^PEfyORKBOTANICALGAfJ, DE MONTIUM INTER VISTRITIUM ET NISSAM PLUVIOS SITORUM FLORA. DISSERTATIO INAUGURALIS BOTANICA QUAM SCRIPSIT ET GRATIOSI PHILOSOPHORUM ORDINIS CONSENSU ET AUCTORITATE IN ALMA LITTEEARUM DNIVERSITATE VIADRINA AD SUMMOS IN PHILOSOPHIA HONORES RITE CAPESSENDOS DIE XII. M. AUaUSTI A. MDCCCLXIV HORA XI. PUBLICE DEFENDET AUCTOR RICHARD SADEBECK, SILESIUS. LI8RARY NEW YORK ADVERSARH ERUNT: """^^ H. ZIMMERMANN, cand. philos. R. V, UECHTRITZ, CAND. PHILOS. VRATISLAVIAE. TTPIS OFFICINAE A. NEUMANNL TIRO ILLUSTRISSOIO, A!IPLISS»IO, PRAECLARlSSmO KENRICO ROBERTO GOEPPERT, MED„ CHIR. ET PHIL. DOCTORI, UNIVERS. VIADRINAE VRATISLAV. PROF. P. 0 , COLLEGII SUMMI AD MED. PHARM. ETC. OMNIS ORD. EXAMINANDOS DIRECTORI, AUGU- STISSIMO BORUSSOROM REGI IN SUPREMO SILESIAE RE- GIMINE RERUMMED. ACONSILIIS INTIMIS,PERMULTARUM LITTERARUM SOCIETATUM DIRECTORI ET SODALI, OR- DINIS AQUJLAE RUBRAE EQUITI ETC. ETC, PEMGIFTQEI IT MBTaEI BMaTliSIMO EGREGIE DE SE MERITO SUMMEQUE SEMPER VENERANDO HASCE STUDIORUM PRIMITIAS PIO GRATOQUE ANIMO D. D, D. AUOTOR. LIBRARY • HW YORK VOTANICAL UARDBN, De montium natura universa. De finibus, distributi one, situ geogra- p h i c o. Montes inter flumina Vistritium et Nissam siti, qui finis est inter Silesiam et comitatum Glacien- sem septentrionem versus flumine Vistritio a montibus Waldenburgiensibus sejunguntur, orientem versus valie fluviorum „Peile" et ,,Pausebach" a monte Zob- tensi et a montibus Nimitiensibus, meridiem versus alto sulco flumiuis Nissae a montibus Glaciensibus et iis, qui nomen trahunt ab oppido .,Reichenstein'S oc- casum versus fluviis ,,vSteine" et ,,Walditz" a monti- bus „Heuscheuer" et Braunudensibus. Fines igitur sunt haecflumina: Vistritius, Peile, Pausebach, Nissa, Steine, Walditz. Dividuntur raontes nostri in tres partes, unam principalem et duas minores, quarum altera orientem versus illius partis principalis sita est, altera occasum V. Partis principalis finis septentrionem v. porrigitur a fontibus fluvii Vistritii, qui sunt ad montem „Rum- pelbrunn", usque ad eum locum cursus, quo fluvius in planitiem Suidnicensem intrat. Deinde finis recta linea pertinet ab occasu solstitiali ad orientem bru- ccmalem secundum valles, quae nomina ceperunt a pa- (^gis „Weigelsdorf" et „Briesnitz", usque ad Nissam '^iluvium montes prope Wartham perrumpentem, quem ^tluvium comitatur ad pagum „Gabersdorf". Ibi illa ^. via omissa finis se vertit sub angulo paene recto ad «<' occasum solstitialem, primumque currit secuudum ri- ^ vos, qui nomina ducunt a pagis „Gabersdorf" et 1 ,,Roth\valters(iorf". Dein pcrvadit per valles, quibus vici ,,Neudorf" et „Hausdorf'' nomina indiderunt, us- que ad radices montis „Neumansberg", unde plane occasum versus, quam eandem viam habet vallis pa- gorum .jFalkenberg-Rudolphswalde" usque ad fontes Vistritii fluvii se porrigit. • Restat nunc, ut fines illarum partium minorum definiam. quod, quum descripserim satis accurate par- tem principalem paucis tantum egere facile inteliigitur. Pars enim altera occidentahs septentrionem et orien- tem versus terminatur parte principah, fiines autem, qui meridiem et occidentem versus sunt, jam eo, quod de linibus totius territorii dixinjus, satis explanati sunt. Quo eodem modo fines partis alterius occidentahs jam deiiniti sunt septentrionem, occidentem et meridiera versus, parte principah orieutem v. vicina. Totum territorium tendit a 50^ 53'. 7 usque ad 50^ 28' latitudinis septeutrionahs et a 34^ 19' usque ad 34^ 34'. 5 longitudinis orientah"s. Dimetiens, quod ad longitudinem 5 — 6 miUiariorum, quod ad latitudi- nem circiter 3-4 est. Spatium totius territorii cir- citer est duodecim milhariorum in quadratum. De. territorii orographica natu ra. Montes nostri sunt propria pars Sudetorum, quarum continent partem et mediam et humihorem. Pars montium nostrorum principahs pei totam longitudinem suam paene nusquam interrupta jugum praebet plane conspicuum, quod non nisi ad orientem brumalem et ad occidentem solstitialem in phires mon- tium tractus discinditur. Ex quo perspicuum erit, seriem praecipue occurrere in media eademque summa montium parte, iuter transitum prope Friedersdorf et angustias prope Silberberg sita; haec est moles. Quae ascendit praeceps a fine suo maxime boreali, a tran- situ prope ,,Friedersdorf" sito, ad montera ,,Hohe Eule'-, qui quidem 3160 pedes altus summum cacumen montiura nostrorum est. Format autem dorsum et extensum et latura, cujus longitudo septingentas de- cempedes, cujus latitudo quinquaginta circiter habet ^). ^) Pi'udlo's Bergaussichten, pag. 137: ,,Dieser hohe Berg von Gueus hat mit dem Glatzer Schneeberge das gemein, dass man Orientem brumalem versus montium tractus leniter de- clivis fertur acl „Reims\viese" (2540'), unde iterum sur- git ad cacumina, ad culmem montis.,Reimsberg" (2850') et ad dorsum parum latum montis ,,Sonnenbero; *)'•. Hoc loco maxime proclive descendit mons ad sulcum quendam, ut hoc termino utor, qui vocatur ab accolis ,,Hausdorfer PJanel" et altitudinem habet 2400 pedura. Sedi omnino non jam pervenit mons noster ad alti- tudinem talem, qualem antea descripsimus. Tum jugum fertur uno tenore, via priori non neglecta, ad montes „Ascherkoppe" (2G470 „Hohenstein" (2614') „Hahn- koppe" (2416') .,Strohhaube'' (2300'), postremum ad castellum illud nunc desertum „Silberberg", cujus sum- mus locus 2 112 pedcs habet, unde satis prochvis de- fertur ad angustias, quae nomen trahunt ab illo ca- stello. Cujus partis, quae eadem dorsiformam retinet, altitudo, si ad jugum spectamus, 2500 usque ad 2600 pedum est. ^loles igitur haec, quoniam mediumi locum partis principalis obtinet, secernit inter se alas, unam orien- tem brumalem v., alteram occidentem solstitialem ver- sus sitam. (Juae utraque post secessum a mole spe- ciem negligit illam, quam parti modo descriptae in- haesisse et propriam fuisse deprehendimus; i. e. speciem seriei, ut ita dicam. Nam jugum, quod per totam molem invenimus, in his alis in phira juga dividitur radiorum instar, quae separatim ad septentrionem in tluvium Vistritium, ad meridiem in Nissam fluvium magis minusve decliviter deferuntur. In horum jugo- rum numero est memoratu dignum, quod alam occi- mitten auf demselben nicht viel mehr sieht, als die Oberflache dcs- selben und den Himmel '" Quam eomparationem prius quidem facere licuit, quia hic mons per tempus quoddam erat nudus arboribus, nunc vero densus pinis est usque ad summum verticem. — In alia descriptione Sudetorum comparatio fit hujus montis cum tumulo, ^j Mons „Sonnenberg" constat e duobus verticibus, altero „Sonnenkoppe". qui altus circiter 2930' pratulum veluti et herbo- sum et fertile praebet, altero ,,Kuhberg" sive ,,Thurmberg", qui 2970' altus prorsus der.sus est. Inter quos in ipso jugo piura saxa magna sunt exstructa, quindecim pedes circiter alta, quae vocant „Sonnenstein", e quibus fruimur prospectu ad utramque partem, et ad Silesiam et ad comitatum Glaciensem. dentem solstitialem versus sitam attinet, montiura tracr tus, qui circiter duo milliaria longus incipit a monte illo insigni „Neumannsberg" (2646'). Dein porrigitur ille tractus ad montem „Gi'intherberg" (2214'), qui speciem quasi planitiei prae se fert et latitudinem octavae milliariae partis habet, quem sequitur dorsura illud montis „Wolfsberg" (2380'), unum circiter millia- rium longi, unde declivis se vertit prope pao;um JEr- lenbusch" (1173') ad fluvium Vistritium. Ad eandem alam pertinet alius montium tractus, magis ad orien- tem situs, quam ille, de quo modo diximus ; qui mon- tes „Friedersdorfer Berg" (2350') „grosser Hahn^ (2221' trig. a) ^^ ^o^» <1^^ ^ P^g^ „Leutmannsdorf*' nomen ceperunt, continet et prope vicum „0b. Weistritz*' (927') in Vistritium tlumen descendit. In altera autem ala eminent prae ceteris montibus duo tractus propter montium suorum altitudinem, quorum uterque incipit a monte prope Silberberg sito, cui uo- men imponunt propter ejus formam „Spitzberg" (2006'); alter est magnum montis „Tannatberg'* (2280') jugum alter constat e culminibus montium ,,Riedelsberg'' (2240') et Hopprich (2100'). Pars occidentalis, sive terra montana illa, quae nomen trahit ab urbe „Neurode" (Neuroder Bergland), quae sita est ad septentrionem, paribus intervallis re- mota a parte principali paene continuis montium trac- tibus se porrigit. Septentrionem versus ascendit ad montem „Gruudberg" (2114'), qui occidentem versus satis declivis defertur ad vallem rivi „Walditz", me- ridiem versus autem circiter dimidiam milliarii partem longus usque ad oppidum ,,Neurode" (1182') aequabi- liter et leniter descendit. Montes vero in parte me- ridionali siti pluribus rivis interrumpuntur. Quo modo cacumina inter se disjuncta exstant montium ,,Anna- berg**(1894)„Schlegelberg"(1960'), „Wolfsberg"(1907), quorum excursus satis leniter in vallem fluvii „Steine" (998' propc pagum „Scharfeneck") descendunt. Pars orientalis montium constat ex duobus collium tractibus, qui a parte principali paribus paene inter- vallis distantes per vallem aquae, quae a pago „Wei- gelsdorf" nomen traxit, et rivi „Pausebach" in duas partes dividuntur. Quarum pars septentrionalis sive collea, quibus pagus ,,Habendorf" nomen indidit, con- stat e serie, quae plus quam unum milliarium louga a septentrione ad meridiem se extendit, et a montibus „Herleberg"( 1401') „Langenberg" (1508') „Rosenberge'\ ,,Wenzelkoppe" (1460') composita est. Orientem ver- sus emittit excursus, quorum finis est mons „Kleutsch- berg" (1330). Pars meridionalis sive colles Grochavienses con- tinent montem „Harteberg" et eos, qui nomina ceperunt a pagis Grochava et „Baumgarten." Et mons „Harte- berg„, qui plus quam 1500 pedes altus est, efficit dor- sum, quod angustissimum per octavam partera millia- rii exfendit; mons autem Grochaviensis et ii, qui prope pagum ^Bciumgarten" siti sunt, coni formae similitu- dinem magis minusve habent. Qui omnes seriem for- mant, quae via orientem v. relicta angulo acuto occi- denten brumalem v. ad Nissae fluvii ripas tendit. De territorii natura hydr ogr aphica. Flu- mina hujus territorii sunt parvi momenti, quoniam in hoc paucae tantum valles in longitudinem se porrigunt, cujus generis valles in mole, quam supradiximus non occurrunt; tum demum in parte principali inveniuntur, ubi jugum in plura minora juga discessit, id est in utraque ala. Sic igitur in ala septentrionali