwkeurig onderzoek 1) werd echter aangetoond, dat de
invloed van dit sluipwespje zeker te hoog is aangeslagen en dat
bij het verdwijnen der bedoelde luizen eene nog nader te onder-
zoeken ziekte de hoofdrol heeft gespeeld. Howard heeft trouwens
nooit kunnen constateeren, dat door eene tot de Aphelininae
behoorende sluipwesp eene eenigszins volkomen vernieling van
luizen veroorzaakt is. Aan den anderen kant geeft hij toch
ook toe, dat in vele gevallen eene zeer aanzienlijke vermindering
van luizen door de genoemde sluipwespen is veroorzaakt.

De POKZIEKTE VAN DE DADAP, vcroorzaakt door Aspidiotus sp. n.

Aan de dadap ziet men vrij dikwijls, dat stam en takken
eigenaardige, knobbelachtige verdikkingen (fig. 31 op plaat l)
dragen, die dikwijls zoo dicht naast elkaar staan, dat het aan-
getaste orgaan geheel daarmee is bedekt. ïoen ik deze ziekte,
waaraan ik den in het Djembersche geliruikten naam „pokziekte"
wil geven, op eene onderneming in het Kedirische het eerst kon
onderzoeken, werd ik reeds door den Administrateur dier onder-
neming er op attent gemaakt, dat op de bedoelde boomen zeer
dikwijls de bekende staalblauwe lieveheersbeestjes, die ook en
bij voorkeur de door de groene luis aangetaste koffieboomen op-
zoeken, aanwezig waren, terwijl zij op de er naast staande, gezonde
boomen niet waren te vinden.

,^ ^. ._. Hierdoor werd reeds waarschijnlijk,

dat wij hier met eene door luizen
veroorzaakte ziekte te doen hebben-
Inderdaad vond ik bij nader onderzoek
in het midden der knobbelachtige ver-
Fig. 17. Achtereinde van dikkingen eene soort schildluis, die
het vrouwelijke puparium van echter meestal reeds voor het grootste
(Ie luis der pokziekte van de gedeelte vernield was, zoodat slechts
dadap. 180 maal vergroot. gg^jgg ^^^^^^ ^gj. Y^m^an op de be-
schrevene plaatsen te vinden waren. Aan deze kon ik echter
1) Vergel. Howard, /. c. p. 7.

— 41 —

constateeron, dat do bedoelde luizen zeker toL do Diaispinac en
zeer w;wrsoliijnlijk tot hot geslacht Aspidiotiis behooren. In
tig. 17 is het karakteristieke achtergedeelte van oen volwassen
wijfje afgebeeld.

Een uitvoerige beschrijving van dozo luis zal binnen kort
door den Heer E. E. Gkeen worden gegeven.

Mm

Viji. 18. Dwarsdoorsnede door
schors. 11.5 maal vcrsroot.

kiiobbolaehtijj verdikte iladap-

Later heb ik dezelfde luis ook op verschillende ondernemingen
in het Malangsche waargenomen en overal ook resten van do
bedoelde luizen. Maar ook dan, wanneer zelfs met de loupe
van hen niets was waar te nemen, gelukte het door middel van
het mikroskoop vrij gemakkelijk aan te toonen, dat in het mid-
den van ieder knobbeltje vroeger eene luis heeft gezeten. Men
behoeft hiervoor slechts dwarsdoorsneden door de bedoelde
knobbeltjes te maken en deze met chloraalhydhraat-oplossing
of iets soortgelijks op te helderen. Men zal dan vinden, dat
in het weefsel, dat zich onder het midden van de knobbelach-
tige verdikkingen bevindt, eene of eenige fijne, gele draden aan-
wezig zijn en wel zijn dit de bij het vernielen der luizen in het
weefsel der plant achterblijvende zuigsnuiten, die, zooals wij reeds
vroeger zagen, eene draadvormige gedaante bezitten. Twee zoo-
danige draden zijn in het midden van figuur 18, eene doorsne-
de door een knobbeltje, te zien, terwijl in fig. 19 een zoodanig
draadje en het omliggende weefsel bij sterke vergrooting is
afgebeeld. Men kan hier duidelijk zien, hoe de zuigsnuit eene

— 42 —

groote hoeveelheid van cellen dooi'boord heeft, om in de diepere
öchorslagen te komen.

'^T

Op deze wijze van onderzoek wa« het
mij nu b. v. mogelijk, in door de pok-
ziekte aangetaste dadaptakken, die mij
van Djember waren toegezonden en waar-
bij ook met de loupe bijna niets van
luizen te zien was, in het midden van
ieder knobbeltje eene of eenige zuigsnui-
ten van AspicUohis aan te toonen.

Aangaande de natuurlijke vijanden van
deze luizen moge hier nog worden me-
degedeeld, dat ik in het Malangsche op
twee ver van elkaar verwijderde onder-
nemingen op de door de pokziekte aan-
getaste hoornen eene anders niet waar-
genomen soort van Lieveheersbeestjes
(tig. 32 en 33 op plaat 1) heb gevonden, die
zeker op de, de ziekte veroorzakende
luizen aast- Deze Lieveheersbeestjes
zijn zeer klein, lichtbruin van kleur en op
lederen dekvleugel, zooals fig. 33 op plaat
1 doet zien, van eene donkere streep
voorzien.

Verder kon ik op eene onderneming
waarnemen, dat de pokziekte veroorza-
kende luizen door denzelfden of eenen
nauw verwanten, rooden schimmel waren
aangetast, die ook op Ischnaspis füiformis
voorkomt en op p. 36 werd beschreven.
Ofschoon de door de pokziekte aange-
taste boomen gewoonlijk niet dood gaan,
18 met de zuigsnuitinhet hebben zij toch meest een achterlijk
midden, sterk (180 maal) uiterlijk en het is in ieder geval niet
vergroot. raadzaam van deze boomen stekken te

Fig. 19. Gedeelte van fia

— 43 —

nomen, daar alle kans iiestaat, dat dan ook do nieuwo planten
dezelfde ziekte zullen vertoonen Misschien is het ook wel
de moeite waard proeven te nemen, om de luizen met insecten-
doodendo stoffen te bestrijden Tot nu toe sehijnt dit echter
nergens gedaan te zijn.

Iceri/a purchasi Maskell (TransacUous and Procoedings of
the New Zealand Inslitute. 1878, \). 220).

I.

II.

Fig. '20. laii/a i'iirclKisi, I.
In profiel, FI vuii bovuii gezien.
2 maal vergroot.

Deze luis wei\l kort geleden van
eene in het Djemhersche gelegene
kof'lieonderneming, waar zij op da-
dap werd waargenomen, aan het
proefstation gezonden. Is deze luis
ook op Java tot nog toe slechts
sporadisch opgetreden, zoo heeft zij
toch in andere streken, vooral in
Californië, zoo groote vernielingen
aangericht, dat mij eene korte be-
spreking op deze plaats wel ge-
rechtvaardigd toeschij nt.
De het meest voorkomende vrouwelijke
exemplaren, die in figuur 20 zijn afge-
beeld, bezitten eene witte kleur met licht
geelachtige stippeltjes. Hun lichaam
bestaat uit een schildachtig hoofddeel
en een gestreept gedeelte, waarin zich
de eieren bevinden. De hieruit voortko-
mende larven bezitten de in figuur 21
afgebeelde gedaante en zijn vooral aan
het achtereinde van het lichaam en de
spirieten van lange haren voorzien, die
voor de onderscheiding der verschillen-
de soorten van het geslacht Icenja van
groot belang zijn. 1)
In Californië, waarheen Icerya van
Australië was overgebracht, werd deze luis daardoor onschade-

1) Vergcl. Inscd. Life Vol. 3. p. "J'i.

Fig. 21. Iccnja pur-
chasi.. Jonge larve, sterk
vergroot.

— 44 —

lijk gemaakt, dat eene soort van Lieveheersbeestjes, VedaUa
cardinalis, kunstmatig eveneens van Australië werd geimpor'
teerd 1). Zoude Iccrija dus ergens op Java in gevaarlijke
talrijkheid optreden, dan zou men ook kunnen probeeren, haar
door importeeren van het genoemde Lieveheersbeestje te be-
strijden. Overigens is misschien het feit, dat de Icerya zich op
Java tot nog toe nergens in hevige mate heeft uitgebreid, daar-
door te verklaren, dat hier op Java reeds Lieveheersbeestjes
aanwezig zijn, waardoor eene te sterke vermenigvuldiging
van dit insect wordt tegengegaan. In ieder geval werd mij
van Djember een op Icerya azend Lieveheersbeestje toegezon-
den, dat wel is waar met VedaUa cardinalis niet identisch is,
maar misschien tot hetzelfde geslacht behoort.

Cerococcus sp. n

Eenigen tijd geleden werd aan het proefstation uit het Djem-
borsche het bericht gezonden, dat onder de „Angroengboomen"
(verschillende Trema spec.) de koffiebladeren zeer dikwijls met
eene zwarte schimmel bedekt zijn. Volgens de in soortgelijke
gevallen opgedane ondervinding was het zeer waarschijnlijk, dat
dit verschijnsel op die wijze te verklaren was, dat op de bedoelde
Angroengboomen luizen aanwezig waren, waarvan de zoete af-
scheidingsproducten gedeeltelijk op de koffiebladeren neervielen
en hier het ontstaan van de zwarte schimmellaag veroorzaakten.
Toen de Angroengboomen hierop nader werden onderzocht,
werden daarop inderdaad talrijke luizen gevonden, die vooral
aan de takken in groote hoeveelheden aanwezig waren. Volgens
welwillende mededeeling van den Heer E. E. Green, die deze
luizen binnen kort uitvoeriger zal beschrijven, vormen zij eene
nieuwe soort van het geslacht Cerococcus

B. ONDERORDE DER GELIJKVLEUGELIGEN (CICADEN).
Werd in het eerste deel van dit werk deze diergroep slechts

i). De hieroiiitient bestaande literatuur heb ik kort geleden in het „Centraf-
blall für Bakteriologie, Parasitenk. und Infection kr." Abtheil, 2. iSOO. p. 806
uitvoerig besproken.

— 45 —

terloops genoenul, wij heliben thans een oogenblik stil te staan
bij een klein, gelijkvleugelig insect, dat bij de planters onder
den naam van „de dudapvlieg" bekend staat.

Deze naam is natuurlijk niet gelukkig gekozen, doch daar
hij eenmaal het burgerrecht heeft verkregen en het niet ge-
makkelijk zou zijn een anderen, Hollandschen naam voor dit
diertje te bodenken, zullen wij hem in het onderstaande blijven
gebruiken.

De dadapvlieg liehoort tot de insecten, die door de inlanders
met den naam van wereng worden aangeduid ; wetenschappelijk
moet zij worden gerangschikt in de familie (ler^Cicadellidae of
Microcicaden en wel in het geslacht 'Typhlocyba. Tot dit ge-
slacht behooren een groot aantal soorten, waarvan Typhlocyhu
rosae, Fabr. in Europa algemeen op rozen voorkomt en gemak-
kelijk te herkennen is als een nauwe verwant van de dadap-
vlieg, waaraan wij, in de niet gewaagde onderstelling, dat wij
hier met eene, nog niet beschreven diersoort te doen hebben,
den wetenschappelijken naam van Typhlocyba en/tkrinae zullen
geven.

Het ontbreken van bij-oogen (kleine, enkelvoudige oogen op
het midden van den kop, die men o. a. bij de gèrèngs zeer
gemakkelijk kan waarnemen) en de aanwezigheid van dorens
aan de schenen zijn twee kenmerken van het geslacht Typldocyha.,
die reeds bij matige vergrooting te zien zijn. De nieuwe soort
erythrinae bezit verder de volgende kenmerken. Zij is geelachtig
groen, het schildje is lichtgroen, de vleugels zijn nagenoeg door-
schijnend en vertoonen een paarsen weerschijn. De schenen
en de tarsen der achterpooten zijn zeer lang, de sprieten be-
staan uit drie leden, waarvan het laatste den vorm heeft van
een langen borstel. De lengte van het lichaam is 2,5 Millimeter,
met de vleugels in rust 3 mM, Het insect is bij vrij sterke
vergrooting afgebeeld op pi, 2 fig. 2 Met zijn ongevleugelde larven
is de dadapvlieg zeer algemeen op de dadap te vinden. De
diertjes zitten rustig op de bladeren, bij voorkeur op de onder-
zijde, in de nabijheid van de bladnerven (zie pi. 2 fig. 1). Slaat
men tegen een tak, dan vliegen de volwassen dieren in grooten

— 46 —

getale op, om dadelijk weer te gaan zitten.

De dadapvlieg is bepaald schadelijk. Do insecten brengen
met hun fijnen zuigsnuit den bladeren ontellxuo kleine stoken
toe, tengevolge waarvan deze eerst verbleoken om later brniii
te worden en, als ze zeer sterk zijn aangetast, af te vallen.

Van eene bestrijding van dit insect kan in oude tuinen be-
zwaarlijk sprake zijn. In jonge tuinen zou berooken .of be-
sproeien wellicht van nut kunnen zijn; eenige ondervinding
bestaat te dezen aanzien echter nog niet.

Op pi. 2 fig. 3 is voorts afgebeeld een stuk Liberiablad met
eieren van een ander gelijkvleugelig insect, dat niet zelden op
de dadap is te vinden en tot de GicAdenfamilie Aer'^Fulgoridae
en waarschijnlijk tot het geslacht QPoe«7o/j/era behoort. Uit
deze eieren komen de vermoedelijk velen planters welbekende,
met een witte, vlokkige zelfstandigheid bedekte larven te voor-
schijn, die nog al eens op dunne dadaptakken zitten, gewoonlijk
in eenig aantal bij elkaar. Wij hebben nooit eenige, door deze
dieren aangerichte schade kunnen constateeren, hoewel het niet
valt te ontkennen, dat zij aan zulk een tak een tamelijk op-
vallend aanzien geven.

C. ONDERORDE DER HALFVLEUGELIGEN (WANTSEN).

De in Deel I, pi. II, fig. 10 afgebeelde wants draagt den weten-
schappelijken naam van Pentatoma pleheja^ Voll. Zij werd niet
meer dan sporadisch in koffietuinen waargenomen en kan dus
verder met stilzwijgen worden voorbijgegaan.

De kapi-pihi^ Cyclopelta ohscura^ Lep et Seev. (Doel I, pag. 20)
treedt nu en dan in West-Java nog steeds in grooten getale op.
Nadere bijzonderheden vallen aangaande dit insect niet mede
te deelen.

Tot dezelfde familie als beide zooeven genoemde, schadelijke
soorten behoort het geslacht Canthecona^ dat als nuttig moet
worden beschouwd. Zoo is op pi. 2 hg. 4 eene Ccmthccona-soovt
afgebeeld, die zich verdienstelijk maakt door het verdelgen van
den oelar tjèUng, de beruchte rups van Oreta cxtensa, Wi.k. (zie
Deel I, pag. 41). Fig. 5 van dezelfde plaat stelt de larve van

— 47 —

dit iiisccL voor ou geeft tevens te zien, hoe zij h;i;ir znigsnnit
in de rups steekt en deze naar een rustig plekje wegdraagt.
Dergelijke insecten moeten natuurlijk gi'spaard worden ; zij kun-
nen eene rupsenplaag beteugelen of, wat nog beter is, voorkomen.

Fig. 6 van pi. 2 stelt eene andere, nuttige wants voor, Chrij-
socons atricapilla, Guèr., behoorende tot de familie der Scntel-
l<ri(ki(\ die zich door het veel grootei'e schild (smtcUvin) van df
famillie der Pentatomidae onderscheidt.

Bij de meeste wantsen der Sc«fe/fc>v'(Zae toch wordt hot gehceh;
achterlijf door dit schild bedekt.

C/irysocoris atricapilla, Guér. aast op de hUn- te bespreken rups
van Cejihonodes hylas, L., die niet zcMi'ii in koffietninen, vuoial
in Liberiatuinen, schadelijk optreedt.

Verder wordt in Deel I, pag. 46 gewag gemaakt van een Lang-
wants, die tot de familie der Lygaeidae behoort en jacht maakt
op den oelar ijèlèng Daar dit dier algeraeener is, dan aanvan-
kelijk werd vermoed en tot de zeer nuttige insecten liehnoi-t,
geven wij op pi. 2 fig. 7 eene gekleurde afbeelding ervan en
tevens in fig. 8 eene afbeelding van zijne eieren, zooals die op
een koffieblad werden gevonden.

De wetenschappelijke naam van dit insect is Dindi/mns nd>i-
ginosus, F., var. hypogastrica, H. S. Over geheel Java komt het
boven 1200 — 1500 voet vrij algemeen voor. Het vertoont eene
oppervlakkige gelijkenis met Dysdercus cingulatiis, F., een Lang-
wants, die op katoen en andere planten van de familie dor
Mcdvaceae leeft en soms schadelijk wordt. Dysdercus cingulatns
heeft echter een fijne, witte dwarsstreep vlak achter den kop
en een zwarten, soms in twee zwarte vlekken opgelosten dwars-
band over het roode gedeelte der vleugels, zoodat deze soort bij
eenige aandachtige beschouwing gemakkelijk van Bindymus'kAn
worden onderscheiden.

HOOFDSTUK IV.

Orde der Tweevleugeligen.

In Deel I, pag. 25 en 26, werd een en ander medegedeeld
over de in het koffieblad levende larve eener tot het geslacht
Oscinis behoorende vlieg, die als eene nieuwe soort, Osciniscof-
fnae, werd beschouwd. Eene korte beschrijving van dit vliegje
moge hier plaats vinden.

Lengte van het lichaam (zonder de vleugels) 1,7 Millimeter.
Met het bloote oog gezien, geeft het den indruk zwart te zijn.
Bij matige vergrooting blijkt, dat de oogen donkergroen zijn ;
het gedeelte van den kop daartusschen is blauwzwart. De thorax
is glinsterend donkerpaars met regelmatige, overlangsche rijen
van uiterst kleine haartjes. Het schildje is groenachtig zwart,
het abdomen zeer donkerbruin, eenigszins kort ruitvormig. Het
laatste lid der sprieten eindigt in een langen borstel, die zeer
korte haartjes draagt. Kop, thorax en abdomen dragen een
aantal stevige, borstelvormige haren, die rondom de geledingen
van het abdomen in kransen zijn geplaatst. De vleugels zijn
doorschijnend, fraai paars en groen irriseerend.

Men ziet dit kleine, zeer bewegelijke vliegje zelden in kof-
fietuinen, vermoedelijk omdat het door zijne geringe afmetingen
aan de waarneming ontsnapt. Dat het er echter zeer veelvul-
dig moet voorkomen, bewijst wel de algemeenheid zijner larven.
Bepaald schadelijk is dit insect intusschen nauwelijks te noemen ;
een door de larve bewoond koffieblad is reeds afgebeeld in het
Eerste Deel, pi. 6, flg. 5.

BoovLiEG van Coffea arabica.

In December 1898 werden mij van eene koffloonderneming in
het Buitenzorgsche afkomstige waterloten van Coffea arabica

— 4!) —

toegezonden, dio in het nier^ door oen insect gevormde tj;an gen
bevatten, ofsclioon er van buiten niets ziekelijics aan te zien
was. De Administateur van de bedoelde onderneming werd op
dit eigenaardige verscliijnsel ook eerst door het afsterven van
talrijke enten opmerkzaam gemaakt.

De bij het oponsnijiicn der bedoelde watorloten zichtbaar

wordende gangen (lig. 22, III) zijn meest vrij lang, somtijds

langer dan een internodium. Zoolang zij

nr nog nieuw gevormd zijn, zijn zij met witte

excrementen gevuld. Later worden zij don-

^i'^\^ j! kerliruin en eindelijk door uitgroeien der om-
liggende mergcellen weer meer of minder vol-
komen gesloten. Wanneer de gangen nog nauw
zijn, blijft later dikwijls slechts eene, alleen
met het mikroskoop waar te nemen, donker-
liruine massa tu.sschen de mergcellen over.
Vooral wanneer verscheidene larven in het-
zelfde internodium aanwezig waren, werd dik-
wijls de geheele mergcylinder vernield.

In deze gangen vond ik nu larven, die af-
komstig waren van eene vlieg, waarvan het
mij echter tot mijn spijt nog niet gelukt is,
het volkomen insect te verkrijgen. Deze
larven (fig. 22, I.) zijn, afgezien van de aller-
jongste ontwikkelingsstadiën, intensief geel van
kleur en worden tot 10 m.M. lang en 1 niM. breed. Hun lichaam
bezit eene bijna volkomen cylindrische gedaante: pooten ont-
breken. In het overigens niet gedifferentieerde kopeinde bevindt
zich een chitineus, zwart boororgaan. Verder vindt men aan het
kopeinde twee kamvormige ademhalingsorganen, tei-wijl aan het
achtereinde drie kleine, bruine plekken het einde der tracheën aan-
wijzen. Eindelijk wil ik nog opmerken, dat deze larven, zoo lang
zij nog in leven zijn, springende bewegingen kunnen maken,
zooals dit ook van vele andere vliegen-larven bekend is.

Van deze larven vindt men dikwijls een vrij groot getal in
dezelfde waterloot ; in één geval vond ik niet minder dan 9 stuks

Sleded. 1*1 XLIV. 4

Fig. 22. I. Larve.
II. Pop van de
koffichoorvlieg. IIL
Stuk een van jjesplc-
tcn koffietak met
gang der boorvlieg.

— 50 —

daarvan. Zij zijn alleen in nog volkomen groene stengeldeelen
te vinden.

De eveneens onderzochte poppen zijn lichtbruin van kleur
en bezitten de gedaante van een tonnetje (flg. 22, III). Zij
zijn 5—5,5 mM. lang, en in het dikste gedeelte c. 2 niM. lirced
en vertoonen duidelijke ringen. Aan het eene einde bevindt
zich een liruinzwart puntje.

Daar ik het volkomen insect uit deze larven nog niet heb
kunnen telen, was eene determinatie niet mogelijk. Natuur-
lijk zoude ik deze leemte gaarne aanvullen en ieder, dio mij
levend materiaal voor proeven dienaangaande ter lieschikking
zou kunnen stellen, zeer dankbaar zijn.

Sciara spec.

Verscheidene malen werden aan het Proefstation kleine, worm-
achtige larven gestuurd, die in de wortelschors van koffleboomen
waren gevonden. Bij het onderzoek op aaltjes heb ik dezelfde
larven ook hier en daar aangetroffen. Buitendien heb ik haar
ook eenige malen in den stam van oude koffleboomen waar-
genomen. Worden deze larven in bedekt gehouden glazen ge-
cultiveerd, dan ontwikkelen zich daaruit kleine muggen, die tot
de ftimilie der MycetopJnlidae en tot het geslacht Sciara hehooren.
Overigens heb ik tot nu toe ten minste twee verschillende
soorten gevonden, waarvan de ééne, grootere in den stam, de
andere, kleinere, in den wortel wordt aangetroffen. Ik zal het
eerst de eerstgenoemde iets uitvoeriger beschrijven.

De in de schors der koffie-

stmmnen aanwezige larven

(flg. 23, 1) bezitten eene lengte

van 6 mM. en zijn zuiver wit

/^\ \ met uitzondering van don

^ / \ ' ' kop, die eene donker zwarte

/ \ kleur bezit. Zij zijn hierdoor

Fig. 23 Srkira spec. I. Volkomen van wormen, b. v. van de

insect; II. larve; III. huid der po]) na dikwijls in de koffioschors

het uitkomen van de vlieg. Vergroot, vooikomende Enchytraeiden

— nl —

i::i'inakki'li.ik te niidcisclicidcn. Eclitc puoteii zijn aan dozc
larven niet waar t(^ ncnion.

