AN LANDBOUW, NIJVERHEID EN HANDEL 


% 


JE NUTTIGE PLANTEN VAN 
NEDERLANDSCH-INDIË 


___ TEVENS SYNTHETISCHE CATALOGUS DER 
VERZÄMELINGEN VAN HET MUSEUM VOOR 
ECONOMISCHE BOTANIE TE BUITENZORG 


DOOR 


K. HEYNE 
CHEF VAN HET MUSEUM 


BEEs IS: A4 


GEDRUKT PiJ 
RUYGROK & C», BATAVIA 
1917. 

Ld pee 


Prei tde 


DE NUTTIGE PLANTEN VAN 
NEDERLANDSCH-INDIE 


TEVENS SYNTHETISCHE CATALOGUS DER 
VERZAMELINGEN VAN HET MUSEUM VOOR 
ECONOMISCHE BOTANIE TE BUITENZORG 


DOOR 


K. HEYNE 
CHEF VAN HET MUSEUM 


DE BALL 


GEDRUKT BĲ 
RUYGROK & Co, BATAVIA 
1917. 


GERANIACEAE. 


129/3928. Pelargonium spec. div. 

Het uitgebreide geslacht Pelargonium bevat een aantal soorten 
die geplant worden ter wille van de sterk aan rozenolie herinne- 
rende aetherische olie, welke de bladeren bevatten. Langdurige 
cultuur van de zoo geliefde geraniums heeft een tallooze menigte 
variëteiten en bastaarden in het leven geroepen, zoodat er geen 
eenstemmigheid heerscht omtrent de botanische namen van de 
olie-leverende. De hier als sierplant vaak gekweekte, doch naar 
het schijnt nooit bloeiende rozengeranium is volgens Backer’s 
Schoolflora Pelargonium Radula, PHérit. var. roseum, Willd., een 
hybride tusschen P. Radula, l'Hérit. en P. graveolens, l’Hérit. Bul- 
letin Imp. Institute 1908, bl. 296 geeft als de namen van de ge- 
woonlijk voor de oliebereiding geteelde soorten: Pelargonium odo- 
ratissimum, Willd., P. capitatum, Ait. en P. roseum, Willd., welke 
laatste naam een synoniem is van P. Radula var. roseum. De voor- 
naamste productie-gebieden van de olie zijn Algiers en Réunion 
en het bestanddeel waarom het voornamelijk te doen is, is geraniol, 
dat naast citronellal ook het meest waardevolle bestanddeel vormt 
van de citronella-olie. 

De cultuur van de rozengeranium is ook aanbevolen voor Ned. 
Indië; in Cultuurgids 1909, le gedeelte, bl. 709 wordt zij geschikt 
genoemd voor bijcultuur op sommige rubberondernemingen, doch 
dat zullen dan alleen de allerhoogst gelegene moeten zijn, aan- 
gezien men op Réunion daarvoor een hoogte van 1300 à 1400 
voet kiest, en zij geplant wordt of werd in Zuid-Frankrijk, Italië, 
Duitschland en Oostenrijk. De Jong betrok het door hem onder- 
zochte materiaal (Jaarboek 1911 Dept. v. Landb., bl. 47) dan ook uit 
den bergtuin te Tjibodas; 71 planten leverden hem 76.5 Kg. blad, 
welke hoeveelheid 53 ccM. olie gaf, bevattende 58,8°/, geraniol. 

Op de cultuur, die voor Indië nog niet van practisch belang is, 
kan hier niet worden ingegaan: daarvoor wordt verwezen naar het 
aangehaalde Bull. Imp. Inst. en Journal d’Agr. Tropicale 1913, bl. 
289, waar de cultuur op Réunion uitvoerig wordt behandeld. 

In het Museum: Aeth.olie. 


OXALIDACEAE. 


130/3936. Oxalis corniculata, L. (O. javanica, Bl). 
Volksnamen. Schapenklaver — Mal.: Daoen asam kétjil, Lêla 
(Atjeh), Sémanggi (Palemb.) — Soend.: Tjalingtjing — Jav.: 
Rempi, Sémanggi goenoeng — Tern.: Mala-mala. 

Kruid, veranderlijk in grootte, nu eens tenger en kruipend, dan 
weer forsch en min of meer opgericht; het groeit langs muren, 
onder heggen, op walletjes, bouwland en op licht beschaduwden 
boschgrond, van af de laagvlakte tot op 3000 M. zeehoogte (Backer, 


2 OXALIDACEAE. 


Schoolflora). Rumphius (V, bl. 277) geeft het den naam van Oxys 
lutea indica en zegt, dat het in zijn tijd in de hoven werd ge- 
kweekt om het te mengen onder ander moeskruid, voor zure sausen 
bij visch e.d. Met een weinig rijstmeel tot een dun papje gewreven 
en dat opgesmeerd, geneest men den roodehond. Met water ge- 
wreven is het uitgeperste sap een goed spoelmiddel tegen een zeeren 
mond en los, stinkend tandvleesch. In een blad warm gemaakt 
over het vuur en het uitgeperste sap, alleen of verdund meteen 
weinig water, in de oogen gedruppeld, zuivert men die, verdrijft 
het jeuken van de oogleden en verscherpt het gezicht (R.). De 
bladeren met een ui en wat zout in een ander blad gewikkeld 
gestoomd en daarna fijngewreven, werd mij te Buitenzorg opgegeven 
een inwendig middel te zijn tegen maagpijn. Volgens Bulletin No. 
36 Kol. Museum, bl. 132 wordt het sap uit het op de voorgaande wijze 
toebereide kruid op Java toegediend tegen hoest en ook aan paarden 
ingegeven. Het zuurbestanddeel (oxaalzuur) is in grootere dosis giftig. 
In Zuid-Sumatra wrijft men met de boven het vuur verflenste bladeren 
blanke wapens in met het tweeledig doel ze te beschermen tegen 
oxydatie en een fraaie, zwarte kleur te verkrijgen. 


130/3937. Biophytum sensitivum, DC. 

Volksnamen. Mal. : Daoen hidoep (Mol.), Koerang-koerang 
(Mol), Méniran oetan (Mol.)—Soend.: Kalapaän, Ki pajoeng 

—Jav.: Krambilan, Toeroe laré—Tern.: 1go-igo. 
Kruid, 5 à 20 cM. hoog, groeiend op beschaduwde plaatsen (Bac- 
“ker, Schoolflora). Rumphius beschrijft het (V, bl. 301) onder den 
naam van Herba sentiens als een miniatuur klapperboompje, 
waarvan de blaadjes zich bij de minste aanraking, zelfs den adem 
‚van mensch of dier, sluiten. Een plant van zoo buitengewone ge- 
voeligheid heeft natuurlijk allerlei toepassingen en wordt gebruikt 
voor snakerijen, waarvan Rumphius er een paar niet onvermakelijke, 
ofschoon niet zeer kiesche, mededeelt. Ook kan het niet anders, of 
het moet medicinale toepassingen bezitten. Na te hebben uitgelegd, 
wat de ternatanen verstaan onder lodja, n.l. „tering met kortademig- 
heid en gedurig kloppen in de borst bij het sleutelbeen, in het bijzon- 
der als men wat geloopen heeft”, vermeldt hij, dat daartegen een af- 
kooksel wordt ingenomen van eenige dezer boompjes, met wortel en 
al uitgetrokken, als zij in hun volle fleur staan. Tegen buikpijn wik- 
kelt men er eenige in pisangblad, braadt ze onder de heete asch en 
eet ze, bevochtigd met wat sap van lémon swanggi, op. Als zij be- 
stemd zijn voor kinderen, doet men er water bij, of geeft de wor- 
tels te kauwen met pinangwortels. De ternataansche meesteressen 
zijn van meening dat dit kruid, dikwijls genuttigd, de jeugd conser- 
veert: dit zou zijn gedemonstreerd aan zeker „duitsch officier” (R.). 


130/3930. Averrhoa Bilimbi, L. 
Volksnamen. Mal.: Bélimbing asam — Soend.: Tjalingtjing 
woelét — Jav.: Blimbing woeloeh. 
Boom, tot 10 M. hoog en 25 à30cM. dik, algemeen gekweekt 
om de vruchten en soms verwilderd (K. & V. — IX, bl. 111). 
Op Bali wordt volgens Rumphius (l, bl. 118) het vocht, dat 
Bladeren. ontstaat bij het wrijven van de bladeren van Blimbingum teres, 


OXALIS — AVERRHOA. 3 


in- en uitwendig gebruikt tegen koorts. Bontius (zie Van der Burg, 
Geneesheer Ill, bl. 215) schreef een afkooksel van de bladeren 
voor tot inwendig gebruik bij ontsteking van den endeldarm. 
Mevr. Kloppenburg beveelt een pap van de jonge takjes, fijnge- 
wreven met roode uitjes, aan tegen den bof en een zalf van de 
jonge bladeren met specerijen tegen rheumatiek. Dr. Boorsma deelde 
mij mede, dat de bladeren worden aangewend op puisten. 

Het uit de gestoomde bloemen verkregen vocht acht Mevr. K. Bloemen. 
aanbevelenswaard tegen hoest en een stroopje van de bloemen, toe- 
bereid met suiker en brandewijn, prijst zij aan om daarmede, op een 
doekje gesmeerd, kinderen, die aan mondspruw lijden, den mond te 
reinigen na het gebruik van voedsel. De toepassing als middel tegen 
hoest vindt men ingelijks vermeld bij Jasper (Geneeskrachtige 
planten), die zegt, dat de bloemen en pas gezette vruchtjes in klap- 
permelk worden gekookt; dat vocht laat men lauwwarm drinken. 

De groene, op kleine komkommertjes gelijkende vruchten Zijn — Vruchten. 
aldus Rumphius — zoo zuur als eenig ding ter wereld zou kunnen 
wezen: men kan er niet in bijten, of de tanden zijn terstond ontsteld 
en buiten kracht, doch ’t welk wonder boven wonder is, als iemands 
tanden van iets anders eggerig of stomp geworden zijn, en hij bijt 
in deze vrucht, dan worden ze daardoor terecht geholpen. Zij 
dienen bij het toebereiden van spijzen in de indische keuken en 
worden voorts geconfijt en gepekeld gegeten (Rumph.). Een mar- 
meiade van deze vruchten prijst men aan als zeer heilzaam bij 
scheurbuik en slechte galafscheiding (Filet, No. 853). In het Geneesk. 
Tijdschr. v. N.L. dl. 9, bl. 503 wordt medegedeeld, dat ook de 
geconfijte vruchten genezing brengen bij zwaren hoest; in een geval 
van kinkhoest, waartegen verschillende middelen vruchteloos be- 
proefd waren, gaf men met goed gevolg dagelijks 6 tot 8 stuks 
bijna tot gelei gekookte geconfijte blimbing asém-vruchten. 

De indische waschman gebruikt de vruchten om vlekken uit het 
linnengoed te verwijderen en men reinigt algemeen daarmede de 
handen na het verrichten van ruw, morsig werk. 

In het Museum: Vruchten, conserven. 


130/3039. __Averrhoa Carambola, L. L 
Volksnamen. Mal: Bëlimbing, B. manis—Soend…: Tjaling- 
tjing amis—Jav.: Blimbing. 
Vruchtboom, tot 12 M. hoog en 35 cM. dik, op Java op en- 
kele plaatsen wildgroeiend beneden 500 M. zeehoogte en in de 
lagere streken algemeen gecultiveerd. Het hout wordt niet benut 
(K. & V.—IX, bl. 108). 
Rumphius beschrijft hem (l, bl. 115) onder den naam van Pr u- 
num stellatum en zegt, dat de donkergrauwe, van binnen vuil- gast. 
witte bast met sandelhout en adas-poelasari wordt gewreven tot 
een smeersel tegen roodehond. Volgens denzelfden worden de 
overvloedig voortgebrachte paarse, aangenaam zuur smakende Bloemen. 
bloemen gegeten als toekruid bij salade. 
De vruchten van wildgroeiende boomen worden, ofschoon vruchten. 
bijna ondraaglijk zuur, soms door de inlanders ter verfrissching ge- 
geten. De gecultiveerde zijn nogal zuur en niet of slechts weinig 
grooter dan die van den wilden stamworm, doch enkele varie- 


Zaad. 


, 


4 OXALIDACEAE —ERYTHROXYLACEAE. 


teiten zijn rinsch en meest zelfs duidelijk zoetachtig en zeer sappig 
(K. & V.). Daarbij had kunnen worden gevoegd, dat in West-Java 
de gecultiveerde bëlimbing in den regel bijna smaakloos is. Ver 
boven alle andere munten uit die van Demak, waar een geregelde 
blimbing=cultuur wordt gedreven, welke beschreven is in Teys- 
mannia 1892, bl. 754. 

Rumphius onderscheidt den vijfhoek in zureen zoete: beide noemt 
hij geschikt om in stukken gesneden met suiker en wijn te worden 
gestoofd. Het sap uit beide, doch vooral uit de zure, kan met !/3 
deel witte suiker worden ingedikt tot een aangenaam smakende 
stroop, door hem dienstig geacht o.m. om een door braken of over- 
matig alcoholgebruik ontstelde maag op streek te brengen. 

Van der Burg (Geneesheer Ill, bl. 215) zag goede gevolgen 
van het inwrijven van de huid bij plaatselijke verkleuring (panoe) 
met het sap der vruchten. Dit is ook in gebruik om metaal van 
roest te zuiveren (blimbing kris, b. bési). 

In het Museum: Vruchten, conserven. 


Connaropsis Griffithii, Planch. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Koepoi, Poepoi. 
Boom, 40 à 60 voet hoog, met roodachtig, vrij duurzaam hout. 
De vruchten zijn 2.5 cM. lang en bijna even dik, lichtgroen van 
kleur en glad: zij bevatten één ovale, platte pit of zijn zaadloos. Het 
vruchtvleesch is vrij hard en zuur. Gestoofd met veel suiker leveren 
deze vruchten een smakelijk gerecht; de maleiers gebruiken ze in de 
sajoer en maken er manisan van (Straits Bulletin 1905, bl. 155). 


Connaropsis monophylla, Planch. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Bélimbing kêra, B. pipit. 
Boom: de vruchten zijn kleiner dan die van de vorige soort en 
rood; zij worden door de maleiers insgelijks in de sajoer gegeten 
(Stratis Bulletin 1902, bl. 377). 


LINACEAE: 


132/3045. Linum usitatissimum, L. 


Volksnamen. Lijnzaad, Vlas. 

Meer dan eenmaal is de vraag gerezen (Bulletin 33 Kol. Museum, 
bl. 137), of in Ned.-Indië de vlasplant niet zou willen gedijen, hetzij 
voor het winnen van de vezel, hetzij voor het zaad. Blijkens het Ver- 
slag 1875 omtrent ’s Lands Plantentuin experimenteerde Scheffer 
met vlas te Tjibodas. Het eerste jaar verkreeg bij slechts drie planten, 
die 2!/, voet hoog werden en ca 3500 zaden opleverden, grooter dan 
de uitgezaaide. Een tweede zending hollandsch zaad groeide insge- 
lijks zeer goed, vooral het deel, dat een bemesting had ontvangen 
met peru-guano. In 1876 werden weer verschillende uit Europa 
ontvangen soorten uitgezaaid: bijna alle groeiden zeer goed. Het 
meeste product gaven erfurtsch en hollandsch vlas. Te Tjisaroea 
werden 13 vierkante roeden bezaaid met te Tjibodas gewonnen zaad 
en leverden het equivalent van 12.3 picol zaad per bouw. Het verslag 
over 1877 bevat geen bijzonderheden meer, naar Scheffer meldt, 
omdat lijnzaad vast en goed slaagt. 


AVERRHOA — ERYTHROXYLON. 5 


Deze resultaten schijnen uit het oog te zijn verloren, want bij 
hooge lijnzaadprijzen werden eenige jaren geleden op verzoek van 
een handelshuis te Batavia vanwege het Departement van L.N. & H. 
eenige proeven genomen, o. m. in de Preanger Regentschappen. 
De planten brachten zaad voort, doch klaarblijkelijk zag men in die 
cultuur niets, daar omtrent de uitkomsten voor zoover mij bekend 
nooit iets is gepubliceerd, zelfs niet in het jaarboek. Het eenige dat 
ik daarover heb kunnen vinden, is dat de Landbouwadviseur te 
Cheribon in zijn jaarverslag over 1911 (Jaarboek, bl. 83) terloops 
den aanleg vermeldt van proefveldjes o. a. voor vlas, dat wel wat 
scheen te beloven: in het volgende jaarverslag komt hij daarop ech- 
ter niet terug. 

De landbouwleeraar Zegers Ryser experimenteerde in 1916 met Vezelplant 
Linum usitatissimum als vezelplant ter Oostkust van Sumatra, doch 
ook die proeven hebben geen succes gehad. 

In het Museum: Uitheemsch vlas, zaad. 


132/3950. Ixonanthes icosandra, Jack. 
Volksnamen. Mal.: Kajoe bêloes? (Banka), Kajoe ratoe (Pa- 
lemb.), Pagar, Pémpagar. 

Middelmatige boom, tot 22 M. hoog en 0.70 M. dik, op Sumatra 
groeiend in de kuststreken. De stam is altijd krom en hoewel het 
zware, roodbruine kernhout duurzaam is, ook bij blootstelling aan Hout. 
weer en wind, wordt het alleen gebruikt voor onbewerkte of ruw 
behouwen stijlen, omdat het hard is en zeer zelden in rechte stuk- 
ken is te krijgen. Van Hasselt (No. 244) noemt kajoe pagar zeer 
geschikt voor huisbouw. 

Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 32) beschrijft Ixonanthes 
icosandra onder den naam van pagar anak— waarvoor echter De 
Clercq (No. 1913) Il. obovata, Hook. f. opgeeft—als een over het 
geheele Mal. Schiereiland verbreiden, rechtstammigen boom; hij 
zegt, dat die een goed bouwhout levert, hetwelk evenwel onder- 
hevig is aan splijten bij het drogen. 

Volgens Straits Bulletin 1904, bl. 91, wordt het vocht uit den Getan. 
bast op het Mal. Schiereiland gebezigd voor het coaguleeren van 
djëloetoeng en voor het tanen van netten. 

In het Museum: Hout. 


132/3950. Ixonanthes reticulata, Jack. 
Volksnamen? 

Boom als de vorige, veelvuldig voorkomend op het Mal. Schier- 
eiland tusschen O en 3000 voet zeehoogte. Het hout is tamelijk 
zwaar, vuilwit met bruine strepen, en wordt een goed bouwhout 
geacht (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 32). 


ERYTHROXYLACEAE: 


134/3956. Erythroxyloncuneatum, Kurz(E. Burmannicum, Griff). 
Volksnamen. Mal.: Kajoe moetoh (Banka), Kajoe oerang. 
Boom, 12 tot 18 M. hoog, uit de kuststreken van het westelijk 
deel van den archipel, op Java volgens Backer's Schoolflora alleen 
gevonden in Bantam. Het hout is vrij hard, doch gemakkelijk te Hout. 
bewerken; het is duurzaam, ook indien blootgesteld aan weer en 


1134/3956. 


Hout. 


1314/5956. 


1317/3991. 


Hout. 


1317/3991. 


Hout. 


Vruchten. 


_ 


6 ERYTHROXYLACEAE — RUTACEAE, 


wind, en wordt gebruikt voor stijlen en planken. Ridley (Mal. Tim- 
merhoutsoorten, bl. 31) vermeldt als inlandsche namen mêdang 
legoendi en tjinta moela en beschrijft het hout als zwaar, dicht, 
donkerrood of bruin, als bouwhout van middelmatige kwaliteit 
en in den regel wat klein. 

In het Museum: Hout. 


Erythroxylon ecarinatum, Burck. 
Volksnamen. Alf. Amb.: Naniwar. 

Nanium calapparium, Rumph. (VII, bl. 55) is een boom, 
groeiend in de luchtige kajoe poetih-bosschen, doch weinig. De 
stam is 3 à 4 vadem hoog, met een gladde, donkerbruine schors. 
Het hout is roodachtig, hard en dicht, geschikt voor huisbouw 
alsmede voor gereedschappen (R.). 


Erythroxylon novagranatense, Hieron. 
Volksnamen. Java-coca. 

In de laatste jaren wordt op enkele ondernemingen in het groot, 
doch veel algemeener als bijcultuur in heggen langs de tuinwegen, 
de cocaheester geplant. Het is een alleen door europeanen en 
chineezen gedreven cultuur, die nimmer zal kunnen uitdijen tot 
een waarlijk groote cultuur, omdat het afzetgebied daarvoor te be- 
perkt is. Voor dit artikel wordt om deze redenen verwezen naar 
Van Gorkom’s O.L.C. II, bl. 155 en Tropenpflanzer 1906, bl. 69. 


Tu het Museum: Blad, ruw alcaloïd. 
“RUTACEAE. 


Xanthoxylum (Fagara) celebicum, Kds. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Koemaroko, Tokoeloe. 

Boom, 35 M. hoog, op Noord-Celebes voorkomend tusschen 50 
en 800 M. zeehoogte. Het hout dient voor huisbouw (Koorders, 
Minahassa); volgens De Clercq (No. 3533) is het geschikt voor 
balken en planken, mits onder dak gebezigd. 


Fagara rhetsa, Roxb. (Xanthoxylum Budrunga, Wall). 
Volksnamen. Soend.: Ki tanah—Jav.: Kadjéng sitih, Ka- 
joe lémah. 

Nogal zeldzame boom, 15 tot 20 M. hoog en 40 à 60 cM. dik, 
verbreid over geheel Java beneden 400 M. zeehoogte. De meestal 
rechte stam is dicht bezet met groote, scherpe doorns. 

Het hout is effen wit met enkele zwartbruine of zwarte aderen 
in het centrum van den stam, glanzend, reukeloos, fijn van draad: 
het wordt gezegd onder dak duurzaam te zijn en niet onderhevig 
te wezen aan scheuren of kromtrekken. Het is niet in zeer groote, 
maar voor den bouw van kleine huizen toch voldoende afmetingen 
te krijgen en wordt in Midden-Java door de inlanders geroemd 
als zeer geschikt voor klein bouwhout, meubelen, krisscheeden, 
wapengevesten en geweerkolven. 

Daar zijn ook de jonge vruchtjes bij de inlanders gezocht als 
specerij; in de maanden Februari en Maart worden zij in de afdee- 
ling Grobogan (Res. Semarang) in groote hoeveelheden op de 
pasars te koop aangeboden (K. & V.—lV, bl. 220). 


In het Museum: Jonge vruchtjes. 


137/3991. 


1317/3991 . 


ERYTHROXYLON — EVODIA. 7. 


Fagara torva, Engl. (Kanthoxylum torvum, F.v. 
Muell). 
Volksnamen. Soend.: Areuj beulit gêdé. 
Klimmende heester, 2 tot 10 M. lang, groeiend in het kreupel- 
hout in de laagvlakte en lagere bergstreken (Backer, Schoolflora). 
In den inlandschen medicijnhandel te Batavia kent men de bla- 
deren onder den weinig karakteristieken naam van daoen séria- 
wan, terwijl ook de als kémbang seriawan bekend staande vruch- 
tjes voor geneeskrachtig worden gehouden (Boorsma, Geneesmid- 
delleer, bl. 34). 


In het Museum: Bladeren, vruchtjes. 


Fagara spec. (Polyscias Anisum, Harms). 


Volksnamen volgens Rumphius. Mal. Mol.: Adus kastèla, 


A. oetan —Jav.: Karangéang —Tern.: Katé-katé garo—Alf. 
Amb.: Kamelan — Alf. O. Ceram: Samirin. 

Anisum moluccanum beschrijft Rumphius (Il, bl. 132) als 
een boompje zoo groot als een granaatappelboom, met een stam- 
metje zoo dik als een dij of een been en sterk gestekelde takken. 

Het hout is hard, massief en zwaar, wit met roode tint: op 


Ceram wordt het gebruikt voor stelen van bijlen. 


1317/3993. 


De bladeren en de vruchten zouden de javanen onder de bokasan 
mengen, de eerste wegens hun sterken, op dien van koriander- 
bladeren gelijkenden reuk, de laatste wegens den anijsgeur. De 
smaak van de zaden is aanvankelijk anijsachtig, doch zeer vluch- 
tig, zoodat zij weinig worden gebruikt (Rumph.). 

Deze plant schijnt nog niet te zijn teruggevonden, ook niet op 
Java: de eerste naamgeving is gebaseerd op de gegevens van Rum- 
phius. Volgens mondelinge mededeeling van den Heer C.A. Backer 
is het echter zeker geen Araliacea, doch een Fagarasoort. Het 
vermelden door Rumphius van gebruik op Java berust mogelijk 
op vereenzelviging van javaansche planten met overeenkomstig ge- 
bruik, zooals Litsea citrata, Bl. (krangéjan, léÉmo) en Fagara rhetsa 
(kajoe mah) met den hem bekenden molukschen anijsboom. 


Evodia latifolia, DC. 
Volksnamen. Soend.: Ki sampang — Jav.: Sampang — Bal.: 
Empag — Alf. Minah.: Rama in asoe. 

Boom, tot 25 M. hoog en 45 cM. dik, op Java vooral groeiend 
tusschen 1000 en 1500 M. zeehoogte (K. & V. — IV, bl. 211). 
Rumphius beschrijft hem (II, bl. 186) onder den naam van Amp a- 
cus latifolius als een grooten struik, somtijds een boom. Het 
hout is week en waardeloos. 

Uit den stam vloeit, daar waar de schors gebarsten is of zich 
knoesten bevinden, een weinig hars, meestal doorschijnend en 
bleekgeel, soms hooggeel of zwavelkleurig. Op Bali wordt die 
gebezigd om de krissen vastte zetten in het handvat, want hoewel 
de hars langzaam opdroogt, is zij, eenmaal opgedroogd, zeer hard 
en houdt daarmede bevestigde metalen voorwerpen goed vast 
(Rumph.). Jasper & Pirngadie berichten (Vlechtwerk, bl. 67), dat 
de sasaks op Lombok uit den bëlo, een naam dien men ook vindt 
bij De Clercq, een soort van hars tappen, door inkepingen te maken 


Hout. 


Hars. 


Bladeren. 


1371/3993. 


137/3993. 


Hout. 


Bladeren. 


Zaden. 


Bast. 


137/3993. 


137/4000. 


8 RUTACEAE. 


in den boom. Die hars, gesmolten boven vuur en dan met klapperolie 
aangemaakt, wordt gebruikt voor het vernissen van bamboe, welke 
met vermiljoen en lijmwater is gekleurd. Deze lak droogt snel en 
eenigszins glanzend op. 

De bladeren worden volgens Rumphius gebruikt om het hoofd 
en het lichaam te reinigen; Koorders vermeldt, dat zij in de Mina- 
hassa (uitwendig ?) dienen o.m. tegen krampen. 

In het Museum: Hout. 


Evodia meliaefolia, Benth. var. celebica. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Abdoe, Apêdoe, Apêroe, Pêdoe, 
Péndoe, Toto in singkoi. 

Boom, 30 M. hoog, in de Minahassa voorkomend tusschen 0 en 
800 M. zeehoogte. Het hout is versch gekapt geel van kleur, licht, 
min of meer poreus, zeer bitter en wordt niet door boeboek aange- 
tast; het wordt veel voor planken gebruikt bij den huisbouw 
(Koorders, Minahassa). 


Evodia sambucina, Hook. f. (Philagonia s., BL). 
Volksnamen. Mal.: Maloemei, Mareh (S. W. K.) — Soend.: 
Ki bajawak — Jav.: Kajoe mênjawak. 
Boom, tot 22 M. hoog en 50 cM. dik, op Java zeldzaam voor- 
komend in de westelijke helft tusschen 400 en 1000 M. zeehoogte. 
Het hout wordt als te weinig duurzaam niet door de inlanders 
gebruikt; in Zuid-Preanger wordt het echter geschikt genoemd 
voor huisbouw, mits onder dak (K. & V. — IV, bl. 216). Hasskarl’s 
Nut No. 519 zegt, dat het hout van den ki bajawak moeilijk te 
splijten en niet gemakkelijk glad is af te werken en daarom weinig 
wordt gebruikt. 
De bladeren worden fijngewreven, ingewikkeld boven het vuur 
gehouden en na weer afgekoeld te zijn gebezigd als wormdrijvend 
middel (Hassk.). 
Uit de zaden, hetzij alleen, hetzij vermengd met kapokpitten, 
perst men olie (id.). 


Evodia speciosa, Reichb. & Zoll. 
Volksnamen. Jav.: Awal — Mad.: Abal. 

Boom, tot 30 M. hoog en 60 cM. dik, op Java alleen gevonden 
in het oostelijk deel tusschen O en 800 M. zeehoogte en ook daar 
nogal zeldzaam. Het hout is niet duurzaam (geen kernhout) en 
wordt niet gebruikt; de schors zou uitwendig worden gebezigd 
tegen bloedzuigers (K. & V. — IV, bi. 202). 


In het Museum: Hout, bast. 


Lunasia amara, Blanco (Mytilococcus quercifolius, 
Zoll., Lunasia costulata, Mig.). 
Volksnamen. Jav.: Kémaitan, Maitan — Àlf. Minah.: Pintan. 
Boomheester of lage boom, tot 12 M. hoog en 15 cM. dik, ver- 
breid over het oostelijk deel van den archipel, op Java alleen 
voorkomend in het midden en het oostelijk deel beneden 400 M. 
zeehoogte (K. & V. — IV, bl. 228). 
De zeer bittere bast bevat volgens Boorsma (Bulletin XXI[ de 


EVODIA — CHLOROXYLON. Le) 


P fnst. botanique de Buitenzorg, bl. 8) twee giftige alcaloïden, 

die verlammend werken op het hart. Deze komen, doch in kleiner 
hoeveelheid, ook voor in de bladeren welke, naar Boorsma mij Bladeren. 
mondeling mededeelde, in den vorm van gruis, evenals de bast, 
worden verkocht in den inlandschen medicijnhandel in Midden- 

lava. Een decoct, waaraan wat aluin is toegevoegd, wordt ge- 

bruikt om gezwollen ledematen te wrijven. 

In het Museum: Bladeren. 


137/4012. Ruta chalepensis, L. var. angustifolia. 
Volksnamen. Wijnruit — Mal.: Aroeda — Soend : Inggoe — 
Jav.: Godong minggoe. 

Opgericht, sterk riekend kruid, 0.30 tot 1.50 M. hoog, inheemsch in 
Zuid-Europa en Noord-Afrika, op Java vaak in tuinen gekweekt we- 
gens de medicinale toepassingen (Backer, Schoolflora). De bladeren 
zijn een inlandsch geneesmiddel (Vorderman, Geneesmiddelen II) 
en een ook bij europeanen geliefd huismiddel met uiteenloopende 
toepassingen. Van der Burg (Geneesheer Ill, bl. 430) zegt, dat 
zij vooral uitwendig worden gebruikt tegen stuipen bij kinderen: 
de met azijn afgetrokken bladeren worden om de polsen gebonden 
en op de slapen gelegd. Jasper (Geneeskrachtige planten) vermeldt 
het gebruik op overeenkomstige wijze bij koorts. Ridley (Mal. Ge- 
neesmiddelen, bl. 24 en 39) zegt, dat een aftreksel door de ma- 
leiers wordt ingegeven als zweetdrijvend middel en dat het sap uit 
de bladeren bij oorpijn wordt ingedruppeld: met curcuma en rijst 
fijngewreven zou men erde huid mee inwrijven tegen roos en ook 
tegen schurft. 


1371/4064. Flindersia amboinensis, Poir. 
Volksnamen Mal. Mol.: Kajoe paroedan. 

Den Arbor Radulifera beschrijft Rumphius (III, bl. 201) als een 
zeldzamen, hoogen boom met een rechten stem, voorkomend op 
de kust van Hitoe en Klein-Ceram. Wigman noemt hem in Teys- 
mannia 1890, bl. 224 een van de hoogste boomen uit ’s Lands Plan. 
tentuin, met prachtigen, lijnrechten stam. Hoewel onbekend met de Hout. 
kwaliteit, beval hij op grond van zijn verwantschap de cultuur 
aan voor het hout. K. & V. (Il, bl. 5) namen dit over en bij De 
Clercq (No. 1557) is het een gezocht timmerhout geworden. Rum- 
phius echter zegt, dat het hout van oude stammen dient tot stijlen en 
timmerhout, dat redelijk vrij is van den worm. 

De vrucht heeft de grootte van een halfwassen komkommer, ís Vruchten. 
vijfhoekig en van buiten bezet met puntjes als een doerijan, maar 
veel korter en niet stekend. De schillen gebruikt men bij wijze 
van rasp (Rumph.). 


137/4065. Chloroxylon Swietenia, DC. 

Dit is de stamplant van het Oost-Indische Satijnhout *) en wordt 
beschouwd als de meest waardevolle woudboom van Ceylon, na 
ebbenhout. Hij groeit daar en in Voor-Indië in droge streken 
beneden 800 voet op lichte, zandige, doorlatende gronden en 


5 Het West-Indische Satijnhout is afkomstig van Xanthoxylum flavum, 
Vahl. 


137/4077. 


1317/4079. 


10 RUTACEAE. 


bereikt een hoogte van 30 à 40 voet. In zijn vaderland is hij een 
langzame groeier: na 20 jaar hebben de boomen een omtrek van 
18 inches, na 45 jaar van 3 voet en na 75 jaar van 4!/, voet 
(Tropical Agriculturist Jan. 1907, bl. 26). 

K. & V. (Ill, bl. 4) bevelen dezen boom aan voor cultuur met 
het oog op den goeden groei in ’s Lands Plantentuin en halen de 
volgende mededeeling aan uit Van Romburgh's Aanteekeningen 
Cultuurtuin (bl. 27). Aanvankelijk groeiden de boompjes, die in 
de schaduw van Albizzia falcata stonden, slecht doch nadat de 
schaduwboomen geveld waren, kon een belangrijke verbetering 
worden opgemerkt; in hun jeugd moet men ze steunen. De plant- 
wijdte bedraagt 5,20 M. In 1892 waren de driejarige boompjes 
2.60 M. hoog; een 12-jarig exemplaar in den cultuurtuin mat 15 M. 
bij een omvang van 85 cM. 

Volgens het aangehaalde opstel in Tropical Agriculturist is het 
kernhout geurig, groenachtig wit met een gele tint of geel gespik- 
keld en gevlamd, dicht van vezel en zwaar (luchtdroog hout drijft 
echter). Het bezit een prachtigen satijnglans en is geschikt voor 
draaiwerk, meubelen en lijsten. Het wordt uitgevoerd naar Engeland 
en daar gebruikt voor meubelen, ruggen van borstels, doch het 
meest voor de betimmering van salons en hutten van schepen en 
dergelijk luxewerk. 

Terwijl de levende boom in zijn vaderland vrij veel te lijden heeft 
van vijanden, is het hout practisch onvergankelijk. In hetzelfde 
tijdschrift wordt op bl. 415 gezegd, dat een stuk satijnhout, hetwelk 
minstens 1000 jaar deel had uitgemaakt van een deurkozijn, nog 
volkomen in wezen was gebleven. Mag dit een buitengewoon 
geval zijn, dat het ceylonsche satijnhout zeer duurzaam is en niet 
wordt aangetast door witte mieren, staat wel vast. Blijkens Bull. 
Imp. Inst. 1911, bl. 352 oefent het bij het verwerken soms een 
irriteerende werking uit op de huid. 

Voor het onderzoek van den bast, zie Boorsma, Plantenstoffen 
II, bl. 105. 


In het Museum : Hout. 


Toddalia aculeata, Pers. (T. asiatica, Lamk). 

Volksnamen. Mal.: Akar koetjing, Kait bési — Soend.: Areuij 

bêlëkêtèbèk (Filet), Areuj ramo heulang,—Jav.: Doeri kèngkèng 
Mad. : Rabêt kineking. 

Klimmende heester, 2 tot 20 M. lang, op Java voorkomend in 
de bergstreken boven 1000 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). 
Alle deelen dezer plant zijn aromatisch, bitter en scherp; men 
voegt ze als specerij gaarne toe aan verschillende spijzen en 
gebruikt ze als maagprikkelend en koortswerend geneesmiddel 
(Filet No. 456). 


Acronychia laurifolia, Bl. (A. arborea, Bl). 
Volksnamen. Mal.: Kajoe sémidra, Sarirah, Sérilang (Batav.), 
Sésira — Soend.: Djédjéroekan, Ki djëroek, Salira. 
Heester of boom, 3 tot 10 M. hoog, in West- en Midden-Java 
voorkomend tot op 2400 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). Vol- 
gens K. & V. — IV, bl. 232 bereikt hij op Java soms een hoogte 


CHLOROXYLON — MURRAY A. 11 


van 20 M. en een dikte van 35 cM. en wordt het witte hout (zonder Hout. 
kernhout) soms voor den bovenbouw van huizen gebezigd, doch 
zelden, aangezien de duurzaamheid gering moet zijn. Hasskarl’s 
Nut No. 604 vermeldt, dat het zeer goede kolen levert. 

De bladeren werden mij, evenals de wortels, te Batavia gebracht Bladeren. 
als geneeskrachtig, doch ik trof de jonge bladeren daar op de 
pasars ook aan als een groente, die door de inlanders rauw als 
toespijs wordt gegeten. Het Agr. Chem. laboratorium te Buitenzorg 
stelde een onderzoek in naar de aetherische olie, die ter hoeveel- Aetn. olie. 
heid van 0.06 9/, in de bladeren voorkomt. De resultaten vindt 
men in het Jaarboek Dept. v. L.N. & H. 1910, bl. 49 en 1911, bl. 47. 


In het Museum: Wortels, bladeren, aeth. olie. 


1371/4087. Glycosmis cochinchinensis, Pierre (G. pentaphytla, 
Corr). 
Volksnamen. Soend.: Gongsèng—Jav.: Djeroekan, Endog- 
éndogan, Sikatan, Totoan. 

Zeer veranderlijke heester of kleine boom, 1 tot 5 M. hoog, ver- 
breid over geheel Java van af de laagvlakte tot op 1000 M. zee- 
hoogte (Backer, Schoolflora). De wortels en de bladeren komen 
volgens Boorsma in Midden-Java voor in den inlandschen medicijn- 
handel (totoan); een decoct van de wortels wordt, naar deze 
onderzoeker mij mededeelde, ingenomen tegen gal en een aftreksel 
van wortel en blad als buikdjamoe. 


1371/4089. Micromelum pubescens, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Sési (Lamp.)—Soend.: Ki bêtjêtah, Ki 
madja, Ki mangkok, Mamangkokan—Jav.: Méntanèn, Sén- 
tanèn, Têlawas. 
Heester of boom, tot 12 M. hoog en pl.m. 0.15 M. dik, voorkomend 
op geheel Java beneden 1000 M. zeehoogte. 
In Zuid-Sumatra worden schijfjes van den bitteren wortel met Wortel. 
sirih gekauwd tegen hoest. 


1371/4000. Murraya exotica, L. 
Volksnamen. In vele talen : Kémoening—Alf. Minah.: Garing, 
Waring. 

Boomheester of zeer lage boom, tot 7 M. hoog en 25 cM. dik, 
met korten, meestal diep gegleufden stam. Wildgroeiend komt hij 
voor in Midden- en Oost-Java beneden 400 M. zeehoogte, gecul- 
tiveerd (om de bloemen) over geheel Java; de wildgroeiende 
worden djênar of tajoernan genoemd. 

Het hout is fraai lichtgeel, zeer fijn van draad en hard, doch onder- pout. 
hevig aan scheuren; het gelijkt op palmhout en is volgens Gamble 
bruikbaar bevonden voor houtgravure, mits zorgvuldig gedroogd. 

Op Java is het gezocht voor snijwerk, vooral voor gevesten en 
scheeden van wapens en verder voor wandelstokken. Het ís alleen 
in zeer kleine afmetingen, maar in vrij groote hoeveelheden te krij- 
gen, vooral van gecultiveerde boomen (K. & V. — IV, bl. 243). 

De bladeren, met die van Lawsonia alba, Lamk en curcuma Bladeren. 
gekookt, geven een drank tegen ongeregelde menstruatie bij jonge 
vrouwen (Ridley, Mal. Geneesmiddelen, bl. 46). Mevr. Kloppenburg 
beveelt een aftreksel van de twee eerste bestanddeelen met tapak 


Bloemen. 


Variëteiten. 


137/4091 


Hout. 


Bladeren. 


12 RUTACEAE. 


liman en hoofdwortel van koentjt koening aan als inwending mid- 
del tegen witten vloed. 

De witte, welriekende bloemen worden in het haar gedragen 
en onder bëdak gemengd (K. & V.). 

Volgens K. & V. is de javasche këmoening M.e. var. Sumatrana, 
Hook. = Murraya sumatrana, Roxb. = M. paniculata, Jack. Door de- 
zen laatsten naam te behouden erkennen sommigen onze plant als een 
afzonderlijke soort. De andere vormen verschillen o.m. ín habitus ; 
Rumphius noemt ereenige. Camunium japonense, die over- 
een schijnt te komen met het type van M. e., is volgens hem (V, 
bl. 29) ingevoerd uit Japan en komt ook voor in China; hij wordt 
alleen aangeplant om zijn sierlijk voorkomen en heeft een stam, 
niet dikker dan een been; het hout wordt niet gebruikt. 

De Camunium javanicum (V, b!. 27) kan bezwaarlijk een 
andere zijn dan de var. Sumatrana. R. zegt ervan, dat hij wordt 
geplant om de bloemen en dat men van den stam stukken egaal 
geelgekleurd hout kan krijgen, zoo dik als een dijbeen. De bast 
en de scherp smakende bladeren worden volgens hem met water 
fijngewreven ingenomen tegen aamborstigheid. 

In de derde plaats beschrijft Rumph. (V, bl. 26) een Camunium 
vulgare of C. amboinense, dien ik niet thuis kan brengen. 
Hij richt zich eerst op als een boompje, maar buigt zich dan, om 
te rusten tegen ander geboomte. De stam is gewoonlijk een been, 
hoogstens een dij, dik, steeds met diepe gleuven en kuilen: hij 
bestaat geheel uiteen zeer dicht, fijn, hard, zwaar hout, wat bleeker 
van kleur dan palmhout, waarop het overigens zeer gelijkt, in het 
bijzonder de ondereinden van oude stammen, die wat geler zijn 
dan de rest. Omtrent het hart is het nogal vaak honingkleurig 
of zwartachtig gevlamd. Het is een zeer fraaie houtsoort, doch met 
het oog op den vorm van den stam en de afmetingen is er weinig 
van te maken en bovendien scheurt het licht als het in de zon 
staat. Het wordt gebruikt voor klein draaiwerk en de fraaist gevlamde 
en hardste stukken zijn gezocht voor handvatten van krissen, ter- 
wijl, als grootere stukken te krijgen zijn, daarvan krisscheeden 
worden gemaakt. Als men dit hout snijden wil, moet men het vooraf 
in water weeken (Rumph.). 

In het Museum : Hout, bast, bladeren. 


Clausena excavata, Burm. 
Volksnamen. Mal.: Témoeng (Atjeh), Tikoesan (Batav.) — 
Soend.: Badjétah, Ki bêtjétah — Jav.: Bagal tikoes, Tikoesan. 

Opgerichte heester, 2 tot 4 M. hoog, in West- en Midden-Java 
voorkomend beneden 1300 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). 

Volgens K. & V. (IV, bl. 246) wordt het hout, dat natuurlijk alleen 
in zeer kleine afmetingen is te bekomen, geschikt geacht voor stelen 
van bijlen. 

De uiteenloopende medicinale toepassingen, die van deze plant 
worden vermeld, zijn meest niet tot haar oorsprong te volgen en 
daarom onzeker. De bladeren worden echter zeker voor genees- 
krachtig gehouden. Boorsma zegt in Geneesmiddelleer (bl. 26), 
dat zij in de Vorstenlanden voorkomen onder de bestanddeelen voor 
djamoe bagolan; dezelfde deelde mij mondeling mede, dat het door 


MURRAY A — FERONIA. 13 


stampen met Koenjit verkregen vocht tegen koorts wordt gedronken, 
dat het vocht uit de bladeren alléén dient als wormdrijvend middel en 
dat het, met eenig zout, aan kraamvrouwen wordt gegeven. Uit het 
Geneeskundig Tijdschr. v.N.L. dl 7, bl. 604 blijkt, dat de therapeutische 
werking is nagegaan van de bladeren van Kajoe bêtjêtah uit Kra- 
wang. Waarschijnlijk is dit Clausena excavata, Burm. geweest, mo- 
gelijk echter de daarmede wel verward wordende Micromelum pu- 
bescens, BĲ. Die bladeren stonden in Krawang bekend als een koorts- 
werend en adstringeerend middel tegen diarrhee. Alleen in zeer lichte 
koortsgevallen zag men er eenige werking van en ook tegen chro- 
nische diarrhee en dysenterie bleken de resultaten niet zóó gunstig, 
dat het voortzetten van het onderzoek wenschelijk scheen. 
In het Museum: Bladeren. 


137/4093. Luvunga eleutherandra, Dalz. 
Volksnamen. Soend.: Ki ratjoen (?)—Jav.: Témbêsi. 

Klimmende heester, 5 tot 25 M. lang, voorkomend op geheel 
Java tusschen 50 en 1709 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). 

Hasskarl's Nut vermeldt onder No. 599 van ki ratjoen— volgens 
een aanteekening van Scheffer de hier bedoelde plant — dat het 
sap uit den stengel, ’t welk uitvloeit als men een stuk met een der 
einden in het vuur houdt, op het tandvleesch wordt gewreven bij 
kiespijn en Scheffer voegde daaraan toe, dat men den bast en de 
bladeren extern aanwendt tegen pijn in de beenen en rheumatiek. 


137/4094. Triphasia Aurantiola, Lour. (T. trifoliata, DC). 
Volksnamen. Lime berry — Mal.: Djëroek kingkit, Kingkit, 
Limaoe koentji — Soend.: Kalijagè — Jav.: Djêroek kingkip — 

Mad.: Djéroek rantè. 

Opgerichte heester, 1.50 tot 2.50 M. hoog, waarschijnlijk lang Hegplant. 
geleden uit China ingevoerd, vaak in pagers aangeplant en in de 
omstreken van Batavia in groote hoeveelheid verwilderd (Backer, 
Schoolflora). Heggen van kingkit vormen wel is waar een goede 
afscheiding, doch groeien langzaam en zijn van onderen in den 
regel kaal. Dat zij desniettegenstaande toch zoo algemeen zijn, 
komt omdat Triphasia een van de weinige haagplanten is die eet- 
bare vruchten oplevert. 

Volgens Filet (No. 4590) worden de bladeren uitwendig gebruikt Bladeren. 
bij buikziekten, volgens Van der Burg (Geneesheer II, bl. 526) 
ook inwendig, in djamoe’s. 

De jonge vruchten bevatten een zeer bruikbare brievenlijm,; de Vruchten. 
rijpe worden geconfijt (K. & V. — IV, bl. 200). 


In het Museum: Geconfijte vruchten. 


137/4098. Feronia elephantum, Corr. 
Volksnamen. Olifantsappel —Mal.: Madja (Batav.)— Soend.: 
Kawista — Jav.: Kawista, Kintja—Mad.: Bila, Kabista, Kara- 
bista. 

Vruchtboom, 8 à 10 M. hoog, voorkomend op droge grasvelden 
vooral nabij de zee, landwaarts in vaak aangeplant (Backer, School- 
flora). Sollewijn Gelpke (bl. 225) zegt, dat men den kawista teelt uit 
pitten, die zonder voorafgaand drogen i in potten worden uitgelegd. 
Zij staan 6 à 10 jaar voor zij vruchten beginnen te dragen. 


Hout. 


Gom. 


Vruchten. 


14 RUTACEAE. 


Het hout is volgens Hasskarl’s Nut No. 498 slechts geschikt voor 
brandhout; K. & V. (IV, bl. 250) vermelden de eigenschappen ervan 
op Java niet, doch nemen op grond van eng.-indische berichten 
aan, dat het een goede houtsoort is. 

Uit den stam vloeit een gom, die in Eng.-Indië wel wordt ingeza- 
meld; blijkens een aanteekening in Hasskarl’s Nut wordt zij op Java 
gebruikt bij het vervaardigen van inlandschen inkt. 

De bolvormige, door een harde, houtachtige schil omgeven vruch- 
ten komen uiterlijk zoo volmaakt overeen met die van Aegle Marmelos, 
Corr, dat Vorderman in zijn Kritische beschouwingen als een bijzon- 
derheid kon melden, datenkele batavianen zeop het gezicht vanelkaar 
kunnen onderscheiden; de inwendige bouw is echter geheel anders. 
De kawista is niet slijmachtig en kan de vrucht van Aegle Marmelos 
niet vervangen voor medicinale doeleinden. Het binnenste vleesch is 
volgens Rumphius (ll, bl. 133) zoet en aangenaam om te eten en 
latere schrijvers zijn dat roerend met hem eens. Gegeten wordt de 
kawista echter alleen door inlanders. 

In het Museum: Vruchten, zaden. 


137/4008. Feronia lucida, Scheff. 


Volksnamen. Jav.: Kawiísta krikil, 

Boom, 10 tot 15 M. hoog en 20 à 30 cM. dik, in Midden-Java en 
op Madoera voorkomend beneden 400 M. vooral in de djatibosschen. 
De houteigenschappen zijn onbekend, daar op de groeiplaatsen de 
boven alle andere houtsoorten geprefereerde djati even gemakkelijk 
is te krijgen. De vrucht zou soms worden gegeten, evenals van de. 
vorige (K. & V. — IV, bl. 251). 


1371/4009. Aegle Marmelos, Corr. 


Wortel. 


Hout. 


Volksnamen. Slijmappelboom, Bael tree—Mal.: Bila, Bilak, 
Kawista (Batav.), Madja, M. batoe, M. ingoes (Batav.)—Soend.: 
Madja—Jav. : Madja, M. galëpoeng, M. gédang, M. loemoet, M. 
pait, Maos— Mad.: Bila, B. ghëdhang, B. paëk— Mak. : Bila, 
Tangkoeloe. 

Knoestige, tot 10 à 15 M. hooge en 25 tot 50 cM. dikke vruchtboom, 
in Midden- en Oost-Java wild voorkomend beneden 300 M. zee- 
hoogte, in de laagvlakte van geheel Java aangeplant. 

Filet (No. 1194) zegt, dat een aftreksel van den wortel en van 
den bast (in Eng.-indië?) wordt gegeven bij hypochondrie, melan- 
cholie en hartbezwaren, volgens anderen tegen gestoorde spijsver- 
tering en aandoeningen van het darmkanaal. Mevr. Kloppenburg 
roemt de werking bij hartkloppingen. 

Het hout van den Bilacus is volgens Rumphius (l, bl. 197) 
grof van draad, zeer warrig, moeilijk te kappen en derhalve niet in 
gebruik voor den huisbouw. Daarentegen vermelden K. & V., dat 
het om de fijnheid van draad, zijn fraaiheid en geschiktheid voor 
fijn snijwerk op Java gezocht is voor gevesten van krissen, doch 
dat het zelden wordt gebezigd, omdat men den boom meestal spaart 
om de vruchten. Het wordt op Java door de inlanders duurzaam 
geacht, mits niet blootgesteld aan weer en wind. 

Omtrent den bilak kérbo deelt Rumphius mede, dat op de oostkust 


FERONIA — AEGLE. 15 


137/4009.van Celebes de zoete en kleverige bast van den stam wordt gebruikt Bast. 
onder de pappen, die men bereidt om de visschen te vergeven. 

Uit de afgebroken takken of den gekwetsten bast druipt een wit- 
achtige gom, die geel besterft en helder is als barnsteen, daarna Gom. 
wat donkerder wordend, Deze gom, als ijskegels van de takken 
af hangend, is bij droog weer hard, bij vochtig weer week, in den 
mond eerst zoet en laf, daarna wat scherp en in de keel jeukend 
(Rumphius). 

Volgens denzelfden zouden de jonge bladeren als lalab worden Bladeren. 
gegeten, doch K. & V. vermelden, dat hun het inwendig gebruik. 
van de jonge bladeren werd opgegeven als een onvruchtbaarmakend 
middel voor vrouwen. Die opgave konden zij niet bevestigd krijgen, 
maar Boorsma schreef in Jaarboek 1912 Dept. v. Landb., bl. 35, 
dat zij in Midden-Java inderdaad als abortiefmiddel in zwang zijn 
en dat hij er een geringe hoeveelheid stof uit afscheidde met alcaloïd- 
reactie's. Voorts worden de bladeren uitwendig gebruikt. K. & V. 
berichten, dat in Semarang de jonge bladeren, met sirihkalk ver- 
mengd, een uitmuntend middel worden geacht ter genezing van 
vuile wonden. Van verschillende zijden wordt dat bevestigd. Mevr. 
Kloppenburg vermeldt, dat men er afzichtelijke zweren mee geneest, 
zoowel bij menschen als bij dieren en Jasper (Geneeskrachtige plan- 
ten), dat daoen madja met adas-poelasari fijn gewreven, wordt ge- 
smeerd op venerische zweren aan de beenen en met kalk en tabak 
op schurftigen uitslag. Rumphius zegt, dat zij met een weinig rijsten 
„coeningh’’ (curcuma?) een smeersel vormen tegen den roodehond. 
Volgens mondelinge mededeeling van Dr. Boorsma worden op Ma- 
doera de jonge bladeren of het sap daaruit, al dan niet met kalk 
vermengd, uitwendig gebruikt tegen mond- en klauwzeer. 

De door een houtachtige schaal omgeven vrucht, die inwendig vrucht. 
in bouw gelijkt op de djëroek, heeft, ten naasten bij rijp zijnde, 
een sterken, niet onlieflijken geur (naar peardrops zeggen K. & V); 
overrijp geworden zijn zij zuur als azijn en oneetbaar. Rauw cutinarr. 
worden zij door de javanen en baliërs met graagte gegeten, doch 
bij onze natie vallen zij door de laffe zoetheid en sterken reuk niet 
in den smaak en men doet beter ze in de heete asch te braden, 
opdat de taaie slijmerigheid terdege uitzweet. De inlanders con- 
fijten soms de heele vruchten met suiker (Rumph.). 

Het medicinale gebruik, als middel tegen dysenterie en diarrhee, meaicinaat. 
is wellicht van uitheemschen oorsprong. Mevr. Kloppenburg zegt, 
dat de onrijpe vrucht, in schijven gesneden en gedroogd, samentrek- 
kend werkt; een aftreksel wordt gegeven tegen dysenterie. De rijpe 
vrucht is insgelijks heilzaam; zij bevordert de spijsvertering en 
werkt, met ijs gegeten, laxeerend, terwijl stukken van de rijpe vrucht, 
in kokend water afgetrokken, een geleiachtige massa geven, goed 
voor inwendig gebruik bij endeldarmontsteking. Een en ander vindt 
men, hoewel verward, terug bij Van der Burg (Geneesheer III, bl. 
255), die de werking van de vrucht noemt: tonisch, misschien 
adstringeerend, soms purgeerend. 

De vruchthokjes der jonge vruchten bevatten een groote hoe- Gom. 
veelheid gom, die met het naderen van het stadium van rijpheid 
in hoeveelheid en vloeibaarheid afneemt. K. & V. becijferen, dat 
een boom 70 L. van die lijm kan opleveren, indien men de vruchten, 


16 RUTACEAE. 


als zij zoo groot zijn als een ganzenei, doorsnijdt en een half et- 
maal laat uitdruipen. Deze gom zou zich zonder bijzondere voor- 
zorgen maanden lang in vloeibaren toestand laten bewaren en een 
bruikbare brievenlijm zijn. Watts Commercial products (bl. 26) 
zegt, dat dit vocht in Eng.-lndië wordt geroemd als vernis voor 
schilderijen en wordt gebruikt in waterverf, verder, dat het met kalk 
een zeer goed cement geeft, hetwelk spoedig zet en hard wordt: 
speciaal wordt het gebruikt voor het maken van putten, daar deze 
specie niet door water wordt aangetast. 

Rumphius deelt nog mede, dat in zijn tijd op Java de chinee- 
zen uit de bladeren en halfrijpe vruchten een opiumsurrogaat 
wisten te koken, aan substantie, reuk en smaak van het oprechte 
amfioen kwalijk te onderscheiden. 

In het Museum: Gom, bladeren. 


1371/4100. Citrus Aurantium, L. 