vaUis est, qua majores paucae omnino inveniuntur in terri- torio, in qua pagus „WiJstevraltersdorf" situs nomen indidit et longitudinem sesquimilliarii habet. Quam vallem a monte „Neumannsberg" incipientem aqua per- currit, quae prope ,,Falkenberg" vicum orta defluit ex altitudine 2200 pedum et apud „Hausdorf ' pagum in Weistritz fluvium (1175') se fundit. Ejus modi valles in ala quoque meridionali occurrunt, quarum ,,Hollen- tbal," quam vocant, maxima monte „Tannatberg" alia ex parte, altera ex parte montibus ,,Riedelsberg" et „Hopprich" concluditur. Quam vallem pervadit rivus „Hollenbach," qui ad montem „Karlsberg" prope pa- gum „Herzogswalde" in loco alto 1700 pedes ortus apud „Gabersdorf" (815') in Nissam fluvium fertur. In mole autem valles in transversum porriguntur, quarum praecipue ea notanda est, quae nomen a „Stein- seifersdorf" pago sumit, et incipiens a monte ipso altissimo „Hohe Eule" unum ferc milliarum longa ad orientem se extendit. Eodem ex loco ,,Klaunitzbach'* rivulus produit et vallem percurrit, qui relicto pago „Kaschbach" supra vicum ,,Steinseifersdorf' quinde- oim pedes desiHt (quae aquae desihentes vocantur „Eulfall"). Ubi vero exiit ex vallc (1084') septentrio- nem v. se vertit et prope „Jacobsdorf" in fluvium ,,Peile" influit. Paribus hac vallo intervallis aliae breviores valles distant, quae promontoriis e molis jugo prominentibus terminantur, ut valles „Steinkun- zendorfer Thal" ,,Tiefengrund," „Neubielauer Thal" et multae aliae: quae omnes emittunt rivulos ad flu- men ,,Peile" descendentes. Valles vero non nisi in parte orientali molis inveniuntur, quae ibi nonnulhs paucis montibus adhaerentibus iu planum descendit, in parte occidentali omnino non, ubi jugum montibus fere nulhs obstantibus defertur. Sed ex hac parte praecipitant multi rivi et volvuntur saepe plus quam unum milliarium per regionem, quae vocatur ,,Neuro- der Bergland," ut se immisceant flumini ,,Steine." Quo fit, ut nonnullae valles majores occurrant, veluti eae, quae nomina trahunt a pagis ,,Rothwaltersdorf" et „Schlegel." Denique deprehendimus in parte orientali vallem., in qua pagi ,,Lampersdorf * et „Weigelsdorf" siti sunt, non parvam, qua de causa flumen quoque majus nobis obvenit. Haec a parte orientali coUibus illis, qui a pago ,,Habendorf" nomina ceperunt, deter- minatur, occidentem versus moli adhaeret, aliis ex partibus non concluditur. In qua accrescit aqua, quae via duorum milliariorum emensa prope urbem Fran- costeinam cum fluvio ,,Pause" se conjungit. Hic quo- que fluvius percurrit partem orientalem, qui quam- quam originem habet in parte principali (supra Her- zogswalde apud oppidum Silberberg) raox relicta valle ea, in qua sita est Herzogswalde, perpetuo oricntem versus fluit ad urbem Francosteinam, unde raeridiem versus ad Nissam fluvium currit: quomodo totius re- gni finem, qui est ad orientem brumalem, componit. Magnae vero valles in longitudinem porrectae, in quibus majora gigni flumina satis elucet, sunt in fini- bus demum territorii. Earum maxima et amoenitate celeberrima tria paene milliaria in longitudinem patet valhs Vistritii fluvii, qui ad „Rumpelbrunn" montem (1682 p. P.) supra „Wustegiersdorf" ortus per vallem descendit (qui descensus uuius pedis est pro quiuque et sexaginta pedibus) et intrat apud Burkersdorf (al- veus aquae altus est 700'j in campum Suidnicensem. Quae praeterea valles amplae fluvii „Steiae" et „Nis- sae" sunt, per breve spatium tantum finem territorrii designant. At vero secundum finem orientalem paene totum territorii tluvius ,,Peile'' apud ,,Kleutsch" ortus fluit per quattuor prope milliaria; quo accedit, ut plane diversam speciem praebeat ab aliis fiuminibus, quae territorium spargunt. Nec enim per angusta eluctatur sicuti Vistritius, neque perfluit per valles amplas et profundas ita, ut fluvii „Nissa", ,,Steine" cet. ; sed collibushaudquaquam inclusus tarde tluit ad Vistritium, in quem prope Nitschendorf se effundit. Hae omnes aquae pertinent ad Viadrum flumen, quia partim influunt in fluvios cum Viadro conjunctos, partim ipsae in Viadrum descendunt; ex quo elucet, illas aquas pertinere quoque ad mare Suevicum, Lacubus caret omuino territorium, neque stagnis abundat, quorum maxima sunt apud ,,Peiskersdorf" et „Peilau," cujus posterioris loci stagnum (Grossteich) 117000 decempedes in quadratum patet. De coelo. Non dubium est, quin coelum prae- cipueque calor maximam habeant vim ad incrementum plantarum. Itaque opus est, in quaque botanico- geographica commentatione rationem haberi caloris, de quo, quod parum constat in montibus nostris do- lemus. Nam de uno tantum territorii loco, oppido ,,Neurode," quod situm est ad fines occidentales, ob- servationes nobis praesto sunt, de alio vero loco, pago „Lampersdorf" parum observatum est. Quod autem de locis territorio vicinis, ut Kl. Kniegnitz, Reicheustein, Glatz (a fiuibus territorii absunt nondum duo milliaria) satis accuratae caloris observationes factae sunt, eas hoc loco attuli, quoniam certe ad co- giiitionem caloris nostri territorii aliquid conferunt. Plura et uberiora in libro illo, qui coelum silesiacum explicat"), invenimus de his locis aeque ac de „Neu- *") Grundziige der schlesischen Kliniatologle, von Dr, J G. Galle, Director der Sternwarte cet. Breslau 1857. (Herausgegeben auf Kosteu der schlesischen Gesellschaft fiir vatei-landische Kultur), 8 rode "oppido, Eae autem observationes, quae in annis 1836 — 40 in pago „Lampersdorf'' factae sunt, in librum illum, quem modo memoravi, non receptae sunt, quod, quum non perpetuae sunt, tum perpaucos tantum annos amplectuntur. Ut vero nihil omitterem, quod utile esset ad explorandam hanc rem, ego computavi observationes, id quod nunc exhibebo. „Lampersdorf'* (1063.8') 1836 Aug. -f- 13,7 (1837) -h 13.7 -+- 11.4 — Sept. -+- — Octbr. -f 10.4 (18- 7.9 — Nov. -+- 0.7 — Dec. - 0.7 1837 Jan. - 1.5 — Febr. — 2.3 — Marz — 0.6 — April -f- — Mai H- 4.3 8.3 — Juni -+- 12.5 — Juli -f- 1L9 Mcdius mimmerus: -H 5^.2 R. Nunc si conferimus (vide : schles. Klimatologie) mc- dium calorem locorum viciDorum, qui per hoc tempus fuit, cum medio calore, quem perunum annum esse con- stat, cognoscimus, hunc illo majorem esse 0.5^ — 0,^ 6 R. Itaque ad veritatem proxime accedemus, si ponemus pago „Lampersclorf" medium calorem -+- 5.7 R. esse. Calor aliorum locorum, quos supra citavi, secun- dum illum librum modo memoratum est hic : ' t. veris t. aestatis t. autumni t. hiem. pcr tot. ann Neurode (1184') + 4.57 -f 11.99 + 5.49 — 2.94 + 4.78 Kl.-Kniegnitz (613') -f- 6.24 -|- 13.89 + 6.83 - 1.62 -{- 6.33 Glatz (963') -\- 5.02 + 13.25 -f 6.59 — 1.78 + 5.77 Reichenstein (1128') -h 5.22 -{- 13.23 -f 7.05 — 1.93 -\- 5.89 Inde sequitur, ut jure statuere possimus territorii aunuum calorem: 5*^,8 R. sive 7®.2Cels. Linea igitur, quae vocatur „Isotherme" hos locos tangit: Kinfauns Castle (Scotiae) -+- 7.1 Cels (56<'24:"lat. sept.) Ulvensang(Norweg.occicl) --h 7,2 — (60^19" — Lund -4- 7.2 — (55«42<^ — Braunsberg (Borussiae) . , -h 7.2 — (54^23" — Montes nostros . . . h- 7,2 — (50^40^ — Varsoviam -+- 7.5 — (52° 13<^ — A Varsovia tendit linea orientem versus usque ad paludem Oxiauum, ut Berghausii tabula indicat, et quum se vertit a Scotia septentrionem versus supra Orcades insulas, quarum calor medius -+- 8.0 Cels. est, tum inter insulas „Shetland'' et „Faroer" ad oc- casum sohs vergit. Lineae vero, quae dicuntur „Isochimene" et „Iso- there" plane aliam viam habent. Statuentibus nobis medium frigus esse — 1.6 — — 1,8 Cel., quod hie- nus frigus etiam totius Silesiae sit, haec loca occur- runt a linea „Isochimene" percursa: Reikiavik (Island) . . — 1.6 (64" 8' lat. sept.) Lund (Sueviae) . . . — 1.7 (55 " 42' — Braunsberg (Borussiae) — 1,6 (54^ 23' — Zillau (Saxoniae) ., — 1.7 (50" 54' — Montes nostri . . . — 1.7 (50" 40' — Inde transit in Galliciam, Moldaviam usque ad Chersonesum tauricam. Multo vero magis discrepat linea „Isoihere" a li- nea ,Isotherme," quam si ponimus medium aestatis calorem: -h 13 ".6 R. sive H- 17".l C, qui est quoque totius Silesiae, haec loca designant: Gosport (Britanniae) . -h 17.1 (50" 48' lat. sept.) Londinium ...,.-+- 17.1 (51 ^ 31' -— Lugdunum Batavorum . H- 17.2 (52" 10', — Harlem (Bataviae) . . -h 17.0 (53" 5' — Cuxhaven -+- 17.2 (^^^» 53' — Bremen ...... -H 17.2 (53" 15' — Lueneburg -H 17.2 (53" 15' — Hamburg -h 17.1 (53" 29' — Kopenliagen ...,-+. 17.2 (55" 41' — Halle -H 17.1 (51" 31' — Dresden -h 17.2 (51" 3' — Silesia (Montes nostri) . -f- 17.1 ( — — — Unde tendit orientem versus via Wilnae ad oppi- dum rossicum Nischnei Nowgorod, sed paullulum 2 10 supra bae loca, et penetrat ad medios montes Ura- lenses. Quum autem in propagandis plantis maxime in- tersit, reperire, quod summum frigus et calorem per- peti debeant, boc utrumque nunc referam : Modiiun minimiini. Mediinn maxinunn. Neurode . . . — 17 . 6 R -h 23 . 9 R Kl.-Kniegnitz . . — J5 . 4 „ H- 23 . 7 „ Glatz . \ . . . — 15 . 9 „ -4- 23 . 9 „ Reicbenstein . — 15 . 8 „ -i- 23 . 1 „ verum minimum. verum maximmn. Neurode . . . . — 26 . 0 R H- 27 . 0 R Kl.-Kniegnitz . . . — 23 . 5 ,, -h 25 . 7 „ Glatz .... . . — 25 . 0 »' -f- 26 . 1 „ Reii^-benstein . . . — 20 . 8 ?i -f- 26 . 8 „ Praeterea nonnuliorum fontium , qualis sit calor, in ipsis montibus a me anno 1860 observatum est, quod, quamquam ex eo nibil certi colligere volo de medio calore anni vel sob', nunc afFeram: Kalter Brunnen (2542 p. P.) infra montem „Sonnen- berg": -f- 5.0 R aeris cal: -h 13.5 R Qui fons sub ipsum cacumen montis ,,Sonnenkoppe" est (circa centum pedes) in parte occidentali: -H 4.6 R aeris cal: -h- 15.0 R Grenzbrunnen (2800 p. P.) in parte septentrionab mon- tis ,,Hobe Eule" : -+- 4.5 R aeris cal: -+• 14.0 R De bumore denique, i. e. de quantitate imbrium ex locis territorii ipsius et vicinis non nisi in oppido ,,Neurode" et in pago ,,K1.