De uit dt;zü larven onstaande jwippcn zijn iiclit.in-nin van kleur,
ongeveer 5 inM. lani; en laten, zunals lii;. :3;i, lil doet zien, de
viou[j;els, iHiot(iU en sprieten van het volwassen insect roods
duidelijk herkounon.

lÜj de uit de pop-
pen uitkuniendo
muggen (Hg. 23, I)
is hot lichaam 1,5
niM. lang, de vlou-
yels 1,() mM. Aan
don kop zijn gonuik-
kelijk twoe groote
oogcn waar to no-
men. Buitondion
liozit het insect op
het midden van den
kop nog drie kleine
bijoogon, die slechts hij sterke vergrooting te zien zijn. Hot
voorhanden zijn van deze hijoogon is voor do familie der Mij-
cptophilidae karakteristiek, terwijl zij bij do Galmuggon ont-
breken. Bovendien vindt men aan don kop nog twee, uit 16
leden bestaande sprieten (fig. 24, II) en twee kleine tasters,
(fig. 24, I) die uit drie leden bestaan en gebogen zijn. De pooten
(fig. 24, III) zijn betrekkelijk lang. Do vleugels vertoonou de
in de fig. 24, IV zichtbare nervatuur.

Dat de beschreven larven voor de aangetaste boomen bepaald
schadelijk zijn, komt mij niet waarschijnlijk voor. Ik heb ze
tot nog toe slechts in stammen gevonden, die gelijktijdig
ook door andere insecten waren aangetast. Evenzoo wordt
ook door Riley (Insect Life. Vol. 3, p. 125), die uit den bast
van peereboomen afkomstige Sciara-hirven ter onderzoeking
had ontvangen, opgegeven, dat deze larven niet als de eigen-
lijke oorzaak van het afsterven der bedoelde boomen zijn
te beschouwen.

riff. 24. I-IV Sriiira uit den stam. I taster, U
spriet; III poot van het voorste paar; IV vleuf:;el. V
Sriant uit de wortels, do twee rudiiueiitaire vleugels.

- 52 -

De in de wortelschors van koffieboomen waargenomen larven
zijn meest iets kleiner (4 — 5 mM. lang en 0,25 mM. breed).
Bij het daaruit voortkomende insect ontbreken dikwijls normaal
gevormde vleugels. Zooals fig. 24, V doet zien, zijn dan bene-
vens de gewone halteres nog twee rudimentaire vleugels waar
te nemen.

ZwEEPVLiEGEN, Sijvplddae.

De tot deze familie behoorende insecten worden zweef-
vliegen genoemd, omdat zij zich dikwijls langen tijd zwevende
in de lucht houden. De larven van deze insecten voeden zich
met zeer verschillende stoften ; maar van vele is bekend, dat
zij vooral bladluizen (Aphiden) eten. Zoo zijn ook reeds in
Deel I p. 14 twee Syrphidae genoemd, die tot de natuurlijke
vijanden der zwarte koffieluisfJ^j/Msco/fme^behooren. In Oost-
Java vond ik verder vrij dikwijls, eveneens tu.sschen de zwar-
te koffieluizen, eene derde Syrphide, die tot het geslacht Pipiza
behoort en hier kort beschreven moge worden.

Pipiza spec.

De larven (fig. 11 en 13 op plaat 2) van deze vlieg worden
tot 6 mM. lang en zijn groengeel, rood en bruin gevlekt en met '
ringvormig geplaatste dorens bedekt. Hun
gedaante is peervormig en wel bevindt zich
de zeer rudimentaire kop aan het puntige
einde. Aan de zich nog op het blad bevin-
dende larven kan men zeer dikwijls waarne-
men, dat zij met den kop de luizen zoeken,
aanpakken en uitzuigen, (zooals dit in fig. 13
op plaat 2 is voorgesteld). De uit deze larven
ontstaande poppen (fig. 11a en 14 op plaat 2)
zijn bruin van kleur en met dorens bedekt.
Na eenigen tijd ontwikkelen zich daaruit de
vliegen (fig. 12 op plaat 2), die met de gewone
karaervlieg eene zekere overeenkomst ver-

Fig. 25. Pipiza
spec. I spriet, II
vleugel.

— 53 —

toonen, maar voel kleiiier zijn dan dezo. Zij zijn namelijk niet
langer dan 5 niM. De groute oogen zijn donkerbruin van kleur.
De betrekkelijk kleine sprieten (lig. 25, 1) zijn lichter van kleur ;
slechts het uiteinde van het laatste, eivormige lid is iets donker-
der. Het achterlijf is zwart en zoo lireed als de thorax. De
fraai irriseerende vleugels zijn in doorvallend licht bijna kleurloos
en vertoonon de in de bijstaande liguur 25, II voorgestelde
ncrvatuur. De halteres zijn geelwit.

Parasiet VLIEG en, Tachinidae.

De vliegen dezer op Java door vele soorten vertegenwoor-
digde familie spelen een dergelijke rol als de Sluipwespen:
hunne larven leven als parasieten in andere insecten en wel
vooral in rupsen. De moedervlieg, niet in het bezit van een
legboor of iets dergelijks, legt haar ei buiten op het lichaam van de
rups en de daaruit te voorschijn komende larve boort zich op een
weeke plek, meestal tusschen twee lichaamssegmenten, naar bin-
nen. Een door deze vliegen tot slachtoffer gekozen rups herbergt
in den regel slechts ééne larve; slechts een enkele maal meer.
Het grootste aantal vliegen, uit ééne rups opgekweekt, bedroeg 12.

De Tachiniden herinneren in hun voorkomen sterk aan de
gewone kamervliegen ; in den regel zijn zij grijsachtig van kleur,
nu eens donkerder, dan eens lichter, soms naar het rosachtige
overhellend. Op plaat 2 is in fig. 9 een typische Parasietvlieg
afgebeeld (naar Van der Wulp, Tijdschr. voo?- Entomologie, Deel
36, pi. 6, fig. 1). Het is de soort Parexorista modicella, v. d.
Wulp, wier larven in verschillende rupsen leven. Overigens
zijn de verschillende soorten van Parasietvliegen niet gemak-
kelijk van elkander te onderscheiden. De larven zijn echte
maden ; tegen den tijd, waarop zij volwassen zijn, buren zij zich
gewoonlijk naar buiten, om zich te verpoppen. Zelden heeft
de verpopping binnen het lichaam der rups plaats.

Zooals uit het bovenstaande blijkt, moeten de Tachiniden
in het algemeen als nuttige insecten worden beschouwd.

HOOFDSTUK V.

Orde der Vlinders.

FAMILIE DER MOTTEN (Tincklae).

In de eerste plaats moet hier kortelijk melding wordun ge-
maakt van de rups van Gracilaria coffeifbliella, Motch., die in
het blad van Java- en Liberiakoffie leeft en daarin dergelijke
gangen maakt als de larve van Oscinis coffeae. Het vlindertje
en zijn larve zijn zéér klein en hebben zich op Java tot nu toe
slechts sporadisch vertoond. Het insect is zelfs zoo moeilijk ver-
krijgbaar, dat het ons niet gelukte, tijdens de bewerking dezer
pubhcatie behoorlijk, levend materiaal te vinden, dat voor het
vervaardigen van afbeeldingen kon dienen. Mocht het ooit in
grooten getale optreden, dan komen wij er later op terug; thans
zij het slechts volledigheidshalve vermeld.

Een ander tot de Tineidae behoo-

rend insect werd in Oost-Java

dikwijls in de stammen van oude

Javakoffieboomen gevonden en

maakt in de schors van deze

vrij onregelmatig verloopende

gangen. De rupsen (fig. 26, I),

van dit insect zijn ongeveer 10

mM. lang en bijna glashelder,

slechts door den inhoud van den

darm iets bruinachtig. De kop

is lichtbruin. Bovendien kan men

op het eerste lichaamssegment twee betrekkelijk kleine en op de

drio volgende twee grootere, roode punten waarnemen en op beide

kanten van elk segment 1 — 2 fijne haren. De tot 6 mM. lange

Fig. 26. Tineide uit de koffie-
schors. I. Rups. II. Pop. III. Mot,
naar het leven geteekend. Allen 4
maal vergroot.

pop (fig. 26, II,) is liiuiii van kleur. De vlinders (fig. 26, III en
plaat 2, flg. 15) zijn grijsaclitig bruin inet witte teekeningen op
de vleugels. De voorvleugels zijn verder op de eene helft der
binnenkant, de achtervleugels op l)eide kanten met eenen zoom
van franje bezet. Bij de levende mot omhullen do vleugels, zoo
lang zij in rust zijn, het lieliaam van het insect, zooals dit in
lig. 26, III is voorgesteld.

Of deze hoorder bepaald schadelijk is, kan ik niet met zeker-
heid aangeven. Zeer waarschijnlijk is het echter, dat hij tot du
verspreiding der i?os/re//«-ziekte („kanker") bijdraagt. 1)

FAMILIE DER LICHTMOTTEN (PiimUdm).

Het vermoeden, uitgesproken in het Eerste Deel, pag. 29,
dat de oelar dadap de rups zou zijn van Agathodos vwdicalis
Gn., is gebleken juist te zijn. Aan hetgeen aldaar betreffende
de levenswijze en het voorkomen van dit insect is medegedeeld,
valt weinig toe te voegen. Er is echter een tweede oelar
di(d(ip, die zeer nauw aan de eerste is verwant en er, zoowel
in den toestand van rups, als in dien van volwassen insect vrij
sterk op gelijkt. Deze tweede is Agathodes adiginosalis, Sn.,
waarvan op pi. 3 fig. 1 en 2, de rups en de vlinder zijn afgebeeld.
Vergelijkt men de afbeelding der rups met pi. III, fig. 2 van
het Eerste Deel, dan blijkt, dat het verschil tusschen de rupsen
dezer Agathodes-soorten voornamelijk bestaat in de verschillende
teekening op de segmenten van den thorax. Ook het verschil
tusschen de vlinders is gering. De voorvleugels zijn „zeer
overeenstemmend gekleurd en geteekend, doch de achtervleugels
zijn bij caUgimsalis donkergrijs met donkerder aderbeloop, bij
inodicalis zeer bleek stroogeel met donkerder punt" (Snellen,
Tijdschrift voor Entomologie, Deel XXXV III, pag 147).

Hot medegedeelde moge met de afbeeldingen voldoende zijn,
om de beide oelar dadap's van elkander te kunnen onderschei-
den. In hunne levenswijze komen ze geheel overeen. Beide
soorten worden des avonds door laraplicht aangelokt, van welke

1) Vergel. Meilod. uit 's Lands Plantentuin No. 37. \\. 58.

— 56 —

gewoonte in geval van nood partij Ican worden getrokken door
eene besti'ijding door middel van vanglampen.

De Topboorders van de dadap. Terastia egialcalis^ Wlk.,
Terastia meticulosaUs, Guen. en Terastia minoi\ sp. n.

Onder deu naam „topboorders van de dadap" wil ik 3 soor-
ten van het geslacht Terastia beschrijven, die daarin overeen-
komen, dat zij in de jonge takken van de dadap leven en deza
gewoonlijk doen afsterven.

I. Terastia egialealis. De rupsen (fig. 17 o\) plaat 2) bezitten
8 paar normale pooten en bereiken eene lengte van 30 mM. Zij
zijn licht geelachtig van kleur, slechts de kop en het nekschild zijn

donkerbruin. Bovendien zijn de andere
lichaamsleden van donkere plekken voor-
zien, wier verdeeling in flg. 27 is te zien.
Met een vergrootglas kan men verder waar-
Fig. 27, 2de — 4(le nemen, dat op elk dezer plekken een kort

lichaamssegment van j?- i, • • i j. oi v_i. j

^ " , . , en fijn haar is ingeplant. Slechts op de

Terastia egialeatts. 4

maal veroroot. achterste leden zijn deze haren iets langer.

De poppen zijn bruin van kleur, ongeveer
16 cM. lang en bezitten de voor vlinderpoppen gewone gedaante.
De uit de poppen uitkomende vlinders zyn in levenden
toestand daardoor gekarakteriseerd, dat het achterlijf naar boven
is omgebogen, zooals dit in figuur 21 op plaat 2 voor eenen
vlinder van Terastia meticulosalis is afgebeeld. 'De vleugels be-
zitten verder, zooals flg. 16 op plaat 2 te zien geeft, eene vrij
ingewikkelde teekening, die in hoofdzaak uit witte en verschil-
lende roodbruinachtige tinten bestaat.

II. Terastia meticulosalis. De rups en de levenswijze van
deze soort komt met die der zooeven beschrevene vrij wel over-
een. De vlinder bezit echter, zooals flg. 21 op plaat 2 doet zien,
eene afwijkenke teekening, vooral eene meer grijsachtige tint.

JII. Terastia minor. Van de, door dezen naam aangeduide
nieuwe soort zijn de rupsen (fig. 22 op plaat 2) donkerder van
kleur, meer roodbruinachtig en vuil groengeel gestreept. Boven-
dien zijn bij deze soort de van de donkere stippen uitgaande

— 57 —

haren aanzienlijk ilikkci', zoodat zij reeds met het ongewapende
oog kunnen worden waargenomen. De vlinder (lig. 23 op plaat
2) gelijkt hot moest op die van Terastia mcliculosalis, doch is
donkerder van kleur en ook aanzienlijk kleiner.

Do aanwezigheid van deze hoorders is aan de liadaptakkcn
meest reeds van buiten aan eene verkleuring dei- aangetaste
plokken, die eene heldere en meer geelachtige kleur Ijozictcn
(lig. 18 op plaat 2), op vrij grooten afstand te zien. Verder
vindt men lum deze takken gewoonlijk eene opeenhooping van
bolvormige, lichtgroen of geelbruin gekleurde uitwerpselen, dio
door een rond gaatje naar buiten worden geworpen. Dit gaatje
is na verwijdering der uitwerpselen gemakkelijk te zien (fig. 19
op plaats 2). Wordt echter een zoodanige tak overlangs ge-
spleten, dan ziet men (fig. 20 plaat 2), dat het merg over een
grooter of kleiner gedeelte is uitgehold en in deze holte zal
men dan de rups of de cocon van den topboorder vinden,
wanneer niet reeds de vlinder is uitgekomen. In dit geval
kan men in de takken zeer dikwijls mieren, wormen, luizen
en allerlei andere l)eesten vinden.

Wordt eene rups in gevangenschap op eenen jongen dadaptak
gezet, dan kan men waarnemen, hoe zij het liefst in den oksel
van een blad, waar de knoppen der zijtakken zitten, in den tak
binnendringt. Het komt mij voor, dat de rups onder zekere
voorwaarden ook in de vrije natuur haar eerste woonplaats ver-
laat en een anderen tak binnendringt. Althans vond ik in
eenige gevallen eene rups buiten aan een tak zitten.

Omtrent de verspreiding van den topboorder zij medegedeeld,
dat ik hem het eerst in den Plantentuin te Buitenzorg heb
waargenomen. Later heb ik heni ook op talrijke koffieonder-
nemingen van West-, Midden- en Oost-Java kunnen constatee-
ren. In hoe groote hoeveelheden zij kunnen voorkomen, moge
daaruit blijken, dat op een jong koffleland in Oost-Java binnen
korten tijd 10.000 van deze hoorders werden verzameld.

Inzonderheid is de hoorder bij jonge dadapboomen gemak-
kelijk waar te nemen ; hij komt echter zeker ook in oudere
boomen voor. Daar de aangetaste takken bijna zonder uitzon-

— 58 —

dering afsterven, kan de, door dezen boorder aangerichte sciiade
zeer aanzienlijlv zijn. Bovendien gaat vrij diiiwijls van de afgestor-
ven toppen eene verrotting der takken uit, die zicli vrij diep naar
beneden kan voortzeten en ook het afsterven van grootere takken
kan veroorzaken. Vooral vindt men zeer dikwijls eene diepgaande
verrotting van het merg. In de verlaten gangen vindt men
veelal mieren en andere beesten.

Eene bestrijding van den topboorder zoude het eerst door het
doen zoeken en doeden der rupsen en cocons kunnen geschieden.
In jonge aanplantingen, waar de topboorder in groote hoe-
veelheden voorkomt, is het zeker aan te raden, dit middel in
toepassing te brengen. Inderdaad werd mij ook van eene
onderneming van Oost-Java bericht, dat, na het zoeken der
topboorders, deze in het volgend jaar bijna verdwenen waren.

Vervolgens zou men nog kunnen beproeven, den vlinder van
den topboorder door vanglampen te vangen, daar deze zeker
op licht afkomt. Zoo kon ik vrij dikwijls waarnemen, hoe de
vlinders in den avond op de, op de buitengalerij geplaatste lamp
kwamen aanvliegen. Tot mijn spijt was het mij echter nog
niet mogelijk, door proeven vast te stellen, of deze bestrij-
dingswijze voor de praktijk belangrijke resultaten zou kunnen
opleveren.

Ten slotte wil ik nog eene Pyralide hespreken,

^Rufff^ t^i<?) i" tegenstelling met de pas beschrevene,

tot de nuttige insecten behoort en reeds op het

Fig. 28. Rups eerste koffie-Congres te Malang kortelijk werd

van eene Pyrali- beschreven 1). Het insect in kwestie is eene

rfc door een hulsel j^jeine rups, die men zeer dikwijls op koffleboo-

omgoven. 4 maal j- j j i ■ •• ^ t i

^ ^ men, die door de groene luis ziin aangeta.st, kan

vergroot. ' ^ .> o i

aantreffen en die zich ook met deze luizen voedt.
Deze rupsen zijn echter zelve niet op de bladeren te zien, daar
zij, zooals lig. 28 doet zien, door eene hulsel omgeven zijn, dat
in hoofdzaak uit de samengesponnen huiden der leeggevreten
luizen bestaat. Neemt men echter dit hulsel van het blad af.

1) Vergel. Verslag, p. 39

— 59 —

dan viiiilt men daarin t\'ne rups (lig. 4 op plaat 3) van soms
meer rood-, soms moer l)huiwa(,'htigo kleur. Vóór de vcriiopping
wordt hot hulsel ook naar beneden volkomen afgesloten. De
kleine bruinachtige vlinders, waarvan in flg. 'S pi. o een man-
netje is afgebeeld, zijn door Zehniwer op het Koffie-Congres
te Djocja uitvoerig beschreven 1).

FAMILIE DER SPANNERS (Geometridae).

Do spanners of Geometridae zijn vooral dour de gedaante der
rupsen gekarakteriseerd. Deze bezitten namelijk, benevens de aan
het achterste lichaamslid aanwezige pooten (do zoogenoerade
naschuivers) bijna zonder uitzondering slechts nog één paar buik-
pooten. Zeer eigenaardig is verder de wijze, waarop de meeste
spanrupsen zich voortbewegen en uitrusten. Bij het eerste
buigen zij, door voorttrekken van het achterlijf, het middelste
lichaamsgedeelte, zooals fig. 5 op plaat 3 doet zien, naar boven,
houden zich dan met het achterlijf vast en strekken het lichaam
dan weer rechtlijnig uit, waarbij natuurlijk het kopeindc een
aanzienlijk stuk naar voren wordt gebracht. Wanneer de span-
rupsen zich echter in rust bevinden, dan hechten zij zich dik-
wijls slechts met de achterlijfspooten aan de onderlaag vast en
strekken het lichaam, zooals fig. 10 op plaat 3 doet zien, recht-
lijnig in de lucht. Naar gelang van hun kleur kunnen zij dan
gemakkelijk voor een takje of bladsteel worden aangezien.

In de koffietuinen heb ik vooral de volgende soorten van
spanners aangetroffen :

1. Hijpomlra talaca Wlk. De jonge rupsen van dezen vlin-
der zijn donkerbruin van kleur met fijne, zilverwitte dwarsstrepen
(tig. 5 op pi. 3). Langzamerhand worden zij lichter van kleur
en verdwijnen de witte strepen meer en meer, zoodat einde-
lijk bijna niets meer daarvan te zien is (fig. 6 pi. 3). De vlin-
ders zijn grijsbruin van kleur, de mannetjes (fig. 7 op pi. 3)
iets kleiner dan de wijfjes (fig. 8 op pi. 3). De twee verschil-
lende geslachten zijn verder, evenals bij de meeste spanners,

1) Vcrgcl. K o r f i c - G i d s. Jaar;.'. 1. p. 899.

— 60 -

daardoor te onderscheiden, dat de wijfjes draadvormige sprieten
bezitten, terwijl die der mannetjes aan den benedenkant twee
rijen van zijtalïken dragen (kamvormige sprieten).

Bovendien komt ook nog eene andere Hyposidra-soortlHifjwsidra
infixaria?) op koffleljlaren voor. De vlinders van deze soort bezit-
ten eene meer in liet oog vallende teekening, waaronder vooral
3 witte stippeltjes op de voorvleugels.

In oude koffietuinen heb ik deze rupsen tot nu toe nooit in
zóó groote hoeveelheden zien optreden, dat daardoor eene noe-
menswaardige schade werd veroorzaakt. Bij zeer jonge planten,
waar reeds het verlies van een stel bladeren schadelijk kan
zijn, heb ik echter herhaald waargenomen, dat door de be-
schreven spanners een merkl)are achteruitgang werd veroorzaakt.
Het is dus zeker raadzaam in pas aangelegde tuinen van het begin
af zorg te dragen, dat deze rupsen, zoodra zij ergens worden
gevonden, dadelijk verzameld en vernield worden, om daardoor
het optreden in massa tegen te gaan.

2. Thalassodes sp. De rupsen (flg. 13 pi. 3) bezitten eene
geelgroene kleur, zoodat zij vooral in de dadap moeilijk te zien
zijn. De uit deze rupsen zich ontwikkelende vlinder (flg. 14 pi.
8) is groen van kleur met eene witte streep, die midden over de
voor- en achtervleugels heenloopt, en witte stippeltjes.

Deze soort komt, evenals de vorige, vrij dikwijls op Java-
koffle voor en kan voor zeer jonge planten bepaald schadelijk
worden, zoodat het zeker aan te bevelen is, hen in pas aan-
gelegde tuinen te doen verzamelen en vernielen. De rupsen
komen ook zeer dikwijls op dadap voor.

3. Boarmia spec. div. Van het geslacht Boarmia werden
verschillende rupsen op koffie en dadap waargenomen. Op
Javakoffie vond ik in Oost-Java vooral eene donkere rups, die
in flg. 10 op pi. 3 is afgebeeld. Deze rupsen bezitten aan het
achtereinde eenige lichtbruine strepen. De bijbehoorende vlinder
(fig 9 op pi. 3) is geelbruin van kleur met donkerder plekken.

Eveneens tot het geslacht Boarmia behoorende rupsen, die
echter meer groenachtig en lichtbruin gekleurd zijn, vond ik
dikwijls in vrij groote hoeveelheden op de dadap. Uit deze

— Gl -

rupsen ontwikkelen zieh grijsaclitigc vlinders met vrij ingciwik-
kelde teckening.

Om zich te verpoppen, g;ian deze rupsen den grond in en
hebben ten gevolge daarv-an bij optreden in grootere hoevoel-
lieden reeds eene verwarring m(!t den oelar boemi veroorzaakt.
De cocons van deze rupsen zijn echter altijd aanzienlijk kleiner
dan die van den echten oeUir boemi. Bovendien zal men tus-
schen de cocons der spanners moest ook nog eenige rupsen kun-
nen vinden, die in de laatste stadiën vóór do verpopping meer
of minder opzwellen en eenc meer gelijkmatige, groene tint
aannemen.

i. ?'? Eindelijk heb ik in Oost-Javu nog
de rupsen (fig. 11, pi. 3) van eene, nog niet
gedetermineerde soort, vrij dikwijls op Java-
koftie aangetroffen, die zich van de boven
lieschreven soorten daardoor onderscheidt, dat
het lichaam haren van verschillende lengte
draagt. Deze zijn aan het einde gedeeltelijk
knodsachtig opgezwollen. Eigenaardig is voor
Fig. 29. Bladstuk ^^^^ g^Q^.j. ^^ ^^. ^^^^.^ j^g^. verbergen
van Java koffie met .

1 . ^„ „ fi6i" cocons geschiedt. Voor dit doel sniidt

de pop van eene ° •>

spanrups. namelijk de rups midden uit het blad twee door

eene smalle, overlangsche streep verleenden
lapjes, die dan op de door fig. 29 duidelijk gemaakte wijze aan
elkaar gehecht worden. Het uit deze cocons uitkomende, be-
trekkelijk kleine vlindertje bezit, zooals fig. 12 pi. 3 doet zien,
eene vrij ingewikkelde teekening, die in hoofdzaak uit verschil-
lende, geelbruine tinten bestaat.