Uit een botanisch oogpunt is het geslacht Citrus, sinds de 
dagen van Olim gekweekt en zeer gemakkelijk hybriden vormend, 
een warwinkel, dien de systematicí op verschillende wijzen hebben 
trachten op te ruimen. Naast hen, die vooral om utiliteitsredenen 
elken karakteristieken vorm beschouwd wenschen te zien als zelf- 
standige soort of als variëteit, zijn anderen uitgegaan van den 
vermoedelijken oorsprong en groepeeren de geheele materie in 
weinige soorten met ondersoorten en variëteiten, welke dan de 
verschillende rassen omvatten. Ongelukkigerwijze loopen de inzich- 
ten omtrent de te volgen indeeling ver uiteen en is de synonymie 
van de namen, die dan komen te vervallen, onvolledig en onbe- 
trouwbaar bovendien. Waar Hasskarl een ongeteld aantal soorten 
en variëteiten voor Java beschreef, Miquel het bestaan van niet 
minder dan 18 soorten in Ned.-Indië aannam en Backer in zijn Flora 
van Batavia spreekt van de tallooze op Java gekweekte variëteiten, 
zeer moeilijk en soms in het geheel niet van elkaar te onder- 
scheiden, daar is het duidelijk, dat een oeconomisch-botanische 
behandeling van de Citrussoorten, niet berustend op een voor- 
alsnog onuitvoerbaar, zeer diepgaand botanisch onderzoek, ge- 
brekkig moet uitvallen in zooverre, dat voor de behandeling alleen 
in aanmerking komen die vormen, welke met vrij groote zekerheid 
zijn thuis te brengen, en dat mistasten bij het groepeeren bijkans 
onvermijdelijk is. Met het onderstaande wordt dus niet meer beoogd 
dan een poging te doen, om wat voor rangschikking bruikbaar 
scheen, overzichtelijk te groepeeren volgens een der nieuwe sy- 
stemen, waarvoor is gekozen dat van Guillaumin in l'Agriculture 
pratique d.p.c. Nov. 1913, bl. 287 e.v. 

Deze splitst Citrus Aurantium in drie ondersoorten. 

A. subspec. sinensis, de groep der zoete oranje-appelen. De 
hieronder vallende variëteiten zijn boomen met ondiep of niet ge- 
kartelde bladeren en vrij zwak gevleugelde bladstelen; de vruchten 
zijn rond of bijna rond, zonder tepel en hebben een vrij gladde 
schil, in kleur varieerend tusschen geel en rood. Het pulp is 
rinsch zonder bitterheid. Hiertoe behooren denkelijk de meeste 
van onze zoete djéroeksoorten, o.a. waarschijnlijk twee door Rum- 
phius (ll, bl. 113) als Aurantiumsinense beschreven vormen 


AEGLE — CITRUS. 17 


137/4100.van lémon manis tjina (Mal. Mol.), of djéroek lêgi (Jav.), djêroek 
manis (Mal.). Het is een boom, zegt hij, door geheel Indië aan- 
geplant. De vrucht is òf zuiver rond met een heel klein bultje 
bij den steel, òf aan beide zijden afgeplat: de eerste heeft een 
dikke, vooze, de tweede een dunne schil, die zich in beide gevallen 
gemakkelijk laat afpellen. De kleur der schil is donkergroen, doch 
indien men ze afplukt als zij goed rijp zijn en laat liggen, dan 
wordt de schil aan één kant geel. Het pulp is roodgeel, zoet. 
Dan beschrijft Rumphius nog (ll, bl. 115) een /émon manis 
bësar onder den naam van Aurantium verrucosum: dit is 
de hoogste van alle djëroeks, een vlugge groeier en doorgaans 
meer productief dan de vorige. Hij heeft een vruchtbaren, door- 
latenden bodem noodig en de volle zon. De vruchten zijn bijkans 
twee vuisten groot, zuiver rond, doch met een aantal groote, harde 
wratten: de schil kan niet worden afgepeld en de partjes kunnen niet 
van elkaar worden gescheiden. Het pulp islichtgeel, zoet en sappiger 
dan van de voorgaande en wordt daarom door velen geprefereerd. 
B. subspec. amara, de groep der bittere oranje-appelen. Dit zijn 
kleine, altijd van doornen voorziene boomen, met zeer weinig of 
niet gekartelde, zeer aromatische bladeren; de bladstelen zijn weinig 
gevleugeld. De vruchten zijn bolvormig, zonder tepel, sterk ge- 
kleurd en dikwijls gerimpeld : de schil is zeer bitter en sterk riekend, 
het pulp bitter en zuur. Deze ondersoort wordt verdeeld in twee 
variëteiten, de var. Bigaradia en de var. pumila. Een vertegen- 
woordiger van eerstgenoemde variëteit beschrijft Rumphius (Il, bl. 
111) onder den naam van Aurantium acidum alseen op Ambon 
veel voorkomenden, doch op Java, Bali en Celebes bijna onbekenden 
boom met hoekigen stam, bestaande uit een bleekwit, tamelijk hard 
hout, ongeschikt voor groot werk, omdat de stam zoo wanstaltig 
is. De vruchten, in het Mal. der Mol. gewoonlijk lémon itlam genoemd, 
zijn bijna zuiver rond, van boven en van onderen wat afgeplat; 
de schil is donkergroen en wordt tenslotte geel of oranje aan één 
zijde. De schil kan niet worden afgepeld en het pulp is zeer sappig, 
wijnachtig zuur en iets bitter met een viezen bijsmaak, zoodat de 
vrucht in den kost niet wordt gebruikt. Het sap is echter uitmuntend 
geschikt om koperwerk te poetsen en voor het reinigen van het 
hoofdhaar; het bijt niet op de huid, gelijk dat van andere limoenen. 
In het Middellandsche-Zee gebied wordt de bigarada-appel 
gecultiveerd voor de parfumerie-industrie (neroli uit de bloemen); hij 
levert verder de bittere oranjeschillen en pomeransen (jonge vrucht). 
Tot de variëteit pumila rekenen zoowel Engler als Guillaumin 
de reeds beschreven Aurantium sinense van Rumphius, doch diens 
beschrijving schijnt mij toe niet overeen te komen met die van den 
chinois. Guillaumin zegt, dat de chinois alleen wordt gekweekt 
om de kleine vruchten, die onrijp worden geconfijt. lets dergelijks 
deelt Rumphius mede (ll, bl. 116) van zijn onvolledig beschreven 
Aurantium pumilum madurense: hij zegt daarvan alleen, 
dat het is een op Madoera geteeld zoet djeroekje, kleiner nog dan 
de djëroek nipis en insgelijks dun van schil. Op Madoera zou het 
lemon soeasi of lemon kolte heeten en door de chineezen van Grise 
veel worden gebruikt om te confijten. Misschien is met behulp 
van de inlandsche namen deze vorm terug te vinden. 


18 RUTACEAE. 


1374100. _C, subspec. Lima wordt onderverdeeld in een var. Bergamia, 
een var. fusca en een var. Limetta. Tot de var. Bergamia, de groep 
omvattend der vooral wegens de uit de schil geperste aethe- 
rische olie bekende bergamotten, behooren volgens Guillaumin 
zeker twee, mogelijk drie der Rumphiaansche planten. Twijtel- 
achtig acht hij de identiteit van den Limo tuberosus van Rum- 
phius (ll, bl. 101 f. 26/2, niet 1). door dezen laatsten beschreven 
als een boom zoo groot als een appelboom, met vruchten van 
tweeërlei vorm, n.l. peervormig, alleen bij den steel met enkele 
groote knobbels en overigens met lage wratten of bultjes bezet 
of langwerpig dan wel aan beide kanten wat toegespitst, en geheel 
met lage knobbels of groote wratten bezet. De kleur is rijp groen- 
geel, de schil tamelijk dik, rijk aan aetherische olie, citroenachtig 
van reuk en smaak, tevens wat bitter en scherp op de tong. Deze 
schil wordt soms bij vleesch of visch gekookt, om daaraan een 
aangenamen geur te geven. Het pulp is zuur, doch slapper dan 
van eenige andere zure djeroek, ongeschikt voor keukenvebruik, 
maar desnoods rauw te eten: er is echter zoo weinig aan, dat men 
er de binnenste laag van de schil omheen moet laten zitten om 
er wat smaak aan te geven. Het pulp met suiker gegeten, zuivert 
de borst van „de slijmen die den moeilijken kinkhoest veroor- 
zaken.” In het Mal. der Molukken heet deze vorm /émon martin, 
waarschijnlijk naar een of ander portugees, die hem heeft ingevoerd. 

Een anderen vorm beschrijft Rumphius (ll, bl. 103) onder naam 
van Limo unguentarius. De vruchten zijn gelijk aan die van 
den voorgaanden, doch zoo ongelijk met bulten bezet en met kloven 
doorploegd, dat men haar geen recht fatsoen kan toeschrijven. 
Gewoonlijk zijn zij meer lang dan breed, bij den steel wat toe- 
loopend. De reuk van de schil is sterk en zelfs den inlanders niet 
aangenaam. Men gebruikt ze wel in een haarzalf. In het Mal. der 
Molukken heet deze vorm lémon koeramas. 

Tenslotte beschrijft Rumphius nog (Il, bl. 105) een Limo tau- 
rinus, mede een onbelangrijken vorm, die geplant wordt om 
zijn schaduw, vooral op Makassar: hij heet daar lémo kambar, 
in de Molukken lémon karbaoe. Het is de grootste, ook als boom, van 
de zure lmoenen. De vrucht heeft de grootte van een kinderhoofd, 
soms als het hoofd van een man, is peervormig, wat scheef en met 
groote bulten bezet, overigens glad. De gele schil is niet dik maar 
vast, sterk, doch niet aangenaam van reuk. Het pulp is wit, zeer 
zuur en scherp en dientengevolge ongeschikt om in den kost te ge- 
bruiken. He: sap wordt gebezigd om roest van ijzer en koper afte bijten. 

De variëteiten fusca en Limelta — omvattende respectievelijk de 
zure en de zoete lemmetjes, de laatste onbelangrijk en buiten be- 
schouwing blijvend — zijn zwervers in het geslacht Citrus. Engler 
beschouwt ze als een ondersoort van C. Hystrix, DC. en in den 
regel worden zij gebracht tot Citrus medica, L. Kew Bulletin 1894, bl. 
113 zegt, dat aan den oeconomisch meest belangrijken vorm, de west- 
indische lime, de naam toekomt van C. Medica, L. var.acida, 
Brandis, synoniem met C. Limonellus, Miq., C. Limetta, Risso, 
de Limonellus of Limo tenuis van Rumphius (ll, bl. 107), 
dus een vorm van onze welbekende djéroek nip’s of tipis. Ditis, gelijk 
Rumphius opmerkt, de algemeensteen meestgebruikelijke vande zure 


CITRUS. 19 


137/M00. djëroeks, afkomstig van een heester met meestal krommen stam, die 
de dikte van een dijbeen niet te boven gaat. Hij vraagt, zegt'R., geen 
goeden, vetten grond, want hoe harder die is met steen en puin ge- 
mengd, des te weelderiger wast hij, vooral als hij wel ter zonne staat. 
De vruchten zijn zuiver kogelrond, zonder knobbels, eindigend in 
een spits tepeltje. De schil is dun, eerst groen, daarna citroengeel: 
het pulp is wit of groenachtig, zeer sappig, zuiver zuur en met 
goeden geur. Dit sap is in dagelijksch gebruik om allerhanden kost 
daarmede zuur te maken, want van alle indische djëroeksoorten 
is deze de smakelijkste. 

In de engelsche west-indische koloniën wordt een vorm van dië- 
roek nipis op groote schaal geteeld om de vruchten zelf, die worden 
uitgevoerd als limes: om het sap, hetwelk in natura, geconcentreerd 
of in den vorm van kalkzout wordt uitgevoerd voor het bereiden 
van citroenzuur: en voor de aetherische olie, die uit de schillen 
wordt verkregen òf door distillatie (essential oil of limes), òf langs 
kouden weg mechanisch (otto of limes). Van deze producten zijn 
het geconcentreerde sap en het kalkzout het belangrijkst. Een 
beknopte, doch vrij volledige beschijving van de bereiding vindt 
men in l'Agr. Pratique d. p. chauds van Maart 1914, bl. 178. In Teys- 
mannia 1905, bl. 300 wordt overwogen, of ook Java de bereiding 
van deze artikelen zou kunnen ter hand nemen, doch een definitieve 
beantwoording van deze vraag, hetzij in bevestigenden, hetzij in 
ontkennenden zin, is niet mogelijk door het ontbreken van opbrengst- 
cijfers. In Bulletin Imp. Inst. 1915, bl. 77 wordt de opbrengst per 
acre in West-Indië gesteld op 24000 Ibs limes, dus ca 19 ton per 
bouw en inderdaad moet de oogst wel ruim zijn, wil de cultuur 
rendeeren, aangezien de waarde per vrucht aan citroenzuur zéér 
gering is. West-Indië is de cultuur begonnen in concurrentie met 
een dergelijke industrie in Zuid-Italië, waar citroenen het uitgangs- 
punt vormen; geen van beide is het gelukt zijn concurrent van 
de baan te dringen. 

Hasskarl noemt in zijn Nut (No. 259) de djëroek nipis C. L i- 
monellus, Hassk. z oxycarpa. Deze vorm schijnt in het jav. ook 
gebêl en djëroek pêtjël te heeten. Behalve voor het zuur maken van 
spijzen wordt hij veel ook gebruikt in de medicijnen. Mevr. Klop- 
penburg zegt, dat een aftreksel van den wortel van djëroek nipis 
een middel is om te stoppen bij buikloop en dat het sap slijmop- 
lossend werkt bij beginnende verkoudheid; zij beveelt aan het met 
zout in te nemen en ermede te gorgelen bij abcessen in de keel. 
Jasper (Geneeskrachtige planten) vermeldt nog, dat voortgezet ge- 
bruik van het sap van djeroek pêtjël met het vocht uit fömoe lawak 
en Suiker wordt beschouwd als heilzaam bij gonorrhee. 

Ten slotte beschrijft Rumphius (Il, bl. 109)een Limonellus aura- 
rius, die de kleinste vruchten heeft, niet grooter dan musketkogels, 
rond, met kleine wratjes bezet en gemeenlijk gegroefd. Zij blijven 
lang groen, doch worden ten laatste citroengeel. De dunne schil is 
specerijachtig, bijkans als lagoendi (Vitex trifolia, L.), het pulp sap- 
pig, geel en zeer zuur. Deze lémon mas wordt alleen gebruikt door 
de goudsmeden, voor het reinigen van het metaal, en verder onder 
allerlei medicamenten en waschmiddelen om de oogen te zuiveren, 
voor welk doel zij beter geschikt zijn dan andere soorten, omdat zij 


137/4100. 


Hout. 


Vrucht. 


20 RUTACEAE. 


niet scherp zijn. Waar men ze in overvloed heeft, worden zij ook ge- 
bruikt om het hoofd en lijf daarmee te wasschen, niet zoozeer omdat zij 
reinigen, als wel, omdat zij een aangenamen geur nalaten (Rumph.). 

Deze vorm, waarvan de identiteit onzeker is, herinnert aan de 
hier welbekende djëroek limo, in Hasskarl’s Nut (No. 256) genoemd 
Citrus Limonellus, Hassk.  amblycarpa, Hassk.met de vol- 
gende mededeeling: de bladeren worden tot specerij bij het braden 
van vleeschspijzen gebruikt en daar zij hun aangenamen geur mede- 
deelen aan het water waarin zij zijn gelegd, worden zij veelvuldig 
gebruikt om waschwater te parfumeeren. De vruchten worden ge- 
confijt(Hassk.). Djeroek limo wordthij voorkeur voor sambal gebruikt. 


Citrus decumana, Murray. 

Deze soort, omvattend de pompelmoezen, wordt door Rumphius 
beschreven (Il, bl. 96) onder den naam van Limo decumanus. 
Hij zegt er het volgende van. 

De pompelmoes krijgt geen hoogen stam, maar breidt zich verder 
uit dan de andere djëroekboomen en hoe lager zijn takken zijn, 
des te beter vruchten draagt hij; dikwijls moet hij met latten on- 
dersteund worden. Zijn hout is bleek, dicht en warrig, niet licht 
scheurend en droog zijnde, geschikt voor stelen van timmermans- 
gereedschappen, inzonderheid dat van de dikke wortels, die wat 
geaderd zijn. De vrucht heeft de gedaante van een appel, zoo groot 
als een menschenhoofd, aan beide kanten wat afgeplat, met gladde 
schil of hier en daar een bultje vertoonend. Het pulp is rood, zeer 
sappig, rinsch van smaak, doch bij de geheel rijpe zoet als onze 
aalbessen. Deze lémon kasoemba is klaarblijkelijk onze djêroek da- 
lima: Rumphius heeft echter meerdere vormen gekend. Zoo vermeldt 
hij er een, gewoonlijk wat kleiner, met een wit pulp, rinsch, doch 
laf en waterig. Ook heeft men op Banda overvloedig een bijzonderen 
vorm met wat kleiner, peervormige, eenigszins geknobbelde vruch- 
ten; het pulp daarvan is rooder dan van de gewone en de vrucht 
heeft van binnen een kleine holte; deze bevat weinig, soms in het 
geheel geen zaden. 

Verder heeft men er een, niet grooter dan een kegelbal, met dunne, 
niet bittere schil: het pulp is wit, zeer sappig en rinsch, doch 
weinig geacht, omdat het nòch zuur, nòch zoet is. Op Ambon is 
deze vorm zeldzaam en heet daar japansche pompelmoes, omdat 
hij, naar men zegt, uit Japan afkomstig is. 

Een andere zeldzame vorm, Limo praegnans, vaak met dubbele 
vrucht (als de tot C. Aurantium, L. subspec. sinensis subvar. 
melitensis behoorende naveloranjes), komt voor op Banda, vooral 
Poeloe Ai: hij heet lémon bonting. Het pulp is wit, sappig en zoet: 
zaden ontbreken gewoonlijk. 

In de buitenlandsche literatuur vindt men pompelmoesachtige 
djéroeks gewoonlijk aangeduid als grape fruit, pomelo of shaddock. 
Dit zijn volgens Guillaumin kruisingen tusschen C. decumana en 
C. aurantium sinensis: in uiterlijk naderen zij de pompelmoes, 
doch het pulp is smeltend als dat van den zoeten oranje-appel. 
De vruchten zijn kleiner dan de pompelmoes, rond of peervormig, 
met dunne schil, het pulp geurig, groenachtig rood of rose, sappig, 
zuur, zeer goed om met suiker te eten. Die welke het dichtst 


CITRUS. 21 


staan bij de pompelmoes zijn een weinig bitter. Naar den oranje- 
appel aardende vormen worden vooral op Cuba en de Antillen 
gekweekt, de andere vooral in Florida en Californië. 

Lumies heeten de bastaarden tusschen C. decumana en C. medica. 


137/4100. Citrus Hystrix, DC. 

Boom, onder velerlei namen beschreven, ook door Rumphius. 

Vanden Limo ventricosus of lémon poeroet =djêroek poeroet 
zegt hij (ll, bl. 102), dat de vrucht kleiner is dan een vuist, peer- 
vormig, doch met zooveel knobbels en bulten bezet, dat zij kwalijk 
die gedaante behouden kan; de bulten op zich zelf beschouwd zijn 
echter tamelijk glad. De kleur der schil is groen; alleen de geheel 
rijpe worden een weinig geel. De geur dier schillen is aangenamer 
dan van eenige andere indische djëroeksoort, dien van de beste 
spaansche citroenen gelijk of overtreffend. Geraspt en met een 
weinig water gemengd, dienen zij om het hoofd in te wrijven na 
het.reinigen van het haar en men gebruikt ze wel voor het kruiden 
van vleesch; zij kunnen ook worden geconfijt. Het groenachtige 
pulp is niet sappig, doch zeer zuur en een weinig scherp. 

Van Limo agrestis, lémon papéda geheeten in de Molukken 
en parali bij de makassaren, vermeldt dezelfde (ll, bl. 104), dat 
het hout is hard en dicht, bleekgeel als palmhout. De wortels 
van oude boomen zijn hooger geel en daarbij wat geaderd : mits- 
dien zijn zij bij de makassaren zeer gezocht voor stelen van bijlen en 
kapmessen en voor handvatten van krissen. De vruchten hebben 
hier en daar gladde bulten, maar zijn overigens effen. De schil is 
citroenachtig van reuk, doch wordt volgens Rumphius niet 
gebruikt. Het pulp is sappig en scherp zuur, ongeschikt om alleen 
te gebruiken omdat het snijding in den buik veroorzaakt, doch bij de 
ambonneezen is het in dagelijksch gebruik om de saus te maken 
waarmede de papéda wordt genuttigd. Voorts was dit sap noodig 
voor het verven van katoen mèt kasoemba. 

In de derde plaats wordt ook de Limo ferus, de in medicinale 
voorschriften van Rumphius zoo vaak voorkomende lémon swanggi, 
tot C. Hystrix, DC. gebracht. De vruchten zijn volgens zijn be- 
schrijving (ll, bl. 106) aan beide kanten toegespitst; enkele zijn 
peervormig, rondom met wratten bezet. De schil dient voor het 
zalven van het hoofd, als die van djëroek poeroet; zij ruikt niet 
onlieflijk, doch wat slap en wild, De schil en ook het bijtend zure 
sap gebruikt men verder om bij andere medicamenten te koken, om 
derzelver kracht op te wekken, vooral bij bittere middelen die gegeven 
worden om te zuiveren. Het sap alleen wordt voorts gebezigd als 
dat van den vorigen vorm voor de toebereiding van de saus voor 
de papéda en om te verven. 

Van deze drie is de djëroek poeroet op geheel Java bekend. Filet 
zegt er nog van (No. 2077), dat ook de bladeren een aangenamen 
geur hebben en in het waschwater worden gelegd, of als kruiderij 
dienen bij het braden van vleesch; men vindt ze, aan spietjes 
geregen, op de pasars. De vruchten zijn overal verkrijgbaar in den 
inlandschen medicijnhandel voor de schillen, die nog op den hui- 
digen dag worden gebruikt als door Rumphius aangegeven. Inlanders 
stoken er ook wel eens de vluchtige olie uit, doch alle Citrus-oliën 


137/41C0. 


137/4100. 


22 RUTACEAE — SIMARUBACEAE. 


verliezen door verhitting veel van haar fijn aroma en de gedistil- 
leerde olie is dan ook niet aangenaam van geur. In Agr. Journal 
of India, Oct, 1910, bl. 331 wordt gezegd, dat men langs kouden 
weg ut de schillen een op bergamt-olie gelijkend product kan ver- 
krijgen, milder van geur dan het gedistilleerde, doch dat de op- 
brengst gering en onzeker is. Een onderzoek naar het dístillaat is 
gepubliceerd in Jaarboek 1909 Dept. v. Landb., bl. 64. 


Citrus japonica, Thunb. 

Heester, door Rumphius beschreven (Il, bl. 110) onder den naam 
van Limonellus madurense of lémon madoera als een onge- 
doornden heester, niet boven twee voet hoog. De vruchten zijn 
rond, van boven wat ingedrukt, zoo groot als musketkogels: zij 
bijven altijd groen. De schil is dun, het pulp rinsch of zuur met 
specerijachtigen smaak en van oranje kleur. Rauw worden zij 
niet gegeten, doch men confijt ze met een of twee van de zuiver 
bittere blaadjes eraan. 

Dit is de kumguat met ronde vruchten (C. japonica var. madu- 
rensis); men heeft er ook met langwerpige vruchten (C. japonica 
var. margarita). 


Citrus medica, L. 

Deze soort, indien niet gehybridiseerd, bezit volkomen onge- 
vleugelde bladstelen. Guillaumin verdeelt haar in twee variëteiten, 
nl. de var. Limon of echte citroen en de var. proper of cedraat. 
Beide vindt men terug in Rumphius’ beschrijving (ll, bl. 99) van 
den Malum Citrium of fémon soesoe, onderscheiden in een 
wilde en een tamme. De wilde, die het algemeenst is, heeft vruch- 
ten als spaansche citroenen, doch wat grooter, langwerpig, uit- 
loopend in een tepel. Met uitzondering van enkele bultjes is de 
schil effen, bleekgeel van kleur, een vinger dik en voos: het pulp 
is sappig en zuur. Het sap wofdt gebruikt als dat van andere 
zure limoenen. 

De tamme heeft een vrucht, wel een voet lang en 6 duim dik, 
bultig en eveneens eindigend in een tepel. De schil is groengeel, 
een duim dik, sappiger en massiever dan die van andere limoe- 
nen en zeer geschikt om te confijten. Het pulp is als van de vorige. 

Met deze laatste variëteit is identiek Citrus Papaya, Hassk. 
Mal.: Djéroek papaja, Jav.: Djéroek katès. Voor het bereiden van 
Sukade van de schil geeft Rumphius een vrij uitvoerig voor- 
schrift; volgens Mevr. Kloppenburg gaat men als volgt te werk. 
De djëroek katès wordt in- 6 parten gesneden en daaruit alles ver- 
wijderd wat eenigszins sappig is. De overblijvende schillen worden 
twee dagen in de zon gedroogd. Dan kookt men ze even op in 
een dikke stroop, tot die stroop gebonden is en herhaalt dit twee 
maal met tusschenpoozen van drie dagen, totdat de schillen door- 
trokken zijn van suiker. Vervolgens worden zij gedroogd en in 
Suiker gelegd op de wijze als voor het verkrijgen van z.g. ge- 
kristalliseerde vruchten. 

Een monstruositeit van den cedraat is de zijn karakteristieken 
naam aan den eigendommelijken vorm ontleenende djéroek tangan 
(forma digitata=Sarcodactilis helicteroides, Gaertn.), 


CITRUS — SAMADERA. 23 


waaraan door de chineezen geneeskrachtige eigenschappen worden 
toegeschreven (Teysmannia 1911, bl. 313). 


137/4100. Citrus nobilis, Lour. 

Boom, 5 tot 8 M. hoog, met aan beide polen afgeplatte vruchten ; 
de schil is oranjekleurig, soms roodachtig, eenigszins bultig, ge- 
makkelijk loslatend van het vruchtvleesch, dat zeer geurig en 
zoet of zuur is. De zoete (var. deliciosa) zijn de zoete mandarijnen. 
Volgens Hasskarl’s Nut No. 265 wordt deze soort ín het soendaasch 
djéroek tjoplok genoemd. 

De in de vreemde literatuur veelvuldig genoemde fangerines 
zijn volgens Guillaumin ontstaan door kruisen van C. nobilis met 
C. Aurantium subspec. sinensis var. melitensis. 


SIMARUBACEAE. 
AeernL09. Samadera indica, Gaertn. 
Volksnamen. Mal.: Gatèp pait — Alf. Amb.: Lani — Tern: 
One-one — Alf. Minah.: Sahangi. 

De Lanius, zegt Rumphius (lll, bl. 194), is een zeldzaam voor- 
komend, laag strandboompje (volgens Backer's Schoolflora 5 tot 
12 M. hoog), dikwijls met zijn takken langs andere boomen krui- 
pend en tenslotte zoo dik wordend als een pinangboom. 

De bladeren worden volgens Van der Burg (Geneesheer Ill, bl. Bladeren. 
288) uitwendig gebruikt tegen roos. Greshoff (Schetsen, bl. 17) 
licht dat toe door te zeggen, dat de bladeren worden aangewend 
als een papje en voegt daarbij, dat een aftreksel wordt gebezigd 
om insecten — bepaaldelijk witte mieren — te dooden. Een afkook- 
sel van de zaden of andere deelen, vervolgt Van der Burg, kan Zaden. 
als zuiver bitter middel worden benut in de daarvoor aangewezen 
gevallen, dus bij atonie van het darmkanaal, verminderde galse- 
cretie, enz. Blume (Bijdragen, bl. 260) zag van zoo’n afkooksel 
goede gevolgen bij intermitteerende en remitteerende galkoortsen. 
Rumphius deelt mede, dat het zeer bittere, braking opwekken- 
de zaad met pinang wordt gekauwd of met water gewreven wordt 
ingegeven bij vergiftiging door paddenstoelen e.d. Alleen gebruikt 
werken de kernen, behalve als braakmiddel, ook purgeerend. 

Van der Burg beweert, dat uit die zaden een vette olie wordt 
getrokken, die tegen rheumatische aandoeningen zou worden in- 
gewreven. Greshoff's monographie vermeldt een oliegehalte van 
Il, van het gewicht van de zaadkernen en is verder te raadplegen 
omtrent de verschillende glycosieden, bitterstoffen, harsen en het 
alcaloïd, die deze plant bevat. Zij is, sinds de westersche weten- 
schap zich niet meer met haar bemoeit, van zeer gering nut, ZOO 
niet zonder nut. Rost van Tonningen, die uit de zaden het eerst 
een bittere zelfstandigheid afscheidde en daarvan groote verwach- 
tingen koesterde als koortswerend middel, schreef in het Natuurk. 
Tijdschr. v. NI. dl. 20, bl. 188: Van de samaderine, voor een paar 
jaar door mij ontdekt, heb ik veel genoegen: een hoeveelheid daar- 
van is op hooger last door mij bereid en naar Nederland gezonden, 
terwijl de aanplant der Samadera indica bevolen en thans reeds 
gedeeltelijk uitgevoerd is. Belangrijk is het feit te noemen, dat deze 


24 SIMARUBACEAE. 


bitterstof voor een goed deel in de zaden huist en de plant snel 
(in drie jaar) en overvloedig vrucht draagt. Men behoeft dus geen 
boomen te kappen of te schillen, maar alleen de zaden te ver- 
zamelen. Behalve de hoogst verdienstelijke ontdekker heeft echter 
nog niemand eenig pleizier van deze stof beleefd: men is er niet in 
geslaagd om de vruchten of eenig ander deel in den europeeschen 
drogerijhandel in te voeren. 
In het Museum: Zaden, olie. 


138/4114. Quassia amara, L. 
Volksnamen. Soend.: Géntèng peudjit. 

Opgerichte heester, 2 à 3 M. hoog, inheemsch in tropisch Amerika, 
vaak als sierheester ín tuinen aangeplanten soms verwilderd (Backer, 
Schoolflora). Het is de stamplant van het oorspronkeiijke kwassi- 
of bitterhout van Suriname, dat thans volgens Kew Bulletin 1894, 
bl. 402 wegens gebrek aan aanvoer van het echte, meest is ver- 
vangen door het quassia-hout van Jamaica, afkomstig van Picrasma 
excelsa, Planch. Bitterhout, zoowel het echte als dat van de An- 
tillen, wordt gebruikt als tonisch middel bij maaglijden en in het 
groot als door Kew hoog geroemd insecticide voor het verdelgen 
van bladluizen e.d. Het werkzame bestanddeel van het hout van 
Quassia amara bestaat uit een aantal bitterstoffen, tot een hoeveel- 
heid van 0.1 ®/, daarin aanwezig; behalve voor dieren is bitterhout 
volkomen onschadelijk. 


138/4116. Eurycoma longifolia, Jack. 
Volksnamen. Mal.: Bidara laoet, B. pahit, B. poetih, Kébél, 
Mempoleh (Banka), Toengkè ali (Minangk.) — Bat. : Babi 
koeroes, Pakengoenjo. 
Sierlijk strandboompje, tot 6 M. hoog, vooral in het westelijk deel 
van den Maleischen archipel voorkomend, op Java niet aangetroffen. 
Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 22) zegt, dat deze bidara laoet 
of pênawar pahit de medicijn is, die de maleier het best kent als 
middel tegen koorts. Als de meeste planten van deze familie bevat 
zij in al haar deelen een bittere stof. Alleen de wortelbast echter is 
het als geneesmiddel gebruikelijke deel (R.). Van Billiton werd mij bij 
een toegezonden monster medegedeeld, dat een aftreksel van den 
wortel zelf wordt gebruikt en uit de Lampongs ontving ik bericht, 
dat een aftreksel van den gestampten wortel wordt gedronken te- 
gen bloedafgang en van den bast als middel tegen klieren. 
Greshoff houdt in Schetsen (bl. 90) op gezag van Scheffer en 
Vorderman staande, dat Eurycoma longifolia de rechte stamplant 
is van het bidara laoet van den inlandschen medicijnhandel en zegt, 
dat men wèl onderscheid moet maken tusschen het bidara laoet 
van Sumatra, Banka en Billiton en dat van Oost-Java, Bali en Timor: 
het grootste deel van het indische slangenhout zou afkomstig zijn 
van Eurycoma. Hoewel herhaaldelijk van bevoegde zijde tegen- 
gesproken, toont Greshoff's dwaling een taai leven. Boorsma stelde 
een opzettelijk onderzoek in naar het voorkomen van Eurycoma- 
en Strychnoshout als medicijn. In het Pharmaceutisch Weekblad 
1915, bl. 1671 schreef hij, dat het hem op Java nooit gelukt is 
Eurycoma-hout machtig te worden. Van de buitenbezittingen ont- 


SAMADERA — BRUCEA. 25 


ving hij uit alle streken Strychnoshout, ’t welk bleek te worden 
ingevoerd via Java of via Singapore. Eurycomahout en andere bit- 
tere houtsoorten werden ingezonden van de Lampongs, Banka, Bil- 
liton, Riouw, Sumatra's Oostkust en Borneo, dus uit die streken, 
waar de Eurycoma voorkomt (en vermoedelijk als surrogaat voor 
het echte bidara laoet wordt gebezigd), doch het gebruik is meestal 
plaatselijk en van uitvoer is in de berichten, die de zendingen ver- 
gezelden, zelden of nooit sprake. Het is daarom niet twijfelachtig, 
dat het Strychnoshout aanspraak heeft op de kwalificatie echt. Eu- 
rycoma longifolia bevat geen brucine of strychnine. 
In het Museum: Wortels, hout. 


138/4117. Harrisonia paucijuga, Oliv. 
Volksnamen. Mal: Sésépang (Lamp.)—Soend. : Garoet—Jav.: 
Kèngkèng. 


Gestekelde heester, 1 tot 16 M. lang, klimmend of met over- 
hangende twijgen, voorkomend in kreupelbosch en heggen bene- 
den 100 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). Alle deelen van deze 
plant zijn zeer bitter: de spruiten dienen wel als geneesmiddel 
tegen diarrhee (De Clercq No. 1738). 


138/4120. Brucea sumatrana, Roxb. 
Volksnamen. Mal.: Béroel (Lamp.), Nagas (Ambon), Síka- 
loer (S. W.K.) — Bat.: Maloer, Sikaloer, Tambar boei, T. 
sipago — Soend.: Kéndoeng peutjang, Ki padèsa, Koewalot 
Trawalot — Mak.: Tambara maritja. 

Opgericht heester, 1 tot 2.50 M. hoog, groeiend in kreupelhout 

en heggen beneden 300 M. zeehoogte. Rumphius beschrijft hem 
(VII, bl. 27) onder den naam van Lussa radja als een uittandsch 
boompje met een enkelen, rechten stam van een paar vingers 
dikte, dat den Rex amaroris (Soulamea amara, Lamk) schijnt uit 
te dagen om den prijs voor bitterheid, die men in alle deelen 
vindt, het meest in de zaden, daarop in den wortel. Deze laatste wortel. 
wordt gehouden voor een hoofdmedicament tegen allerhande in- 
genomen venijn en schadelijken kost en een krachtig middel 
tegen koorts (Rumph.). Hotsfield (Medicinal plants, bl. 122) 
achtte een aftreksel nuttig bij maag- en darmaandoeningen en 
gaf — naar hij zegt met goed resultaat — een waterig of spiritueus 
extract bij maagzwakte en diarrhee. In het Geneesk. Tijdschr. v. 
N.1. dl. 14, bl. 906/8 wordt gezegd: In het Mandailingsche gebruiken 
de inlanders deze plant tegen tusschenpoozende koorts ; gewoonlijk 
genezen de lijders na 3 tot 5 giften van een afkooksel van een 
ons op 8 ons colatuur; in gevallen van vergrooting van de milt, 
waar kinine geen effect had, volgde genezing. De inlanders ge- 
bruiken de geheele plant; het werkzaamst is de wortelbast. 

De bladeren, fijngewreven en gemengd met een weinig onge- Bladeren. 
bluschte kalk, worden volgens Indische Vergiftrapporten (No. 151) 
aangewend als geneesmiddel op wonden van schurftige dieren. Rum- 
phius vermeldt van de bladeren in het bijzonder, dat zij, opgesmeerd 
en ingenomen, steken in de zijde verdrijven en van de gestampte of 
gewreven vruchtjes, dat men er met arak een extract uit kan berei- Vruchten. 
den, zoo bitter als alsem en een goed vervangmiddel daarvoor. 


26 SIMARUBACEAE — BURSERACEAE. 


Deze vruchtjes, het best bekend als makassaarsche pitjes, zijn een 
hooggeroemd middel tegen dysenterie. Van der Burg (Geneesheer 
Lil, bl. 143) zegt daarvan het volgende: In het Geneeskundig Tijdschr. 
v. N. IL. dl. 16, bl. 370 beveelt N.P. van der Stok de zaden aan bij 
acute (niet bij chronische) dysenterie en meer speciaal tegen de darm- 


‚ bloedingen, die bij deze ziekte voorkomen. De werking is gewoonlijk 


138/4121. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


138/4126. 


PIII 2, Zij mogen een specificum worden genoemd bij 
dien vorm, waarbij kleine hoeveelheden faeces met bloed en slijm 
met kleine tusschenpoozen worden ontlast en bij sterke darmbloe- 
dingen, wanneer nog geen gangraen van de darmwanden bestaat... 
Het schijnt, dat de makassaarsche pitjes niet alleen tot de sterke 
adstringentia, maar zelfs tot de haemostatica moeten worden gere- 
kend en als wij niet reeds zulke uitmuntende bloedstelpende mid- 
delen bezaten, zou het misschien de moeite waard zijn om dit middel 
bij andere bloedingen te beproeven. Vreemd is het, dat tambara mari- 
tja hoegenaamd geen uitwerking heeft bij chronische dysenterie en 
diarrhee. Met dit laatste is Van der Burg het niet eens; hij zag er 
dikwijls wèleen gunstige werking van bij chronische diarrhee, darm- 
catarrh en dysenterie en beschrijft de wijze waarop hij dit middel 
toediende. In den inlandschen medicijnhandel te Batavia trof ik 
de vruchtjes aan onder den naam van ko som tjí. 

De Vrij vond er 23 ®/, olie in, groen gekleurd bij uittrekken met 
aether en geel indien geëxtraheerd met zwavelkoolstof (Nat. Tijdschr. 
v. N. IL. dl. 30, bl. 223). De overige bestandeelen komen volgens 
Greshoff's Schetsen (bl. 71) hoogstwaarschijnlijk overeen met die 
van Samadera indica, Gaertn. 

In het Museum: Bladeren, vruchten, olie. 


Picrasma javanica, Bl. 
Volksnamen. Mal. : Toeba oelet (Palemb.) — Soend. : Ki brah- 
ma, Ki pahit— Alf. Minah.: Kajoe choetoe. 

Boom, 10 tot 15 M. hoog en 25 à 35 cM. dik, verbreid over 
geheel Java tusschen 150 en 1400 M. zeehoogte, doch overal zeld- 
zaam. Het hout is als te weinig duurzaam, te klein en te schaarsch 
niet bij de inlanders in gebruik (K. & V. — IV, bl. 8). 

De bast werd mij van den Salak gebracht als koortswerend 
middel en De Clercq (No. 2700) vermeldt, dat hij (wel eens) is 
aangevoerd van Padang als valsche kina. Volgens een mededee- 
ling van Dr. J.J. Smith worden de bladeren gebruikt tegen zweren. 

In het Museum: Bast. 


Soulamea amara, Lamk. 
Volknamen. Ternate: Pénawar pipis, Soelamoe pohon. 
Rex amaroris, Rumph. (ll, bl. 129) is somtijds een heester, 
somtijds een boom: op het strand of op open plekken groeiende 
blijft het een struik, doch een weinig meer landwaarts wassend en 
in de schaduw van andere boomen wordt het een boompje, met 
een bochtigen, overhangenden stam. 
Het geheele gewas is bovenmate bitter, het ergst de vruchten, 
daarna de wortels, dan de schors en tenslotte het hout. 
De wortels zijn dik en kort, licht en bekleed met een gele, 
droge schors. Deze en de vruchtjes worden het meest gebruikt, 


BRUCEA — PROTIUM. 27 


vooral tegen oepas (d.i. cholera en pleuris), waartegen men den 
patiënt een vruchtje, in kleine stukjes gesneden, met een pinang 
laat kauwen en het sap inslikken, ’t welk een moeilijk werk is, 
omdat de gruwelijke bitterheid zoo lang in den mond blijft en 
dikwijls walging verwekt. Beter is daarom een paar van de hart- 
vormige vruchtjes met wat water op een steen fijn te wrijven en 
dat den dijder ineens te doen uitdrinken. Mede gebruikt men de 
vruchtjes in allerhande koortsen; met succes geeft men ze in een 
dosis van 5 tot 7 stuks. Voorts worden zoowel de wortels als de 
vruchten, in water gewreven, ingenomen tegen koliek en hoest, 
speciaal kinkhoest, en aamborstigheid. Bij vergiftiging werkt de, 
wortel heilzaam door braking op te wekken. Rumphius geeft nog 
verscheidene andere toepassingen van de verschillende deelen van 
dezen „kapitein der medicijnen”, zoowel in- als uitwendig en ka- 
rakteriseert de kracht ervan door te zeggen, dat hij de maag ver- 
sterkt, den verloren eetlust terug geeft en al'e verstopping der 
ingewanden opent. De vruchten moet men plukken als ze geel 
of zwartachtig beginnen te worden, want eenmaal afgevallen zijn 
zij minder werkzaam en bovendien weinig te vinden (Rumph.). 


BURSERACEAE. 


1390/4137. Protium javanicum, Burm. (Amyris dentata, Willd., A. 
PROV U e Je) 
Volksnamen. Soend: Tanggoeloen — Jav.: Bérnang, Goeloen, 
Katos, Trênggoeloen — Mad.: Tangghoeloen. 

Meestal zeer kromme, laag bij den grond vertakte, dikke, ge- 
woonlijk nogal lage boom, tot 22 M. hoog en 110 cM. dik, verbreid 
over geheel Java tusschen O en 500 M. zeehoogte, in den regel ver- 
strooid groeiend. 

Het breede, roodbruine kernhout is zwaar en zeer fijn van draad, Hout. 
doch ofschoon het om zijn bijzondere duurzaamheid, groote sterkte 
en andere goede eigenschappen algemeen door de inlanders wordt 
geroemd, wordt het slechts zelden gebezigd, aangezien op de groei- 
plaatsen dezer houtsoort meestal ook djati te krijgen is. Ongetwijfeld 
is het echter een uitstekende timmerhoutsoort, waarvan te weinig 
partij wordt getrokken: waarschijnlijk is het geschikt voor schroe- 
ven, kamraderen, wagenassen enz. Het is alleen in korte, doch zeer 
dikke stukken te bekomen: slechts bij Poeger in Zuid-Besoeki vindt 
men rechtstammige exemplaren (K. & V. — IV, bl. 22). De Sturler 
(Houtsoorten No. 62) zegt: Tanggoeloen is zeer geschikt voor mo- 
lenwerk en scheepsblokken en voor grove meubelen: bewerkt zijnde 
krijgt het de kleur van sawoe. Vorderman (Madoereesche planten 
No. 356} deelt mede, dat het niet wordt aangetast door witte mieren 
en, hoewel hoog in prijs, plaatselijk wordt gebruikt voor stijlen 
bij den huisbouw. Rumphius, den Tíingulong kennende uit ma- 
teriaal door hem van Java ontvangen, zegt (VII, bl. 54), dat het 
kernhout te Batavia bij den huisbouw werd gebezigd en ook voor 
stelen van gereedschappen, schaven en voor houten hamers. 

De jonge bladeren worden volgens denzelfden gegeten. Vorder- Bladeren. 
man (1.c.) vermeldt, dat een papje van de sterk naar terpentijn rieken- 
de bladeren bij buiklijden op den buik wordt aangewend en Jasper 


Vruchten. 


139/4140. 


Hout. 


Hars. 


28 BURSERACEAE. 


(Geneeskrachtige planten), dat zij een middel zijn tegen hoest: men 
wrijft de bladeren fijn met klontjes suiker, doet er wat sap bij- 
van djéroek pêtjél en neemt het verkregen vocht in. 

De vruchten worden gegeten: zij zijn zoetig met een terpentijn- 
achtigen bijsmaak (Vorderman); anderen noemen ze zuur, doch 
eetbaar, weer anderen oneethaar. De schil van de vrucht bevat een 
aromatische aetherische olie, die nuttig wordt geacht tef vervan- 
ging van terpentijn en dergelijke prikkelende stoffen (Horsfield, Me- 
dicinal plants, bl. 121). 


Canarium amboinense, Hochr., C. commune, L. en C. 

moluccanum, Bl. 
De tamme kanari’s, door Rumphius (Il, bl. 145) bijeengebracht 
in het hoofdstuk gewijd aan Canaríium vulgare, komen volgens 
hem wildgroeiend alleen voor in de Molukken en verder oost- 
waarts, doch niet op Celebes, Bali en westelijker gelegen eilanden: 
daar zijn zij ingevoerd. Ook op Ambon zijn zij niet wild, doch 
worden alleen aangetroffen in de dorpen en in de boschtuinen. 

Het hout is wit, dicht en hard, maar niet duurzaam: droog is 
het ook niet sterk. De oude stammen geven echter goed brand- 
hout, dat gezocht is voor het branden van kalk. Uit de wortel- 
lijsten van oude stammen maakt men wel pagaaien. 

Als de boomen oud worden, plegen zij een weinig wit, taai 
hars uit te zweeten, als men in het onderste deel van den stam of 
de wortels kapt. Jonge boomen en die welke rijkelijk vruchten 
dragen geven geen hars en de inlanders maken van dit pro- 
duct ook weinig werk omdat zij weten, dat als de boom aanvangt 
een grootere hoeveelheid hars voort te brengen, het gedaan is 
met de vruchtdracht. Hars is in overvloed van andere boomen te 
verkrijgen en die van den tammen kanari heeft geen bijzondere 
toepassingen: men zou er fakkels van kunnen maken (Rumphius). 
De helder uitgevloeide hars, die aanvankelijk de consistentie heeft 
van zalf, wordt allengs geheel ondoorzichtig en broos door kris-. 
tallisatie van een hoofdbestanddeel. Kenmerkend is de witte, vaak 
meer of minder groenachtige kleur en de reuk, die het meest aan 
eugenol doet denken (Boorsma in Teysmannia 1912, bl. 314). 
Voor den inlandschen medicijnhandel wordt zij volgens Vorderman 
(Geneesmiddelen I) verkregen door den stambast in te snijden, 
doch ik zag nooit anders inzamelen dan de spaarzame spontane 
uitvloeiingen. De waarnemingen van Boorsma (l. c.) omtrent de 
gëtah kanari, zijn volkomen in overeenstemming met de mede- 
deelingen van Rumphius. B. zegt, dat harsproductie op Java bij 
den kanari betrekkelijk zeldzaam is en, gelijk dat ook voor som- 
mige andere harsen geldt, moet worden opgevat als een ziekte- 
verschijnsel. Het zijn “dan ook meest exemplaren met een ziekelijk 
voorkomen, die een hoeveelheid van eenige beteekenis voortbrengen. 
Te Buitenzorg. waar de kanari zoo talrijk is vertegenwoordigd, 
zijn slechts enkele individuen te vinden, die flink wat hars geven: 
een vochtig klimaat is trouwens voor harsvorming niet gunstig. 
De veelvuldig opgeworpen vraag of gëtah kanari niet uitgevoerd 
zou kunnen worden als elemi, is thans wel te beantwoorden. De 
tamme kanari wordt geplant òf om zijn schaduw, òf om zijn zaden: 


PROTIUM — CANARIUM. 50 


139/4140. voor beide doeleinden is het voortbrengen van hars ongewenscht, 
omdat een harsleverende boom ziek is en weinig of in het geheel 
geen vruchten geeft. Bovendien verliest elemi geleidelijk aan 
beteekenis. Volgens het Imp. Institute (Selected Reports, Col. 
Reports, miscellaneous No. 63 — 1909 — bl. 189) werd zij vroeger 
in aanzienlijke hoeveelheid gebruikt voor het bereiden van zal- 
ven en pleisters, doch die toepassing heeft bijna geheel opge- 
houden: thans wordt elemí voornamelijk nog slechts gevraagd 
voor het maken van drukinkt en sommige soorten van vernis. Af 
en toe worden harsen van verschillende herkomst aangeboden, 
maar een geregeld handelsartikel vormt alleen de zachte, zuivere, 
in Philippine Journal of Science 1907 A, bl. 2 uitvoerig beschre- 
ven Manila-elemí, afkomstig van Canarium luzonicum, Miq.; de 
Philippijnen kunnen gemakkelijk voldoen aan de afnemende vraag. 
Harsleverende wilde kanarisoorten en andere Burseraceae zijn er 
bovendien in grooten getale, ook hier, waarvan thans de overvloedig 
afgescheiden weeke hars alleen wordt gebruikt voor fakkels en 
beschikbaar zou zijn voor uitvoer, als er vraag naar was. 

De in den drogerijhandel op Java voorkomende kanarihars wordt 
gebruikt als berookingsmiddel bij zieken, om de atmosteer te zui- 
veren van kwade invloeden. 

De vruchten, vervolgt Rumphius, zijn verschillend van vormen Vruchten. 
grootte (zie beneden), maar komen alle daarin overeen, dat de 
geheele ruimte in de noot wordt ingenomen door slechts één kern, 
waarin zij verschillen van de wilde soorten, doch somtijds vindt 
men ook in de tamme twee en zelfs drie pitten; veelvuldig 
komt het voor, dat de holte van het zaad tweelingskernen bevat. 
Als de vruchten rijp zijn, d.w.z. als zij een zwarte kleur hebben 
aangenomen, verliest (in de Molukken) de boom het grootste 
deel van zijn loof, zoodat de in trossen bijeenzittende vruch- 
ten goed in het oog vallen. Alsdan beklimmen de inlanders de 
boomen en slaan de vruchten met stokken af. Omtrent het ge- 
bruik is R. zeer uitvoerig, zeggende, dat de bewoners der Moluk- 
ken een groot deel van hun levensbehoeften aan dezen boom 
danken. De zaden worden daar veelvuldig rauw bij wijze van 
voedsel gegeten; het is echter noodig, dat zij goed rijp zijn, want 
de niet volkomen rijpe, waarvan de zaadhuid nog niet rood is 
gekleurd, veroorzaken buik- en bloedloop. Men is gewoon de 
geoogste noten, die als provisie moeten worden bewaard, in den 
rook te drogen, waardoor zij minder geschikt worden om rauw 
te eten, omdat de zaadhuid dan niet meer kan worden verwij- 
derd en de kernen te olieachtig worden, doch voor andere doel- 
einden zijn zij even bruikbaar als de versche. Speciaal geschikt 
zijn zij voor het persen van de olie, die in de Molukken op den 
voorgrond treedt overal daar, waar geen overvloed van klappers 
is. Om te bakken wordt zij zelfs boven klapperolie verkozen, 
doch alleen de versche: oude kanariolie wordt slechts voor de 
lamp gebezigd. Ook in ander opzicht kan de kanari de plaats 
innemen van de klapper; de versche kernen, met water fijnge- 
wreven, geven een emulsie als klappermelk, die wordt gebruikt 
op dezelfde wijze als santën. 

Van een mengsel van sago mênta en grof gesneden kanari’s 


30 BURSERACEAE. 


139/4149. maakt men de harde, doch voedzame bagea, en voorts worden in 


Soorten. 


de Molukken van kanari en palmsuiker, met of zonder rijst, ver- 
schillende soorten van inlandsch gebak bereid (Rumph.). 

Op Java is de kanari van veel meer belang om zijn schaduw, dan 
om de zaden. Deze worden daar als snoeperij gegeten en dienen 
in gebak als surrogaat voor amandelen: waar zij in groote hoe- 
veelheid te krijgen zijn, wordt er, evenals in de Molukken, wel 
eens olie van gemaakt, doch over het geheel zijn zij van geringe 
beteekenis. Voor de europeesche markt hebben zij geen belang. 
Pili nuts *) worden uit de Philippijnen wel naar Amerika geëx- 
porteerd, doch voor Canarium commune en andere soorten bestaat 
volgens Bull. Imp. Institute. 1914, bl. 545 weinig hoop. De harde dop is 
een bezwaar tegen het gebruik als dessertvrucht en voor de koek- 
bakkerij hebben de kernen geen bijzonder voordeel in smaak boven 
de kernen thans in gebruik. Bulletin No. 34 Koloniaal Museum, 
bl. 153 noemt kanarizaden een lastig artikel, dat spoedig rans 
wordt en sterk aan insectenvraat onderhevig is. Gelijke bezwaren 
gelden tegen het uitvoeren van de zaden als oliezaad: zij zouden 
gedopt moeten worden en bederven dan spoedig. De meest wel- 
dadige toepassing werd gevonden door Boorsma, die een me- 
thode uitwerkte voor het samenstellen van een indisch zuigelin- 
genvoedsel met behulp van een emulsie der kernen. Daar onver- 
dunde koemelk door jonge kinderen onvoldoende wordt verteerd, 
doordat de caseïne in de maag coaguleert tot compacte stuk- 
ken, was men voorheen verplicht om voor zuigelingen, die zich 
aan de natuurlijke bron niet kunnen laven, koemelk te ver- 
dunnen met een groote hoeveelheid water, met het gevolg dat 
het kind spoedig in een slechten voedingstoestand kwam te ver- 
keeren. Gezocht werd daarom naar een verdunningsmiddel, dat 
het vormen van klompen caseïne verhindert en tegelijkertijd bij- 
draagt tot de voeding. Daartoe worden rijpe kanari-zaden, ontdaan 
van de zaadhuid, met een evenredig gewicht aan melksuiker 
gestampt en vervolgens met een naar den leeftijd van het kind 
te regelen hoeveelheid water afgewreven. De na zeven verkregen 
emulsie wordt dan gemengd met koemelk en gesteriliseerd. De 
te volgen voorschriften zijn herhaaldelijk gedrukt, het laatst als 
een bij Kolff & Co te Batavia uitgegeven brochure, getiteld: Ka- 
narizadenmelk als voedsel voor zuigelingen. 

Rumphius onderscheidt vier soorten van tammen kanari, voor- 
namelijk naar den vorm van de zaden. Zijn groote ronde ka- 
nari is twee (dwars-) vingers en meer lang, rond, doordat de rib- 
ben níet uitsteken. Zij is moeilijk te kloppen, doch de kern 
is hard en smakelijk. Waarschijnlijk is dit de ronde kanari ambon, 
(Canarium amboinense, Hochr.), die men op Java zelden ziet. Rum- 
phius zegt, dat de ronde kanari’s het rijkst zijn aan vet en daarom 
bij voorkeur voor de oliebereiding worden bestemd. 

De kleine kanari van Rumphius wordt beschouwd als Canarium 
commune, L., doch Rumphius beschrijft er twee vormen van, nl. 
een langwerpigen en een ronden: de laatste komt overeen met de 


1) Afkomstig van Canarium pachyphyllrtm, Perkins?; in Philippine Agr. 
Review 19!5, bl. 111 vindt men een uitvoerige beschrijving onder den 
naam van Canarium ovatum, Engl. 


CANARIUM. 31 


vorige, de eerste met de volgende soort, behoudens de geringere 
afmetingen. Op Java is verschil in vorm bij de zaden van den zoo 
algemeen geplanten C. commune niet opvallend. Door Rumphius 
echter wordt bij onderscheiden soorten melding gemaakt van het 
bestaan van vormen met langwerpige (hoekige) en met ronde noten 
en het is twijfelachtig, of men in die gevallen wel te doen heeft 
met verschillende soorten of vormen; heeft eenmaal het denkbeeld 
post gevat, dat zulk een onderscheid in den regel bestaat, dan 
zal het niet moeilijk vallen afwijkingen te vinden, die den regel 
schijnbaar bevestigen. Het blijft intusschen mogelijk, dat de kleine 
ronde kanari van Rumphius een nog niet herkende soort is. 

Canarium commune is de soort, die op Java, vooral in de laag- 
vlakte, zeer algemeen wordt gecultiveerd als alleeboom ; zij is daar, 
als gezegd, niet inheemsch en komter niet verwilderd voor. Op Banda 
wordt deze soort, evenals de andere, in de notemuskaat-tuinen 
geplant als schutboom, d.w.z. om de pala te beschermen tegen 
wind. Janse (De Muskaatnootcultuur enz., bl. 42) teekent aan, dat 
alleen deze wordt gebruikt voor de bereiding van kanari-olie, 
terwijl de andere uit de hand worden gegeten. 