-Kniegnitz" observatum est. Quo posteriore loco copia imbrium quotannis est 279"M , in oppido „Neurode" 342'".45, quae us- que adbuc observata est maxima in Silesia. Minima copia imbrium est in oppido „Pobiiscb- Wartenberg" observatum. Nam media copia undecim annorum est: 137'".8, ergo 204'".5 minus, quam in oppido „Neurode''. — (Scbles. Kbmatol. pag. 103.) Viarum ventorum autem observationes nullo terri- torii loco factae sunt. De territorii natura geognostica. Hocloco tantum opus erit, referre, quale et quantum sitfunda- 11 xnentuin geognosticuin. L)e qua re acouratius scripsit ill. Goppert in opere illo suo clarissimo ,,de flora fos- sili forinationis transitionis" et indicat tabula geogno- stica Silesiae montium a viris ill. Rose, Bayricb, Runge edita. Paene dimidia pars areae territorii constat ex montibus crystallinis (Krystallinisches Gebirge), quum pateant plus quinque milliaria in quadratum. Qu paene omnes e gneo compositi amplectuntur magnam molem, quae quum Ibrmat tractum principalem mon- tium a fluvio Vistritio usque ad angustias prope „Sil- berberg" sitas , orientem versus singulis excursoribus, septentrionem versu.s uno tenore longe ultra fines terri- torii tendit Sed praecipue in parte orientali gneus compluries interciditur, nam prope „ Laiigenbielau " et prope ,,WeigeIsdorf" compluribus locis lapis, qui ,,HornbIendeschiefer" nominatur, excipit, prope ,,Lam- persdorf" et ,,Lov\renstein" ampla multitudine syenitae demovetur. Sed quoque io parte priacipali nonnullis locis gneum intercisum videmus, ut apud ..Steinseifers- dorf ', ,,Kaschbach", „Wiistewa]tersdorf", ,,KaItwasser" rubro porphyrite, qui paullulum tantum exstat, quum efficiat plerumque parva culmina. Simili modo par- vum spatium occupat Gabbro et lapis Serpentinus, qui iidem singulis locis, ut prope ,,Weistritz", ,,Neu- gericht", „Steinseifersdorf'', ,,Kopprich" gneum perrum- punt; nam excepto monte ,,Eisenkoppe'' apud ,,Kopp- rich" non plus quam jugeri magnitudinem excedit. Magis autem intermittit gneus prope „ Steinkunzcn- dorf*. „W^iiste\vaItersdorf', „FriedersdorP', ubi forma- tio devonica super gneum exstructa est. Quae inter- missiones, si comparamus cum toto spatio, quod gneus percurrit, tam parvae sunt, ut magnam gnei molem continuam hoc loco esse jure statuere possimus. Haec occidentem et meridiem versus tegitur per duas partes transformationis devonicae, altera incipiens a monte Neumannsberg per vallem pagi Hausdorf usque ad montem ,,Leerberg" se extendit, altera patet ab oppido . „Silberberg" ad ,,Ebersdorf". Utrimquc cohaeret cum montibus calcareis, in quibus, quod obveniunt Spirifer striatus, Producti horridus, giganteus cet., ex Trilobi- tis PhiHppsia, eos esse calcem carbonariam et in nu- 12 iriero habeiidos esse formationis carbonis apparet Verum anthracem (Productives Steinkohlengebirge)inveuimus in parte occidentah formationis devonicae, ubi omnino oc- currimus parti meridionaK magni anthracisalvei Walden- burgiensis. Constat ex irregulariter compositis areno- sis et argillosis ordinibus, qui posteriores ordines strata semper comitantur et insignes sunt multis plantarum fossihbus reliquiis , ut FiHcibus , Sigillariis , Equiseta- ceis, Lycopodiaceis cet ; quae multis locis obviam fiunt. Maximi vero momenti sunt in territorio nostro ad co- gnitionem florae fossilis ordines arenarii, qui prope pagum ,,Hausdorf" silvam rehquiarum truncorum ser- vant, quarum scientiam praecipue viro ill. Goppert de- bemus. Juxta formationem illam occidentem versus schi- stus ruber jacet , qui cum creta totum alveum explet. Sed quatenus ad montes nostros pertinet, non ubique continuam molem exhibet, plus milharium longo et paene quartam milharii partem lato saxi ^Gabbro** tractu magno inter pagum ^Volpersdorf" et „Roth- waltersdorf" interposito •, quem excipit lapis serpenti- nus apud Volpersdorf, quamquam se porrigit rainus per spatium. Prope „Ebersdorf" illum schistum per porphyriten perruptum videmos, prope Rothw^alters- dorf per Melaphyriten, quorum uterque parvo hmite e terra exstat. Isdem locis schisto jacenti montes cal- carei immixti sunt, qui quum Clymenias et Goniatitas in se contineant, in formatione devonica ponendi sunt. Ad meridiem schistus jacens montibus crystalhnis terminatur, qui constant ex illo genere lapidis fissihs, quod vocamus Urthonschiefer, et ex eo genere, quod vo- caturHornblendeschiefer: illud, quum ab oppido Glatz septentrionem v. usque ad Eckersdorf et Rotliwalters- dorf se exstendat, quartam partem milharii in quadra- tum occupat, hoc, quod ab illo prope Mohlten et Schwentz terminatur et occidentem versus usque ad medium pagum „Steine" patet, fluvio „Steine" a meri- die vicino, non minus spatium habet. In utroque ge- nere, crebrius vero in illo interdum calx dolomitica in- venitur, Pars principahs inter oppida Silberberg et Wartha ampla formatione transitionis, cui a Wartha oppido 13 nomen indidit ill. Bayrich, exstructa est, prope pagos vero Herzogswalde et Wiltsch formatio nobis occur- rit, quam, quum in ea Graptolithi (Graptolithus Prio- dou cet.) inveuiantur, siluricam esse apparet. Ad orien- tem partis principah's satis ampli montes saxo „Gabbro" et Serpentino prope Grachovam exstructi sunt, qui per quartam circiter milharii partem in quadratum se porri- gunt, cujus plus dimidium Serpentinus occupat. His adjungitur series coUium, qui iidem Serpenti- num continent et se extendunt usque ad montem Zob- tensem : quem quum eandem structuram geognosticam habeat, illa serie cum montibus nostris conjungi, ma- nifestum est. In iisdem locis formatio tertia nobis occurrit, quae a pago Grochova meridiem versus usque ad Riegers- dorf patet in longitudinem dimidium milharii, in lati- tudinem circiter octavam partem miUiarii. Qua forma- tione territorium non abundat, nam si exceperis modo memoratam et illas multo minores, quae prope Reichen- bach et •Francosteinam inveniuntur, nullam talem de- prehendimus. Quod denique dihivium appellamus , non nisi in parte orientah territorii apparet et per spatium trium milhariorum in quadratum patet. De rebus botanicis. Quamquam montes nostri non tanta cacumina praebeant, ut superiorem finem silvarum asseqnantur (hunc in Silesia non reperias nisi ascendas ad 3600 pedum) tamen singulos florae gradus discernere possu- mus. Sed non ubique facile est, eorum fines recte circumscribere, quum eaedem regiones in ahis locis saepe ab aha altitudine incipiant et plerumque sic inter se confundantur, ut opera diutius collata in cognoscendam ahquam terram certum judicium efficere possit. Quum autem putavissem, cognitioni non utile esse, in alia commentatione botanica silesiaca ahas re- giones atque fines statui, rationem habendam esse quam 14 pluriiriam duxi eorum, qui antea jaiR de hac le scrip- serunt. Wimmer cl. in libro de flora Silesiae scripto \) tres regiones esse statuit, unam planitiei : — 1700', alteram montanam: 1700 — 3600', terti^im deniquealpiuam3600 — 4930'. Quae distributio satis accurate congruit cura eo, quod Meyen dixit, nos novam floram deprehendere, quotiescunque ascendimus 1900' pedes, ita ut fieri in distributione zonarum^). Attamen bic nobis monen- dum est, non omnes regiones aeque late paterc: sicuti regio Pini Pumilionis Haenke, quae, quin incipiat a 3600' in raontibus Silesiae giganteis, non jam dubita- tur, sumraa horum montium cacumina non attingit, sed ascendit tantum ad 4500' circiter; ex quo intelligitur, hanc regionem amplecti zonam vix mille pedum. Hanc autem rem ita esse, inveniraus in cacuminibus : „Schnee- koppe", „Hohes Rad", „Kesselkoppe", ,,Brunnenberg". In Alpibus et inprimis in Carpathis idera deprehendi- mus, quod ibi quoque zona fruticum subalpinorura non plus raille pedes araplectitur. Plane aliara conditionem praebet pinetum , quod intra fines 1000 — 3600 pedum (excepta Pino silvestri, quae tantura ad planitiera pertiriet) potissiraura prove- nit; ergo zonara 2600 pedum continet. Fruticis autem forinara gerens rnancam Pinus Abies L. usque ad 4800' ascendit. Circiter enim centum pedes de cacumine montis „Schrieekoppe" ad meridiein descendere debe- mus, ut illam cum Salice Lapponum L. deprehenda- mus, cujus rei explorandae satis occasio raihi erat data, quum per quinque hebdomades anno MDCCCLXHI in cacumine illius inontis versarer. Sed in monte , Glatzer Schneeberg" Pinus picea L. arboris formam retinet us- que ad plus 4000 pedum (ahas tantuin usque ad 3000'). Ex quo eluceat, regionem arboruin frondentium par- vuin tantum spatium habere posse, circiter nongen- toruiu peduin; quod fortasse refutare videatur id, quod dixi, pineti regionein usqu6 ad inille pedes dcscendere, quoniain constat, in Alpibus, in Bavaria meridionali ') Wliiinior, Flora von Schlesicn. Brcslau J844, pag. 9 *) J, Meycn, Ciundriss dcr Pflanzengoographie. 15 cet, zonam arborum frondentium plus 1900 pedes com- prehendere. At vero notandum est, Silesiam provin- ciam ex supra memorata botauico-geographica distri- butione zonarum propius abesse a fnie septentrionali zonae silvae frondosae, quam a meridionah, quod prae- ter situm geographicum demonstrat, quod medio ca- lori Silesiae, quum hujus zonae calorem 6 — l^*' Cels. esse statuant ^), summum 8 ^ Cels. tribui potest. Inde quoque intelhgi potest, cur in omnibus bo- tanico-geographicis commentationibus de Silesia scrip- tis superior tinis regionis silvae frondosae infra 1900 pedum positus sit^). Fines superiores enim 1900 pe- dum assequitur haec regio demum, in terris, quae ma- gis ad meridiem vergunt, ut in Austria, in Bavaria meridionah cet. et quanto longius progredimur ad septentrionem eo, magis descendunt, dum silva fron- dosa raro occurrit, denique plane evanescit; quo ma- gis vero ad meridiem venimus, ad eo altiorem finem ascendit silva frondosa. Fagus silvaticaL. enim apud Romam non nisi in superioribus montibus provenit, ut in monte „Artemisio", „Genaro", in Hispaniae pro- vinciis, inCantabria, Arragonia^ Catalonia, inPyrenaeis montibus in regione subalpina et alpina tantum ^). Sed ut hneae caloris (i e. Isotherme, Isochimene, Isothere) paribus intervallis non distant a gradibus latitudinis septentrionahs, ita finis silvarum frondosa- rum his gradibus non terminatur. Ut Fagus silvatica, quae prope Regimontium (qui locus est sub gradu55. latitudinis septentrionalis) evanescit^), occasum solis versus usque* ad meridiunalem Norwegiae partem et ad Scotiam (Edinburg) progreditur, orientem versus assequitur in Caucasia terra gradum tantum quadra- gesimum tertium. Addam, quod Quercus, quum in Si- lesia ad montes non ascendit, quos Fagus silvatica, multo magis in septentrionem penetrat, quam haec, et *) Meyen, Pflanzengeographie, pag. 264. •) Milde, Die Verbreitung der schlesischen Laubmoose nach den Hohen (Eingegeben bei der K L. C. D. A, 1861, am 18. April). M, Elsner, Synopsis florae Cervimontanae, dissertatio. *) Don Mariano del Arno, Mem. acad. de scienc. de Madrid 1861. V. 347. *) Caspary, Ueber die Flora von Preussen, Konigsberg 1863. 