FAMILIE DER BEERRUPSVLINDERS {Arctiidae).

Creatonoius lactineus, Cram. en Creatonolus interruptus Gmel.
zijn twee, ook op koffieondernemingen zeer algemeen voorko-
mende Beerrupsvlinders, die echter, voor zooverre ons bekend
is, aldaar nooit schadelijk zijn opgetreden. De vraag, of zij
schadelijk waren voor koffie of dadap, is ons echter meermalen

62

gesteld en om eventueele onzekerheid dienaangaande bij anderen
uit den weg te ruimen, geven wij op pi. 3 afbeeldingen van
lieide soorten ; Fig. 15 is lactincus^ fig 16 hitcrriipius.

FAMILIE DER BORSÏELRUPSVLINDERS (Liimanlrüduc)

Sommige Borstelrupsvlinders hebben ongevleugelde wijfjes; dit
is o. a. het geval met Orgyia postim Wlk, waarvan de rups, het
mannetje en het wijfje zijn afgebeeld op pi, 3 fig, 17, 20 en 18
De rups werd in Oost-Java op de koffie gevonden.

Wanneer deze wijfjes uit de pop te voorschijn komen, is het
achterlijf reeds aanmerkelijk gezwollen door de zich daarin be-
bevindende, belangrijke hoeveelheid eieren, die men door de
lichaarashuid ziet heenscheraeren. Gewoonlijk beginnen zij
dadelijk met het leggen der eieren, wat aanleiding geeft tot
het vermoeden, dat parthenogenetische ontwikkeling bij deze
dieren niet is uitgesloten

I

III

Als natuurlijke vijand van
deze rupsen is, behalve de
reeds p. 1 genoemde wormen,
eene schimmel te vermelden,
die verscheidene malen te
Soember Soeko werd gevon-
den. Deze schimmel, die tot
het geslacht Entomophthora
liehoort, doorgroeit het eei'st
het lichaam der rups en daar-
na groeien aan don beneden-
kant der rups enkele draden
uit, waardoor deze op de onderlaag wordt vastgehouden. Later
ontwikkelt zich over de geheele oppervlakte der rups eene
dikke laag van schimmeldraden, die het lichaam der rups
zoodanig omhult, dat slecht nog de langste borstels te zien
zijn. (fig, 19 op plaat o). Deze schimmellaag bestaat uit bun-
dels van draden, die zich op eenigen afstand van de rups her-
haaldelijk vertakken en eindelijk aan den buitenkant tot een
samenhangend vlak samengroeien, waarin de vorming der voort-

Fig. .30 Kiitnwophtora s])ee. I. rijpe
conidië; II. kiemende conidiëii ; III. vor-
ming der conidiön. 283 maal vergroot.

— 03 —

lilaiitiii.üsorgaiicn (fonitlirii) jilaats lu'Of't. Deze bezitten eeno
peervorniige gedaante en worden, zooals fig. 30, III doet zien^
aan den top van lederen scliimnieldraad gevormd. Zijn deze
conidiën volkomen rijp, dan worden zij door een eig(niaardig
mechanisme tot op eenlgen afstand weggesllngerd. Zij kunnen
dan in vochtige lucht dadelijk ontkiemen, maar de ontstaande
klenihuls (fig. 30, II) blijft kort en zwelt aan zijn einde dadelijk
weer tot eene conldlë („secundaire conldië") aan. lidvendien
vennen deze schimmels nog andere, door eene geslachtelijke
verrichting ontstaande, voortplantingsorganen. Deze heli ik ech-
ter aan de onderzochte rupsen niet kunnen vinden, zoodat eene
volkomen betrouwbare determinatie van de schimmel in kwestie
niet mogelijk was.

Mijne pogingen om met deze schimmel gezonde rujisen, vooral
ook den ovlar tjdcug, kunstmatig te l)esmetten, gaven tot nog
toe geene gunstige resultaten.

Overigens kunnen wij ten aanzien der Borstelrupsen V(>rwij-
zen naar hetgeen daarover in het PJerste Deel is medegedeeld.

FAMILIE DER SLAKRUPSVLINDERS (Umacodidac).

Aan de soorten, o]i pag. 37 en 38 van het Eerste Deel ge-
noemd als meer of minder veelvuldig in koffietuinen voorko-
mende, moeten nog worden toegevoegd BeMpixi albognttata, 8n.
en Bclippa lohor, Moore. De rupsen van deze belde soorten, die
intusschen veel minder algemeen zijn dan die van TMippa la-
lemia, Moore, gelijken zeer sterk op die van laatstgenoemde,
afgebeeld in Deel I, pi. III, fig. 15 en 15a.

De Slakrupsvllnders (Limacodidac) heblien
over het algemeen eeif kort, dicht met
liareii bezet lichaam en vleugels, die door
de min of meer afstaande schubjes een
eenigszins wollig voorkomen heblien. In
nevenstaande fig. 31 is afgebeeld de vlinder
der zeer algemeene Parasa Irpida, Cram.,
geniakkolijk te herkennen aan den grneneu

Fig. 31 l'iiriisfi h'-
pida, Cram.

— 64 —

kop en de (in de afbeelding licht ge-
tinte) groene helft der voorvleugels. Fig.
32 is eene afbeelding der eveneens niet
zeldzame Belippa laleana Moore. (Beide
afbeeldingen zijn genomen naar Hamp-

SON, The Moths of British India, Vol. I,
Fig. 32 Belippa lalmmi, „ ^^^ ^^^ ^„g.
Moore. i J- ^ >•

FAMILIE DER STAARTRUPSVLINDERS {DrepanuVuJae).

De oelar Ijèleng, in het Eerste Deel, pag. 41 — 46 uitvoerig
besproken, l)lijft steeds, vooral in Oost-Java, een gevaar ople-
veren voor de koffiekultuur, al hebben zich niet meer zulke
hevige epidemieën vertoond, als in 1896 in de Residentie Kediri
het geval was. Dat het sedert dien tijd niet meer tot zulk
eene calamiteit is gekomen, mag zeker voor een groot deel
worden toegeschreven aan het op vele ondernemingen scherpe
toezicht, dat op dit insect wordt uitgeoefend en de vrij hooge
preraieën, die hier en daar voor de rupsen worden uitgeloofd
en vindingrijke inlanders op de gedachte hebben gebracht, ze
van gekauwde tabaksblaren na te maken en voor „goede waar"
te verkoopen.

Het is en blijft noodzakelijk, den oelar tj'eleng en zijn vlinder
in het oog te houden ; een insect van zoo groote vruchtbaarheid
zal telkens weer beproeven zich eene plaats in de koffietuinen
te veroveren.

Met het oog hierop is het zeker gerechtvaardigd, den geheelen
ontwikkelingsgang van den oelar tjèleng hier nog eens door ge-
kleurde afbeeldingen te illustreeren. Fig. 1, pi 4 stelt in de
eerste plaats een op het punt van een koffleblad gelegd ei van
den oelar tjèleng voor. Ik wil bij deze gelegenheid nog opmer-
ken, dat de vlinders in de vrije natuur bijna zonder uitzondering
op deze plaats hun eieren leggen 1) en dat men ten gevolge
daarvan de jonge rupsen ook bijna zonder uitzondering aan het
uiteinde van een koffleblad aantreft. Hun aanwezigheid is op

9) De in Deel I afgebeelde eieren waren in gevangonscliap gelegd.

— 65 —

vrij grooten atVtaiui zirlitlwar, doordat de jonge rupsen slechts
de bovenste lagen van het Idud afknagen, de rest echter vrij
spoedig bruinachtig verkleurt en droog wordt (fig. 2, pi. 4). Ten
gevolg hiervan weten de inlanders rupsen te vinden, die nog
niet de grootte van een speldenknop bezitten en waarbij men
dikwijls slechts door beschouwen met eene goede loupe kan
beslissen, of men werkelijk met eene kleine rups of met een
kunstpruduct der inlanders te doen heeft. Eerst wanneer de
rupsen iets grooter zijn geworden, zijn zij in staat gaatjes in
de bladeren te Idjten (fig. 3 pi. 4). Eene volwassen rups is
in fig. 4 pi. 4 voorgesteld. Overigens varieeren de rupsen zeer
in kleur tusschen meer of minder donker bruine en groene tin-
ton. De cocon (fig. 6 pi. 4), wordt in een opgerold blad ge-
vormd (fig. 5 pi. 4) dat in deze positie door een geelbruin draadje
wordt vastgehouden. De geelbruine vlinder is in fig. 7, pi. 4
voorgesteld.

Wat do natuurlijke vijanden van den oelar tjèleng betreft,
moeten wij in eerste plaats mededeelen, dat de wesp, in Deel
I, pag. 45 onder den naam van Pimpla bilineata beschreven
en op pi. IV, fig. 5 afgebeeld, reeds vroeger door Brullé met
den naam van Pimpla conrinna was gedoopt, welken laatsten
naam zij dus moet behouden.

Gedurende mijn verblijf te

Soember Soeko heb ik onder

de natuurlijke vijanden van

den oeler tjèleng vooral de reeds

in Deel I, p. 46 beschreven

kleine sluipwespen gevonden,

die tot de familie der Chalci-

didae behooren en in fig. 8 en

9 pi. 4 in natuurlijke grootte

zijn afgebeeld. Deze sluip-

wesp legt hare eieren in de

rupsen van den oelar tjrlenff, welke zich dan echter toch op de

gewone wijze verpoppen. Maar later komt uit de op deze wijze

aangetaste cocons geen vlinder van den oelar tjèleng uit, maar

Meded. PI. XLIV. 6

Fig. 33. Doosje voor de cocons
van den oflar tjiieiuj.

eenige van de bedoelde sluipwespen. Blijkbaar moet het dus
van voordeel zijn, deze sluipwespen zoo veel mogelijk in het
leven te houden en ik heb ook reeds voor dit doel op de Ma-
lang'sche Plantersvergadering van Januari 1900 1) het voorstel
gedaan, de in de tuinen verzamelde cocons van den oelar tjèleng
niet eenvoudig te vernielen, maar in een doosje (fig. 33) te doen,
waarvan de deksel gedeeltelijk uit metaalgaas bestaat, dat zóó
groote gaatjes bezit, dat de bedoelde sluipwespen er gemakkelijk
doorheen kunnen vliegen, terwijl de vlinders van den oelar
tjèleng worden tegengehouden. De het doosje omgevende rand
wordt met water gevuld, om te beletten, dat de inhoud ervan door
mieren wordt vernield. Na het verzamelen der cocons wordt het
doosje dan het best op eene, tegen regen en zonneschijn beschermde
plek geplaatst en overigens aan zich zelve overgelaten. De uit-
komende sluipwespen zullen dan door het gaas heenvliegen en
in de tuinen terugkeeren, om op nieuw oelar tèjlmg's aan te tas-
ten, terwijl de uitkomende vlinders van den oelar tjHeng na
eenige dagen dood gaan.

Betreffende de afmetingen van het doosje wil ik nog opmer-
ken, dat dit b. v. zeer goed uit het onderste gedeelte van een
petroleumblik kan worden vervaardigd, dat ter hoogte van 12
cM. is afgesneden. Bij het in den deksel aangebrachte gaas kan
de afstand der draden b. v. 4 niM. bedragen. De aan den bo-
dera van het doosje zich bevindende rand werd 4 cM. hoog
en breed genomen. Natuurlijk kan men deze dimensies naar
verkiezing veranderen en bovendien is het verschil in grootte
tusschen de sluipwespen en de vlinders van den oelar tjUeng
zóó groot, dat in de wijdte der gaten van het gaas eene groote
speling mogelijk is.

Aangaande de overige, natuurlijke vijanden moeten wij ver-
wijzen naar hetgeen bij de bespreking van de familieën der
wantsen dienaangaande is medegedeeld.

•1) Vergel. Notulen p. 18.

— 67 —

FAMILI1-: DER ZAKRUPSVLINDERS (i%c///(/rte;.

De rupsen dezer familie helil)eii in de luatste jaren nogal eens
van zich doen hooreii en werden herhaaldelijk toegezonden met
de niededeeling, dat zij door hun optreden in groeten getale
schadelijk werden. Het komt ons daarom wenschelijk voor, hier
nog eens op de levenswijze dezer dieren terug te konion.

Zooals bekend is, ontleenen zij hun naam aan het zakvor-
migo, dikwijls zuiver peperhuisvormige verblijf, dat zij niet zich
meedragen en waarin zij zich bij de minste stoornis terugtrek-
ken. De materialen, waaruit zij dit huisje opbouwen, zijn zeer
verschillend. Sommige soorten doen dit zeer eenvoudig en be-
kleeden hun huisje aan de buitenzijde met afgevreten stukjes
blad van de plant, waarop zij voorkomen. Andere gebruiken
daartoe kaalgevreteii stukken bladnerf, die zij evenwijdig aan
elkaar rangschikken. Wederom andere maken een van l^uiten
zeer glad huisje, dat uit oen zeer dicht, hard on taai wordend
spinsel bestaat, waarin men geen vreemde bestanddeelen kan
ontdekken.

In dit huisje nu brengt de zakrups haar leven door. Zij komt
er nooit verder uit dan met kop en thorax; het minder dan bij
andere rupsen ontwikk(>lde achterlijf, waaraan slechts rudimen-
ten van pooten zijn waar te nemen, blijft er altijd in. Het leven der
zakrupsen als zoodanig duurt lang en wordt onderbroken door
eenige perioden van drie of vier, soms meer dagen, gedurende
welke zij haar woonplaats ergens aan een blad vastspinnen, aan
de bovenzijde sluiten en zich daarin terugtrekken, vermoedelijk
om te vervellen. Is de rups volwassen, dan gaat zij op dezelfde
wijze te werk, zoodat de vlinder alleen door de onderste opening
van het huisje te voorschijn kan komen, wat later inderdaad
het geval is. De voor den dag komende vlinders zijn echter
uitsluitend mannetjes; uit de vrouwelijke huisjes, die in het
algemeen grooter zijn dan de mannelijke, komt slechts een wol-
lige stof te voorschijn, want het wijfje zelf blijft erin. Zij toch is
een ongevleugeld, zeer onaanzienlijk uitziend diertje, dat dikwijls
zelfs geen pooten, sprieten en monddeelen heeft en dan bijgevolg

— 68 —

niet veel ineer is dan een omhulsel der eieren, die in vrij groeten
getale in haar achterlijf zijn opgehoopt. Ten einde de paring moge-
lijk te maken, brengt het wijfje haar achterlijf naar buiten ; het
schijnt echter, althans bij sommige soorten, dat de paring niet
noodzakelijk is en dat de eieren zich langs parthenogenetischen
weg kunnen ontwikkelen. In allen gevalle ontwikkelen de jonge
rupsen zich binnen het huisje der moeder. De mannelijke
vlinders zijn zeer onrustig en onstuimig in hun bewegingen ; in
gevangenschap vliegen zij zich zeer spoedig kaal.

Het zal uit het bovenstaande duidelijk zijn, dat de lieste be-
strijdingswijze der zakrupsen die is, waarbij men de huisjes laat
verzamelen en vernietigen. Niet alleen worden hierdoor de rupsen
onschadelijk gemaakt, maar men krijgt op deze wijze ook de wijfjes
en de eieren, terwijl de vrij rond vliegende mannetjes alsdan ge-
heel onschadelijk worden. Deze bestrijdingswijze
jM is in de meeste gevallen met goeden uitslag toege-
past, maar men moet natuurlijk niet wachten, tot-
dat de plaag een groeten omvang heeft aangenomen ;
er ontkomen dan allicht een aantal wijfjes aan de
vervolging en na korten tijd verschijnen der upsen
op nieuw. Een der zakrupsvlinders, die van tijd
tot tijd schadelijk worden voor de koffie, is Clania
variegata^ Sn., afgebeeld op pi. 3 fig. 22 (naar Snel-
len, Tijdschrift voor Entomologie, Deel XXII, pi.
9, fig. 6), terwijl het huisje van de rups van
dezelfde plaat is afgebeeld in fig. 23 (naar Moore,
Lepidoptera, of Ceylon pi. 118, fig. 2). Nevens-
staande fig. 34 stelt het huisje van een andere
soort voor op het oogenblik, waar op de volwassen
vlinder is uitgekomen. Zooals men ziet, werkt
de pop zich door de onderste opening gedeeltelijk
naar buiten, zoodat de vlinder zich bij het uitkomen
geheel vrij kan bewegen.

'^1.

Fig. 34. Huis-
je en leege co-
con van een
Psychide.

69

FAMILIE DER TIIYKIDIÜAE.

De Dadai'bladrollkk.

Striglina scitarüt., Wlk.

De rupsen van dit iiisoct maken zich eene schuilplaats, waarin
zij zich overdag ophouden ; zij doen dit door een dadapl)lad aan
den eenen kant uit te snijden en de daardoor ontstane bladlappen,
zooals fig. 35 doet zien, opteroUen. Opent
men zulk een rol, dan vindt men daarin de
soms meer groenachtige, soms meer geelach-
tige rups (fig. 14 plaat 4). Deze bezit een
donkeren kop en met eene loupe kan men aan
haar fijne haren en donkere puntjes waar-
nemen. Do vlinders (flg. 15 pi. 4) zijn bruin
van kleur met eene donkerder streep, dio
schuin over de voor- en achtervleugels heen-
loopt, en donkere stippeltjes.

In koffietuinen heb ik dit insect tot nu toe
slechts op dadap waargenomen en wel somtijds
in vrij groote hoeveelheden ; maar ik heb
toch niet kunnen constateeren, dat daardoor
een zóó groote schade werd veroorzaakt, als
door verscheidene andere dadaprupsen.

Fi-,'. 35. Dadap-
blatl door Slriffliiia
scitaria aaiisrctast.

FAMILIE DER RUGTANDVLINDERS (Notodonlidae).

In Deel I, pag. 50 wordt terloops gewag gemaakt van eene
rups, die ons in de laatste jaren zeer vele malen werd toe-
gezonden met de vraag, wat voor een insect dit was en
of het schadelijk was voor de koffie. Wij bedoelen de rups van
Statiropus alternm, Wlk., behoorendc tot eene vrij gi-oote vlin-
derfamilie, die voor het overige tot heden geen koffievijanden
heeft opgeleverd.

Het valt niet te on kennen, dat voor een leek deze rups, die
dikwijls met den naam van oelar djaran wordt bestempeld, in-
derdaad een min of meer vreemd gedierte is. De afbeelding

— 70

op pi. 3, fig. 21 stelt haar voor in de houding, die zij aanneemt,
wanneer zij zich ongestoord acht. In de eerste plaats valt
hierbij de lengte der borstpooten, vooral van het middelste paar,
op. In de tweede plaats ziet men slechts vier paar buikpooten,
terwijl de laatste geledingen van het achterlijf sterk gezwollen
zijn, naar boven worden gedragen en aan het uiteinde van de ach-
terste geleding een paar tastervormige aanhangsels zichtbaar zijn.
Bovendien hebben de vier voorste geledingen van het achterlijf
parige, handvormige uitsteeksels, waaraan de naam dezer familie
is ontleend. Nog vreemder wordt het dier, wanneer het zich
bedreigd ziet. De kop, het borststuk en de twee voorst^ gele-
dingen van het achterlijf worden dan schuin naar voren opgericht,
terwijl de pooten langs den kop naar voren worden gestrekt.
Tegelijkertijd wordt het gezwollen gedeelte van het achterlijf
zóó ver naar voren gebracht, dat de anale opening op den kop
komt te liggen. In deze houding, waarin het eenigszins op de
pop van een dagvlinder gelijkt, blijft de rups stil zitten. Raakt
men haar nu aan, dan maakt zij met het middelste paar borst-
pooten eene slaande beweging, die niet beter kan vergeleken
worden dan met de beweging, die een circuspaard met de voor-
pooten maakt, wanneer het genoodzaakt is, zich een tijdlang
op de achterpooten in evenwicht te houden. Niet onwaar-
schijnlijk is de naam van oelar djaran aan deze eigenaardigheid
ontleend. Wij stellen voor, den naam oelar djaran in het vervolg
voor deze rups te behouden en de rups van 0'rcta extensa^ Wlk
uitsluitend met den naam oelar tjèlèng te bestempelen.

Voor zooverre ons bekend
is, is de oelar djaran nooit
in zóó groeten getale opge-
treden, dat hij schadelijk
werd.

De mogelijkheid daartoe
is echter niet uitgesloten en
daarom hebben wij gemeend
haar eenigs zins uitvoerig
te moeten bespreken en af

Fig. 36. Stauropus allernus, Wlk.

— 71 —

te beelden. De vlinder, in nevensstaande fig. 36 afgebeeld, is
grijsachtig van kleur; de voorvleugels zijn bruinachtig grijs
met twee onduidelijke, bleeke, gegolfde dwarslijnen, eene rij
van donkere stippen op de buitenhelft en eene dergelijke rij
langs den buitenrand, waar echter de donkere stippen aan de
binnenzijde door een licht, halvemaanvorniig plekje worden be-
grensd. De achtervleugels zijn aan de basis licht van kleur,
overigens van dezelfde tint als de voorvleugels.

FAMILIE DER NACHTPAUWOOGEN (Saturniidae).

De rups van den Atlasvlinder (Attacus atlas, L.), op pag. 50
van het Eerste Deel eveneens terloops genoemd, komt voort-
durend nu en dan op de dadap voor. Hare aanwezigheid wordt
door hare bijzondere vraatzucht in den regel spoedig verraden
en het is eene gemakkelijke zaak, zich van de aanwezigheid
dezer dieren te ontdoen.

FAMILIE DER SPHINXEN {Sphingickie).

Hoewel deze vlinderfaniilie op Java door een groot aantal
soorten is vertegenwoordigd, is slechts ééne daarvan schadelijk
gebleken voor de koffie en wel Cephonodcs hijlas, L., afgebeeld
op pi. 4 fig. 10.

De eerste maal werden de rupsen toegezonden uit Middcn-
Java, waar zij Liberia-Koffie aantastten ; later werden zij in
Oost-Java ook op Java-kofflo aangetroffen. De rups is in twee
stadieën harer ontwikkeling afgebeeld op pi. 4 fig. 11 en 12;
evenals alle Sphingidenrupsen vertoont zij tijdens haar larvaal
leven groote veranderingen in haar voorkomen. Daar wij niet
in de gelegenheid waren, de levende rupsen te laten afbeelden
en ongekleurde atljeeldingen van Sphingidenrupsen weinig in-
structief zijn, ontleenden wij de afbeeldingen aan het groote
werk van Moobe, The Lepidoptera of Ceylon, lü. 93, fig. 4.

De volwassen rupsen begeven zich naar den grond, om zich
daarin te verpoppen. De poptoestand duurt 12 — 14 dagen.
De beste en tevens eenvoudigste bestrijdingswijze is het doen

— 72 —

verzamelen en dooden der rupsen. De vlinders vliegen des
avonds. Tüen de eerste mededeelingen betreffende het uitbreken
dezer plaag op eene onderneming in Midden-Java ons bereikten,
waren de rupsen reeds volwassen en vermoedelijk voor een deel
reeds in den grond verdwenen om zich te verpoppen. Wij
hebben toen, ten einde eene uitbreiding der plaag te voorkomen,
den raad gegeven, vooral het tijdstip van het uitkomen der
vlinders na te gaan en te trachten, deze door vanglampen te
verzamelen en te dooden. Het is ons echter niet bekend ge-
worden, of deze raad gevolgd is en, zoo ja, met welken uitslag.
Op de rups van Cephonodcs hijlas aast de vroeger besproken
wants Chrysocoris alricapilla^ Guér.

FAMILIE DER LYCAENIDEN (Lycaenidae).

Deze zeer talrijke familie van kleine dagvlinders, in het
Eerste Deel in het geheel niet ter sprake gekomen, moet hier
volledigheidshalve worden genoemd. In December 1897 toch
werden van eene onderneming in het oostelijkste gedeelte van
Java eenige, op de reis gestorven rupsjes ontvangen met de
mededeeling, dat zij schadelijk waren door het wegvreten van
de steel tj es van onrijpe kofflet essen.