De derde tamme kanari, C. moluccanum, Bl, is de groote lang- 
werpige van Rumphius, met driekantige zaden, voorzien van scherpe 
ribben; de lengte bedraagt drie dwarsvingers en de breedte een duim. 
Rumphius zegt, dat zij gemakkelijk zijn te kloppen, doch niet zoo 
lekker smaken als de andere, zoodat zij het meest in gebruik zijn 
voor het bakken van bagea. Op Java is echter deze soort van kanari 
ambon zeer gezocht, misschien omdat zij grooter is dan de gewone. 
Aangeplant wordt de veel hoogere C. moluccanum op Java veel min- 
der vaak (de fraaie lanen te Tjilatjap) dan C. commune en de in de 
chineesche warongs te Batavia somtijds voorradige kanari ambon 
wordt, naar mij werd medegedeeld, aangevoerd uit de Molukken. 

In het Museum: Hars, zaden en olie. 


139/4140 Canarium balsamiferum, Willd. (Canariopsis glabra, 
Migq., Pimela glabra, BĲ). 
Volksnamen. Alf. Leytimor: Kamakoan. 

Dubieuze soort, door Rumphius onder den naam van Canarium 
odoriferum leve beschreven (ll, bl. 156) als een hooge, dikke 
boom, die in het ambonsche bergland zeldzaam voorkomt. Uit het 
bovenste deel van den stam en de takken treedt een witachtige, 
droge hars, uit het onderste deel een zachte, balsemachtige hars, 
half roodachtig geel, half zwart, en als men die drukt, komt er een 
dunne, welriekende olie uit. De geur van die olie is niet bij alle 
boomen even krachtig en hij is ook niet zoo welriekend als van 
den anderen Canarium odoriferum (zie onder C. hirsutum, Willd.). 
Aan oude exemplaren vindt men tamelijk groote klonters hars als 
onze harpuis of als bleeke colophonium, doch daarvan is de geur 
grootendeels verdwenen. Die hars wordt somtijds gebruikt voor 
toortsen (Rumphius). 


1390/4140. Canarium decumanum, Gaertín. 
Volksnamen. Mal.: KanaribabiBuitenzorg), K. bêsar, K. soela 
(Molukken). 


Reusachtige boom, tot 50 M. hoog, door Rumphius onder dienzelf- 


32 BURSERACEAE. 


den naam beschreven (Il, bl. 167) als de hoogste boom der Molukken. 

Hout. Het hout is broos en niet duurzaam. Uit den stam vloeit een taaie, 

Hars. slijmerige hars, die helder en doorschijnend verhardt, doch meestal 
verontreinigd is door vuil van de schors of van den grond. Zij wordt 
gebruikt voor toortsen, welke echter bij het branden een onaange- 
name lucht verspreiden. Men bezigt deze hars ook voor het vast- 
zetten van metaal in hout, bijv. van messen in hun heft, en de terna- 
tanen gebruiken ze voor het bestrijken van hun vaartuigen, voor 
welk doel de hars met klapperolie wordt aangemaakt; het koken 
gaat echter gepaard met groote bezwaren, wegens de neiging van 
de hars tot opbruisen en overkoken. 

Zaden. Deze reus onder de kanariboomen brengt ook de grootste zaden 
voort, n.l. ca 7.5 cM. lang en 5cM. breed, driekantig, met uitstekende 
ribben; de zijvlakken zijn gerimpeld. De schaal is glashard en bevat 
drie celletjes, waarvan er meestal slechts één een kern bevat, die 
moeilijk is te ontdoen van de zaadhuid. Deze kanarisoort is daarom 
niet gezocht, doch de bergbewoners eten haar wel, zooals elders de 
tamme kanari wordt gegeten (Rumphius). 

In het Museum: Hars, zaden. 


139/4140. Canarium denticulatum, B. 
Volksnamen. Jav.: Kanarèn, Raoe woelan, Sadjêng. 
Boom, 25 tot 30 M. hoog en 60 à 80 cM. dik, in Midden- en 


Hout. Oost-Java voorkomend beneden 1000 M. zeehoogte. Het witte hout 
werd op enkele der groeiplaatsen bruikbaar geacht, maar wegens te 
Zaden. geringe duurzaamheid voor huisbouw niet hoog geschat; de zaden _ 


zijn waarschijnlijk eetbaar (K. & V.—lV, bl. 39). 


1309/4140. Canarium hirsutum, Willd. 
Volksnamen. Alf. Leytimor: Kamakoan. 

Dubieuze soort, de Canarium odoriferum hirsutum van 
Rumphius (ll, bl. 157), door dezen beschreven als een boom gelijk 
Hats. Canarium balsamiferum, Willd. Uit de oude stammen, die een vadem 
dik zijn, druipt vanzelf, zegt hij, een weeke, slijmerige hars, rood en 
geel van kleur, waar een olie uitloopt als men er op drukt. Deze hars 
droogt mettertijd donkerrood en zwartachtig op. Versch is zij lieflijk 
van reuk als amber, doch de boom levert er zoo weinig van, 
dat men haar zelden inzamelt. De vloeibare olie is niet kleverig 
en vervliegt snel; de inlanders wrijven er zich de haren wel mee in. 
Soortgelijke harsen waren Rumphius bekend ook van Boeton, 
Boeroe, Ceram en de Oeliassers, doch die zijn in het geheel niet te 

identificeeren. 


139/4140. Canarium hispidum, B/. 
Volksnamen onvast en locaal. Soend.: Ki mèrang — Jav.: 
Dhok, Djambéjan. 

Boom, 15 tot 25 M. hoog en 35 à 45 cM. dik, verbreid over den 
Mal. archipel, op Java niet zeldzaam beneden 1000 M. zeehoogte. 
Hout. Het hout, broos en niet duurzaam zijnde, wordt door de inlanders 

niet gebruikt (K. & V. — IV, bl. 43). 
Hasskarl’s Nut No. 176 geeft voor Canarium hispidum, Bl. # majus, 
Hassk. den naam biroe en zegt daarvan het volgende: De bast wordt 


CANARIUM. 33 


gestampt en ua bijvoegen van water gesmeerd op de voetzolen bij 
een soort van schurft, kenbaar door ronde, openbrekende gaten, 
waaruit etter vloeit (sakit bolongan). Als biroe ontving ik uitde 
Preanger Garuga pinnata, Roxb., zoodat ik Hasskarl’s aanteekening 
niet onvoorwaardelijk als juist aanneem. 


1309/4140. Canarium littorale, B/. 
Volksnamen. Soend.: Ki kanari —Jav.: Sadjéng. 

Boom, 25 tot 30 M. hoog en 60 à 80 cM. dik, op Java verstrooid 
groeiend beneden 600 M. zeehoogte, nogal zeldzaam. 

Het hout wordt als niet duurzaam door de inlanders niet ge- Hout. 
bruikt: voor ruwe kisten is het waarschijnlijk bruikbaar en in vol- 
doende afmetingen te krijgen. De zaden, veel langer en dunner Zaden. 
dan die van Canarium commune, L., worden om hun aangenamen 
smaak wel door de inlanders gegeten (K. & V. — IV, bl. 36). 


1309/4140. Canarium microcarpum, Willd. 
Volksnamen. Mal. Mol: Kanari minjak, Rasamala — Ter- 
nate: Ando. 


Nanarium oleosum, zegt Rumphius (ll, bl. 162), is een 
hooge boom, recht als een mast, op Ambon zeer zeldzaam. Als 
men kapt in de schors komt uit de wond een geelachtige, heldere 
balsem, doch in zeer kleine hoeveelheid: deze wordt gevolgd door mars. 
een andere slijmerigheid als het wit van een ei. Het uitgevloeide 
wordt na een paar dagen zwart en blijft in kleine klontertjes aan 
den stam hangen. Drukt men die klonten, dan komt er olte uit en 
dat geschiedt nog overvloediger, als men ze, zoo van den boom 
genomen, in de zon legt. De olie gelijkt aanvankelijk op olijfolie, 
is geel en doorschijnend, doch besterft ros en wordt dik: de van 
haar olie beroofde hars wordt zwartachtig en droogt op tot broze 
klonters. De versche hars en de olie hebben een sterken geur, 
aangenamer dan die van andere kanari-harsen: zij rieken naar 
storax, citroenschillen en naar kanari-hars. De beste leveren oude 
boomen op steenachtige gronden: bij regenachtig weer ingezameld 
krijgen hars en olie een goren reuk. Wegens de zeldzaamheid was 
op Ambon van eenig gebruik feitelijk geen sprake: R. vermeldt, 
dat de moorsche vrouwen de olie deden inzamelen voor het be- 
reiden van welriekende olie, en dat de makassaren, aan wie hij 
den balsem toonde, hem hielden voor de tindjo, die zij gebruiken 
voor het bereiden van doepa. 

Ham deelt in Tectona 1911, bl. 337 mede, dat de hars van den 
als C. microcarpum. Willd, gedetermineerden rasamala van Obi 
als een bleeke, blauwgroene balsem in vrij groote hoeveelheid te 
voorschijn komt als normaal product van gezonde boomen. Die 
balsem wordt des morgens, voor de zonnestralen de schors heb- 
ben verwarmd, ingezameld en in de zon gelegd, waarbij hij zich 
scheidt in een vloeibare, geurige, geelachtig gekleurde olie en een 
eenigszins weeke, vuilgroene, later zwartachtig wordende hars- 
massa. Op Obi wordt deze olie door de bevolking gebruikt op 
wonden en om te wrijven tegen jeuk ; volgens den Catalogus Brussel- 
sche Tentoonstelling maken op Batjan de alfoersche vrouwen er 
met klapperolie eeh haarolie van. 


Hars. 


Hout. 


Bast. 


Hout. 


1139/4140. 


139/4140. 


34 BURSERACEAE. 


Eenige chemische bijzonderheden omtrent rasamala-balsem vindt 
men in Jaarboek Dept. v. Landb. 1910, bl. 50 en 1912, bl. 57. 


In het Museum: Balsem. 


Canarium rostratum, Zipp. 
Volksnamen. Mal. Mol.: Damar itam, Damar gala-gala — 
Ternate: Salo kokloe (?). 

Tot deze soort wordt door Miquel gebracht de Canarium nigrum 
van Rumphius (ll, bl. 160), door dezen beschreven als een middel- 
matige boom, voorkomend op alle ambonsche eilanden, voorname- 
lijk op Groot- en Klein-Ceram en op Soela. Als men in het onderste 
van den stam kapt, komt daar een weeke, kleverige traan uit, die 
in weinige dagen zwart besterft. Langs den stam vioeiende, wordt 
zij sterk verontreinigd, zoodat zij de vuilste is van alle ambonsche 
harsen. De klonters kleven als lijm en worden nooit door en door 
hard: alleen bij oude stammen verharden zij uitwendig, doch van 
binnen blijven zij week en als men ze lang in huis bewaart, krijgen 
zij tenslotte de consistentie van was. De reuk is zeer scherp en 
bezwaart het hoofd. Op steenachtige gronden groeiend, geven deze 
boomen de meeste damar doch, naar den regel dien alle kanari’s 
volgen, weinig vruchten. De klompen ter grootte van een me@n- 
schenhoofd worden ingezameld en gebruikt voor het vervaardigen 
van toortsen, die beter branden en minder rooken dan fakkels 
van Agathis-copal. 

De nog niet verharde traan, voornamelijk uit jonge boomen, is 
zoo week als teer, doch veel kleveriger. De ambonneezen gebruiken 
ze dan ook in de plaats van teer om er hunne vaartuigen mee te 
bestrijken en maken haar vloeibaar door koken met klapperolie 
of santén. Verder maakt men (hoe wordt niet gemeld) uit dezelfde 
hars een balsem, welke kan worden gebruikt als terpentijn (R.). 


1390/4140. ? Canarium serricuspe, Mig. 


Volksnamen. Mal.: Kajoe téngiling (Palemb.). 

Rechte boom, tot 30 M. hoog en 0.70 M. dik, meestal van kleiner 
afmetingen, in Palembang verstrooid groeiend gevonden op pl.m. 
550 M. zeehoogte. 

De stam is rolrond met kleine wortellijsten en bestaat uit een 
tamelijk hard, veerkrachtig hout, dat bij den huisbouw wordt ge- 
bruikt voor onbewerkte stijlen. Onder dak op een droge plaats 
is het duurzaam; het wordt niet door boeboek aangetast en is 
weinig onderhevig aan scheuren. 

Een aftreksel van den fijngestampten bast wordt geroemd als 
inwendig middel tegen aambeien. 

In het Museum: Hout, bast. 


Canarium sylvestre, Gaertn. 
Volksnamen. Mal. Mol. : Kanari oetan — Alf. Amb. : Nanari. 
De Canarium silvestre alterum van Rumphius (ll, bl. 
155) is een boom, kleiner dan de tamme kanari en nooit zoo dik dat 
een man hem niet zou kunnen omvatten: hij groeit op alle ambon- 
sche eilanden in de afgelegen hooge bosschen. 
De stammen worden wel gebruikt voor masten, doch niet veel- 
vuldig, omdat het vervoer uit de bergen met groote bezwaren 


CANARIUM. | | ab 


gepaard gaat. De hars, die uit dezen boom vloeit, is tweeërlei: Hars 
uit het bovendeel van den stam druipt een weinig witte, droge, 
broze hars als vuile kalk of kamfer, met weinig reuk: van deze 
soort maakt men niet veel werk vanwege de schaarschte. Het 
onderste deel van den stam geeft een zwarte, weeke, doch brok- 
kelige en niet klevende hars, die meestentijds verontreinigd is 
door aarde of schorsdeelen en nooit goed hard wordt; overvloedig 
is de productie niet. Waar men de boomen in voldoende hoe- 
veelheid aantreft, gebruikt men de hars voor fakkels, hetzij alleen, 
hetzij vermengd met andere zwarte damar (C. rostratum, Zipp.), 
want zij brandt zeer goed en met aangenamen geur. 

De zaden bezitten drie celletjes, gewoonlijk elk een kleine, zaden. 
zoete pit bevattend. Kloppen kan men ze niet en zij worden 
daarom alleen in het bosch wel eens bij wijze van snoeperij ge- 
geten. Somtijds worden zij ingezameld voor het mesten van varkens, 
die er verzot op zijn (R.). 


1309/4140. Canarium zephyrinum, Rumph. 
Volksnamen. Mal. Mol.: Kanari barat. 

Deze soort beschrijft Rumphius (IÌ, bl. 151) als een van de hoogste 
woudboomen, die moeilijk is te beklimmen: hij komt in de Molukken 
veelal voor, daar waar ook tamme kanari’s worden gevonden. 

Het hout-is vaster en duurzamer dan van de tamme en voor Hout. 
timmerwerk wel bruikbaar: het laat zich glad afwerken en gelijkt 
op beukenhout. Men maakt er soms masten van, doch die zijn 
niet sterk en ook niet duurzaam. 

Als men in den stam kapt, geeft hij meer hars dan de tamme: mars. 
die hars heeft het voorkomen van vuile kamfer of van veten de 
consistentie van was; men zamelt haar in om er fakkels van te 
maken. Op Ceram en andere groote eilanden, waar men de boomen 
meer ongemoeid laat, geven oude exemplaren overvloedig hars, 
die in groote klonters en kegels aan den stam en de dikke takken 
hangt. De reuk is niet zoo scherp en onaangenaam als die van 
de hars van jonge boomen of van den/tammen kanari en zoowel 
kleur als reuk en consistentie zijn zoo volkomen gelijk aan die 
van elemi dat R. zich afvraagt, of dit misschien niet werkelijk 
elemi (waarvan de oorsprong pas onlangs werd opgehelderd) is. 

De vrucht komt overeen met de groote ronde tamme (C. am- Zaden. 
boinense, Hochr.) en heeft op elk hokje een verhoogden rug. Zij 
is driehokkig en in elk hokje of in twee van de drie ligt een kern, 
harder en vetter dan van de tamme. Hoewel smakelijker dan die van 
den tammen kanari, worden de zaden toch zelden ingezameld. De 
boom is, als vermeld, moeilijk te beklimmen, zoodat men heeft 
aftewachten tot de vruchten van zelf afvallen en dan moet men 
ze betwisten aan de wilde varkens, die er op azen. Voorts is er 
daar waar de kanari barat groeit, een overvloed van tamme kanari’s, 
die gemakkelijker te kloppen zijn, terwijl het moeilijker is de 
kernen van eerstgenoemde ongeschonden uit de noten te krijgen. 

Rumphius beschrijft verder nog een hiermede overeenkomende 
soort met kleine noten, 2.5 cM. lang, zuiver driehoekig, met scherpe 
kanten. De kernen, waarvan elke noot er 2 of 3 bevat, zijn nog 
zoeter, doch minder vet. 


139/4140, 


Herkomst. 


Winning en 
voorkomen. 


36 BURSERACEAE. 


Canarium spec. 
Volksnamen: Kajoe rasamala. 

Het in den inlandschen drogerijhandel als kajoe rasamala voor- 
komende reukhout wordt door Rumphius (Il, bl. 57) beschreven 
onder den naam van Lignum papuanum. De boom, waarvan 
het afkomstig is, was hem alleen bekend uit mededeelingen van 
lieden van Ceram-laoet, die handel dreven op Nieuw-Guinea en 
hem beschreven als een grooten, hoogen boom, wassend zoowel 
op het strand als in het gebergte in Cubiai (Kowiai) en andere 
deelen van West-Nieuw-Guinea, alsmede op de Papoesche eilan- 
den, in het bijzonder Messoal (Miísool) en Rumasoal, doch daar 
diep in het binnenland. Verder wist men alleen mede te deelen, dat 
de bladeren gelijken op die van den ijzerhoutboom, maar wat kleiner 
zijn: van Ambon en de overige Molukken was hij R. niet bekend. 

Thans zijn wij nog niet verder: een door mij ingesteld onder- 
zoek bracht aan het licht, dat er kajoe rasamala van West-Nieuw- 
Guinea per prauw wordt verzonden naar Gisser en van daar 
onder den algemeenen naam van reukhout per boot naar Ma- 
kassar: van Makassar uit wordt het gedistribueerd en gaat voor- 
namelijk naar Semarang. In de Molukken werd opgegeven, dat 
kajoe rasamala alleen wordt gevonden op Misool, wat overeen- 
komt met de opgave van Rumphius. Verder ontving ik toevallig 
een monster rasamala-reukhout uit Zuid-Nieuw-Guinea, inge- 
zameld door een der exploratie-detachementen op de Digoel-rivier 
en het Prins Frederik-Hendrik Eiland. In de uitgebreide literatuur 
over Nieuw-Guinea heb ik over het voorkomen van dezen boom 
niet het minste spoor aangetroffen. De botanische herkomst is nog 
onbekend: deze is niet, zooals gewoonlijk wordt aangenomen, Cana- 
rium microcarpum, Willd., welke opgave berust op een niet eens 
positief gestelde mededeeling van Teysmann in het Natuurk. Tijdschr. 
v.N.I. dl. 37, bl. 105. Pogingen om herkenningsmateriaal te 
verkrijgen in West-Nieuw-Guinea, leidden nog niet tot resultaat. 

Van dezen boom, vervolgt Rumphius, wordt niets gebruikt dan 
de dikke wortels en de wortellijsten en daar het hout zeer hard 
is, laten de inboorlingen de boomen meestal ongemoeid, totdat 
ze door ouderdom omvallen. Alsdan zouden zij de bruikbare deelen 
afbranden en in het bosch laten liggen, totdat het spint is vergaan. 
Het hart brengt men te koop in groote stukken van een been dikte 
of wat meer, en twee voet lengte. Dit hout ís hard, zwaar en 
warrig, moeilijk te klooven. De kleur is tweeërlei: de groote stuk- 
ken, afkomstig van de wortels, zijn honingkleurig met wat grauw 
gemengd, vol fijne, licht gekleurde aderen; de kleine stukken zijn 
lichter of bleekgeel, fijner van substantie, zeer veel gelijkend op 
sandelhout of vuil ivoor, doch harder dan sandelhout: zij zijn af- 
komstig van het onderste deel der wortellijsten. De geur van 
beide is gelijk: zij rieken naar storax liquida, die de maleiers 
rasamala noemen, doch zoo slap, dat men daarvan aan het rauwe 
hout nauwelijks iets bemerkt. Beter komt die geur uit als men 
het raspt en nog sterker als men het brandt. Het donkere hout 
riekt niet zoo aangenaam als het lichte: hoe lichter en dichter het 
is, des te beter wordt het geacht. 

Het voorkomen van de stukken, zooals men die aantreft in den 


139/4143. 


139/4143. 


1539/4143. 


CANARIUM — SANTIRIA. 37 


handel, bewijst, dat de methode om het te winnen is gewijzigd. 
Vuur komt daarbij klaarblijkelijk niet meer te pas: het spint wordt 
weggekapt en ook de uiteinden toonen duidelijk de sporen van 
de bijl. Men onderscheidt het in twee kwaliteiten, kajoe mênjan 
en Kajoe rasamala; het eerste is het beste. M.i. komt de wel- 
riekendheid van dit hout nòch bij Rumphius, nôch in de beschrij- 
ving van Boorsma (Bulletin VI du Dép. de l'Agriculture, 1907, 
bl. 28) tot haar recht: de storaxgeur van in het Museum aanwezige 
monsters is zeer aangenaam en voor mij is rasamalahout een van 
de zeer weinige reukhoutsoorten, die dien naam met recht dragen: 
den geur van de meeste reukhouten, ook van Aquilaria-hout, kan 
ik niet „lieflijk” vinden om met Rumphius te spreken. 

Omtrent het gebruik deelt deze mede, dat schraapsel van kajoe 
rasamala, gelijk sandelhout, in met bloemen welriekend gemaakt 
water wordt gewreven tot een papje, waarmede de vrouwen zich 
het lichaam bestrijken, niet alleen ter wille van den geur, doch 
ook om te verkoelen. Als reukwerk om te branden bezigt men 
het zelden alleen, doch meest met andere houten gemengd (R.). 
Van Makassar werd mij bericht, dat het een van de ingrediënten 
is voor de bereiding van stanggi en doepa. Mevr. Kloppenburg 
vermeldt, dat het op Java wordt gebruikt in verschillende parëms 
en bij koorts, uitwendig, natuurlijk geraspt en altijd vermengd 
met de bladeren van pontjasoeda (Jasminum). 

Boorsma (l.c.) extraheerde uit het hout met aether ca 2°/, van 
een esterachtig lichaam, dat bij verhitten denzelfden gevr geeft 
als het brandende hout en daarna met alcohol nog 1,6 ®/, van een 
naar storax riekende stof. Verder vond hij er ca. 0.2, van een 
aromatisch riekende olie in en wat vette olie. 

In het Museum: Diverse monsters. 


Santiria apiculata, Bern. 
Volksnamen. Mal.: Kérantei. 

Boom van (Sumatra en) het Mal. Schiereiland: het hout is vuil- 
wit, tamelijk hard, middelmatig van draad, splijt niet bij het drogen 
en wordt gebruikt voor geweerkolven (Ridley, Mal. Timmerhout- 
soorten, bl. 35). 


Santiria fasciculata, Benn. 
Volksnamen. Mal.: Kêrantei batoe. 
Boom van middelmatige afmetingen: het hout wordt gebruikt als 
bouwhout, doch is niet zeer goed (Ridley, Mal. Timmerhout- 
soorten, bl. 35). 


Santiria Griffithii, Engl. (Trigonochlamys G., Hook. f.). 
Volksnamen volgens De Clercq. Mal.: Kadjai (Minangk.), 
Kémpas roman, Kidjai, Tahala (Lampongs). 

Boom, 70 voet hoog. Het hout is geel of rood, tamelijk hard, 
niet onderhevig aan splijten en duurzaam; het wordt gebruikt voor 
huizenbouw. Hij produceert, naar men zegt, een geurige hars (Rid- 
ley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 35). 

Van den met twijfel tot deze soort gebrachten poengoeng kidjang 
van Palembang, een middelmatigen boom, daar in de kuststreken 


Gebruik. 


Chemie. 


139/4143. 


139/4148. 


Hout. 


Hars. 


139/4149. 


139/4151. 


38 BURSERACEAE — MELIACEAE. 


algemeen, werd mij bericht, dat het bruine kernhout door de bevol- 
king wordt aangewend bij den huisbouw voor stijlen, balken, ribben 
en planken, onder dak; het wordt gezegd weinig onderhevig te zijn 
aan Scheuren en zelden te worden aangetast door boeboek. Van 
het bezit van hars werd niets vermeld. 


Santiria laevigata, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Kérantei mérah. 
Vrij groote boom: het lichtbruine hout is tamelijk zwaar en van 
goede kwaliteit; het wordt gebruikt voor meubelen en voor geweer- 
kolven (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 35). 


Triomma malaccensis, Hook. f. 
Volksnamen. Mal.: 7éta toendjoe lanang (Palemb.). 

Boom, 25 tot 28 M. hoog en 0.90 M. dik, in Zuid-Sumatra groeiend 
in de benedenlanden. 

Het spint is versch helder rood en het kernhout, dat slechts !/; à 

z van de breedte van den stam beslaat, donkerbruin: beide zijn 
vrij hard en worden gebruikt voor planken onder dak. Dit hout 
is niet bestand tegen vocht, niet vrij van boeboek, doch niet erg 
onderhevig aan scheuren. 

Sommige exemplaren zijn zeer rijk aan een zuurachtig en naar 
terpentijn riekende hars, die bij het uitvloeien helder is, maar la- 
ter ondoorzichtig wordt. Deze damar asam blijft steeds week en kle- 
verig en druipt grootendeels op den grond, waar zij sterk verontrei- 
nigd wordt door aarde en dorre bladeren. Enkele aan den stam 
zittende zuivere harsstukken gelijken op talk. De inlanders zamelen 
die hars wel ín en zuiveren haar door de vuile massa te smelten 
boven het vuur op een schuingehouden stuk blik; de vloeibaar 
geworden hars laat men dan door een zeef in een bamboe of blik 
loopen. Bij bekoelen stolt zij tot een goudgele hars, die gebruikt 
wordt voor het maken van fakkels. 

In het Museum: Hout, hars. 


1/ 
/ 


Boswellia spec. div. 

Olibanum of wierook is een product van de Somali-kust en 
het zuidelijk deel van Arabië: het is de gomhars van Boswellia 
Carteri, Bird en waarschijnlijk andere soorten. In den inlandschen 
drogerijhandel is het bekend als mêénjan arab of moestaki *) en 
is een geliefd berookingsmiddel bij zieken. Ménjan arab, gelijk 
die hier in den handel komt, bestaat volgens Boorsma (Teysman- 
nia 1912, bl. 313) deels uit bestoven, doch op de breuk doorschij- 
nende, kleurlooze tranen, deels uit kleverige, met bastpoeder en 
ander vuil verontreinigde klompen. De reuk doet denken aan kanari- 
hars en terpentijn. 

In het Museum: Hars. 


Commiphora, spec. div. 
Myrrhe wordt door arabieren wel aangevoerd voor hetzelfde doel 
als de vorige en verkocht als moer, een arabisch woord, dat op 


) Onder dezelfde namen wordt ook wel eens mastik, afkomstig van 
Pistacia Lentiscus, L.— familie der Anacardiaceae — door arabieren ver- 
kocht, doch dit is geen artikel van den drogerijhandel. 


SANTIRIA — CEDRELA. 39 


Java ook in onderscheiden andere beteekenissen wordt gebruikt. 
De betere soorten komen uit Oost-Afrika, doch het is mogelijk, 
dat het hier geïmporteerde afkomstig is van Arabië zelf (Teysmannia 
Kerl, DSL 


139/4152. Garuga mollis, Turcz. 
Volksnamen. Mal. : Kajoe kambing (Menado) — Alf. Minah.: 
Kêtoel, Toel. 

Boom, tot 30 M. hoog, op Noord-Celebes algemeen in de lagere 
streken (Koorders, Minahassa). Volgens een bericht uit Menado van 
den B. O0. W. opzichter De Leau wordt hij op Noord-Celebes als 
schaduwboom langs de wegen geplant. 

Koorders zegt, dat het breede (versch gekapt zijnde?) modder- nout. 
kleurige kernhout hoog wordt geschat als bouwhout en door de 
chineezen wordt geprefereerd voor doodkisten; het houdt zich in den 
grond tientallen van jaren goed. Ook De Leau schreef, dat. het 
lichtbruine kajoe kambing vooral bruikbaar is voor grondwerk en 
noemt het een zeer geschikt timmerhout, bestand tegen weer en 
wind en niet onderhevig aan trekken en scheuren; het is zwaar, een 
weinig grof van draad en laat zich gemakkelijk bewerken. 

De schors wordt als geneesmiddel toegediend na de bevalling en Bast. 
een afkooksel der fijngestampte bladeren dient soms om vlecht- 
materiaal van Corypha Gebanga, Bl. zwart te kleuren (De Clercq Bladeren. 
No. 1610). 


In het Museum: Hout. 


139/4152. Garuga pinnata, Roxb. 
Volksnamen. Soend.: Biroe — Jav.: Wijoe — Boeg.: Baroe. 
Meestal rechte boom, 10 tot 30 M. hoog en 50 à 120 cM. dik, ver- 
breid over den Maleischen archipel, op Java bijna uitsluitend in het 
midden en het oosten voorkomend en daar in vele streken beneden 
500 M. nogal algemeen. Het breede kernhout is versch donker mod- 
derkleurig, met groven, zeer eigenaardig warrigen draad, niet hard 
en daardoor moeilijk fijn te bewerken. De eigenschappen zijn weinig 
„ bekend: volgens de meeste inlanders is het niet duurzaam, doch in 
Banjoewangi werd het gezegd bij gebruik in den grond wèl duur- 
zaam te zijn (K. & V. — IV, bl. 17). Bij een van Boni ontvangen mon- 
ster baroe-hout werd bericht, dat het wegens zijn duurzaamheid 
(onder dak) als timmerhout gezocht is, doch niet bestand is tegen 
vocht en zeer onderhevig aan barsten, zoodat het voor bouwhout 
van groote afmetingen niet is aan te bevelen. 
In het Museum: Hout. 


MELIACEAE. 


140/4155. Cedrela celebica, Kds. 
Volksnamen. Mal.: Kajoe amoerang (Minah.) — Alf. Minah.: 
Alipéga, Laloempé, Laloempéhé, Lipoga, Roeméran. 
Boom, 50 M. hoog, in de Minahassa nogal algemeen. Het hout ís 
voor balken niet sterk genoeg, maar voor planken, mits onder dak 
gebezigd, uitmuntend. Onder den naam van Menado ceder *) wordt 


1) In Kew Bulletin 1913, bl. 207 worden tallooze boomen genoemd, ver- 
spreid over het geheele plantenrijk, die om zeer uiteenloopende redenen 
den naam van Ceder dragen. 


140/4155. 


Cultuur. 


Hout. 


40 MELIACEAE. 


het in kleine hoeveelheid naar Holland uitgevoerd. (Koorders, 
Minahassa). 

Een opzichter der B.O.W. te Menado berichtte, dat het hout 
minder deugdelijk wordt geacht; het ís licht, grof van vezel en 
bruin van kleur. Het wordt in loco gebruikt voor planken, doch 
alleen als tijdelijk materiaal en uitgevoerd naar Europa, om er si- 
garenkistjes van te maken. 

In het Museum: Hout. 


Cedrela febrifuga, Bl 
Volksnamen. Mal.: Angoe, Soerèn — Soend.: Ki beureum, 
Soerèn —Jav.: Laoet (jeugdnaam), Rédani, Soerèn. 
Snelgroeiende boom, 35 tot 40 M. hoog en tot 2 à 3 M. dik, 
op geheel Java tusschen O en 2000 M. — vooral beneden 1200 M. — 
in vele streken zeer algemeen, doch meestal verstrooid groeiend. 
K.&V. (IIi, bl. 197) bevelen de cultuur sterk aan, daar hij tot op 
1509 M. vrij spoedig timmerhout ‚van groote afmetingen oplevert. 
De vermenigvuldiging geschiedt zeer gemakkelijk door zaad ; voort- 
planten door stekken is volgens Rumphius moeilijk. Kerkhoven 
(Teysmannia 1895, bl. 573) echter acht hem voor cultuur minder 
geschikt, hoewel het hout zeer bruikbaar is voor theekisten, omdat 
de boomen buiten het bosch sterk onderhevig zijn aan ziekten en 
vroegtijdig afsterven. Rumphius daarentegen verklaart (lll, bl. 66), 
dat Surenus geen eigenlijke boschboom is; hij wordt op de 
Oeliassers door de inlanders op de erven en ín de boschtuinen 
gekweekt, omdat het hout zeer geacht is om prauwen daarvan te 
maken, die licht zijn en duurzaam in zeewater. Van dikke stam- 
men worden daar ribben en planken voor den huisbouw gezaagd. 
De javanen en baliërs, zegt hij, maken meer werk van dit hout, dat 
ze tot dunne planken zagen om daarvan fraaie kistjes, doosjes en 
lessenaars te maken, die zij door schuren glad weten te krijgen en 
dan vernissern, waardoor deze lichtrood worden en fraaie aderen 
vertoonen. Bij het bewerken geeft het hout een aangenamen sandel- 
geur af en daarom gebruikt men het gaarne voor kleerenkisten. 
Versch gekapt is het witachtig, maar besterft ros (in oude boomen 
wat purperachtig) met groote strepen in de lengte, gelijk het den- 
nenhout. Het is droog, zacht en week, doch niettemin duurzaam als 
het goed behandeld wordt. Het is een van de lichtste houtsoorten, 
die men op Ambon vindt en scheurt niet in de zon, doch laat 
zich moeilijk glad afwerken (Rumphius). Ook K. & V. roemen het 
als een van de meest gezochte houtsoorten !); het wordt onder 
dak algemeen duurzaam geacht, maar is niet lang bestand tegen 
weer en wind ?) en niet sterk genoeg voor balken of stijlen van 
bruggen of huizen; voor huisraad is het zonder voorbehoud zeer 
in aanzien. Bij een sigarenfabriek te Semarang is soerênhout in 


1) In den prijs schijnt echter die preferentie niet tot uitdrukking te komen; 
in den vergelijkenden opbrengststaat van een wildhoutvendutie te Bandoeng, 
voorkomende in Tectona 1912, bl, 926, komt soerèn als No. 15 van de 19 
soorten met een opbrengst van f 25,45 per M?. 

2) K. & V, voegen daarbij, dat de duurzaamheid bij blootstelling aan at- 
mosferische invloeden toch niet bijzonder gering is, daar op Pantjoer C. fe- 
brifuga, Bl. behoorde tot de weinige houtsoorten, waarvan 10 jaar na het ont- 
ginnen nog bruikbare stamstukken in de tuinen te vinden waren. 


CEDRELA. A1 


140/4155. gebruik voor sigarenkisten en heeft daar het vroeger uit Manila 
aangevoerde Cedrela-hout verdrongen. Ook op Sumatra’s Westkust 
wordt aan ingoe-hout wegens zijn duurzaamheid nogal waarde toege- 
kend. Het wordt daar volgens Cordes (Tijdschr. d. Ind. Mij. v.N. & L. 
1869, bl. 154) veel gebezigd voor prauwen en ook voor planken. 

De bast heeft een sandelreuk en smaak en een kleine bitterheid, Bast. 
doch niet onaangenaam. Die van den rooden vorm, in verschen palm- 
wijn gedaan, maakt dien niet alleen bitter, maar geeft hem ook 
een sandelreuk. Voorts is hij in groot gebruik in de medicijnen: 
men wrijft hem met Acorus Calamus, L. en water en geeft het uitge- 
perste sap te drinken tegen koorts of men maakt van den bast alleen 
een pap en wrijft het lichaam daarmede in om te verkoelen. Op de- 
zelfde wijze wordt hij ook gebruikt tegen een gezwollen milt, in welk 
geval men poetjoek en adas daarbij doet (Rumphius). 

Den soortnaam febrifuga dankt de boom aan de gunstige meening, 
die Blume had van de werking van den bast als koortswerend middel: 
in zijn Bijdragen (bl. 199) houdt hij over de therapeutische werking 
een formeele verhandeling. Deze reputatie is echter geusurpeerd; wèl 
heeft men zeer gunstige resultaten waargenomen van zijn gebruik bij 
ingewandsziekten. Waitz (Practische waarnemingen, bl. 27) vereert 
hem den naam van „goddelijken bast, waarmede ik het geluk heb 
gehad eenigen mijner medemenschen het leven te redden”; hij bevond 
hem zeer werkzaam tegensommige vormen vanchronischen buikloop. 
Horsfield (Medicinal plants, bl. 125) zegt, dat deze bast —een van de 
meest werkzame en waardevolle van onze inlandsche medicijnen — in 
zich vereenigt een groot samentrekkend vermogen en een evenredi- 
gen graad van bitterheid, gepaard aan een zeer aangenaam aroma. Op 
zijn aanbeveling zou een officier van gezondheid van de hollandsche 
marine hem met voordeel hebben aangewend in verschillende ge- 
vallen van chronische dysenterie. Nadien ís deze bast ook door ande- 
re geneesheeren gebezigd, somtijds met goed resultaat. Toch wordt 
hij niet veel gebruikt. Waitz drukt zijn verwondering uit, dat de ja- 
vanen hem niet benutten, terwijl andere volkeren in den Indischen 
Archipel met zijn geneeskracht bekend zijn. In het Geneeskundig 
Tijdschr. v. N. Il. dl 6, bl. 287 wordt gezegd, dat een afkooksel 
wordt gebruikt tegen koorts, diarrhee en dysenterie, in het oos- 
telijk deel van Java meer dan in het westen. Ook K. & V. berich- 
ten, dat op Java de bast somtijds als medicijn wordt gebruikt en 
vermelden, dat de proefnemingen door een geneesheer te Bondo- 
woso ermede genomen als inwendig (adstringeerend en tonísch) 
geneesmiddel bij sommige op dysenterie gelijkende chronische inge- 
wandsaandoeningen, met succes werden bekroond. Eenig bijzonder 
bestanddeel werd er evenwel niet in aangetroffen (Greshoff, Schetsen, 
bl. 126); de onloochenbaar gunstige werking bij sommige vormen 
van buikziekten moet worden toegeschreven aan de looistof. 

De bast zweet volgens Rumphius een smaaklooze gom uit, die Gom. 
somtijds niet wil opdrogen. Elders deelt hij mede (III, bl. 126), dat 
als men kapt in de schors van den witten vorm, er een soort van 
stijfsel uitloopt, die mettertijd opdroogt tot harde kegels, helder en 
doorschijnend als kersegom. 

Volgens K.&V. wordt het type gevonden in West-Java, doch variëteiten. 
het voorkomen daarvan werd met zekerheid geconstateerd op 


42 MELIACEAE. 


slechts enkele plaatsen in de Preanger Regentschappen en Bantam. 
De variëteit glabrior, C. DC. komt hoofdzakelijk voor in Midden- en 
Oost-Java en is o.a. in de meeste djatibosschen van Midden-Java 
algemeen. Het kernhout van deze variëteit is donkerder en fraaier dan 
dat van de forma genuina. Bij de inlanders weegt, waar verschillende 
variëteiten worden onderscheiden, de kleur van het hout het zwaarst. 
Zoo kent men op het Pengalengan-plateau drie soorten: soerèn tan- 
doek, soerèn kapas en soerèn tali. Van de eerste is het kernhout 
fraai donkerrood en deze is het meest gezocht. Soerèn kapas is het 
minst gekleurd en niet zeer geacht. Soerèn tali houdt het midden 
en is daar het meest algemeen. Rumphius onderscheidt een man- 
netje en een wijfje; het eerste levert het donkerste, het beste kérnhout; 
dat van het wijfje noemt hij lichter en zachter, lichtgeel als den- 
nenhout, waar slechts hier en daar wat rood onderloopt. 

Cedrela Toona, Roxb., waarmede Cedrela febrifuga, Bl. volgens 
den Index Kewensis identiek is, is volgens K. & V. met zekerheid 
alleen bekend van Voor- en Achter-Indië en Malakka. Deze soort is 
zeer na verwant aan de hier besprokene; het eenige verschil schijnt 
te bestaan in de beharing der bloembladen. Watt's Commercial 
products of India noemt het hout duurzaam; het krimpt niet en 
wordt niet aangetast door witte mieren. Van Burma wordt het uitge- 
voerd als Moulmein ceder en onder dien naam is het ook bekend 
op de europeesche markt. 

Ook de hiermede zeer na verwante of identieke Cedrela aus- 
tralis, F. v. Muell., de Australische ceder, wordt door Maiden (Use- 
tul Native Plants of Australia) een moeilijk te overtreffen timmerhout 
genoemd. 

In het Museum: Hout, bast. 


140/4155. Cedrela odorata, L. 
Volksnamen. Jamaica ceder. 

Onder den naam van C. odorata, L. wordt in den cultuurtuin te 
Buitenzorg een Cedrela gecultiveerd, waaromtrent Van-Romburgh in 
zijn Aanteekeningen, bl. 24 zegt: Deze boomen, die het bekende siga- 
renkistenhout leveren, groeien hier bijzonder snel. De aanplant 
dateert van December 1880: na een jaar hadden zij reeds een hoogte 
van 3 tot 4,50 M. bij een omvang van 10 à 19 cM. Nu zij ruim 2 jaar 
oud zijn, hebben verscheidene een hoogte van 6 M. bij een omvang 
van 20 cM. bereikt. De plantwijdte bedraagt 3.60 M. Uit het Verslag 
1895 omtrent ’s Lands Plantentuin blijkt de groei buitengewoon 
welig te zijn gebleven; de toen 7-jarige boomen hadden een hoogte 
bereikt van 13 à 16 M.; in 1897 bracht er een kiemkrachtig zaad voort. 

Het in het Museum aanwezige, uit dezen aanplant afkomstige 
houtmonster heeft na het bewerken den karakteristieken sigaren- 
kistengeur bijna onmiddellijk verloren, zoodat het mogelijk als echt 
sigarenkistenhout op de markt niet goed zou worden ontvangen. 

In het Museum: Hout. 


140/4155. Cedrelasinensis, Juss. (C. serrata, Royle,C. serrulata, 
Mig.) 

Volksnamen. Mal.: Soerijan — op Java: Soerên sabrang. 

Boom, die een aanzienlijke hoogte (volgens Backer’s Schoolflora 


CEDRELA. 43 


140/4155. tot 35 M.) en aanmerkelijken omvang bereikten een van de beste hout- Hout. 
soorten oplevert van Sumatra's Westkust. Hij wordt veel in de kam- 
pongs aangeplant en geeft na 12 à 15 jaar reeds stijlen voor den 
huisbouw. Het hout is grof van vezel, bruinrood, met bijzonder bree- 
de en zeer duidelijke ringen: het is een uitmuntend bouwmateriaal, 
zoowel voor stijlen en balken als voor planken. Hij levert balken van 
gemiddeld 36 voet. Ook voor meubelen is de soerijan zeer gezocht, 
daar het hout lichtheid aan duurzaamheid paart en zich zeer fraai 
laat polijsten. De prauwen, welke het meer van Singkarak bevaren, 
worden algemeen van soerijan vervaardigd en kunnen tot 30 jaar in 
de vaart blijven; het hout neemt allengs in hardheid toe en ten 

laatste kan de worm er ternauwernood meer in doordringen. Het 
is veel hooger te stellen dan de Cedrela febrifuga, Bl. van Java 
(Cordes, Tijdschrift d. Ind. Mij. v. N. & L. 1869, bl. 194). 

Deze boom is door Teysmann van Sumatra op Java ingevoerd en 
voor cultuur om het hout aanbevolen (K. & V.—lIl, bl. 204). In zijn Aan- 
teekeningen Cultuurtuin schrijft Van Romburgh (bl. 25): In 1877 werd 
in den cultuurtuin een aanplant gemaakt, waarvan de boomen op een 
onderlingen afstand van 3,60 M. staan. Zij ontwikkelden zich goed 
en hadden in 1892 een hoogte van 13 M. en een omvang van 68 
cM. De voortplanting geschiedt door uitzaaien op overdekte kweek- 
bedden, waarvan de aarde met wat klei is gemengd om het weg- 
waaien van de lichte zaden te voorkomen. Het uitplanten ge- 
schiedt als de boompjes 30 cM. hoog zijn; na twee jaar hebben 
ze een hoogte van 6 M. 

Kerkhoven zegt in Teysmannia 1895, bl. 574, dat op 3000 voet 
in de Preanger de soerèn sabrang 15 jaar noodig heeft om een balk 
van 2020 cM. te leveren; bij zeer gunstigen groei verkrijgt men 
er een van 25 > 25 cM. Oudere boomen worden dikwijls hol. 
In de Preanger is hij zeer verbreid en wordt gaarne, ook door de in- 
landers, geplant. Weinig houtsoorten, zegt K., zijn voor allerlei doel- 
einden zoo bruikbaar. Het hout is redelijk vast, fraai te bewerken 
en mooi gevlamd, zoodat het kan worden gebruikt voor gepoli- 
toerde meubelen. Het is duurzaam, mits niet overgeleverd aan de 
witte mieren. Ook het spintèn het hout van jonge boomen verschillen 
weinig van het ouderekernhout. Zelfs voor bouwhoutis het voldoende 
sterk. Theekisten van dit hout gemaakt, laten niets te wenschen over. 

Cordes deelt mede, dat de bevolking der Padangsche Boven- variëteiten. 
landen verschillende soorten van soerijan onderscheidt: het fraaist 
gevlamde en duurzaamste hout levert de aangeplante soerijan bênêr 
of soerijdn kampong. Van dezen vorm, door hem ook soerijan tan- 
doek genoemd, schreef de E. A. B. O. W. ambtenaar te Fort de 
Kock in Februari 1909, dat hij zeer groote afmetingen verkrijgt 
en het beste soerijanhout levert, licht en taai, donkerrood van 
kleur, grof van vezel, doch zeer duurzaam. Hij wordt in de kam- 
pongs aangekweekt, dient ook voor schaduwboom in de koffietuinen 
en groeit zeer snel. Het hout wordt gebruikt voor stijlen, balken, 
vloeren, plafonds en omwandingen van huizen, alsook voor inland- 
sche meubelen; voor buitenwerk wordt het minder geschikt geacht. 
Prauwen van soerijan-hout worden zóó hard, dat ze van den worm 
niet meer te lijden hebben. Een en ander is volkomen in overeen- 
stemming met de berichten van Cordes. Deze noemt verder: 


140/4164. 


140/4164, 


ad MELIACEAE. 


2) Soerijan bawang of soerijan rimbo, waarvan het hout nog grover 
is van vezel en 

3) Soerijan nasi, veel lichter van kleur en ook minder duurzaam 
dan de soerijan bénêër. De E. A. B. O. W. ambtenaar te Fort de 
Kock schreef omtrent soerijan nasi of soerijan ingoe(?): Deze komt 
in de Pad. Bovenlanden bijna overal voor en wordt zeer veel ge- 
bruikt. Het hout is harder en fijner van vezel dan soerijan bênér, 
doch lichter van kleur en niet zoo duurzaam. 

Op Sumatra's Oostkust staat Cedrela sinensis, Juss. bekend als 
inggaal en van daar werd geschreven: De kleur is geelbruin tot choco- 
ladebruin; bij het verwerken verspreidt het een aangenamen geur. 
Het heeft veel overeenkomst met mahoniehout, is zeer gezocht voor 
huisbouw en zeer geschikt voor meubelen. Het komt in zeer gerin- 
ge hoeveelheid voor op de hoogvlakte in de buurt van Bandar 
Baroe. Het van daar met goed herbarium ontvangen houtmonster 
maakt echter volstrekt niet zoo’n gunstigen indruk; het is buiten- 
gewoon licht en zacht, niet glad af te werken en slecht van kleur. 

In de Ranau districten wordt deze boom kajoe nito of kajoe rimau 
genoemd; men plant hem daar vaak aan op verlaten ladangs of beloe- 
kargronden, omdat het hout evenals op Sumatra’s Westkust zeer 
gezocht is voor prauwen. 

In het Museum: Hout. 


Swietenia macrophylla, King. 

Boom, inheemsch in Honduras, na verwant aan de volgende: 
hij gedijt blijkens Van Romburgh'’s Aanteekeningen, bl. 94, in den 
Cultuurtuin zeer goed op een terrein, dat niet uitmunt door vrucht- 
baarheid. Op 3-jarigen leeftijd maten de daar aangeplante boomen 5 
a 6 M. bij 24 cM. middellijn. Met welk doel de invoer op Java heeft 
plaats gehad, is mij onbekend: in de lijsten van beschikbare zaden en 
planten van den cultuurtuin, wordt hij genoemd onder de schaduw- 
boomen. In de literatuur wordt hij opgegeven als een van de le- 
veranciers van het mahoniehout: een in het Museum aanwezig 


houtmonster is grover van vezel dan dat van Swietenia Mahagonií. 
In het Museum: Hout. 


Swietenia Mahagoni, Jacg. 

Met het echte amerikaansche mahoniehout, *) in 1870 in ’s Lands 
Plantentuin uit Kew en in 1880 ten tweeden male rechtstreeks 
uit Jamaica ingevoerd, is blijkens de Verslagen omtrent ’s Lands 
Plantentuin doorloopend geëxperimenteerd, ook door het Bosch- 
wezen op Java. Volgens mondelinge mededeeling van den Heer 
Fock, inspecteur bij den dienst van het Boschwezen, is de groei 
uitmuntend, doch de boomen hebben zeer veel last van twijg- 
boorders, een plaag van zóó ernstigen aard, dat men indertijd 
daardoor gedwongen is de cultuur op te geven. Blijkens Mede- 
deeling No. 20 van het Laboratorium voor Plantenziekten treden 
die boorders thans weer zeer algemeen en talrijk op. De culturen 
zijn dan ook klein. Het best geslaagd noemde de Heer Fock een 
aanplantje (ca. '/, bouw) te Soebah (Pekalongan). Ook ín den 


) Er zijn vele houtsoorten in den handel gebracht als mahonie: zie 
Tropenpflanzer 1911, bl. 479, 


140/4166. 


Vortels. 


lout. 


CEDRELA — CARAPA. 45 


cultuurtuin en in Rembang waren de resultaten volgens Van Rom- 
burgh’s Aanteekeningen (bl. 94) zeer goed. Het:krachtigst groeien 
de planten in het zilte zand bijna onmiddellijk aan het zeestrand. 
In het boschdistrict Tegal had in 1896 de oudste boom den leef- 
tijd van 16 jaar; zijn hoogte was 19.30 M. en zijn middellijn op 
borsthoogte 53 cM. Men meende, dat de kwaliteit van het hout 
goed is, doch de boomen zijn nog niet oud genoeg om een be- 
slissend oordeel daarover te kunnen vellen. 

Voor cultuurgegevens, zie K.& V. —III, bl. 5. Ook vindt men er 
in het Tijdschr. v. Land- en Tuinbouw en Boschcultuur 1885/6, 
bl. 198. In Tectona II, bl. 280 deelt de houtvester Spaan mede, 
dat de mahonie met het oog op den boorder in kleine, ver uit elkaar 
liggende complexen moet worden gecultiveerd en dat men gewoon- 
lijk kiest een plantverband van 6 >X<6 M. Dichter planten en t. z t. 
uitdunnen acht hij ongewenscht, omdat de boom eerst op lateren 
leeftijd zijn hooge waarde krijgt en zaad niet overvloedig te krijgen 
is; verder vereischt de jonge plant in den vollen grond een goede 
verzorging. Om te voorkomen, dat bij dit wijde verband de aan- 
plant verwildert, moet ander hout worden tusschengepiant, waar- 
voor in dit geval met succes Peltophorum ferrugineum werd gebruikt. 
De houtvester Snepvangers, die van meening is, dat Swietenia Ma- 
hagoni is voorbestemd om een belangrijke rol te spelen in het bosch- 
bedrijf op Java, deelt in Tectona 1915, bl. 128 het een en ander 
mede omtrent de cultuur in Pasoeroean. 

In het Museum : Hout. 


Carapa moluccensis, LamkK. 
Volksnamen Jav.: Niri,Njiri goendik, Njoeroe. 

Den Martabul latifolia beschrijft Rumphius (II, bl. 92) als 
een lagen, krommen strandboom, opschietend meestal met een 
enkelen, zelden met twee of meer stammen. Op Java troffen K. & V. 
(IL, bl. 193) hem alleen aan in de Rhíizophoren-bosschen van 
Midden- en Oost-Java; daar is hij op sommige plaatsen alge- 
meen, terwijl hij op andere totaal ontbreekt. De verspreiding 
buiten Java is moeilijk na te gaan, daar deze soort veel verwisseld 
is met Carapa obovata, Bl. !). 

Uit de ademwortels maken de ambonsche wortelgravers volgens 
Rumphius een geheim geneesmiddel tegen cholera. 

Het hout is volgens denzelfden gelijk aan dat van C. obovata, 
doch meer warrig. Uit de fraaist gevlamde stukken snijden de javanen 
krisscheeden, maar het moet terdege droog zijn als men iets daarvan 
maken wil, omdat het brak is en langzaam opdroogt. Nat is het 
echter veel lichter te bewerken. De ternatanen gebruiken het voor 
nagels bij den scheepsbouw, waarvoor het bijzonder geschikt moet 
zijn, omdat het taai is en niet scheurt. Op Celebes vallen de boomen 


d De Index Kewensis trekt C. obovata, Bl. bij C. moluccensis, Lamk, 
zoodat vaak niet met zekerheid is vast te stellen op welke van beide 
de berichten slaan. Rumphius onderscheidt de twee soorten van Gra- 
natum litoreum botanisch, doch maakt verder weinig verschil. Deze ver- 
schillen zullen dan ook wel van zeer weinig praktisch belang zijn en waar 
niet het tegenovergestelde blijkt, kan veilig worden aangenomen, dat, wat 
wordt medegedeeld omtrent C. moluccensis, ook geldt voor C. obovata, en 
omgekeerd. 


Bast. 


Vrucl 


1ten. 


Zaden. 


Hout. 


140/4166. 


46 MELIACEAE. 


rechter en dikker, zegt Rumphius en daar maakt men er stijlen 
voor huizen van. K. & V. merken op, dat de stammen van C. mo- 
luccensis, in tegenstelling met die van C. obovata, niet altijd hol 
zijn. De maleiers achten het hout bijzonder geschikt voor ribben 
van prauwen, waarvoor de gebogen takken zich bij uitstek leenen. 

De bast komt volgens K. &V. in gebruik overeen met dien van 
C. obovata. Voor den handel (als looi- of verfbast) wordt hij wegens 
zijn geringe dikte niet ingezameld. {n zijn Minahassa (bl. 384) zegt 
Koorders, dat ter hoofdplaats Menado de bast van deze soort wordt 
gebruikt in de sagoëer. 

De vruchten, vervolgt Rumphius, zijn appelen, den granaatappelen 
zeer gelijk, doch zoo groot als een kinderhoofd en zonder kroontje, 
wat hoekig en als ze rijp zijn volgens eenige kloven barstende. 
De schillen worden door de javanen en baliërs gedroogd en ge- 
bruikt in djedjamoe’s als matig samentrekkend en verkoelend mid- 
del. De boegineezen bezigen ze bij de bereiding van hun sagoëer en 
de makassaren als maagsterkend en eetlust opwekkend middel. An- 
deren gebruiken ze om het bloed te zuiveren en om schurft te ge- 
nezen (Rumph.). Evenals de bast zijn ook zij dienstig om te tanen. 

De geheele binnenste ruimte is gevuld met 12 tot 20 hoekige, 
verschillend gevormde zaden, grooter dan kastanjes in haar bolster, 
die netjes in elkaar sluiten met zoo wonderlijke hoeken en kuil- 
tjes, dat, al zijn zij weinig in getal, men ze niet spoedig in hun 
oorspronkelijken stand kan hereenigen als ze eenmaal uit elkaar 
zijn geraakt. De zaadhuid is dik, licht en voos, grauw of lever- 
kleurig, de kern witachtig en droog (?), zeer bitter van smaak. 
Met water gewreven wordt die kern ingenomen tegen buikpijn. 
Volgens Wijs’ Vetcatalogus (bl. 82) bevatten de kernen 40 tot 
50°/, vast vet met een sterk bitteren smaak, die door herhaald 
koken met water kan worden weggenomen : de reuk is zwak zuur- 
achtig en eenigszins aromatisch. Te Marseille wordt vet gewon- 
nen uit senegambisch zaad (van Carapa procera, DC.), bekend 
als touloucouma. 

In het Museum: Hout, bast, vruchtschillen, zaden. 


Carapa obovata, Bl. (Xylocarpus obovatus, Juss.). 
Volksnamen. Mal.: Pohon kira-kira, Niri, Njirèh — Soend.: 
Miri, Niri —Jav.: Djombo, Niri, Njiri, Njiri abang. 

Boom der vloedbosschen, 10 tot 12 M. hoog en 50 à 80 cM. dik, 
steeds krom en laag bij den grond zich herhaaldelijk vorksge- 
wijze vertakkend, met veel knoesten en ondiepe gleuven. Men vindt 
hem door den geheelen archipel, ook op Java, soms min of meer 
gezellig groeiend. 