16 in gradu sexagesimo demum, quin etiam iii Scandina- via supra hunc gradum, finem liabet *). Re vera autem pinetum praevalidum, (quod nos dicimus „praevalirend") incipere ab altitudine 1000 — 1200 pedum, imprimis montes nostri docent, qui, quum subito surgant e campo Suidnicensi et Reichenbachensi, cujus altitudo summum 1100 pedes assequitur, pinetum praevahdum occurrit, ut praecipue apud pagos, „Peters- waldau" et „Langenbielau", ubi hac altitudine plani- tiem terminari facile unus quisque suis oculis perspi- cere potest. Aliis vero locis regiones non tam distincte separatas videmus, quam in territorio nostro, quo nullus transitus fit. Itaque eo majore jure iilam alti- tudinem planitiei finem statuere mihi videbar, quod aliis in locis, quibus montes, multis promontoriis prae- missis, leniter atque paullatim ascendunt. Quae causa fuerit, cur hae regiones in alia conmientatione bota- nica aliter definitae sint, et in inferiore Pini Pumilio- nis fine, ubi montes valde procliviter ad cacumina sur- gunt, omnes jamdudum convenerint. In montibus vero nostris, quamquam supra altitudinem mille pedura silvae frondosac atque contiuuae occurrunt, tamen non injuria me dicere posse duxi, finem superiorem silvae frondosae praevalidae mille pedes non transgredi, quod, quum rarius obveniunt, tum, si pinetum respicis, pa- rum late patent. Itaque habemus in montibus nostris duas regiones, quae sunt: 1) Regio planitiei (Regio frondea) — 1000', 2) Regio montana (Regio pinea) 1000—3160', quas nunc acuratius explicare conabor. 1. Regfo planiiiei (Regio frondea) — 1000'. Haec regio, quum parvum altitudinis spatium con- tineat, tum parum in latitudinem patet in nostro terri- torio, quoniam maxima territorii pars plus mille pedes alta est. Orientalis enim tantum pars, campus Suid- nicensis etFrancosteiniensis, illam altitudinem non trans- *) Berghaus, physikalischer Atlas. 17 greditur, itaque in describenda hac regione liorum lo- corum tantum ratio habenda est. Praecipuus locus vel forma vegetationis (Vegeta- tionsform) est ager. Cujus quum solum fertilissimum sit, fructus optimi sunt. Secale Cereale L. et diversae Tritici species imprimis coluntur, quod Triticum prae- sertim in campo Francosteiniensi magna bonitatis et foecunditatis fama fruitur. Minor est cultura Hordei vulgaris, Avenae sativae et Solani tuberosi. Plantarum agrestium et arvensium huic regioni propriae sunt hae: Adonis aestivahs, AUium vineale, Camehna silvestris, Cerinthe minor, Delphinium Con- solida, Falcaria Rivini, Gagea stenopetala, Herniaria glabra, Holosteum umbellatum, Hypericum humifusum, Hypochaeris glabra, Linaria arvensis, Muscari como- sum MilL, Melampyrum arvense, Panicum Crus GaUi, Papaver dubium, Polygonum lapathifohum /5, agreste, Ranunculus arvensis, Sagina apetala, Saxifraga tri- dactyhtes, Silene noctiflora, Veronica hederaefoha, Vicia tenuifoha. Deinde, quamvis nonnulhs locis hu- jus regionis finem superiorem transgredientes, hae spe- cies potissimum nominandae: Anchusae arvensis et officinaHs, Convolvulus arvensis, Echium vulgare, Eu- phrasia Odontites, Filagines arvensis et germanica, Galeopsis Ladanum , Synapis arvensis , Trifohum procumbens. Secundam vegetationis formam exhibet haec prima regio pratum, quod in ahis locis ut prope pagos, ,,Langenbielau", „Tarnau", ,,Briesnitz" plus centum jugera se extendit, aliis vero locis aliquanto minus. Irrigantur autem rivis non parvis a montibus descen- dentibus prope pagos ,,Langenbielau" et „Tarnau"; illo loco : rivo ,,Klinkenbach", hoc: rivo ,,Pausebach". Item prope „Lampersdorf" et „Briesnitz" variis rivis prata videmus perfusa. Qui rivi, quum veris tempore, nive montana liquefacta, aqua abundent, sae- pissimeque alveum excedant, inundantes praebent pra- tis humorem idoneum. Quibus pratis peculiares sunt hae species: Alec- torolophus major Rchbch, Carices Davalhana, dioica, elongata, paradoxa, Orchis Morio, Ophioglossuin vul- gatum, Ranunculus auricomus. Rarius inveniuntur 3 18 Iris sibirica et Barbaraea stricta, Audr, Ubi vero in locis, in quibus liaec prata rivis perfluuntur, fruticeta, potissimum ex Alno glutinosa, Carpino Betuio, Rhamno frangula composita occurrunt, ut apud ,,Briesnitz", plus minusve crebro exstant: Aspidium Thelypteris, Gladiolus imbricatus, Peucedanum palustre, Rumex Hydrolapathum, Spiraea Ulmaria, ThaUctrum angusti- folium, Valeriana officinahs. In simihbus locis prope „Nitschendorf" Sahx pentandra L. invenitur. Praeter hoc genus prati deprehendimus siccum pratum, sed non nisi minora spatia percurrit. Cui ge- neri primae regionis sunt propriae: Carex giauca, Hieracium pratense Tausch, Holcus lanatus, Medica- gines sativa et lupuhna, Ononis hircina, Polygala co- mosa, Rumex crispus, Scorzonera humihs, Senecio Jacobaea, Silaus pratensis, Spiraea fihpendula, Tra- gopogon orientahs, Trifolium fragiferum, Ad dechvia sicca, aprica, graminosa, ad viarum hmites cet. hae species potissimum se ostendunt: Avena pubescens, Bromus inermis, Cerastium semide- candrum, Coronilla varia, Dipsacus silvestris, Jasione montaua, Malva Ah^ea, Nasturtium silvestre, Turritis glabra, Verbascum Blattaria, Verbasc. Lychnites, Euphorbia Esuia, Artemisia campestris, Saivia praten- sis, Botrycliium Lunaria Sw. Saepe quoque haec gra- minosa frutices ofFerunt, qui constant praecipue ex Evonymo europaea, Rliamno Frangula, Rubo caesio, Rosis canina, rubiginosa, Pruno spinosa, Viburno Opulo. Quum autem niaxima regionis primae pars agros praebeat, et magnum spatium prata quoque occupent, silvam parum tantum patere intelligitur, quamquam prioribus temporibus silvam praevaluisse varia vesti- gia docent. Silvae hujus regionis arbores sunt prae- cipue : Alnus glutinosa, Betula alba, Fraxinus ex- celsior, Populus tremula, Quercus Robur, Quercus pe- dunculata, Tilia parvifoha, Ulmus campestris, cet., quarum Quercus Robur extra fines regionis fruticis formam plerumque exliibet, Quercus pedunculata vero vix altitudinem 800 pedum transgreditur. Livenimus enim hanc Quercus speciem praecipue ad fluviorum Vistritii et „Peile" ripas, ubi interdum silvas magis 19 contmiias componit. Aliae arbores modo memoratae in secundam regionem invadunt, ut postea jam ostendetur. E Pini genere se offert imprimis Pinus silvestris L, quae apud Grochavam et Habendorf continuas sil- vas componit, et quum omnino maximas silvas in campo componat, ut in terra ad dextram Viadri ripam sita luculenter elncet, eam arborem ad primam regio- nem pertmere manifestum est, praesertim quum supra mille pedes rarissime tantum in silvae formam abeat. Quae arbores praeterea occurrunt: Pinus Abies L. et Pinus picea L. silvae instar vix congreguntur (sc. in prima regione). Ut vero silvam parvum spatium con- tinere vidimus, ita paucissimas herbarum species de- prehendimus huic regioni proprias. Quae fere sunt: Dianthus Armeria, Galanthus nivahs, Trifohum ochro- leucum, Carex brizoides, Rumex sanguineus, Scrophu- laria vernahs, Ranunculus cassubicus. Nunc dicamus ahquid de monte .,Harteberg", qui quingentos fere pedes a planitie assurgens, pinis et ar- boribus frondosis densior est, et ita ut Pinus silve- stris in dechvibus, quae ad meridiem spectant, silvam praecipue contineat, arbores frondosae. quae non sem- per altius proveniunt in dechvibus, quae ad septen- trionem vergunt, inveniantur. Pino Abiete L. et pi- cea L. parum tantum occurrentibus. Eam autem sententiam, ad quam jam ex eo, quod memoravi, adduci potuimus, ut statueremus, planitiei floram hic praecipue occnrrere. hic re vera confirma- tam atque comprobatam videbimus, ut postea docebi- mus. Porro vero altitudinem locorum magni momenti esse, ex eo inteUigi hcet, ' quod species, ut Circaea al- pina, Rosa alpina cet. hoc loco deprehenduntur, quas praeterea vix in Silesiae planitie invenias. Hic igitur utrique regioui proprias plantas una provenientes in- venimus, quo fit, ut dubium sit, utrum hujus loci flo- ram planitiei osse. an montanam, statuere debeamus. Hujus autem rei causa in eo sit, quod hic colhs ahis locis territorii tectiorem situm habet. Media enim in valle, quae cohibus pagi „Habendorf'^ a frigidis Boreis, colhbus pagorum ,,Stolz" et„Protzan" ab Euris, parte principah ipsa a Zephyris defenditur, et quum meri- 20 diem versus pateat, calidis Austris aditum praebet, colles nostri se extollunt ad altitudinem, quae quum non ubique superet vicinos montes, illi non plane praesidio carent, quod hi toti valli praebent. Quae forte est causa, quod hic plures species proveniunt, quae in aho territorio adhuc nondum invetitae sunt, quarum plurimas regioni planitiei sive colhum inferio- rum proprias esse cognovimus. Quae sunt: Antheri- cum ramosum, Carex montana, Diaathus *superbus, Genista germanica, Geranium sanguineum, Hierochloe austrahs, Orobanche coerulea, Phleum Boehmeri, Peu- cedanum Oreosehnum, Potentillae alba, opaca, Pyre- thrum corymbosum, Pyrolaumbellata, Ranunculus ne- morosus, Sorbus torminahs (nunquam florens et fru- ticis tantum formam obtinens) Veronica spicata. Praeterea hae praecipue species inveniuntur, quae in ahis partibus territorii passim etinterdum crebrius in- veniuntur, sunt enim: Trifohum rubens, Lihum Mar- tagon, Lonicera Xylosteum, Hypericum montanum, Digitahs ambigua, Polygonatum auceps, Mehca uni- flora, Carex digitata, Carhna acauhs, Gymnadenia co- nopsea, quas praecipue regioni montanae esse proprias videbimus, deinde: Trifohum alpestre, Verbascum Thapsus, Polygonatum multitlorum, Calamagrostis sil- vatica, Hypochoeris maculata, Rosa tomentosa, Neottia Nidus avis, Luzula pilosa, Sisymbrium Alharia, Aspe- rula odorata, Brachypodiura pinnatum, Silene nutans, Vicia cassubica, Seseli coloratum, Hehanthemum vul- gare, Mehttis Mehssophyllum, Paris quadrifoh*a, Smi- lacina bifoha, Pyrola secunda, Hieracium umbeUa- tum etc, quae partim primae partim secundae regioni propriae atque pecuhares sunt, et certe duas regiones confundi declarat; quod etiam congruat cum eo, quod diximus, planitiem non transgredi altitudines 1000 — 1200'; quoniam summum cacumen hujus montis non multum superat altitudinem 1400' , et haud quaquam omnes species ad cacumen ascendunt. Addam quo- que, rarissimam illam speciem e Lichenum ordine, Stictam linitam, nuper a me inventam esse ad saxa sub ipso hujus montis cacumine constructa. Praeter has