De diertjes, die bij aankomst reeds voor een deel zwart gewor-
den waren, werden met vrij groote zekerheid gedetermineerd
als rupsen van het geslacht Amblypodia van de familie der
Lycaenidae. Het is ons echter niet gelukt, aangaande het op-
treden en den juisten naam van dit insect nadere gegevens to
verkrijgen, aangezien aan ons verzoek om toezending van ander
en doelmatiger verpakt onderzoekings-materiaal niet kon worden
voldaan; de rupsen waren toen weer verdwenen. Ook later
zijn zij, noch op de bedoelde onderneming, noch ergens anders
meer aangetroffen.

FAMILIE DER NYMPHALIDEN (Nymphalidae).

Acraea veata, Fabr. heeft als vijand van de dadap niet meer

— 73 —

van zich ilocn hooren. lloL is iliis waarsriiijnlijk, dat haar
optreden in 18"J5 in du residentie Madioeii (vt;l. Deel 1, pag. 50)
eeno op zieh zelf staande invasie is j^eweest, die zeer zeker
kan iieriiaald worden, maar daarom het inscet nog niet tot een
chroniselien kuituur-vijand maakt.

Ilypoliinnds misippimSy L. daarentegen schijnt gaarne zijn zetel
in koftietuin(-n op te slaan en wij geven daarom eeiie afbeelding
van dit insoet in de verschillende stadieën van ontwikkeling.
(PI. 4 lig. 16 rups; tig. 17 pop; lig. 18 mannelijke vlinder ; tig. 19
vrouwelijke vlinder.) Zooals in deze afbeeldingen zichtbaar is, is
het verschil tusschon het mannetje en het wijfje zeer groot. Het
mannetje is een van de fraaiste Nymphaliden van Java, het heeft
een bedaarde wijze van vliegen en zet zich dikwijls op of dicht
bij den grond neer, terwijl het daarbij, als om zich in even-
wicht te houden, de vleugels langzaam op en neder beweegt,
liet wijfje is eenvoudiger, maar toch fraai getoekend en vooral
mei"kwaardig door hare bedriegelijke gelijkenis met Danais
chrysippus^ L., een vlinder van de navorwante familie der
Danaidae, die een zeer groot verspreidingsgebied heeft en uok
op Java zeer gewoon is.

Het levert daardoor een der treffendste vooi'beelden van
„mimicry"; Damtis chri/sippitó is in het bezit van klieren, die
een zeer onaangenaam riekende zelfstandigheid afscheiden en
het is waarschijnlijk, dat deze geur vogels en andere dieren
weerhoudt, dezen vlinder te vervolgen.

De wijfjes van HypoUmnas nmippus bezitten deze klieren niet,
maar door hare gelijkenis met de aldus beveiligde soort zijn
hare vleugels de veilige vlag, waardoor haar lichaam als lading
gedekt wordt.

De rups van fly^w/iwmds wmp/>2tö is bruin en vertoont talrijke,
kleine, witte plekjes. Op den kop bevinden zich twee doorn-
achtige uitsteeksels ; op elk lichaamssegment drie dorsale rijen
van tamelijke harde haarbundeltjes en drie zijdelingsche, der-
gelijke rijen, waarvan de haren echter korter zijn dan die op
den rug.

HOOFDSTUK YI.

Orden der Rechtvleugeligen en der
Netvleugeligen.

a. Krekels.

Van de grootere Javaansche krekelsoorten is de meest alge-
meene Brachytriipes achaUnus^ Stoll., de Jüissir van West-, de
gangsir van Oost-Java PI. 5 fig. 3. Dit insect komt zelden over-
dag boven den grond ; het leeft in de aarde, waar het zich, dik-
wijls op meer dan een voet diepte, een soort van nest maakt.

Gedurende de avondschemering
doet het zijn aanhoudend, onaan-
genaam, snorrend en doordringend
geluid hooren ; daarna gaat het op
proviand uit, die uit allerlei jongo
plantendeelen, vooral jonge stengel-
toppen bestaat en naar het nest
wordt raedegesleept. Dat zulk een
insect in de jonge aanplantingen
en in de kweekbedden groote scha-
de kan aanrichten, behoeft wel geen
nader betoog. Gelukkig zijn zij
nooit zeer talrijk bij elkaar en heb-
ben do inlanders eene groote handig-
heid in het opsporen hunner onder-
aardsche verblijfplaatsen. Wordt
hun nest in den vroegen morgen
opgegraven, dan krijgt men in den regel een zeer goed denkbeeld
van de schade, die zulk een gangsir in ééne nacht kan aanrichten.

Fig. 37. Brachijtntpes acha
tinus, Stoll.

— 75 —

Vaii dezen gruuleii krekel zijn uns tuL heden geen parasie-
ten bekend geworden. Wel is dit het geval met de kleinere
süorten, waarvan Grijllus occipitalis, Sekv. de meest algemeen
vüorkümende vorm is. Dit insect, afgebeeld op pi. 5, lig. 1,
draagt met een aantal andere soorten van hetzelfde geslacht
vrij algemeen den inlandschen naam van djangkrik en is even-
eens en op dezelfde wijze schadelijk als de groote krekelsoorten.
Er is intusschen eene wesp, die door het dooden van jonge
djanijkrik's den planters goede diensten bewijst; \\Gt të Lurrada
numra, F. van de familie der Graaf wespen of f^ossorca, afgebeeld
op pi. 5, fig. 2.

Do Graafwespen, op Java door een aanzienlijk aantal soorten
vertegenwoordigd, behooren tot de groep der solitair — zooge-
naamd „niet gezellig" — levende wespen en zijn gekenmerkt
door het bezit van niet geknikte sprieten en lange pooten, wier
schenen van lange dorens en stekels zijn voorzien. In den
regel graven de wijfjes zelf gangen in den bodem of in droog,
vermolmend hout en maken dan celletjes, waarin zij een ei
leggen en er tevens voedsel voor de uitkomende larve deponeeren,
welk voedsel bestaat uit andere insekten en vooral insecten-
larven, die zij door een steek met hun angel bedwelmen. Het
hier ter sprake komend insect vindt het echter blijkbaar gemak-
kelijker de door djatigkrik 's gemaakte gangen te gebruiken om
in den grond te komen en aan het einde daarvan een ei te
leggen in do onmiddellijke nabijheid van de jonge larven van
den in zijn rustige schuilplaats bestookten krekel. Komt nu
de wesplarve uit het ei te voorschijn, dan valt zij een jongen
krekel aan, leeft een tijdlang in diens lichaam zonder hem nog
te dooden, veroorzaakt tegen den tijd harer verpopping zijn dood
en komt weldra als volwassen wesp te voorschijn. Larrada
inaura wordt 10 — 12 Millimeter lang en is vooral herkenbaar
aan de roode dijen der achterpooten. Voor het overige is zij
donker van kleur, zoodat zij niet gemakkelijk is waar te ne-
men, als ze met vlugge bewogingen en zenuwachtig tasten met
de sprieten over den grond loopt, om de loopgangen der krekels op
te sporen. Onder het loopcn draagt zij de vleugels plat op den rug.

— 76 —

Betreffende de beste bestrijdinswijze der krekels kunnen wij
naar Deel I, pag. 56 verwijzen; de daar aangegeven methode
is sedert meermalen met goed gevolg toegepast.

Aangaande den andjing tanah, Gryllotalpa africana^ Pol. de
Beauv. zijn geen nadere bijzonderheden mede te deelen.

b. Sabelsitriiikliaiieii.

De Locustidae of Sabelsprinkhanen ontleenen hun naam aan
de omstandigheid, dat het wijfje eene sabelvormige legboor bezit.
Van de Acrididae of Vcldsprinkhanen zijn zij verder door de
lange en fijne sprieten gemakkelijk te onderscheiden. Zij behouren
gedeeltelijk tot de voor den landbouw schadelijke, gedeeltelijk
tot de nuttige insecten, daar sommige voedsel van plantaardigcn,
andere van dierlijken oorsprong gebruiken.

Sabelsprinhanen van den eerste soort vindt men
vrij dikwijls in koftietuinen. Zij bezitten meest
eene groene kleur en voeden zich bij voorkeur met
jonge koffiebladeren. De jonge larven kunnen
dikwijls niet het geheele blad doorbijten, maar
verteeren slechts de bovenste lagen van het blad,
dat daardoor bruine plekken verkrijgt. Buitendien
kunnen de sabelsprinkhanen ook nog daardoor scha-
delijk worden, dat zij hun eieren in den jongen stam
of de takken van koffieboomen leggen. In dit
opzicht vertoonen namelijk de verschillende soorten
der Sprinkhanen eene groote variatie: terwijl eenige,
zooals de Acrididae, hun eieren in den grond leggen,
plakken andere ze tegen takken. Dit is b. v. het
geval bij de in fig. 9 op plaat 5 afgebeelde sprink-
haneneieren, die uitwendig veel op zaden van
eene plant gelijken en hier en daar in koffietuinen
worden gevonden. Laat men deze eieren eenigen
tijd in een gesloten glas liggen, dan kan men na
eenige dagen de jonge sprinkhanen zien uitkomen.
Andere Locustidae maken weer spleten in jonge koffietakken
en leggen daarin, zooals fig. 38 doet zien, regelmatig, in rijen

Fig. 38.
Tak van Cof-
fea arabica
met Locusti-
den-eieren.

— 77 —

gerangscliikt, liiin eieren,
het merg gaat, verdroogt
getaste plek bevindende \
liel) ik deze sprinkhanen
veeilieden in koflifluinen
I

Fig. 39. nnjllacris ma-
culicollis. 1. Volwassen In-
sect. II. Top vau een kof-
fieblad met schuilplaats van
een jong exemplaar. In
a zjjn de twee te samen
gebogen bladstukken uit-
eenijevouwon.

Daar de s|ileet meest tot diep in
gewoonlijk liet zich boven de aan-
j;edeelte van den stam. Overigens
tot nu toe nooit in zóó groote hoe-
aangetroffen, dat daardooi- eene ern
stige schade veroorzaakt werd.

Van de insectenetendesabelsprink-
lianen moge hier eene soort, Gnjl-
hiris mnculi collis Serv., (lig. 39, I)
i^(>noenid worden, die geelln'uin van
kleur is en waarvan de larven zich dik-
wijls uit koffiebladeren eene schuil-
plaats maken. Zij snijden vour dit
doel het blad aan het vooreinde op
vier plaatsen in, zooals fig. 39 II,
a doet zien, en buigen dan de twee
daardoor gevormde strepen samen
(fig. 39, II, b). De hierdoor aan de
l)laderen veroorzaakte schade is ech-
ter van geen beteekenis in verge-
lijking met het nut, dat deze sprink-
hanen door het vernielen van scha-
delijke insecten stichten. Brengt
men hen samen met andere insec-
ten in een gesloten glas, dan kan
men gemakkelijk constateeren, wel-
ke enorme hoeveelheden van in-
secten, vooral van lupsen zij kun-
nen verteren.

c. Veldsprinklianen.

Werd in het Eerste Deel de opmerking gemaakt, dat in kof-
fietuinen walanf/s in den regel niet zeer talrijk zijn, de onder-
vinding heeft geleerd, dat ook Java zijn sprinkhanenplagen
heeft, die, naar het schijnt, in de laaglanden hun oorsprong
nemen om zich allengs over hoogere streken te verspreiden.

— 78 —

In den loop van 1897 is in de residentieën Semarang en
Rembang een dergelijke plaag ontstaan, die zich vrij snel over
een aanzienlijk deel van Midden- en Oost-Java heeft verbreid.
Aanvankelijk waren het de klapper- en de djattiboomen, die
het moesten ontgelden, later werden andere gewassen, vooral
maïs, aangetast en eindelijk kwamen koffie en dadap aan de
beurt. In het bijzonder hadden de koffie-ondernemingen op het
Malangsche Zuidergebergte nogal van de Sprinkhanen te lijden,
te meer daar ook de jonge kofflebessen werden afgevreten. De
Sprinkhaan, die deze plaag veroorzaakte, stond bij de inlanders
bekend onder den naam van icalang kajoe en werd later gede-
termineerd als Anridium mekmocorne, Serv. Op sommige der
aangetaste ondernemingen werden zij bij duizenden gevangen en
gedood, terwijl zich talrijke kraaien en kleine roofvogels als
bondgenooten der planters vertoonden. Echter komt de natuur
nog op andere wijze te hulp.

Onder de natuurlijke vijanden toch van Acridmm mdanocorne.
speelt eene soort van sluipwespen een gewichtige rol en wel
worden daai'door de eieren van den genoemden sprinkhaan
vernield. Deze worden, zooals het eerst door den Heer J.
M. W. Fbancken 1) werd medegedeeld, in pakketten (fig. O
pi. 5) van meer dan 100 stuks vereenigd, in den grond gelegd.

Hoe dit geschiedt,

wordt. in fig. 40 afge-
beeld, waarin 3 eier-
leggende sprinkhanen
en ook enkele eieren
en een eihoopje te
zien zijn. De ei hoop-
jes van Arcidium me-
lanocornp, die in fig. 6
op plaat .5 zijn afge-
beeld, zijn in den grond
vrij gemakkelijk te

Fig. 40. Eieren leggende Sprinkhanen
naar Riley.

1) Vergel. Koffie-Gids. Jaarg 1. p. 51.

— 79 —

vinden en inderdaad worden ook in do iaatsto jaren op vor .schil-
lende ondernemingen vele millioenen eieren verzameld en vernield.

Laat men echter uit deze eieren, in plaats van ze te ver-
nielen, de jonge insecten in een gesloten glasof iets soortgelijks
uitkomen, dan zal men, zooals ik reeds vroeger hel) medege-
deeld 1), in vele gevallen waarnemen, dat zich uit deze eieren
niet slechts jonge sprinkhanen (lig. 4 en 5 op plaat 5), die vooral
aan de l-.inge achterpooten gemakkelijk te herkennen zijn, ont-
wikkelen, maar ook meer of minder groote hoeveelheden van
zwarte sluipwespen (fig 7 en 8 op plaat 5), die door hun pooten
van onderling nagenoeg gelijke lengte en het voorhanden zijn
van vleugels gemakkelijk van de jonge sprinkhanen zijn te
onderscheiden.

Daar nu deze sluipwespen ongetwijfeld tot de nuttige insec-
ten behooren, is het wenschelijk, hen bij het vernielen der sprink-
haneneieren niet gelijktijdig te dooden. Nu kan men het ech-
ter den sprinkhaneneieren van buiten niet aanzien, of zich
daaruit een jonge sprinkhaan of eene sluipwesp zal ontwikkelen.
Men moet deze dus eerst laten uitkomen, om dan de sprink-
hanen te dooden, de sluipwespen echter in het leven te houden.
Dit doel nu kan men zeer goed door de bij bespreking van
den oelar tjeleng beschreven methode bereiken. Slechts is het
scheiden dor sprinkhanen van de sluipwespen daarom iets
moeiclijker, omdat het verschil in grootte tusschen deze beide
soorten van dieren veel kleiner is dan bij de vlinders van den
oelar tjeleng en de uit hun cocons uitkomende sluipwe.spen het
geval was. Na eene reeks van proeven dienaangaande heb ik
toch eene soort van metaaldraadgaas gevonden, dat de sluip-
wespen doorlaat, de iets grootere jonge sprinkhanen echter
tegenhoudt.

De rechthoekige gaatjes van dit gaas bezitten eene lengte
en breedte van 1 — 1.25 mM. Met dit gaas hel) ik drie kleine kist-
jes, waarin ik vooraf een aantal eierpakketten had gebracht,
afgesloten en, om de uit de kisten komende sluipwespen te
kunnen tellen, met glazen klokken bedekt. Na eeuige weken

1) Teijsinannia. 1899. p. 329.

— 80 —

waren 9 sluipwespen door het netwerk heengekonien, maar geen
enkele sprinkhaan. Na het openen der kisten vond ik echter
daarin in het geheel 505 levende of doode sprinkhanen en
slechts ééne, nog levende sluipwesp. Door deze proef wordt
dus aangetoond, dat door dit gaas eene goede scheiding der
sprinkhanen en sluipwespen wordt verkregen.

Aan den anderen kant is echter na de uitkomst van deze
proef de vraag gerechtvaardigd, of het wel zin heeft, voor zoo
weinig sluipwespen zooveel moeite te doen. Te dezen aan-
zien moet ik echter opmerken, dat de verhouding tusschen
sluipwespen en sprinkhanen in de verschillende tijden zeer ver-
schilt en wel schijnen, voor zoo ver ik tot nu toe kon nagaan,
in de eerste maanden meer sluipwespen, en later meer sprink-
hanen uit te komen. Althans heb ik eerst van het Zuiderge-
bergte eene zending sprinkhaneneieren ontvangen, waaruit
slechts sluipwespen kwamen, terwijl bij latere zendingen het
aantal der sluipwespen meer en meer verminderde. In ieder
geval is echter door een voorloopige proef, waarbij men de
eieren eenvoudig eenigen tijd in een bedekt glas houdt, gemak-
kelijk na te gaan, of het getal van de uitkomende sluipwe.s-
pen voldoende is, om het toepassen der beschreven methode
te motiveeren.

d. Oaasvlieg-eii (Hemerohklae).

De larven van verschillende gaasvliegen werden reeds in
Deel I. p. 19 als natuurlijke vijanden der zwarte koffieluis
(Aphis Coffeae) genoemd. Op plaat 5 fig. 13 is nu de larve van
eene Clm/sopa-soort afgebeeld, die op den rug met de huiden
der uitgezogen luizen bedekt is, zoodat bijna het geheele lichaam
daaronder is verscholen. De uit deze larve ontstaande vlieg
is in fig. 14 op plaat 5 afgeljeeld.

e. Witte Mieren (Termitidae).

Van de Orde der Netvleugelige insecten moeten hier de Ter-
mieten (Witte Mieren) nog met een enkel woord worden be-

— 81 —

sproktïii, daar liet ons is gebleken, dat bij vele jilaiiters eene
onjuiste voorstdling bestaat van do betcekenis dezer dieren voor
hun bedrijf In do eerste plaats wordt deze boteokenis overschat,
daar zij inderdaad niet zoo heel groot is. Dat een normale,
gezonde koflit4)Oom door Termieten wordt aangetast, komt zel-
den voor en geschiedt dan bij gebrek aan beter. Dit „betere"
bestaat voor de Termieten uit plantaardige, liefst iioutige zelf-
standigheid, die reeds eenigen tijd is gestorven en in de eerste
phasen van ontleding verkeert.

Dergelijke zelfstandigheden wonlcn fijngeknaagd en dienen
bij vele soorten als voedingsbodem voor eene hoogst eigenaar-
dige schimmelvegetatie in de inwendige ruimten van het Ter-
mietennest, welke vegetatie op hare beurt voor een gedeelte
tot voedsel dient voor de larven.

In de tweede plaats wordt dikwijls een gedeelte dier Ijetoe-
kenis voorbijgezien en wel het nuttige deel. Door het opruimen
der in staat van ontleding verkeerende, plantaardige stof ver-
richten de Termieten zoowel in de bosschen als in de aan-
plantingen dikwijls een goed werk. Zij bespoedigen namelijk
dit ontledingsproces, en waar in het vochtige, rijk vegeteerende
bosch zonder hen allicht een overmaat van zich in ontleding
bevindende stof zou komen, dragen zij door hun voortdurende
werkzaamheid bij tot de instandhouding van een ook hier on-
misbaar evenwicht.

Men make uit het bovenstaande echter nog niet op, dat wij
de Termieten als uitsluitend nuttige of als onverschillige dieren
willen voorstellen. Integendeel, men moet bedenken dat er
een zeer groot aantal dezer soorten bestaan, die elk hare eigen
levenswijze hebben. Ook op Java komen verschillende soorten
voor en daaronder zijn er, die in den regel schadelijk zijn.
Gelukkig zijn dit echter niet de meest algemeene soorten.

Nog op iets anders zij hier de aandacht gevestigd. Zooals
met vele andere insecten het geval is, zijn ook de Termieten
onderhevig aan parasitaire ziekten, die door schimmelplanten
worden veroorzaakt en den mensch dikwijls onberekenbare
diensten bewijzen bij zijn strijd tegen de vijanden der kultuurplan-

Ueded. PI. XLIV. 6

- 82 -

Fig. 41. Laron's,
door Cardyceps.

aangetast

Kcdood

ton. Bij de Ter-
mieten nu zijn
het niet de ar-
beidsters, noch
de soldaten —
welke beide vor-
men men, zooals
bekend is, in het
dagelijksch leven
rajap's noemt—,
maar de aan-
staande laron's^
de aanstaande
gevleugelde, ge-
slachtelijke indi-
viduen derhalve,

die aan eene dergelijke schimmelziekte onderhevig zijn. Zijn zij, op
een den volwassen toestand reeds vrij nabij zijnd stadium, door de
schimmelplant gedood, dan groeit deze lang, wormvormig uit en het
laat zich hooren, dat, waar vele duizende dieren tegelijk door de
ziekte zijn aangetast, men insekten en schimmels als samenhangen-
de klitten voor den dag kan halen. In nevensstaande afbeelding zijn
een paar laron's met den parasietischen schimmel, door den Genu-
eeschen hoogleeraar Penzig vóór een paar jaar. als Cordi/ceps ko-
ningsbergeri beschreven, voorgesteld. Daar de dikke schimmel-
draden eenige gelijkenis vertoonen met de wortels van éénzaadlob-
bige planten, speciaal van grassen, heeft bij vele inlanders het bij-
geloof post gevat, dat het welbekende onkruid tekie {Cyperus spec.)
uit het lichaam van doode laron's zou ontstaan. "Wij hadden vroe-
ger al meermalen gelegenheid, op het ongerijmde dezer voorstel-
ling te wijzen.

/. Blaaspooten {Phjsopocla).

De tot de familie der Blaaspooten liehoorende insecten zijn
meestal zóó klein, dat zij slechts met moeite met het bloote
oog kunnen ontdekt worden. Zooals reeds door hun naam wordt

— 83 —

aangeduid, zijn zij gelvarak'toiisoerd door do pooten, die in een
blaasvormig orgaan eindigen, waarnieö de dieren zicli op de
onderlaag vasthouden. Het getal der pooten is bij de larven
en volwassen insecten 6. De laatste bezitten bovendien gewoon-
lijk nog twee paar vleugels, die meestal van lange haren voor-
zien zijn. De uit de eieren tevoorschijn komende, vleugellooze
larven gelijken anders in hooge mate op de volwassen insecten,
maar zijn meestal veel lichter van kleur.

Slechts van weinige soorten van Blaaspooton is l>ekend, dat zij
zich met andere dieren — in hoofdzaak met luizen — voeden 1),
terwijl de meeste soorten zeker uitsluitend plantaardig voedsel
gebruiken. Vandaar, lUit onder de Blaaspooten vormen voor-
komen, dio voor ver.schillende cultuurplanten schadelijk zijn.
Hier op Java zijn vooral op liet suikerriet verschillende soorten
waiirgenonien 2). Op de koffie is daarentegen, voor zoover mij
bekend is, slechts in Centraal-Afrika dour Moik 3) ecnc Physopode
waargenomen.

Voor eenigeu tijd vond ik echter in 's Lands Plantentuin en
later ook op eenige koftieondernemingen op bladeren van Liberia-
koffie eene Physopode, die als Heliothrips haemnrrhoidalis Bouché
werd gedetermineerd. Of deze Physopode met de door Moir
beschrevene identisch is, heb ik niet kunnen uitmaken, daar
mij van de Centraal- Afrikaansche soort geene beschrijving
bekend is.

Heliothrips haemorrJioidalis Bouché.

Het volkomen insect (tig. 11 op pi. 5) bezit eene lengte van
gemiddeld 1.3 mM. en is donkerbruin van kleur. Slechts de
laatste 2 achterlijfsringen zijn meer lichtbruin ; nog helderder
— licht geel tot wit — zijn de pooten; van de sprieten is alleen het
eerste, tweede en zesde lid donkerder van kleur. Bij mikros-

1) Veigel. Insect Life. Vol. I. p.137.