De stam is steeds hol en men kan daarvan geen lange rechte stuk- 
ken bekomen. Het dunne spint is wit, het intact gebleven kernhout 
vleeschkleurig, vuilbruin of purperrood, fijn, sterk en duurzaam; het 
wordt gebruikt voor handvatten van wapens, voor sommige onder- 
deelen van kleine inlandsche vaartuigen, enz. (K. & V.—III, bl. 189). 
Ridley (Straits Bulletin 1910, bl. 181) deelt mede, dat terwijl de niri — 
door hem C. moluccana genoemd, welke echter volgens King op het 
Mal. Schiereiland niet voorkomt—in den regel krom is en alleen ge- 
bruikt wordt voor korte stijlen en voor brandhout, op één plaats 


CARAPA — MELIA. A7 


groote, rechte boomen werden aangetroffen, sommige meer dan 6 
voet dik, waarvan de maleiers verklaarden, dat-zij hun de beste 
balken leverden die zij kenden. 

De schors is bij Poeger zoozeer voor het tanen van vischnetten Bast. 
gezocht, dat het Koorders moeilijk viel onder de zeer talrijke daar 
groeiende Carapa-boomen één enkel exemplaar aan te treffen, waar- 
van de schors nooit was ingezameld. De boom herstelt zich blijkbaar 
gemakkelijk van dit schillen (K. & V.). Rumphius (III, bl. 93) beschrijft 
de schors van zijn Martabul parvif olia als glad en van buiten ros 
of grauwachtig, van binnen rood, sappig en taai. Bij oude boomen 
schilfert hij af in groote lappen en daarvan wordt met water een 
drank gekookt tegen dysenterie. In het Verslag 1874 omtrent ’s Lands 
Plantentuin, waar misschien deze soort is bedoeld, terwijl de andere 
wordt genoemd, wordt een bericht weergegeven uit Zuid-Celebes, 
vermeldende dat de bast van den tomboe (Mak.) met goed gevolg 
wordt aangewend tegen cholera. Men neemt een theelepel aftreksel 
van den bast met wat dubbelkoolzure soda en suiker in. Ridley (Mal. 
Geneesmiddelen, bl. 12), zegt, dat nirischors reeds zeer lang wordt 
gebruikt als samentrekkend middel. Hij beveelt aan een decoct van 
den bast in te dampen tot kristallisatie en een extract in spiritus 
daarvan te gebruiken. Ook hij zegt, dat dit middel bij dysenterie 
zeer geroemd wordt. In Agricultural Bulletin of the Malay Peninsula 
van 1893 (bl. 51) had hij er reeds de aandacht op gevestigd, dat 
het extract uit den bast ook een fraaie, roodbruine verfstof is. 

De bast wordt volgens Rumphius ook gebruikt voor de bereiding 
van sagoëer, bij gebrek aan de ware obat sagoëer; hij maakt den 
drank wel bitter en samentrekkend, doch tevens roodachtig, met 
zwavelachtigen reuk en onaangenamen smaak. 

De vruchten hebben de grootte van een manshoofd; volgens K.&V. Vruchten. 
draagt de boom er zelden meer dan 10 tegelijk. Van Lingga werd mij 
bericht, dat de maleiers de zaden gebruiken als geneesmiddel tegen 
pëénjakit sampoe, d.i. een opgezet gelaat gepaard met koorts (bof?) 


140/4175. Melia Azedarach, L. 
__Volksnamen. Mal.: Mindi këtjil — Jav.: Gringging, Mindi. 

Snelgroeiende boom, aangeplant in alle tropische en subtropi- 
sche landen, volgens K. & V. (lll, bl. 12) op Java niet wildgroeiend 
gevonden. 

Omtrent de technische eigenschappen van het hout bestaan tegen- nout. 
strijdige berichten; volgens den een is het zeer goed, volgens anderen 
zelfs niet geschikt voor kisten; de eene autoriteit zegt, dat het trekt 
en scheurt, de andere, dat het voor meubelen wordt gebezigd en 
overeenkomt met mahoniehout. Na hem geprezen te hebben als 
schaduwboom in koffietuinen, zegt Van Romburgh (Aanteekeningen 
Cultuurtuin, bl. 65), dat het hout een zeer gezocht timmerhout is. 
In het Verslag omtrent ’s Lands Plantentuin 1899, bl. 40 wordt mede- 
gedeeld, dat eenige zware stammen in den cultuurtuin werden 
gekapt em te voorzien in de behoefte aan timmerhout en gezegd, dat 
deze boomsoort in de Preanger veel wordt aangeplant, zoowel voor 
schaduw als voor het hout, dat als licht timmerhout (voor theekisten) 
zeer goed te gebruiken is. K. & V. bevelen de cultuur aan, wegens zijn 
snellen groei en het lichte, doch bruikbare hout. Voor lucifersdoosjes 


48 MELIACEAE. 


en stokjes werd gringginghout bij de proefneming te Kediri geschikt 
bevonden (Teysmannia 1896, bl. 506). 

Bast. Volgens Indische Vergiftrapporten No. 12 brengt het vocht, dat 
ontstaat, als men mindibast stampt, duizeligheid en braking teweeg, 
als men het mengt onder dranken. Van Romburgh vermeldt, dat er 
door Eijkman een bitterstof in werd gevonden. Blume (Bijdragen, bl. 
208) roemt den bast van Melia Azedarach en dien van Azadirachta 
indica, Juss. als zeer geneeskrachtig; zij zouden niet alleen uitmun- 
tende wormdrijvende middelen zijn, doch tevens wegens hun to- 
nische eigenschappen in menig opzicht met kinabast in werking 
overeenkomen. Derzelver gebruik zou bijzonder aangewezen zijn bij 
verzwakkende doorloopen zonder neiging tot ontsteking, in het bij- 
zonder bij het bort (cholera morbus). Dat die bast daadwerkelijk in 
de indische geneeskunde wordt gebruikt, is mij niet gebleken. Mevr. 
Kloppenburg vermeldt slechts, dat een aftreksel van den gebranden 


Bladeren. bast en een papje van de bladeren —het eerste als wassching — aan- 
beveling verdient tegen blauwe of zwarte schurft. Zie beneden. 
Zaden. Volgens verschillende opgaven bestaan de zaden voor een aan- 


zienlijk deel (50 tot 60 °/, van het zaadgewicht) uit een donker 
gekleurde, onaangenaam riekende, scherp bitter smakende olie. 
Echter wordt in Tropenpflanzer 1904, bl. 578 gezegd, dat het olie- 
gehalte slechts 4.62°/, van het zaadgewicht uitmaakt en dat het 
niet mogelijk is de kernen van de harde schillen te scheiden, zoodat 
de olie alleen zou zijn te winnen door extraheeren van de gemalen 
zaden, wat bij het lage oliegehalte natuurlijk niet loonend kan zijn. 

Veel van het nut, aan dezen boom toegeschreven, berust vermoede- 
lijk op verwarring met verwanten. Men vindt hem vaak vermeld als 
persian lilac of indische sering, namen die evenwel meer speciaal 
passen op den algemeen om zijn bloemen gekweekten tjakra-tjikri 
(mal.) = kokrok-kikrik (jav.), welken men ook vindt aangeduid 
met de wetenschappelijke namen Melia sambucina, Bl. en Melia 
sempervirens, Roxb. De zoo juist opgegeven inlandsche namen 
schijnen echter somtijds ook te worden gebruikt voor den mindí, 
waarvan trouwens de tjakra tjikri slechts een vorm is. Blume ver- 
meldt van den tjakra-tjikri, dat de bladeren, in boeken gelegd, 
die beveiligen tegen motten en andere insecten en dat zij met succes 
in verschen staat, gekneusd, uitwendig worden aangewend tegen 
hoofdzeer (Bijdragen, bl. 208). | 

Literatuur: M. J. Oudenampsen, Bijdrage tot de kennis van Melia 
Azedarach, L., geciteerd in Revue des cultures coloniales 1903, 
bl. 75 (niet geconsulteerd). 

In het Museum ; Hout, gom, zaden. 


140/4175. Melia dubia, Cav. (M. bogoriensis, K.& V.M. com- 
posita, Willd.). 
Volksnamen. Mal. : Malasoena (S. W.K.) — Soend.: Mindi gedé. 
Tot 30 M. hooge en 65 cM. dikke boom, wildgroeiend in West- 
Java beneden 200 M. en daar ook tot op veel grooter hoogte (1100 
M.) vaak aangeplant als snelgroeiende schaduwboom en om het 
hout (Backer, Schoolflora en K. & V.—lll, bl. 9 en 18). 
Hout. Volgens deze laatste schrijvers wordt het hout door vele in- 
landers zeer geschikt geacht voor meubelen en voor huisbouw, 


MELIA — AZADIRACHTA. 49 


mits onder dak gebruikt, terwijl andere het als weinig duurzaam 
beschouwen. Voor theekisten is het volgens verschillende autori- 
teiten bruikbaar. Van den malasoena zegt Cordes in het Tijdschr. 
d. Ind. Mij. v. N. & L. dl 14, bl. 173, dat het een voor planken 
zeer: geschikte houtsoort is in de afd. Priaman (S. W.K). 

De bladeren worden in Z. W. Bantam soms als medicijn ge- Bladeren. 
bezigd (K. & V.). 


140/4176. Azadirachta indica, Juss. (Melia Azadirachta, L.). 
Volksnamen. Jav.: Mimba — Mad. : Mèmpheuh — Bali: Intaran. 

Tot 20 M. hooge en 100 cM. dikke boom der laagvlakte, bekend 
van Java en de kleine Soenda-eilanden, groeiend op dorre gron- 
den, soms tamelijk algemeen. Volgens het Archief voor de Sui- 
kerindustrie 1915, bl. 1562 wordt de cultuur van Azadirachta 
indica, evenals van Melia Azedarach, L., door Backer aanbevolen 
voor brandhout op overigens waardelooze, droge gronden. De 
eerste groeit echter minder snel: voor het verkrijgen van brandhout 
kan hij worden gekapt op de wijze der knotwilgen. 

De stam is vrij krom en zeer kort, het hout derhalve niet in pout. 
groote afmetingen te verkrijgen. Het spint is grijs, het kernhout 
rood en zeer hard. In Engelsch-Indië staat het bekend als een 
zeer goed en duurzaam hout (mits afkomstig van oude boomen), 
gelijkend op mahonie, dat zich zeer goed laat polijsten. Ook op 
Java worden de eigenschappen geroemd en daar wordt het soms 
voor huisbouw gebruikt (K. & V. — III, bl. 21). Op Madoera dient 
het volgens Vorderman (Madoereesche planten No. 237) voor het 
maken van meubelen. 

Ter zelfder plaatse vermeldt Vorderman, dat de madoereezen gast. 
een afkooksel van den bast aanwenden tegen intermitteerende 
koorts. Volgens Blume (zie onder Melia Azedarach, L.) verdient 
het gebruik van den bitteren bast aanbeveling ook als tonisch middel. 

In sommige tijden van het jaar, zeggen K. & V., vloeit uit den 
boom bij insnijden een groote hoeveelheid waterig sap, dat in 
Voor-Indië tegen maagkwalen wordt gedronken. Na het hout is 
echter zijn belangrijkste product de gom, die meestal in zeer groote Gom. 
stukken, vooral aan beschadigde boomen, wordt gevonden. Bij 
Sitobondo wordt zij zeer algemeen gebezigd als brievenlijm en 
daarvoor is zij beter bruikbaar dan de meeste brievenlijm-soorten 
van den (indischen) handel. Prinsen Geerligs schreef in Teysmannia 
1902, bl. 10, dat mimba-gom voorkomt in heldere, doorschijnende, 
lichtbruine stukken, waaraan nog fragmenten schors zijn vast- 
geplakt. Evenals arabische gom heeft zij een schelpachtige breuk, 
doch is taaier en laat zich daarom minder gemakkelijk tot poeder 
wrijven. De gom lost volkomen op in water tot een heldere, dik- 
vloeibare, kleverige oplossing, die chemisch noch physisch verschilt 
van die van arabische gom, behoudens dat de kleefkracht der 
mimba-gom geringer is. K. & V. achten exploitatie voor gebruik 
op Java wellicht mogelijk; na een 3-tal monsters ter beoordeeling 
te hebben gezonden aan Merck & Co te Darmstad en Van Rom- 
burgh's advies te hebben gevraagd, kwamen zij tot het inzicht, 
dat het product, in kleefkracht achterstaande bij arabische gom 
en vaak donker gekleurd zijnde, voor uitvoer wel niet ín aan- 


Bladeren. 


Olie. 


140/4178. 


Wortels. 


50 MELIACEAE. 


merking zou kynnen komen. De beschikbare hoeveelheid toont 
trouwens aan, dat in die richting niets te doen valt. In de omstreken 
van Sitobonde zou volgens hen misschien 25 picols gom per jaar 
tegen 10 à 15 gulden per picol kunnen worden ingekocht, dus 
1!/, ton, wat de moeite niet loont. 

De zeer bittere bladeren dienen volgens K. & V. en Veeartsenij- 
kundige bladen II, bl. 297 in den drogen tijd op Madoera als 
veevoeder. Vorderman (Geneesmiddelen II) teekende aan, dat een 
afkooksel daar wordt aangewend bij gebrek aan eetlust en tegen 
malaria en Van der Burg zegt, dat zij met rijst als pap nuttig 
kunnen werken op atonische ulcera. 

Insgelijks op Madoera, wordt uit de zaden een olie geperst, 
die wordt aangewend als geneesmiddel tegen schurft. Wijs deelt 
daarvan ín zijn Vetcatalogus op bl. 82 mede, dat het zaad voor 
ongeveer de helft van zijn gewicht bestaat uiteen niet drogende, 
donkergele olie met onaangenamen, knoflookachtigen reuk en 
bitteren smaak, in Europa bekend als margosa-olie. Na lang staan 
scheidt zich eenig vast bezinksel af. Behalve de gewone bestand- 
deelen bevat die olie in een onbekende verbinding 0.4°/, zwavel. 
Zij zou, behalve als uitwendig geneesmiddel, (in Eng.-Indië) ook 
worden gebruikt als lampolie en in de zeepziederij. Het Imperial 
Institute (Colonial Reports, miscellaneous No. 88 — 1914 — bl. 575) 
echter bevond de olie voor technische doeleinden practisch waar- 
deloos. Een engelsche zeepfabriek nam er op verzoek van deze 
instelling proeven mede. Het vet leverde een inferieure, geelbruine 
zeep en ook na raffineeren was het resultaat onbevredigend. Erger 
evenwel is de voorbereiding voor de warme persing: de zaden geven 
dan zoo’n verpestenden knoflookstank af, dat het verwerken in geen 
enkele in een bewoonde plaatsgelegen oliefabriekzouworden geduld. 

In het Museum: Hout, bast, gom, zaden, olie. 


Sandoricum indicum, Cav. (S. glaberrimum, Hassk., 
S-nerv os a, sBl): (Cb) 

Volksnamen. Mal: Kêtapi, Méêlépangan,„Santoel (Batav.) Sén- 
toel — Soend.: Katjapi, Katjapi monjèt (de wildgroeiende), 
Séntoel — Jav.: Séntoel — Mad.: Katjapè, Séntol. 

Vruchtboom, 25 tot 30 M. hoog bij een stamdiameter van 70 à 99 
cM., op Java wildgroeiend beneden 1000 M. zeehoogte, gecul- 
tiveerd in de meeste grootere dorpen (K. & V. —lll, bl. 27). 

De wortels van den Sandoricum hebben volgens Rumphius 
(L, bl. 167) een aangenamen, specerijachtigen geur, doch verliezen 
dien na verloop van een jaar of twee. Met water en azijn gewre- 
ven onder bijvoeging van een weinig gesneden gember, worden 
zij gedronken tegen steken in de zijde en koliek, kwalen, die bij 
de maleiers en ambonneezen onder den naam van oepas voor zeer 
gevaarlijk of doodelijk worden gehouden. Nu moge dit — zegt hij 
— een zekere medicijn wezen met den verschen wortel, in den 
tweejarigen heb ik geen kracht of reuk meer gevonden. Bij gebrek 


) S, nervosum, Bl. wordt door K. & V. behandeld als een afzonderlijke 
soort; in een „aanmerking’ wordt echter gezegd: misschien een berg- 
variëteit van S. indicum, Cav. Het verschil is in elk geval zoo gering, 
dat beide hier zonder bezwaar tezamen kunnen worden genomen. 


140/4179. 


AZADIRACHTA — DYSOXYLUM. 51 


aan den wortel, neemt men ook wel de bladeren of kauwt den bast 
met pinang, doch ín geen van beide is eenige specerijachtigheid. 
Op Java gebruikt men volgens Blume (Bijdragen, bl. 209) den met 
een weinig gember, sintok of masooi fijngewreven wortel tegen 
windkolieken en tezamen met den wortelbast van Carapa obovata, 
Bl. tegen witten vloed. 

Rumphius beschrijft het versch gekapte hout als aan de kanten 
witachtig, naar het hart toe rooder wordende; droog besterft het 
echter bleekgeel. Het versche hout geeft bij het bewerken denzelf- 
den geur af als de wortels. Men zaagt het tot planken, die grof 
van draad zijn en niet mooi van kleur, ook niet glad af te werken, 
maar zij zijn lichten toch duurzaam en worden meest gebruikt aan 
't bovenste van de huizen. Hasskarl (Het Nut No. 555) noemt het 
hout sterk en fraai, voor meubelen bijzonder geschikt. K. & V. evenwel 
vermelden: veel gebezigd voor planken en ruw huisraad, slechts 
weinig duurzaam geacht. Ook op het Mal. Schiereiland is het hout, 
volgens Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 35), van minder kwaliteit. 

De ronde, eenigszins afgeplatte, door europeanen zelden gegeten, 
flauwe vrucht, bestaat uit een als met meel bestrooide, sponsachtige 
schil, omsluitend 3 of 4 groote zaden van den vorm van kleine 
amandelen. Zeer vast aan deze zaden zit het weeke, sappige en 
slijmerige vleesch, zuur van smaak doch in de volkomen rijpe wat 
wijnachtig. Rumphius roemt die van het eiland Boeton als groot 
en smakelijk. De vruchten worden rauw gegeten en bij de toebe- 
reiding van spijzen versch en gedroogd gebruikt als limoenen. 
Eer ze geel zijn, zijn ze ook geschikt om te confijten, tot welk 
doel men ze eerst met water wat opkookt, een weinig opensnijdt 
en de zaden eruit drukt; daarna schilt men ze dun, kookt ze weder- 
om met suiker, en verkrijgt alsdan een aangenaam confijt met 
rinschen smaak (Rumphius). 

Rumphius onderscheidt den wilden santoelboom van den op 
Ambon ingevoerden en gecultiveerden tammen. Het hout van 
den wilden is donkerder dan dat van den tammen en wat duur- 
zamer, doch overigens daaraan gelijk. De vruchten zijn eveneens ge- 
lijk doch die van den wilden blijven ook in het stadium van 
volkomen rijpheid zuur. 

In het Museum: Wortels, hout, vruchten. 


Dysoxylum acutangulum, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Ambaloen, Balau boenga (Riouw), Mem- 
baloeng — Alf. Minah.: Bésar, Mawéwêésar, Weêsar. 

In het Tijdschr. d. Ind. Mij. v.N. & L. dl 50, bl. 25 zegt Berkhout, 
dat de ambaloe of balo, op Banka ook geheeten mêlaboeng, malang 
of bongka tjhiamo (chin.), een meer dan 100 voet hooge boom is. 
Het hout ís zeer bruikbaar voor huis- en bruggenbouw en wordt om 
zijn fraaie vlammen zeer gezocht voor meubels en chineesche 
doodkisten. Speciaal de wortellijsten zijn bijzonder fraai. Wegens 
de warrige structuur laat het zich moeilijk bekappen: de bijlen 
der bankaneezen springen er op stuk. Van Toboali en de Lepar 
eilanden werd het vroeger uitgevoerd naar Java, vooral naar Sema- 
rang. De prijs werd berekend (1895) per kodi, d.i. 20 planken, lang 
3 M., breed 60 cM. en dik 5 à 10 cM. en bedroeg te Toboali 15 


Hout. 


Vrucht. 


Vormen. 


Hout. 


Bast. 


Zaden. 


140/4179. 


Hout. 


52 MELIACEAE. 


à 25 gulden, op Lepar 12 à 13 gulden. Thans worden deze plan- 
ken op Java niet meer aangevoerd. 

Ook op Billiton wordt het hout zeer geprezen. Ambaloen of 
membaloeng is zeer geschikt voor meubelhout, wordende de wor- 
tels ervan wegens hun schoone vlammen daartoe gebezigd en 
het is (was in 1874) dan ook een voornaam artikel van uitvoer 
van Billiton naar Java (zelfde Tijdschr. dl 19, bl. 114) (*). Bij de 
toezending van een houtmonster schreef de E.A.W. ambtenaar van 
Billiton, dat de mêémbaloeng daar niet meer in voldoende hoeveel- 
heid voorkomt om voor bouwhout in aanmerking te kunnen komen. 
Men gebruikt het daarom alleen voor huisraad. Wat deugdelijk- 
heid betreft, staat het volgens dezen tusschen Eusideroxylon Zwa- 
geri, T. & B. en Intsia amboinenis. 

De E.A. Waterstaatsambtenaar te Tandjong Pinang schreef in 
Juli 1909, dat balau boenga overeenkomt met het z.g. iĳzer- 
hout (Sloetia). Het is hard en uitstekend geschikt voor timmer- 
hout. Bepaalde gebreken heeft het niet; het is zeer goed bestand 
tegen de afwisselende werking van vocht en droogte. In de af- 
deeling Lingga wordt deze houtsoort veel aangetroffen en is daar 
in zware afmetingen te bekomen, zoodat het in aanmerking komt 
voor onderslooven en liggers. Daar het hout vettig is, kunnen 
ijzeren bouten er geruimen tijd in goedblijven. 

Koorders deelt in zijn Minahassa (bl. 387) mede, dat wésar een 
deugdelijke houtsoort is, die door voortdurenden aankap zonder 
bijplant in de Minahassa meer en meer verdwijnt. Het hout wordt 
daar gebruikt voor naven, velgen en spaken van wielen voor 
transportkarren en rijtuigen. 

In den bast vond Greshoff (Plantenstoffen Il, bl. 39) naast een 
aanzienlijke hoeveelheid looistof en phlobafeen, een weeke, glan- 
zende, lichtgroene hars van zwak bitteren smaak. Blijkens de 
Schetsen van denzelfden schrijver (bl. 243) wordt in de literatuur 
de ambalau genoemd als leverende een onechte damarsoort, over- 
eenkomende met de damar daging van Borneo: dit moet wel op 
een vergissing berusten. 

Uit de zaden scheidde Boorsma (Plantenstoffen II, bl. 87) het 
giftige Dysoxylumzuur af. 

In het Museum: Hout. 


Dysoxylum alliaceum, Bl. (D. acuminatissimum, Bl, 
D. laxiflorum, Bl). 

Volksnamen. Mal. Mol. : Kajoe bawang — Soend.: Ki bawang, 
Pisitan monjèt — Jav.: Péla. 

Boom, 20 tot 25 M. hoog en 40 à 60 cM. dik, op Java algemeen 
voorkomend tusschen 700 en 1500 M. zeehoogte. 

Het hout is effen vuilwit zonder kernhout en bij de inlanders 
somtijds in gebruik voor huisbouw, doch het wordt niet bijzonder 
hoog geschat (K. & V. — III, bl. 47). Ook Rumphius zegt van den 
Alliaria (ll, bl. 81), dat het hout weinig gebruikt wordt, behalve 
dat er somtijds planken uit worden gekapt voor het bouwen van 
kleine prauwen. Later voegt hij daaraan toe, dat het ook dient 


1) Deze aanteekening is blijkens het voorkomende aan den voet van bl. 
124 twee regels te laag afgedrukt. k 


DYSOXYLUM. 53 


tot balken ín de huizen en aan het dak, omdat het licht en niet- 
temin duurzaam is. 

Alle deelen van dezen boom, behalve het hout, tieken naar uien. 
De malsche jonge bladeren, die deze lucht in sterker mate be- gBiaderen. 
zitten dan de oude, worden volgens Rumphius bij visch gekookt 
“om den geur. De zaden komen zoozeer in geur met knoflook zaden. 
overeen, dat men ze daarvoor zou houden. Eertijds hebben zij 
den ambonnees gediend in de plaats van ajuin en knoflook, ge- 
lijk dat nog het geval is bij menschen, die in het bosch wonen, 
want de zaden, een weinig op kolen geroost en met gember en 
citroensap gewreven, geven een goede saus bij de visch. De afgevallen 
zaden plegen de ambonneezen aan snoerenterijgen en in den rookte 
drogen, totdat ze van buiten zwart zijn, om ze mee te nemen op hun 
zeereizen, ten einde een saus daarvan te maken bij hun papéda. Sinds 
echter jaarlijks van Java en andere landen uien en knoflook worden 
aangevoerd, zijn deze dingen in onbruik geraakt (Rumphius). 

Volgens Wijs’ Vetcatalogus (bl. 82) bevatten de zaden een bit- 
tere, afvoerende vette olie en Boorsma (Plantenstoffen ll, bl. 90) 
vond er verder Dysoxylumzuur en een bitterstof in. 

In het Museum: Hout, zaden. 


140/4179. Dysoxylum amooroides, Mig. 
Volksnamen. Soend.: Ki tahi — Jav.: Doja, Kédoja — Mad : 
Keêtoedjeuh — Alf. Minah.: Mamalapa. 

Tot 25 M. hooge en 45 cM. dikke boom, op Java vrij alge- 
meen voorkomend, o.a in de djatibosschen. 

Als zeer weinig duurzaam wordt het hout nooit door de inlan- nott. 
ders gebruikt; het bestaat alleen uit spint (K. & V. — III, bl. 84). 
Voor het vervaardigen van lucifersstokjes en doosjes is het nochtans 
„goed” bevonden (Teysmannia 1896, bl. 505). 

De javaansche variëteiten van deze soort onderscheiden zich past. 
door een rioolachtigen geur van den bast (zie Boorsma, Planten- 
stoffen III, bl. 92). Horsfield (Medicinal plants, bl. 127) zegt, dat 
de bast van den Keduju, waarmede waarschijnlijk deze boom is 
bedoeld, een sterk walgingwekkenden reuk bezit en eenigszins 
samentrekkend is; het daaruit geperste vocht zou braking veroor- 
zaken en uitwendig worden aangewend als adstringeerend middel. 

Waarschijnlijk is dit de Arbor Nussalavica van Rumphius 
(VII, bl. 14), door dezen onder den alfoerschen naam somin beschre- 
ven als een hoogen woudboorn, voorkomende o.a. op Klein-Ceram. 
De halfwassen stammen, in de lengte gespleten, dienen — zegt hij 
— tot pagers; voor huisbouw is het hout niet voldoende duur- 
zaam. Uit de oude stammen kan men planken maken voor prauwen. 


140/4179. ?Dysoxylum cauliflorum, Hiern. 
Volksnamen. Mal.: Ménsiah rimau. 

Boom, tot 12 M. hoog en 0.20 M. dik, verstrooid groeiend aan- 
getroffen in Zuid-Sumatra in het laagland. De met groote knoesten 
bedekte rechte stam levert een hard, zeer duurzaam, doch nooit Hout. 
in groote afmetingen te verkrijgen hout, dat voor ribben en on- 
behouwen stijlen bij den huisbouw wordt gebruikt; de wortel- 
stukken bezigt men voor bijlstelen. 

In het Museum: Hout. 


140,4179. 


Hout. 


Bast. 


140/4179. 


140/4179. 


Hout. 


54 MELIACEAE. 


Dysoxylum caulostachyum, Mig. 

Volksnamen. Soend.: Kokosan leuweung, Mangir, Tanglar — 
Jav.: Kraminan, Langsëp alas, Langsép re, Langsëp were, Lo- 
lohan, Tjémpagan, Welahan, Were — Mad.: Kapotrèn — Ti- 
mor: Keloh nasa. 

Tot 40 M. hooge en 150 cM. dikke boom, op geheel Java beneden 
1100 M. voorkomend, vooral in sommige streken van Oost-Java 
vrij algemeen. 

Het hout is vuilwit zonder kernhout en van geringe kwaliteit: 
in Banjoewangi acht men het geschikt voor tijdelijken huis- en 
bruggenbouw, elders onbruikbaar wegens te geringe duurzaam- 
heid (K. & V. — III, bl. 34). In de Minahassa zou het echter vol- 
gens Koorders (bl. 386) gezocht zijn voor huisbouw en te Kediri 
is het bruikbaar bevonden voor lucifersstokjes, doch niet voor 
doosjes (Teysmannia 1896, bl. 506). 

In den bast toonde Boorsma (Plantenstoffen II, bl. 93) de aan- 
wezigheid aan van Dysoxylumzuur. 

In het Museum: Hout. 


Dysoxylum costulatum, Mig. (Hartighsea costulata, 
Mig). 
Volksnamen. Mal: Djakoel (Lampongs), Pasak kêrai. 
Volgens Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 36) een omstreeks 
20 voet hooge boom met vrij zwaar, doch inferieur hout, bestaand 
uit roodachtig kernhout en lichter gekleurd spint. Het wordt ge- 
bruikt als bouwhout. 


Dysoxylum densiflorura, Mig. (Epicharis altissima, 
Bl, E. densiflora, BL). 

Volksnamen. Soend. : Maranginan, Pingko—Jav.: Krami- 
nan, Tjémpaga, Tjepaga — Mad. : Ampeuloeh, Kheuroeh — 
Alf. Minah.: Toembawa. 

Boom, 30 tot 40 M. hoog en 100 à 120 cM. dik, voorkomend op 
geheel Java beneden 1100 M., doch daar meestal nogal zeldzaam en 
voorts op Sumatra en Celebes, dus vermoedelijk zeer verbreid. Het 
kernhout is vuilbleek citroengeel en fijn van draad; het wordt alge- 
meen hooggeschat om zijn fraaiheid, groote duurzaamheid en sterkte 
en is gezocht voer meubels en voor huis- en bruggenbouw. Balken 
van 15 M. en meer lengte bij 30 cM. in het vierkant zijn niet moei- 
lijk — zij het ook in slechts kleine hoeveelheden — te verkrijgen 
(K. & V. — III, bl. 41). 

Almerood noemt in het Tijdschr. v. Land- en Tuinbouw en Bosch- 
cultuur 4e jaargang, bl. 171 maranginan even goed als djati. Het is 
voornamelijk deze boom, zegt hij, welken de inlander gebruikt voor 
pedatiwielen uit één stuk. Het hout laat zich goed bewerken, is fijn 
van vezel, sterk onder water en in den grond, goed voor huisbouw, 
voor meubels en voor planken en heeft een heerlijken geur. Ook 
Hasskarl (Het Nut No. 699) spreekt van den aangenamen reuk en 
zegt, dat dit hout door witte mieren niet wordt aangetast. 

In zijn Minahassa deelt Koorders mede (bl. 386), dat het kostbare, 
in alle opzichten uitmuntende echte toembawahout (toembawa rên- 
dai, t. rinték) daar door voortdurenden aankap zonder cultuur sterk 


DYSOXYLUM. B 


vermindert. Het ís bijzonder gezocht voor huisbouw en wordt in de 
wagenmakerij gebruikt voor wielen. Bij vergelijkende proeven met 
het amerikaansche hickory-hout, bleek toembawa dit laatste o. a. in 
veerkracht nog te overtreffen. 

In het Museum: Hout. 


140/4170. Dysoxylum Heyneanum, Val. (msc. in Herb. Bog.). 
Volksnamen. Mal. Billiton: Toengking kidjang. 

Onbeschreven boom. Volgens mededeeling van den Heer Van 

Rossum, Wd. Hoofdopziener bij het Boschwezen te Billiton, is de 

toengking kidjang een daar zoowel op hoog als op laag terrein voor- 

komende groote boom met mooien, rechten, dikken stam, die een zeer 

goede houtsoort levert. Het hout is op Billiton bijzonder gezocht Hout. 

bij de chineezen voor het vervaardigen van kostbare doodkisten. 
Een van Billiton ontvangen houtmonsterislichtbruingestreept, hard 

en vrij zwaar, lang van vezel, gemakkelijk en zeer glad af te werken. 
In het Museum: Hout. 


140/4179. Dysoxylum macrocarpum, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Ki hadji—Jav.: Kraminan, Méntaos — 
Mad.: Njan-minjanan. 

Ca 20 M. hooge en 40 à 45 cM. dikke boom van het westelijk deel 
van den Maleischen Archipel, op geheel Java voorkomend beneden 
1400 M., doch zeldzaam. De berichten omtrent de bruikbaarheid van 
het hout loopen uiteen. In Oost-Java wordt het vaak ongunstig beoor- Hout. 
deeld; in West-Java daarentegen staat het bekend als duurzaam 
en zeer geschikt voor huisbouw en meubelen. In de Preanger schij- 
nen de boomen dan ook vrij wel te zijn uitgeroeid (K. & V.—lII1, bl. 69). 

In het Museum: Hout. 


140/4170. Dysoxylum ramiflorum, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Koeloet (Z. Sumatra) — Soend.: Mara- 
nginan, Pingko, Tanglar—Jav.: Kraminan, Langsëp alas, 
L. re, L. were, Tjémpagan. 

Boom, tot 27 M. hoog en 0.75 M. dik, in West- en Midden-Java 
groeiend bijna uitsluitend boven 900 M. zeehoogte (K. & V.—III, bl. 
39). In Zuid-Sumatra is hij algemeen op pl.m. 150 M. en het vrij 
harde, bruine hout wordt daar gebruikt voor stijlen, balken en planken out. 
bij den huisbouw. Het heet duurzaam, zou niet worden aangetast 
door insecten en aan weer en wind vrij lang weerstand bieden. 

In het Museum: Hout. 


140/4179. Dysoxylum velutinum, Kds. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Sapang, Toembawa séla. 
Boom, 30 M. hoog. Het hout is bruikbaar voor tijdelijken huis- Hout. 
bouw; in kwaliteit staat het ver achter bij dat van D. densiflorum, 
Miq. (Koorders’ Minahassa, bl. 388). 


140/4170. Dysoxylum Spec. 

Melentangan is op Billiton, volgens mededeeling van den toen- 
maligen Wd. Hoofdopziener bij het Boschwezen Van Rossum, een 
zoowel op heuvels als laag terrein voorkomende boomsoort, die 
vrij goed timmerhout oplevert. 

In het Museum: Hout. 


56 MELIACEAE. 


140/4182. Chisocheton macrophyllus, King. 


Hout. 


Zaden. 


140/4183. 


Cultuur. 


Hout. 


Bast. 


Vruchten. 


Volksnamen. Jav.: Gêndis, Goela. 

Boom, 30 tot 35 M. hoog en 60 à 90 cM. dik, over geheel Java 
beneden 1000 M. verspreid, doch meestal niet zeer algemeen. 

Het hout is in groote afmetingen te verkrijgen, maar weinig duur- 
zaam en zeer aan barsten onderhevig, zoodat het nooit wordt ge- 
bruikt: het bestaat uit spint zonder kernhout. 

De groote, steenroode, vuilpurperbruine vruchten hangen in 
trossen bijeen nabij de uiteinden der takken en een enkele tros is 
zoo zwaar, dat hij bijna een mansvracht vormt. De vruchtdracht 
is rijk. Bij Ngebel in Madioen wordt uit de zaden een op Ricinus- 
olie gelijkende olie geperst, die gebruikt wordt voor de verlich- 
ting. Het zaad is zeer bitter, evenals de andere deelen van dezen 
boom (K. & V.—lIl, bl. 106). 


In het Museum: Zaden, olie. 


Lansium domesticum, Jack. 
Volksnamen. Mal. : Doekoe, Langsa’ (Mol). 

Bekende vruchtboom, 15 tot 20 M. hoog bij 35 à 40 cM. stam- 
middellijn, kenbaar aan de diepe, hoog oploopende gleuven in den 
stam en de op reusachtige druiventrossen gelijkende vruchttrossen. 
Op Java komt hij wild of verwilderd voor en wordt algemeen 
beneden 1200 M., doch meest tusschen O en 600 M., gecultiveerd, 
in Banjoewangi (de variëteit Langsat) zelfs zoo veelvuldig, dat men 
aldaar kan spreken van boomgaarden (K. & V. — III, bl. 180). Lang- 
sëbbosschen vindt men volgens het Tijdschr. v/h Kon. Ned. Aardr. 
Genootsch. 1902, bl. 398, ook in Gowa (Celebes & Onderh.), waar 
zij meerendeels het particulier domein zijn van adellijken, die er 
groote inkomsten uit trekken. 

Doekoe en langsëp worden volgens Sollewijn Gelpke (bl. 224) 
door den javaan gekweekt uit vooraf gedroogde pitten, die na een 
half jaar overplantbare boompjes leveren. Eerst op ca 15-jarigen 
leeftijd beginnen zij te dragen. 

De stam van den Lansium,zegt Rumphius (l, bl. 151), bestaat 
uit een hard, dicht, bleek, zwaar en redelijk duurzaam hout, dat 
zeer veel in gebruik is voor stelen en hechten van gereedschappen 
en somtijds ook dient voor stijlen van huizen. K. & V. noemen het hout 
duurzaam, taai, veerkrachtig en fijn van draad; wat duurzaamheid en 
veerkracht betreft staat de sub b) te noemen variëteit bovenaan. 
Deze zou zeer geschikt zijn voor het vervaardigen van rekstokken. 

Een afkooksel van de schors met die van Pterocarpus indicus, 
Willd. ís volgens De Clercq (No. 1983) in gebruik als middel tegen 
dysenterie. Volgens Boorsma (Plantenstoffen IIl, bl. 96) bevatten de 
bast en de vruchtschillen Lansiumzuur, waarvan 50 mgr, bij een 
kikvorsch ingespoten, na 3 à 4 uur hartverlamming veroorzaakte. 

De vruchten, vooral van de sub a) te noemen variëteit, zijn een 
gezocht ooft. 

De gedroogde vruchtschillen, vooral van c), op het vuur gelegd, ge- 
ven een goeden en harsachtigen reuk en derhalve worden zij gebruikt 
onder het reukwerk stanggi. Men berookt daarmede ook tegen den 
avond de huizen, ’t zij alleen dan wel met lagoendi-bladeren gemengd, 
om de muskieten te verdrijven (Rumphius). Ook K. & V. vermel- 


CHISOCHETON — AMOORA. 57 


den, dat die vruchtschillen gezocht zijn voor wierook en òf alleen 
òf vermengd met benzoë worden gebrand. 

De zeer bittere, groene zaden (2 of 3 stuks) geeft men met water zaden. 
gewreven aan kinderen als wormdrijvend middel (Rumphius en 
K. & V.); volgens sommigen zijn zij ook koortswerend (Filet No. 
98). Boorsma (zie boven) toonde in de zaden twee giftige bitter- 
stoffen aan en sporen van een alcaloïd. 

K. & V. onderscheiden op Java in navolging van Hasskarl drie variëteiten. 
variëteiten, nl. 

a) doekoe (Mal., Soend., Jav.). 

b) bidjitan (Soend.) = tjëloring (Jav.) = tjêlorèng (O. Jav.). 

c) kokosan (Soend.) (te Buitenzorg onderverdeeld in K. poetih en 

k. konèng)=langsëp (Jav.)=langsat (O. Jav.). 

a) heeft de lekkerste vruchten, waarvan de schil, als de vruchten rijp 
zijn, nagenoeg geen melksap bevat: zij hebben weinig en kleine pitten 
en dik, zoet, zeer sappig vruchtvleesch. Volgens het Jaarboekje v/d 
Vereeniging Ooftteelt 1903/4, bl. 68 zijn de meest gewilde cultuur- 
vormen de doekoe mèntèng van Batavia en doekoe dèpok; de laatste 
heeft de grootste vruchten. 

b) heeft langwerpige, kleine vruchten met weinig melksap inhou- 
dende vruchtschil, vele en groote pitten en dun, niet zeer sappig, 
scherp zuur vruchtvleesch. 

c) heeft kogelronde, groote, smakelijke vruchten met veel kleverig, 
wit melksap bevattende vruchtschil, weinig en kleine pitten en dik, 
sappig, rinsch vruchtvleesch. De pitten zijn volgens Boorsma (Ge- 
neesmiddelleer, bl. 8) in Midden-Java verkrijgbaar in den inland- 
schen medicijnhandel. 

In het Museum: Hout, vruchten. 


140/4186. Amoora amboinensis, Mig. 
Volksnamen. Mal. Mol.: Langsa goenoeng — Leytimor: Nago. 

Den Lansium montanum beschrijft Rumphius (l, bl. 154) 
als een boom uit het hooge gebergte. 

Het hout is lang van draad en lichtrood met witte plekken, naar Hout. 
het hart toe rooder wordend, eenigszins gelijkend op linggoea-hout 
en geschikt voor planken van vaartuigen, doch het wordt zelden 
zoover uit het gebergte gebracht. 

De bast geeft een kleverige melk uit als men erin kapt: men Getan. 
bestrijkt er de kanten van vaartuigen mee na het breeuwen om 
de voegen af te sluiten (Rumph.). 


140/4186. Amoora Aphanamixis, Roem. & Schult. (Aphanamixis 
grandifolia, Bl). 
Volksnamen. Jav.: Gêéndis, Goela, Kadapan, Kêdoja, Kédoja 
sapi — Mad.: Khoeleuh — Timor: Haoe boni. 

Boom, meestal 10 M. hoog en 30 cM. dik, voorkomend op geheel 
Java beneden 1000 M. zeehoogte. De schors dient soms voor me- 
dicijn (K. & V. — III, bl. 119). 

In den vruchtwand vond Boorsma (Plantenstoffen III, bl. 94) 
een giftige bitterstof en sporen alcaloïd, in de zaadkernen 35°/, 
van een bittere, vette olie. 

In het Museum: Hout, bast. 


140/4189. 


Hout. 


Vruchten. 


149/4189. 


140/4189. 


140/4189. 


140/4189. 


140/4189, 


58 MELIACEAE. 


Aglaia acida, K. & V. 
Volksnamen. Jav.: Langsatan. 

Nogal hooge, zeldzame boom, alleen bekend van Zuid-Besoeki 
tusschen 100 en 400 M. zeehoogte. 

Het kernhout zou roodbruin, sterk en duurzaam zijn, doch zelden 
worden gebezigd, aangezien het te moeilijk is te bekomen. 

De vruchten zijn, mits eenigszins veredeld, een goed ooft; zij 
smaken aangenaam zuur als de langsat (Lansium domesticum var.) 
De boom wordt daarom door K. & V. (IL, bl. 143) voor cultuur 
aanbevolen; volgens hen is hij echter niet rijk vruchtdragend. 


Aglaia argentea, B/. 
Volksnamen. Mal.: Salim lêlaki — Soend.: Tanglar — Jav.: 
Bangsol, Doerènan. 

Nogal hooge en dikke boom, ‘waarvan een aantal variëteiten of 
vormen bestaan. Van de in West-Java beneden 400 M. voorkomende 
var. splendens zeggen K. & V. (IL, bl. 166), dat het hout geschikt 
ZOU zijn voor huisbouw. Van de andere in Midden-en Oost-Java 
voorkomende vormen, voor zoover bekend, heet het hout niet zeer 
duurzaam en wordt daarom weinig gebruikt. 

In het Museum : Hout. 


Aglaia canariifolia, Kds. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Pisék tana. 
Tot 20 M. hooge boom; hout bruikbaar voor huisbouw (Koor- 
ders’ Minahassa, bl. 380). 


Aglaia edulis, A. Gray. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Mamoeara disik. 
20 tot 30 M. hooge boom; hout voor huisbouw (Koorders 
Minahassa, bl. 380). 


> 


Aglaia eusideroxylon, K. & V. 
Volksnamen. fav: Langsat loetoeng—Mad.: Lotong, Satlòtòng, 
Lotong potè (een iets minder donker gekleurde variëteit). 
Woudreus, 35 tot 40 M. hoog en 150 à 200 cM. dik, alleen 
bekend van de residentie Besoeki tusschen 500 en 1300 M. zee- 
hoogte maar daar algemeen, ofschoon niet gezellig groeiend. 
Het spint is zeer dun (bij een boom van 60 cM. stammiddellijn 
nog geen 10 mM.), het kernhout bloedrood of vuilpurper van 
kleur. Het is in groote afmetingen te verkrijgen en bijzonder ge- 
zocht voor balken bij huis- en bruggenbouw, vooral waar het 
aankomt op groote duurzaamheid en sterkte. Het behoort tot de 
duurzaamste en sterkste van alle javaansche houtsoorten en evenaart 
in dat opzicht het beste djatihout, doch is buitengewoon hard, zeer 
zwaar en niet gemakkelijk te bewerken. Behalve voor balken is 
het ook geschikt voor draaiwerk (K. & V. — III, bl. 128). 


In het Museum: Hout. 


Aglaia Forstenii, Mig. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Mahawoöe lansoena. 
Tot 25 M. hooge boom; hout voor huisbouw (Koorders’ Mi- 
nahassa, bl. 380). 


| AGLAIA. 59 


140/4189. Aglaia Ganggo, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Ganggo (Sum. W. kust) — Alf. Minah,: 
Kajoe wolè, Pisék, Popo in tjawok aloes, Wolè mea. 

Nogal hooge, op Java zeer zeldzame boom, ook voorkomend 
op Sumatra's Westkust en Amboina (K. & V. — III, bl. 156). Op 
Noord-Celebes wordt het hout volgens Koorders (Minahassa, bl. 
381) gebruikt voor huisraad. 

De niet met volkomen zekerheid met Aglaia Ganggo geïdenti- 
ficeerde bëka-bëka gading van Palembang is daar algemeen op 
ca 150 M. zeehoogte. Het is een tot 25 M. hooge en 0.70 M. dikke 
boom, met kleine wortellijsten, meestal rechten, rolronden stani 
en hoog aangezette kroon. Het kernhout is roodbruin, hard en 
zwaar, duurzaam, ook in weer en wind, niet onderhevig aan 
scheuren en wordt door de insecten gemeden; het wordt ge- 
bruikt voor stijlen, balken en planken. 

Dat deze soort verscholen zit in de ganggosoorten van Su- 
matra’s Westkust, waarvan Cordes zegt (Tijdschr. d. Ind. Mij. v. 
N. & L. dl 14, bl. 153), dat zij een uitmuntend hard, sterk en 
gezocht hout leveren, is wel waarschijnlijk. 

In het Museum: Hout. 


140/4189. Aglaia glabrata, 7. & B. 

___ Volksnamen. Banka: Bawang, Mémbawang, Parak. 

Onvolledig bekende boom. Volgens den Wd. Hoofdopziener bij 
het Boschwezen Van Rossum te Billiton is de parak kêloewang, 
met twijfel gedetermineerd als Aglaia glabrata, T. & B., een groote 
boom met tot 1 M. dikken stam, voorkomend zoowel op hooge 
als op lage gronden. Omtrent de kwalitieit van het hout is weinig 
bekend, het zou „minder goed” zijn. In het Tijdschrift d. Ind. Mij. 
v. N. & L. dl 19, bl. 18 wordt medegedeeld, dat het op Billiton 
wordt gebezigd voor huisbouw. Een houtmonster van Aglaia gla- 
brata, T.& B. uit ’s Lands Plantentuin is bruin, lang van vezel, 
hard, zwaar en moeilijk glad af te werken. 

In het Museum: Hout. 


140/4189. Aglaia glabriflora, Hiern. 
Volksnamen. Mal.: Moeloepas, Pasak bêras-bëras, Pasak mérah. 
Volgens Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 37) een omstreeks 
50 voet hooge boom, met rood, zeer duurzaam hout, dat op het wa- 
ter drijft. 


140/4189. Aglaia Griffithii, Kurz. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Piísék séla. 
Tot 25 M. hooge boom; hout voor huisbouw (Koorders’ Mina- 
hassa, bl. 381). 


140/4189. Aglaia ignea, Val. (msc. in Herb. Bog.). 
Volksnamen. Mal.: Pasak lingga (S.O.K.), Parak api (Bil- 
liton), Parak mérah? (Banka). 
Zware boom, 25 à 30 M. hoog, met rechten, dikken, rolronden 
stam en hoog aafigezette kroon, balken opleverend van 20 M. lengte. 
Het bruingevlamde, zware, zeer harde kernhout, dat bijna de volle 


140/4189. 


140/4189. 


Hout. 


Bladeren. 


Bloemen. 


140/4189, 


Hout. 


Bloemen. 


60 MELIACEAE — POLYGALACEAE. 


breedte van den stam beslaat, wordt op Banka vóór het gebruik in 

het water gelegd en is dan tegen weer en wind bestand, terwijl het 

niet scheurt en vrij blijft van boeboek. Het wordt bijna alleen gebe- 

zigd voor stijlen en balken. Berkhout (bl. 35) zegt, dat het ook 

wordt gebruikt bij den bouw van prauwen, omdat het zich gemak- 

kelijk laat buigen als het eenigen tijd in de modder heeft gelegen. 
In het Museum: Hout. 


' 


Aglaia minahassae, Kds. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Malansot, Pisék. 
Boom, hout gezocht voor bruggen en huisbouw (Koorders’ Mi- 
nahassa, bl. 382). 


Aglaia odorata, Lour. 
Volksnamen. Mal.: Patjar tjina, Tjoelan — Soend.: Tjoelan — 
Jav.: Patjar tjoelam. 

Opgerichte heester, 2 tot 5 M. hoog, volgens Rumphius, die hem 
in dl V, bl. 28, of eigenlijk in dl VII, bl. 38, beschrijft onder den 
naam van Camunium sinense, ingevoerd uit China en als sie- 
raad aangeplant. Men vermenigvuldigt hem, zegt hij, door dikke 
takken, waarvan men de schors heeft gekneusd, een maand lang 
met goede aarde en mest te omwinden, totdat zij worteltjes hebben 
gemaakt; dan zaagt men ze af. Op autoriteit van Wigman bevelen 
K. & V. (II, bl. 5) den tjoelan aan voor levende heiningen: deze 
zijn inderdaad zeer fraai, doch groeien langzaam. 

Volgens Wiesner’s Rohstoffe (Il, bl. 96) moet het hout uitmun- 
tend geschikt Zijn voor draai- en snijwerk. 

Een afkooksel van de bladeren, die bitterachtig smaken zonder 
scherpte (Rumphius), wordt volgens Mevr. Kloppenburg gedronken 
tegen te overvloedig bloedverlies bij de menstruatie, volgens Vor- 
derman (Madoereesche planten No. 28/180) tegen venerische ziekten. 

De kleine, gele bloemen zouden onder chineesche thee worden 
gemengd om die geurigte maken. Indische dames gebruiken ze 
om de kleeren te parfumeeren. Ook worden zij onder parem gewre- 
ven; op Midden-Java vindt men ze gedroogd op de pasars. 

Backer (Schoolflora) zegt, dat naar het schijnt uitsluitend man- 
nelijke exemplaren zijn ingevoerd. 

In het Museum: Hout, bloemen. 


Aglaia odoratissima, Bl. (A. Diepenhorstii, Mig). 
Volksnamen. Mal. : Tangloe (Lamp.) — Jav.: Pantjal kidang— 
Mad.: Pikopijan — Alf. Minah.: Pisék. 

Lage, kromme boom, op geheel Java beneden 1300 M. verspreid 
voorkomend. 

Het hout is meestal te klein voor huisbouw, doch het bleekrood- 
bruine kernhout zou sterk en nogal duurzaam zijn. 

De bloemen van de var. parvifolia zijn op sommige standplaat- 
sen (o.a. bij Pantjoer in Besoeki, naar het schijnt niet overal) zeer 
welriekend en wellicht een hed jo bereiding van een bruikbare 
aetherische olie (K. & V.—lIl, bl. 148). 


In het Museum: Hout. 


AGLAIA — POLYGALA. 61 


POLYGALACEAE. 


140/4273. Polygala butyracea, Heck. 

Opgericht, eenjarig kruid, 1 à 2 M. hoog (Backer, Schoolflora), 
inheemsch in het Nigergebied. In Afrika wordt deze Polygala-soort 
geteeld om de vezelstof, die uit den bast wordt verkregen en van Vezel. 
zeer goede kwaliteit moet zijn (Bull. Imp. Institute 1913, bl. 62), 
en om het zaad. Dit laatste bevat pl. m. 400/, vet, dat wel wordt aan- Zaad. 
geduid als Beurre du Gabon, terwijl men in de hollandsche literatuur 
spreekt van het vet der boterplant. Goed gekozen zijn echter die 
namen niet: volgens Greshoff (Teysmannia 1890, bl. 63) vormt het 
niet — zooals men van boter verlangt — een homogene massa, doch 
een lichtgele, kristallijne, halfvloeibare massa van zuiveren smaak. 
Het bestaat uit een mengsel van twee zeer verschillende bestand- 
deelen, n.l. 609/, lichtgele, dun vloeibare olie van aangenamen smaak 
en 40°/, reukeloos vetf zeer vast van consistentie, waarvan het 
smeltpunt ligt bij 49°C. Dit vaste vet ís zonder twijfel het meest be- 
langrijke en aangezien Polygala butyracea een van de weinige, 
zoo niet het eenige, eenjarige gewas is, dat een hoogwaardig vast 
vet oplevert, komen verzoeken om materiaal voor proefnemingen, 
waaraan nooit kan worden voldaan, zoodra het gaat om eenigs- 
zins groote hoeveelheden, geregeld terug bij een hoogen markt- 
stand voor vaste vetten. 

Dit oliezaad kan, zooals reeds werd te kennen gegeven in het 
Verslag omtrent 's Lands Plantentuin over 1898 (bl. 26), hier niet 
met voordeel worden geteeld, De waarde van zaad, afkomstig uit 
Noord-Nigeria, dat ca 38®/ vet opleverde, werd bij het Imp. In- 
stitute (Col. Reports, Annual No. 778—1912) geschat op de helft van 
die van copra. Bulletin No. 52 Kol. Museum, bl. 107 meende een prijs 
van 19420 gulden per 100 Kg. cif Rotterdam in uitzicht te kunnen 
stellen. In 1908 maakte men ín den cultuurtuin te Buitenzorg, om- 
gerekend per bouw, 125 Kg.; de groeiduur is 8 maanden. 

Hoe weinig uitzicht er voor deze cultuur bestaat kan nog blijken 
uit Mededeeling No. 1 Handelsmuseum Kol. Inst., bl. 16, waar 
de resultaten worden vermeld van een aanplantje te Soreang, aange- 
legd met het doel 200 Kg. zaad te telen om te voldoen aan een 
aanvraag uit Holland. Naar het oordeel van den betrokken land- 
bouwadviseur was dit gewas door zijn groeiduur natuurlijk on- 
geschikt voor tweede gewas en evenmin bruikbaar voor verbouw 
op droge gronden in wisselbouw met padi. Voorts achtte hij de 
resultaten zóó wisselvallig, dat het aan de bevolking niet mocht 
worden aanbevolen. Dat ook de europeesche ondernemer voor zoo’n 
voordeelige cultuur bedankt, heeft de ervaring sinds 1887, het jaar 
waarin het zaad hier werd ingevoerd, voldoende bewezen. 

In het Museum: Zaad, vet. 


140/4273. Polygala glomerata, Lour. 
Volksnamen. Mal.: Lidah ajam — Soend.: Malèla — Jav.: 
Godong sërég, Soekët doro. 
Opgericht of opstijgend kruid, soms met houtachtigen voet, 20 
tot 80 cM. hoog, groeiend op vochtige of beschaduwde plaatsen 
van af de laagvlakte tot op 1250 M. zeehoogte (Backer, Schoolilora), 


1435/4273. 


Wortels. 


145/4281 . 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


62 POLYGALACEAE — DICHAPETAL ACEAE. 


Het Koloniaal Museum (Bulletin No. 50, bl. 181) ontving materiaal 
van Bandjarnegara met het bericht, dat een papje van den aromati- 
schen wortel zoowel als van het blad wordt gebruikt als smeersel 
bij een gevoel van vermoeidheid; volgens sommigen zou een af- 
kooksel ook worden gebezigd tegen koorts. Te Buitenzorg werd 
mij opgegeven, dat wortel en blad van lidah ajam deel uitmaken 
van een inwendig middel tegen vrouwenziekte en Dr. Boorsma 
deelde mij mede, dat een aftreksel van daoen lidah ajar met goela 
djawa wordt gedronken tegen keelpijn, bijv. de pijn veroorzaakt 
door het eten van te veel ananas, waarvan vooral spruwlijders last 
hebben. Meer algemeen is het gebruik, dat Boorsma in Bulletin 
du Dépt. de lAgr. XVI, 1908, bl. 1 ervan vermeldt: een aftreksel 
wordt ingegeven tegen hoest en asthma en ook vormt het kruid 
een bestanddeel van een middel tegen buikloop. Vorderman zegt in 
het Tijdschr. v. Inl. Geneeskundigen 1896, bl. 5, dat een infusum van 
het kruid met wortel en al dikwerf met goed:gevolg wordt gebruikt als 
palliatief middel bij asthma, terwijl het ook bij chronische bronchitis 
goede diensten bewijst. Men neemt daartoe 15 à 20 gram van het ver- 
sche kruid, snijdt dit klein en laat het op '/, L. water aftrekken. 
Deze hoeveelheid wordt als thee gedronken en in één dag opge- 
bruikt; de smaak is zwak aromatisch. 