tres formas propter frequentiam et magnitudinem nominare debemus formam incultae 21 terrae, ex qua imprimis rudera, muros, tecta cet. complectimur. Iri quibus liae potissimum enume- randae sunt species : Araaranthus Blitum. retroflexus, Atripiex patulum, Ballota nigra, Camelina sativa, Chaeropliyllum temulum, Chenopodia hybridum, mu- rale, polyspermum, rubrum, urbicum, vulvaria, Conium maculatum , Cynogiossum officinale, Echinospermum Lappula, Euphorbia Peplus, Hyoscyamus niger. Lappa tomentosa Lam., Leonurns Cardiaca, Malva silvestris, Mercuriahs annua, Panicum sanguinale, Parietaria erecta Mk, Polygonum Persicaria, Potentilla anserina, Sisymbrium officinale, Xanthium strumarium, Verbena officinahs. Multo rarius invenitur arena, quam, quum impri- mis ad ahuvium pertineat, tantum juxta flumina de- prehendimus. Inde patet, paucas tantum plantas are- narias huic iormae inesse, quae sunt: Arnoseris pu- silla, Dianthus prohfer, Hehchrysum arenarium, Pler- niaria giabra, Scleranthus perennis, Statice Armeria. Praeterea in ripis arenosis et glareosis, quae per to- tum annum vel per maximam anni partem siccae sunt, invenimus Oenotheram biennem, Silenem Saponariam; non nisi ad Nissae fluvii ripas Arabis arenosa Scop. occurrit. Uvidam arenam et inundata adamant : Alopecurus geniculatus, Bidens cernua, Calamagrostis Epigeios, Gnaphahum uhginosum, Heleocharis acicularis, Hype- ricum tetrapterum, Juncus articulatus, Limoseha aqua- tica, Lycopodium inundatum, Lycopus europaeus, Na- sturtium palustre, Pephs Portula, Ranunculus scelera- tus, Rumex maritimus. Ripas humidas et fruticosas, ubi Sahces purpurea et viminahs interdum occurrunt, amant: Humulus Lu- pulus, in quo haud raro Cuscuta europaea ; deinde : Aster sahgnus, Carduus crispus, ChaerophyUum bul- bosum, Convolvolus sepium, Cucubalus baccifer, Epi- lobium hirsutum, Geranium palustre. Stagna, fossa- rum margines et paludes non profundas frequentant: Barbaraea vulgaris, Eerula angustifoh'a, Carices acuta, stricta, vulpina, Epilobium parviflorum, Gahum palu- stre, Hottonia palustris, Juncus glaucus Ehrh. Lythrum Sahcaria, Nasturtium amphibium, Polygona amphibium. 22 Hydropiper, lapathifolium, Ranunculus flammula, Vero- nicae Anagallis, scutellata. In profundiore aqua insunt: Acorus Calamus, Callitriche stagnaHs Scop., Carex riparia, Equisetum h'mosum, Iris pseudacorus, Hydrocharis morsus ranae, Oenanthe Phelandrium, Nuphar luteum, Ranunculus Lingua, Scirpus lacustris, Sium latifohum, Sparganium simplex, Typha latifoUa, Potamogeton crispus, natans. In fluente aqua praecipue hae species primae re- gioni propria proveniunt: Myriophyllum spicatum, Sparganiura ramosum. Ex Hydrophytis veris, quae nuUam suarum partium perpetuo in aerem emittunt, in ditione nostra perpaucae oiferuntur, quarum, quae omnino quinque sunt, quattuor in hac regione ipsa proveniunt. Sunt enim : Ceratophyllum demersum, Utricularia vulgaris^ Lemmagibba L. polyrrhiza. Lemna minor autem duo millia pedum ascendit ad stagnum illud, quod infra desihentem aquam, quam vocant „Eul- fall", situm est. 11. Regio montana (pinea) 1000- 3160^ Haec regio, quae amplectitur maximam ditionis partem, occupat plus octo milharia in quadratum. Ita praecipua silva est, ut ahae formae vegetationis per majora spatia rarius tantum se extendant, sae- piusque interspersae exstent. Silva, ut memoravi, praecipue ex pineto constat, quod e Pinis Abiete L. et picea L componitur. Rarissime Pinum silvestrem videmus silvas componentem, quod si lit, occupat par- vum spatium et id quidem in locis inferioribus hujus regionis. Pinum Laricem paene nusquam nisi inter- spersam invenimus. Silva frondosa, quae circiter no- nas tantum centesimas spatii silva consiti habet *), ^) Quo modo arbores mixtae sunt, accuratius dictum cst in desriptione silvae apud pagum „Lampersdorf** sitae, quae a mille pedibus usque ad 2500' ascendit, exprcssa in actis societatis: ,,Schlesischcr Forstverein" 1852. pag. 336 u. 337.: ,,GaDz reine Bcstande von nur einerlei Holzart sind seltcn, am haufigsten durch Weiss- und Rothtanne, sowie dui'cli Rothbuchen gemischt. Gemass 23 magis continua potissimuin locis ac declivibus tectis nobis se offert;, ut apud casas, quas ;,,Hahnvorwerk'^ vocant, habent autem altitudinem 2300 pedum. Ibi in dechvibus, quae spectant inter meridiem et occidentem, fagetum splendidum et valde adultam, quod plus cen- 'tum jugera extendi existimo. Quod autem spectat ad meridiem propterea magna commoda praebet, quod frigidorum ventorum flatus, qui frequentes veniunt a monte summo „Hohe Eule" et montes a septentrione ad meridiem perflant, dechvia ad meridiem sita omnino attingere non possunt, raro vero dechvia ad orientem brumalem et occidentem bruinalem sita. Hoc situs commodum comprobant silvae prope Lampersdorf, Weigelsdorf, Langenbielau cet. sitae, omuino omnia loca, quae a monte „Hohe Eule" ad meridiem spectant, quibus locis obveniunt saepe continua fageta, quibus carent dechvia ad septentrionem sita. Ahae arbores frondosae, ut Acer platanoides , Acer Pseudoplatanus, Alnus glutinosa, Betulae alba, pubescens, Carpinus Be- tulus, Corylus Avellana, Fraxinus excelsior, Populus tremula, Sorbus aucuparia, Tihae parvifolia Ehrh. et grandifoha Ehrh., Uimus campestris, plerumque singu- latim deprehenduntur, et raro, nonnuUae ut Populus tremula, Tih'a parvifoha, Ulmus campestris cet. omnino non silvas componunt. Memoratu vero dignum est aceretum^) intra fines silvae prope Lampersdorf situm, der im Jahre 1842 aufgenommenen Taxe konnen als dominirende Holzarten angesehen werden: Buchen 318 Morgen Ahorn 20 „ Birken 4 „ Blosse 8 ,. Eilen 9 „ Larchen 9 „ Tannen und Fichten , 3566 „ Sind hiernach die Pinusarten als vorherrschend a^zunehmen, so finden sich doch darunter noch allerlei niitzliche Laubholzer, mit Ausnahme der Eichen, insbesondere auf den mittleren Abhangen die Eschen und Riistern. ^) Verhandlungen dcs schles. Forstvereins 1862, pag. 343: Be- sonders merkvviirdig ist an der siidlichen Lehne des Knauerberges ein ungefahr 20 Morgen grosser, fast reiner, gutwuchsiger Ahorn- bestand, welcher durch Selbstbesaamung in der Art entstanden ist, 24 quod 2000 pedum altum per viginti jugera se porri- git, in quo sane rursus videmus illud spectare ad me- ridiem,- situm igitur utilissimum esse. Aceres plata- noides et Pseudoplatanus , Betula pubescens, Sorbus aucuparia, et Tilia grandifolia, quoniam descendunt vix ad mille pedes, notam quasi buic regioni impri- " munt, aliae vero : Alnus glutinosa, Carpinus Betulus, Corylus Avellana, Fraxinus excelsior, Tilia parvifoba Ebrli. , Ulmus campestris ascendunt tantummodo us- que ad 2500—2600 pedum. Ulmus campestris remanet usque ad 2000—2200 pedum, apud ,,Koblenlebne'» 2100' assequitur maximam altitudinem suam. Fagus silvatica, quae usque ad banc altitudinem continuas silvas, parvas quidem juxta bunc Hnem, componebat, altius singiilatim aut parum consociata provenit, et non retinet formam arboris validioris, nisi in declivi- bus commodissime sitis ; saepissime vero, imprimis ad cacumina montium „Hobe Eule" et „Sonnenberg" for- mam fruticis eam accipere videraus. Idem valet de Aceribus Pseudoplatano et platanoide et Tilia grandi- flora, quae posterior omnino raro occurrit. Sed etiam pinetum aliam formam accipit. Pinus silvestris, quamin inferioribuslocis passim majores silvas componere supra memoravimus, evanescit, simul atque ad 2300' ascenderis; item Pinus Larix, quam non nisi cultam in territorio nostro inveniri arbitror. Pinus picea L., quae ab altitudine 1000 — 2400' saepe magnas silvas componit, quin etiam nonnullis locis, ut prope pagum ,,Herzogswalde" Pinum • Abietem L. demovet, altitudinem 2600' assecuta silvas non jam constituit. Rarissime tum occurrit etiamque rarius validius accres- cit, in cacuminibus montium „Eule" et „Sonnenberg" locum non babet, Silva igitur barum regionum com- posita est ex una Pino Abiete L. Agri quoque in bis altitudinibus evanescunt, jam enim frumenti cultura ad finem superiorem pervenit^ dass die kraftig heranwachsenden jungen Ahorne die angesaeten Fichten und den vorhanden gewesenen Buchenaufschlag fast ganz- lich unterdriickt haben, so dass die urspriingliche Holzart theils un- terdriickt, theils ganz verschwunden und durch einen jungen Ahorn- bestand ersetzt ist. •25 etiamsi uno loco, in pago ,,Euldorfel"^, qui ipse 2690' situs est , Avenae sativae et vSolani tuberosi cultura usque ad 2700' fere procedit Secale Cereale et Hor deum vulgare (hoc in his locis illo crebrius coHtur) altitudinem 2500 — 2600' non transcedunt; sicuti altissi- mus ager Secahs Cereahs in montibus nostris infra cacumen montis ^, Sonnenkoppe" obvenit, qui ager, quum altitudinem 2500' circiter habet, in media silva situs est: altissimnm autem Hordei vulgaris agrum prope pagum ,,P]uld6rJfeP'^ et ad montem ,,Neumanns- berg''' deprehendimus, ubi summum 2600 pedum asse- quitur. Tritici vero cultura excedat non ubique alti- tudinem 1500 pedum. Pomorum cultura infra has altitudines jam evanescit, cujus altissimi loci in pagis ,.Kaschbach" et ,,Schlesisch-Falkenberg" sunt, ubi Pyrus communis, rarius tantum Pyrus Malus et Pru- nus Padus occurrit; neque igitur transgreditur haec cultura altitudinem 2300 pedum. Huc accedit, ut nonnullae herbae quoque supra altitudinem 2600 pedum proveniant, atque singulatim et rarius infra hanc descendant. Sunt enim: Arabis Halleri, Homogyne alpina, Hieracium aurantiacum, Mulgedium alpinum Cass, Phleum alpinum L., Ra- nunculus aconitifohus, Veratrum Lobelianum , Viola biflora. Jure igitur iu duas partes dividam regionem mon- tanam, ita ut una sit inferior, altera sit superior, qua- rum iinis est altitudo 2600 pedum. A. Subregio montana (pinea) inferior. (1000—2600'.) Quum altitudines, quae supra 2600' transcedunt, ex summis montium cacuminibus constent, hanc sub- regionem maximum spatium obtinere apparet. Sed non solum majore spatio, verum etiam varietate sin- gularum vegetationis formarum haec subregio est in~ signis. Quo fit, ut maximam plantarum ubertatem praebeat. Attamen silva praevalet , cujus quum de generali specie supra jam dixerimus , nunc pluribus verbis singula exponam. Quum autem in montibus nostris, ut in ceteris partibus Silesiae. praecipua vege- 4 26 tationis forma in silva contineatur, agro praevalente in regione planitiei, priorem vegetationis formam in hac regione magnam multitudinem