2) Vergel. KniiOEn, Berichte der Verrucksstat. fur Ziickerrohr IfifX) Heft. I.
p. 103. KoBiis, Proefstation Oost-Jaea. Mededeel. N. i'ï. l,SH-2. p. 4. Zeiintner,
Ibid. Nieuwe Serie. No. ">1. 1S!)7. p. 45.

3). Vergel. The tropical AyricnUiirist. Vol. 11. iSOS. p. 74'2.

Fig. 42. Heliofhnps
huemorrhoidalis I. vleu-
gels, II. poot van het
voorste paar I. 42, II.
55 maal vergroot.

kopiscli onderzoek kan men verder nog
op het geheele lichaam eene fijne, net-
achtige teekening waarnemen.

De vleugels (fig. 42, I), die bij het zich
in rust bevindende dier naast elkaar
op den rug liggen, zijn aan den achter-
kant lang en dicht behaard, terwijl zij
op den voorkant slechts weinige, kortere
haren dragen. De sprieten bestaan uit
8 leden, waarvan de twee laatste, zooals
uit fig. 43 te zien is, eene soort van bor-
stels vormen. Tusschen de twee groote
oogen bevinden zich nog 3 kleine bij-
oogen (flg. 43).

De larven (fig. 10 op plaat 5) zijn
licht geelgroen, zonder vleugels en klei-
ner dan de volkomen insecten, waarmee zij echter anders vrij-
wel overeenkomen. Vermeld zij nog, dat men bij de larven

zeer dikwijls aan het
achtereinde van het li-
chaam een donker drup-
peltje kan waarnemen,
dat hunne excrementen
bevat 1)..

Bij de koffiebladeren
vond ik deze insecten
vooral aan de onderzijde,
l:»ij uitzondering echter
ook aan den bovenkant.
Zij zitten hier meestal
in groeten getale en in

Fig. 43. HeUothrips haemorrhoidnlis
Kop, vergroot.

1) Eene uitvoerige beschrijving van Heliotlirips haemorrlioida I is
geeft UzEl, in zijne «Monographie der Ordnung Thy sannptera''
(Königgriitz 1895) op bldz. 108. Van do door KoBus (1. e. p. 17) op Java
waaigenoinen Thrips siriatnptern is zij o. a gemakkelijk daardoor te
onderscheiden, dat de voorvleugels niet .afwisselend licht en donkergekleurd zijn
en dat de bijoogen veel meer naar voren liggen.

— 85 —

verschillende uiiLwikki'liii^sstadÜ'n naast elkaar. Hun aanwe-
zigheid kan men ten eerste gemakkelijk aan de op de bladeren
aanwezige uitwerpselen herkennen, die eerst eone donkere, maar
later eene meer roodbruine kleur bezitten (lig. 1:2 op pi. 5).
Ten tweede vertoonen de door dit insect aangetaste bladdeelen
grijsachtige vlekken, die de aanwezigheid der insecten reeds
op vrij groeten afstand zichtbaar maken.

üat deze verschijnselen werkelijk door de liesciireven blaas-
pooten worden veroorzaakt, kon ik daardoor aantoonen, dat ik
op een volkomen gezond koflieblad eenige exemplaren van He-
Üothrips bracht en dan door bewaren in eene glazen schaal het
optreden van andere insecten onmogelijk maakte. Na korten
tijd hadden zich dan alle dieren op ééne plek verzameld, waar-
op den volgenden dag reeds de karakteristieke plekken zichtbaar
waren, die zich dan langzamerhand meer en meer uitbreidden-

De door de beschreven Physopoden aan de koftieltladeren ver-
oorzaakte schade is betrekkelijk gering, daar, zooals door niikros-
kopisch onderzoek gemakkelijk is aan te toonen, in hoofdzaak
slechts de opperhuidcellen der bladeren worden uitgezogen.

HOOFDSTUK YII.

Orde der Schildvleugeligen of Kevers.

Daar onze kennis aangaande de rol, die de Icevers bij de koffle-
kultuur vervullen, in de laatste jaren niet onbelangrijk is toe-
genomen, zullen wij op de systematische samenstelling dezer
orde meer nadruk leggen, dan in het Eerste Deel is geschied,
waar, in verband met onze toenmalige ondervinding, slechts
eenige, op den voorgrond tredende vormen uitvoerig zijn besproken.

FAMILIE DER LIEVEHEERSBEESTJES (Coccinellidac).

Met uitzondering van eenige weinige, plantenetende vormen
moeten de Lieveheersbeestjes tot de nuttigste insecten worden
gerekend. Zooals bekend is, voeden zij en hunne larven zich
bij voorkeur met Blad- en Schildluizen.

De vormen, die op koffle-ondernemingen het meest voorkomen
zijn de volgende:

Orcus janthinus, Muls. (pi. 5, fig. 15, larve; 16, pop; 17 Kever.)
een welbekend, fraai donkerblauw insect, dat vooral op de Groene
Schildluis jacht maakt.

Ghilomenes sexmaeulaia, F. (pi. 5, fig. 20), die vooral op Blad-
luizen aast. Dit insect vertoont nogal veel gelijkenis met
Coccinella arciiata, F. (pi. 5 fig. 21), een Lieveheersbeestje, dat
zeer veelvuldig op sawah's is te vinden. Het is ons nog niet
gelukt, met zekerheid vast te stellen, waarmede de larven en
de volwassen insecten zich daar voeden, doch daar zij in den
regel het talrijkst zijn op sawah's, waar zich veel Cicadelliden
{omo wereng, zie pag. 45) bevinden, ligt het vermoeden voor de hand,
dat zij op de ongevleugelde larven dezer dieren jacht maken.
De proef is meermalen genomen, de zoo gemakkelijk verkrijgbare

87 —

Lieveheersbeestjes der suwah's over te brengen naar koffletuinen,
die door luis waren aangetast; deze proeven hebben echter,
voor zooverre ons bekend is, nooit tot den gewenschten uitslag
geleid, wat overigens niet te verwonderen is, als men de verschil-
lende omstandigheden in aanmerking neemt, waaronder de
diertjes zich, wat voedsel en omgeving betreft, op eenmaal
verplaatst zien.

Terwijl de teekeningen op do dekschildon de Chüomenes
sexmacaküa en Cocciuella arctiata vrij veel op elkander
gelijken, biedt het voorkomen van den thorax een goed ver-
schilpunt aan, waaraan ook lee-
ken beide soorten gemakkelijk
van elkander zullen kunnen on-
derscheiden.

Algemeen is verder Chilocoriis
)n€ktnuj)lttJu(l»ii(s, Muls., geheel
Ijriün van kleur, terwijl Goelopliora
inaequalis, F. en Coelophora de-
ficiens^ Crotch tot de minder
algemeene, maar eveneens nutti-
ge vormen behooren. De beide
laatsten zijn afgebeeld op pi. 5,
lig. 18 en fig. 19. Ten slotte le-
vert het geslacht Scymmis een
aantal zeer kleine, nuttige, maar
systematisch nog niet voldoende
onderzochte soorten op (pi. 5,
fig. 24 — 26) Een nog niet gede-
termineerde soort, belangrijk om
het voorkomen der larve, is af-
gebeeld op pi. 5, fig. 27 en 28.
Wij moeten hier nog even terug-

Fig. 44. Blad, aangevreten door ^q^q^-^ op een der planten-

Kpilachna (lerrita, Mn.s?; ^^^^^^ Lieveheersbeestjes en wel

op eene Epilachna-s,OQi\ waarschijnlijk Epilachna terriia, Muls.
Dit insect voedt zich, evenals zijne larven, met de bladeren van

allerlei tot de familie der Solanaceae behoorende planten. Men
vindt het zoowel op aardappels en tomaten als op wildgroeiende
planten van dezelfde familie (zie nevensstaande fig. 44). Het
is afgebeeld op pi. 5 flg. 22 en lig. 23. De eerste figuur stelt
het mannetje, de tweede het wijfje voor; het verschil bestaat
hierin, dat de drie zwarte stippen, die bij het wijfje op elk
dekschild nabij de middellijn van het lichaam liggen, bij
het mannetje tot ééne langwerpige vlek zijn versmolten.
Wij beelden dit dier hier in zijn beide sexen af, omdat het
volgende zich heeft voorgedaan. Een planter, die last had
van schildluis in zijn tuinen, ontdekte op zekeren dag eene
plant, waarop zich deze EpUachna-soort bevond. Bemerkende,
dat het diertje op deze plant thuis behoorde en bekend met de
nuttige eigenschappen der Lieveheersbeestjes, kweekte hij die
plant kunstmatig tusschen zijn koffleheesters aan. De verme-
nigvuldiging der Epilachna's liet niets te wenschen over; zij
werd echter, zooals voor de hand ligt, overtroffen door die der
schildluizen.

FAMILIE DER BLADKEVERS {Chrysomelidae).

Bij het zeer groot aantal Bladkevers, dat op Java gevonden
wordt, moet men er zich inderdaad over verwonderen, dat de
koffiekultuur niet meer van deze, zonder uitzondering planten-
etende dieren te lijden heeft. Een enkele maal' vindt men op
de dadap Graptodera cyanea, Oliv., een klein, fraai blauw ke-
vertje, dat men overigens op alle mogelijke planten vindt, of
op de koffie eene of andere Aulacophora-soort, maar van wer-
kelijke schade is bij deze dieren nooit sprake geweest en wij
behoeven daarom bij deze familie niet langer stil te staan.

FAMILIE DER BOKTORREN (Ceramhyddae).

De in het Eerste Deel, pag. 74 genoemde Xystrocera-^oori
draagt den wetenschappelijken naam van Xi/strucera fesHva, Pasc.
en is afgebeeld op pi. 6, fig. 1. De Kevers dezer soort verschillen
zeer in grootte, want de kleinste, door ons gevonden exemplaren

— 89 —

hebben eene lichaamslengte van slechts 15 m.M., terwijl de
grootste eeiie lengte van 40 ni.M. hcrciken. De larven komen
algemeen in Albizzia en andere wcekhoutigo hoonisoorten voor.
Van het geslacht Batocera (zie Deel I, pag. 75) komt meer
dan éónc soort in de dadap voor. Bespraken wij vroeger uit-
voerig Batocera liectur, De.i., wij kunnen thans daaraan toevoegen,
dat ook Batocera aHmfasciala, de Gkek dezelfde levenswijze heeft.
Beide soorten komen niet alleen in de dadap, maar ook in an-
dere boomon voor. Zoo zijn in den laatsten tijd de larven van
Batocera albofasciatu in aanplantingen van karet {Urostigma elas-
Hcum, MiQ.) schadelijk opgetreden.

Batocera albofasciata ontleent haren naam aan een breede,
witte stresp, die aan weerszijden van het lichaam onmiddel,
lijk achter de oogen begint en tot het achtereinde van het
lichaam doorloopt. Deze streep heeft een fluweelachtigen glans
en is op de eerste geledingen van het achterlijf het breedst.
Bovendien heeft zij op den thorax twee steenroode, halve-
maanvormige vlekken en op elk van de dekschilden vier heldergele
vlekken, waarvan de tweede het
grootst en soms in tweeën gedeeld
is. Deze acht vlekken vormen een
langwerpigen, naar achteren eenigszins
smaller uitloopenden vierhoek. Ove-
rigens gelijkt Batocera alJjofasciata in
haar geheele voorkomen sterk op
Batocera hector. Het is niet on-
waarschijnlijk, dat, behalve de beide
hier genoemde, ook andere soorten
van verwante geslachten, schadelijk
voor de dadap zullen blijken te zijn.
Nog niet voldoende bekend is de

„. ,- c./L • r ■ levenswijze van een anderen Boktor,

Fig. 4o. Sthvnuis francis-

canus Thomson en een door Sthenias franciscamcs, Thomson. In ne-

dezen kever aangetaste da- venstaande figuur 45 vindt men eene

daptak. afbeelding van het insect zelf en van

de wijze , waarop het de dadap aantast.

— 90 —

Zooals men ziet, ringt het een tak op twee niet ver van elkaar
gelegen plaatsen en waarschijnlijk heeft het hiermede nog een ander
doel, dan zich met de afgevreten bast te voeden. Van andere
Boktorren toch is het bekend, dat zij op zeer bijzondere wijze
voor hunne nakomelingschap zorg dragen. Zoo vindt men in
Noord-Amerika een boktor, Oncideres cingulatus^ Say, die hare eieren
legt in de takken van eene bepaalde boomsoort en daarna onder de
plaats, waar de eieren gelegd zijn, eene diepe, ringvormige groeve
in den tak maakt. Boven die groeve sterft dan de tak langzaam af
en het stervende hout is juist, wat de larven dezer keversoort tot
hun levensonderhoud noodig hebben. Het is niet onmogelijk,
dat de hier genoemde Sthenkts-soort iets dergelijks doet en door
het maken van twee ringen een gedeelte van den tak isoleert;
wij zijn echter nog niet in de gelegenheid geweest, deze zaak
aan levend materiaal te onderzoeken.

Wij gaan thans over tot de bespreking van een insect, dat
wij in het Eerste Deel nog slechts voorloopig konden noemen
(zie de noot op pag. 47 aldaar), namelijk eene in het hout van
den koffieboon! borende Boktorlarve.

De witte koffieboorder, Xi/lotrechus javanicus^ Lap. et Gory.
(Jav.: „oleng oleng.")

Terwijl tijdens het samenstellen van het Eerste Deel slechts
de larven van den bedoelden hoorder bekend waren, is later
ook het volwassen insect bekend geworden en zal nu eene
beschrijving daarvan volgen.

De larven (fig. 2 op plaat 6) zijn in volwassen toestand on-
geveer 12 mM. lang en bezitten de voor boktorlarven karak-
teristieke gedaante, daar zij naar het vooreinde toe breeder
worden en geene pooten bezitten. Zij zijn licht geelachtig
van kleur, slechts de kleine kop is bruinachtig.

De poppen (fig. 3 op plaat 6) zijn eveneens ongeveer 12 mM.
lang, iets meer geelachtig en laten reeds de ledematen der
daaruit ontstaande torren herkennen.

De torretjes bezitten eene lengte van 9 — 13 mM. en zijn,
zooals uit fig. 4 op plaat 6 te zien is, donker van kleur met

— 91 —

eene licht geelgroene teekening op de ileki?childen. De tusschen
kop en vleugels zichtbare prothorax vertoont verder een donker
kruis op heidoren achtergrond. Het achterlijf vertoont van
onder gezien afwisselend heldere on donkere strepen. De
sprieten zijn zeer kort, zelfs niet eens half zoo lang als het
lichaam.

Dat do beschreven larven, poppen en kevers werkelijk bij
elkander hooren, wordt reeds daardoor zeer waarschijnlijk, dat
ik dezelfde kevertjes van drie verschillende ondernemingen als
tot den witten koffieboorder behoorend heb ontvangen. Ver-
der gelukte het mij, de larven tot kevers op te kweeken. Hier-
toe werd een ongeveer 15 mM. dik,
versch stamstuk van Java-kofFie
eerst overlangs gespleten en dan
in het midden der twee snijvlakten
een zóó groot gaatje gemaakt dat
de larve na het samenbrengen der
twee stukken daarin eene plaats
kon vinden, (flg. 46 I en II). In
dit gaatje werd dan de larve ge-
liracht en de twee helften dan sa-
mengebonden (fig. 46, III). De larve
bevindt zich aldus blijkbaar vrijwel
onder hare natuurlijke omstandig-
heden en zij begon inderdaad da-
delijk een gang in den koffietak te
maken. Deze methode heb ik ook bij het kweeken' van andere
hoorders met goed gevolg kunnen toepassen. 1)

De witte hoorder werd, voor zoo ver mij bekend is, tot nu toe
slechts in de stammen van Javakoffle waargenomen; van deze
werden zoowel jonge, 1 — 3 jarige, als ook oude boomen aan-
getast. Ook schijnt de hoorder over geheel Oost-Java verspreid te

Fig. 46. Gespleten koffietak
voor het telen van boorders.

i) Bovendien is deze metliode ook voor liet verzenden van levende boorders
zeer geschikt. Zoo worden mij kort geleden op deze wijze uit het Banjoewan-^i'sche
7 levende boorders van eene andere soort toegezonden, die hier alle levend zijn
aangekomen, ofschoon zij 7 dagen onderweg waren.

— 92

zijn, althans werd hij op Kloet, Kawi en Lamongan en in het
Zuidergebergte waargenomen.

Over het algemeen werden hier echter slechts enkele lioomen,
die over den geheelen aanplant verspreid waren, aangetast. In
den laatsten tijd werd mij echter uit het Malangsche bericht,
dat in eene oude aanplanting van .Javakoffle door den witten
koffieboorder eene zeer belangrijke schade is veroorzaakt.

Van buiten is de aanwezigheid van den hoorder het eerst
daaraan te herkennen, dat de bladeren langzamerhand beginnen
te verwelken. Dikwijls kan men dan ook aan zulke boonien
de, door de spiraalsgewijs verloopende gangen van den hoorder
veroorzaakte, zwakke aanzwellingen van den stam waarnemen.
De larve maakt namelijk het eerst in de schors dergelijke
gangen, om later het hout binnen te dringenen langs het merg naar
boven te gaan. Hier vindt ook het verpoppen der larven plaats.
I. II. Gewoonlijk vindt men de

larven i — 1 M. boven den
grond, maar ook wel iets
hooger (tot 1 V2 M.) of dich-
ter bij den grond. Inzon-
derheid bij jonge boomen
begint de larve gewoonlijk
vrij laag bij den grond. In
oude boomen kunnen ook
meer dan ééne larve voor-
komen.

Hoezeer een koffiestam
door dezen hoorder kan be-
schadigd worden, wordt
door figuur 47, I duidelijk
gemaakt, die een stuk van
een vrij zwaar aangetasten,
overlangs gespleten koffie-
stam voorstelt. In figuur
47, II is het gaatje afgebeeld, waardoor de volwassen kever
naar buiten komt.

Fig. 47 I. Over-
langs gespleten
stam van Coffea
arabica, door den
witten koffieboor-
der aangetast. II.
ld. van buiten
gezien. Op J ver-
kleind.

- 98 —

Do door tien witten l)oorilor annfïftastp boomeii sterven nieest.
al en het is dus zeker raadzaam daar, waar de lioorder is waar-
genomen, dezen te doen zoeken en de larven, poppen en kevers
zoo veel mogelijk te dooden, om de verdere verspreiding tegen
te gaan. Dat ook de kevertjes bij nauwkeurig zoeken in de
koflietuinen te vinden zijn, werd mij kort geleden door eenen
Administrateur in het Zuidergebergte welwillend medegedeeld.
Met behulp van de figuur 4 plaat 6 zal de identificatie geone
niöt'it ■lijkheden opleveren.

FAMILIE DER SCHORSKEVERS (Scolijiidae).

De tot de familie der Scohjtidae behoorende kleine torretjes
worden gewoonlijk Bast- of Schorskevers genoemd, ofschoon
slechts een gedeelte ervan in den bast leeft, een and(!r gedeelte
door de schors heen onmiddellijk het hout binnengaat en hier
gangen van verschillende gedaante maakt.

Vele der in het hout levende kevers zijn verder uit biologisch
oogpunt merkwaardig, omdat zij zich niet direct met het hout,
waarin zij zich bevinden, voeden, maar van eene schimmel, die
in het hout der aangetaste boomen groeit en op de gangen der
torretjes eene, uit zachte draadjes bestaande laag vormt, een
zeer gemakkelijk te verteren voedsel, dat zich spoedig opnieuw
vormt, wanneer het door de kevers of hun larven is verbruikt.
Deze als voedsel dienende schimmel wordt gewoonlijk „ambro-
sia" genoemd en dergelijke, schimmels cultiveerende kevers met
den naam „ambrosiakevers" aangeduid.

In de koffiestammen hel) ik tot nu toe twee verschillende soorten
van Scoltjtidae gevonden waarvan de eene, grootere zeker tot
de ambrosiakevers behoort. Voor de andere heb ik dit nog niet
met zekerheid kunnen aantoonen.

Wij zullen deze twee torretjes voorloopig als de kleine en de
groote koffiescolytide aanduiden. Bovendien heb ik nog in de
dadap twee soorten Scohjtidae aangetroffen. Deze zullen onder
den naam van de gewone en de langwerpige dadapscolytide
worden beschreven.
De tot Scohjtidae behoorende torretjes zijn echter geenszins

— 94 —

alle schadelijk voor de door hen bewoonde boomen, maar tasten
voor het grootste gedeelte slechts afgestorven of' ziekelijke stam-
men aan. Voor eenige soorten is het echter met zekerheid
aangetoond, dat zij bij voorkeur of uitsluitend levende boomen
binnendringen en vooral aan verschillende woudboomen van
Europa en Amerika veel kwaad doen.

1. De Kleine Kofflebastkever.
(Xyleborns fornicatus, Eichuoff?).

Bij de tot 2 mM. lange larven (fig. 6 op plaat 6) is het geheele
lichaam wit van kleur met uitzondering van den kop, die licht
bruinachtig gekleurd is; slechts de monddeelen zijn iets don-
kerder. Pooten zijn bij de larven niet voorhanden, maar het
geheele lichaam is met korte haren bedekt. De poppen (flg. 7
op plaat 6) zijn eveneens zuiver wit en laten reeds alle lichaams-
deelen van het volwassen torretje, vooral de 2 paar vleugels
en de 3 paar pooten, duidelijk herkennen. Het torretje (fig. 8
plaat 6) is ongeveer 1.5 mM. lang. Het bezit onmiddellijk na
het verlaten der pop eene geelachtige kleur, later wordt het
langzamerhand donkerbruin. Met een goed vergrootglas kan
men verder waarnemen, dat de kop bijna geheel in den bijna
de helft van het geheele lichaam vormenden prothorax is verborgen.
Verder ziet men, dat de geheele oppervlakte der torretjes met
haren is bedekt.

Behalve de individuen van de beschreven grootte vond ik
een enkel maal eene pop, die veel kleiner was, dan de andere.
De daaruit ontstaande tor was slechts 0,8 mM. lang. Het is
niet onwaarschijnlijk, dat deze tor als mannetje met de andere,
die dan alle wijfjes zijn geweest, samenbehoort. In het algemeen
toch zijn de mannetjes bij de bastkevers dikwijls aanzienlijk
kleiner dan de wijfjes.

De kleine kofflebastkever is misschien iéentisch met Xykhorus
foi'nicatus, Eichhop 1) maar behoort zeker tot het geslacht Xijlehorus.

1) Vuil (leze soort is mij sleelits eene afbeelding in ile Indian Museum Noles
vol. 4, plaat 5, maar geene besclirijving bekend.

— 95 —

Ik vond doze torretjes het eerst in den cultiiurtuiii te T.jikeunieu
in liyhriden van J;iv;i- en Liberiakoftie, waar zij in liet merg
van jonge takken hun gangen maakten ; daarin waren meestal
larven, poppen en torretjes tegelijkertijd te vinden. Later heb
ik ze in dezelfde hybriden ook op verschillende koffieonderne-
mingen waargenomen, maar hier ook niet zelden in veel oudere
stamdeelen. In één geval waren zij in oenen groeten en krach-
tigen boom in zóó groote hoeveelheden aanwezig en wel vooral in
den hoofdstam, dat de geheele boom daardoor werd gedood.
Verder heb ik hetzelfde torretje ook in talrijke Javakoffie-
booraen aangetroffen; vooral bij het onderzoek der door de „Ros-
trellaziekte" aangetaste boomen vond ik zo in het begin zoo
dikwijls, dat ik deze torretjes als eene der hoofdoorzaken van
het afsterven der bedoelde boomen meende te moeten beschou-
wen. Bij onderzoek in loco is echter gebleken, dat de bast-
kevers geenszins in alle kankerplekken voorkomen en dat eene
schimmel de oorzaak dier ziekte is. Aan den anderen kant valt
niet te ontkennen, dat de kleine hoorders ten minste bij de
verspreiding der kankerziekte eene rol spelen, omdat zij de voor
het binnendringen der kankerschimniel noodige toegangsope-
ningen vormen. Daarentegen heb ik de bastkevers slechts bij
uitzondering in zóó groote hoeveelheden in de Javakoftiestam-
men aangetroffen, dat daardoor eene ernstige beschadiging der
bedoelde boomen mogelijk moest worden geacht.
2. De Groote Koffiebastkever.