Boorsma (lc.) vond in den wortel en in mindere mate ook in de 
bladeren, o.m. methylsalicylaat. 

In het Museum: Kruid. 


Polygala paniculata, L. (P. variabilis, Hassk.). 
Volksnamen. Soend.: Patjè-patjè, Tjentjèng. 

Eenjarig, meestal sterk vertakt, opgericht kruid, 0.10 tot 0.50 M. 
hoog, afkomstig uit tropisch Amerika, op Java in vele streken van af 
de laagvlakte tot op 1500 M. zeehoogte algemeen (Backer, Schoolflo- 
ra). Volgens Tropische Natuur 1915, bl. 167 zou een gesuikerd aftrek- 
sel van de geheele plant een middel zijn tegen gonorrhee en lenden- 


“pijn; de lichtgele wortels, die een niet onaangenamen geur bezitten, 


leggen de inlanders wel eens gedroogd tusschen de kleeren. Volgens 
Van Romburgh’s mededeelingen in de Verslagen 1893 en 1894 
omtrent ’s Lands Plantentuin (bl. 56 en 43) verkrijgt men door distil- 
latie van de wortels met water een zware, welriekende aetherische 
olie, bijna uitsluitend bestaand uit methylsalicylaat, welke stof ook 
in de wortels van andere Polygalasoorten is aangetroffen. 


Xanthophyllum excelsum, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Kajoe têlor — Soend.: Ki éndog — Jav.: 
Djtroekan, Endog-éndogan — Mad.: Lortéloran, Rasbhêrasan. 

Fraaie boom, tot 25 M. hoog en 45 cM. dik, verbreid over geheel 
Java beneden 1200 M. zeehoogte. 

Het hout dient in enkele streken voor huisbouw, maar wordt niet 
hoog geschat; soms wordt het gebruikt voor rijststampers (K. & V.— 
V, bl. 298). De Clercq (No. 3525) zegt, dat de bast een middel 
is tegen koliek en van de var. affine, Boerl. (No. 3526), dat een 
aftreksel van de bladeren als thee wordt gedronken. Boorsma 
(Bulletin XVI du Dépt. de l'Agr., bl. 3) vond in den bast en ook 
in de bladeren een giftig saponine! 


145/4281 , 


145/4281. 


146/4283. 


POLYGALA — DICHAPETALUM. 63 


Xantophyllum lanceatum, /. /. Sm. Ee m lan- 
ceatum, Miq ). 
Volksnamen. Mal.: Sioer-sioer. 

Heester, groeiend in de moerasssen van Palembang en Djambi. 
Het gele hout wordt gebruikt voor heften en scheeden van kris- 
sen; uit de zaden wordt een geelgroen gekleurd vet geperst, dat 
groote overeenkomst bezit met minjak téngkawang en evenals 
dat wordt aangewend als spijsvet en als middel tegen mond- 
spruw. Deze zaden zouden in vrij belangrijke hoeveelheid in 
Palembang, waar in Komering en de Koeboestreken de sioer-sioer 
menigvuldig voorkomt, kunnen worden geleverd. De rijpe vruchten 
vallen in het water en worden met drijvend vuil tezamen op ver- 
schillende plaatsen afgezet, zoodat het inzamelen bijzonder ge- 
makkelijk is. Het verblijf in het water doet aan de kwaliteit van 
het vet weinig schade en schijnt het aantasten van de zaden door 
worm, waaraan de afgeplukte sterk onderhevig zijn, te vertragen. 
In Korte Berichten voor L. N. &. H. van 1 April 1911, bl. 146 
deelde ik mede, dat volgens een onderzoek van Dr. Gorter, bij een 
watergehalte van ca 9 ®/, de zaden 39 °/, vet bevatten, hetwelk 
bij 48° C. geheel gesmolten en bij 15° C. volledig gestold is: bij 
gewone temperatuur (pl. m. 30° C.) is het gedeeltelijk vast. Voor 
de constanten en verdere bijzonderheden wordt verwezen naar 
de oorspronkelijke publicatie. 

Hoewel de belangstelling voor nieuwe vetten steeds zeer groot 
heet te zijn, werd van de door mij aangeboden gelegenheid om mon- 
sters te betrekken door de industrie geen gebruik gemaakt, ofschoon 
aan deze vondst ook in het buitenland bekendheid was gegeven. 

In het Museum: Hout, zaden, vet. 


Xanthophyllum obscurum, Benn. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Boewah kapas, Lemak berok. 

Zware boom, 60 en meer voet hoog, veelvuldig voorkomend 
in het zuidelijk deel van het Mal. Schiereiland. Het hout is zwaar 
en tamelijk hard (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 6). 

In Straits Bulletin 1902, bl. 373 zegt dezelfde, dat de vruchten 
zoo groot zijn als een cricketbal en bestaan uit een dikke schil, 
welke verscheiden door een zoet, wit pulp omgeven zaden bevat. 
Die pulplaag is echter niet zeer dik, zoodat voor cultuur deze 
boom zi. niet ín aanmerking komt. 


DICHAPETALACEAE. 


Dichapetalum timoriense, Engl. (Chailletia ti mo- 
riensis, DC, Villaresia scandens, Hassk.). 
Volksnamen.Mal. Amb: Popeleer koesoe—Aroe: Boewah moelo. 
Het Scrotum Cussi beschrijft Rumphius (Vil, bl. 59) als een 
kruipenden heester, met lange stengels door de ruigte loopend, 
waarvan de hoofdstam een arm dik is. Hij groeit in de kust- 
streken, ook op Java in de bosschen van Poeger. 
De stengels, van hun bast ontdaan en gespleten, zijn bruikbaar 
voor bindwerk aan de vischfuiken evenals rotan; de jonge bladeren 
worden rauw en gekookt gegeten en de vruchten, bestaande uit 


Hout. 


Zaden. 


Hout. 


Vruchten. 


64 DICHAPETALACE AE — EUPHORBIACEAE. 


een wollige schil, gevuld met een droog, meelachtig, lafzoet 
vleesch, worden bij visch gekookt en gegeten (Rumph.). 


EUPHORBIACEAE. 


1471/4298. Flueggea virosa, Baill. (F. microcarpa, BL). 
Volksnamen. Mal: Témétos (Atjeh) — Soend.: Simpeureum — 
Jav.: /mêér, Latiam, Prémbiloetan, Sigar djalak, Tjoengbiloet, 
Trémbiloetan. 
Groote, 3 tot 10 M. hooge en 4 à 16 cM. dikke heester van tropisch 
Azië, Afrika en Australië, op Java algemeen (K. & V. — XII, bl. 51). 
Bladeren. De bladeren dienen volgens De Clercq (No. 1559) voor smeersel 
tegen koorts en gezwollen beenen en Hasskarl (Het Nut No. 810) 
Vruchten. zegt, dat de vruchten wel eens worden gegeten. 
In het Museum: Bladeren, vruchten. 


1471/4299, Phyllanthus buxifolius, Muell. Arg. (Scepasma buxi- 
folia, Bl). 
Volksnamen. Jav.: Kéliki, Kémliki, Séligi. 

Kleine, breedvertakte, 1 à 1.50 M. hooge heester, met 4 à 5 cM. 
dikken stam (K. & V. — XII, bl. 90). De bladeren worden gebruikt 
in de inlandsche geneeskunde, daar Boorsma ze vermeldt in zijn 
Geneesmiddelleer. 


147/4299. Phyllanthus distichus, Muell. Arg. (Cicca disticha, 
Es Canodstlora; Lam/e): 
Volksnamen. Mal: Tjérmé — Soend.:Tjarêmé — Jav.: Tjërêmé. 
Boompje, 7 à 10 M. hoog en tot 14 cM. dik, waarvan het va- 
derland onzeker is, doch dat in den geheelen Maleischen Archipel 
veel wordt gekweekt (K. & V.-—XII, bl. 81). 

Wortel. Aan den wortel worden door het volksgeloof zeer vergiftige 
eigenschappen toegeschreven, uiting vindende o.a. in Hasskarl’s 
Nut (No. 879). In het Geneeskundig Tijdschr. v. N. [. dl. 6, bl. 
330 worden verschillende proeven beschreven op dieren, dien men 
den wortelbast onder het voedsel toediende of een extract ervan 
inspoot, welke experimenten meerendeels eindigden met den dood 
van het proefdier onder verschijnselen van vergiftiging. Bij het 
daarop door Altheer ingestelde chemisch onderzoek werd echter 
nòch een alcaloïd, nôch eenig ander’ werkzaam bestanddeel ge- 
vonden. In de Indische Vergiftrapporten wordt bij No. 4 aange- 
teekend, dat Dr. Boorsma bevond, dat tjérmé-vergiftiging, althans 
bij honden, geiten en kippen, zeer langzaam verloopt; van be- 
wusteloosheid is geen sprake. De verhalen omtrent vergiftiging 

door tjërméwortel zijn dus klaarblijkelijk zeer overdreven. 
Bladeren. De bladeren worden volgens Boorsma (Geneesmiddelleer) op 
Midden-Java in den inlandschen medicijnhandel aangetroffen. Ook 
van andere deelen wordt gebruik in de geneeskunde vermeld (Filet 
No. 3093), doch het is onzeker of dat wel betrekking heeft op N. [. 
Vruchten. Hasskarl deelt mede, dat de onrijpe vruchten bij de groenten 
worden gekookt om daaraan een aangenamen zuren smaak te ge- 
ven. Rumphius (VII, bl. 34) zegt, dat men de rijpe vruchten van 
Cheramela uit de hand kan eten, als men ze eerst met een 


DICHAPETALUM — PHYLLANTHUS. 65 


weinig zout wrijft, waardoor haar wrangheid en zuurte worden 
verbeterd, doch dat zij meest worden gebruikt om intepekelen en 
bij het eten te gebruiken om eetiust op te wekken. Gezouten 
tjërmé is thans niet meer in gebruik, tenminste te Batavia, en ik 
slaagde er ook niet in ze bereid te krijgen, daar mijn leveranciers 
beweerden daardoor hun reputatie op het spel te zetten, dewijl 
gezouten tjërmé oneetbaar zou zijn. Deze vrucht wordt alleen 
met suiker geconserveerd. 
In het Museum: Wortels, vruchten, conserven. 


147/4290. Phyllanthus Emblica, L. (Emblica officinalis, Gaertn.). 
Volksnamen. Mal. : Malaka—Jav.: Kémlaka—Mad.: Mlakah. 

Boom, 10 tot 19 M. hoog en 15 à 28 cM. dik, verbreid over Zuid- 
Oost Azië, op Java algemeen voorkomend van zeehoogte tot 1200 M. 

Het hout wordt gebruikt voor het branden van houtskool en voor Hout. 
stelen van gereedschappen, omdat het veerkrachtig is (K. & V. —XII, 
bl. 70); ook te Buitenzorg wordt het een goede houtsoort geheeten. 
Rumphius echter (VII, bl. 1) noemt het hout van Mirobalanus Em- 
bilicus broos, zoodat de takken kwalijk een jongen kunnen dragen. 

Het donkerblauwe afkooksel van den fijngesneden bast wordt ge- Bast. 
bruikt voor het verven van kleedjes (Hasskarl, Het Nut No. 182). 
Jasper & Pirngadie (Vlechtwerk, bl. 72 en 76) zeggen, dat men 
in Bantam bamboevlechtmateriaal zwart kieurt, door het een uur te 
koken met bladeren van den kEmlakaboom, waardoor het een bruine Bladeren. 
tint krijgt, die door een modderbad van een half etmaal overgaat 
in zwart. Op dezelfde wijze wordt in Kedoe gehandeld ten opzichte 
van mèndong, met dien verstande, dat daar het modderbad voor- 
afgaat en men behalve de bladeren ook den bast gebruikt. Van het 
kleuren van kaíns met de bladeren van Phyllanthus Emblica maken 
ook K. & V. melding. Zoowel in Eng.-Indië als in Hongkong vinden de 
bladeren een dergelijke toepassing (Bulletin mp. Inst. 1913, bl. 426). 

Volgens dezelfde auteurs worden de bleekgele, zure vruchten Vruchten. 
soms rauw of gecontijt gegeten. Hasskarl en Rumphius zijn een- 
parig van oordeel, dat zij rauw niet lekker zijn. De laatste bericht, 
dat zij in suiker worden ingelegd tot een smakelijk confituur en 
ook wel gepekeld worden gegeten bij allerlei gebraad. Dat zij ge- 
zouten als toespijs dienen, vindt men bevestigd bij Vorderman 
(Madoereesche planten No. 226). De gedroogde vruchten dienen 
(of dienden) voor medicinale doeleinden; Rumphius zegt, dat een 
afkooksel ervan wordt gegeven tegen bloeddiarrhee en, opgeweekt 
tot een papje, 2 of 3 maal op het hoofd gesmeerd, verdrijven zij 
volgens hem hoofdpijn en duizelingen, die het gevolg zijn van over- 
matige hitte en koorts. Als Myrobalani Emblicae zijn deze gedroogde 
vruchten vroeger officineel geweest. 

In het Museum: Hout, bast, vruchten, conserven. 


147/4209. Phyllanthus indicus, Muell. Arg. (Prosorus indica, 
Dalz.). 
Volksnamen. Mal: Kajoe pêpitis (Lamp.) — Soend.: Kidang, 
Pantjal — Jav.: Kidangan, Pantjal kidang. 
Fraaie, tot 26 M. hooge en 70 cM. dikke boom, gewoonlijk van klei- 
ner afmetingen, voorkomend in Zuid-Oost Azië, op Java vrij zeldzaam. 


Hout. 


Vruchten. 


147/4299. 


66 EUPHORBIACEAE. 


Het hout is hard en wordt soms voor huisbouw en stijlen gebe- 
zigd, ook wel voor handvatten van krissen (K. & V. — XII, bl. 84). 
In de Lamponsche Districten wordt het gezegd duurzaam te zijn 
en zeer geschikt geacht voor naven van wielen. 

Het eten van de vruchten zou volgens K. & V. een soort van dron- 
kenschap veroorzaken. De plant is inderdaad giftig; Greshoff (Plan- 
tenstoffen Il, bl. 169) vond een amorph alcaloïd in de bladeren. 

In het Museum: Hout. 


Phyllanthus Niruri, L. en Ph. Urinaria, L. 
Volksnamen. Op Java: Méniran. 

Phyllanthus Niruri wordt door Rumphius (VI, bl. 41) beschreven 
onder den naam van Herba moeroris alba en Ph. Urinaria 
onder dien van Herba moeroris rubra, het eerste als een 
2 à 3 voet hoog onkruid, wassende in de tuinen op verwaarloosde 
bedden en op de erven rondom de huizen, het laatste als een 
algemeen voorkomend onkruid van een palm hoogte. Wat de 
toepassingen betreft maakt hij geen verschil, behoudens dat spe- 
ciaal de laatste soort, fijngewreven met het kruid van Achyranthes 
aspera, L., aan kinderen zou worden ingegeven tegen vallende ziekte 
en stuipen. Ook thans nog wordt bij de toepassingen — die 
geheel vallen op het gebied der inlandsche geneeskunde — geen 
onderscheid tusschen beide gemaakt. Greshoff (Schetsen, bl. 27) 
beschouwt ze eenvoudig als synoniem. 

Behalve het reeds vermelde deelt Rumphius mede, dat inwendig 
gebruik van een afkooksel van deze kruiden met Centella asiatica, 
Urban koliek en graveel geneest. Op Java, zegt hij, worden zij, 
met roode rijst, adas, déringoe en banglé gewreven, ingenomen 
en op den buik gesmeerd tegen de ergste soort van buikloop: 
hetzelfde middel wordt toegepast tegen graveel en klem. De wortel 
wordt gekauwd tegen buikkrampen en steken in de zijde; met 
pinang gekauwd geneest hij tandpijn. Het sap uit de bittere bladeren, 
tezamen met Marrubium album (Labiaat, op Banda daoen kambang 
genoemd) gestooten, geeft men kinderen te drinken tegen vallende 
ziekte en klem, en hetzelfde onder toevoeging van de bladeren 
van Centella en Adenostemma viscosum, Forst. aan volwassenen 
tegen koliek. Het is aldus een waar panacee. Greshoff (Schetsen) 
zegt, dat het een geacht inlandsch middel is, vooral beroemd als 
krachtig diureticum. Op Java is een aftreksel bij de inlanders, en 
ook bij de europeanen, veelvuldig in gebruik tegen gonorrhee. 
Ook als koortswerend middel (daoen mëniran met fêmoe lawak) 
wordt het veel door indo-europeanen gebruikt. Voorts dient het 
tegen galziekte en wordt wel misbruikt als abortiefmiddel. Dit 
laatste zegt ook Hasskarl’s Nut (No. 694). 

Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 25) vermeldt van Ph. Niruri, op 
het Mal. Schiereiland aangeduid als doekoeng-doekoeng anak, dat 
aan kinderen, die aan een drogen hoest lijden, een afkooksel van de 
wortels en het onderste gedeelte van de stengels, tezamen met bloe- 
men van Ocimum basilicum, gemberwortel en wat kandijsuiker, te 
drinken wordt gegeven. Ter anderer plaatse (bl. 42) vermeldt hij het 
gebruik als diureticum en tegen gonorrhee, toegepast als volgt: de 
bladeren en wortels worden gekauwd en het speeksel doorgeslikt, dan 


147/4209, 


147/4302. 


PHYLLANTHUS — GLOCHIDION. 67 


wel een handvol van deze planten wordt fijn gemaakt met vijf uien, 
het sap van een citroen en vijf lepels klappermelk; van het ver- 
kregen vocht wordt vijf dagen achtereen gedronken en dat geldt als 
een onschatbaar geneesmiddel. Op Java gebruikt men volgens Jasper 
(Geneeskrachtige planten) als diureticum een afkooksel met koenir. 

Phyllanthus Urinaria zou volgens Ridley worden gebruikt als 
stondendrijvend middel. 

Een door Otto ingesteld chemisch onderzoek, dat het voorkomen 
in Ph. Niruri, L. van een giftige bitterstof, phyllanthine, aan het licht 
bracht, is gepubliceerd in het Geneesk. Tijdschr. v. NI, dl. 31, 
bl. 40. Boorsma (Plantenstoffen IV, bl. 22) vond in 100 gram versch 
kruid 827 mgr. Kalium en dit laatste bestanddeel zal verantwoorde- 
lijk zijn voor, althans kunnen bijdragen tot, de diuretische werking. 

In het Museum: Kruid. 


Phyllanthus virgatus, Forst. (Ph. simplex, Refz.). 
Volksnamen. Alf. Minah.: Sahakèpo. 
Kruid. Volgens De Clercq (No. 2689) dienen de bladeren als ge- 
neesmiddel. 


Glochidion arborescens, Bl. (G. bancanum, Mig). 
Volksnamen. Mal.: Kajoe kêdjel taloi (Lamp.), Rebambong 
(Banka) — Soend.: Gémpol, Marèmè, Marèmè gëdé, Rehen, 
Seuheur kopek — Jav.: Démpoel, Tipis koelit, Woeroe kEbék. 
Boom, 10 à 15 M. hoog en 20 tot 50 cM. dik, van het weste- 
lijk deel van den Mal. Archipel, op Java in het westen op som- 
mige plaatsen nogal algemeen, in Oost-Java nog niet gevonden. 
Het hout wordt soms voor huisbouw gebezigd en de schors ge- 
bruikt voor het tanen van vischnetten (K. & V. — XII, bl. 114). Dit 
laatste werd mij ook bericht uit de Lampongsche Districten. Jasper 
en Pirngadie deelen mede (Vlechtwerk, bl. 71), dat het sap van de 
schors van den dEmpoelboom (démpoel is een inlandsche geslachts-, 
geen soortnaam, zoodat het zeer onzeker is, of ook genoemde 
auteurs G. arborescens bedoelen) met roet vermengd, te Keboemen 
wordt gebezigd voor het zwartkleuren van bamboe vlechtmateriaal. 


147/4302. Glochidion borneense, Boerl. 


147/4302 


147/4302 


Volksnamen. Soend.: Marèmè — Jav.: Démpoel lelët. 
Boom, 20 tot 25 M. hoog en 40 à 70 cM. dik, bekend van Borneo 
en West-Java, aldaar groeiend tusschen 700 en 1050 M. zeehoogte. 
Het jonge blad wordt als groente gegeten (K. & V. — XII, bl. 164). 


Glochidion brunneum, Hook. f. 


Volksnamen. Mal.: Ranang, Oebar mérah. 
Boompje, 30 à 40 voet hoog; wordt gebruikt voor daksparren en 
brandhout (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 90). 


de Glochidion Kollmannianum, J. J. Sm. 
Volksnamen. Soend.: Ki parè — Jav.: Démpoel, Démpoel lélét, 
Kandri, Kindjeng, Pari, Rememe. 
Boom, 15 tot 28 M. hoog en 25 à 60 cM. dik, buiten Java onbekend. 
Het hout wordt voor ploegen gebezigd (K. & V. — XII, bl. 166). 


Chemie. 


Hout. 


Bast. 


68 EUPHORBIACEAE. 


147/4302. Glochidion littorale, B/. 
Volksnamen. Mal.: Kapo-kapo(S. W.K), Këtoermbang (Banka), 
Kêtoembél (Batav.) — Jav.: Démpoel, Djéraman. 
Breedvertakte boomheester, 5 à 6 M. hoog, niet zeldzaam in de 
mangrove (K. & V. — XII, bl. 109). Volgens Boorsma zijn de bladeren 
een inlandsch medicijn: zij worden gebezigd tegen bloed- en slijm- 
afgang en ook wel in obat sëriawan. 


147/4302. Glochidion lucidum, BL 
Volksnamen. Mal.: Saloe (Banka) — Soend.: Ki parè goenoeng, 
Marèmeê. 


Boom, tot 25 M. hoog en 45 cM. dik, op Java voorkomend be- 
neden 900 M., doch niet algemeen. Het hout wordt soms voor huis- 
bouw gebezigd (K. & V. — XII, bl. 112). 


1471/4302. Glochidion microbotrys, Hook. f. 
Volksnamen (volgens De Clercq). Mal.: Oeba paja. 
Boom, die volgens Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 90) een 
tamelijk zwaar, roodbruin hout levert, voor huisbouw wel bruikbaar. 


1471/4302. Glochidion molle, B/. 
Volksnamen. Mal.: Kédangkai — Soend.: Ki hoeöet, Ki hoe- 
rang, Ki parè — Jav.: Démpoel, Gimer, Kêtoembéël, Lamer, 
Lélêt, Pari — Mak.: Impoh. 
Boomheester of lage, kromme boom, tot 10 M. hoog en 20 à 
30 cM. dik (K. & V. — XII, bl. 136). 
Bast. De bast wordt wel ineengedraaid tot grof touw en de bladeren 
dienen tot geneesmiddel. Volgens Mevr. Kloppenburg worden zij, 
Bladeren. in vereeniging met andere bladeren, op den buik gelegd bij dy- 
senterie, onder toediening van andere medicamenten inwendig. 
De bladeren uitwendig en het sap inwendig zijn ook wel aan- 
geprezen geworden tegen beten van dolle honden, apen, slangen, 
steken van schorpioenen en dergelijk onguur gedierte, doch eenig 
typisch bestanddeel is er niet in gevonden (Boorsma, Plantenstof- 
fen 1, bl. 41). 


In het Museum: Bast, touw. 


147/4302. Glochidion obscurum „Hook. /. (G. dasyanthum, Kurz, 
G. glaucum, B/.). 
Volksnamen. Mal. : Doelang-doelang (?) — Soend.: Ki parê, 
Ki parè lalaki — Jav.: Démpoel, Oeris-oerisan, Tjaboek. 
Boom, gewoonlijk 15 tot 20 M. hoog en 30 à 40 cM. dik, soms 
tot 29 M. hoog, bekend van het westelijk deel van den archipel, 
op Java algemeen in de lagere heuvelstreken. 
Hout. Het hout wordt soms voor huisbouw gebruikt (K. & V. — XII, 
bl. 122). Onder den naam van G. glaucum, Bl. zegt De Clercq 
(No. 1650), in navolging van Filet, dat het hout voor huisbouw 
wordt gebezigd, doch niet duurzaam is, terwijl hij bij G. dasyan- 
thum Van Hasselt volgt, die het vermeldt als een vrij goede hout- 
soort, tamelijk fijn en hard, wel geschikt om te verwerken. Cordes 
(Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & L. dl. 14, bl. 152) noemt doelang- 
doelang een tamelijk goed hout, in de Padangsche Bovenlanden 
veel gekapt voor onderleggers. 


147/4392. 


147/4302. 


147/4302. 


GLOCHIDION. 69 


Op gezag van Van Hasselt vindt men vermeld, dat op Sumatra 
de gedroogde bast wordt gebruikt voor flambouwen. 

De dempoel lêlét van Mevr. Kloppenburg, die mij levend materiaal 
toezond, bleek Glochidion obscurum, Hook. f. te zijn. Mevr. K.noemt 
de bladeren als hoofdbestanddeel van een middel tegen afgang van 
bloed en slijm, gepaard gaande met krampen, dus dezelfde toepassing 
als vermeld onder G. littorale, Bl. In de inlandsche namen van deze 
plantengroep is weinig variatie en ín de indonesische geneeskunde 
pleegt het gebruik meer den naam dan de botanische soort te volgen. 

In het Museum: Hout. 


Glochidion obscurum, Hook. f. var. macrocalyx, J.J. Sm. 
(G. obscurum, B/.). 
Volksnamen. Soend.: Ki hoeöet—Jav.: Dédék, Démpoel, Dém- 
poel daoen, Dêmpoel lêlêl, Démpoel watoe, Lamer, Tjérméjan. 
Boompje, 9 à 11 M. hoog en 11 tot 25 cM. dik, op Java niet 
zeldzaam tusschen 50 en 1500 M. zeehoogte. Het sap uit de met 
deelen van tal van andere planten gestampte jonge bladeren wordt 
plaatselijk aan kraamvrouwen ingegeven; de zuurachtige vruchten 
worden wel gegeten (K.& V.— XII, bl. 128). 


Glochidion rubrum, B/. 

Volksnamen. Mal. : Gambiran — Soend.: Ki parè, Ki timboel, 

Marèmè — Jav.: Démpoel, Lamer — Mad. : Kelemoeng, Lamer 

tjilik, Landak, Loket, Mer, Méêtjérmeéan. 

Heester of boom, 2 tot 18 M. hoog bij een stamdoorsnee van 
2 tot 45 cM., op Java zeer verspreid voorkomende, niet in de 
laagvlakte (K. & V.— XII, bl. 149). Aan de bladeren wordt genees- 
kracht toegeschreven. In het Geneeskundig Tijdschr. v. N. Il. 1891, 
bl. 581 vermeldt Greshoff het volgende: Te Magelang werd (in 
het Militair hospitaal) een proef genomen met de bladeren van 
démpoel lêlêt, een plant, die daar ter plaatse bij de chineezen als 
geneesmiddel een goeden naam bezit en vooral bij krampachtig 
hoesten wordt aangewend. De bladeren, waarvan de jongere smaak- 
loos, de oudere adstringeerend en zwak bitter zijn, werden met 
zout gestampt en gemacereerd. Van dit aftreksel werd dan 8 gram 
met 180 à 250 gram water verdund en alle uur een lepel gegeven. 
Bij sommige patiënten had het middel een goed effect en ver- 
gemakkelijkte het de expectoratie '): de meeste geneesheeren keerden 
echter spoedig tot hunne gewone therapeutische behandeling terug. 
Deze dêmpoel lêlét bleek Glochidion rubrum, Bl. te zijn; het voor- 
loopig onderzoek naar eenige Glochidionsoorten leverde echter 
Greshoff (Plantenstoffen Il, bl. 168) niets op dat hem aanleiding 
zou hebben kunnen geven tot nader onderzoek (Zie ook G. molle, 
BĲ). Bij G. rubrum, Bl. teekent hij alleen aan: veel looistof. 
Het jonge blad wordt volgens K. & V. soms gegeten. 


Glochidion zeylanicum, Juss. var. malayanum, (G. suma- 
tranum, Mig.). : 
Volksnamen. Mal: Oebar paja (S.W.K.) — Soend.: Marèmè — 
Jav.: Dêmpoel, Kindjeng, Lamer, Sémoet, Tjaboek. 

Boom, 12 tot 15 M. hoog en 20 à 40 cM. dik, van Zuid-Oost 


Bj. Was dat te danken aan het blad of aan het zout? Noot v.d.s. 


Bast. 


Bladeren. 


70 EUPHORBIACEAE. 


Aziësen Australië, op Java beneden 2000 M. niet zeldzaam (K. & V. 
— XII, bl. 118). 

Bast. Uit de Lampongsche Districten werd mij de bast van Glochidion 
zeylanicum toegezonden met de mededeeling, dat die daar wordt 
gebruikt voor het bereiden van ajêr kéêdjel, een bad om bruin té 
kleuren en voor het tanen van netten. Daartoe wordt bast genomen 
van minstens 1.5 cM. dikte, gestampt in een rijstblok en dan ge- 
kookt in een ijzeren of koperen pot; zoodra echter het water begint 
te koken, wordt de pot van het vuur genomen. Na bekoelen wordt 
het aftreksel gezeefd. Gereedzijnde voorwerpen, gevlochten van bam- 
boe zonder glazuurlaag, zijn na één keer indompelen bruinrood ge- 
kleurd en een donkerder tint verkrijgt men door de indompeling na 
drogen te herhalen. Na 5 tot 7-malige indompeling is de kleur diep- 
zwart. Hetzelfde aftreksel wordt ook gebezigd voor het verven van 
lijnwaden en zooals gezegd — voor het tanen van vischnetten. Voor 
dit laatste wordt de bast speciaal gebruikt op Sumatra's Westkust. 

In het Museum: Hout, bast. 


147/4310. Sauropus androgynus, Merrill (S albicans, Bl,S. in- 
dicus, Wight, S. sumatranus, Mig.). 
Volksnamen. Mal.: Mémata, Simani (Minangk.), Tjékop ma- 
nis — Soend.: Katoek — Jav.: Babing, Katoe, Katoekan — 
Mad.: Kêrakoer. 

Heester, 2 tot 3.50 M. hoog, met vrij slappe, weinig verdeelde 
takken, voorkomende in Zuid-Oost Azië, op Java langs wegen en 
in heggen, vaak door de inlanders aangeplant (K. & V. — XII, bl. 

Cultuur. 187). In de moestuinen te Batavia vindt men bijna altijd een rij 
struikjes van hoogstens 0.50 M. op het midden der bedden; zij 
worden door stekken vermeerderd. 

Wortel. Volgens Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 22 en 41) worden de 
wortels gemalen en gekookt (een afkooksel?) tegen koorts en 
moeilijke urineloozing en uitwendig bij de bestrijding van fram- 
boesia gebezigd. 

Bladeren. De twijgen met bladeren zijn op de pasar te Batavia geregeld 
als groente te koop als daoen kartoe of d. katoek: zij worden ge- 
stoomd gegeten en in sajoer gekookt. Volgens Vorderman (Ge- 
neeskundig Tijdschr. v. Nl. 1894, bl. 661) geven zij, met de handen 
fijngewreven, een groene kleurstof voor enkele eetwaren, als këlë- 

Vruchten. pon en tapé van kleefrijst. De vruchtjes worden gecontijt. 

In het Museum: Wortels, vruchtjes. 


147/4306. Sauropus rhamnoides, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Katoek badak, K. éndog, Têlor kotok. 
Meer of minder klimmende heester, die soms een lengte van 
15 M. bereikt, bekend van Java en Borneo, op eerstgenoemd eiland 
alleen in het westelijk deel op ca 1000 M. boven de zee gevonden 
en daar op sommige plaatsen niet zeldzaam. De vruchten worden 
door de inlanders gegeten (K. & V. — XII, bl. 191). 


1471/4306. Hemicyclia ovalis, /. /. Sm. 
Volksnamen. Jav.: Méntaos. 
Kleine boom, ca 12 M. hoog bij een stamdoorsnee van 32 cM., 


GLEOCHIDION — APOROSA. 11 


alleen bekend van Besoeki (en de Kangeaneilanden). De stam 
is krom (K. & V. — XII, bl. 221). Het in het museum aanwezige 
monster ging vergezeld van de mededeeling, dat op Kangean het 
hart van de meeste, zoo niet van alle, oude exemplaren door 
ziekte donker gevlamd is en dientengevolge voor wandelstokken 
en krisscheeden bij de bevolking hoog in aanzien staat. Het toe- 
gezonden stamstuk was echter gezond hout, geelachtig van kleur, 
dicht, hard en zwaar, met mooie, lange vezel, gemakkelijkte bewerken. 
In het Museum : Hout. 


147/4323. Aporosaarborea, Muell. Arg. (Leiocarpus arboreus, Bl). 
Volksnamen onvast. Mal. : Oris, Poris, Poris kêrbo — Soend.: 
Ki koeja, Tjaratan — Jav.: Woeroe dêdék. 

Middelmatige boom, tot 25 M. hoog en 40 cM. dik: geen gebruik 
bekend (K. & V. — XII, bl. 232). Volgens Hasskarl, die in Het Nut 
No. 766 als inlandschen naam rêmoek daging opgeeft, worden 
de bast, twijgen en bladeren gestampt met water en aangewend 
om het lichaam te wasschen en te wrijven bij slapte en pijn in 

de gewrichten. Blume (Bijdragen) vermeldt dien naam niet. 


147/4323. Aporosa aurea, Hook. f. 
Volksnamen (volgens De Clercq). Mal. : Gading bêtina, Sébasa 
itam, S. minjak, S. nipis koelit. 

Ridley vermeldt in Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 91, van deze 
soort, dat zij soms een hoogte van 30 à 40 voet bereikt, bij een 
dikte groot genoeg om balken te leveren, dat het hout een s.g. heeft 
grooter dan 1 en bij den huisbouw kan worden gebezigd. 


1471/4323. Aporosa ficifolia, Baill. 
Volksnamen (volgens De Clercq). Mal. : Sébasa djantan, S. 
nipis koelit bêtina. 
Boomheester. Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 91) zegt, dat 
hij een zwaar, donkerbruin, goed hout oplevert. 


147/4323. Aporosa frutescens, Bl. (A. fruticosa, Muell. Arg., Leic- 
carpus fruticosus, Bl). 
Volksnamen. Mal.: Djiha, Kajoe malam (Banka), Sébasa— 
Soend.: Djasah, Sasah bénëér, Sasah goenoeng, Sasah lém- 
boet — Jav.: Berih. 

Boomheester of kleine boom, 10 tot 16 M. hoog bij een stam- 
doorsnee van 15 à 36 cM., voorkomende in het westen van den 
archipel, op Java ook alleen in het westelijk deel en niet boven 
800 M. zeehoogte, doch daar niet zeldzaam. 

Het hout dient soms voor huisbouw en voor gereedschappen; 
de dunne, gladde schors wordt gebruikt om zwart te verven (K. 
& V. — XII, bl. 229). Volgens Hasskarl (Het Nut No. 594) worden 
de bast en bladeren gestampt en met mëngkoedoe vermengd voor het 
roodverven van kains. 

Deze bast wordt onder den naam van sasah veel gebruikt in 
de batikerijen te Batavia als mordant bij het kleuren met mêng- 
koedoe. Hij wordt daar aangevoerd uit het achterland en Bantam, 
alsmede van Sumatra; het handelsproduct bestaat uit bast- 


Hout. 


Bast. 


Blade 


ren. 


147/4323. 


Hout. 


1471/4323. 


1417/4323. 


1417/4323. 


12 EUPHORBIACEAE. 


schilfers, grootere, dunne baststukken of klaarblijkelijk van de 
takken afkomstige pijpjes. Deze laatste kostten in April 1910 te 
Djambi f 7.— per picol. Te Batavia worden ook de bladeren 
in gemalen toestand in het batikbedrijf gebezigd onder den naam 
van daoen sasah of den door javaanschen invloed te verklaren 
naam van daoen djirék. Volgens bij een groothandelaar inge- 
wonnen informaties zijn deze. bladeren dikwijls vervalscht en 
daarom betrekkelijk laag in prijs. Bij een marktprijs in het groot 
van f 5.50 p.p. voor sumatraanschen bast, waren de uit het achter- 
land van Batavia afkomstige bladeren (in December 1913) te koop 
tegen ca f 3.— per picol. 


Aporosa microcalyx, Hassk. (Tetractinostigma micro- 
calyx, Hassk.). 
Volksnamen. Mal.: Oris, Pélangas — Soend.: Peuris, Ré- 
njoeng — Mak : Maraneh. 
Middelmatige of kleine boom, 15 tot 20 M. hoog, bij een diameter 
van 25 à 66 cM., bekend van het westelijk deel van den archipelen de 
Philippijnen. Op Java is hij alleen beneden 300 M. gevonden. 
Het hout wordt gebezigd bij den huisbouw, voor het vervaardigen 
van huisraad en voor rijststampers; het zou nogal duurzaam zijn 
(K. & V. — XII, bl. 240). Van Hasselt (No. 246 en 258) beschrijft 
het hout van den pêlangas als een vrij fijn, hard en deugdelijk 
bouwhout, gebruikt voor balken en stijlen binnenshuis; het zou 
ook zeer geschikt zijn voor meubelen, wat men eveneens vermeld 
vindt bij Stakman (No. 103). 


Aporosa nigricans, Hook. f. 
Volksnamen (volgens De Ciercq). Mal: Bantoenan. 
Middelmatige boom met donkerbruin hout, redelijk goed voor 
daksparren, hoewel niet groot van stuk (Ridley, Mal. Timmerhout- 
soorten, bl. 91). 


Aporosa Prainiana, Hook. f. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Masekam poetih, Péêtaling 
tandoek. 
Boom van middelmatige afmetingen, met donker chocoladebruin 
hout, dat bij den huisbouw wordt gebruikt voor balken en dakspar- 
ren (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 91). 


Aporosa sphaeridophora, Merr. (A. campanulata, J. 
„Sm.). 

Volksnamen. Mal.: Kajoe mérah mata? (Palemb.)—Soend.: 
Ki éndog, Konèng sari. 

Slanke, rechte boom, tot 25 M. hoog en 0.50 M. dik, op Java 
zeldzaam (K.& V.— XII, bl. 237). 

De mérah mata, waarvan de identiteit nog niet met volkomen 
zekerheid kon worden vastgesteld, bezit een vrij hard, doch gemak- 
kelijk te bewerken, bruin hout, dat dient voor stijlen, balken en 
vloerplanken. Onder dak wordt het gezegd duurzaam te zijn, maar 
het ís onderhevig aan scheuren. 

Int het Museum : Hout. 


APOROSA — BACCAUREA. 73 


147/4324. Baccaurea brevipes, Hook. f. 
Volksnamen (volgens De Clercq). Mal. : Mata ajam, Rambai 
boekit. 
Boom; een afkooksel van de bladeren wordt gedronken om de 
menstruatie te bevorderen en de vruchten worden gegeten (De 
Clercq No. 385). 


147/4324. Baccaurea dulcis, Muell. Arg. (Pierardia dulcis, Jack). 
Volksnamen. Mal.: Zjoepa, Toepa — Soend. : Kapoendoeng. 
Vruchtboom, 12 à 15 M. hoog en tot 0.50 M. dik, met meestal 
hoekigen stam en laag aangezette kroon, in Zuid-Sumatra in de 
benedenlanden veel gecultiveerd en ook op Java soms aangeplant. 

Het hout wordt gezegd vrij duurzaam te zijn, doch het wordt Hout. 
uit den aard der zaak weinig gebruikt. 

De vruchten komen in Palembang in groote hoeveelheid op de Vruchten. 
pasars voor; volgens K. & V. (XII, bl. 21) overtreffen zij de mèntêng 
(Baccaurea racemosa) in alle opzichten en verdient daarom deze 
boom op Java meer aandacht dan hem tot nu toe ten deel viel. 

In het Museum: Vruchten. 


147/4324. Baccaurea javanica, Muell. Arg. (Adenocrepis java- 
nica, Bl, Microsepala acuminata, Mig.). 
Volksnamen. Mal.: Kajoe djali, Kajoe pasak, Mèntèng oetan, 
Meèntèngan, Tampoei ténkrawa — Soend.: Heutjip, Heutjit — 
Jav.: Djirék, Dj. Emprit, Kapoendoeng lanang, Kirip, Maoeng, 
Poendoeng, Poendoengan, Rédjasan, Woeroe pinggang. 

Kleine of middelmatige boom, 10 tot 20 M. hoog bij een mid- 
dellijn van 15 à 66 cM., van het westen van den archipel, op Java 
op vele plaatsen beneden 800 M. algemeen. 

Het hout zou geschikt zijn voor snijwerk (K. & V. — XII, bl. Hout. 
253). In Palembang wordt het gebruikt voor onbewerkte stijlen, 
ribben e.d. en gezegd tamelijk duurzaam te zijn. Cordes (Tijdschr. 

d. Ind. Mij. v. N. & L. dl 14, bl. 182) geeft als mal. naam pasak 
en vermeldt, dat hij een goede, harde, fijne houtsoort oplevert, bruin- 
achtiggeel van kleur en geschikt voor huisbouw. 

De bast wordt volgens K. & V. gebezigd voor het verven van kains. Bast. 

In het Museum: Hout. 


1471/4324. Baccaurea lanceolata, Muell. Arg. 
Volksnamen (volgens De Clercq). Mal.: Lémpaoeng (S. 
W.K.) — Bat: Lompajang. 
Boom (?) van het westen van den archipel: voorkomen op Java 
twijfelachtig (K. & V. — XII, bl. 247). Volgens De Clercq (No. 389) 
is het hout dienstig voor pakkisten en zijn de vruchten eetbaar. 


147/4324. Baccaurea macrocarpa, Muell. Arg. (Pierardia m., Mig). 
Volksnamen. Mal.: Tampoei boelan (Banka), T. saja? (Pa- 
lemb.). 


Tampoei saja is de naam van een nog niet met zekerheid ge- 
determineerden boom, 20 à 22 M. hoog en tot 0.40 M. dik, verstrooid 
groeiend gevonden in Palembang op pl.m. 150 M. zeehoogte. De 
stam is recht, rolrond en levert een bruinachtig hout, dat door de in- Hout. 


Vruchten. 


147/4324. 


147/4324, 


Hout. 


Vruchten. 


1417/4324. 


1417/4324. 


Hout. 


Vruchten. 


1471/4324. 


147/4324. 


JA EUPHORBIACEAE. 


landers bij den huisbouw wordt gebruikt voor stijlen en balken; 
het wordt gezegd duurzaam te zijn. 
De vruchten zijn zoet en eetbaar. 


Baccaurea macrophylla, Muell. Arg. 
Volksnamen (volgens De Clercq). Mal.: Tampoei boenga. 
Boom; de vruchten zijn eetbaar (De Clercq No. 390). 


Baccaurea malayana, King. 
Volksnamen. Mal : Tampoei, Tampoei batang. 

Volgens Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 93) een op het Mal. 
Schiereiland welbekende vruchtboom. Het hout ís lichtbruin van 
kleur en vrij duurzaam, doch heeft neiging tot splijten; het is bruik- 
baar voor balken en stijlen. 

De bolvormige, van een dikke schil voorziene vrucht is te Singa- 
pore nogal gezocht (Straits Bulletin 1902, bl. 535). 


Baccaurea minahassae, Kds. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Laoesip, Loeloembakên, Loesing, 
Toetoembalén koelo. 

Boom. Het hout wordt gebezigd voor huisbouw en de bast van 
stam en takken, zonder bijmengsel drie dagen in water afgetrok- 
ken, geeft een bad om fraai geel te kleuren. De in Tondano van 
het blad van Corypha Gebanga, Bl. vervaardigde sigarenkokers 
worden hiermede geverfd (Koorders’ Minahassa, bl. 580). 


Baccaurea Motleyana, Muell. Arg. 
Volksnamen. Mal.: Rambai. 

Boom, 8 à 15 M. hoog en tot 40 cM. dik, in het westelijk deel 
van den archipel in de kuststreken algemeen wildgroeiend en in 
de kampongs als vruchtboom aangeplant. 

Het hout wordt wel gebruikt voor stijlen, doch is waarschijnlijk 
niet veel zaaks; Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 92) zegt, dat 
het een goed brandhout is. 

De vruchten, die de boom in groote hoeveelheid voortbrengt, 
gelijken op doekoe’s; een dunne schil omsluit drie groene, zeer 
bittere zaden, omgeven door een halfdoorschijnend vruchtvleesch. 
De kwaliteit loopt uiteen: sommige boomen geven zure, andere zoete, 
als druiven smakende vruchten. Zij kunnen rauw en gestoofd wor- 
den gegeten. Ridley beschouwt deze soort als de beste der Bac- 
caurea’s van het Mal. Schiereiland (Straits Bulletin 1902, bl. 535). 

In het Museum; Hout, vruchten. 


Baccaurea multiflora, Burck. 
Volksnamen. Mal.: Tampoei boeroeng (Banka). 

Laag bij den grond vertakte boom, tot 15 M. hoog en 0.50 M. 
dik, op Banka verstrooid groeiend in de kuststreken. De vruchten, 
welke gelijken op die van den këtjapi (Sandoricum), zijn zuurachtig 
en worden door de inlanders gaarne bijwijze van versnapering 
gegeten. 


Baccaurea parviflora, Muell. Arg. 
Volksnamen. Mal.: Sétamboen. 
Boomheester, hoogstens 20 voet hoog, doch gewoonlijk lager. 


147/4324. 


1417/4324. 


147/4327. 


BACCAUREA — ANTIDESMA. 75 


De stam is knoestig en het gele of lichtreekleurige hout zeer vast 
en hard, waarom de maleiers (van het Mal. Schiereiland) er vaak 
knuppels van maken. Ridley werpt het denkbeeld op, dat het mo- 
gelijk wegens zijn hardheid en dichte vezel benut kan worden voor 
doeleinden, waartoe gewoonlijk palmhout (Buxus) wordt aange- 
wend (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 92). 

De vruchten groeien in overvloedige hoeveelheid aan den voet 
van den stam en hebben een eigenaardig voorkomen. Zij zijn 
spoelvormig, 2.5 cM. lang, aan beide einden toegespitst, wijnrood 
van kleur. Zij zijn eetbaar, de schil inbegrepen, doch zuur en waar- 
schijnlijk het best gekookt te genieten (Straits Bulletin 1902, bl. 535). 


Baccaurea racemosa, Muell. Arg. (Pierardia r., Bl). 
Volksnamen Mal.: Kapoendoeng — Soend.: Bëntjoj, Ki mê- 
jong, Ki mêntèng — Jav.: Djirék, Kapoendoeng — Mad. : Dji- 
rék, Këmodoeng. 

Middelmatige vruchtboom, 15 à 25 M. hoog en 25 tot 70 cM. 
dik, op Sumatra en Java in de lagere bergstreken wildgroeiend 
niet zeldzaam en veel geplant in de kampongs. 

Het hout wordt gezegd geschikt te zijn voor huisbouw en voor 
prauwen (K. & V. — XII, bl. 249). Hasskarl (Het Nut No. 705) noemt 
het week, doch bijzonder sterk, fijn en fraai en zegt, dat het als bouw- 
hout wordt gebruikt en voor het vervaardigen van huisraad dient. 

Te Tjoeramanis (Besoeki) worden lijnwaden met den bast fraai 
paars geverfd (K. & V.). 

De bladeren zijn alcaloïdhoudend- (Greshoff, Plantenstoffen II, 
Bl 172). 

De zuurzoete vruchten worden door de inlanders gaarne gegeten 
(K. & V.); zij zijn geen tafelooft en staan bij de europeanen be- 
kend als eg Een feit is het — zegt Boorsma in het Jaar- 
boekje van de Vereeniging Ooftteelt 1903/4, bl. 71 — dat zij, in 
groote hoeveelheid genuttigd, aanleiding kunnen geven tot braken. 

In het Museum: Hout, bast, vruchten, conserven. 


Baccaurea Wallichii, Hook. f. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Gintek mérah. 
Een 40 à 60 voet hooge boom met rood hout, dat, duurzaam zijnde, 
geschikt is voor balken (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 93). 


Antidesma Bunius, Spreng. 
Volksnamen. Mal.: Boeni — Soend.: Hoeni, Woeni — Jav.: 
Woeni — Mad.: Boernêh. 

Vruchtboom, 15 tot 30 M. hoog en 20 à 85 cM. dik, verbreid over 
Zuid-Oost Azië en Australië, op Java wildgroeiend gevonden tus- 
schen 50 en 1400 M. zeehoogte en aangeplant in geen kampong ont- 
brekend (K. & V. — XII, bl. 270). 

De Bunius sativa, door Rumphius op Ambon ingevoerd, laat 
zich volgens dezen (III, bl. 204) zeer gemakkelijk stekken. De door 
hem van uit Makassar ontvangen zaden geteelde boomen schoten 
wel vlug op, doch droegen langzaam; 6 à 7-jarige exemplaren, 
waaronder er waren van een dij dikte, bloeiden wel, doch brachten 
nog geen vruchten voort. 


Hout. 


Vruchten. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Vruchten. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Vruchten. 


147/4327. 


1471/4327. 


Vruchten. 


76 EUPHORBIACEAE. 


Het hout is volgens Rumphius slecht. K. & V. noemen het weinig 
duurzaam; desniettemin is het in Midden-Java wel in gebruik bij den 
huisbouw. Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl.92) beschrijft het hout 
van den beras beras itam als hard, vast, donkerbruin, redelijk goed als 
het niet aan weer en wind is blootgesteld: het wordt op het Maleische 
Schiereiland gebruikt voor balken, daksparren en dergelijk werk. 

De wrange bast bevat een geringe hoeveelheid giftig alcaloïd 
(Greshoff, Plantenstoffen Il, bl. 174). Hij wordt voor medicinale 
doeleinden wel eens gebezigd in de plaats van de bladeren. Deze 
dienen volgens Bleeker (Natuur- en Geneeskundig Archief 1844 bl. 
174) tot het bereiden van zweetdranken, en volgens Filet (No. 1425) 
verder tegen syphilitische aandoeningen en uitputting. In Genees- 
middelleer (bl. 26) zegt Boorsma, dat daoen woeni een bestand- 
deel is van de versche plantendeelen, waaruit in de Vorstenlanden 
de djamoe bagolan —een djamoe voor vrouwen en kinderen — wordt 
geperst. Indien bestemd voor medicinale doeleinden, zouden zij 
op Java den naam dragen van modjar. Rumphius bericht, dat de 
bladeren van jonge boomen gaarne door runderen worden afgeweid 
en dat men de jonge bladeren tot moeskruid kan gebruiken onder 
andere sajoer, alsmede rauw kan eten onder sla. De zuurachtige 
bladeren worden als toespijs bij de rijst genuttigd, zeggen K. & V. 

De vruchten groeien in trossen, gelijk in Europa de aalbessen; 
het zijn ronde erwten, doch iets grooter, eerst rood en zeer zuur, 
later zwartachtig, sappig en aangenaam rinsch. Als ze rijp en zwart 
zijn, worden de trosjes afgeplukt-en op de markt verkocht. Men 
eet ze rauw uit de hand; ook worden ze voor een zure saus bij 
visch gebruikt (Rumph.). Zij zijn zeer in aanzien en worden met 
zorg geplukt: vaak ziet men de boeniboomen omgeven door bam- 
boestellingen om bet plukken der in menigte aanwezige vruchten 
gemakkelijk te maken (Hasskarl, Het Nut No. 388). Een tafelvrucht 
is de boeni niet; de europeanen trekken ze af op brandewijn of 
bereiden er gelei of stroop van. 

Als de boom niet wel dragen wil, boort men een gat in den stam, 
doch niet tot in het hart, en steekt daar een touwtje van arènvezel in, 
zoodat het wat er uithangt; daardoor zal hij beter dragen, omdat dan 
een deel van het overvloedige vocht uit den stam loopt (Rumph.). 

In het Museum: Hout, vruchten, conserven. 


Antidesma cuspidatum, Muell. Arg. 
Volksnamen. Mal.: Kênidei poenei (volgens De Clercq). 
Kleine boom met hard, vast, zwaar, donkerrood hout, fijn van 
draad, nooit in groote afmetingen te verkrijgen, doch goed voor 
klein werk (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 92). 


Antidesma Ghaesembilla, Gaertn. (A paniculatum, 
Roxb.) 
Volksnamen. Mal.: Koentjir (Atjeh) — Soend.: Onjam — 
Jav.: Andé-andé, Démpoel, Démpoel lëlés, Kénjan, Sêpat — 
Ambon: Koetikata goenoeng. 
Klein, krom boompje. 5 tot 13 M. hoog bij een stamdiameter 
van 10 à 26 cM. (K. & V.— XII, bl. 287). Volgens Hasskarl (Het 
Nut No. 720) worden de rinsche vruchten rauw gegeten. Wat om- 


ANTIDESMA — BISCHOFIA. 11 


trent het gebruik van het hout en de bladeren in de en 
wordt vermeld, eischt bevestiging. 


147/4327. Antidesma ? neurocarpum, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Bêroenai bêrtjoeping. 

Heester, 4 à 5 M. hoog, met een recht, zeer tenger, soms tot op 
den grond met takken bezet stammetje, in de Koeboestreken al- 
gemeen op droge terreinen. De stammetjes zijn sterk en zeer hard 
en worden door de bevolking gesneden voor wandelstokken : men 
schraapt er den bast af, polijst ze vervolgens met ampêlasbladeren, 
wrijft ze daarna in met olie en droogt ze ten slotte in de zon. 

In het Museum: Wandelstokken. 


147/4327. Antidesma ? Rumphii, 7Zulasn. 
Volksnamen. Mal. Mol. : Boenè rèja — Mak.: Boenè rèja — 
Alf. Amb.: Ai woene. 

Onder den naam van Bunius agrestis beschrijft Rumphius 
(III, bl. 205) een nog niet met zekerheid herkenden grooten, dik- 
ken boom, op Ambon groeiende op luchtige bergen. Miquel ver- 
meldt bovengenoemden wetenschappelijken naam, doch verklaart 
materiaal ervan niet te hebben gezien. 

Hij heeft een redelijk hard hout; de koebeesten weiden gaarne 
zijn loof af en de jonge bladeren worden rauw door de inlanders 
genuttigd. De vruchten zijn kleiner dan van Antidesma Buníus en 
worden niet gegeten; men gebruikt ze wel om aan azijn een schoon 
hoogroode kleur te geven (Rumph.). 


147/4327. Antidesma tetrandrum, Bl. (A. salaccense,Z. &M). 
Volksnamen. Soend.: Kiseuheur, Woeni peutjang—Jav.: Andé- 
andé, Andé-andéan — Mad.: Rêsép, Tanggajoengan. 

Boomheester, soms middelmatige boom, 3 tot 19 M. hoog bij 
een stamdiameter van 6 tot 48 cM., op Java vrij algemeen. Het 
taaie hout wordt gebruikt voor het vervaardigen van stelen van 
bijlen (K. & V. — XII, bl. 280). De bast werd mij uit de Preanger 
Regentschappen toegezonden als geneeskrachtig en volgens mede- 
deeling van Backer worden in Bantam de vruchten gegeten. 

In het Museum: Bast. 


147/4327. Antidesma tomentosum, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Ki seuheur, Ki seuheur lalaki, Tampar 
kidang. 


Boomheester of kleine boom, 5 tot 10 M. hoog bij een stamdia- 
meter van 18 à 25 cM., op Java alleen aangetroffen in het westelijk 
deel beneden 300 M. De rijpe vruchten worden wel gegeten (K. & 
V. — XII, bl. 264). 


147/4337. Bischofia javanica, Bl. 
Volksnamen. Mal: Bintoengan (Minangk.), Gérondjing, Kérin- 
djing, Tjingkam—Soend.: Gadog, Ki mahoeng—Jav.: Gên- 
toeng, Gintoeng, Gintoengan—Alf. Minah.: Kajawoe, Marinték. 
Middelmatige, soms echter tot 40 M. hooge boom, met een 
stammiddellijn van 95 tot 150 cM., verbreid over geheel Z.O. Azië 
en tropisch Australië, op Java algemeen. 


Hout. 
Bast. 


Vruchten. 


1471/4337. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Vruchten. 