plantarum exhibere illucebit, quae sunt propriae hujus regionis, agro tales plantas non praebente. Plantarum silvestrium suut peculiares atque pro- priae huic regioni hae: Actaea spicata» Aira flexuosa. Astragalus glyciphyllos. Aspidium dilatatum. Aspidium lobatum. Bromus asper. Bromus triflorus Ehrh. Cardamine Impatiens. Carex digitata. Cephalanthera ensifoha. Dentaria bulbifera. Dentaria enneaphyllos, Elymus europaeus. Epilobium augustifohum. Epilobium montanum, Epipactis latifoha. Equisetum silvaticum. Gahum rotundifohum. Geranium Robertianum. Gnaphahum silvaticum. Lih'um Martagon. Lathyrus silvestris. Luzula albida (c. forma ru- bella). Lycopodium annotinum. Lysimachia Nemorura. Mehca nutans. Mehca uniflora. Mehttis Mehssophyllum. Phyteuma spicatum. Poiygonatum verticillatum, Polygonatum multiflorum. Polypodium Dryopteris. Polypodium Phegopteris. Prenanthes purpurea. Pyrola uniflora. Sanicuhi europaea. Senecio nemorensis, Senecio silvaticus. Sohdago virga aurea. Stellaria Nemorum. Spiraea Aruncus. Thahctrum aquilegifohum. Plae plantae umbrosissimam silvam amantes in ea praecipue occurrunt, ahae vero in fruticetis non densis; et sicciora, lapidosa vel saxosa loca adamant. In quarum numero praecipue sunt enumerandae: Digitahs ambigua. Origanum vulgare. Inula Conyza. Tritbhum rubens. Hypericum montanum. Verbascum Thapsus, Laserpitium prutenicum. Fruticum autem in hac regione potissimum pro- veniunt hi: Lonicera Xylosteum, Rubus Idaeus, apri- 27 cus, hirtus, Koehleri, Schleicheri, Sambuccus race- mosa cet. Post silvam secunclum locum obtineut prata, ut prope ,,Hausdorr", ,,Falkenberg", ,,Dorfbach". In qui- bus quum saepe et frequenter occurrant, hae plantae huic subregioni sunt propriae: Chaerophyllum hirsutum. Montia rivularis (juxta ri- Gentiana campestris. vulos). Eriophorum augustifohum. Orchis mascula- Gymnadenia conopsea. Orchis sambucina. Juncus silvaticus. Petasites albus (in silvis Juncus squarrosus. quoque). Stellaria uh'ginosa. Pedicularis silvatica, Leucojum vernum (in sil- varum pratis) Sicciora tantum loca graminosa adamant: Carlina acauhs (in omnibus hujus subregionis locis quum fre- quenter occurrit, tum prope Neurode, Falkenberg, Volpersdorf, omnino in parte occidentah montium nostrorum), Centaurea phrygia, Gentiana ciliata, Po- tentilla verna. Myrrliim odoratam, quum in hortis herbosis et in pomariis praecipue occurrat, tantum quasi spontaneam esse arbitrari hcet. Hae quidem species totam paene fioram utriusque vegetationis for- mae componunt, ita ut earum pluribus una simul ca- reat nulla montium pars, nisi minima sit, attamen haec subregio magnam multitudinem specierum, quae huic propriae sunt, offert, quae quum uno tantum loco vel rarissime proveniant, a nobis enumerari non potuerunt, quoniam nostra intererat, hac commentationis parte de- scriptionem generalem totius florae oiferre. Omnium autem territorii partiucn, itaque hujus re- gionis. uberrimae sunt valles Nissae et Vistritii flumi- num (haec posterior valHs jam dudum magnam faraam apud botanicos assecuta est), quae non parvam multi- tudinem ostendunt specierum, quae frustra in ceteris partibus montium nostrorum quaeruntur. Hujus vero causa in eo insit, quod his imprimis locis plures saxo- rum moles contiriuae occurrunt. Quamquam enim saxa 28 etiam in ea regione, quam superiorem esse statuimus, deprehendimus, ut ,,Eulenstein", ,,Barenstein", „Son- nenstein", „Ottenstein", et in planitiei reg:one apud pa- gos „Peile" et ,,Langenbielau", tamen baec saxa sin- gulatim et rarius exstare videmus, grandiores igitur et magis perpetuas saxorum moles non inveniri, nisi in valbbus illis. Attamen liae valles specie florae saxosae inter se differunt. In Vistritii enim fluminis valle saxa saepe caespitibus obtecta sunt, in quibus vegetatio op- time provenire potest, quae res laetum adspectum saxis tribuit, in Nissae vero fluvii valle saxum nudum et ari- dum nobis obviam fit, nec nisi in saxorum rimis ag- gerem exstructum videmus, in quibus quum aquae col- ligantur, fit, ut saxa facilius adedantur, quod hoc saxum propria natura sua magis impedit, quam gneus lapis, et id fortasse, quod lapis „Feldspath" ei non inest. XJnde non jam mirum erit, quod flora saxosa ultriusque vallis satis magnam diversitatem habet, et paucae tan- tum species utrique valli communes sunt. E quibus imprimis huic regioni propriae notandae sunt: Asple- nium germanicum Weiss, Aspl. septentrionale L. Epi- lobium collium GmeL, • Festuca glauca Lam., Polygo- natuni anceps; fructices: Rhamnus cathartica, Ribes Grossularia. L. . Ad saxa tantum tluminis Vistritii vallis: Berberis vulgaris, Hieracium echioides Lumnitzer, Prunus avium, Pyrus Malus, Woodsia ilvensis R. Rr., quae postrema praecipue ad saxa molae, cui nomen est ,,Panthen- miihle", ex adverso sita uno hoc totius Silesiae loco reperitur. Saxa vero valhs fluminis Nissae, quorum ea im- primis, ex quibus sinistra fluminis hujus ripa constat, vegetationem uberem exhibent , prae fluminis Vistritii vallis saxis potissimum plantae ornant : Artemisia Ab- siuthium L. ; (sioe dubio hic vere spontanea, quippe ubi loca plaoe similia suiit Alpium vallibus in Tyro- lensium et Helvetiorum finibus sitarum), Cotoneaster vulgaris, Arabis arenosa, Epilobium Dodonaei Vill. (praesertim quod copiosissime occurrit, propria Nissae valli, ubi paene ubiqne locis saxosis, lapidosis, glareo- sisque deprehenditur, sicuti quoque inter „Giersdorf** et „Wartha" frequentissime in declivibusglareosis siccis- 29 que montis ,,Fauberg" provenit; simili modo etiam apud Volpersdorf ad viam stratam inter Volpersdorf et Neudorf magna spatia saepe occupat; prope „Ober- Weistritz" pagum quidem deprehendes in serpentiuis lapidicinis jam desertis, sed aliqnanto rarius ibi ob- viam fit), Galeopsis angustifolia Ebrh. (G. Ladanum K. >3 angustifoha Wimm.), Mehca ciliata L (etiam cum paui- cula ramosa), Verbascum Thapsus, Portulaca oleracea, Setariae viridis et glauca, (quae ad saxa in nostra quidem terra ahas non occurrunt, in Tyrolensium vero et Helvetiorum terra, omnino in Europa meridionali), Galeopsis Tethabit [j intermedia Schultes, Poterium Sanguisorba L, Agropyrum caninum L. Tum in non- nuUis fruticibus, sicuti in valle parvula saxis circum- data et ad occidentem urbis ,,Wartha" sita, praeterea nonnunquam reperiuntur: Cytisus capitatus Jacq. Viola collina Bess., Calamagrostis silvatica, Galeopsis pubescens, Spiraea Aruncus, Digitahs ambigua, Hype- ricum montanum, Aquilegia vulgaris, Origanum vul- gare, quae posterior spocies ibi plerumque invenitur, ubi nuda saxa non exstant. Praeterea Nissae fluminis vallis saxa plantas praebent, quas in saxis deprehen- dere non solemus quaeque in planitie saepe occurren- tes parvam valhs altitudinem accurate designant (alveus Nissae circiter 800' habet), ut Bromus tecto- rum, Fragaria coiHna, Centaurea maculosa, Hieracium rigidum, cet. In fruticeto vero uvidiori et in silva uvidiori, imprimis in fageto, quod ad montem „Fau= berg" pulcherrime crescit, praeter Pulmonariam officina- lem, Mercurialem pereunem, Daphnem Mezereum, Con- vallariam majalem, Galeobdolon luteum etiam inveniun- tur Lonic^ra Xylosteum, qua caret valhs fluvii Vistritii et Tiha grandifoha, quae in Vistritii valle raro, hic frequentissime occurrit. Quod igitur valhs Vistritii minorem plantarum foecunditatem valle Nissae praebere videtur, saxa tantum valhs Nissae multo uberiora esse quam valhs Vistritii dicere hcet, aha autem conditione uti ahas vegetationis formas. Computantibus tamen Vistritii vallem plus duo milharia lougam esse, par- tem valhs Nissae a nobis perlustratam vix quartam milharii partem in longitudinem porrigi, sententia no- bis placeat, Nissae vallem foecundiorem Vistritii valle 30 esse. Quam posteriorem quum nemo botanicorum Silesiacorum noii pervagatus sit, nec, quid ei proprium sit, Wimmer in flora sua referre praetermiserit, lioc loco accuratius describere opus uon erit, sed, quibus pl*antis differant duae valles ostendam : Nissae fl. vallis. Setaria glauca P. B. (ad saxa.) S. viridis P. B, (ad saxa.) Melica ciliata. L. Bromus tectorum L. (ad saxa.} Agropyrum caninum Ij. Sparganium ramosum Hud- son. Artemisia Absinthium I. Senecio Jacobaea L. Galium Cruciata L. Vistritii fl. vallis. Woodsia ilvensis RBr. Botrychium Lunaria Sw, Lycopodium complana- tum. L. Poa hybrida MK. (sude- tica ^ hybrida.) Bromus triflorus Ehrh. Elymus europaeus. L. Carex brizoides L. Juncus silvaticusReichbch. Betula pubescens. (Alnus incana X gkitinosa.) Valeriana sambucifoha Mi kan. Betula pubescens Ehrh. Petasites albus Gartn. Inula Conyza L. -j- ^) Iludbeckia laciniata L. -j- Teleckia speciosa L. Senecio nemorensis. Hieracium floribundum W. et Gr. H. echioides Ijumnitzer. Aracium paludosum Morr. Campanula Cervicaria L. Gahum rotuodifolium L. ^) f significat plantas quasi spontaneas. 