Van deze soort komen de larven
en poppen, afgezien van de grootte,
met die der vorige overeen. De pop-
pen zijn 4 mM. lang. Het lichaam
der torretjes (fig. 5 op plaat 6) is 3,4
m.M. lang en donkerbruin van kleur ;
slechts de femur van de voorste en
van do achtorste pootcn ; middelste paren pooten, die in ver-
in, eene van het voorste houding tot de achterpooten betrek-
paar pooten. 132 maal, II ^gip jjiejn zjjn, ig lichtgeel van
kleur. De dekvleugels zijn op het

Fig. 48. firoote Koftie
bastkever. I, .spriet; II, eene

en III 10 maal verijroot.

— 96 —

Fig. 49. Gang van de Groote Koffiesoo-
lytide in een stamstuk van Coffea arahica.

achterste, schuin toeloopende gedeelte van 3 uitsteeksels voor-
zien. Bovendien is het geheele lichaam met lichtbruine haren
bedekt. De fijnere bouw der sprieten en pooten wordt door
de nevenstaande fig. 48 duidelijk gemaakt.

De door deze torretjes
gevormde gangen loopen
eerst, zooals fig. 49 doet
zien, bijna rechtlijnig naar
het centrum van den stam.
Later worden aan dezen
hoofdstam 3 — 5 zijtakken
van 10—15 mM. lengte ge-
vormd, die ongeveer recht-
hoekig op den hoofdstam staan en waarin de jonge larven en
de poppen zich bevinden.

Het deze gangen omgevende hout bezit eene
zwarte kleur en men kan met het mikros-
koop zeer gemakkelijk donker gekleurde schim-
meldraden daarin waarnemen. Door deze wordt
aan de oppervlakte der gangen de zoogenoem-
de „ambrosia" gevormd. Deze bestaat uit
dicht naast elkaar staande, vertakte draden,
die aan hun uiteinde kogelvormige cellen vor-
men (fig. 50). Dat deze schirameldraden zich
zeer gauw ontwikkelen, kan men gemakke-
lijk aantoonen, wanneer men houtstukken, die
de bedoelde gangen vertoonen, maar vrij zijn
van de torretjes en hun larven, een paar
dagen in vochtige lucht laat liggen. Men kan
dan zien, dat de schimmel overal uit de gan-
gen uitgroeit. Brengt men dan eenige larven
van de torretjes op de houtstukken, dan beginnen zij dadelijk
de gevormde ambrosia te verteren, die blijkbaar een zeer gezocht
voedsel voor hen is.

Ik heb deze torretjes het eerst in twee uit het Loema-
djangsche aan het proefstation gezonden boomen van Coffea

Fig. 50. Uitein-
den der draden van
de Ambrosiaschim-
mel uit de door
de groote koffiesco-
lytide veroorzaakte
gangen. .S90 maal
vergroot.

97 —

cirabica govondcn en vordor ook in een van den Kawi afkom-
stigen boom. Hier waren volgens het meegezonden l)ericht 8
naast elkaar staande boomen op dezelfde wijze aangetast. Dat
deze boonion door de torretjes gedood waren, is niet onwaar-
schijnlijk; althans heb ik daaraan geene andere oorzaken voor
het afsterven kunnen vinden, terwijl er zeer talrijke boorgangen
van de toi-retjos aanwezig waren. In één der hoomon werden
nit'or dan 20 toi'retjes gevonden. Een nader onderzoek over
het voorkomen van dozo torretjes schijnt mij zeor wenschelijk.
Voorloopig is het in ieder geval raadzaam, de door deze kevers
aangetaste boomen zoo spoedig mogelijk te verbranden.

3. De Gewone Dadapbastkever.

De gewone dadapbastkever staat in grootte ongeveer tusschen
de twee kofliebastkevors on is ongeveer 2,4 niM. lang. In lichaams-
bouw komt hij het moest mot don kleinen koffiebastkever over-
een. Hij is donkerbruin van kleur en met korte haren bedekt,
maar draagt op de dokschilden geene dorens. De pooten zijn
ongeveer even lang.

De fijnere bouw van deze en van
de sprieten wordt door fig. 51 duidelijk
gemaakt.

Deze lioorders heb ik in Oost-Java
zeer dikwijls in de dadap aangetroffen.
Vooral in ongeveer 1 cM. dikke tak-
ken kan men gemakkelijk waarnemen,
dat dit insect direct het hout binnen-
gaat en daarin dan rondom het merg
een ongeveer cirkelvormigen gang
maakt. Ten gevolge daarvan kan men
de takken op deze plekken gemakke-
lijk doorbreken. Overigens heb ik deze
torren ook in oudere takken en dikke stammen waargenomen.
Diuir het dadaphont zeer waterhoudend is en over het alge-
meen gemakkelijk verrot, wordt hier door de torretjes veel
schade aangericht.

MtdeJ. PI. XLIV. 1

Fig. 51. Gewone dadap-
bastkevcr. I. spriet. II. poot
van hot voor.ste paar. I. 90,
II. :^>2 maal versrroot.

Dat zij niet in het hont zijn binnengekomen, toen dit reeds
dood was, kan men aan boomen waarnemen, die eerst kort
geleden aangetast werden. Men kan bij deze gemakkelijk boor-
gangen vinden, die nog in het volkomen gezonde hout verloopen
en verder andere, waar slechts de gedeelten van hout en schors,
die de boorgangen onmiddoliijk omgeven, ten gevolge der be-
ginnende verrotting donker van kleui' zijn.

De Langwerpige Dadapbastkever.
(Platypus sp. ?)

Het onder dezen naam te beschrijven torretje (flg. 9 op plaat
6) verschilt van de drie hierboven beschreven soorten daardoor,
dat het lichaam zeer langwerpig is. Deze torren zijn namelijk c. 4
mM. lang en slechts ongeveer 1 mM.
breed. Het achtereinde loopt puntig
toe. De pooten zijn ongeveer even
lang, maar eigenaardig aan het
lichaam geplaatst. Zooals fig. 9 pi. 6
doet zien, zit namelijk het achterste
paar betrekkelijk dicht bij het ach-
tereinde en ver van het tweede paar
Fig. 52. Langwerpige da- verwijderd. De tarsen vertoonen het
bastkever. I. spriet: II. poot ,, ^ -, i. t,t . i ij.-

, ^ : T „,^ voor het geslacht Platypus karakteris-

van het voorste paar. I 90, ^ •'•'

II 32 maal veroroot. liëkQ kenmerk, dat • het eerste lid

zeer lang is (flg. 52, H).
Tot nu toe heb ik dit insect slecht één keer in de dadap
waargenomen. Het was echter in dit geval in zeer groote hoeveel-
heden aanwezig en, zooals de gewone dadapbastkever, niet slechts
in de meer of minder verrotte gedeelten. Dit torretje is dus
waal-schijnlijk eveneens als een schadelijk insect te beschouwen.

FAMILIE DER SNUITKEVERS {Curndionidae).

Deze familie is over het algemeen in koffietuinen schaars ver-
tegenwoordigd. De eenige bladvretende Snuitkever, die door
zijn talrijkheid wel eens schadelijk is geworden, is Hypomeces

— 99 -

cHrtus, Sciin.\::Ki!K (jil. tl li;,'. 10). Dit insect vreet slechts stuk-
ken uit di^ii blailraiul en oonige weinige dieren kunnen, daar zij
tamelijk vraatzuchtig zijn, aan eonige koflielieesters een deerlijk
gehavend voorkomen goviui. Bij voorkeur worden twee- of
driejarige tuinen, die weinig schaduw hebben, aangetast. Daar
dit insect in het geheel niet schuw is, laat het zich gemakke-
lijk vangen; men moet alleen zorg dragen, dat het niet te vroeg
onraad bespeurt, aangezien het zich dan op den grond laat val-
len en door zijne kleur niet gemakkelijk is terug te vinden.

Volledigheidshalve zij hier vermeld, dat nog de volgende
Snuitkevers op koffiel)laderen werden gevonden : Myllocenis
isabcHinns, Schünh. (PI. 6, tig. 12), een zeer algemeone, als met
groenachtig wit krijt bestoven Snuitkever, die op allerlei planten
voorkomt; Phytoscapha trianrjtdaris, Oi.iv., in West-Java vrij al-
gemeen op Cinchona Ledc/eriana, vanwaar het nu en dan oji na-
burige koffieboomcn verdwaalt; Rhinoscapha amicta, Wied., op
de hoogere Semcroe-landen een paar malen gevonden. Het be-
hoeft wel nauwelijks vermelding, dat ))ij geen van deze dieren
van eonige schade gesproken kon worden.

Nog een andere .Snuitkever moot hier worden besproken,
wiens larve schadelijk is als houtlioorder.

Dt' ringlworder van do koffie, Arachnnpus sp. (jav. piialicn).

Het onder bovenstaanden naam te beschrijven insect vormt
ringvormige gangen in dr sc-Jiors van stammen en takken van
Javakoffie en wel worden daardoor vooral jonge, 1 — 4-jarige
boomen aangetast. Bij deze zijn de gangen in den hoofdstam
op verschillende hoogte boven den grond te vinden; bij oudere
boomen kunnen daarentegen ook primaire en secundaire takken
worden aangetast.

De aanwezigheid van den ringboorder is het eerst aan een
meer of minder slap hangen der bladeren boven de infectieplek
te herkennen. Later sterft dit gedeelte van don boom gewoon-
lijk volkomen af, terwijl de ondertakken gezond blijven. Slechts
wanneer het insect dicht aan den wortelhals den boom is

— 100 —

binnengedrongen, sterft gewoonlijk de gelieele boom. Overigens
kan natuurlijk reeds door het verlies der vruchtdragende bo-
ventakken een zeer aanzienlijke schade worden aangericht,
wanneer het insect in eenigszins groote hoeveelheden optreedt.
Dit was b. v. op eene onderneming in het Loemadjangschehet
geval, waar in enkele jonge tuinen tot 20 pCt. van de aanwe-
zige boomen door den ringboorder waren aangetast. Bovendien
komt dit insect ook in andere streken van Oost-Java voor,
ofschoon, voor zoo ver mij l)ekend is, nergens in zóó grooto
hoeveelheden, als op de aangehaalde onderneming in het Loe-
madjangsche het geval was.

De door den ringboorder in de koffieschors gemaakte gangen
zijn in den eersten tijd na de infectie van buiten niet of nauwe-
lijks te ontdekken. Heeft men echter een
boom voor zich, waarvan slechts de boven-
takken kwijnen dan kan men door afkrabben
van de schors onder de laagste verwelkende
takken de gangen vrij gemakkelijk vinden
(fig. 53). Zeer goed kan men ook voor het
zoeken en volgen dezer gangen van een puntig
stukje hout gebruik maken, zooals dit op eene
onderneming reeds op vrij groote schaal is
gedaan. Men vindt zoo in lederen gang ge-
woonlijk ééne larve of pop van den ringboor-
der. Het volwassen insect, de snuitkever,
kan hieruit vrij gemakkelijk gekweekt worden,
wanneer men de larven samen met jonge
versche koffietakken in eene groote glazen
schaal of iets soortgelijks brengt.

Wat nu vooreerst de larve van den ring-
lioorder (fig. 54, I) aangaat, deze is in vol-
ongeveer 10 mM. lang en 2 mM. breed,
met de larven der boktorren is het voor-
einde niet verdikt en bezit eenen geelbruinen, chitineuzen
kop, waarvan de diameter weinig kleiner is, dan die van het
lichaam. Dit is eenigszins doorschijnend en, behalve den bruin-

Fig. 53. Stam-
stuk van Coffea
ardbica met gan-
gen van Arachno-
pus, die door af-
krabben van de bui-
tenste kurklagen
zichtbaar gemaakt
zijn.

wassen toestand
In tegenstelling

— 101 —

achtigeii danuinlioLul, bijna klciiiltuis. Puoti'ii zijn aan liet
lichaam niet vüüiiiandon. Worden do larven uit de schors vrij-
gcmaaict, dan liebben zij de gewoonte de gedaante van een
U aan te nemen.

^ De pop van den ringboorder lig. 54 11,

''^^^ ^% '"^ ^'^'^^ '''^^ kleur en laat reeds alle lichaams-
@^ gedeelten van den later daaruit ontstaan-
den tor, vooral den, voor de snuitkevers

Fi<». 54 Arachnoptts karakteristieken langen snuit zeer duidelijk
I. Larvo, IL Pop. herkennen.

l.iMl..VmMalv,.v.;n)ot. j^^, ^^_^^. ^^j^ ^,.g_ ^^ ^^^ plaat 6) is donker-
bruin, bijna zwart van kleur en bezit op de dekvleugels sterke
verhevenheden, zooals in fig. 11 plaat 6 zichtbaar is.

Dat deze torren met de beschreven larven samenhooren, is
gemakkelijk door cultuur tier bedoelde larven aan te toonen.
Ik heb verder ook kunnen waarnemen, dat deze torretjes hun
eieren in kofftetakken leggen en dat in deze dan weer dezelfde
larven ontstaan als de boven beschrevene. Bij deze proef werd
een zeker aantal torretjes samen met eenige ongeveer \\ cM.
dikke, versche stamstukken van .Javakoffle in eene groote
glazen schaal gebracht en na ongeveer 2^ maand waren in deze
stamstukken 3 larven van den ringt)Oorder aanwezig, waarvan
zich later weder eene tot den volwassen kever van de beschreven
soort heeft ontwikkeld. Toen ik daarentegen andere, bruin-
achtig gevlekte snuitkevers, die mij van dezelfde onderneming
in het Loemadjangsche als verdacht waren toegezonden, op
dezelfde wijze behandelde, heb ik in de bedoelde stamstukken
geene hoorders zien optreden.

De ringboorder behoort tot het geslacht Arachnopiis, maar is
waarschijnlijk eene nieuwe soort,

Om de verdere verspreiding van den ringboorder tegen te
gaan, is zeker het doen zoeken der larven, poppen en torretjes
het beste middel. Om de beiden eerste ontwikkelingsstadiën
in de gangen te vinden werd op eene onderneming, zooals reeds
werd medegedeeld, met goed resultaat van een puntig stukje
hout gebruik gemaakt.

— 102 —
FAMILIE DER TENEBRIONIDAE.

Tot deze familie behoort Opatrum depressum, F. (pi. 6, fig. 13)
die meermalen werd toegezonden met de vraag, of het een
schadelijk insect was. Wat de kofRekultuur aangaat, hebben
wij steeds gemeend deze vraag ontkennend te moeten beant-
woorden 1), althans voor zooverre het volwassen insect betreft.
De kevertjes verschijnen dikwijls in zeer groot aantal, ook in
goedangs en zelfs in de woonhuizen der koffieondernemingen.

Het is voorgekomen, dat zij zich ten getale van vele dui-
zende exemplaren tusschen de zoldering en het dak hadden
genesteld en bij zware regenbuien, vermoedelijk door het ge-
raas opgejaagd, langs de muren naar beneden kwamen. De
laatste waren dan geheel met de diertjes bedekt, die zich, weldra
van den schrik bekomen, weer in hun schuilplaats terugtrokken.

Het is nog niet bekend, op welke wijze de larven van Opatrmn
depressum leven, maar het is niet onmogelijk, dat deze tot de
oelar kawat-soorten behooren en misschien wèl schadelijk zijn.

FAMILIE DER SPRINGKEVERS (Elateridae).

Deze familie is in Deel I, pag. 73 slechts terloops genoemd;
het is later gebleken, dat verschillende, daartoe behoorende
soorten in hun larvestadium schadelijk kunnen worden. Het
zij hier kortelijk in herinnering gebracht, dat de Si)ringkevers
of Kniptorren hun Hollandschen naam ontleeneu aan de eigen-
aardige gewoonte zich, wanneer ze op hun rug liggen, op te
gooien en op een vrij ver verwijderd punt op hun pooten terecht
te komen. Aan de buikzijde van het lichaam vertoont de
chitineuze lichaamsbekleeding eene inrichting, die de dieren tot
deze snelle beweging in staat stelt, die van een knippend geluid
vergezeld gaat. Die beweging is zoo krachtig, dat men, a.ls
men haar onder een glas doet uitvoeren, het insect duidelijk
tegen den wand van het glas hoort terecht komen.

1) lil de Vorsteiilanden is Opatrum depressum scliadelijk voor de talmk, vooral
voor jonge plantjes, die het nabij den grond aanvreet. De Javaansche naam
is aldaar djidal hireng.

— 103 —

De larven den springkuver» dragen der Hollandschen naam
van Ritnaalden, terwijl zij door de inlanders ot-^ar tofm^ worden
genoemd. Zij hebben een bijna rolrond licliaam, dat van ach-
teren eindigt in een soort van scliild, dat bij de voortbeweging
van dienst is en dragen aan den, van onderen een weinig af-
geplatten thorax drie paar korte pooten. Hun levensduur als
zoodanig is zeer lang en Ijedraagt bij de kleinere soorten minstens
een jaar, bij de grootere veel meer. Hoewel sommige soorten
zich met afgestorven, plantaardige stoffen voeden, tasten andere
levende plantendeelen aan en zoo worden eenige voor de koffte-
kultuur schadelijk door het aanvreten van de wortels.

Op pi. 6 zijn in fig. 14 en 15 bijeenige vergrooting afgebeeld
de larve en de kever van Melanohis rabidus, Ericiis., een tamelijk
algemeene Springkever, die de volwassen vorm is van een der
kleinere oelar A-awa^-soorten ; in fig. 16 is eene Callirhipis-fioort
voorgesteld, waarvan een der grootere soorten afkomstig is.
Er komen behalve deze op Java tal van Springkevers voor,
die, na VL'rgelijking met de afbeelding van Melanotus nibidus
stellig gemakkelijk als zoodanig zullen herkend worden.

Er is nog niet veel ondervinding opgedaan aangaande de
beste wijze, waarop de Ritnaalden bestreden kunnen worden,
eensdeels, omdat men ze, waar zij schadelijk waren, eenvoudig
liet opzoeken en dooden en ten tweede, omdat hun schadelijk
optreden gelukkig niet dikwijls voorkomt. Het is echter
niet onwaarschijnlijk, dat de zooeven genoemde, eenvoudige
bestrijdingsmethode in voorkomende gevallen de meest doelma-
tige zal blijken.

FAMILIE DER BLADSPRIETIGEN (Lcmellicornia).
1. Onderfamilie der Kamhoornigen {Pectinicornia).

In Oost-Java en meer in het bijzonder in de omstreken van
Loemadjang komt een van de kleinere vertegenwoordigers dezer
kevergroep voor, die wel eens schadelijk wordt. Hij draagt den
naam van Aegus acumihatus, F. en is afgebeeld op pi. 6, fig. 17.
Deze kever eet gaarne de schil der onrijpe koffiebessen en knaagt

— 104 —

niet zelden het vruchtsteeltje af, waardoor de onrijpe vruchten
verloren gaan. De afmetingen van dit insect loopen nogal uiteen;
de lichaamslengte, met inbegrip van de groote bovenkaken, va-
rieert tusschen 15 en 32 m.M.

Waar Aegus acuminahis schadelijk wordt, zal het niet moeie-
lijk vallen de dieren te doen verzamelen en doeden. Daar de
larven in vermolmend hout leven, zullen de kevers uit den
aard der zaak het meest voorkomen in tuinen, waar veel gevelde
stammen van woudboomen zijn blijven liggen.

2. Onderfamilie der Bladkevers (Melolonthidae).

Zooals bekend is, zijn de volwassen vormen dezer uiterst
talrijke kevergroep in het algemeen schadelijk door het vreten
van bladeren, terwijl de larven (oerets) onder den grond de wortels
van allerlei gewassen aantasten.

Alvorens over te gaan tot hetgeen de ondervinding der laatste
jaren aangaande de bestrijding der oerets heeft geleerd, willen
wij eerst eenige vormen bespreken, die niet zelden als volwassen
insect schadelijk optreden.

In de eerste plaats komt hier het geslacht Serica in aanmer-
king, dat in vele, dikwijls moeielijk van elkander te onder-
scheiden en systematisch nog niet voldoende bekende vormen over
bijna de geheele wereld voorkomt. De soorten, die op de
koffie-ondernemingen van Java het meest algemeen zijn, zijn Serica
'javana^ Harold, Serica pulchella, Brenske en eene derde soort,
waarvan de naam ons nog niet bekend is. Alle drie zijn
schadelijk, daar zij zoowel de koffie als — en bij voorkeur — de
schaduwboomen aantasten en soms geheel kaalvreten.

Serica javana is afgebeeld op pi. 6. flg 18 en heeft eene
lichaamslengte van 8—9 mM. Zij is geheel bruin, terwijl er
een zwakke metaalgloed over het lichaam ligt, die vooral bij
de levende dieren duidelijk is waar te nemen.

Serica pulchella is veel kleiner en heeft eene gemiddelde
lichaamslengte van niet meer dan 4,5 mM. De kop is donker-
groen, metaalglanzend ; de thorax evenzoo, maar de kleur op
het achterste gedeelte daarvan gaat in bruin over. De dek-

— 105 —

scliiliK'ii zijn ilnnkvrliniiii en vcrtodiu'ii cou iiV('i-Iaii!j;si-lio, lichter
gükloiirdc, liruiiic stroop, die in hot middoii zoor vorsinald on
acliteraaii hot broedst en duidelijkst is. Do dokplaat op hot
aclitoroiiule van het lichaam is donkerbruin. De pooten zijn
roodbruin on van dorens voorzien, die vooral op de achter-
pooten groot en stevig zijn.

De derde soort is geheel effen van kleur, varieerond van
bruin tot zwart on weinig glanzend. Zij heeft eene gemiddelde
lengte van 5,5 niM.

In do tweede plaats het geslacht Anonudd, ilat in snortcnrijk-
dom weinig voor Serica behoeft onder te doen. Onder do meest
algemeene soorten, die op koffie-ondernemingen te vinden zijn,
noemen wij Anomala chalcües, Shari'e; Anomala jurinei^ Mui.l.;
Anomala ypsilon, Wikd.; Anomala aerea, Ptv. en Anomala fus-

CUla, SUARPE.

Ano}nala chalcües (PI. H, lig. 19) is de algemeen bekende, ovale,
glanzend olijfgroene kever, waarvan ongeveer eiken avond een
of meer exemplaren de verlichte woningen komen binnenvliegen.
Zij komt, zooals den meesten planters bekend is, ook in een
bruinachtige variëteit voor. Haar lichaamslengte bedraagt 18—20
niM. Anomala jiirinei gelijkt zeer veel op de vorige soort, maar
is iets grooter, 23 — 25 mM. De meeste exemplaren dezer soort
zijn glazend olijfgroen ; er komen echter verschillende, anders
gekleurde variëteiten voor, waarvan eene roodachtig bruine de
meest algemeene, eene zwartbruine vrij zeldzaam is.

Deze beide Anomala-^oorten vindt men soms in grooten getale
op de dadap. Zij zitten overdag stil, maar het voorkomen der
bladeren verraadt hunne aanwezigheid en, als men een tak
krachtig schudt, vallen zij als een hagelbui naar beneden, wat
het verzamelen vrij gemakkelijk maakt.

Anomala aerea is eene kleinere, meer langwerpige soort van
gemiddeld 14 mM. lengte. Hare kleur is zeer donker roodbruin,
terwijl de dekschilden fijne overlangsche teekeningen vertoonen.
Deze teekeningen zijn duidelijker bij de ongeveer even groote,
maar iets broeder gebouwde Anomala ftiscula, die een weinig
lichter van kleur is en een weerschijn vertoont als die van don-

— 106 —

kerbruin goudleer. Bovendien is deze soort gelvenmerlft door
eene glanzige haarbedekking op de onderzijde van den thorax.