78 EUPHORBIACEAE. 


De stam is recht, zonder knoesten en wortellijsten, meestal 
zonder gleuven. Bij materiaal van Pelaboean Ratoe (West-Preanger) 
werd vermeld, dat hij een fraai hout voor den huisbouw zou 
leveren (K. & V. — XII, bl. 291). Volgens Hasskarl’s Nut No. 305 
is het sterk en wordt het niet aangetast door witte mieren. Koorders’ 
Minahassa (bl. 581) noemt het uitstekend voor huisbouw en groote 
bruggen en voor gebruik bij den mijnbouw; op bl. 246 wordt 
vermeld, dat de dienst der B.O.W. in de res. Menado het aan- 
bevelenswaard bevond voor brugpalen en dat het ook in den grond 
vrij duurzaam is. Niet onverdeeld gunstig zijn de informatie’s door 
mij omtrent de kwaliteit verkregen. Ter Oostkust van Sumatra 
werd medegedeeld, dat fjingkam een goed bouwhout is, duurzaam, 
als het niet aan weer en wind is blootgesteld; het is hard, zoodat 
draadnagels er krom in slaan, doch zou zich even gemakkelijk laten 
bewerken als djatihout. Het wordt geschikt genoemd voor overkapte 
bruggen en — met het oog op zijn fraai roodbruine kleur — voor 
meubelen. Tjinkam komt op de hoogvlakte van Bandar baroe op de 
Oostkust slechts weinig meer voor. In de res. Palembang en de aan- 
grenzende deelen van Benkoelen worden naast goede eigenschappen 
ook slechte genoemd. Zoo deelde de E. A. Waterstaatsambtenaar te 
Tebing Tinggi mede, dat kérindjing moeilijk is te bewerken en neiging 
heeft tot scheuren en kromtrekken indien het tot dunne planken 
wordt gezaagd. Het zou echter onvergankelijk zijn onder water. 
Cordes (Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & L. dl 14, bl. 149) zegt, dat in de 
Padangsche Bovenl. bintoengan-hout zeer gezocht is voor stijlen van 
huizen. In het Museum werden monsters kérindjinghout, afkomstig 
uit de res. Palembang en uit Lebong, binnen 1'/, jaar hevig aangetast 
door boeboek; houtmonters van Bischofia javanica van andere her- 
komsten bleven daarvan echter vrij. 

Met een aftreksel van den fijngestampten bast worden in de 
Ranau-districten volgens Jasper & Pirngadie (Vlechtwerk, hoofd- 
stuk IV) rotanmanden geverfd door ze herhaalde malen met het 
aftreksel te bestrijken: het verkregen rood is zeer lichtbestendig. 
Wenscht men een diepzwarte kleur, dan worden de roodgekleurde 
manden eenigen tijd in de modder begraven. Een gelijk aftreksel, 
vermengd met roet, dient te Balapoelang (Pekalongan) om bamboe 
vlechtmateriaal zwart te verven. Aan het kleuren van vlechtmateriaal 
met géêlinggém (Bixa Orellana) gaat hier en daar drenken met een 
aftreksel van den bast van gadog vooraf. In Midden-Java worden 
volgens mededeeling van Dr. Boorsma netten en touwen getaand 
door ze met het sap uit den geraspten bast in te wrijven. 

De bladeren worden gebruikt om schadelijke insecten uit padi 
en djagoeng te weren. Omtrent den uitslag van proeven om er 
ook snuitkevers uit koffiepakhuizen mee te verdrijven, werd ver- 
schillend gerapporteerd; in het eene geval werd succes gecon- 
stateerd, in het andere niet. Volgens Jasper & Pirngadie worden 
ook de bladeren gebezigd om vlechtmaterialen, als pandan en 
mèndong, rood te kleuren. 

Van de vruchten zegt Hasskarl’s Nut (No. 305), dat zij zuur zijn 
en niet worden gegeten. In Midden-Java worden zij echter, naar 
aan Boorsma werd bericht, met graagte door de inlanders genuttigd. 

In het Museum: Hout, bast. 


BISCHOFIA — BRIDELIA. 79 


1471/4343. Cleistanthus myrianthus, Kurz (Nanopetalum my- 
rianthum, Hassk.). 
Volksnamen onvast. Soend.: Kakadoean, Ki djahè, Salam 
andjing. 

Boom, 15 tot 20 M. hoog en 25 à 35 cM. dik, van Z.O. Azië, 
op Java zeldzaam. De weinige gegevens omtrent de kwaliteit van 
het hout zijn onderling in tegenspraak: in de res. Bantam wordt 
het slecht genoemd, terwijl het op Noesa Kambangan daarentegen 
gezocht zou zijn voor huisbouw. Op dit eiland zou C. myrianthus 
een zeer groote boom worden, tot 35 M. hoog met een stamdia- 
meter van 150 cM. (K. & V. — XII, bl. 297). 


147/4345. Bridelia glauca, Bl (=? B. multiflora, Zipp.). 
Volksnamen. Soend.: Kanjèrè badak —Jav.: Gandri kébo. 
Boom, 20 tot 23 M. hoog en 30 à 36 cM. dik, buiten Java niet 
met zekerheid bekend, daar gevonden tusschen 300 en 1100 M. 
De stam is recht, rolrond, zonder wortellijsten en gleuven; het 
hout zou voor huisbouw en bruggen worden gebiuikt en nogal 
sterk en duurzaam zijn (K. & V. — XII, bl. 307). 


1471/4345. Bridelia minutiflora, Hook.f. 
Volksnamen. Mal.: Kandri bésar — Soend.: Handja, Haré- 
mêng gêdé, Kanjèrè badak, Ki pahang goenoeng — Jav.: 
Kandri, Kandri kêbo, Landaän — Mad.: Badjing, Boekat, 
Landa, Landak, Merong — Alf. Minah.: Pamoeli, Warikis. 

Middelmatige boom, 10 tot 25 M. hoog en 25 tot 60 cM. dik 
(soms tot 29 M. hoog bij een dikte van 180 cM.), voorkomende 
in Zuid-Oost Azië, op Java beneden 1300 M. zeehoogte. Op Java 
is er geen gebruik van bekend, doch volgens Koorders (bl. 581) 
wordt in de Minahassa het hout hoog geschat voor huisbouw 
(K. & V. — XII, bl. 310). 

Mogelijk is deze boom bedoeld in Hasskarl's Nut No. 470, 
waar van Kanjèrè badak gêdé wordt gezegd, dat hij een sterk, fijn 
hout oplevert, hetwelk zwart wordt als het eenigen tijd in de 
modder ligt en dan gebruikt wordt voor scheeden van wapens. 


147/4345. Bridelia pustulata, Hook. f. 
Volksnamen. Mal.: Béêbongkal, Kénidei oetan. 
Boompje, 30 à 40 voet hoog, met tamelijk hard, duurzaam, don- 
kerbruin hout, dat wordt gebruikt voor stijlen van huizen en voor 
daksparren (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 90). 


147/4345. Bridelia tomentosa, B/. (B. lanceolata, Kurz). 
Volksnamen. Mal.: Kénidei, Kandri — Soend.: Kanjèrè — 
Jav.: Gandri, Kandri. 
Boom, 8 tot 20 M. hoog en 15 à 30 cM. dik, van tropisch en 
subtropisch Azië en Australië, op Java algemeen van af het strand 
tot op ca 1000 M. zeehoogte. De stam is gewoonlijk krom en het 
hout te klein van afmetingen om van veel nut te kunnen zijn; in Hout. 
Bantam zou men er handvatten voor kapmessen van maken (K. 
& V. — XII, bl. 320). 
Volgens Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 17) wordt een af- Bladeren. 
treksel van de bladeren bij koliek gedronken. Ook te Batavia 


147,4347. 


Wortels. 


147/4348. 


Hout. 


Zaden. 


80 EUPHORBIACEAE. 


werden die mij als een inlandsche medicijn gebracht; te Buiten- 
zorg zouden ze ook wel daoen koetoe worden genoemd, een naam, 
die in de javasche landen vast is voor B. stipularis, Bl, een 
hoog klimmenden heester. 

In het Museum: Bladeren. 


Daphniphyllum laurinum, Baill. (D. bancanum, Kurz). 
Volksnamen. Mal. : Médang méntjina, M. sasak, M. soesoe; 
voorts volgens De Clercq: Mampat padang, Roewas-roe- 
was djantan. 

Laagvertakte heester of kleine boom van het westelijk deel van 
den Maleischen Archipel, volgens Ridley (Mal. Timmerhoutsoor- 
ten, bl. 91) gewoonlijk niet hooger dan 20 à 30 voet. 

Op Banka wordt een afkooksel van de wortels gebezigd als 
medicijn tegen buikloop en tegen mondspruw. In den bast en de 
bladeren is het giftige alcaloïd daphniphylline gevonden (Gres- 
hoff, Plantenstoffen Il, bl. 169). 


Croton argyratus, Bl. 

Volksnamen. Mal.: Djarakan, Hamba radja, Kajoe boelan 
(Palemb.), Kamangkib (Banka), Lélêti (Bill), Sêtima (Palemb.) 
— Soend.: Ki djahè, Parèngpèng, Tjalik angin, — Jav.: Pra- 
kosa, Tapèn, Tapèn kébo, Walik angin, Walik lar — Mad.: 
Lèprak, Paskapasan. 

Boom, gewoonlijk 15 tot 20 M. hoog en 30 à 50 cM. dik, som- 
tijds echter tot 27 M. hoog en 170 cM. dik, bekend van het weste- 
lijk deel van den Maleischen Archipel, op Java zeer algemeen in 
de lagere bergstreken. 

Het hout is slecht, doch wordt soms voor huisbouw gebruikt 
(K. & V. — XII, bl. 336). In Hasskarl’s Nut (No. 337) wordt het 
hout van ki djahè wit, grof en sterk genoemd, onaantastbaar voor 
witte mieren en bruikbaar voor bouwhout. Ook volgens Ridley 
(Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 93) wordt het hout van den hamba 
radja op het Mal. Schiereiland dienstig geacht voor bouwwerken. 

Uit de zaden wordt bij Tjemara (Bantam) wel lampolie bereid 
(K. & V.). 


147/4348. Croton Griffithii, Hook, f. 


1471/4348. 


Cultuur. 


Volksnamen. Mal.: Toempoeng. 

Kleine, over het geheele Mal. Schiereiland veel voorkomende 
boom. Het hout is witachtig reekleurig, dicht en fijn van draad, 
doch te klein van stuk om van veel nut te kunnen zijn (Ridley, 
Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 93). De Clercq (No. 915) noemt het 
hout sterk en geschikt voor huisbouw. 


Croton Tiglium, L. 

Volksnamen. Mal.: Simalakian, (Minangk.), Tjêerakin — 
Soend.: Ki malakijan — Jav.: Adal-adal, Péntjahar, Tjêrakèn 
— Mak. en Boeg.: Kamanrè, Tjampalagijang. 

Kleine boom, in Z.O. Azië gekweekt en verwilderd, op Java in 
het westen wildgroeiend aangetroffen en hier en daar in de kam- 
pongs voor eigen gebruik geplant (K. & V. — XII, bl. 346). De cul- 
tuur is, blijkens het verslag van een proefneming, gepubliceerd in 
het Tijdschr. voor Land- en Tuinbouw en Boschcultuur 3e jaargang, 


BRIDELIA — CROTON. PRN 


147/4348. bl. 117, zeer gemakkelijk. Men zaaide uit in het begin van den 
westmoesson op bedden, die niet bedekt werden. De zaden kiem- 
den spoedig en werden in Januari op 6 voet in de rij (langs de 
wegen) uitgezet; de bloei trad in na 15 maanden. Ook stekken 
slaagden zeer goed. De proef had plaats 3000 voet boven de zee. 

In de geheele plant, zegt Rumphius (IV, bl. 98), die haar be- 
schrijft als Granum moluccanum, steekt een geweldige brand, 
erger dan in peper en alle andere heete gewassen, mond, keel en 
lippen zoodanig ontstekende, dat men drie dagen lang de pijn voelt, 
tot zelfs in het fondement, zoodat men van deze plant niets moet 
innemen, dan vermengd met slijmerige dingen. 

De wortels zijn in vele lange wormen verdeeld, zwartachtig, rim- Wortels. 
pelig en taai en veel minder scherp dan de zaden. Ten tijde van de 
portugeesche heerschappij waren zij een beroemd middel tegen water- 
zucht en werden omtrent 1630 niet alleen door geheel Indië, doch ook 
naar Europa verzonden. Ook in mijn (R's) tijd hebben de chirurgijns 
in het hospitaal goede kuren daarmede gedaan aan waterzuchtige ma- 
trozen. Van den geschraapten of klein gesneden wortel geeft men 
omtrenteen vingerhoed vol in met slappe arak, wat zijn urinedrijvende 
werking dadelijk op de waterzuchtigen sterk doet gevoelen. Ook uit- 
wendig worden de wortels toegepast; men bindt ze fijngewreven 
op de steken van den ikan swanggi, waarop het papje in het eerst 
een weinig brandt, doch het vergif uittrekt en de pijn wegneemt. 

De zaden zijn insgelijks in groot gebruik geweest door geheel Zaden. 
Oost-Indië als sterkwerkend purgeermiddel, vooral voor waterzuch- 
tigen en lijders aan heupjicht en hoewel zij als een „toegeeigend 
middel?” werden beschouwd ook tegen waterzucht zelf en caco- 
chymia (kwaadsappigheid), beveelt toch R. groote voorzichtigheid 
aan bij het gebruik der zaden, die men niet zonder medisch advies 
moet innemen. Men neemt, zegt hij, voor een sterk persoon twee 
korrels, voor een gewoon mensch anderhalf, wrijft ze in stukken 
en neemt ze met een mager hoendersop of wat gebraden pisang 
in: op die wijze gevoelt men den minsten brand in de keel. Kin- 
deren, wier buik opgezet is van de wormen, geven de ambonneezen 
een half boontje in. Sommige van onze meesters hebben uit de 
gedroogde zaden een olie geperst, waarvan een druppel, met sek 
ingenomen, tot een middelmatige purgatie strekt. Anderen pulveri- 
seeren de gedroogde zaden en maken pillen daarvan met het extract 
van eenige andere dingen; die pillen zijn goed bevonden tegen 
aamborstigheid, doordat zij de borst door braken zuiveren (Rumph.). 
De olie, door Rumphius genoemd, is de thans nog in de apotheken 
voorkomende crofonolie, het meest drastisch werkende van alle ge- 
bruikelijke purgeermiddelen. De grauwbruine, hoekige, ca 1.5 cM. 
lange zaden bevatten na schillen, volgens Greshoff’s opgave in Teys- 
mannia 1890, bl. 190, 54.5°/, van deze olie. Naar crotonzaad be- 
staat in Europa een geringe, doch geregelde vraag; volgens de 
marktberichten in Tropical Agr. bedroeg de waarde in Febr. 1914 te 
Londen ca 60 shillings per cwt. 

De zaden, gestrooid op stilstaand zoet of brak water, dooden 
de daarin aanwezige visschen. De makassaren en andere bewoners 
van Celebes wrijven ze met de sterk riekende wortels van Homa- 
lomena alba, Hassk. en strooien dat op de rivieren om de visschen 


82 EUPHORBIACEAE. 


te bedwelmen (Rumph.). Volgens Hasskarl’s Nut No. 577 gebruikt 
men bij de vischvangst de vruchten en de bladeren gestampt. 

Dat de wortel thans nog als geneesmiddel in gebruik zou zijn, 
is mij niet bekend; in Indische Vergiftrapporten, waar van allerlei 
over het gebruik van deze plant wordt vermeld, vooral onder No. 221, 
wordt gezegd, dat de makassaarsche vrouwen hem bezigen als 
abortivum. De zaden echter maken nog steeds deel uit van den 
medicijnschat der inlanders (Vorderman, Geneesmiddelen Il; zie 
ook Tijdschr. v. Inl. Geneeskundigen 1898, bl. 89) en als vischvergif 
zouden zij ook nog veelvuldig worden toegepast. 

Var. globosus. Van Java is door J. J. Smith een var. globosus beschreven (K. & 
V.— XII, bl. 349), die een slanke boom is van 15 tot 24 M. hoogte 
bij een stamdiameter van 20 à 45 cM., alleen bekend van Oost-Java 
en daar aangeduid als: Jav.: Djarak brama — Mad.: Balikangèn, Kletek. 
Rumphius zou deze hebben gerangschikt onder de „zorgelijke boo- 
men”, daar ervan wordt vermeld, dat de rook van het hout oogontste- 
king veroorzaakt, en dat het scherpe, heete sap wordt gevreesd. Uit 
de zaden, die korter zijn dan die van den typischen vorm, wordt 
lampolie geperst, welke alleen buitenshuis is te gebruiken. 

In het Museum: Zaden, olie. 


1471/4306. Claoxylon indicum, Hassk. 
Volksnamen. Mal.: Sitampoe — Soend.: Talingkoep — Jav.: 
Djoeroe hajam, Soeroe hajam, Bêértoepoek, Blëkëtoepoek, Ké- 
toepoek, Têtoepoek — Mad.: Katerbih, Keterbik. 
Boomheester of boom, 2 tot 20 M. hoog bij een stamdiameter 
van 3 tot 30 cM., verbreid over geheel Z.O. Azië, op Java zeer alge- 
meen (K. & V. — XII, bl. 369). Wegens den benauwenden rook is het 
hout ongeschikt om te branden (Hasskarl, Het Nut No. 828). Scheffer 
Bladeren. teekende daarbij aan, dat de bast en de bladeren, fijngewreven, op 
de borst worden gesmeerd tegen aamborstigheid. Volgens Hasskarl 
zijn de gestoomde bladeren aangenaam van smaak. Van Hasselt 
(in Veth, Sumatra-expeditie IV, 13e afdeeling, bl. 30) vermeldt, 
dat de sitampoe door de maleiers veel op de erven wordt geplant om 
de bladeren, waarvan goelei—een gekruide saus—wordt gemaakt, 
en die ook als purgeermiddel zouden dienst doen. 
In het Museum: Bladeren. 


1474366. Claoxylon longifolium, Mig. 
Volksnamen. Soend.: Ki lèhat — Jav.: Kêtoepaek, Koejam. 
Heester of boomheester, tot 12 M. hoog en 16 cM. dik, van het 
westelijk deel van den Mal. Archipel, in West-Java vrij algemeen. 
De bladeren worden door de inlanders gegeten (K. & V.— VII, bl. 366). 
Hasskarl (Het Nut No. 571) omschrijft nauwkeuriger, n.l.: de jonge 
takjes worden over het vuur geroosterd en bij de rijst gegeten. 


1471/4377. ?Coelodepas bantamense, Hassk. 
Volksnamen. Mal.: Kajoe gading (Lamp.). 

Boom, tot 30 M. hoog, met rechtopgaanden stam en ca 9 M. 
boven den grond aangezette kroon. Het hout is fijn en hard als 
ivoor en wordt gezegd bestand te zijn tegen weer en wind en tegen 
insecten; het laat zich nòch zagen, nòch splijten en wordt dientenge- 


CROTON — MALLOTUS. 83 


volge alleen als rondhout gebruikt. Dunne stammetjes worden 
gebezigd voor boomen van karren en voor rijststampers en deze 
kunnen nog met beitel en schaaf worden bewerkt, terwijl het hout 
van groote boomen daarvoor te hard is. 

In het Museum: Hout. 


17/4381. Podadenia javanica, /. J. Sm. 
Volksnamen. Soend.: Ramboetan monjèt. 
Boom, ca 20 M. hoog bij een stammiddellijn van 54 cM., buiten 
Java onbekend en daar alleen gevonden in het westelijk deel. Het 
hout zou sterk zijn en geschikt voor huisbouw (K. & V. — XII, bl. 388). 


147/4384. Trewia nudiflora, L. 
Volksnamen. Mal. : Bébéka boerilang (Lamp.), Kajoe tanah— 
jav.: Gémblok. 
Boom, 23 à 33 M. hoog en tot ca 0.55 M. dik, verbreid over het 
westelijk deel van den Maleischen Archipel, op Java zeldzaam (K. & 
V. — XII, bl. 390). In Zuid-Sumatra werd hij, verstrooid groeiend 
doch nogal algemeen, aangetroffen op pl.m. 150 M. zeehoogte. Het 
hout wordt daar veel gebruikt; het is zacht en wordt gezegd bestand 
te zijn tegen weer en wind en niet door boeboek te worden aangetast. 
In het Museum: Hout. d 


1471/4385. Mallotus Blumeanus, Muell. Arg. (Plagianthera op- 
positifolia, Reichb. & Zoll). 
Volksnamen. Soend.: Boengboelan peutjang, Ki sèro, Ki 
tjépêl, Mara leutik, Tjalik angin — Jav.: Katimoeroe. 


Tot 30 M. hooge en 40 à 60 cM. dikke boom, bekend van Su-- 


matra en Java, op laatstgenoemd eiland alleen voorkomend in het 
westelijk deel (K. & V.— XII, bl. 447). 

De bast schijnt wel eens te worden gebruikt als bindmateriaal. 

Dr. Boorsma deelde mij mede, dat de bladeren door kraamvrouwen 
worden gegeten en dat het door stampen daaruit verkregen vocht 
haar ook in de oogen wordt gedruppeld. Greshoff (Plantenstof- 
fen Il, bl. 173) vond in de bladeren een scherpe, vergiftige hars, 
looistoffen en sporen alcaloïd. 

In het Museum: Bast. 


1471/4385. Mallotus cochinchinensis, Lour. (Echinus trisulcus, 
Lour., Rottlera paniculata, Juss.). 
Volksnamen. Soend.: 7jalik angin — Jav.: Toetoep, Toetoep 
awoe, Toetoep kétjil, Toetoep lowo, Toetoep sapi, Walang, 
Walik angin — Mad.: Balik angèn. 
Boom, 10 tot 20 M. hoog en 20 tot 50 cM. dik, van Zuidoostelijk 
Azië en Australië, op Java beneden 1400 M. gewoon (K. & V. — 
XIL, bl. 413). De bast is op Banka, en waarschijnlijk ook wel el- 
ders, de grondstof voor een grove touwsoort. 
In het Museum: Bast, touw. 


147/4385. Mallotus floribundus, Muell. Arg. (Rottlera floribun- 
da, Hassk.). 
Volksnamen. Mal.: Nakau (Palemb.) — op Java algemeen: 
Tapèn. 


Boom, tot 15 M. hoog en 42 cM. dik, gewoonlijk kleiner, ver- 


Bast. 
Bladeren. 


Hout. 


Bloemen. 


147/4385 


Hout. 


Bladeren. 


1471/4385. 


84 EUPHORBIACEAE. 


breid over geheel Z.O. Azië, op Java alleen aangetroffen beneden 
300 M. zeehoogte (K. & V. — XII, bl. 417). 

Uit Palembang werd mij bericht, dat het hout van den nakau 
zeer veerkrachtig is en gebruikt wordt voor stelen van patjoels en 
bijlen; indien verkrijgbaar in eenigszins groote afmetingen maakt 
men er boomen voor karren en ploegen van. 

De mannelijke bloemtrosjes, die voorkomen in den inlandschen 
drogerijhandel, worden (te Batavia) aangevoerd van Bantam, de 
Preanger en Tegal (Vorderman, Geneesmiddelen I). Droog hebben 
zij een min of meer aromatischen geur en worden daarom tezamen 
met andere ingrediënten, als poetjoek en masooi, gemengd onder 
het rijstmeel, bestemd voor het maken van bedak; voorts worden 
zij ook wel gebezigd in djamoe’s. 

In het Museum: Hout, bloemen. 


Mallotus moluccanus, Muell. Arg. (M. angulatus, Muell. 
Arg, M. calcosus, Muell. Arg., Melanolepis angu- 
lata, Mig). 

Volksnamen. Mal. : Daoen kapoer (Mol.), Kajoe boelët angin 
(Lamp.), Nanang (S.W.K.) —Jav.: Tétér, Toetoep, Toetoep 
awoe, Toetoep poetih— Mad.: Padang — Alf. Amb.: Ai aoer, 
Tatome aoer — Ternate: Dofal madoro, Hatésika-sika ngadoe 
— Oeliassers: Loeha, Roeha. 

Hoogstens 15 M. hooge en 20 cM. dikke, nogal kromme, laag- 
vertakte boom van den Maleíischen Archipel, op Java niet zeldzaam 
beneden 300 M. (K. & V. — XII, bl. 400). 

De stammen van het Folium calcosum,zegt Rumphius (IV, 
bl. 129), niet meer dan een been dik, worden tot steun in pagers 
gebruikt, omdat zij spoedig uitschieten; anders vergaat het hout 
snel. In de Oeliassers worden spaanders van het droge hout, dat 
eenigszins welriekend is, met andere geurige houtsoorten als reuk- 
werk gebrand. De jonge bladeren. met curcuma in zeewater ge- 
wreven, gebruikt men om allerlei schurft te genezen. De oude 
bladeren, tot poeder gebrand, worden gemengd onder het zwam 
van Arenga saccharifera, Labill., om dat gemakkelijk vuur te doen 
vatten. Op Ternate worden de tot asch gebrande bladeren gebezigd 
bij het verven met kasoemba (Rumph.). 

In de Lampongs gebruikt men bij de bereiding van fapé (zie 
onder Manihot utilissima, Pohl.) gaarne bladeren, oud of jong, van 
kajoe boelêt angin en beweert, dat de tapé daardoor bijzonder zoet 
wordt. De Clercq zegt onder No. 3158, waar slechts namen uit de 
Minahassa worden opgegeven, dat een thee van de bladeren tegen 
hoest wordt gedronken en onder No. 2148, met den míinangk. 
naam nanang, dat een warm aftreksel van de bladeren, met andere 
middelen gemengd, tegen wormen wordt toegediend. 


Mallotus philippinensis, Muell. Arg. (Macaranga stric- 
ta, Muell. Arg., Mappa stricta, Reichb. & Zoll., Rottlera 
affinis, Hassk., R. tinctoria, Roxb.). 
Volksnamen. Mal.: Sija (Palemb.)—Soend.: Ki mèjong—jJav.: 
Kapasan, Papasan, Paskapasan, Tapèn — Mad.: Tekek, 
voorts op Java nog een heirleger van locale namen. 

Tot 24 M. hooge en 50 cM. dikke boom van tropisch Azië en 


147/4385a. 


147/4385a. 


MALLOTUS — BLUMEODENDRON. 85 


Australië, op Java zeer algemeen, vooral in de lagere bergstreken. 

Het hout wordt soms als timmerhout gebruikt 

In Eng.-Indië worden de roode kliertjes, die de vruchten bedekken, 
in het groot ingezameld; zij vormen een zeer mooie kleurstof, bekend 
als kamala (K. & V. — XII, bl. 450). Daartoe worden de rijpe vruch- 
ten in een doek of zak gedaan en zoo lang geklopt tot de kliertjes 
hebben losgelaten, terwijl in sommige districten de vruchten een- 
voudig tusschen de palmen der handen gewreven of met de voeten 
bewerkt worden, waarna het verkregen poeder wordt gezeefd. 
Tengevolge van onachtzame bereiding en meer nog van bedrie- 
gelijke bijmengingen, is het handelsartikel vaak zeer onzuiver en 
dit is mogelijk een der redenen van de afname van het gebruik. 
Kamala wordt in Eng.-Indië voornamelijk gebezigd om zijde vlam- 
mend oranje te verven (Watt's Commercial products). Men zie 
voorts de monographie in Agricultural Ledger 1905 No. 4en het 
naar aanleiding daarvan door Greshoff geschreven opstel in de 
Indische Mercuur van 30 Januari 1906. De bereiding van kamala 
geschiedt in Eng.-Indië slechts door de vrouwen der armere volks- 
klassen; veel toekomst schijnt dit artikel niet te hebben, daar het 
gebruik ervan in de geneeskunde en voor veterinaire doeleinden 
steeds afneemt en kamala voor gebruik als verfstof in Europa 
niet in aanmerking komt. 

Indien deze kleurstof hier wordt benut, dan is het zonder twijfel 
zeer plaatselijk. Het eenige spoor dat ik daarvan vond, is dat op 
Noord-Celebes (Paleleh) de kliertjes der vruchten van een daar 
acheum geheeten plant worden gebezigd om vlechtmaterialen, als 
pandan en biezen, oranje te kleuren. Het ter identificatie gezonden 
herbarium was afkomstig van Mallotus moluccanus, Muell. Arg., 
waarvan de vruchtjes die klieren niet bezaten en trouwens nooit 
bezitten, zoodat vermoedelijk omwisseling heeft plaats gehad bij 
het inzamelen van het materiaal. 

In het Museum: Hout. 


Blumeodendron Tokbrai, /. /. Sm. (Elateriospermum 
Tokbrai, Bl, Mallotus Tokbrai, Muell. Arg.) 
Volksnamen. Soend.: Djébrèt, Ki koekoeran, Tokbraj —Jav.: 
Kéêtjipir. 

Middelmatige of tot 38 M. hooge boom, gewoonlijk 20 à 25 M. 
hoog en 25 tot ca 50 cM. dik, met zekerheid alleen bekend van 
Java, doch daar op vele plaatsen beneden 1400 M. algemeen. 

De stam is zuilvormig, nagenoeg zonder gleuven en wortellijsten 
en levert een voor huisbouw geschikt hout (K. & V. — XII, bl. 460). 
Het is een fraai wit, fijn en sterk bouwhout, dat niet wordt aan- 
getast door witte mieren. De rijpe vruchten worden gegeten 
(Hasskarl, Het Nut No. 196). 


Blumeodendron spec. 
Volksnamen. Mal.: Mata koeroeng (Banka). 

Boom, 25 à 30 M hoog, op Banka groeiend in de kuststreken 
in zoetwatermoerassen: de zware, rechte stam rust op krachtige, 
1.50 à 2 M. hooge steunwortels. 

Het kernhout is tamelijk hard, doch gemakkelijk te verwerken 


Hout. 


Kleurstof. 


Hout. 


Vruchten. 


Hout. 


86 EUPHORBIACEAE. 


en wordt gebruikt voor ribben, kozijnen en huisraad. Als het 
eenigen tijd is uitgeloogd, is het niet onderhevig aan scheuren 
en blijft het vrij van insecten. Het moet onder dak worden ge- 
bruikt, daar het tegen de buitenlucht niet bestand is. 

In het Museum: Hout. 


147/4388. Alchornea rugosa, Muell. Arg. (Aparisthmium javense, 
Hassk.). 

Volksnamen. Mal: Pohon sikat—Soend.: Kédoeng leutik, Kibè- 

wok, Kisengat—Jav.: Drédjég, Kantjilan, Méntoelan, Méranak. 

Heester, 2 tot 8 M. hoog en 4à 10cM. dik, verbreid over den gehee- 

len archipel, op Java niet hoog in het gebergte voorkomende, doch 

overigens op sommige plaatsen nogal algemeen (K. &V.— XII, bl. 467). 

Vruchten. De vruchten werden mij te Batavia getoond als een inlandsche 
medicijn; zij zouden een afvoerende werking hebben. 


147/4388. Alchornea villosa, Muell. Arg. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Ramin boekit, Soemin boekit, 
S. djantan. 


Algemeen voorkomend kruid, ca 6 voet hoog. Van den bast maken 
de maleiers garen (Ridley, Straits Bulletin 1905, bl. 215). 


147/4388. Alchornea Zollingeri, Hassk. 
Volksnamen (volgens De Clercq). Mal.: Rami boekit, Rami 
oetan. 


Heester;, men krijgt er vezelstof van, als touw gebezigd (De 
Clercq No:-133). 


1471/4400. Macaranga bancana, Muell. Arg. 
Volksnamen. Mal.: Kajoe mahang, K. mang, K. sêpat. 
Heester, 6 à 8 M. hoog, in Zuid-Sumatra veelvuldig opschie- 
Hout. tend op verlaten bouwvelden. Het witte hout is zacht en inferieur; 
een enkele maai wordt het gebruikt voor scheeden van snijgereed- 
schap. Tusschen den bast en het spint en ook in het hart bevindt 
Gom. zich een dunne laag geleiachtige, donkerroode gom, die, met wat 
versche melk vermengd (?), een zeer duurzaam hechtmiddel voor 
kleine houten voorwerpen, zooals scheeden voor wapens, doosjes 
enz:, heet te-zijn: 


147/4400. Macaranga gigantea, Muell. Arg. 
Volksnamen. Mal.: Kajoe këtjoebang (Lamp.), Sangkoebang 
(Billiton), Sérkoebang (Palemb.), Simbar koebang (Lamp.) 
— Alf. Minah.: Dahan kagoerangén, Mahawénang, Mawé- 
nang, Samè, Toela-toela. 
Kleine boom, 8 à 10 M. hoog, in Zuid-Sumatra groeiend in de 


Hout. kuststreken. Het hout wordt wegens te geringe duurzaamheid niet 
gebruikt. Evenals de voorgaande bezit deze een roodbruin sap, 
Gom. dienstig om houten voorwerpen aan elkaar te lijmen; vóór het 


aan te wenden laat men het eerst aan de lucht een weinig in- 
Bladeren. drogen. De groote bladeren worden gebruikt voor het inpakken 
van spijzen enz. 


147/4400. 


147/4400. 


147/4:00. 


1471/4407. 


BLUMEODENDRON — ACALY PHA. 87 


Macaranga rhizinoides, Muell. Arg. 
Volksnamen. Soend.: Hoeroe angin, Mara, Mara bênêr, Tjalik 
angin —Jav.: Toetoep, T. awoe, T. sroewa — Mad.: Totop. 
Boom, 15 tot 40 M. hoog en 20 tot 70 cM. dik, op Java in de 
bergstreken zeer algemeen, daarbuiten niet bekend. Bij Pangen- 
tjongan (Preanger Regentsch.) wordt het hout voor huisbouw ge- 
bezigd; het wordt gezegd even goed te zijn als hoeroe-hout (K. & V. 
— XII, bl. 485). Elders schijnt het echter weinig of niet te wor- 
den gebruikt, behalve voor (thee)kisten. 


Macaranga subfalcata, Muell. Arg. 
Volksnamen. Soend.: Ki harepang, Ki harepang prongpeng 
— Jav.: Tanglar. 

Boom, tot 15 M. hoog en 30 cM. dik, op Java zeldzaam voor- 
komend in de bergstreken, daarbuiten niet bekend. Te Takoka 
(Preanger Regentsch.) wordt het hout voor huisbouw gebruikt 
(K.&V:— XII, bl. 482). 


Macaranga Tanarius, Muell. Arg. (Mappa tanaria, 
Spreng, M. tomentosa, B/.). 
Volksnamen. Mal. : Madau (Lamp.), Samè (Mol.) — Soend:: 
Mara-—Jav.: Karahan, Toetoep, Toetoep antjoer—Mad. : Totop 
lakèk — Alf. Minah.: Dahan —Amb.: Hanoewa, Hinan, Lama. 
Kromme boom, 10 tot 20 M. hoog en 20 tot 50 cM. dik, verbreid 
over Z. O. Azië en tropisch Australië, op Java van af de laagvlakte tot 
op ca 1400 M. boven de zee zeer algemeen (K. & V. — XII, bl. 190). 
Het hout is licht en niet duurzaam maar wel taai, zoodat dunne, 
rechte takken in de Lampongs veel worden gebruikt voor ladders bij 
den peperpluk. Het melksap wordt daar gebezigd als houtlijm op 
dezelfde wijze als dat van Macaranga gigantea, Muell. Arg. K. & V. 
berichten, dat in Kedoe mèndong-vlechtmateriaal met bladeren van 
dezen boom wordt zwart gekleurd. In de Lampongs doet men de 
vruchten in versch palmsap om daaruit fraaie suiker te verkrijgen. 
Rumphius’ beschrijving van Tanarius minor wijkt af van 
die van K.&V. Hij vermeldt (Ill, bl. 190) een roode en een witte 
soort (vorm ?), beide kleine boompjes of hooge heesters, opschie- 
tend met een rechten stam, die niet dikker wordt dan een dij. 
Het meeste gebruik heeft men volgens hem van de schors, die 
wordt gebruikt tot het tanen van vischnetten; men schilt den bast 
af, kookt dien in water en doopt de netten, of het garen waarvan 
men netten maken wil, twee of drie maal daarin. Om de verf 
beter te doen houden voegt men aan dit bad een weinig curcuma 
en geraspte klapper toe. De netten krijgen daarvan een rosse 
kleur en worden bestand tegen de inwerking van het zeewater. 
Een aftreksel van den bast, alleen of gemengd met andere middelen, 
wordt gedronken tegen bloeddiarrhee en die bast is ook een der be- 
standdeelen van een drank, welke aan kraamvrouwen wordtgegeven. 
In het Museum: Hout. 


Acalypha boehmerioides, Mig. 
Volksnamen. Mad.: Tompang parot. 
Kruid. Volgens Vorderman (Madoereesche planten No. 405) wordt 


Hout. 


Gom. 


Bladeren. 


Vruchten. 


147/4407, 


1471/4407, 


1471/4407. 


Wortels. 


Bladeren. 


Bloemen. 


88 EUPHORBIACEAE. 


een aftreksel van de bladeren als kraamzuiveringbevorderend mid- 
del gegeven. 

Onder den naam van Urtica molucca mortua beschrijft 
Rumphius (VI, bl. 49) een plant met een enkelen, houtachtigen, 
ronden stengel, voorkomende in verlaten tuinen: deze is, met 
twijfel, geïdentificeerd als Acalypha boehmerioides, Mig. Rumphius 
deelt mede, dat de bladeren door de ternatanen worden gegeten 
en, gewreven, op gezwellen en bloedvinnen worden gelegd als 
rijpmakend en zuiverend middel. Als inl. namen vermeldt hij : Mal. 
Mol. : Daoen gatêl mati — Tern.: Sosoero boboedo. 


Acalypha Caturus, B/. 
Volksnamen. Soend.: Handjawan, Ki rawaj — Jav.: Goprak, 
Koejam, Kojan, Larlaran, Lawoe, Témbési, Toetoep antjoer, 
Toetoep goprak—Mad.: Kalangkongan, Pêlangkongan, Totop 
potê — Alf. Minah.: Kajoe in tjíos. 
Boomheester of kleine boom, in Midden- en Oost-Java in de 
lagere bergstreken zeer algemeen (K. & V. — XII, bl. 510). In de 
Minahassa worden de bladeren als sajoer gegeten. 


Acalypha fruticosa, Forsk. 
Volksnamen ? 

Struik, verbreid over de tropen der Oude Wereld. Op het Ma- 
leische Schiereiland wordt een heet aftreksel van de gedroogde 
bladeren gedronken als genotmiddel gelijk thee en ook bij verhoogde 
temperatuur, ingewandswormen, enz. (Straits Bulletin 1908, bl. 268). 

Acalypha hispida, Burm. 

Volksnamen. Kattestaart — Mal.: Boentoet koetjing, Ekor 
koetjing — Soend.: Tali andjing — Jav.: Woenga tambang 
— Tern.: Lo/iti. 

Veelvuldig gekweekte bloemheester, waarvan het vaderland on- 
bekend is (K. & V. — Xil, bl. 18). 

De wortels en bloemen van den Cauda felis, zegt Rumph. 
(IV, bl. 82), houdt men voor het aangewezen middel tegen bloed- 
spuwing, mits niet veroorzaakt door eenig bijtend vergif. Men 
wrijft de wortels in water en geeft dat te drinken, of kookt ze 
in water met suiker tot een stroopje. Anderen wrijven de wortels 
met water tot een dikke pap en nemen die in met rozenwater, of 
wrijven ze met een stuk wortel van poelé, ter lengte van een vinger, 
en drie wortels van Cyperus rotundus, Rumph. (= téki). 

De bladeren gebruikt men op Hitoe om de witte melaatschheid 
(noman poetih, volgens Filet No. 1440 albinismus of vitiligo) te 
genezen. Men wrijft ze met kéntjoer tot een deeg, waarmede de 
aangetaste plaatsen dagelijks worden bestreken, want deze ziekte 
is geneselijk, niet echter de noman itam, die als een herpes het 
geheele lichaam omvat en zwart maakt. Ook worden de bladeren 
gebruikt tegen Spruw bij kinderen (Rumph.). Boorsma vermeldt 
ze in Jaarboek 1906 onder den naam van ki tadjam, zoodat zij 
hier als diureticum zullen worden gebezigd. 

De bloemen worden als volgt tegen bloedspuwing aangewend: 
men kauwt ze rauw, den geheelen dag door, met pinang poetih, 


147/4407. 


1417/4407. 


1471/4421. 


ACALYPHA — RICINUS. 89 


somtijds onder toevoeging van een weinig gember, of jonge poelé- 
bladeren en Kéntjoer. Ook wrijft men ze wel fijn. met een even 
groote hoeveelheid poedersuiker. 


Acalypha indica, L. 
Volksnamen. Mal. Batav.: Lêlatang, Roempoet bolong-bolong, 
R. kokosongan — Mal. Malakka: Tjeka mas. 

Zeer algemeen onkruid, waarvan een afkooksel door de maleiers 
wordt gebruikt als purgeermiddel (Ridley, Mal. Geneesmiddelen, bl. 
11). Dr. Boorsmadeelde mijmede,dat het sap met succes in de oogen 
wordt gedruppeld tegen hoofdpijn ; het is echter eenigszins scherp. 


Acalypha spec. (grandis, Beníh.?: stipulacea, Klotsch?). 
Volksnamen. Mal.: Ekor koetjing oetan — Tern: Lofitisaloeoeki. 

Den Cauda felis agrestis beschrijft Rumphius (IV, bl. 84) 
als een hoogen struik, in de Molukken wildgroeiend in het kreupel- 
hout, op magere steenachtige, zonnige plaatsen en op luchtige 
heuvels, doch het meest in verlaten boschtuinen. 

Tegen spruw nemen sommigen de middenschors van den stam, 
wrijven die met water en spoelen daarmede den mond. Dit middel 
heeft geholpen, zegt Rumph., waar andere gefaald hadden. De 
bast, met een stukje muskaatnoot in water afgetrokken en dat 
gedronken, geneest witten vloed. Daarna gebruikt men dan een 
aftreksel van Haleky terrestris, Rumph. (Euphorbiacea) en kauwt 
de jonge bladeren met pinang. 

Meer dan de bast zijn de bladeren in gebruik tegen spruw. 
Men bestrijkt ze met het sap van Limonellus aureus, Rumph. (Citrus 
spec.), wikkelt ze in een ander blad en verwarmt ze boven het 
vuur; het sap perst men dan eruit en giet dat den kinderen in 
den mond. Bij diarrhee geven de ternatanen hun kinderen de fijn- 
gewreven bladeren en bloemen door het eten. 

Rumphius onderscheidt een witte (tab. 37, fig. 2,) en een roode 
soort (fig. 1). Van de laatste, door sommige maleiers linké genoemd, 
zegt hij in het Aanhangsel, dat een papje van de bladeren een 
goed middel is om allerhande zweren en schurft aan handen en 
voeten te zuiveren, te doen opdrogen en te genezen. 


Plukenetia corniculata, Smith (Hedraiostylus cor- 
niculatus, Hassk.). 
Volksnamen. Mal.: Paina-paina, Pina-pina. 
Klimmende heester van Z. O. Azië (K. & V. — XII, bl. 526), 
de Sajor Baguala van Rumphius (l, bl. 194). Volgens dezen 


„werd hij (in het district Baguala) op de erven aangeplant, omdat 


147/4424. 


de naar vlier riekende, zoet smakende bladeren, met klappermelk 
gekookt, een smakelijke groente geven. In Zuid-Sumatra wordt 
deze heester op de ladangs aangeplant (uit zaad) om de spruiten 
en jonge bladeren, die voor lalab gezocht zijn. 


Ricinus communis, L. (R. inermis, Mill, R. rugosus, 
Mill, R. spectabilis, Bl). 
Volksnamen. Palma Christi, Wonderboom — Soend.: Djarak 
kaliki — Jav.: Djarak — Mad.: Kalèkè. 

Zeer algemeene heester of kleine boom, kruinhoogte 3 tot 15 M., 


Bast. 


Bladeren. 


Variëteiten. 


90 EUPHORBIACEAE. 


147/4424. waarschijnlijk afkomstig uit Afrika, doch overal in de gematigde 


Cultuur. 


Stengels. 


Bladeren. 


en warme streken gekweekt en in de tropen — ook hier — ver- 
wilderd (K. & V. — XII, bl. 537). 

Alle vormen van Ricinus, zegt Rumphius (V, bl. 92), schieten 
haastig op en vermenigvuldigen zich zoozeer van de afgevallen zaden, 
dat zij, als men ze liet begaan, in korten tijd een groot veld zouden 
beslaan. Men heeft ze niet gaarne in de tuinen, omdat zij den bodem 
zeer uitputten. Als men twee-maal een en hetzelfde veld met Ricinus 
bezaait, zijn de tweede maal de planten veel kleiner en magerder 
dan den eersten keer. Op Java kiest men zoodanige gronden voor dit 
gewas, die voor andere cultures ongelegen of ongeschikt zijn (R.). 
Thans is het niet veel anders dan in Rumphius’ tijd. Zeer zel- 
den wordt volgens De Bie (Inl. Landb. Il, bl. 46) Ricinus aan- 
geplant op sawahs; in den regel geschiedt dat op tegalans, ge- 
woonlijk tusschen allerlei eenjarige gewassen als padi, komkom- 
mers, katjangsoorten e.d. Tusschen overjarige gewassen wordt 
Ricinus niet geduld, omdat hij — volgens zeggen van den in- 
landschen landbouwer — op den duur op de andere gewassen 
een schadelijken invloed uitoefent en ook omdat zijn loof zeer 
langzaam vergaat. 

Intusschen is in de Soendalanden deze cultuur van onderge- 
schikt belang. Sollewijn Gelpke (bl. 140) vermeldt, dat de be- 
langrijke djarakcultuur te Toeloeng Agoeng wordt gedreven zoo- 
wel op sawahs als op tegals en zoowel op klei- als op zandgrond. 
De plantwijze hangt af van de variëteit. Voor vroegrijpende vor- 
men, die daar dikwijls alleen worden verbouwd, geschiedt de 
grondbewerking slechts oppervlakkig. Men zaait uit op 4 > 4 
of 4 XX 5 voet, en als de planten 1!/, voet hoog zijn wordt de 
grond losgemaakt en aardt men tegelijkertijd aan. Na een maand 
worden. de toppen uitgeknepen, hetgeen veertien dagen later rijke- 
lijke takvorming tengevolge heeft. De beschrijving van De Bie 
komt hiermede overeen; hij zegt, dat Ricinus beter gedijt op los- 
sen dan op zwaren grond, dat men ín elk pootgat 2 of 3 zaden 
doet en 1!/, maand na het planten wiedt en aanaardt; dit aan- 
aarden wordt volgens dezen schrijver 1'/, à 2 maanden later her- 
haald en het toppen zou eerst dan plaats hebben met het doel 
te voorkomen, dat de planten teveel in de lengte groeien waar- 
door het plukken zou worden bemoeilijkt. Ongeveer vier maan- 
den na het uitzaaien rijpen de eerste vruchten. 

Laatrijpende vormen worden volgens Sollewijn Gelpke altijd 
geplant tusschen andere gewassen in: als het veld bezaaid is 
poot men Ricinus daartusschen op 12 tot 15 roeden in het vierkant. 

Het gebruik van deze plant bepaalt zich niet tot de zaden. 
Volgens Hasskarl (Het Nut No. 236) worden de bladstelen en 
jonge takken over het vuur gehouden, totdat er aan de einden sap 
uitloopt; dat sap wordt, nadat het wat is afgekoeld, in het oor 
gedruppeld tegen doofheid tengevolge van gevatte koude. Velerlei 
nut wordt opgegeven van de bladeren. Een weinig boven het 
vuur verflenst worden zij, volgens Rumphius, opgelegd om de 
pijnen bij podagra te verlichten, waarvoor men ze herhaaldelijk 
moet verwisselen. Gewreven trekken zij roos uit en den brand 
uit ontstoken oogen, in het bijzonder als men wat azijn met rijst- 


RICINUS. 91 


1471/4424 meel daaronder mengt. Van de bladeren van djarak mérah zegt 
hij, dat zij, warm gemaakt op gebroken, verstuikte en gezwollen le- 
den geappliceerd wordende, de zwelling doen verdwijnen. Filet (No. 
1975) vermeldt, dat de bladeren, fijngewreven met aluin, dikwijls 
op chronische beenzweren worden gelegd en—in melk gekookt — 
een goed weekmakend middel zijn. Fiet sap uit de warm gemaakte 
bladeren van den rooden vorm dient in de Soendalanden om te wrij- 
ven tegen pijn in de beenderen (pégël). Nog meer toepassingen vindt 
men vermeld in de monographie van Greshoff (Schetsen, bl. 131). 

Als de rijpe, aardkleurige of zwartachtige vruchten aan de zon Vruchten, 
zijn blootgesteld, splijten zij krakend in twee of drie stukken en 
werpen de zaden met kracht uit. Hetzelfde doen de afgebroken 
trossen, als men ze in de zon legt en zonder dat barsten houdt men 
ze niet voor rijp. Men moet ze op een breede mat drogen, omdat 
de zaden wijd en zijd springen (Rumph.). Het plukken geschiedt vol- 
gens Sollewijn Gelpke op verschillende wijzen. Sommigen breken 
den geheelen tros af als de oudste vruchten openspringen; anderen 
nemen alleen de rijpe vruchten, doch bij een eenigszins grooten 
aanplant is deze methode onuitvoerbaar. Men droogt het geplukte 
in de zon en de zaden worden daarna uitgeslagen. De laatrijpende 
vorm, tusschen andere gewassen in geplant, levert per boom ruim 
i, kati zaden op, de vroegrijpende ca 5 picol per bouw. 

Elke vrucht, vervolgt Rumphius, bevat drie zaden, in uiterlijk Zaden. 
volkomen overeenkomende met teken, doch mooi geteekend: de 
glimmende, gladde schil vertoont vele zwarte lijnen en streepjes 
op een valen, zilverkleurigen grond. In oude tijden werden de 
zaden als purgeermiddel gebruikt; 32 zaden, gewreven en met een 
weinig warm vocht ingenomen, waren een gewone purgatie, maar 
dewijl die de maag geweldig van streek bracht, is zij in onbruik 
geraakt. Zes of zeven zaden kan men zonder bezwaar inne- 
men (Rumph.). Vorderman deelt mede (Teysmannia 1894, bl. 
713), dat de madoereezen nog steeds de zaden voor dit doel 
gebruiken, doch gepoft boven vuur, waardoor de giftigheid ver- 
dwijnt. De smaak ís niet onaangenaam. 

De giftige zaden van Ricinus communis zijn herhaaldelijk on- Samenstelling. 
derzocht. Het oliegehalte is uiteenloopend en bedraagt somtijds 
2, van het gewicht der kernen. De giftigheid wordt veroorzaakt 
door een eiwitstof, ricine, die door verhitten haar schadelijkheid 
verliest. De olie onderscheidt zich van andere oliën door haar Otie. 
buitengewone dikvloeibaarheid, hoog soortelijk gewicht (—+ 0.96) 
en haar afwijkend gedrag tegenover oplosmiddelen. De kwaliteit 
verschilt naar de bereiding. De fabriekmatige bereiding van dja- 
rakolie tot technisch —en castorolie tot medicinaal gebruik, zooals 
die vroeger plaats had in Kediri, beschrijft Vorderman (in Teys- 
mannia, zie boven) als volgt. Om djarakolie te maken werden de 
ricinuszaden, na te zijn gestoomd, hydraulisch onder een druk van 
300 atmospheren geperst. Voor het vervaardigen van castorolie 
echter werden daar de (niet geschilde) zaden, zonder voorafgegane 
verwarming, aan een druk van slechts 60 atmospheren onderworpen. 
In beide gevallen was de olie verontreinigd met eiwit en slijm ; bij de 
castorolie-bereiding werden die zeer zorgvuldig verwijderd, maar bij 
djarakolie minder. Deze laatste werd gezuiverd door bezinken, de 


92 EUPHORBIACEAE. 


1471/4424. eerste door vermengen met water *) en koken onder afschuimen. 


Medicinaal. 


Technisch. 


Het koken werd voortgezet totdat het water nagenoeg was verdampt 
en de olie dus bijna watervrij was, waarna ze in bakken buiten de 
inwerking van het licht te bezinken werd gezet. Het kostte on- 
geveer 2 maanden tijd eer het overgebleven water was uitgezakt. 
Koudgeslagen olie is aanvankelijk reukeloos; eerst na verloop van 
een half jaar neemt zij de bekende weerzinwekkende lucht aan. 

De purgeerende werking van castorolie ís niet het gevolg van het 
voorkomen daarin van het reeds genoemde, in de zaden aanwezige 
toxalbumine ricine of eenig ander specifiek lichaam, doch uitsluitend 
van de samenstelling der olie. Alle vette oliën bezitten laxeerende 
eigenschappen en zulks des te krachtiger, naarmate zij in het darm- 
kanaal moeilijker geabsorbeerd worden : bij ricinusolie geschiedt dat 
zeer langzaam en dit is de reden, dat zij bijv. ongeveer drie maal 
sterker werkt dan olijfolie. De werking is derhalve zuiver mechanisch. 

De beteekenis van ricinuszaad als grondstof van het meest 
algemeen gebruikt wordende purgeermiddel ís echter gering 
vergeleken bij de beteekenis ervan als technisch zaad. Bij het 
appreteeren van katoenen en wollen stoffen wordt gebruikt de z.g. 
soluble castor oil, verkregen door behandeling van ricinusolie met 
natronloog. Door oplossen van ricinusolie in zwavelzuur en neutra- 
lisatie met ammonia krijgt men de turksch rood-olie der ververijen. 
Verder wordt ricinusolie gebruikt voor het invetten van leer (o.a. 
marokkijn-leer), in sommige vernissen, haaroliën, pomades, enz. 
Het is een uitmuntende smeerolie, vooral voor snelloopende werk- 
tuigen; zij bezit een groot smerend vermogen en wordt (volgens 
Journal d'Agr. tropicale Dec. 1908, bl. 369) bij hooge temperaturen 
niet ontleed, zoodat men meende, dat zij bruikbaar zou zijn als 
cylinderolie voor motoren enz. Ook wordt ricinusolie bij uitstek 
geschikt genoemd voor lampolie (Greshoff, Schetsen). Veel wordt 
ricinusolie voorts gebezigd in de zeepziederij; 5 à 10°/,, toegevoegd 
aan andere oliën, geeft een halfdoorschijnende zeep. Haar alleen 
voor de zeepfabrikatie te gebruiken is niet aan te bevelen, omdat 
het rendement gering is en de zeep niet schuimt. Ook in ander 
opzicht is de Rícinus voor de zeepziederij van groot belang; het 
zaad is n.l. zeer rijk aan een enzyme, lipase geheeten, dat in staat 
is om betrekkelijk snel vetten en oliën te splitsen in vrij vetzuur 
en glycerine. De op deze wijze verkregen vetzuren kunnen direct 
als zoodanig voor de kaarsen-fabrikatie dienen en geven, na neu- 
tralisatie met soda of potasch, harde of zachte zeep. Dit procédé 
wordt in Europa steeds verder vervolmaakt; in Indië wordt het 
nog niet toegepast. Daar gedane proefnemingen zijn gepubliceerd 
in Teysmannia 1909, bl. 436. 

Hier wordt djarakolie voornamelijk gebruikt als smeerolie en in 
het batikbedrijf ter toebereiding van katoen voor het verven met 
méngkoedoe. Rumphius geeft als voornaamste toepassing van dja- 
rakolie bij de maleiers en javanen op, het pekken van vaartuigen 
daarmede. Zij nemen, zegt hij, zeer fijn gezeefde, ongebluschte 


1) _Ricinusolie geeft bijzonder gemakkelijk blijvende emulsie’s; het emulsief 
vermogen is zelfs zóó groot, dat kleine hoeveelheden, toegevoegd aan andere 
oliën, ook aan deze de eigenschap verleenen om houdbare emulsies te vormen. 


RICINUS. 93 


147/4424. kalk en voegen daaraan onder gestadig omroeren een derde deel 


ricinusolie toe. Met houten stampers werkt men dat deeg zoolang 
door elkaar, tot het taai wordt en uitgetrokken kan worden als was. 
Hiervan maakt men dunne, lange riemen, die op den buitenkant der 
vaartuigen worden geplakt, op de naden wat dikker dan op de 
andere deelen. Het deeg kleeft terstond vast en wordt glashard. 
Om het weeker te maken vergroot men de hoeveelheid olie en om 
het vaster te maken mengt men er werk van oude touwen onder 
(Rumph.). Dr. Boorsma deelde mij mede, dat hij dit-mengsel te 
Batavia nog heeft zien toepassen bij het breeuwen van prauwen. 