31 Lonicera Xylosteum. -j- Collomla graudiflora, Galeopsis angustifolia Ebrh. Veronica latifolia. Myosotis sparsifloiaMikan. Omphalodes scorpioides Lehmann, (Seseli Libauotis). (Seseh Libanotis L,) Laserpitium prutenicum L, Laserpit. latifolum L. Anthriscus dubius Kabath. Pleurospermum austriacum Hoffm. Sempervivura sobohferumL. Ribes alpinum L, Berberis vulgaris L, Arabis arenosa Scop. Arabis Gerardi Besser, Cardamine Impatiens L, Cardamine silvatica Link. Drosera rotundifoha L. Viola colhna Besser. Viola stagnina Kitaibel, Portulaca oleiacea L. (ad Montia rivularis Gmehn. saxa.) Cerastium glomeratum. Hypericum hirsutum L. Geranium divaricatumEhrh. Geranium phaeum L. Geranium silvaticum L. Myriophyllum spicatum L. CotoneastervulgarisLindley Rosa alpina L. Pyrus Malus L. Rubus macroacanthus W.N. Rubus apricus Wimm, Poterium Sanguisorba L Potentilla rupestris L. Cytisus capitatus Jacq, Sarothamnus vulg. Wimm. Ononis hircina Jacq. Anthylhs Vulneraria L. Vicia cassubica L, Vicia pisiformis L. Orobus tuberosus. Ut igitur duae valles vegetatione satis differunt, nec nisi paucas peculiares plantas utraque simul pos- sidet, ita tamen meminisse debemus, utroque loco soh fundamentum quoque geognosticum diversum esse. In quo quanti niomenti sit fundamentum geognosti- cum, mirum in modum in pago „Neudorf" prope Sil- berberg videmus, ubi calcem deprehendimus. Et, quam- quam hic minimum spatium se praebet, tamen partim 82 in fruticeto lapidoso, saxoso, partim in ipsis calcareis nonnuUae species inveniuntur in nuUa alia parte terri- torii usque adhuc observatae: Salvia verticillata, Picris hieracioides, Tragopogon major, Arabis hirsuta, Bro- mus serotinus Benek., Veronica opaca Fries ; et in rivulis: Mentha gentihs. Mehca ciliata et Viola col- hna, quas apud, ,,Wartha" urbem provenire jam com- memoravimus, item hoc loco occurrunt. Deinde oiFe- runt se: Lepidium campestre, Lonicera Xylosteum, Centaurea Scabiosa, Polygonatum anceps Monch, Ori- ganum vulgare. Brachypodium pinnatum, Gahum sil- vestre Polhch cet. Denique occidentale quoque promontorium vel terra montana ab oppido ,,Neurode^' nomen capiens, quam supra diximus , plane propriam vegetationem exhibet, itaque magnam copiam specierum, quae nus- quam alibi in territorio omninonon, certe quidem ra- rissime deprehenduntur^ praebet, itaqueillamterram prae ceteris distinguunt; sunt hae: Carex puhcaris, Junci fihformis et squarrosus, Orchis ustulata, Goodyera repens, Spiranthes autumnahs, Gahum vernum, Trien- talis europaea, Pyrola media, Epilobium virgatum Fries, Trifohum spadiceum^ Arnica montana, Lonicera nigra; rehqua flora cum regionis flora fere congruente prae- terquam quod Aspidium lobatum Sw. adhuc nondum inventum est. Rariores plantae praeterea hanc terri- torii partem exornantes mihi commemorandae sunt: Valeriana dioica, Cirsium heterophyllum, Gahum sil- vestre Poll,, Lonicera nigra L., Gentianae germanica Willd. et ciliata (species ulterior multo rarius mihi in hac territorii parte occurrit, quam species altera) Ga- leopsis angustifolia Ehrh., Alectorolophus hirsutus, Astrantia major. Tractus vero principahs ipse, quan- tum ejus spatium in hanc regionem intrat, non ahas fere nisi supra memoratas huic subregioni proprias species exhibet et paucas tantum pecuhares possidet, quarum plures insuper rarissime obveniunt, ut Bo- trychium rutaceum Sw, (raatricariaefolium Al. Br.), Bo- trychium rutaefolium AL Braun (B. matricarioides Willd.), Epipogium Gmehni, Alhum ursinum L., Atropa Belladona, Isopyrum thahctroides, Asplenium Adian- thum nigrum L., Asplenium Serpentini Tausch. 13 Praeter modo descriptas vegetatioiiis forinas ericeti forma huic regioni Don deest, rarissime quidem obve- niens, minimum spatium occupans. Praeter Callunam vulgarem tamen, et Salicem repentem et lichenes plu- res ut Cladoniam crenulatam, fimbriatam, gracilem, ma- cilentam, rangiferinam (quae prae ceteris maxime prae- valet) pyxidatam, pungentem etc, Corniculariam acu- leatam, Cetrariam islandicam (quae in montibus nostris ad summos altitudines non ascendit) nullam pecuha- rem vegetationem praebet, nisi forte Triodiam decum- bentem, Juncum squarrosum, cet. enumeraveris. Plantarum vero agrestium, ruderahum, arvensium, campestrium et hydrophytarum haec regio, exceptis Mentha gentiU, Alectorolopho hirsuto, Ranunculo flui- tante, Rumice aquatico, Epilobio virgato, nullas pro- prias species exhibet, quarum satis quidem magna multitudo in hac regione provenit, in infima regione vero a nobis jam deprehensa est. E quibus superiorem tinem pedum 1400 — 2000 assequuntur hae: Fumaria officinaHs. Galeopsis Tetrahit. Anagalhs arvenis Aphanes arvensis. Arenaria serpylhfoha. Artemisia vulgaris. Atriplex hastatum. Bidens tripartita. Carduus acanthoides. Carex paludosa. Chehdonium majus. Clienopodium album. Chenopodium Bonus Hen- ricus. Cirsium lanceolatum. Coronilla varia. Crepis tectorum. Echium vulgare. Equisetum hmosum. Erodium cicutarium. Erophila vulgaris. Erysimum cheiranthoides. Erythraea pulchella. Euphorbia Hehoscopia. Festuca pratensis. Gahum Aparine. Gahum palustre. Geraninm pusillnm. Glyceria plicata. Gypsophila murahs. Inula britannica. Lamium purpureum. Lemna minor. Lepidium campestre, Linaria minor. Lithospermum arvense. Malva silvescris, Matricaria Chamomilla. Mentha aquatica. Mentha arvensis. Mentha silvestris. Myosotis stiicta. Nesha paniculata. Nuphar luteum. Papaver Rhoeas. Phalaris arundinacea. 5 34 Phragmites communis. Poa compressa. Polygonum aviculare. Polygonum Hydropiper. Poygon. Persicaria. Pyrethrum inodorum. Rumex conglomeratus. Scleranthus annuus. Setaria glauca. Silene vespertina. Sisymbrium sophia. Solanum Dulcamara. ') Spinacia oleracea. Trifohum arvense. Triticum repens. Valerianella auricula. Valerianella Morisonii. Veronica Buxbaumii. Veronica opaca. Veronica poUta. Vicia sepium. Altitudo autem 2000 — 2650' finis superior est his: Agrostis spica venti, Ahsma Plantago. Anthemis tinctoria. Avena sativa, Calhtriche vernaHs, Cakha palustris. Camehna dentata. Campanula rapunculoides. Capsella bursa pastoris. Centaurea Cyanus. Cirsium arvense. Cuscuta Epihnum, Equisetum arvense. Equisetum palustre. Glyceria fluitaus. Heleocharis vulgaris. -f Hordeum vulgare. Lampsana communis. Lamium amplexicaule. •f Levisticum officinale. Linaria arvensis. 'J' Linum usitatissimum. Lychnis Githago. Luzula campestris. Maltra neglecta. Myosotis iutermedia. Polygonum Convolvulus. Raphanus Raphanistrum, f Secale Cereale. Senecio vulgaris. Scleranthus annuus. Sherardia arvensis. Sisymbrium Thahanum, f Solanum tuberosum. Sonchus oleraceus. Spergula arvensis. Stachys palustris. Tiilaspi arvense. Triibhum agrarium (L.) Trifohum arvense. Urtica dioica. ValerianelLa ohtoria. Veronica arvensis. Veronica Beccabunga. Vicia angustifolia. Vicia hirsuta. Viola tricolor. •) Significat plantas, quae coluntur. 35 B. Subregio pinea (montana) snperior (2650'— 31600 Quae varletas- formarum vegetationis distinguebat interiorem subregionem, ea plane caret subregio su- perior: quod facile erit intellectu, quoniam summos tantum montium vertices occupat, ut .,Eule" et „Son- nenkoppe". Vegetationis enim formarum silvae et prati hic tantum rationem aliquam habere possumus Praevalet autem silva, prato nonnullis paucis locis occurrente nec plerumque late patente, ut ad „Baren- wiese", ad „Euldorfel", ad „Sonnen-Koppe" etc. Supra vero jam, qualis silva sit, in universum descripsi. Hic una Pinus Abies L (Picea vulgaris Link) silvas majo- res componit, omnes ceteras arbores silvestres hac re antecedens. Sed omnibus locis jugorum summorum Picea vulo^aris Lk. non ascendit ad mas^nificam illam magnitudinem, quam jam eorum melius sitis declivibus assecuta est et ad quam in regione inferiori semper assurgentem videmus. Adde huc, quod Aceres plata- noides, pseudoplatanus et Fagus silvatica non nisi for- mam fruticiim exhibent hoc loco, cujus modi proven- tum quum in montibus giganteis (Riesengebirge) et iis, quos ,,Mahrisches Gesenke" appellamus, supra de- mum finem silvae superioris imprimis deprehendamus, intelligere opus erit, vertices raontium nostrorum sum- mos non jam longe abesse a fine superioris silvae. Sed Sorbus aucuparia , quam valde passim tantum in subresione inferiori montana deprehendimus, in pla nitiei regione plane non habuimus, eximie hic provenit saepeque majora spatia occupat ibi praesertim, ubi pini rarius aliquid occurrunt, sicuti nonnullis locis verticis montium „Sonnenberg" et „Hohe Eule". Fre- quentissiiTie mirum in modum in monte „Thurmberg" obvenit. ubi Piceam vulgarem etiam opprimit. Nunc praeterea nobis reputantibus, Sorbum aucupariam in ceteris Sudeticis montibus ibi primum majorem copiam exhibere, ubi silva prope accedit ad finem suum su- periorera, in montibus giganteis (Riesengebirge) fere semper adjungi ad Pinum Pumilionem, in montibus „Mahrisches Gesenke'^ inter frutices subalpiuos primum locum obtinere, aha jam causa videatur, quod si mon- m tes nostri altiores esserit, quam sunt, dicere possumus finem superiorem silvae potius nondum assecuturura esse, quam excessurum altitudinem 3500 pedum, hac in re illos igitur diversos fore a propiils sito monte Glaciensi ;,Schneeberg", ubi silvarum finis superior praeter consuetudinem. si Silesiam spectamus, alte as- cendit etiamque supra 4000' satis bene pinetum accre- scit, et se adjuncturos esse ad remotius sitos montes giganteos (Riesengebirge), quorum superiorem finem 3500' esse statuimus. Pecuhares autem subregionis superioris praeterSorbumaucupariam suntex fruticibus: Lonicera nigra, Rosa alpina et Salix silesiaca, sed ta- men plures ahae hic occurrunt jam in planitiei regione frequentissime deprehensae; ut Juniperus communis, Sahx caprea, Rubus hirtus, Daphne Mezereum; irapri- mis vero notandura est^ quam frequenter et densissime accresoit Vaccinium Myrtilhis, quod saepe plus duos pedes altura ita praevalet, utipsaPteris aquilina, quae ahas per totos montes frequentissirae provenit, raro passim tantum crescere possit. Tum herbarum hujus formae vegetationis propriae huic regioni sunt: Aspi- dium Braunii, Circaea alpina , Geranium silvaticum. Homogyne alpina, Lunaria rediviva, Lycopodium Se- lago, Mulgedium alpinura, Ranunculus aconitifohus, Viola biflora. Sed pleraeque plantarum subregionis inferioris usque ad hanc regionem ascendunt, frequen- tissime tamenhae: Actaea spicata, Aspidiura dilatatum, Brachypodium silvaticum, Chaerophyllura aromaticum, Dentaria bulbifera, Dentaria enneaphyllos, Elyrauseuro- paeus, Epilobiura angustifoHura, Equisetura silvaticum, Eupatorium cannabinuni, Gnaphahura silvaticura, Leu- cojum vernura, Lihura Martagon, Luzula albida, Lyco • podiura annotinura, Melampyrura silvaticura, Orchis sarabucina, Polypodiura Dryopteris, Polyp. Phegop- teris, Phyteuraa spicatura, Prenanthes purpurea, Py- rola uniflora, Rubus saxatihs, Saponaria diurna, Sene- cio nemorensis, Stellaria Neraorum, Thahctrura aqui- legifohura. Altera hujus regionis forraa vegetationis est pra- tum, cujus et uvidum et siccum discernenda hic quo- que erunt. Utraque forma silvae tantum intermixta obvenit, sed hoc fere discrimen intercedit, ut haec 87 posterior in jugis ipsis appareat, illa in declivibus montium et jugomm: cui rei contrarium id est, quod roontes gigantei praebent. Quod lacile ex eo expli- cari potest, quod in his montibus uligo juga tegit, nostri niontes nihil ejusmodi exhibent : cujus rei testi- monium exstat jam in eo, quod desunt propriae uh- ginis plantae, utAndromeda polifoha, Vaccinium Oxy- coccos, Scheuchzeria palustris, Carex Hmosa. Sed etiam percontantibus nobis, quomodo gignantur prata uvida, facile cognoscere hcet, uhginis formam hoc loco abesse. Nostrorum enim montium pratum uvi- dum et pahistre ex eo nascitur, quod rivi a jugis descendentes perfhmnt, itaque siccum pratum reddant uvidum et palustre. Quia vero omnia haec prata in dechvibus sita