Anomala y^mlon eindelijk wijkt een weinig in kleur en voor-
komen van de andere af. Zij is lichtbruin. De oogen en het
gedeelte van den kop daartusschen zijn donkerbruin, eveneens een
smalle zoom van den voorrand en den binnenrand der dekschil-
den. De pooten zijn lichtbruin met donkere tarsen. De schenen
van het tweede en het derde paar pooten dragen twee kransen
van donkerbruine dorentjes. Van de verschillende Anomala-
soorten heeft deze, overigens ook in de laaglanden zeer algemeene
soort, de minste beteekenis voor de koffiekultuur.

Het lijdt geen twijfel, of de larven der hier genoemde Serica-
en Anomala-soorten behooren tot het heirleger van oerets, die
een groot deel van Java's bodem voor planten onveilig maken
en wier voortdurende bestrijding door geen planter ooit uit het
oog mag worden verloren. De meeste oerets worden echter
geleverd door het geslacht Lachnosterna en de daaraan nauw
verwante geslachten HapUdla^ Ancylonycha en andere, die voor
een leek niet gemakkelijk van elkander zijn te onderscheiden
en door de Javanen in het algemeen met den naam katimoemoel
worden bestempeld. Voor West-Java moet hieraan nog worden
toegevoegd ExophoUs hijpJioleuca^ Wied., terwijl eenige groote,
grijsachtig bruine Meikevers, tot de geslachten Lepidiota en
Tricholepis behoorende, over geheel Java eveneens hun aandeel
leveren in den vorm der grootere engerlingen, die men bij het
verzamelen meestal tusschen die der gewone grootte verspreid
vindt. Van het laatste geslacht is de soort grandis^ Casï. op
pi. 6, lig. 20 afgebeeld. Al deze vormen zijn in hun volwassen
toestand min of meer schadelijk; zij zijn echter het meest ge-
vreesd in het larvenstadium als engerling.

Zooals wij zooeven reeds opmerkten, is het voor de kof-
fiekultuur een noodzakelijk iets, met het ongedierte in den
grond voortdurend op voet van oorlog, of, in het gunstigste
geval, op dien van gewapenden vrede te leven.

Uit de verschillende middelen, die den planters in dezen

— 107 —

strijd tun diensto staan l'M die in Dool I, pag. 63—78 uitvoerig
zijn besproken, heeft de ondervinding allengs de beste aange-
wezen. Terwijl wij straks hierop terug komen, moge hier een
enkel woord volgen over hetgeen zij geleerd heeft ten aanzien
der bestrijdingsmiddelen, die in de p'anterswereld nog dikwijls
worden besproken, maar, hoezeer ook op goede beginselen be-
rustend, weinig of geen resultaten hebben geleverd.

Wij liedoelen hiermede in de eerste plaats het kunstmatig
doen uitbreken van epidemieën onder de oerets. Verschillende
planters hebben, deels op eigen initiatief, deels op aandringen
hunner directie's, proeven genomen, die het verwekken van
dergelijke ziekten ten doel hadden. Er werden uit Europa
buisjes ontboden, in den handel verkrijgbaar, die de kiemen
bevatten der parasietische sohimmelplanten en volgens het
bijgevoegde voorschrift had de poging tot infectie plaats. Voor
zooverre ons bekend is, is het steeds bij eene poging gebleven
en is die infectie nooit gelukt. Dit resultaat was a priori te
verwachten, maar men wilde niets onbeproefd laten.
Ook door ons zijn dergelijke pogingen herhaaldelijk in het werk
gesteld. Wij hadden hierbij echter het voordeel,
P te experimenteeren met eene inheemsche

[ „ schimmelplant, in verschillende deelen van

réS^^ tW' Java op engerlingen gevonden. Deze schim-
® " melplant, die overigens nauw verwant is aan

Fi". 55 Jüiio'e '^"^ Europeesche Isaria dcnsa Giard, tast bij
engerlingen, aan<Te- voorkcur jonge engerlingen aan, mummifieert
tast en godooJ door ze en groeit naar buiten op de wijze, die in
eene Isana. nevensstaande fig. 55 zichtbaar is. Daar wij

goed, versch materiaal ter onzer beschikking
hadden, mocht de verwachting van eenig succes niet ongegrond
heeten. Niettemin stelde de uitkomst ons keer op keer te leur.
Hoe de proeven ook werden ingericht en hoe gunstig de omstan-
digheden voor eene ontwikkeling der schimmelplant ook werden
gemaakt, het gelukte niet de ziekte van de aangetaste dieren
op de gezonde over te brengen. Het bleek later, dat ook in
de vrije natuur het gedrag van deze schimmelplant eenigszins

— 108 —

raadselachtig is. Zagen wij vroeger, bij de bespreking van de
schimraelziekte der laron's, dat de zieke dieren zich in elkanders
onmiddellijke nabijheid bevinden en door de uitgroeiende schim-
meldraden tot klitten worden vereenigd, bij het doorzoeken van
een door engerlingen aangetast kweekbed in Oost-Java bleek
het, dat vele van de dieren door een schimmelplant waren
gedood, maar tevens, dat de gestorven dieren hier en daar verspreid
voorkwamen tusschen een groot aantal gezonde individuen, bij
welke zich ook later de ziekte niet heeft geopenbaard. Men
moet hieruit wel de gevolgtrekking maken, dat de schimmel-
ziekte der engerlingen op Java niet in die mate besmettelijk
is, als bij andere, dergelijke ziekten wel eens voorkomt en dat
bijgevolg de kans op eene kunstmatige verspreiding ervan niet
meer dan gering is te noemen. Het is niet onmogelijk, dat
vroeger of later eene toevallige ontdekking in staat zal stellen,
de ziekte met beter gevolg te bevorderen; voorshands is echter
van deze bestrijdingswijze weinig of niets te verwachten.

Een natuurlijke vijand van anderen aard is in den jongsten
tijd gevonden door den Heer E. du Bois, die zijne waarnemingen
mededeelde in de Koffiegids van 15 Sept. 1900. Het onderzoek
van het door den Heer du Bois aan 's Lands Plantentuin toe-
gezonden materiaal heeft het volgende aan het licht gebracht.

Eene vrij algemeen voorkomende Graafwesp van de familie
der Scolüdae, die den naam draagt van Elis lindènü, St. Farg.,
weet de engerlingen in den grond op te sporen en legt hare
eieren nabij de laatste, zoodat de uitkomende wesplarve weinig
moeite heeft haar voedsel te vinden, dat, zooals bij de meeste
harer verwanten, uit larven van andere insecten bestaat.
Zij grijpt den engerling aan en leeft ten zijnen koste, welk
proces hiermede eindigt, dat van den engerling ten slotte niet
veel meer dan de huid en het chitineuze kopskelet overblijft,
de wesplarve daarentegen als een vet, made-achtig dier den
volgroeiden toestand heeft bereikt en den tijd harer ver-
popping ziet naderen. Die verpopping heeft plaats in een
taaie, lederachtige cocon, die door een roodbruin, zijdeachtig

— 109 —

Kifj. ü(> h'li.t IftiflrHÜ, Si'. Fauu.. niamictjc" cii
wjjijo. Nat. fjr.

spinsel is omij;oYi'ii, waaraan niet zdiion de overblijfsolen van
don engerling zijn vastgehecht. Na een tijdsverloop, welks

duur nog onbekend,
maar vrij groot is,
komt de volwassen
wesp tevoorschijn,
waarvan hot man-
netje in nevons-
staandofig 50 links,
het wijfje rechts is
afgebeeld. Het eer-
ste ondor.schcidt zich door zijn geiingero grootte en de veel
langere sprieten onmiddellijk van iiet laatste. Beide zijn
glinsterend donkerbruinachtig zwart. Hot mannetje heeft op
den thorax eenige gele teekeningen en op het achterlijf vier
gele, vrij brcedo ringen. Het wijlje heeft kop, pooten en voorste
gedeelte van den thorax, dicht bruin behaard, terwijl het
achterlijf geen gele ringen, maar kransen van korte, geelbruine
haartjes vertoont. De vleugels van lieide sexen zijn door-
schijnend, glinsterend geelbruin, aan hot uiteinde min of meer
rookzwart.

Deze wespensoort, die, zooals wij reeds opmerkten, vrij alge-
meen voorkomt, moet dus als een bondgenoot van don planter
in zijn strijd tegen de engerlingen worden beschouwd.

Ongelukkigerwijze geldt, zij het mutatis mutandis, ook hier
het bekende

Fleas have little fleas to bite them.
And so on, ad infinitum.
De larve toch van Elis lindenn wordt in haar onder-
grondsch verblijf niet met rust gelaten; zij wordt op hare beurt
niet zelden de prooi van eene ten haren koste levenden vlie-
genlarve en wel van die van Exojyrosopa tatitabcs, T., een vlieg
van de familie der Bomhylidae.

De larve dezer familie leven in het algemeen parasietisch ten
koste van bijen- en wespenlarven. Het zijn vleezige maden, die
zich later in eene aan het kopeinde gedoomde cocon verpoppeu.

— 110 —

Welke in dit geval de juiste toedracht der zaak is, hoe bijv. de
Exojjwsopa-larve bij de Elis-larwe komt, is nog niet bekend.
Slechts is het waarschijnlijk, dat zij in de Elis-hu-ye leeft tijdens
de verpopping der laatste, want de cocon van de vlieg bevindt
zich binnen die van de wesp.

Exoprosopa tantalus^ F., afgebeeld in nevensstaande fig. 57, is
eene fraaie, groote, donkere vlieg, die men dikwijls liij bloemen
ziet zweven. De kop is zwart, de thorax
rondom roodbruin behaard, het achter-
lijf vertoont een zilverwitten dwarshand
over het midden en vier zilverwitte
vlekken aan het achtereinde. De vleugels
zijn l)ruin met een fraaien, paarsen weer-
schijn. De pooten zijn lang en dun. De
ig. . y.ropios pc. (Il ].^j^„p 7^uigsnuit steekt in den rusttoe-
talus, Fabr. Nat. gr.

stand onder den kop onder een hoek van

ongeveer 45 graden schuin naar voren.

In de tweede plaats een woord over het dooden van engerlingen
door middel van vloeistoffen, die in den bodem worden gespoten.
De pal injedeur Gonin (Deel I, pag. 66) heeft ook bij latere
proefnemingen slechts zeer matig voldaan ; bovendien kan men
van een paar dunne, in elkander passende bamboe's een werk-
tuig maken, waarmede vrij wel hetzelfde doel wordt bereikt en
dat twee voordeelen heeft; goedkoop te zijn en in een wille-
keurig 'aantal te kunnen worden vervaardigd, zooaat men een
groot aantal personen tegelijk aan het werk kan zetten. Eene
zeer eenvoudige, maar tevens practische inrichting werd in 1899
gebruikt door den heer H. de Kempenaer, destijds administrateur
der onderneming Soember Mangis Kidoel. Zij is aangegeven
in nevensstaande afbeelding en bestaat uit een blikken buis
a c, van 1 Eng. duim middellijn, waaraan bij b een kraag is
aangebracht op één voet afstand van het uiteinde. De l)uis is
van onderen schuin afgesneden en van boven trechtervoi-mig
verwijd. In deze buis past een ijzeren staaf d, die van boven
van een kruk f is voorzien en van onderen puntig eindigt.

111 —

/, ...

Mon lirongt nu de buis met de staaf erin in den tinmd. tot
de gewensehte, door den kraag b aangegeven diepte, druict
de staaf nog iets verder naar beneden en
tre]<t baar daar daarna terug um vervolgens
eene bej)aalde hoeveelheid vloeistof in den
trechter te gieten. Men heeft dan de zekeriioid,
wat bij den pal ?H;>fto<rn iet altijd liet geval is,
dat de vloeistof indei'daad op de gewensehte
diep te in dengrond is gebracht.

In het algemeen kan men van inspuitingen
in den l)od('in wel eenig resultaat verwachten,
wanneer zij slechts over Ijeperkte terreinen,
zooals kweekbeddingen, plaats hebben. Waar
het echter de bestrijding geldt van oeretplagen
in de afmetingen, zooals zij zich nu en dan in
Oiist-Java voordoen, doet 'men beter, zijn toe-
vlucht te nemen tot andere middelen.

Wij komen hierdoor tot de bestrijd in gsm e-
thode der engerlingenplaag, zooals die naar
onze meening chronisch door alle planters moet
worden gevoerd, zal men op den duur het kwaad
meester worden en blijven.
Deze methode bestaat vooreerst in het tijdens de vliegperiode
doen verzamelen der volwassen kevers. Wel is w;iar komen de
kevers verspreid gedurende het geheele jaar voor, maar er is
een tijd, die gewoonlijk met de nadering van den regentijd
samenvalt, waarin zij bijzonder talrijk zijn. Dezen tijd moet
men gebruiken om ze tegen een, voor elke landstreek liefst
uniform tarief in groote hoeveelheden te laten vangen en doeden.
In de tweede plaats is deze methode gericht tegen de jonge
engerlingen. Wanneer de groote kevervlucht in het najaar
plaats heeft, worden millioenen eieren in de koffletuinen gelegd,
waaruit na een paar weken jonge oerets te voorschijn komen.
Het komt er nu op aan, de vrouwelijke kevers naar bepaalde
plaatsen te lokken, waar zij hunne eieren bij voorkeur zullen
leggen. In aanmerking genomen de omstandigheid, dat de jonge

Fio;. .58. Toestel
om vloeistoffen iii
den Ijofleni te
lirenireii.

— 112 —

engerlingen zich voeden met doode, plantaardige zelfstandigheid,
verdient het aanbeveling tegen het einde van den oostmoesson
de tuinen schoon te maken en het onkruid op rijen of op hoe-
pen te leggen. Door het bij elkaar leggen der uitgehaalde
planten komt eene bepaalde hoeveelheid aarde mede, die bij het
doorkomen der regens met de doode planten allengs eeno min
of meer compacte massa gaat vormen en het is in deze zelf-
standigheid, dat de jonge engerlingen gedurende de eerste maan-
den van hun bestaan bij voorkeur zullen vertoeven. Ook zul-
len de wijfjes, bekend met de voorliefde harer nakomelingschap,
bij voorkeur daarin hare eieren leggen.

Zijn deze maatregelen genomen, dan kan men eenigen tijd
wachten. De engerlingen moeten namelijk bij het verzamelen
zoodanige afmetingen hebben, dat men ze gemakkelijk kan vin-
den en hiermede zijn zes tot acht weken gemoeid.

Intusschen verdient het wel aanbeveling, den gang van zaken
in den bodem nu en dan te controleeren. Zoo spoedig het blijkt,
dat de tijd gekomen is, waarin ze groot en talrijk genoeg zijn
om tegen een matigen prijs te worden verzameld, dan moet
hiertoe onverwijld worden overgegaan, eveneens, voor zooverre
mogelijk, tegen een uniform tarief voor aan elkander grenzende
ondernemingen.

Natuurlijk ontkomt jaarlijks een zeker, niet onaanzienlijk
procent van kevers en engerlingen aan de vervolging. Maar
juist daarom, moet de bestrijding dezer plaag -een vaste plaats
jnnemen in de reeks der jaarlijks terugkeerende werkzaamheden
op eene koffle-onderneming.

FAMILIE DER LOOPK EVERS (Carabklae).

Tot deze zeer talrijke familie behooren l)ijna uitsluitend nut-
tige insecten. In den larvalen zoowel als in den volwassen toe-
stand toch voeden de Loopkevers zich met dierlijk voedsel on
voor een groot deel met andere, dikwijls schadelijke insecten.
Daar het echter voor het meerendeel donker gekleurde nacht-
dieren zijn, bemerkt men in den regel weinig van de rol, die

— 113 —

zij iii de natuur speleu. Zij zijn slank gebouwd en loopen zeer
snel; vele, vooral kleinere soorten komen des avonds dikwijls
op het laraplicht af.

Onder de soorten, die op Java algemeen zijn, behoort de op
pi. 6, fig. 21 afgebeelde Chlaenius bifuanatus, Chaüü.

Voorts vindt men hier talrijke, voor het meerendoel zwart
gekleurde soorten van het geslacht Orthogonius e.a.. wier nadere
bespreking ons echter te ver zou voeren en bovendien weinig zin
zou hebben. Bijna alle beantwoorden aan hetzelfde type als de
afgebeelde soort en zullen zonder moeite als Loopkevers worden
herkend.

Eene afzonderlijke vermelding verdient echter de onderfa-
milie der Zandkevers of Cicindelidae, die juist overdag hare
werkzaamheid ten toon spreiden. Eene daarvan, Cicimlela
diso-eta, Schaüm, eene algemeen voorkomende soort, is afge-
beeld op pi. 6, fig. 22. Zij vertoont zeer duidelijk de ken-
merken dezer groep, die vooral bestaan in den zeer breeden kop,
de lange, gebogen kaken en de lange, dunne pooten.

Wanneer men in den voormiddag op koffie-ondernemingen
langs zonnige wegen loopt, ziet men tal van Zandkevers vlug
over den grond loopen, schuw opvliegen en zich een eind ver-
der weer neerzetten, om onmiddellijk voort te rennen. Als zij
een oogenblik stil zitten, zijn zij door hunne kleur moeielijk te
onderscheiden en, daar zij zeer vreesachtig van aard zijn, zijn
zij moeielijk te vangen.

Tot de Zandkevers behoort ook het geslacht Colhj-
ris, waarvan ééne soort schadelijk wordt en reeds in
Deel I, pag. 58 door ons werd besproken. Daar
ons toen nog slechts de larve bekend was, rang-
schikten wij haar in het geslacht Cicindela. Later is
Fig. 59. °"^ echter gebleken, dat de schuldige den naam
Larve van draagt van Collyris emargmatus, Dej. Eene afbeel-
Colliiris ding der zich in koffietakjes ophoudende larve vindt
emargina- men in nevensstaande fig. 59, terwijl de volwassen
"*' ^'- kever is afgebeeld op pi. 6, fig. 23. Dit insect komt
zeer algemeen voor.

Meded. PI. XLIV. o

HOOFDSTUK VUL

Vogels en Zoogdieren.

Over de Vogels kunnen wij zeer kort zijn. Vogels, die onmid-
dellijk schadelijk zijn voor de koffiekultuur, bijv. door het eten
der bessen, zijn ons niet bekend. Daarentegen zijn er zeer
talrijke soorten, die door het verdelgen van ontelbare insecten
den landbouw onschatbare diensten bewijzen. In het algemeen
moet daarom op de koffie-ondernemingen als regel gelden, dat
geen vogels mogen vervolgd of gedood worden.

Van de Zoogdieren moeten de volgende met een enkel woord
worden besproken.

De tengiling of Geschubde Miereneter, Manis javanica, Desm.
voedt zich bij voorkeur met mieren en vooral met witte mieren.
Het is een tamelijk schuw dier, dat zich zoowel in den grond
als in boomen verbergt. In eenigszins bewoonde streken komt
hij overdag liefst niet te voorschijn. Vechtlustig van aard is
hij niet, hij verdedigt zich zelfs niet en als hij in gevaar isi
rolt hij zich tot een kogel op. Zijn oeconoraische beteekenis
is niet zeer groot, maar door het verdelgen van talrijke lastige
mieren moet hij tot de nuttige diersoorten worden gerekend.

De tjèlhig (jav.) of hahi oetan (mal.), het wilde zwijn, Sus
vittatus, MuLL. is zoowel nuttig als schadelijk, het eerste door het
opvreten van talrijke engerlingen en ander ongedierte in den
grond, het tweede door het omwoelen van den bodera, wat
vooral in jonge tuinen veel kwaad kan doen. Het hangt dus
geheel van de omstandigheden af, of men de wilde varkens
op eene onderneming moet beschermen of vervolgen. Ditzelfde
geldt voor de andere soort van wilde varkens {Stis vermcosus
MuLL., in sommige streken onder den inlandschen naam

— 115 —

van ii/raha hokoiul), ciio overigens minder iilgcmeen is dan
de tjèlèng.

De liantjil, het Javaansclie Bastaard-muskusdier, Tragulus java-
niais, Gmel. is de kleinste hertensoort van Java. Men ziet hem nog-
al eens in gevangen staat, waarin hij zeer mak wordt en zelfs gezegd
wordt voort te telen. Do kantjU kan, waar hij talrijk is, wel eens
schadelijk wonlen in jonge aanplantingen. Intusschen zorgen ver-
schillende soorten van roofdieren er gewoonlijk wel voor, dat
hun lumtal binnen bepaalde grenzen blijft.

Er komt op Sumatra en Borneo nog een tweede Bastaard-
muskusdier voor, de naj)oc, Tragulus napu, Cuv., iets grooter
dan de kanljil en met een grauw gcspikkeldcn nek. Deze soort
schijnt op Java niet voor te komen.

Van de Javasche herten is de roesna of roessa itam^ Cervus
iiissa, MuLL. de grootste soort. Wij hebben nooit vernomen,
dat dit dier schadelijk wonlt; wc! kan dit nu en dan het geval
zijn met den kidang^ Cervuliis niuntjac^ Zimm., maar daar dit
dier een geliefkoosd voorwerp van jacht is, zoowel van men-
schen als van roofdieren, bestaat er ook van deze zijde weinig
gevaar.

De op Java voorkomende Haas, Lepus nigricollis, Cuv., in
"West Java onder den naam van klientjie bekend, is niet talrijk
genoeg om schadelijk te zijn. Bovendien zagen wij haar nooit
in de omgeving van koflie-ondornemingen.

De landak, het Javaansche Stekelvarken, Hystrix javanica,
Cuv. is nogal talrijk, maar daar het een lichtschuw dier is, ziet
men hem zelden. Hij voedt zich met wortels en vruchten.

De schade, door muizen en ratten veroorzaakt, is meer van
indirecten aard. Hetzelfde geldt van de eekhorens, hoewel
deze de dadap wel eens aantasten.

De vleermuizen doen over het algemeen veel goed. Zij voeden
zich niet alleen met kleine, teere insecten, maar ook met vrij
groote kevers. Al mogen ze hier en daar om verschillende
redenen lastig en onaangenaam zijn, de planter zal goed doen
door ze als zijn bondgenooten in den strijd tegen de insecten-
wereld te beschouwen. Er is slechts ééne uitzondering, die

— 116 —

overigens in de familie der vleermuizen nogal op zich zelf staat,
namelijk de kalong of vliegende hond, Pteropus edulis, Geoffr.
Deze voedt zich niet alleen met vruchten, maar ook met jonge
takken, stengeltoppen en bloemen; het is trouwens voldoende
bekend, hoe de kalong in sommige streken van Java tot een
ware landplaag is geworden.

De koebong, Galeopithecus volans, L. is te weinig menigvuldig
om schadelijk te zijn 'en komt zelden buiten het bosch. De
roofdieren, hoewel zeer zeker van niet geringe, indirecte be-
teekenis, zijn in hun doen en laten over het algemeen te bekend
om er hier bij stil te staan. Slechts één vorm moet hier vol-
ledigheidshalve worden genoemd, namelijk de loewak of mocsang
Paradoxurus fasciatus, Grat, behoorende tot de familie der Ci-
vetkatten, die door het vreten der bessen niet onbelangrijke
schade toebrengt, al wordt een gedeelte daarvan als loeivak-
koffie weder het eigendom van den planter. De loeivak voedt
zich overigens met allerlei kleine dieren, zelfs met insecten;
ook ontziet hij zich niet, vogelnesten te plunderen.

Dezelfde levenswijze heeft de kocknng of Zo/v, Nycticehus java-
nicus, ScHLEG., maar deze is veel minder algemeen.

D i apen eindelijk zijn voor de koffiecultuur schadelijk; wij
hebben meermalen jonge tuinen gezien, waarin de dadap voor
een groot deel door apen was vernield. Vooral de knoppen en
jonge bladeren van dadap solo schijnen zij gaarne te eten en
om die te bemachtigen breken zij de jonge takken eenvoudig
af. Bovendien schijnen zij er een bijzonder vermaak in te
scheppen, de jonge koffieboompjes uit den grond te halen.