De perskoekis giftig door de bij het persen daarin achterblijvende 
ricine en wordt slechts gebruikt als meststof (ca 4.8°/, stikstof en 1.60/, 
phosphor). Greshoff zegt, dat zij een goed ratten- en muizengift is. 
Vervalsching van veekoeken met de residu van de ricinus-olieberei- 
ding heeft herhaaldelijk aanleiding gegeven tot vergiftiging van 
vee. Merkwaardig is echter, dat — volgens Greshoff — sommige 
dieren, zooals buffels, zonder schade ricinehoudend voeder kun- 
nen eten. Men heeft wel aanbevolen de persresidu zelfs voor men- 
schelijke consumptie geschikt te maken (speciaal voor lijders aan 
suikerziekte) door langdurige verwarming. 

De uitvoer van djarak uit Ned.-Indië is beperkt tot Java; hij is 
wisselvallig en zinkt in het niet bij vergelijking met de uitvoeren 
uit Eng.-Indië. Uitbreiding van deze cultuur is niet te verwachten; 
in sommige streken is zij geheel verlaten doordat de gelegenheid 
tot afzet van de olie, die ook hier als smeerolie meer en meer 
wordt verdrongen door smeermiddelen van mineralen oorsprong, 
afnam. Voorts is de cultuur vrij riskant : oogstmislukking door felle 
droogte, en meer nog door ontijdige regens in den oostmoesson, 
komt herhaaldelijk voor. Vruchten die in de regenmaanden rijpen, 
zijn meest voos of wormstekig, constateerde reeds Rumphius. 
Dientengevolge is de productie in het algemeen dalende. Toch 
ziet men somtijds na eenige droge jaren de cultuur plotseling op- 
leven, daar droogte den djarak tenslotte minder schaadt dan de 
meeste andere gewassen. Volgens de officieele statistiek heeft de 
uitvoer bedragen, in tonnen: 


van/in Semarang. | Soerabaja. | Probolinggo. eee ed Pasoeroean.) Elders. 
1910 329 |__414 97 — — — 
1911 142 481 55 nv. n.v. 11 
1912 164 415 305 = En Tnt 
1913 | 542 810 305 127 15 — 
1914 _ | _706 665 109 53 LE A ens 


Volgens Wijs (in Van Gorkom’s Ol. Cultures Il, bl. 246) is de 
djarak van Java zeer gezocht, vooral de kleine bruine; zij wordt 
hooger geschat dan die uit Eng.-Indië, dat het leeuwendeel heeft 
in de wereldproductie. 

Rumphius onderscheidt den djarak in Ricinus albus en Ri- 
cinus ruber, den eersten met groene, den tweeden met roode bla- 
deren: van R. albus vermeldt hij nog verschillende vormen. Be- 


Residu. 


Productie. 


Uitvoer. 


Variëteiten. 


04 EUPHORBIACEAE. 


langrijker is de indeeling van Sollewijn Gelpke in vroeg- en 
laatrijpende. De vroegrijpende, djarak boedég of dj. pindjal, bereikt 
geen grootere hoogte dan 4 of 5 voeten wordt, gelijk gezegd, dikwijls 
alleen verbouwd. Op den leeftijd van 4 maanden kan geoogst worden. 
K. & V. beschrijven djarak boedég als een vorm met geheel glad- 
de vruchten. Djarak pindjal of dj. lalêr werd mij uit Kediri ge- 
zonden als een laatrijpende vorm. De laatrijpende vormen, vol- 
gens Sollewijn Gelpke te Toeloeng Agoeng djarak dalém, dj. kë- 
pjar of dj. sapi geheeten, hebben een boomachtigen habitus en 
worden altijd geplant tusschen andere gewassen in.Djarak kêpjar 
beschrijven K. & V. als een vorm met groote bladeren en groote 
bloem- en vruchttrossen. Als laatrijpende vormen, die eerst na 
6 maanden oogstbaar zijn, werden mij uit Kediri gezonden dja- 
rak bokor, dj. brama of dj. goenoeng, dj. goendoel, waarvan de 
vruchten geheel ongestekeld zijn, dj. kêbo en de reeds bij de vorige 
categorie vermelde djarak pindjal of lalêr. 

De meeste van deze vormen hebben kleine zaden, de djarak klapa 
van Buitenzorg groote. Voorde bereiding van castorolie dienen slechts 
de kleine zaden, terwijl de olie uit de groote uitsluitend voor tech- 
nische doeleinden wordt gebruikt. Van Java worden alleen kleine 
zaden uitgevoerd, die naar de kleur worden onderscheiden. / 

In het Museum: Zaden, olie. 


147/4425. Homonoia riparia, Lour. (Adelia neriifolia, Roth, 
Ricinus salicinus, Hassk.). 
Volksnamen. Mal.: Sangkir (S.W.K.), Sesang aroes (Lamp.) 
— Soend.: Tjoejer — Jav.: Sobah. 

Breed vertakte, ca 1.50 M. hooge heester van Zuid-Oost Azië, 
groeiend in de beddingen der rivieren (K. & V. — XII, bl. 547). 
Hasskarl (Het Nut No. 886) zegt, dat men hem aan de kanten van 
het water plant om afspoeling tegen te gaan. De sappen zouden 
den inlanders dienen tot het zwartverven van de tanden en om 
losse tanden weder vast te doen staan. 

Vorderman (Geneesmiddelen II) bericht, dat te Bodjonegoro de 
vruchtjes der op de banken in de Solorivier groeiende sobah als 
medicijn worden verkocht. 


147/4428. Aleurites moluccana, Willd. (A. triloba, Forst). 
Volksnamen. Bancoulier, Candle nut, Lichtnussbaum — Mal.: 
Kémiri, met kleine afwijkingen in vele andere inlandsche 
talen — Soend.: Moentjang. 

Groote, zeer hooge boom, soms wel 39 M. hoog met een stam- 
middellijn van 110 cM., doch meestal kleiner, in alle tropische en 
subtropische landen wild en gekweekt, op Java in alle kampongs 
aangeplant (K. & V. — XII, bl. 551). 

Hout. Volgens dezelfde schrijvers wordt het hout als te licht en te weinig 
duurzaam niet als bouwhout gebezigd, hoewel het in groote afmetin- 
gen te verkrijgen is. Te Kediri is het goed bevonden voor lucifersstok- 
jes, doch ongeschikt voor doosjes (Teysmannia 1896, bl. 505): bij de 
Eerste Javaansche Lucifersfabriek te Semarang bleek het daarentegen 
volgens de opgave van Koorders in Tectona Ill, bl. 124 te zwak. 

Bast. Te Batavia wordt de bast volgens mededeeling van Dr. Boorsma 


RICINUS — ALEURITES. 95 


1471/4428. wel gebruikt tegen bloeddiarrhee. De Clercq (No. 135) vermeldt, 
dat het sap uit den bast, gemengd met klappermelk, in gebruik 
is als middel tegen spruw. Van de jonge bladeren wordt een Bladeren. 
aftreksel met zeer goed gevolg gegeven tegen scrophulosis (Genees- 
kundig Tijdschr. v.N.I. 1854, bl. 477). 

Daadwerkelijk zijn alleen de zaden van dezen boom van oe- Zaden. 
conomisch belang; zij zijn, als bekend, een onmisbaar, in bijna 
alle specifiek indische gerechten voorkomend ingrediënt, vooral 
voor het toebereiden van een saus waarmede afgekookte groenten 
als toespijs bij de rijst worden gegeten, en als zoodanig zijn zij 
een handelsartikel van eenig belang. Java, waar de boom zeer 
algemeen is, importeerde in 1914 uit andere deelen van den ar- 
chipel nog 2.748 tons, waaronder 1.844 tons van Timor & Onderh., 
308 tons van Bali & Lombok, 101 tons van Palembang en 52 tons 
uit de Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo. 

Technisch zijn zij meer belangwekkend dan belangrijk als olie- otie. 
zaad. Volgens Wijs (Vetcatalogus) wegen zij 10 à 14 gram per 
stuk en per H.L. 47 Kg.: de harde, 3 tot 5 mM. dikke zaadhuid 
maakt 65 à 70 °/, uit van het zaadgewicht. De kernen bevatten 60 
tot 66°/, olie, die, koud geperst, lichtgeel is en aangenaam van 
reuk en smaak, warm geperst echter donker gekleurd en walgelijk 
riekend en smakend. Deze olie is sterk drogend en kan de lijnolie ver- 
vangen als schildersolie en in de zeepziederij. Het joodgetal — een 
maatstaf voor het drogend vermogen — varieert tusschen 136 en 164. 
De perskoek is niet geschikt voor veevoeder, doch een uitstekende 
meststof met ongeveer 8°/, stikstof en 3.6°/, phosphorzuur (Wijs). 

In kleine hoeveelheden worden deze zaden wel in Europa verwerkt, 
in het bijzonder in Duitschland, en ook Ned.-Indië voert ze uit, 
in te geringe kwantiteit echter om de moeite van het opstellen van 
een overzicht te loonen. Gewoonlijk is hier de waarde voor binnen- 
landsch gebruik te hoog (te Soerabaja werd in 1916 10 à 11 gulden 
per picol betaald) om uitvoer als oliezaad mogelijk te maken en, 
waar dat niet het geval zou zijn, levert het verwijderen van den 
harden dop een bezwaar op, gelijk dat ook in Europa het geval is. 
In het Jaarboek 1909 Dept. van Landb., bl. 80 zegt Dekker, dat, 
naar het schijnt, in de Molukken een gemakkelijk middel wordt 
toegepast om de zaden te schillen. Men zou ze daar in de zon 
scherp drogen, waardoor de zaadhuid tenslotte zou openspringen. 
Mij is dit evenwel niet gelukt; de schil barst alleen. K&miri-olie 
wordt hier vrij veel en voor verschillende doeleinden gebruikt, 
niet echter als schildersolie, ondanks haar groot drogend vermogen 
en het feit, dat lijnolie in groote hoeveelheid wordt ingevoerd. Zij 
dient hier als lampolie, misschien ook wel eens voor medicinale 
doeleinden (Mevr. Kloppenburg verklaart haar een goed middel 
tegen het uitvallen van het haar), voorts — volgens Greshoff's 
Schetsen, bl. 1 — bij het batiken, n.l. om de met soga (Peltophorum) 
rood te verven kains voor het opnemen van de kleurstof geschikt 
te maken, en ten slotte misschien voor culinaire doeleinden. Ten- 
minste, Hasskarl zegt (Het Nut No. 459), dat zij, behalve als 
veel stinkenden walm afgevende lampolie, ook wel in de keuken 
wordt gebruikt, hoewel zij niet lekker is. Volgens de recenter 
mededeelingen van Vorderman in het Geneeskundig Tijdschr. v. 


Residu. 


Overige toe- 
passingen. 


Giftigheid. 


96 EUPHORBIACEAE. 


N 1. 1899, bl. 180 echter, wordt kEmiri-olie door de inlanders (op 
Java) nooit tot het bereiden van spijzen gebruikt, wel de residu der 
zaden, die na het uitpersen van de olie overblijft. Daarvan wordt dagé 
kemiri gemaakt, een voedingsmiddel van het genre reeds beschreven 
onder Arachis hypogaea, L. Volgens hetzelfde Tijdschr, jaargang 
1902, bl. 428 wordt de perskoek fijngestampt, 2 etmalen in stroo- 
mend water geweekt en daarna in een koekoesan gestoomd. Hier- 
mede wordt verder gehandeld als vermeld onder Arachis hypogaea, 
L; kêmiri eischt vier dagen om dagé te worden en de me ssa wordt 
insgelijks zuur, indien de grondstof na het stoomen ín aanraking 
is geweest met de vingers. 

Waar de vrucht materiaal moet opleveren voor de verlichting, 
neemt men somtijds niet de moeite om er de olie uit te persen, 
doch rijgt de kernen eenvoudig aan een spietje. In Rumphius’ 
tijd was het gewone gebruik, dat de javanen en makassaren van 
Camirium maakten, het vervaardigen van kaarsen. Men stampt, 
zegt hij (ll, bl. 180), de pitten fijn, kneedt ze terdege met een 
weinig katoen of klappervezel tot de consistentie van een dikke 
reuzel, neemt stokjes van gespleten bamboe en rolt het deeg daar om 
tot de dikte en den vorm van een kaars. Die kaarsen branden wel 
gestadig, doch zijn veel vlugger op dan vetkaarsen en geven ook een 
onaangenamen geur af. Het maken van dergelijke kaarsen heeft nog 
op precies dezelfde wijze plaats op Sumatra; de zaden heeten daar 
naar dit gebruik: boewah damar (Veth, Sumatra-expeditie, Volks- 
beschrijving Il, bl. 175). Andere toepassingen had men daarvan 
in R's tijd nauwelijks; sommigen aten de zaadkernen rauw met 
een weinig peper, doch men moet er niet te veel van eten, zegt 
hij, want zij maken dronken. ’t Zekerste is, dat men de noten 
in het vuur werpt en ze er in laat, totdat de schil ín brand vliegt; 
de gebraden pit kan men dan uit de hand eten of gebruiken in 
de plaats van klapper (Rumphius). 

Hoewel de giftigheid niet groot schijnt te zijn, gezien het dage- 
lijksch gebruik in de voeding, zijn de zaden toch niet volkomen on- 
schuldig. Greshoff (Schetsen) vermeldt dierproeven, die aantoonen, 
dat de kiemen een stof bevatten, welke in werking overeenkomt 
met het scherpe gif van Jatropha Curcas, L. en vergiftigingsver- 
schijnselen, veroorzaakt door het inwendig gebruik van kEmiri-olie, 
zijn geconstateerd. Voor meerdere bijzonderheden en het gebruik 
elders, zie Greshoff, Schetsen. 

In het Museum: Bast, zaden, olie. 


147/4428. Aleurites spec. div. 


Aleurites trisperma, Blanco is een kleine, ca 15 M. hooge boom 
van de Philippijnen, op Java aangeplant en verwilderd: op open 
plaatsen en in kampongboschjes. Het is niet onmogelijk, dat deze 
soort is ingevoerd in plaats van den chineeschen houtolie-boom 
(K. & V. —XIl, bl. 556). In West-Java wordt hij aangeduid als 
kémiri tjina of moentjang tjina en uit zijn giftige zaden wordt volgens 
Korte Berichten van 26/3'12, bl. 153 een olie geperst, in het Tange- 
rangsche bekend als minjak pakal. De boomen komen daar zeer ver- 
spreid voor, evenals in Krawang, den omtrek van Batavia, Tjiandjoer, 
Djasinga en waarschijnlijk op nog wel meer plaatsen. Op de par- 


ALEURITES. 07 


147/4428.ticuliere landen Krawatji en Tjilongok'(Tangerang) zijn er door 
den landheer aanplantingen van gemaakt in een plantverband van 
20 > 40 voet: de zaden worden direct op de plaats uitgelegd 
in pootgaten en leveren boomen, die op 5 à 6-jarigen leeftijd 
aanvangen vrucht te dragen. Zooals de naam aangeeft, wordt de 
olie gebruikt voor het breeuwen van vaartuigen. 

De zaden zijn 2.5 à 3 cM. lang, iets minder breed, zeer rijk aan 
olie; de schil is na drogen gemakkelijk te breken. De bij het Agr. 
Chemisch Laboratorium te Buitenzorg bepaalde constanten van een 
monster op de gebruikelijke wijze warm geperste olie zijn: 


BNB Cmr ze VO029 
DE es ot Dr Me VC 
verzeepingsgetal . . . 194,9 
BONE et IRE 0.3 
DOLE alen REESE ln 155) 


Dit joodgetal is iets hooger dan dat van een uit den handel te 
Batavia verkregen monster foeng joe, echter aanmerkelijk lager 
dan dat (166.7), hetwelk men voor zuivere toeng joe vindt opge- 
geven. Desniettemin is de olie van këmiri tjina zeker een sterk 
drogende olie. Volgens Philippine Journal of Science 1907 A, bl. 
443, komt zij in zoo hooge mate overeen met chineesche houtolie, 
dat zij daarvan moeilijk is te onderscheiden. In het Tijdschr. d. 
Ind. Mij. v. N. & L. Jan. 1913, bl. 16 werd door den schrijver een 
opwekking geplaatst om met deze olie practische proeven te nemen 
als verfolie, ter vervanging van de uit China ingevoerde houtolie. 

De chineesche houtolie is volgens het Bull. Imp. Inst. 1913, bl. 
441 afkomstig van een tweetal Aleuritessoorten, n.l. A. Fordii, 
Hemsley en A. montana, Wilson. De eerste behoort thuis in Centraal- 
China en heeft de grootste verbreiding: zij levert de eigenlijke 
toeng joe en zeker 90 ®/, van de geheele productie van China. 
De laatste, A. montana, groeit in het subtropische deel van Zuid- 
Oost China en de daarvan afkomstige olie is in China bekend als 
moe joe. In den uitvoer wordt tusschen beide soorten geen onder- 
scheid gemaakt. Door zeer voorzichtig koken (Zie Korte Berichten 
v. L. N. & H. van 15/4 ’11, bl. 157) bereiden de chineezen van de 
rauwe olie het vernis kwang joe, dat zij gebruiken voor het water- 
dicht maken van papier voor parapluies e.d., het hout van hunne 
vaartuigen, enz. China zelf is verreweg de grootste consument 
van deze olie en daar dat land zeker te eeniger tijd niet meer 
aan de steeds stijgende vraag naar houtolie op de westersche — 
vooral de amerikaansche — markt zal kunnen voldoen, wordt in het 
aangehaalde Bulletin ernstig aangedrongen op het nemen van 
proeven met de cultuur elders. Daar wordt nog gezegd, dat de 
verbruikers in het westen zeer geheimzinnig zijn ten opzichte van 
de bewerking die de houtolie moet ondergaan, daar deze rauw 
niet geschikt is om te dienen als verfolie of vernis, omdat zij dof 
opdroogt en somtijds een gerimpeld oppervlak geeft. De toenemende 
vraag en de steeds stijgende prijzen bewijzen echter, dat de moeilijk- 
heden, die aanvankelijk een hinderpaal schenen voor het gebruik 
buiten China, zijn overwonnen. Een der gepubliceerde bereidings- 
methodes schrijft voor de olie 2 uur lang te verhitten tot 170° C., 
dan te laten afkoelen en klaren, vervolgens nogmaals een uur lang 


98 EUPHORBIACEAE. 


te houden op 180° C. en na afkoelen tot 1309 C. 2%, loodglit 
toe te voegen. De op deze wijze bereide olie wordt voor het 
gebruik verdund met terpentijn en is een sneldrogend, glanzend 
vernis van de allerbeste kwaliteit. Chineesche houtolie vertoont 
de eigenaardigheid, dat zij bij 250° C. overgaat in een vaste, on- 
oplosbare massa, tenminste, als zij niet vervalscht is. 

De tot voor kort ten onrechte voor de stamplant der chineesche 
houtolie gehouden Aleurites cordata, R. Br. komt voor in het 
zuidelijk deel van Japan: de olie uit de zaden daarvan wordt van 
Japan niet uitgevoerd, daar ook niet als verfolie gebruikt, doch 
uitsluitend gebezigd als lampolie. Van het chineesche product 
verschilt zij o.a. door een lager joodgetal (+ 153) en doordat 
zij bij verhitting tot 250° C. ‘niet polymeriseert. De constanten 
van de olie van dezen japanschen boom vertoonen een opvallende 
overeenkomst met die van onzen A. trisperma, Blanco; botanisch 
zijn de boomen echter niet gelijk. Of de olie van dezen laatsten 
bij 250° C. vast wordt, is mij niet bekend. 

Pogingen om de echte chineesche houtolie-boomen hier in te 
voeren hebben geen practisch resultaat opgeleverd. De in een 
subtropisch en zelfs gematigd klimaat thuis behoorende Aleurites- 
soorten groeiden hier slecht. 

In het Museum: Zaden en olie van A. trisperma, chineesche zaden en olie. 


1474433. Jatropha Curcas, L. (J. purgans, Med.). 
Volksnamen. Mal.: Balatjai (Menado), Djarak koesta, Dj. 
pagër — Soend.: Djarak kosta — Jav.: Djarak goendoel, Dj. 
iri, Dj. pager, Dj. tjina. 
Vrij groote, onregelmatig vertakte heester, inheemsch in Amerika, 
overal in de tropen gekweekt en verwilderd, op Java zeer algemeen 
in heggen en langs wegen geplant (K. & V. — XII, bl. 566). 

Sap v.d. stam. _ Bij insnijden van de schors doet deze een eenigszins kleverig, 
waterig vocht uitvloeien, bijna helder en kleurloos, als het uit jonge 
deelen van de plant verkregen is, aan de lucht allengs wat donkerder 
en troebeler wordend — donkerbruin, als het uit een ouden stam is 
getapt. Van dit sap, ten onrechte wel betiteld met den naam melk- 
sap, hoewel het niets melkachtigs heeft, wordt vermeld, dat het 
wordt gebruikt als drastisch purgeermiddel. In werkelijkheid heeft 
het echter geen scherpen smaak; wel is het samentrekkend tenge- 
volge van de aanwezigheid van looistof. In het sap uit jonge deelen 
vond Boorsma 11.6 °/, looistof, in dat uiteen ouden stam 18.7 0/,. 
Hierdoor is vermoedelijk het gebruik van het sap als mondspoe- 
ling tegen bloedend tandvleesch en in het algemeen als bloed- 
stelpend middel te verklaren. De aanwezigheid van scherpe stof- 
fen of vluchtige vergiften werd door het onderzoek niet aangê- 
toond en het vocht uit den bast bleek ook in verdunning 1: 5000 
voor goudvisschen niet giftig. Wel schijnen in de schors geringe 

Bladeren. hoeveelheden rubber aanwezig te zijn, zoo ook in de bladeren. 
Deze vinden als uitwendig geneesmiddel in beperkte mate toe- 
passing. De opgave, dat ze blaartrekkende eigenschappen be- 
zitten, werd door het onderzoek evenmin bevestigd. Zij smaken 
eenigszins wrang, maar niet scherp: vluchtige vergiften werden 
er niet in gevonden en het sap bleek ook in een verdunning 


ALEURITES — JATROPHA. 99 


1471/4433. 1 : 1000 voor goudvisschen evenzeer onschadelijk (Boorsma, in 
Teysmannia 1910, bl. 790). Volgens Vorderman (Madoereesche 
planten No. 142) worden de bladeren gekookt met verschillen- 
de ingrediënten als sambal gegeten. Scheffer teekende in Hass- 
karl’s Nut bij No. 237 aan, dat de bladeren verdeelend werken 
op harde gezwellen en genezend bij toepassing op de gezwel- 
len aan de oogen der paarden, ontstaan door de paardenvlieg. 
De Bie (Inl. Landb. Il, bl. 47) zegt, dat men er wondzuive- 
rende eigenschappen aan toeschrijft; zij worden na kneuzen tus- 
schen de vingers, dan wel gekookt met tamarinde e.a. bladeren 
onder toevoeging van wat aluin, geappliceerd. 

De zaden zijn 1.8 à 2.1 cM. lang en 1.l cM. breed, uitwendig zaden. 
egaal dof vuilzwart en na drogen vol kleine barsten. Hierdoor 
zijn zij zeer gemakkelijk te onderscheiden van de gladde, gevlek- 
te en ook anders gevormde zaden van Ricinus communis, L. 
Meermalen is het mij voorgekomen, dat planters, door gelijkheid 
van de inlandsche namen misleid, Jatropha Curcas in cultuur 
hadden genomen, meenende met de Ríicinusplant te doen te heb- 
ben. Voor den afzet der zaden maakt dit echter een groot ver- 
schil: Jatropha-zaden worden alleen verwerkt in Lissabon en 
Marseille, en hoeveel zij in dit beperkte afzetgebied opbrengen, 
is mij niet bekend. Hoog is die waarde echter zeker niet: in 
Tropenpflanzer 1899, bl. 223 wordt de waarde geschat op 10 
Mark per 100 Kg. franco Rotterdam en bij het Imp. Inst. (Colonial. 
Reports, miscellaneous, No. 88 — 1914, bl. 470) werden zaden van 
Lagos getaxeerd op £ 4 à 5 per ton franco Londen. 

In Portugal en Frankrijk worden de zaden aangevoerd van de 
Kaap Verdische eilanden en,‚naar men zegt, ook van Sierra Leone. 
Volgens Dipl. & Cons. Reports No. 5063, bl. 4 (Cape Verde ls- 
lands, 1912), wordt op genoemde eilanden, waar de plant purgueira 
wordt genoemd, Jatropha Curcas, L. verwilderd aangetroffen ; zij 
is er op groote schaal door het portugeesche gouvernement ge- 
bruikt voor het reboiseeren van heuvels en van plantengroei ont- 
bloote gronden aan den zeekant, doch deze cultures hebben zwaar 
te lijden van het vee, in het bijzonder geiten (het heet in de literatuur, 
dat geen dier de bladeren aanraakt!), en van de inboorlingen, op 
den zoek naar brandhout. De uitvoer vertegenwoordigde in de jaren 
1910 en 1911 een waarde van respectievelijk £ 24.000 en £ 20.000. 

Volgens een aanteekening in Journal d’Agr. tropicale 1914, bl. 
143 zou men in Portugal rekenen op 64°/, kernen en 26°/, olie, 
daar bekend als huile de pulza. Die olie wordt gebruikt voor de 
zeepziederij en voor kaarsenfabrikatie, de giftige perskoek als mest- 
stof. Twee monsters olie uit de Vorstenlanden, op mijn verzoek bij 
het Agr. Chem. Lab. geanalyseerd, hadden de volgende constanten: 


GERO | ARIA ee ban Ae 0.911 0.912 
A LE nl RL NEE VEE NE 19 11 
VELZESBIMESTelR Salet oe or Ma Kd, 192,4 192.6 
RONSE MEER Te ae Pd UNS 0.5 0.5 
Joodgetal .… 89 88 


In Ned.-Indië wordt de olie plaatselijk gebruikt als lampolie eninde 
Vorstenlanden naar het schijnt ook bij het roodverven van katoenen 
stoffen en garens. Als medicinaal gebruik raadt Mevr Kloppenburg 


100 EUPHORBIACEAE. 


aan, een zalf van deze olie met zwavel, was, afkooksel van hout 
van Caesalpinia Sappan, L. en eenige druppels terpentijn, te strijken 
op wonden, ontstaan door bijtende vochten, zooals urine van ba- 
djings, rêngas-sap en dergelijke stoffen uit de familie der Anacar- 
diaceae, en meent voorts, dat inwrijven van de hoofdhuid met gepar- 
fumeerde djarak tjina-olie bevorderlijk is aan den haargroei. 

De zaden, die een scherpen smaak bezitten, zijn herhaaldelijk 
onderzocht. Van de bestanddeelen, zegt Boorsma, is in de eerste 
plaats te noemen de zeer giftige, scherpe, vette olie, die tot een 
hoog percentage — Greshoff vond tot 69°/,(?) van de gedroogde 
kernen— voorhanden is. Weinige druppels van deze olie, inwen- 
dig toegediend, zijn voldoende om een hevige diarrhee, braking 
en andere vergiftigingsverschijnselen teweeg te brengen. Aan dit 
feit danken de zaden den nederlandschen naampurgeernotenenderge- 
lijke benamingen in andere talen, als pfiysic nut enz. Behalve de 
olie bevatten zij nog minstens één ander toxisch bestanddeel, een 
giftige eiwitstof, in aard overeenkomend met het toxalbumine van 
Ricinuszaden, Crotonzaden en enkele andere (Boorsma). 

Zeer uitgebreide bijzonderheden vindt men bij Greshoff (Schet- 
sen, bl. 201), die vrijwel alles heeft bijeen gebracht, juist en on- 
juist, wat er van deze plant zooal gezegd is. 

In het Museum: Zaden, olie. 


147/4433. Jatropha gossypifolia, L. var. elegans. 
Volksnamen onvast. Mal.: Djarak oeloeng (Lamp.) — Op 
Java: Djarak koesta mérah, Dj. lande, Dj. tjina — Mad. : 
Kalèkè djarak. 

Kleine, oorspronkelijk amerikaansche heester, hier verwilderd en 
op open, zonnige plaatsen somtijds zeer algemeen (K. & V. — 
XII, b1.r562): 

Hetgeen zal worden medegedeeld van de eigenschappen van 
J. multifida, L., is volgens Boorsma (Teysmannia 1910, bl. 793) 
ook op deze plant toepasselijk, zoodat de geneeskrachtige eigen- 
schappen, die aan dit gewas worden toegeschreven (zie Greshoff, 
Schetsen, bl. 205) wel naar het rijk der fabelen zullen moeten 
worden verwezen. Aannemelijk is alleen het bericht van Vorderman 
(Madoereesche planten No. 139), dat 20 stuks geroosterde rijpe 
zaden een purgeerdosis vormen voor een volwassen madoerees. 
Dezelfde vermeldt verder, dat daar uit de zaden lampolie wordt 
geperst, wat ook het geval is in de Lampongs. 


14714423. Jatropha multifida, L. 
Volksnamen. Op Java: Djarak tjina — Soend.: ook Dj. goerita. 
Heester, afkomstig van Zuid-Amerika, op Java als sierplant 
gekweekt (K. & V. — XII, bl. 30) Hasskarl (Het Nut No. 238) zegt, 
dat deze plant veelvuldig in heiningen wordt gevonden en dat de 
Knollen. __ dikke knollen worden gegeten, na in heete asch te zijn gepott. 
Bladeren. Van de bladeren vindt men steeds vermeld, dat zij purgeerend 
werken, doch volgens Boorsma bevatten zij evenmin giftige bestand- 

deelen als die van J. Curcas, L. 
Haden. Insgelijks wordt van de zaden gezegd, dat zij in scherpte niet onder- 
doen voor die van de zoo juist genoemde, doch de rijpe exemplaren, 


ee 


JATROPHA — HEVEA. 101 


door Boorsma onderzocht, hadden volstrekt geen scherpen smaak. 
Giftig zijn zij echter zonder twijfel (Teysmannta 1910, bl. 792). 

De olie, die ter hoeveelheid van 30 °/, in de zaden aanwezig 
is, moet groote overeenkomst vertoonen met die van J. Curcas; 
op Java wordt zij volgens Mayer (De Javaan als landbouwer, 
geciteerd bij Greshoff, Schetsen, bl. 205) meer als lampolie dan 
als purgeermiddel gebruikt. 

In het Museum: Zaden. 


147/4436. Hevea brasiliensis, Muell. Arg. 


Volksnamen. Para rubber — Mal.: Balam pérak (Palemb.). 

De behandeling van dit gewas wordt geacht te vallen buiten 
het bestek van dit werk; daarvoor wordt verwezen naar de vak- 
literatuur en de speciaal aan de rubber gewijde tijdschriften. De 
cultuur wordt gedreven op plantages, met uitzondering van enkele 
streken waar Hevea door de bevolking is aangeplant. Dit is volgens 
het verslag 1912 van den landbouwadviseur het geval ter Westkust 
van Sumatra, waar de maleier op eigen initiatief aanplantingen heeft 
aangelegd tot op 4000 voet hoogte. Door onbekendheid met de 
groeivoorwaarden en meer nog door gebrek aan verpleging, is 
daar het grootste deel van hetgeen geplant is echter gestorven. 
Ook in de residentie Palembang bestaat bij de bevolking voor 
Hevea zeer veel animo. Het verslag 1913 van den Landbouwvoor- 
lichtingsdienst (bl. 212) zegt, dat verscheiden inlandsche planters 
eenigen tijd in de Straits op rubberondernemingen waren gaan 
werken om, na een leertijd van een-paar maanden, met de noodige 
gereedschappen terug te komen en zelf, of met behulp van koe- 
lies, het tappen van eigen aanplant te beginnen. In andere streken, 
zooals de residentie Djambi, heeft het aanplanten plaats gevonden 
onder den invloed van het bestuur, terwijl elders door de bestuur- 
ders aan Ficus elastica voor bevolkingsaanplantingen de voorkeur 
is gegeven, mi. terecht, daar de bereiding van Hevea-rubber een 
struikelblok zal blijven vormen voor de bevolking en haar groote 
teleurstelling zal baren bij een te eeniger tijd uitbrekende crisis, 
die de caoutchouc-cultuur wel niet bespaard zal blijven. Reeds 
thans, nu van overproductie nog geen sprake is, wordt geklaagd 
over de kwaliteit van de door de bevolking bereide Hevea-rubber. 
In het Halfjaarlijksch Economisch overzicht van N. L, le Semester 
1916, leest men, dat te betreuren valt, dat het inlandsche product, 
hetwelk vooral uit de buitenbezittingen in steeds toenemende 
hoeveelheid aan de markt wordt gebracht, in kwaliteit zooveel 
te wenschen overlaat. Hoe in Djambi de cultuur door de inlanders 
wordt gedreven — of misdreven — en het product wordt verknoeid 
tot „the usual bad Djambi quality” van de singapoersche markt, 
kan men lezen in het Tijdschrift voor het Binnenlandsch Bestuur 
van Aug. 1916, bl. 137. 

Van Hevea kan hier verder alleen melding worden gemaakt 
als olieleverende plant. De zaadkernen bestaan voor pl.m. 45 / 
uit een lichtgele olie, die in gewone omstandigheden in ca 12 
dagen opdroogt tot een hard ‘vernis. Over de mogelijkheid om de 
zaden voor het vervaardigen van een schildersolie te bezigen, 
is verschillend geoordeeld: dit is meer een oeconomische, dan een 


Bevolkings- 
cultuur. 


Zaden. 


1417/4438. 


Hout. 


Melksap. 


102 EUPHORBIACEAE. 


technische kwestie. De opgaven omtrent het aantal zaden, benoo- 
digd voor 1 ton kernen ter geschatte waarde, geleverd in Europa, 
van ca £ 10, varieeren tusschen 500.000 en 1.000.000; een boom 
zou per jaar ca 400 zaden leveren. De perskoek heet bruikbaar 
te zijn voor veevoeder. Tot heden heeft de praktijk hen die 
beweren, dat het inzamelen van de niet gelijktijdig rijpende zaden 
niet loonend is, in het gelijk gesteld, daar Heveaolie niet in den 
handel is. Tropenpflanzer 1913, bl. 584, vermeldt echter, dat te 
Colombo een pelinrichting was verrezen, zoodat de ondernemer 
in de oliebereiding een rendabel bedrijf zag. In Selected Reports 
Imp. Inst. (Col. Reports, miscellaneous, No. 82 — Jan. 1912), bl. 
434 e.v. vindt men e&n overzicht van de bij die instelling op 
dit gebied gedane onderzoekingen. De resultaten van nadere on- 
derzoekingen omtrent de practische bruikbaarheid van de olie 
voor technische doeleinden en van de perskoek voor veevoeder vindt 
men in het Bulletin 1913, bl. 551. Van de hollandsche literatuur 
valt te vermelden de voordracht van Ultée, afgedrukt in Publicatie’s 
van het Nl. Landbouw-Syndicaat 1914, bl. 628 en vooral het over- 
zichtdoor Nijdam gegeven in de Indische Mercuur van Jan. 1916, bl. 73. 

M.í. hebben zij, die zich met dit onderwerp hebben beziggehouden, 
in het algemeen niet voldoende rekening gehouden met de omstan- 
digheid, dat de Hevea plantende landen importeurs zijn van schil- 
derolie en dat het streven dus niet moet zijn gericht op export 
van de zaadkernen, doch op het verwerken ervan in he! land van 
productie voor toepassing in loco. 

In het Museum: Rubbermonsters, zaden, olie. 


Elateriospermum Tapos, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Këdoei (Palemb.), Pérah, Tapoes-- 
Soend.: Tapos. 

Middelmatige boom, ca 20 M. hoog, bij een stammiddellijn van 
40 cM., voorkomend in het westelijk deel van den Maleischen Ar- 
chipel (K. & V.— XII, bl. 572). 

Hasskarl (Het Nut No. 840) noemt het hout wel fraai wit (?), 
doch zegt, dat het niet gebruikt wordt, daar het niet sterk is en 
spoedig door witte mieren wordt opgegeten. Waarschijnlijk echter 
heeft hij zich vergist, daar taposhout integendeel een zeer goeden 
naam bezit. Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 93) bericht, dat 
E. Tapos, Bl. overvloedig voorkomt in de wouden van Selangor 
en Perak en daar een zeer groote, schoone boom is van een hoogte 
van 80 voet en meer, die hard en duurzaam hout oplevert. Van Hasselt 
(No.349) beschrijft het als fijn van nerfen voor werkhoutzeer geschikt; 
Praetorius zegt, dat het „voor onderscheiden fijn werk in gebruik is” 
en Stakman (No. 138) vermeldt den tapoes als een boom, die geschikt 
timmerhout oplevert. Het bruingevlamde kernhout is fijn van vezel, 
zwaar en hard; wegens de moeilijkheid van de bewerking komt het 
voor timmerhout voor de inlanders niet in aanmerking. Gezocht 
is het echter voor blokken van schaven, handvatten van messen 
en dergelijke, want het laat zich zeer fraai afwerken en polijsten. 

Het versche melksap, dat bij verwonden spaarzaam uitvloeit, 
wordt in Palembang gebezigd voor het genezen van vuile won- 
den; het verhardt vrij snel. 


1477/4444. 


HEVEA — MANIHOT. 103 


De eetbare zaden zijn in het gewest Palembang soms in groote 
hoeveelheid op de pasars te verkrijgen. Zij worden gekookt of 
gepoft genuttigd en dienen in Manda-iling voor het maken van 
pëkasam, een praeparaat dienstig voor het toebereiden van sam- 
bal: de groote zaden worden daartoe ontdaan van de broze, dunne 
schil, wat zeer gemakkelijk gaat, geweekt en dan met een weinig 
water in een rijstblok fijngestooten tot een brijachtige massa, die, 
in kleine hoeveelheden in pisangblad gewikkeld, op de pasars wordt 
verkocht (Teysmannia 1913, bl. 398). Rauw worden die zaden nooit 
gegeten: op geheel Sumatra staan zij bekend als giftig. Bij het aan- 
gehaalde opstel in Teysmannia teekende de redacteur echter aan, 
dat hij een paar taposzaden uit de buurt van Buitenzorg had weten 
machtig te worden en ze rauw had opgegeten (ze zijn zeer sma- 
kelijk) zonder er hinder van te hebben. Dit sluit echter niet uit, 
zegt hij, dat elders gevaarlijke variëteiten voorkomen, zooals men 
onschadelijke zoete en giftige bittere amandelen heeft *). Dit voor- 
beeld was zeer gelukkig gekozen, daar in de bladeren van Elateri- 
ospermum Tapos, Bl. blauwzuur is aangetoond en blauwzuur ook de 
giftige stof is van bittere amandelen. Dat ook taposzaden HCN be- 
vatten (in de buitenzorgsche werd het echter niet gevonden) blijkt 
uit het onderzoek, gepubliceerd in Straits Bulletin Dec. 1912, bl. 
178, ingesteld met het oog op de tapos-olie; in de perskoek 
werd een geringe hoeveelheid van een glucosied aangetroffen, dat 
bij ontleding cyaanwaterstof geeft. Deze onderzoeker vond in de 
zaden 39 °/, lichtgele, bijna reukelooze, aangenaam smakende, niet 
drogende olie, voor de eigenschappen waarvan moet worden ver- 
wezen naar de oorspronkelijke publicatie. Boorsma (Teysmannia) 
vond in de kernen der buitenzorgsche zaden (op droge stof be- 
rekend) 41.48 °/, olie, 26.25 %, zetmeel en 21%, ruw eiwit. 

Deze olie schijnt niet veel te worden gebruikt, daar het mij 
veel moeite heeft gekost een monster ervan te bemachtigen. Hass- 
karl’s Nut zegt, dat zij voor de spijsbereiding en als lampolie dient. 

In het Museum: Hout, zaden, olie. 


Manihot Glaziovii, Muell. Arg. 
Volksnamen. Ceara rubber, Manicoba. 

Boom, afkomstig uit Brazilië, op Java en elders als caoutchouc- 
leverende boom aangeplant (K. & V. — XII, bl. 32). Hij behoort 
thuis in een zeer droog gebied met onregelmatigen neerslag en 
groeit in zijn vaderland tot op 3600 voet. De introductie had plaats 
ongeveer gelijktijdig met die van Hevea brasiliensis. Hoewel de 
in verschillende tropische landen, ook hier, genomen proeven 
aantoonden, dat, waar de Hevea goed gedijt, die in het alge- 
meen verre is te verkiezen, bleef op den Maniíhot toch het oog 
gevestigd voor droge, arme gronden, waarop van den Hevea geen 
gunstige resuitaten mogen worden verwacht. Manihot Glaziovii 
is daarom in Oost-Java in belangrijke hoeveelheid aangeplant en 
klaarblijkelijk plaatselijk met bevredigend resultaat, daar men, naast 


“berichten van uitkappen en doodtappen, leest van uitbreiding. 


1) In het Jaarboek 1914 Dept. v. L. N. & H. deelde Boorsma mede, dat 
later door hem (van Sumatra) ontvangen zaden 0.2 °/ blauwzuur bevatten. 
| 


Zaden. 


Andere soorten. 


Zaden. 


Cultuur. 


1417/4444, 


104 EUPHORBIACEAE. 


De uitvoeren zijn en blijven echter onbeduidend, vergeleken bij 
die van Hevea-rubber. De kwaliteit van de rubber is goed. 

Toen de Hevea in Azië reeds lang de rubberboom bij uitnemend- 
heid was geworden, zijn er nog andere manigobasoorten gevonden, 
die goede rubber opleveren, nl. Manihot dichotoma, Ule (Jequié), 
M. heptaphylla, Ule en M. Piauhyensis, Ule. Voor deze is veel 
reclame gemaakt, zoodat zij ook hier zijn ingevoerd: van de re- 
sultaten is echter nog weinig of niets vernomen. 

De algemeen met een weinig gunstig oog beschouwde mani- 
coba’s hebben een pleitbezorger gevonden in Zimmermann, wiens 
monographie „Der Manihot Kautschuk, seine Kultur, Gewinnung 
und Praeparation”’ het standaardwerk voor deze gewassen is (1913). 
Zimmermann acht de cultuur voor Duitsch Oost-Afrika loonend. 
De aanzienlijke prijsdaling van de rubber in 1913 veroorzaakte 
echter daar volgens Board of Trade Journal 14/3 1914, bl. 393 
een groote malaise. Het tappen moest worden verminderd en bij 
twee van de grootste Manihot-ondernemingen geheel worden ge- 
staakt. Met verlaging der vrachten en vrijdom van rechten moesten 
de planters worden gesteund: de groote ondernemingen waren 
er erger aan toe dan de kleinere en hier en daar zag men zich 
genoodzaakt over stag te gaan en de Manihotste kappen. 

De zaden bevatten ca 159/, drogende olie, die in verband met 
de harde schil alleen door middel van extractie zou zijn te win- 
nen; het is niet waarschijnlijk, dat zij van practisch belang zal 
worden (Tropenpflanzer 1913, bl. 584; Bulletin Imp. Institute 1906, 
bl. 364 en 1913, bl. 683). 


In het Museum: Hout, rubber, zaden. 


Manihot utilissima, Pohl (Janipha Manihot, H.B.K.). 
Volksnamen. Cassave — Mal. : Oebi djindral, Oe. inggris 
(Menado), Oe. kajoe — Soend. : Hoewi dangdeur, H. djèndral, 
Sampeu, Singkong ') —Jav.: Bodin *), Kaspé, Katéla djèndral, 
K. mantri, K. poöeng, K. sabekong, K. sarmoenah, K. tapah, 
Téla marikan, T. tjengkol. 

Tot ca 3 M. hooge heester, afkomstig uit Zuid-Amerika, op 
Java en elders in de tropen algemeen gekweekt (K. & V.— XII, 
bl. 33). Onder de planten met eetbare wortels is er geen, die 
zoo algemeen wordt aangeplant ?), doch zij put den grond sterk 
uit. Niet zeldzaam komt het voor, zegt Sollewijn Gelpke (bl. 123), 
dat men velden, waar cassave heeft gestaan, braak moet laten 
liggen: op gronden, waar dit gewas nog niet is geteeld, kan men 
het evenwel, ook al zijn zij mager, achter elkaar drie of vier jaar 
verbouwen, zij het ook met telkens verminderende opbrengst. 

Daar cassave eerst na 8 à 9 maanden oogstbaar is, wordt zij 
door de bevolking in den regel niet op sawahs, doch alleen op 
droge gronden verbouwd, tot op een hoogte van 3200 voet, hetzij 
onvermengd, hetzij met tusschenplanting van boonen of maïs (De 
Bie, Inl. Landb. 1, bl. 110). Fabrieken, voor zoover die product 


1) Is eigenlijk de naam van den toebereiden, niet van den rauwen wortel. 

2) Cassave werd in 1915 op Java en Madoera geoogst van 564.000 bouws 
en op het einde van het jaar waren daarmede beplant 389.758 bouws (Ver- 
slag 1915 omtrent N. H. & L., bl. 197). 


MANIHOT. 105 


__147/4444.van eigen aanplant verwerken, drijven de cultuur op uitgestrekte 
erfpachtsperceelen zonder tusschenplanting. : 

Men kan cassave in elken tijd van het jaar aanplanten, doch het 
best slaagt zij tegen het eind van den regentijd. Losse gronden 
zijn voor haar het meest geschikt, maar ten aanzien van den bodem 
is zij niet bijzonder kieskeurig, evenmin als ten opzichte van het 
klimaat. De grondbewerking bestaat uit een of twee maal patjoe- 
len of ploegen; men plant op rijen, 4 voet of meer van elkaar en 
in de rij op 3 of 4 voet afstand, vaak echter veel dichter. Als plant- 
materiaal bezigt men aangepunte stukken, ter lengte van 1 voet, 
van middelmatig oude stengels, waarvan de top en het beneden- 
ste einde niet worden gebruikt: die stekken worden rechtop of 
schuin in den grond geslagen *) en botten na 4 of 5 dagen uit. 
Men wiedt, als de jonge loot ongeveer een voet hoog is, hetgeen 
samenvalt met een leeftijd van 3 à 4 weken. Als de aanplant 2 
maanden oud is wordt er ten tweeden male gewied en tevens 
aangeaard. Daar de plant alsdan hoog opschiet en een zware scha- 
duw geeft, wordt het onkruid (zelfs alang-alang) volkomen onder- 
drukt en is verder onderhoud overbodig. Alleen worden bij een ruim 
plantverband de zijloten verwijderd en werkt de landbouwer op het 
verkrijgen van een gevorkten stengel met twee takken. Het oogsten 
geschiedt door de plant uit den grondte trekken; als daarbij wor- 
tels afbreken, worden die uitgegraven. Bij het kiezen van het tijd- 
stip van den oogst behoeft men niet al te angstvallig te werk te 
gaan: zonder bezwaar kunnen de planten eenige maanden langer, 
tot den leeftijd van een vol jaar, blijven staan; zij nemen dan 

zelfs in omvang toe, doch worden wat houterig (De Bie). 

De wortels dienen zoowel voor de eigen voeding als tot den Volksvoedsel. 
verkoop: beschouwen wij ze eerst als volksvoedsel. Geen der ove- 
rige aardvruchten wordt op Java zoo hoog gesteld als de cassave, 
omdat deze ook op den duur niet tegenstaat, terwijl dat met andere, 
zooals katéla (lpomoea), zoodanig het geval is, dat in schrale 
tijden soms aan bladeren de voorkeur wordt gegeven. Daar komt 
bij dat, zooals ook De Bie zegt, geoogst. kan worden naar be- 
hoefte en dat de gerooide wortels maanden lang kunnen worden 
bewaard zonder te bederven. Na geschild en afgewasschen te zijn, 
worden zij gepoft, gestoomd of gekookt en hebben een belangrijk 
aandeel in de voeding, vooral in Midden- en Oost-Java. Voorts 
maakt men er tal van versnaperingen van. De rauwe wortel, over- 
langs in dunne reepjes gesneden en dan een of twee dagen in 
de zon gedroogd, levert, ín klapperolie croquant gebakken, een 
der vele kripik-soorten van den inlander; die van cassave wordt 
met wat zout gegeten, doch heeft niet veel smaak. De gekookte 


1) Tropenpflanzer 1906, bl. 611, noemt die plantwijze glad verkeerd, omdat, 
als men het plantmateriaal horizontaal legde en met twee vingers aarde be- 
dekte, de opbrengst aanmerkelijk grooter zou zijn. In Teysmannia 1916, bl. 240, 
wordt echter een proefneming beschreven met het planten van cassavestek- 
ken volgens vijf verschillende methodes, waaronder liggend. De planten van 
de laatste categorie hadden last van legeren wegens de vele dunne stengels, 
die door regen of wind waren neergeslagen, en vormden een warnet van tak- 
ken en takjes. De wortelvorming stak beslist ongunstig af bij die van rechtop 
en schuingeplante stekken: het gewicht der wortels was lager dan bij al de 
andere methodes, zoowel absoluut als relatief. 


1477/4444, 


Handelsgewas. 


Gaplèk. 


106 EUPHORBIACEAE. 


cassave, tot deeg gestooten en dat zeer dun uitgeplet, dient tot 
het bereiden van ongerezen ronde koeken, welke in de zon wor- 
den gedroogd. Onder den naam van opak worden deze koeken 
op de pasars voor den gaanden en komenden man op een kom- 
foor geroosterd. Van hetzelfde deeg maakt men kleinere koekjes, 
die in olie gebakken als kripik worden gegeten en ook worden mis- 
bruikt ter vervalsching van kroepoek van garnalen. Nog tal van an- 
dere inlandsche versnaperingen worden van den wortel en van het 
zetmeel bereid: verscheidene vindt men beschreven in De Bie’s ver- 
handeling in Teysmannia 1900, bl. 273 en voorts door Jasper in het 
Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & L. dl. 66, bl. 125. Eén enkele is hier nog 
te vermelden, n. |. de peujeum der soendaneezen = de tapé der 
javanen, een zoete, alcoholisch riekende en smakende lekkernij 
van den inlander, die niet alleen van cassave, doch op geheel 
dezelfde wijze ook van kêtan en van rijst wordt gemaakt. Daar- 
toe worden de geschilde wortels in stukken gesneden van 5 tot 
10 cM‚, gewasschen en halfgaar gekookt. Na afkoelen worden 
die stukken laagsgewijs gelegd in met pisangbladeren bekleede 
manden: elke laag cassavewortels wordt bestrooid met ragi. ) De 
mand wordt na vullen in het donker geplaatst om te gisten; na 3 à 4 
dagen zijn de stukken zacht geworden en voor het gebruik gereed. 

De eenvoudigste toebereiding van de wortels voor den handel 
bestaat in drogen. Tot voor weinige jaren conserveerde de inlander bij 
overvloed van cassave de wortels op deze wijze alleen voor eigen 
gebruik als reservevoorraad, doch gaplèk bleek geschikt voor vee- 
voeder en voor de spiritus- en glucose-industrie in het westen. Men 
zegt, dat zij gemalen ook wordt gebezigd voor puddings en goedkoope 
biscuits, doch de juistheid daarvan moet in het midden worden gela- 
ten. Het gebruik als veevoeder is de voornaamste toepassing geble- 
ven, zoodat de markt voor dit artikel wordt beheerscht door den 
prijs van andere zetmeelrijke voederstoffen, speciaal maïs. Dank 
zij de groote vraag en de geringe moeite van het bereiden nam de 
productie sterk toe, zoodat de uitvoer bedroeg (volgens de offi- 
cieele uitvoerstatistiek, in tonnen van 1000 Kg.): 


| | | 
van/in | Semarang. Tjilatjap. | Batavia. | Cheribon. REN EIEES 
| | | | van Java. 
1910 1.485 | 5.044 5.120 DVi n.v. | 71 
1011 2.079 | 6.326 | 7.534 — — | — 
1912 9.381 | 7.408 n.v. 3:90 102 22 
1913 16.129 | 9.353 — 110 258 | ga 
1914 23.834 10.592 847 80 | 1.896 — 


Voor het maken van gaplèk worden de wortels geschild (wat 
ook wel eens wordt nagelaten), overlangs in stukken gesneden en 
gedroogd in de zon. Somtijds worden zij vooraf eenigen tijd in 
stroomend water geweekt, om beschimmelen van het gedroogde 
product te voorkomen. 


1) Ragi is volgens De Bie een mengsel van rijst en kêtanmeel met wat 
knoflook en langkoewas; het wordt in droge koekjes verkocht. 


À df 
hi 

p * 

ez 

N 

k 


MANIHOT. 107 


_ 147444. Zoowel voor den handel als voor eigen gebruik verwerkt voorts 


de bevolking de wortels, ongeacht van welke variëteit, tot zetmeel. 
In het klein geschiedt dat volgens De Bie als volgt. Na schillen 
worden de wortels in stroomend water gewasschen en dan ge- 
raspt; het verkregen zaagsel wordt in een ton, aarden pot, of ge- 
metselden bak goed met water omgewerkt en het zetmeelhoudende 
water in een ander vat overgebracht, waarna het raspsel met de 
hand wordt uitgeperst om nogmaals aan de zelfde bewerking te 
worden onderworpen. Dit uitwasschen wordt herhaald tot het water 
niet meer wit wordt gekleurd. Het met zetmeel bezwangerde water 
laat men nu minstens een etmaal lang bezinken, waarna de bo- 
venstaande heldere, doch reeds gasbellen ontwikkelende en onaan- 
genaam riekende vloeistof voorzichtig wordt afgegoten. De koek, 
die zich op den bodem heeft afgezet, wordt daarna uit den bak 
losgemaakt en onder voortdurend verkruimelen op platte manden 
in de zon gedroogd, of nog vochtig aan de chineesche cassave- 
meelfabrieken verkocht. 

De Kruyff zegt in Teysmannia 1909, bl. 271, dat het z.g. kam- 
pongmeel in de verschillende streken van Java, vooral van Oost-Java 
en de Preanger, op een en dezelfde wijze wordt bereid, behoudens 
verschil in de constructie van de raspen. Een van de eenvoudigste 
raspen bestaat uit een stuk blik, waarin met behulp van een draad- 
nagel gaatjes zijn geslagen. De opstaande randen van die spijker- 
gaten vormen de rasp. Een beter werkende bestaat uit een plankje, 
waarin op regelmatige afstanden stukjes koper- of ijzerdraad zijn 
geslagen, die ongeveer 1 cM. boven de plank uitsteken. Een be- 
langrijk verbetering was de molen- of traprasp, oorspronkelijk bij 
de meelbereidende bevolking van Kediri, doch thans ook elders 
in gebruik. Deze bestaat uit een hollen cylinder van ongeveer 1 M. 
middellijn, waarvan de mantel wordt gevormd door stukken pe- 
troleum-blik, op de reeds beschreven wijze van gaatjes voorzien. 
De cylinder wordt in beweging gebracht door middel van een trap- 
inrichting, groote overeenkomst bezittende met die van een rijwiel. 
De arbeider zit op een bankje boven op het werktuig en drukt den 
cassavewortel met kracht op de rasp, die hij met de voeten snel doet 
draaien. Een straaltje uit de boven de rasp geplaatste watertank 
(een petroleumblik) spoelt de brij in een onder den cylinder aan- 
gebrachte goot. Om wegspatten te voorkomen, is de bovenste helft 
van de rasp op een kleine opening na geheel omgeven door een 
houten mantel. Deze soort van rasp is later verbeterd door het 
aanbrengen ter halverhoogte van een goot, waarin een draaibare 
plank, voorzien van een handvat. In de ruimte tusschen de plank 
en de rasp worden de wortels geworpen en sterk tegen de rasp 
aangedrukt. De bediening vereischt alsdan twee personen, daar 
de trapper alleen voor het bewegen van de rasp kan zorgen. De 
resultaten met de molenrasp zijn veel gunstiger dan bij raspen met 
de hand, zoowel kwantitatief als kwalitatief. !) 

Het afscheiden van het zetmeel geschiedt volgens De Kruyff door 
het raspsel te zeven door fijnmazig doek en de op het doek te- 


1 In Tropenpflanzer 1910, bl. 478, wordt voor het raspen aanbevolen, een 
handmolen, onder den naam van „Optima’ door W. Janke te Hamburg in 
den handel gebracht. 


Meel. 


Kampongmeel. 


108 EUPHORBIACEAE. 


His4a.rugblijvende pulp herhaaldelijk met schoon water uittekneden. Men 


Fabrieksmeel. 


Ampas. 


laat daarna de zetmeelhoudende vloeistof eenige uren in steenen 
bakken of potten bezinken, giet het bovenstaande water af, roert 
opnieuw om met schoon water en laat nogmaals bezinken. Na af- 
laten van het water wordt de koek gedroogd of nat verkocht. In 
het laatste geval wordt in de chineesche fabrieken het kampongmeel 
opnieuw met water aangelengd tot een brij en nogmaals gezeefd, 
waardoor een tamelijk goede kwaliteit cassavemeel wordt verkre- 
gen, die echter prima kwaliteit fabrieksmeel niet evenaart. 