horizontem versus inchnant, fieri non potest, ut aqua defluens liic diutius stagnet, et ut quod- que magis minusve inclinat, ita magis minusve uvi- dum aut palustre est, quin etiam media in aestate in- terdum paene sicca sunt. Proprium igitur nostris montibus est, quod uhgine montana carent, qua in re partim fortasse causa insit inopiae plantarum in su- perioribus eorum locis. Subregioni vero superiori pe- cuharia pratum uvidum pauca genera habet: Cirsium heterophyllura, Hieracinm gothicum Fr., Senecio crispatus DC, Yeratrum Lobehanum, quo posteriore imprimis horum pratorum nuhum caret etiamque sic- cis locis provenit, utin vertice montis ,,Sonnen-Koppe". Haud rainorem egestatem generum propriorum prato uvido habet pratura siccum, sunt enim: Arabis Hal- leri, Gahum silvestre Poh., Hieracium aurantiacum, Phlenm alpinum. Potentilla aurea, quam in nostris montibus esse flora Silesia ch Wimmer edita refert, me studiosissime quaerentem et indagantem fefellerunt: quamquam horum locorum flora non fere inops dici potest. quia pleraeque plantarum, quas primae subre- gioni proprias enumeravimus, hic quoque se ofFerunt, imprimis: Eriophorum angustifohum, Gymnadenia conopsea, Orchis mascula, Pedicularis silvatica, Peta- sites albus, Primula elatior, Phyteuma spicatum, Steha- ria uhginosa, etc. Praeter modo memoratas species hae jam in pla- nitie frequenter occurrentes plantae pratenses et sil- 38 vestres iisque ad hano regionem partimque usque ad summa montium cacumina asceudunt : vulgaris. Agrostis vulgaris. Aira caespitosa. Ajuga reptans, Achemilla Alopecurus pratensis. Antennaria dioica. Anthoxantum odonitum. Anthriscus silvestris. Arenaria trinervia. Asarum europaeum. Aspidium. filix mas. Aspidium spinulosum. Aspidium filix femina, Brachypodium silvaticum. Campanula glomerata. Campanula rotundifoHa. Campanula Tracheiium. Cardamine pratensis. Carex ampullacea. C. canescens. C, flava. C. pallescens. C. panicea. C. piluhfera. C. remota. C. stellulata. C. vulgaris. Carum Carvi. Cerastium vulgatum. Chrysosplenium alternifo- hum. Cirsium pakistre. Corydalis fabacea. Cystopteris fragihs. Dactyhs glomerata. Danthonia decumbens. Daphne Mezereum. Epilobium roseum. Erigeron canadensis. Eriophorum latifoHum. Euphrasia neraorosa, Festuca duriuscula. Fest. gigantea. F. ovina. Fragaria vesca. Galeobdolon luteum. Gahum boreale. Hepatica triloba. Hieracium auricula. Hieracium boreale. Hierac. murorum. Hieracium Pilosella H. vulgatura. Impatiens noh tangere. Juniperus communis. Hypericum quadrangulum. Leontodon autumnaUs. Leucanthemum vulgare. Luzula multiflora. L. pilosa. Lycopodium complanatum. Lysimachia vulgaris. MeJampyrum pratense. Mercuriahs perennis. Mohnia coerulea. Myosotis silvatica. M. palustris. Nardus stricta. Orchis maculata. Oxahs acetosella. Paris quadrifoha. Petasites officinahs. Phleum pratense. Phoenixopus murahs. Pimpinella magna. Pimpinella Saxifraga. Plantago lanceolata. Plantago majus. Poa annua. Poa nemorahs. 39 P. pratensis. Polygala vulgaris. Polygonum Bistorta. Polypodium vulgare, Populus tremula. Potentilla Tormentilla. Pteris aquilina. Pyrola minor. Pulinonaria officinalis. Ranunculus acris. R. lanuginosus. R. repeus. Rumex acetosa. R. acetosella. Sagina procumbens. Salix aurita S. caprea. Sed altitudinem 2000 finem habent hae plantae Achillea Millefohum L. Achyrophorus maculatus Scop. Aegopodium Podagraria. Ajuga genevensis. Alectorolophus minor. Alnus glutinosa. A. incana. Anemone nemorosa. A. ranunculoides. Angehca silvestris. Arrhenatherum elatius. Asperula odorata. Astragaius giyciphyllos. Bellis pereunis. Betonica officinalis. Broraus secalinus. Calamagrostis silvatica, Campanula patula. Carex leporina. C. rauricata. C. silvatica. Carlina vulgaris. Seuecio viscosus. Silene inflata. Smilacina bifolia. Stachys sihatica. Stellaria graminea. St. media. Taraxacum officinale. Tussilago Farfara. Vaccinium Myrtillus. V. vitis idea. Veronica Chamaedrys. V. officinalis. Veronica serpylhfolia. Viola palustris. V. silvestris. V. Riviniana. -2650' assecutae superiorem silvestres et pratenses: Carpinus Betulus. Centaurea jacea. Cirsium oleraceum. Convallaria majalis. Corylus Avellana. Crataegus Oxyacantha. Epilobium palustre. Erigeron acre. Festuca gigantea. F. pratensis. Fraxinus excelsior. Galium Mollugo. Genista tinctoria. Hieracium umbellatum. Holcus lanatus. Hypericum perforatum. Knautia arvensis. Lamium maculatum. Lathraea squamaria. Leontodon hastilis. Linaria vulgaris. Linum catharticum, Listera ovata. 40 Lolium pereDiie. Lotus corniculatus. Lyclmis tlos cuculi. Melampyrum nemorosum. Monotropa Hypopitys, Myosotis hispida. Neottia Nidus avis. Orcliis latifolia, Painassia palustris, Pastinaca sativa. Pinus silvestiis. Platantliera bifolia. Potentilla argentea. Prunella vulgaris. Pyroia cliloratha, P. rotundifoha. Pyrus communis. Rhamnus Frangula. Rubus caesius. R. fruticosus. R. nemorosus Hayne. R. thyrsoideus Wimm. E. vilhcauhs Kohl. Serratula tinctoria. Scirpus silvaticus.j Spiraea Ulmaria. Succisa pratensis. Tih'a parvifoh'a. Trifohum agrarium aut, T. medium. T. pratense. Triglochin palustre. Ulmus eampestris. Valeriana sambucifoha. ValerianeUa ohtoria. Vicia hirsuta. Viola canina. Ad altitudinem denique 1400—2000' asceudunt ex regione planitiei plantarum pratensium et silvestrium hae: Agrimonia Eupatorium L. Agropyrnm caninum. Agrostis alba. Agrostis canina. Aquilegia vulgaris. Arabis Gerardi. Arctostaphylus officinahs. Astrantia major. Avena flavescens. Blyssmus compressus. Brachypodium pinnatum Briza media. Cakha palustris. Campanula Cervicaria C. rapunculoides. Carex paniculata. C. praecox. Centaurea paniculata. C. scabiosa. Cerastium arvense. C. glomeratum. Cichorium Intybus, Circaea Lutetiana. C. intermedia. Cirsium oleraceum. Chnopodium vulgare. Colchicum autumnale. Corydahs cava, Crepis biennis. C. virens. Cuscuta Epithymum. Cynanchum Vincetoxicum. Cynosurus cristatus. Daucus Carota. DianthiS deltoides. Erythraea Centaureum. Gagea lutea. Galium vernum. 41 G. verum. Gentiana Pneumonanthe. Geranium columbinum. G. pratense. Glechoma hederaceum. Hedera Hehx. Hehanthemum vu]gare. Hieracium cymosum. H. floribundum W. Gr. PI. praeaJtum Vill. H. rigidum Hartmann. H. stoloniilorum. Hypericum hirsutum. Hypochaeris radicata. Inula sahcina. Lathyrus pratensis. Malachium aquaticum. Mehssa acinos. Menyanthes trifoHata. Mihum efFusum. Orobus niger. O. vernus. Pedicularis palustris. Peucedanum Cervaria, Peucedanum Oreosehum. Plantago media. Poa triviahs. Polygala comosa. Potentilla opaca. P. alba. P. canescens. P. reptans. Rhamnus cathartica. Sagina nodosa. Sahx cinerea. S. purpurea. S. viminahs. Sambuccus nigra. Sanguisorba officinahs. Sarothamnus vulgaris. Saxifraga granulata. Scabiosa ochroleuca. Scrophularia nodosa. Sedum acre. S. sexangulare. Sehnum carvifoha. Seseh annuum. Silene gahica. S. nutans. Stellaria glauca. Tanacetum vulgare. Torihs Anthriscus. Tragopogon major. - T. pratensis. Trifohum alpestre. T. fihforme. T. hybridum. T. montanum. Triticum r^pens. Veronica spicata. Vicia Cracca. V. tetrasperma. V. villosa. Viola hirta. V. odorata. Viscaria vulgaris. Denique in dechvi boreah montis ,,Hohe Eule" locum notamus, qui 2700 — 2800' altus plantas exhibet praecipue tantum in planitie obvenientes: sunt enim quattuor species e genere Junco , Juncus articulatus, J. bufonuis, J. conglomeratus, J. efFusus L. Non autem insohtum atque rarum est, ut in hoc dechvi magna arenae copia deprehendatur , per quam via partim a Kaschbach ad montis „Hohe Eule" cacumen ducit, 6 42 cujus in marginibus aliquid editis copiosissime quo- que Polytrichum aloides et plures e Cladonia genere species, Baeomyces roseus, Sphyridium fungiforme cet. proveniunt. Locus autem, ubi illi Junci inveniuntur et ipse arenam habet, quae rigatur parvulo de monte „hohe Eule" descendente livulo: quo fit, ut etiam in hac altitudine vegetationis forma humidae arenae offeratur, quae res, quum satis raro obveniat operae pretium fuerit, hoc loco commemorare. Theses. 1) Asplenium Serpentini Tausch non est varietas vel subspecies Asplenii Adianti nigri L. , sed ipsa species. 2) Dianthus Wimmeri Wichura non est vera spe- cies sed tantum varietas Dianthi superbi L. 3) In commentationibus botanico-geographicis ma- gis quam fieri solet plantarum cryptogamicarum ratio- nem esse habendam judico. 4) Plus temporis rebus, quae pertinent ad natu- rae cognitionem;, in gymnasiis tribuendum esse censeo. Vita. Natus sum Richard Sadebeck die XX. mens. Maj. anno h. 8. XXXIX. Vratislaviae , patre Mauritio, matre Emilia e gente Pietsch, qnos parentes optimos dilectissimosque vivos veneror. Fidei addictus sum evangelicae. Litterarum rudimentis imbutus in schola publica subjuncta Magdalenaeo gymnasio hujus urbis, ipsum hoc gymnasium Magdalenaeum, quod directore Schoenbomio maxime floret, per decem fere annos adii. Testhnonio maturitatis instructus anno h. s. LIX. litterarum universitatem petii et ab 111. Friedlieb, illo tempore fasces academicos tenente, in numerum civium academicorum receptus, apud ill. Grube, gratiosi philosopho- rum ordinis t. t. decanum, nomen professus sum. Tnm no- vem per semestria me docuerunt Viri Clarissimi, Illustrissimi, Doctissmii: Botanicen Goeppert, Cohn et Koerber; mineralogiam et geologiam Koemer; zoologiam Grube; chemiam Loeirig; phy- sicen Frankenheim ; mathematica Joachimsthal n. b. et Schroe- ter; astronomiam Galle; philosophiam Braniss. Quibus omni- bns viris optime de me meritis pro doctrinis mihi oblatis gra- tias me agere quam maximas , semperque actunim esse profi- teor. Plurima autem debeo viro praeclarissimo Goeppert, qui non solum ad conscribendam hanc commentationem me incitavit et libris ex bibliotheca sua benignissime adjuvit, sed etiam dubitanti maxima cum humanitate summaque cum bene- volentia consiliis optimis intra parietes privatos saepissime da- tis, ubi sit refugium, praebuit; et viro illustrissimo Cohn, qui et idem libris ex bibliotheca sua summa cum liberalitate me juvit , saepius autem consilio errantem et nescium benevolen- tissime docuit. Denique facere non possum , quin viro illustrissjmo Roe- mer, qui museum mineralogicum frequentantem sempcr.huma- nissime tractavit, hoc loco quam maximas agam gratias. .; , *r* 0^295.829'°"'°""'"'°'"'" ^**)r!iS'i,(l',?l?,^,^^/°e montium inter Vistr ^®" 3 5185 00006 1273 I^m^ ^-i4#\ x>- ^nnm^j