VERKLARING DER PLATEN.

PLAAT 1.

Fig. 1 — 4. Teiranychus biocidatus. 1. Volwassen mannetje;
2. Wijfje; 3. Ei; -l Koff'ieblad door het insect beschadigd; 1 en 2,
70 maal vergroot, 3, 100 maal.

Fig. 5 — 15. Lecanium viriele. 5. Volwassen wijfje; 6. leege
eihuiden; 7. wijfje met de pop van eene sluipwesp; 8. ld. na
hot uitkomen der sluipwesp; 9. ld. door de gewone luizenschim-
mcl aangetast; 10. ld. door de schimmel van Gierlinus aange-
tast; 11 en 12. ld. door de roode luizenschimmel aangetast; 13
en 14. ld. door de zwarte luizenschimmel aangetast; 15. pas uit het
ei gekomen larve; 5 — 14, 4 raaal vergroot.

Fig. 16. Encijrtm boyoriensis, 8 maal vergroot.

Fig. 17. Lecanium hemisphaericum.

Fig. 18. Pulvinaria Psidü op een bladstuk van Liberiakoffie.

Fig. 19 en 20. Parasiet van Pulvinaria Psidii.

Fig. 21. Dadaptak met wijfje van Pulvinaria Mammeae. Nat.
grootte.

Fig. 22. Ischnaspisfiliformis, op een Liberiakoffieblad. Nat. grootte.

Fig. 23. ld., volwassen wijfje, 13 maal vergroot.

Fig. 24. ld. met roode schimmel.

Fig. 25. Tak van Coffea arabica met Mytilaspis sp., 2 maal
vergroot.

Fig. 26 en 27. Nectria cocddophthora., 11 maal vergroot.

Fig. 28 — 30. Diaspis amygdali. 28. wijfjes; 29. mannelijke
poppen; 30. volkomen mannetje; 28 en 29, natuurlijke grootte ;
30, 20 maal vergroot.

Fig. 31. Dadaptak met pokziekte.

Fig. 32 en 33. Lieveheersbeestje van een pokzieken dadap-
tak. Fig. 32 natuurlijke grootte.

— 118 —
PLAAT 2.

Fig. 1 en 2. Typhlocijha enjthrinae. 1. een stuk blad met
jonge insecten; 2. een volw. insect, vergroot.

Fig. 3. Poeciloptera spec, eieren op een Liberia-blad.

Fig. 4 en 5. Canthecona spec 4. volwassen insect; 5. larve
met jongen oelar tjèlèng.

Fig. 6. Chrysocoris atricajnlla.

Fig. 7 en 8. Bindymus rubiginosus, var hypotjaslrka; 7. volw.
insect; 8. de eieren.

Fig. 9 en 10. Parexorista modicella; 10. de kop, van voren
gezien (naar v. d. Wulp.)

Fig. 11—14. Pipiza spec. 11 en 13. larve; 11a en 14. pop;
12. vlieg; 10—12, nat. grootte; 18 en 14, 8 maal vergroot.

Fig. 15. Tineïde uit de schors van Javakoffie, vlinder, 2
maal vergroot.

Fig. 16 en 17. Terastia egialealis; 16. vlinder; 17. rups.

Fig. 18—20. Door Terastia egialealis aangetaste dadaptak.

Fig. 21. Terastia metictilosalis, vlinder, naar hot leven ge-
teekend.

Fig. 22 en 23. Terastia minor. 22. Rups. 23. Vlinder.

PLAAT 3.

Fig. 1 en 2. AgatJiodes caliginosalis; 1. de rups vergroot; 2,
de vlinder.

Fig. 3 en 4. Pyralide, 3. Vlinder; 4. Rups.

Fig. 5 — 8. Hyposidra talaca. 5. Jonge, 6. Volwassen rups;
7. Mannelijke, 8, Vrouwelijke vlinder.

Fig. 9 en 10. Boarmia sp. 9. Vlinder; 10. Rups.

Fig. 11 en 12. Geometride, 11. Rups; 12. Vlinder.

Fig. 13 en 14. Thalassodes sp. 13. Rups; 14. Vlinder.

Fig. 15. Creatonotus lactineus.

Fig. 16. Creatonotus interruptus.

Fig. 17 — 20. Orgyia postica. 17. de rups; 18. de vrouwelijke
vlinder; 19. id. door eene Entomophthora gedood; 20. de man-
nelijke vlinder.

— 119 —

Fig. 21. Slauro2)un alicrnus, rups {oclar djaran).
Fig. 22 en 23. Clnuia varmjata; 22. do inannulijko vlinder
(naar S.nelldn) ; 23. do rups (naar Mookk).

PLAAT 4.

Fig. 1 — 7. Orcla extensa {oclar tjeleny). 1. Ei op liet punt van
een blad; 2 en 3. jonge rupsen aldaar; 4. Volwassen rups; 5.
Pop in het blad; 6. ld. geïsoleerd; 7. Vlinder.

Fig. 8 en 9. Sluipwesp uit de pop van Oreta cxlcnsa. 8. Pop;
9. Sluipwesp; Natuurlijke grootte.

Fig. 10 — 12. Cephonodes hylas; 10. de vlinder; 11. do jonge,

12. de volwassen rups (11 en 12 naar Moore).

Fig. 18 — 15. Striglina scitaria. 13. Rups door Mermis sp.
aangetast; 14, normale rups; 15 vlinder.

Fig 16 — 19. Ilijpolimnas mislppus; 16. de rups; 17. de pop; 18.
de mannelijke; 19. de vrouwelijke vlinder. (16 en 17 naar Moore).

PLAAT 5.

Fig. 1. Gnjllus ocdpitalis.

Fig. 2. Larrada numra.

Fig. 3. Brachyt nepen achatiims.

Fig. 4 — 6. Acridimn melanocorne. 4. Pas uit het ei gekomen
larve, vergroot; 5. ld., natuurlijke grootte; 6 Eihoopje, natuur-
lijke grootte.

Fig. 7 en 8. Sluipwesp, uit de sprinkhaneneieren gekomen. 7
vergroot; 8. natuurlijke grootte.

Fig. 9. Eieren van eene Locustide. Natuurlijke grootte.

Fig. 10 — 12. Heliothrips sp. 10. larve; 11. Volwassen wijfje; 12.
Stuk van een Liberiakoffieblad door Heliothrips aangetast 10; en
11, 80 maal vergroot.

Fig. 13 en 14. Chrysopa sp. 13. Larve; 14. Volkomen insect.

13, 3 maal vergroot.

Fig. 15 — 17. Orcus janthinus; 15. Larve, vergroot; 16. pop,
vergroot; 17 volw. Insect.
Fig. 18. Coelophora inaequalis.
Fig. 19. Coelophora deficiens.

— 120 —

Fig. 20. CMlomenes sermaculata.

Fig. 21. Coccinella arcuata.

Fig. 22 en 23. Epilachna spec. 22. mannetje; 23. wijfje.

Fig. 24 — 26. Scymnua sp. 24. larve ; 25. Pop ; 26. Tor. Vergroot.

Fig. 27 en 28. Groene Coccinellide. 27. Larve; 28. Tor.
PLAAT 6.

Fig. 1. Xijstrocera festiva.

Fig. 2 — 4. Xylotreclms javanicus. 2. Larve; 3. Pop; 4. Tor.
Natuurlijke grootte.

Fig. 5 G-roote koffiescolytide, 5 maal vergroot.

Fig. 6-8. Kleine koffiescolytide. 6. Larve; 7. Pop; 8. Tor.
Alle 10 maal vergroot.

Fig. 9. Platypus sp. uit de dadap, 3 maal vergroot.

Fig. 10. Hypomeces curtus.

Fig. 11. Araclmopus sp. (ringboorder), 5 maal vergroot.

Fig. 12. Myllocerus isabellinus.

Fig. 13. Opatrum depressum.

Fig. 14 en 15. Melatonus rubidas, larve (oelar kawat) en volw.
insect.

Fig. 16. Callirhipis spec.

Fig. 17. Aegus acuminatiis.

Fig. 18. Serica javana.

Fig. 19. Anomala chalcites.

Fig. 20. Tricholepis grandis.

Fig. 21. Chlaenius biliamattis.

Fig. 22. Cicindela discreta.

Fig. 23. Collyris emarginatus.

ALPHAHETISCIl RKGISTKH.

A ca rus i'oH'oao, 3.

Acraea vestii, 72.

Acrididac, 76, 77.

Aeriiliuni inelaiiocorno, 78.

Acgus afumiiiatiis, 103.

Af:atho(les caliginosalis, 55.

Agathodcs modicalis, 55.

Ambljpodia, 72.

Ambrosiakevcrs, 93.

Anibrosiasehimmel, Ü6.

Aiioylonyoha-süorten, 10(5.

Amljing tanah, 76.

Auoniala aorea, 105.
Aiiomala chalcites, 105.
Anomala fiiscula, 105.
Anomala jurinei, 105.
Anomala-soorten, 105, 106.
Anomala ypsilon, 105.
Apen, 116.
Arachnopus spec, 99.
Aretildae, 61.
Asc'her.sonia aleyrodis, 24.
Asohersonia loeanii, 23.
Aspidiotophagus citrinus, 39.
Aspidiotus nov. spec, 40.
Atlasvlinder, 71.
Aulacophora spec, 88.

B.

Babi oetan, 114.
Batocera albofasciata 89.
Batocera hcctor, 89.
Beerrupsvlinders, 61.

Bclijipa albogiittata, 63.
Bciippa laliMiia, 63.
Beli|)pa. iohor, 63.
Hlaaspooteii, 82.
Bladküvcrs, 88.
Bladsprietigen, 103.
Boarmia-soorten, 60.
Boktorren, 88.
Bombylidae, 109.
Boorvlicg, 48.
Borstelrupsvlinders, 62.
Brachytriii)es achatinus, 74.

Callirhipis, 103.
Canthecona spec, 46.
Carabidae, 112.
Cephonodes hylas, 71.
Cerambycidae, 88.
Cerococcus sp. nov., 44.
Cervus moentjae, 115.
Cervus roessa, 115.
Chalcididae, 65.

Chiloeorus melanophthalmus, 87.
Chilomenes sexnuiculata, 86.
Chlaenius bihamatus, 113.
Chrysocoris atricapilla, 47, 72.
Chrysomelidae, 88.
Chrysops, 80.
Cicadellidae, 45, 86.
Cicaden, 44.
Cicindela discreta, 113.
C'icindelidae, 113.
Clania variegata, 68.
Coccinella arcuata, 86.

122 —

Coccinellidae, 87.
Coelophora defleiens, 87.
Coelojihora inaequalis, 87.
Collyris emarginatus, 113.
CorJyceps, 82.

Cieatoiiotus, interruptus, 61.
Creatonotus lactineus, 61.
Cryptolaemus montrousieri, 33.
Curculioiiidae, 98.
C'yolojielta ob.scura, 46.

Dadapbastkever, gewone, 97.
Dadapbastkever langwerpige, 98.
Dadapbladroller, 69.
Dadapvlieg, 45,
Danais chrysippus, 73.
Diaspis amygdali, 37.
Dindymus rubiginosus, 47.
Djangkrik, 75.
Djidal hireng, 102.
Drepaniilidae, 64.
Dysdercus cingulatus, 47.

E.

Eekhoorns, 115.
Elateridae, 102.
Elis lindenii, 108.
Empusa lecanii, 25.
P]nchytraeidae, 1.
Encyrtus bogoriensis, 27.
Entomophthora, 62.
Epilachna territa, 87.
Exochromus nigromaculatus, 28.
Exopholis hypoleuca, 106.
Exoprosopa tantalus, 109.

F.

Fossores, 75.
Fiilgoridae, 46.

G.

Gaasvliegen, 80.

Galeopithecus volans, 116.
Gangsir 74.
Gehjkvleugeligen, 44.
Geometridae, 59.
Geometride spec?, 61.
Gistachtige cellen, 27.
Graafwespen, 75, 108.
Graeilaria coffeifoliella, 54.
Graptodera cyanea, 88.
Gryllacris maculicollis, 77.
Gryllidae (wormen), 1,2.
Gryllidae (insecten), 74.
Gryllotalpa africana, 76.
Grylliis occipitalis, 75.

Haas, 115.
Halfvleugeligen, 46.
Haplidia-soorten, 106.
Hemerobidae, 80.
Heliothrips haemorohoidalis, 83.
Herten, 115.

Hypolimnas misippus, 73.
Hypomeces curtus, 98.
Hyposidra infixaria, 60.
Hyposidra talaca, 59.
Hystrix javanica, 115.

Icerya purchasi, 43.
Ichnaspis filiformis, 35.
Isaria densa, 107.
Isaria spec. 107.

Kalong, 116.
Kamhoornigen, 103.
Kantjil, 115.
Kapi-pihi, 46.
Kassir, 74.
Katimoemoel, 106.
Kevers, 86.

— 123 —

Kidang, 115.
Klientjie, 115.
Koehoii};;, 116.
Koekniif?, 116.
KüHiobastkovcr, groote, 95.
KotfiebastkeviT, klciiii', 94.
Koffiebüorilor, witte, 90.
Krekels, 71.

L.

Laehnosteriia-soortoii, 1 06.
Laniellioornia, 1015.
Laixlak, 115.
Larrada niaiira, 75.
Lecatiium rotfeae, 30.
Leoaniiiin haomisphaericuin, 30.
Lecaiiium spec. nov., 31.
Lecanium viride, 7.
Lepidiota-soorten, 106.
Lepus nigrifollis, 115.
Lichtmotten, 55.
Lieveheersbeestjes, 86.
Limacodidae, 63.
Looustidae, 76.
Loewak, 116.
Loopkevers, 112.
Lori, 116.
Luis, groene, 7.
Liiizenschimmel, gewone, 16.
Ijuizenschiramel, roode, 23.
Luizenschiinmel, van CJierlings, 23.
Liiizenschimmel, zwarte, 25.
Lycaeuidae, 72.
Lvgaeidae, 47.
Lymantriidae, 62.

M.

Manis javanica, 114.
Melanotus rubidus, 103.
Melolonthidae, 104.
Mermithidae, 1.
Miereneter, geschubde, 114.

Mijten, 3.
Moesang, 116.
Motten, 54.
Mycetophilidao, 50.
Myllocerus isabellinus, 99.
Mytilaspis spee. nov. 36.

N.

Nac'htpauwoogen, 71.
Napoe, 115.

Ncctria coccidophthora, 37.
Nematoden, 1.
Netvlougeligen, 74.
Notüdontidae, 69.
Nyotioebiis, 116.
Nymphalidae, 72.

0.

Oeler dadap, 55.
Oelar djaran, 69.
Oelar kawat, 103.
Oelar tjoleng, 64.
Oeret, 104.
Oleng-oleng, 90.
Omo wereng, 86.
Oneidcres angulatus, 90.
Opatrum depressum, 102.
Orcus janthiuus, S6.
Oreta extensa, 64.
Orgyia postica, 62.
Orthogonius-soorten, 1 1 3.
Oscinis coffeae, 48.

Pal injccteur, 110.
Paradoxurus faseiatus, 116.
Parasa lepida, 63.
Parasietvliegen, 53.
J'arexorista modicella, 53.
Pectinicornia, 103.
Pentatoma plebeja, 46.
Pentatomidae, 47.

124 —

Physopoda, 82.
Phytoscapha triangularis, 99.
Pimpla bilineata, 65.
Pimpla coucinua, 65.
Pipiza spec, 52.
Pitalien, 99.
Plantenluizen, 7.
Platypus, 98.
Poociloptera, 46.
Pokziekte van de dadap, iO.
Psychidae, 67.
Pteropus edulis, 116.
Pulvinaria, 32.
Pulvinaria camellicola, 32.
Pulvinaria mammeae, 32,34.
Pulvinaria psidii, 32.
Pyralidae, 55.
Pyralide spec?, 58.

R.

Reehtvleugeligen, 74.
Red spider, 3.
Regenwormen, 1.
Rhinoseapha amicta, 99.
Ringboorder van de koffie, 99.
Roessa, 115.
Roessa itam, 1 15.
Rugtandvlinders, 69.

S.

Sabelsprinkhanen, 76.
Saturnidae, 71.
Schildvleugeligen, 86.
Schorskevers, 93.
Sciara spec, 50.
Scoliidae, 108.
Scolytidae, 93.
Scutelleridae, 47.
Scymnus, 87.
Serica javana, 104.
Serica pulchella, 104.
Serica-soorten, 104 106.

Slakrupvlinders, 63.
Snaveldragende insecten, 7.
Snuitkevers, 98.
Spanners, 59.
Sphingidae, 71.
Sphiuxen, 71.
Springkevers, 102.
Staartrupsvlinders, 64.
Stauropus alternus, 69.
Stekelvarken, 115.
Sthenias franciscanus, 89.
Striglina scitaria, 69.
Sus verrucosus, 114.
Sus vittatus, 114.
Syrphidae, 52.

T.

Tachinidae, 53.
Tenebrionidae, 102.
Tengiling, 114.
Terastia egialealis, 56.
Terastia meticulosalis, 56.
Terastia minor, 56.
Termitidae, 80.
Tetranychus bioculatus, 3.
Thalassodes spec. 60.
Thyrididae, 69.
Tineidae, 54.
Tineide spec?, 54.
Tjèleng, 114.

Topboorders van de dadap, 56.
Tragulus javanicus, 115.
Tragulus napoe, 115.
Tricholepis grandis, 106.
Tricholepis-soorten, 106.
Tweevleugeligen, 48.
Typhlocyba erythrinae, 45.

Varkens, wilde, 115.
Vedalia cardinalis, 44.
Veldsprinkhanen, 77.

— 125 —

Vleermuizen, 115.
Yliofien, 48.
Yliiiilors, 54.
Vogels, 114.

W.

Walang kujoe, 78.
Walangs, 77.
Wantsen, 46.
Wereng, 4ö.
Witte ki)tliel)ooriler, !H).
W'itto mieren, 80.

Wormen, 1.
Wraha, 115.

Xyleborus fornicatus, 94.
Xylotrechus javaniciis, i(ü.
Xystrocora festiva, 88.

Zakriipsvlinders, fi7.
Zoogdieren, 114.
Zweefvliegen, 52.

.\(<-i1ea.-elin.Vcii imI shaiuls Pl.uit.-iitum , N " XLI\'

RSosdirinan e: H Rrsman dtl

PWMTrapimpr.

>[fil<-div'liii'j:Vii uil 's I.aiuls Pl.uileiiluiii . \ " Xl,l\

-viirni.Mi et (^ hismari de

PW.K.Ti-jp tiiipr

Mededetliii^en uit 'sLands Plant entum, N°XL1V

^M^ W

*#"

'»

Mcili-deoliimi'ii ml ■sl..ui<l.s l'l.-«nt.-iilmii . N" XI,I\

l'l +.

•cdirman s: R Risnian del

Modociooliiigfii uit sI.niKl.s Plant ent uill . N".\'I.I\'

•

eiirmanet Kuuur. Jel.

PWNf Trap impr

Mededeelin^en ml 'sLands Plantentuiu. N" XI.IV

1

n

XÏHiicsiBilRa =*-*•;

'^■"^A/i^

PROPEf

Z. P. MÉ i

MEDEDEElilNGEN UIT 'S LANDS PLANTENTUIN.

Vaa deze belangrijke serie verscheen o. m. het volgende:

13

ia

21.

Ko. 14, No. 16 en No. 17. Dr. S. H. Kooédeus en Tn. Valktom,
Bijdrage No. ' — 4 tot de kennis der boomsoorten van Java .
Dr. S. H. KooRDERS, Plantkundig wooriienboelc voor de boomen vau
.lava. Met korte aanteekeningen over do bruikbaorlieid van het

bout. Bat. 1894

Dr. W. G. BooRSMA, Eerste resultaten van het door hum verrichte
onderzoeknaar de plantenstoflen van Kederl. Indic. Bat. I8*t4.
Dr. J. VAN Breda de Haan. De bibitziekte in de Del i-Tabak ver-
oorzaakt door Fhytophthora Nicotianae. Bat. 1896. Met plaat.
Dr. W. G BooRSMA, Nadere resultaten van het door hem verrichte
onderzoek naar de p'^itffei) ^an Nederl. Indië. Bat. 189Ï .
Dr. S. H. KooKDERS, *■ rerslajf eener botanische dienstreis door
de Minahasa, tevens eerste overzicht der Flora van N. O. Celebes,
uit een wetenschappelijk en praktisch oogpunt. Met 10 kaarten

en S platen. Bat. 1898 ....

Dr. J. C. KONiNQSBE«QER, De dierlijke vijanden der koffieeultuur

op Java. Deel I. Bat. 1897. Met 6 platen

Dr. A. V. BiJLERT, Onderzoek van eenige gi'ondsoorten in Deli. Bat.
1897

22. Dr. J. C. KoNiNOSBERGER, Eerste overzicht der schadelijke en nut-
tige insecten van Java. Bat. 1898

23. Dr. J. VAN Breda de Haan, Regenval en reboisatie in Deli Hat. 1898

25. M. Greshoff, Tweede verslag van het onderzoek naar de planten-
stoffen van Nederlandsch-Indië, Bat. 1898

26. Dr. A. TAN BiJLERT, Onderzoek van eenige grondsoorten in Deli
(Vervolg van No. 21). 1898 ^ .

27. Prof. Dr. A. Zimmermann, De Nematoden der koffiewortels .

28. Dr. J, M. Janse, De nóotmuscaat-cultuur ia ^de Minahassa en op
de Banda-eilanden. Met 4 platen *^.- ....

29. M. Greshoff. Tweede Gedeelte van de Beschrijving- der Giftige
en bedwelmende Planten bij de Vischvangst in gebruik, tevens
overzicht der heroïsche gewassen der geheelo aarde en hunner
verspreiding in de natuurlijke planten famiiiën. 1'Monographiade
plantis venenatis et sopientibus quae ad pisces capiendos adhiberi

solent; Pars II.] Bat. 1900

Dr. A VAN BijLERT. Onderzoek van Deli-Tabak

Dr. W. G. liOdRsMA. Nader"^ Resultaten van het door hem ver-
richte onderzoek naar de plantenstoffen van Ned Indië (III). 1899.
Dr. J. G. Kramers. Verslag omtrent de proeftuinen en andem

mededeelingen over koffie

Dr. S. H. KooKDERS en Th. Valeton, Bijdrage No) 5 tot de ken-
nis der boomsoorten van Java. 1900

Dr. J. H. Vernhoüt. Onderzoek overbacteriën bij de fermen-

tatie der Tabak

Dr. J. VAN Breda de Haan, Levensgeschiedenis en Bestrijding
van het Tabaks-aaltje (Heterodera radicicola) in Deli, met 3 platen.
Dr. J. P. IjOTSY. l'hysiologisclie proeven genomen met Cincliona

succirubra Ie stuk

Prof. Dr A. Zimmermann. Do Nemotaden der lioffiewortuls II,

met 21 figuren in den text

Dr. J. G. Kramers. Tweede verslag omtrent de proeftuinen én-
andure mededeelingeu over koffie

Dr. P. VAN RoMBUKQH. Caoutuliouc cn Gctah-pertja in Npdeilandsch-

Indië ; . . ,

Dr. P. H. KoORDERS en ÏH. Valeton. Bijdrage No. 6 tot de

kennis der boomsoorten van Java

Dr. E. L. jDLius MoHR. Over het drogen van de Tabak. .
Dr. S. H KooRDERS en 1 n. Valeton. Bjjdrage no. 7 tot de

kennis der boomsoorten vau Java

Dr. A. VAN RijLERT. Over Deligrond en Deli Tabak, naar aan-
leiding van de proefvelden althiar. 1899

H. C. H. DE Bik. De Landbouw der Inlniidsche Bevolking op Java

30.

36.

37

3S.

f 11.50

15.—

2.50

1.25

1.25
2.—

45

Te tekomen voorzoover niet uitverkocht tij

Nos. 3, 4, 5, 24, zijn uitverkocht (j.

KOLFF & Co.

2.75
3.—
1.25
1.75
0.75

Batavia en Weltevreoen.