Een tot in bijzonderheden afdalende beschrijving van de bereiding 
van het de hoogste prijzen behalende prima fabrieksmeel, zooals 
die geschiedt in met de meest moderne hulpmiddelen uitgeruste 
groote cassavemeelfabrieken, ligt buiten het bestek van dit werk. 
De volgende schets van den gang van zaken zij hier voldoende. 
Bij aankomst in de fabriek van de meestal geschilde—bij fabrieken, 
die het product van eigen aanplant betrekken en niet over voldoende 
goedkoope werkkrachten beschikken, soms ongeschilde— wortels 
worden deze grondig gereinigd in waschtrommels en van daar— 
hetzij met de hand, hetzij door middel van jakobsladders — ge- 
transporteerd naar de raspen. De uit de raspen komende brij, 
bestaande uit zetmeelkorrels, ongeopende cellen, celwanden enz, 
wordt dan onder toevoeging van zuiver water gezeefd met zoo- 
danige maaswijdte, dat de zetmeelkorrels juist kunnen passee- 
ren, doch de grovere bestanddeelen, de pulp of ampas, worden 
teruggehouden. De zetmeelhoudende vloeistof wordt afgelaten 
in cementen bezinkbakken, soms in flauwhellende bezinkgoten. 
In het eerste geval wordt na eenige uren, als het zetmeel zich 
vrij volledig op den bodem heeft verzameld, het bovenstaande water, 
dat vele verontreinigingen bevat, vervangen door zooveel schoon 
water, als noodig is om de massa met behulp van roerinrichtingen 
te veranderen in een gelijkmatige brij, welke, al of niet overgebracht 
in andere bakken, insgelijks in eenige uren bezinkt. Het doel 
van deze bewerking is een zoo volledig mogelijke scheiding te 
verkrijgen naar het s.g.; de zwaarste deelen, als zandkorreltjes, 
bezinken het eerst, dan het zetmeel en ten slotte de mede door 
de zeef gegane deelen van celwanden enz. Hetzelfde doel wordt 
sneller bereikt en een droger product verkregen, door de massa 
te centrifugeeren. De zetmeelkoek, in blokken uit de bakken ge- 
stoken, wordt van boven en van onderen afgeschraapt, waardoor 
het grootste deel der nog aanwezige verontreinigingen wordt ver- 
wijderd. Het natte meel wordt vervolgens fijngemaakt en gedroogd, 
in kleinere fabrieken bij gunstige weersgesteldheid in de zon, in de 
grootere alleen kunstmatig. Zoo noodig wordt het gedroogde meel 
na malen en zeven nog gebuild, ter afscheiding van het gries. Naar 
de kleur wordt het verdeeld in eerste en tweede kwaliteit. 

Het schraapsel van de blokken en de vaste stoffen die bezinken 
uit het afvalwater der fabriek, worden ook nog verwerkt, zoodat het 
duidelijk is, dat ook een welingerichte fabriek cassavemeel voort- 
brengt van zeer uiteenloopende kwaliteit. Voor meer bijzonder- 
heden wordt verwezen naar E. de Kruyff: Cassavemeelindustrie op 
Java (Teysmannia 1909, bl. 271) en De Bie (Teysmannia 1900, bl. 290). 

Het zetmeelarme residu, dat op de zeven achterblijft bij de 


MANIHOT. 109 


147/4444. fabriekmatige bereiding, wordt gedroogd en verkocht aan de fa- 
brieken van veevoeder als vulstof of, vermengd*met het meest 
inferieure zetmeel, uitgevoerd. Niet steeds is echter voor dit afval- 
product een loonende prijs te bedingen, zoodat een deel als 
brandstof wordt gebezigd. 

Van hooger waarde, door het veel grooter zetmeelgehalte, is de 
ampas van de kampongmeelbereiding, in het soendaasch onggok 
geheeten. Deze wordt plaatselijk verkocht aan de varkensfokkerijen, 
gebezigd voor het voederen van eenden en ook na drogen geëx- 
porteerd als veevoeder. In Europa zou men er het zetmeel nog 
uit weten te winnen. Voorheen gold deze ampas als een waarde- 
loos, stinkend afval. Volgens het rapport van den nederl. Consul 
te Liverpool (Handelsberichten 11 Juni 1914, bl. 270) is het 
gebruik van tapioca-ampas in Engeland toenemend. Bericht wordt, 
dat de meeste verbruikers dit artikel in ongemalen toestand pre- 
fereeren en dat de prijs afhangt van de kleur; naarmate het witter 
is, is de prijs hooger. 

Een klein deel wordt in de Preanger gebruikt ter vervalsching 
van de katjang boengkil, bestemd voor de bereiding van ontjom 
(zie Arachis hypogaea, L.). Volgens Vorderman (Geneeskundig 
Tijdschr. v. N. 1. 1902, bl. 417) wordt de onggok geperst, daarna 
fijngemaakt en gezeefd en in een verhouding van 1:10 gevoegd 
bij de fijngehakte katjang-boengkil voor dat deze gestoomd wordt. 

De aanzienlijke hoeveelheid cassavemeel die wordt uitgevoerd, Vere 
vindt toepassing voor het bereiden van alcohol, glucose, dextrine, 
stijfsel, en vooral in de textielnijverheid voor het pappen der ketting- 
draden, waarvoor het beter geschikt is dan aardappelstijfsel omdat 
het niet verkleurt. De rol van het cassave-meel op de westersche 
markt is feitelijk het aanvullen van tekorten op de nog veel grootere 
productie vádn aardappelmeel, dat aldus den toon van de markt 
aangeeft. Dat -de bekende biscuits van Huntley & Palmers van 
cassavemeel zouden worden gemaakt, is een verzinsel. 

Zoowel in Europa als in het Oosten wordt cassavemeel op groote Vliokken en 
schaal verwerkt tot vlokken en paarls, vooral vlokken, waarnaar P°°%”'= 
groote vraag bestaat. Te Singapore is dat bedrijf sinds lang in 
handen van chineezen. Volgens Schlechter (Tropenpflanzer 1901, 
bl. 323) komt daar de bereiding van paarltapioca volkomen over- 
een met die van paarlsago (zie onder Metroxylon); het vormen 
van vlokken geschiedt echter anders; in plaats van te schudden 
op een zeil, drukt men het vochtige, licht samenpakkende zetmeel 
door een rooster: de afstand der staven bepaalt de grootte van 
de vlokken. Deze worden dan verstijfseld en gedroogd op precies 
dezelfde wijze als de paarls. 

Het maken van paarltapioca wordt op Java, in verband met 
de geringe behoeften der markt, grootendeels overgelaten aan de 
kleine inrichtingen, die de singapoersche methode volgen. In één 
enkele groote fabriek zou de bereiding machinaal geschieden en 
wel, volgens Publicatie No. 8 (1916) van N. & H., door het nog 
vochtige meel te persen door geperforeerde platen, waarbij draden 
ontstaan, die eenige gelijkenis vertoonen met vermicelli. Deze 
draden vallen op door middel van stoom of heet zand verhitte 
platen, welke machinaal in schuddende beweging worden gehou- 


1477/4444, 


Uitvoer. 


110 EUPHORBIACEAE. 


den. De afgebroken stukjes meel zouden daarbij door en over elkaar 
rollen, en tenslotte verstijfselen in den vorm van paarlen. De plaat 
wordt geledigd als de bolletjes voldoende verhard zijn, hetgeen de 
geoefende arbeider hoort aan het geluid, dat bij het rollen ontstaat: 
de paarls moeten kunnen worden doorgebeten als rijstkorrels. Door 
zeven worden zij in drie of meer grootten verdeeld. 

Flake wordt op Java volgens een andere methode vervaardigd 
dan te Singapore. De beste kwaliteit meel, nat uit de bezinkbak- 
ken komende, wordt uitgerold tot dunne koeken. Deze worden 
gelegd in met olie of vet ingewreven open, koperen pannen van 
ca 60 cM. middellijn, welke boven een zacht vuur zijn geplaatst. 
De met een groote vork bewerkte vlokkende massa wordt na eenige 
minuten, als de vereischte graad van verstijfseling is bereikt, met 
een krabber uit de pan genomen en in de zon of op verwarmde 
gegalvaniseerd ijzeren platen gedroogd. Ten slotte wordt het product 
gezeefd met verschillende maaswijdten; de kleinste stukken worden 
verkocht als siftings, terwijl de grootste, die de grofste zeef niet 
kunnen passeeren, gebroken en daarna opnieuw gezeefd worden. 

De uitvoer van cassave-fabrikaten —die van de gedroogde wortels 
is bereids vermeld — heeft volgens de officieele statistiek bedragen 
(in tonnen): 


Tapioca meel: 


(5 | 
| „el …. Elders 
GENE Soera- Bata- / Cheri-\ Sema- | vat | Tiila- Bela- 
NEL baja. via. bon. rang. Tegal. | tjap. vd wan Elders. 
| ; 
nn 
1910 22.321 9.072 989 845 | 46 | — — 5210 3 
1911 25.169 | 11.284 964 1.533 | == —- — 185 T 
1912 20.407 | 14.759 | 1.49 | 3.863 | 3Ĳ | 107 | — 933 — 
1913 20.018 | 26.041 | 3.090 zele ih slak | 130 41 ‘|| - 930 — 
1914 23.054 21.721 1.853 1.343 | 354 | 135 86 | 391 — 
Tapioca-afval: 
CE EETNL OUD ED CE RTELT WEEET PE DETECT EE 
| | | = 
/: . le seat: S - | Soera- | Djoe- eka- 
van/in. | Batavia. Cheribon. Tjilatjap. fano bats OE longan. | Elders. 
| | | Í 
1910 — 10 -— | 33 | — | — me = 
1911 = al 10 | 01 | — — — 
1912 71.208 1.065 2 Oliedaf 1.302 ft 887 | — 250 — 
1913 8.784 1.240 1.943 1.757 165 | — 272 — 
1914 4.339 867 | 699 | 387 167 | 67 14 — 
Gepaarlde tapioca: Flake 
TL TTET OEE 
| Í Í 
ei: Bata- ‚ Sema- | Cheri- | Soera-| Bata- | Soera- | Cheri- | Sema- ! 
LEEN CTS rang. | bon. | baja. nr | via. | baja. | bon. | rang. | Elders. 
| Í | | Ì 
19:0 63 | . | | _n.v. tn en n.v. n.v. 
1911 — 60 | — | — — | n.v. | n.v. | n.v. MvR 
1912 435 595 31 — — || 4.324 2.544 | n.v. | 4.064 20 
1913 515 170 5 29 — | 5.658 2.446 1.088 1.205 — 
1914 1.097 166 21 nv 39 | 5.500 1.792 430 355 Ep 


MANIHOT. Ui 


1471/4444. Behalve de wortels hebben alleen nog de bladeren van deze plant Bladeren. 
eenig nut. De Bie vermeldt (in Teysmannia), dat van de variëteiten 
manis en gading het jonge loof gestoomd wordt gegeten en dat 
de nietal te oude bladeren een gezocht veevoeder zijn, hetwelk voor- 
al door geiten en schapen gaarne wordt gegeten. Men geeft ze daar- 
van echter niet te veel opeens, omdat overvloedig gebruik diar- 
rhee zou veroorzaken. Vorderman zegt (Madoereesche planten No. 
238), dat het loof van een variëteit met roodachtige bladstelen bij 
het vee duizeligheid veroorzaakt, doch dat de bladeren van den vorm 
met gfoenachtige stelen ongestraft kunnen worden gegeven. 

Junghuhn schreef, dat hij in 1838 in de omstreken van Buiten- Variëteiten. 
zorg en Tjiandjoer voor het eerst kennis maakte met Maníhot uti- 
lissima, die daar in zeer geringe hoeveelheid werd aangeplant 
onder den naam van hoewi dangdeur, een inferieure variëteit, welke 
thans nog bekend is. Volgens hem hechtten de inlanders aan de 
wortels weinig waarde. Zeven jaar later schreef echter Hasskarl 
in Het Nut (No. 360), dat de hoewi dangdeur werd gehouden 
voor een aangename spijs en zoowel rauw als ín asch gebraden 
of gekookt werd gegeten. In 1852 werden met succes betere 
variëteiten uit West-indië ingevoerd, voorafgegaan door materiaal 
van Bourbon. Ook na dien tijd heeft herhaaldelijk versche import 
plaats gehad. Van der Stok (Onderzoekingen omtrent Rijsten Tweede 
gewassen, Mededeeling No. 12 Dept. v. Landb., 1910) vermeldt de 
aanwezigheid in den selectietuin te Buitenzorg van 21 op Java 
verbouwde vormen, welke collectie volstrekt niet compleet was. 
Zelf importeerde hij in ruim 2 jaar tijd 32 soorten en geeft in het 
Verslag 1913 van den Landbouw voorlichtingsdienst, bl. 21, de oogst- 
resultaten van niet minder dan 57 variëteiten, geteeld in den selectie- 
tuin te Buitenzorg. In het voorbijgaan zij hier vermeld, dat die re- 
sultaten betreffen zoowel de wortels als het daarin vervatte zetmeel 
en dat de hoogste opbrengsten getallen vertoonen van pl.m. 500 picols 
ongeschilde wortels, bevattende bijna 140 picols zetmeel per bouw. 
Een gevestigde staat van zaken is dus nog niet ingetreden ; derhalve 
moet worden verwezen naar de belangrijke gegevens, neergelegd 
in genoemd werk en dat van de andere, reeds vermelde schrij- 
vers. De bij voorkeur door de inlandsche bevolking in West-Pre- 
anger gekweekte vormen zijn: katéla manis, ook wel k. bênêr of 
k. bodas genoemd, en katéla bêgog. 

In het vaderland van de cassave spreekt men van zoete en van Gistigneid. 
bittere cassave: terwijl men den wortel van de eerste meestal ook 
in rauwen toestand niet vergiftig acht, kan die van de tweede 
slechts toebereid worden genuttigd. Het giftige bestanddeel is, als 
zoo vaak in het plantenrijk, een glucosied, dat bij ontleding blauw- 
zuur oplevert. Zooals door Boorsma in hetlichtis gesteld (Teysmannia 
1905, bl. 483) is echter een verdeeling in giftige en niet giftige 
cassave onjuist. Alle variëteiten van Manihot utilissima, Pohl bevat- 
ten blauwzuur, doch in uiteenloopende hoeveelheid. In West-Indië 
vond men als gemiddelde in zoete cassave 0.007 °/, blauwzuur in 
het inwendige en 0.030 °/, in de schors van den wortel; bij de 
bittere bevatten zoowel het inwendige als de schors 0.024 ®/,. Schilt 
men den wortel, dan zal dus de zoete cassave daardoor van het 
meest schadelijke deel worden ontdaan, terwijl de bittere even gif- 


1471/4445. 


112 EUPHORBIACEAE. 


tig blijft. Onze cassave sluit zich, wat de verdeeling van het blauw- 
zuur betreft, aan bij de zoete west-indische vormen; in de schors- 
laag werd gevonden gemiddeld ca 0.014®/,en in het overige deel 
0,004°/, HCN. Boorsma becijfert, dat in normale gevallen een maal- 
tijd van 1000 à 1250 gram rauwe, geschilde cassave doodelijk kan 
zijn, wat hij terecht een niet alledaagsche verrichting noemt. Een 
ledige maag, een door gebrekkige voeding verzwakt lichaam en 
onmatig drinken na het eten van níet-toebereide cassave, zijn echter 
factoren, die de uitwerking van het vergif versterken, zoodat een 
belangrijk geringer hoeveelheid rauwe cassave ernstige vergif- 
tigingsverschijnselen, en erger, kan veroorzaken. Tot het eten van 
de rauwe wortels zal echter alleen bij nijpenden nood worden 
overgegaan en tijdens de bereiding verdwijnt het blauwzuur door 
de verwarming. Het voorgaande maakt het begrijpelijk, dat dit in 
den regel onschuldige voedingsmiddel zich bijwijlen doet kennen 
als een gevaarlijk vergif (Boorsma). 

Jasper deelt mede, dat naar het beweren der javanen de wortels 
giftige eigenschappen krijgen, indien de planten zeer lang in den 
grond staan; als de gevaarlijkste variëteit vermeldt hij een zekere 
cassave mauritius. Wortels, die op de passars zijn gekocht, zoodat 
men er de herkomst niet van kent, zouden daarom voor het gebruik 
steeds worden geweekt; het moet zijn voorgekomen, dat het nut- 
tigen van niet op deze wijze behandelde gepofte (!) cassave bedwel- 
ming en zelfs den dood veroorzaakte. 

Hasskarl (Het Nut) zegt, dat de inlanders gelooven, dat de wor- 
tel vergiftig wordt, als de stek omgekeerd in den grond is gestoken. 
Die meening schijnt onder de inlanders algemeen verbreid te zijn, 
doch is niettemin onjuist. 

De bladeren bevatten meer cyaanwaterstof dan de wortels. Vol- 
gens een opgave bij Boorsma wordt hier in het volwassen blad 
gemiddeld 0.05%%) gevonden; bij jong blad stijgt het gehalte tot 
0.1%/, en daarboven. 

Omtrent een voedingsgewas als het onderhavige bestaat natuur- 
lijk een uitgebreide literatuur. De belangrijkste hollandsche pu- 
blicatie’s zijn in dit artikel reeds genoemd; een overzicht van het- 
geen de buitenlandsche literatuur biedt, vindt men in Agricultural 
Ledger No. 10, 1904. Men zie voorts: Bulletin lmp. Inst. 1915, bl. 581. 


In het Museum: Wortels, gaplèk, meelproducten. 


Galearia filiformis, Pax (C. sessilis, Z. & M.). 
Volksnamen onvast. Soend.: Ki tako — Jav.: Baloeng kajoe, 
Djéboegan, Djidjég, Drêdjëg, Endog-êndogan. 

Kleine boom, 5 tot 12 M. hoog en 15 à 20 cM. dik, algemeen 
in het heuvelland van Java. In het Bantamsche wordt hij gebruikt 
voor levende heggen, terwijl van het hout rijststampers worden 
vervaardigd (K. & V. — XII, bl. 577). De bast bevat duidelijke spo- 
ren alcaloïd (Greshoff, Plantenstoffen II, bl. 174). 


147/445A. Codiaeum variegatum, Bl. 


Volksnamen. In vele talen: Poering — Tern.: Godiho. 
Heester, afkomstig van de Molukken, maar overal, ook op Java, in 
een groot aantal vormen als sierplant gekweekt (K-& V. — XII, bl. 22). 


147/4470, 


147/4470. 


MANIHOT — ENDOSPERMUM. Ì 13 


Van deze bij de europeanen meest als crotfons bekende planten, 
beschrijft Rumphius (IV, bl. 65) een respectabel aäntal vormen en 
van verscheidene ervan weet hij eenig gebruik te vermelden. 

Van alle is de wortel en bast heet van natuur, een brandend 
gevoel veroorzakend in mond en keel, dat wel een dag lang aan- 
houdt. De scherpte vermindert echter, als men ze kookt en daarbij 
de Scutellaria (Araliaceae) doet. Een dergelijk afkooksel van een 
donkergroenen vorm, die minder heet zou zijn dan de andere, wordt 
gebruikt als zweetbad, doch men moet daarvan tevens een teugje 
drinken. De wortel van een rooden vorm, gewreven met het melksap 
van Euphorbia neriifolia, L., geeft men als purgans bij maagkrampen 
en de versche wortel van een wildgroeienden groenen vorm zou 
op de Oeliassers en Noesa Laut gekauwd zijn geworden als het 
daar gebruikelijke purgeermiddel (Rumph.). Bij de maleiers wordt 
volgens Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 43) een’ papje van den 
wortel van een gelen vorm op de haid gesmeerd tegen syphilis. 
Dit alles wijst op het voorkomen in wortel en schors van een 
scherp bestanddeel, doch in het sap vond Boorsma (Teysmannia 
1910, bl. 794) slechts looistof. In de bladeren trof dezelfde evenmin 
giftige stoffen aan. 

Van alle gele vormen zijn volgens Rumphius de jonge bladeren 
zoetachtig en kunnen als moeskruid worden gegeten. Van een 
ervan wordt medegedeeld, dat de jonge bladeren aan de sirih en 
kalk de scherpte benemen en daarom preventief of repressief worden 
gebruikt als de mond voor of door sirihgenot gevoelig is (Rum- 
phius). Hasskarl (Het Nut No. 409) zegt, dat men mager blijvenden 
karbouwen de jonge takjes fijngewreven ingeeft om ze in goede 
conditie te brengen: de dosis is zooveel jonge takjes van 3 duim 
lengte, als men met duim en wijsvinger kan omvatten. 


Endospermum malaccense, Benth. 
Volksnamen. Mal.: Séndok-séndok. 
Groote boom, omstreeks 80 voet hoog, met dikken stam; het hout 
is zacht en licht, wit van kleur en in gebruik voor planken en het 
maken van houten trippen (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 94). 


Endospermum moluccanum, Becc. (Capellenia mo- 
lueceâha, 7-6 0B.): 

Volksnamen. Mal. Mol.: Kajoe radja, Kajoe sémoet — Alf. 
Amb.: Ai latoe — Boeroe: Ai miri — Ternate: Afo, Bisi 
mafala — Minah.: Matatiri. 

Den Arbor Regis beschrijft Rumphius (ll, bl. 257) als een 
tamelijk hoogen, niet zeer dikken boom, die geen ander gewas in 
zijn onmiddellijke nabijheid duldt en daarom altijd alleen staat 
als een vorst, Hij groeit in de Molukken zoowel op het strand 
als in het gebergte, doch ís niet algemeen. De stam en al de takken 
zijn hol, een verblijfplaats biedend aan tallooze groote, zwarte, 
strijdlustige mieren, die hier of daar den stam doorboren. Hun 
beten zijn zeer pijnlijk. Als men den boom kappen wil, dan moet 
men eerst wat droge atap om den stam leggen en die aansteken, 
om de mieren zooveel mogelijk te verjagen. 

De dunne wortels zouden in gebruik zijn geweest als weermiddel 


Wortel en bast. 


Bladeren. 


Wortels. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


1417/4470. 


114 EUPHORBIACEAF. 


tegen het makassaarsche pijlgift: de getroffene zou een stukje moeten 
kauwen en het sap gedeeltelijk inslikken, gedeeltelijk op de pijlwond 
smeren, doch R. zelf twijfelde aan de betrouwbaarheid van dit bericht, 
omdat de boom in Zuid-Celebes niet of zeer zeldzaam voorkomt. 

Het hout is zoo licht als gaba-gaba, doch lang van vezel, buig- 
zaam en sterk, zoolang het droog wordt gehouden. Somtijds maakt 
men van de stammen masten voor inlandsche vaartuigen, omdat 
ze licht en stijf zijn, doch men moet ze dan van boven afdekken om 
inwateren te voorkomen. Het hout van jonge stammen, niet dikker 
dan een been, wordt veel gebruikt voor het maken van drijvers 
voor vischnetten. Een afkooksel van dit hout met een gelijk gewicht 
aan kajoe tjina (Smilax China L.?) wordt gebruikt om allerhande 
kwade en pokachtige ulceratie’s te genezen. Het verdrijft alle kwaad- 
aardige en bedorven vochtigheid uit het lijf en geneest een op- 
gezetten buik; purgeerend werkt het echter niet. Tegen waterzucht is 
ook goed het gebruik, in- en uitwendig gecombineerd, van een 
afkooksel van schraapsel van de versche schors met den bast van 
Intsia amboinensis, Thouars (het wijfje) en een handvol Katjang 
idjo. Een weinig van den bast gewreven en met water gedronken, 
of een afkooksel daarvan, werkt afvoerend. 


De jonge bladeren, als groente gekookt en met hun eigen nat - 


genuttigd, werken insgelijks zacht purgeerend. De oude bladeren 
daarentegen zijn krachtig laxeerend:een afkooksel van 2 of 3 stuks 
is een sterk purgans. De bladeren warm gemaakt en op den buik 
gebonden, doen de gezwollen milt slinken, als men tegelijkertijd 
een afkooksel van den bast inneemt. 

Waar het sap uit de stelen of bladeren het lichaam raakt, valt 
zonder moeite of pijn het haar uit. Zeker matroos op Ternate, dit 
middel willende beproeven, bestreek met het sap de helft van zijn 
baard en knevel, die ook zuiver en kaal uitviel, terwijl de andere 
helft onbeschadigd bleef. Doch dit aan de ambonsche boomen ge- 
probeerd zijnde, wilde niet lukken {Rumph.), hetgeen meer pleit 
tegen de ontharende kracht van het sap uit de stelen en blade- 
ren van Endospermum moluccanum, dan voor de deugdelijkheid 
van den baardgroei van den ambonschen proefmatroos. 

In het Museum: Hout. 


Endospermum ?ovalifolium, Pax & Hoffm. 
Volksnamen. Mal.: Kajoe laboe (Palemb.). 

Boom, tot 30 M. hoog en 1 M. dik, in Palembang algemeen in de 
benedenlanden. De kaarsrechte, rolronde stam bestaat uit een geel 
bestervend, grof, zacht hout, dat niet duurzaam is, ook niet onder 
dak, daar het spoedig door boeboek wordt vernield. Desniettemin 
wordt het vaak gebruikt voor planken voor inlandsche woningen. 

In het Museum: Hout. 


147/4470. Endospermum spec. 


Volksnamen. Mal.: Djélanding (Banka). 
Boom, tot 30 M. hoog en 1.25 M. dik, met rechten, rolronden 
stam en hoog aangezette kroon, op Banka voorkomend in de 
kuststreken. 


Het zachte hout is alleen voor binnenwerk te gebruiken, doch 


ER 


t deden 


47/4478. 


ENDOSPERMUM — EXCOECARIA. 115 


het wordt gezegd niet te scheuren.en vrij te blijven van boeboek: 
het dient voor ribben, planken en inlandsch huisraad. 
In het Museum : Hout. 


Excoecaria Agallocha, L. 

Volksnamen. Blindhout— Mal: Kajoe boeta-boeta, Kajoe mata 
boeta, Mêömoetah, Mentaroeh, Moetah — Soend.: Bintaos laoet, 
Warédjit —Jav.: Bëtah, Kapal, Ménéngan—Bal.: Ménêngan — 
Sas. : Lêmotak — Mak. : Samboeta — Boeg. : Samboeta — Alf. 
Amb.: Mata hoeli, Mata hoeri. 

Tot 16 M. hooge en 38 cM. dikke boom, meestal echter van 
geringer afmetingen, voorkomende in de kuststreken van Zuid- 
Oost Azië en tropisch Australië (K. & V. — XII, bl. 616). Rumphius 
(ll, bl. 237) beschrijft hem onder den naam van Arbor excoe- 
cans als een leelijken, overhangenden strandboom, krom van 
stam, knoestig, gescheurd, vol kuilen en bulten, voorkomende op 
alle droge en steenachtige stranden of zand gemengd met steentjes. 

De wortels, zegt R., verspreiden zich zeer ver van den boom, 
Zijn krom en knobbelig en liggen voor een deel bloot. Men vindt 


daaraan insgelijks het straks te beschrijven zwarte reukhout, nl. 


op die plaatsen, welke van schors ontbloot zijn, doch het is daar 
niet veel dikker dan een mes, De wortels, met kleine gember ge- 
wreven tot een zalf, genezen alle heete gezwellen aan handen en 
voeten. De dunste wortels en ook de rijsjes, van hun bast ontdaan, 
gebruikt men als tandenstokers voor zieke tanden. 

Het hout is licht, wit, zacht en taai maar niet duurzaam ; bij ver- 
branden verspreidt het een onaangenamen geur, zoodat het voor 
brandhout minder geschikt is. Op Bali worden er de gebruikelijke 
houten trippen van gemaakt. 

Bij sommige exemplaren, nauwelijks een op de twintig, ondergaat 
het hout plaatselijk een verandering, een verharsing. Dit is alleen 
het geval bij boomen, die op steenachtige stranden staan, voorover- 
hangen, hier en daar gebarsten zijn en beurtelings door het zee- 
water bespat en door de zon geblakerd worden; nooit vindt men 
deze soort van bastaard-aloëhout bij recht opgerichte, in de volle 
zon staande individuën, of die groeien op een slijkachtigen bo- 
dem, dan wel bedrukt staan tusschen ander geboomte. Het vette 
hout vindt men tegen het witte en groeiende hout aan, niet in 
het hart, noch tegen de schors aan, doch op plaatsen aan het 
onderste deel van den stam of in de dikke, boven den grond 
liggende wortels, die gebarsten zijn en bulten vormen, alsof zij 
uitgevreten waren. Men heeft het dus te zoeken aan de geëi- 
gende boomen en spoort het op door op die bulten te kloppen; 
het verharste hout geeft een anderen klank dan het onverharste 
zachte. Het is van buiten grauw en effen, bedekt met een zwart- 
achtige huid, die men gemakkelijk kan afschrapen. Is een stuk 
gevonden, dan moet de omliggende bast voorzichtig worden af- 
geschild, het verharste hout uitgekapt en dan volkomen worden 
gezuiverd van het onverharste. Doorgaans heeft het inwendig de 
kleur van ijzerroest, soms wat donkerder, soms wat lichter, doch 
aan den kant, vooral waar het aan het licht is blootgesteld ge- 
weest, is het zwart. Het is 2 à 3 vingers dik, hard, afknappend 


Wortels. 


Hout. 


Reukhout. 


116 EUPHORBIACEAE. 


147)4478. als glas en zoo vet, dat het rijkelijk olie uitzweet, als men het 


Medicinaal. 


Bast. 


bij het vuur houdt, en vlam gevat hebbend brandt het door. Pas 
uit den boom gekapt heeft het een zoeten, doch zwakken geur 
naar benzoë; geschraapt en op gloeiende kolen gelegd, komt deze 
geur veel sterker uit, doch is gemengd met dien van gebrand 
brood. Het geeft een dikken rook af, die hinderlijk is voor de 
oogen, als hij te zwaar wordt. Gewoonlijk gebruikt men het niet 
alléén als reukwerk, doch gemengd met Ungus odoratus, of met 
andere welriekende houten, welker geur het versterkt en meer blij- 
vend maakt. De smaak is bitter als van aloë en daaraan is het te 
onderscheiden van het zeldzame echte aloëhout, dat ook bitter 
smaakt, doch herinnerend aan cíitroenschillen. Het heeft daarmede 
echter wel eens zoo groote overeenkomst, vooral de geaderde 
knoesten, die somtijds worden aangetroffen, dat men op het ge- 
zicht beide soorten niet van elkaar kan onderscheiden. Men vindt 
ook steenharde, zwarte stukken, een andere maal stukken die 
oranje of geel zijn als het beste sandelhout. Het goede reukhout 
zinkt in water, doch zelfs dit laat zich niet lang bewaren: na een 
jaar of 4, 5, heeft het veel van zijn liefelijkheid verloren. Oude 
stukken kan men echter wat opfrisschen door ze in-zeewater te 
dompelen. Men noemt dit reukhout garoe laoet, g. mata boeta 
(op Ternate); sommigen spreken van garoe boewaja. Op Banda 
heet het garoe tahi aros en op Bali mêénéngan (Rumph.). 

Aan deze uitvoerige, op eigen ervaring berustende berichten 
van Rumphius is weinig toe te voegen. Het bestaan van dit reuk- 
hout, dat niet veelvuldig voorkomt, is wel ontkend, doch het is op 
Oost-Java en Bali teruggevonden. Boorsma beschreef een onder- 
zoek naar de bestanddeelen van lés ménêngan van Besoeki en Bali 
in Bulletin du Département de l'Agriculture No. VII (1907). Deze 
onderzoeker geeft op, dat het reukhout afkomstig was uit het kernhout 
van Excoecaria Agallocha, L., doch komt daarmede ín tegenspraak 
met Rumphius (lés beteekent: hart, kern); ook zijn beschrijving van 
het hout, dat hij volkomen reukeloos noemt, ís niet in overeenstem- 
ming met die van R. Hij zegt, dat men bij het zoeken alleen op 
het toeval is aangewezen. 

Behalve als reukmiddel heeft het verharste hout nog medicinale 
toepassingen. Rumphius zegt, dat zoowel uit het oude als uit het 
versche hout door droge distillatie een dikke, kleverige olie wordt 
bereid, die gebruikt wordt om allerlei schurft en onzuiverheid vande 
huid te verdrijven ; daar deze stof nogal kleverig is, moet men haar met 
een weinig klapperolie verwarmen en vermengen. Mettertijd wordt 
zij harsachtig, doch behoudt haar kleverigheid. Voor hetzelfde doel 
kan men ook schraapsel nemen van het vette hout, dat met klap- 
perolie vermengen, en de schurftachtigheid daarmede bestrijken. 
De ternatanen wrijven het op een steen en geven het met water 
of slappe arak te drinken tegen krampen in den buik (R.). 

Een overeenkomstig gebruik vindt men vermeld in Vorderman ’s 
Madoereesche planten (No. 227), waar gezegd wordt, dat het sap, 
hetwelk uit het boven vuur verwarmde hout vloeit, dient tot het 
behandelen van chronische beenzweren. 

Tot een gewone purgatie, aldus vervolgt Rumph., nemen de in- 
landers een stuk van de schors, twee vingers breed en twee leden 


EXCOECARIA. 117 


lang, kauwen het met pinang en slikken het sap in, doch dewijl 
dat in de keel brandt, doet men liever eenige, druppels van het 
melksap in klappermelk, thee of toewak. Deze púrgatie werkt zoo- 
wel naar boven als naar onderen en wordt daarom alleen door ge- 
zonde menschen gebruikt. Haar werking wordt gestuit door het 
eten van een half rijpe, onder de asch gebraden pisang. 

Zijn dik, wit melksap geeft de boom overvloedig uit, in het bij- 
zonder de takken en bij het afbreken van bladeren; het spat ook 
duchtig in het rond, als men met kracht in den stam kapt. Dit sap 
heeft den boom de zeker niet onverdiende reputatie gegeven van 
zeer gevaarlijk te zijn, doch als men er voor waakt, dat het niet 
in de oogen komt, heeft men daarvan niets te vreezen. Komt het 
nochtans iemand in de oogen, dan moet hij die uitwasschen met 
klappermelk en telkens zoetjes uitdrukken. Als purgeermiddel is 
het in het oostelijk deel van den archipel meer in gebruik dan op 
de westelijke eilanden. Het melksap is ook goed tegen steken van 
venijnige visschen; men strijkt het op de kwetsuur en bindt er een 
stukje rood koper overheen (Rumphius). 

Over de giftigheid, die dit melksap zonder twijfel eigen is, zijn 
allerlei overdreven verhalen.in omloop. Waartoe autosuggestie ie- 
mand brengen kan, blijkt uit een door Greshoff aangevoerd staaltje 
(Schetsen, bl. 222): het inpakken van een met veel moeite ver- 
kregen takje bezorgde den vriendelijken medewerker hartkloppin- 
gen, rillingen en verdooving in de vingers. Overeenkomstig Rum- 
phius’ mededeelingen vond Boorsma (Teysmannia 1910, bl. 713) 
geen spoor van bijzondere werking op de ongeschonden huid; bij 
aanraking met de slijmheid echter ontstaat een brandende pijn. Voor 
visschen bleek het zeer giftig te zijn; goudvisschen bezweken 
binnen 2 uren ín een verdunning 1 : 200.000; een concentratie 
1 : 500.000 werkte echter niet meer doodelijk. 

In hef museum: Verharst hout. 


bren 


147/4478. Excoecaria baccata, Muell. Arg. 
Volkshamen. Mal. Palemb.: Bédi, Bodi, Loedai. 

Boom, tot 25 M. hoog en 1 M. dik, met rechten stam en vrij laag 
aangezette kroon, in Palembang groeiend in de benedenlanden. 

Het hout ís licht, zacht en niet duurzaam, doch in gebruik voor 
planken. De zwarte, in groote trossen aan den boom hangende, 
op aalbessen gelijkende vruchten zijn melig en zeer zoet; zij wor- 
den bijwijze van versnapering gegeten. 

In het Museum: Hout. 


147/4478. Excoecaria bicolor, Hassk. 

Volksnamen op Java: Daoen rêmék daging (Midden-Java), 

Daoen sambang darah. 
Sterk vertakte heester, als sierplant op Java gecultiveerd (K. & 
V. — XII, bl. 27). Hoewel deze vrij vaak gekweekte plant door 
| den volksmond niet wordt gesignaleerd als gevaarlijk, heeft noch- 
| tans het melksap giftiger eigenschappen dan dat van E. Agallocha, L. 
| Boorsma (Teysmannia 1910, bl. 716) bevond, dat het bij een con- 

centratie 1 : 500.000 voor visschen nog doodelijk is. 

| De bladeren worden algemeen op Java gebruikt in de inlandsche 


Melksap. 


Hout. 


Vruchten. 


Melksap. 


Bladeren. 


147/4480. 


Wortel. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Melksap. 


147/4481. 


rf Fk Be 1 Mk Vea RA 1 B 


118 EUPHORBIACEAE. 


geneeskunde, volgens Vorderman (Geneesmiddelen II) bij bloedin- 
gen na de menstruatie. Het is niet onwaarschijnlijk, dat het uiterlijk 
der bladeren, die van onderen bloedrood zijn gekleurd, tot dat 
gebruik aanleiding heeft gegeven. Zij bezitten volgens Boorsma 
geen giftige eigenschappen. 

In het Museum: Bladeren. 


Homalanthus populneus, Ktze (Carumbíium populi- 
folium, Reinw., Homalanthus Leschenaultianus, 
À. Juss.). 

Volksnamen. Mal.: Loedai (Banka), Kajoe mata boeta darat 
(Mol.) — Soend.: Kareumbi, K. badak — Jav.: Djarak pati, 
Mroewoe — Mad.: Totop, T. lakèk, T. lobang — Alf. Amb.: 
Kiel, Siel, Sija mahoeri— Alf. Minah.: Sangkèt. 

Boompje, 5 tot 13 M. hoog en 10 âà 30 cM. dik, van den Ma- 
leischen Archipel en Australië, op Java vooral in het gebergte zeer 
algemeen (K. & V.— XII, bl. 621). 

Zeer waarschijnlijk is dit de Frutex excoecans van Rumph. 
(IV, bl. 130), die daarvan mededeelt, dat de ternatanen den wortel 
inwendig gebruiken als geneesmiddel, tegen wat voor ziekte was 
hem echter niet bekend. Het witte, weeke, ondeugdelijke hout 
wrijven volgens hem de vrouwen met water op een steen en, 
smeren dat papjé op de leden bij pijnlijke steken in de gewrichten. 
Van den melksaphoudenden bast heeft men nogal veel gebruik, 
want zoowel de ambonneezen als de baliërs bezigen hem om zwart 
te verven (Rumphius). Dit laatste gebruik is zeer verbreid. K. & V. 
zeggen, dat de schors in de Preanger wordt gebruikt voor het 
zwartverven van kleeren. Hasskarl (Het Nut No. 480) vermeldt het 
insgelijks en Koorders zegt, dat het vroeger in de Minahassa in zwang 
was (bl. 585). Jasper & Pirngâdie (Vlechtwerk, bl. 75) beschrijven 
vrij uitvoerig, hoe in Soekanegara (Preanger Regentschappen) het 
afkooksel wordt gebruikt om geschilde rotan zwart te kleuren. 
De rotan wordt gedroogd, dan 15 dagen in de modder begraven, 
weer gedroogd en vervolgens twee maal gedurende eenige uren 
in het afkooksel van kareumbi-bast gedompeld, tot de kleur egaal 
zwart is geworden. In Tondano wordt vlechtmateriaal van de bla- 
deren van Corypha Gebanga, Bl. zwart gekleurd door het te ko- 
ken met dezen bast en de bladeren. Rumphius zegt, dat men op 
Celebes voor het zwartverven de bladeren en de vruchten gebruikt; 
men kookt die in water met daoen gonto (?), giet het afkooksel 
in een bak en vermengt dat met zwarte modder. Hierin kneedt 
men het witte goed en laat het dan een dag of acht staan. 

De bladeren worden boven vuur gedroogd, fijngewreven en onder 
het voer van het vee gedaan, als wormdrijvend middel (Hasskarl, 
Het Nut). 

Rumphius waarschuwt tegen het schadelijke, uit de afgebroken 
bladstelen druipende, witte, blauwachtig bestervende melksap, dat 
gevaarlijker zou zijn dan dat van Excoecaria Agallocha, L. 


Pimeleodendron amboinicum, Hassk. (Carumbium 
amboinicum, Mig.). 
Volksnamen. Alf. Amb. : Mamina. 

Den Arbor Pinguis beschrijft Rumphius (ll, bl. 249) als een 


EXCOECARIA — SAPIUM. 119 


middelmatigen, wilden boom van de ambonsche eilanden, wassende 
aan de kanten van de bosschen ín de valleien en in het lichte 
kreupelbosch. Het hout is witachtig, week en onnut. 

De bast wordt door sommigen met water gewreven om het 
uitgeperste sap te doen dienen als zacht purgeermiddel voor groote 
menschen. Als die bast gekwetst wordt, vloeit er — niet overvloedig — 
een dik, wit melksap uit, dat spoedig geel en kleverig wordt en 
besterft tot een donkergele gom. De ambonneezen vernissen er 
hun schilderijen mede, doch meest die op hout staan ; deze worden 
daarvan wel glad en glimmend, doch verkrijgen een gele tint. 
Ook mengt men wel het melksap van dezen boom met dat van 
Alstonia scholaris, R. Br. om te dienen als lak of vernis voor hout 
(Rumph.). Smith deelde in Teysmannia 1901 (bl. 91) mede, dat 
het melksap op Ambon dienst doet als lijm. 

De jonge, bruine bladeren zijn bij de kraamvrouwen in groot 
gebruik om de jonggeborenen van binnen te zuiveren; zij nemen 
de bladeren met die van raoe hoetan (Dracontomelum spec.), be- 
sproeien ze met een weinig citroensap, braden ze, in een ander 
blad gewikkeld, in de heete asch en wringen het sap eruit. Dit 
sap, een weinig warm gemaakt, gieten ze den kinderen in den mond; 
het zuivert ze van het darmpek, meteen van de tong, maag en dar- 
men alle slijmerigheid afvagende. Men mag zoowel het sap als 
een aftreksel van de bladeren ook op andere tijden aan kleine kin- 
deren geven, als ze onrustig en hardlijvig zijn. Bij volwassenen 
werken deze jonge bladeren niet purgeerend: met eet ze. 

De kernen der zaden zijn insgelijks eetbaar; zij smaken zoet 
als hazelnoten (Rumph.). 


147/4483. Sapium indicum, Willd. (Excoecaria indica, Muell. 


Arg). 
Volksnamen. Mal.: Goerah (?)—Amb.: Ai toei, Aitohi, Ai poeë. 
De Ichthyoctonos litorea van Rumphius (III, bl. 213) is vol- 
gens diens beschrijving een middelmatige boom, rank van stam, 
niet veelvuldig voorkomende op het strand of niet ver daar van 
daan. Blijkens K. & V. (XII, bl. 615) is deze zeer nauw aan de op 
Java voorkomende Sapium virgatum, Hook. f. verwante plant ge- 
vonden op Lingga, Borneo, eenige moluksche eilanden en Nieuw 
Guinea. Het is een van die zorgelijke melkboomen, die een schadelijke 
kracht hebben, zegt Rumphius, en daarom liefst gemeden worden. 
Het witte hout, hoewel licht en week, is nochtans duurzaam en 
wordt door worm niet aangetast, zoolang het droog wordt gehou- 
den. Voor timmerwerk is het echter niet geschikt. 
De vruchten, gegroefde bolletjes, uitloopende in een spitsje, 


zijn wat grooter dan musketkogels: rijp zijn zij donker, hout- 


achtig en hard. Men ziet ze hier en daar verstrooid liggen op 
het strand, want zij worden door geen dier aangeraakt. De on- 
rijpe, melkachtige vruchten worden gebruikt voor het bedwel- 
men van visch: men zet een stuk van de rivier af met horden 
en strooit dan eenige korfjes vol gestampte en met asch ver- 
mengde jonge vruchten op het water, waarna men zoo lang met 
stokken in het water stampt en wroet, tot het met het schuim 
van de vruchten bedekt is. Alle visschen, die erin zijn, komen 


Bast. 


Melksap. 


Bladeren. 


Zaden. 


Hout. 


Vruchten. 


Zaden. 


1417/4483. 


Olie. 


1417/4493. 


Lepra-middel. 


Vruchten. 


Zaden. 


ee Th MANE 
120 EUPHORBIACEAE. 


halfdood bovendrijven en kunnen zonder schade worden genuttigd. 

De rijpe zaden, waarvan de vrucht er drie bevat, zijn zoet als 
kanari en onschadelijk; tenminste de kinderen kloppen ze open 
en eten de kernen eruit (Rumph.). 


Sapium sebiferum, Roxb. (Stillingia sebifera, Mich.). 
Volksnamen ? 

Kleine boom of boomheester, inheemsch in China, in de tropen veel 
gecultiveerden verwilderd, bij Batavia verwilderd gevonden, doch naar 
het schijnt op Javategenwoordig niet gekweekt (K. & V.— XII, bl. 629). 

Dit is de chineesche talkboom; in zijn vaderland wordt de harde 
vetlaag, die de zaden — waarvan de hazelnootgroote vrucht er drie 
bevat —omgeeft, door verwarmen met waterdamp afgesmolten, 
waarna de zaden zelf worden fijngestampt en geperst ter winning 
van de drogende olie uit de kernen. Ook worden de zaden wel 
met vetlaag en al gestampt en geperst. Het harde vet wordt in 
de westersche industrie gebruikt voor kaarsen en in de zeepziederij. 

Buiten China heeft deze boom niet beantwoord aan de verwach- 
tingen. Volgens Watts Economic products is hij in verschillende 
deelen van Eng.-Indië aangeplant; het daarvan afkomstige vet 
is echter niet hard genoeg en kaarsen daarvan gemaakt, terwille van de 
stevigte gedompeld in gesmolten was, branden gebrekkig. Bovendien 
zijn de kosten van inzamelen van de zaden en het bereiden van het vet 
daar hooger dan de waarde van het product. Volgens l'Agr. pratique 
d. p.c. Dec. 1908, bl. 501, worden ook in Tonkin van dezen boom 
slechts de bladeren gebruikt, n.l. voor het zwartverven van zijde. 


Hura crepitans, L. 
Volksnamen. Soend.: Ki kasjmir, Ki sémir — Jav.: Kérawitan. 
Groote boom, afkomstig van tropisch Amerika, op Java gekweekt 
en verwilderd (K. & V.— XII, bl. 28). Hij werd ingevoerd op grond 
van de reputatie dat de bast, alsook het melksap (en de bladeren— 
zie Bisschop Grevelink, bl. 419) een zeer heilzaam middel zou 
zijn tegen lepra, welke reputatie echter geüsurpeerd is gebleken. 
Nochtans hebben de inlanders er eenig nut in ontdekt: de in vorm 
met tijgernagels overeenkomende tusschenschotten van de vrucht, 
in het soend. koekoe matjan geheeten, worden volgens Vorderman 
(Geneesmiddelen II) in poedervorm door de doekoens aangewend 
tegen chronische zweren. De drastisch werkende zaden worden 


„wel eens in zeer kleine hoeveelheid rauw als purgeermiddel door 


de inlanders gebruikt. Volgens mededeeling van Dr. Boorsma wor- 
den in de Vorstenlanden de zaden half gaar geroosterd, gepeld 
en als laxans ingenomen: ook worden zij wel met warmen honing 
tot weeke pillen verwerkt voor hetzelfde doel. Deze zaden bevatten 
een lichtgele olie, waarvan bij het Agr. Chemisch Laboratorium te 
Buitenzorg de constanten als volgt werden bepaald: 


BOO AT NDL ond el AO 
EMR BETEN Go, FPS UP Cort nen 000 VELO 
verzeepingsgetal . . . 1926 
RAMmBetaln A. dits wijd 105 
Jopdretel tf Art BEK AE vir Dl 


In het Museum: Zaden, olie. 


ie, „ 


se) Ü 


SAPIUM — EUPHORBIA. 121 


Euphorbia antiquorum, L. 
Volksnamen op Java en elders: Soedoe-soedoe, Soesoedoe, 
Soesoeroe. 

Zeer sterk vertakte boomheester of kleine boom, inheemsch in 
Eng.-Indië, op Java gekweekt (K. & V.—XII, bl. 23). Het is een zon- 
derling gevormd, veel in pagers geplant, cactusachtig gewas, alleen 
in den natten moesson bladeren dragend. 

Het gebruik van het overvloedige melksap komt overeen met dat 
van al de andere naverwante Euphorbia’s en wordt uitvoeriger be- 
schreven bij de zeer kenbare Euphorbia Tirucallí, L. Teysmann 
vermeldt in het Natuurk. Tijdschr. v. N. L. dl 35, bl. 354, dat hij 
in West-Borneo bij Montrado E. antiquorum en E. neriifolia veel 
vond aangeplant, naar hij vernam, om het melksap te bezigen als 
toeba voor het bedwelmen van visschen. Volgens Boorsma (Teys- 
mannia 1910, bl. 789) staat het melksap van deze soorten in gif- 
tigheid gelijk en schijnt overeenkomstige bestanddeelen te bevatten. 

De 3- of 4-kantige, sterk ingesnoerde jonge loten van deze soort, 
en zeer waarschijnlijk ook van andere daarop gelijkende soor- 
ten, worden te Batavia door chineesche vrouwen wel geconfijt. 
Volgens Almerood (Tijdschr. v. Land- en Tuinbouw en Boschcul- 
tuur, 5e jaargang) worden zij vooraf goed uitgekookt om het melksap 
te verwijderen en daarna 2 uur in water geweekt. 

In het Museum: Manisan. 


Euphorbia neriifolia, L. 
Volksnamen: Als E. antiquorum, L. 

Hoewel in habitus van E. antiquorum verschillende, zijn de 
eigenschappen van beide planten vrij wel gelijk en waar de in- 
landers blijkens de namen geen onderscheid tusschen haar maken, 
zullen ook de toepassingen niet uiteenloopen,. 

Rumphius (IV, bl. 88) beeldt Euphorbia neriifolia af en beschrijft 
haar onder den naam van Ligularia, doch vermeldt tevens soorten 
van elders, waarvan de identiteit niet is vast te stellen en die mogelijk 
niet eens alle Euphorbiaceae zijn. Overigens geven zijn uitvoerige 
berichten een goed beeld van de medicinale toepassingen dezer 
plantengroep, zoodat ik hieronder het voornaamste laat volgen. 

Euphorbia neriifolia, L. wordt op Ambon (evenals elders) aan- 
geplant ter afscheiding van bouwvelden, vooral tot afwering van 
wilde varkens; zij groeit zeer gemakkelijk van stekken. 

De wortels geven de maleiers in tegen een bedorven maag en gewre- 
ven met langkoewas en banglé dienen zij als smeersel bij beri-beri. 

De kromme stam verdeelt zich in twee of drie hoekige, gedraaide 
armen. Het hout van die armen is niet meer dan twee stroohalmen 
dik en daaronder ligt een waterig, voos merg; aan de oude stam- 
men vindt men echter meer en vaster hout. Op Java geven deze, 


zegt Rumphius, soms lichtbruine, mooi geaderde, welriekende (ver- 


harste) stukken bastaard-aloëhout, die de inlanders wegens hun 
zeldzaamheid gebruiken voor het snijden van heften van krissen 
voor groote heeren. 

Het vormen van reukhout in deze soort is van elders bevestigd 
(Boorsma, Bulletin VII du Dépt de lAgr., 1907, bl. 37), doch mo- 
gelijk komt dat ook voor bij andere soorten. 


Melksap. 


Loten. 


Pagerplant. 


Wortels. 


Hout. 


Reukhout. 


Bast. 


Melksap. 


Fladeren. 


147/4498. 


Culinair. 


Medicinaal. 


122 EUPHORBIACEAE. 


De bast, vervolgt Rumphius, wordt vooral op Ternate gebruikt 
als sterkwerkend purgeermiddel; daartoe neemt men een stukje 
van de melkachtige schors van den wortel of den stam, kneedt 
het in klappermelk en neemt dat vocht, nadat het gezeefd is, in. 

De geheele plant is vervuld met een spierwit melksap, overal 
uitloopende waar men haar kwetst. Dit melksap is kleverig en 
samentrekkend, aanvankelijk zonder smaak, doch daarna een gevoeli- 
gen brand in de keel veroorzakend. In de oogen komend doet 
het die ontsteken en opzwellen. Behalve dit melksap is er echter 
aan deze plant niets schadelijks (Rumph.). * Het is dan ook niet 
onmogelijk, dat juist is, wat R. mededeelt omtrent de bladeren, 
n. |. dat zij door de geiten, en op Java ook door de menschen — zelfs 
rauw — worden gegeten: op Hitoe echter zouden zij als purgeer- 
middel onder brij worden gekookt. De mogelijkheid van verwarring 
met andere planten, waar het berichten betreft, die Rumph.geeft 
uit de tweede hand, is hier evenwel niet denkbeeldig. Dat de bladeren, 
mits bevrijd van het melksap, gegeten kunnen worden, ís niet onwaar- 
schijnlijk. Rumphius zegt voorts uit eigen ervaring te weten, dat 
het sap uit de verwarmde, met klapperolie bestreken bladeren, met 
succes bij zwerende ooren en zinkings wordt ingedruppeld. 


Euphorbia pilulifera, L. 

Volksnamen. Mal. : Daoen bidji katjang (Mol.), Gèêlang soesoe, 
Gèndoneg anak (Batav.)— Soend.: Nanangkaän —Jav.: Pa- 
tikan, Patikan kébo. 

Eenjarig, opgericht, 30 tot 60 cM. hoog, cosmopolitisch onkruid, 
voorkomende in alle tropische landen van de Oude en de Nieuwe 
Wereld en hier zeer algemeen, zoowel in de laagvlakte als in het 
gebergte. Rumphius beschrijft het (VI, bl. 54) onder den naam van 
Esula esculenta en zegt, dat de jonge stelen en bladeren rauw 
kunnen worden gegeten. Hoe onwaarschijnlijk die mededeeling ook 
schijnt, vindt zij toch bevestiging in het Tijdschr. voor Inlandsche 
Geneeskundigen 1895, bl. 13. Daar wordt gezegd, dat de soenda- 
neezen deze plant rauw of gestoomd nuttigen, doch dat overvloedig 
gebruik buikpijn verwekt. 

De medicinale toepassingen zijn verschillend. In het Tijdschr. 
v. Inl. Geneesk. wordt te genoemder plaatse gezegd, dat de fijnge- 
stampte plant op wonden en gezwellen wordt geappliceerd, terwijl 
een aftreksel ervan wordt gegeven bij chronische darmcatarrh of ont- 
steking van den endeldarm. Mevrouw Kloppenburg beveelt het sap, 
geperst uit het met koenir fijngestampte kruid, aan tegen darmzweren. 
Bisschop Grevelink (bl. 426) zegt, dat E. pilulifera en E‚ thymifolia, L. 
de kruiden zijn, die hier bij verschillende ingewandsziekten van 
kinderen het meest worden toegepast. Vorderman (Tijdschrift voor 
Inl. Geneesk. 1894, bl. 20) vermeldt, dat het gebruik van een afkook- 
sel uitstekende diensten moet hebben bewezen bij chronische 
bronchitis, asthma en influenza; als middel tegen bronchitis wordt 
het ook vermeld door Mevr. Kloppenburg. Rumphius bericht, dat 


Dr Horsfield (Medicinal plants, bl. 115) bericht, dat hij eens eenige 
greinen gedroogd sap twee maal daags ingaf tegen waterzucht en dat de 
patiënt er zeer veel baat bij had gevonden; hij zegt, dat het zonder eenig 
gevaar kan worden toegediend. 


EUPHORBIA. 123 


het melksap op ringworm wordt gesmeerd nadat die eerst is open- 


geschuurd. Volgens Ridley wordt het ingedruppeld tegen conjunc- 
tivitis en oogzweren (Mal. Geneesmiddelen, bl. 38). lets dergelijks 
deelt Jasper (Geneeskrachtige planten) mede van daoen patikan 
en vindt men vermeld in het Tijdschr. v. Inl. Gen. 1895, bl. 13, waar 
wordt gesproken van vlekken op het hoornvlies en phlyctaenen. 
Dr Boorsma teekende aan, dat het de oogen niet pijnlijk aandoet, 
wat wel het geval is met het sap uit den wortel van den kèêlor 
(Moringa oleitera, Lamk), dat óók bij oogziekten wordt gebruikt. 

Ín Europa is deze plant vooral bekend geworden door haar ge- 
bruik als asthma-middel. Verschillende onderzoekers meenen er 
werkzame bestanddeelen in gevonden te hebben (Zie Greshotf’'s 
Schetsen, bl. 25), doch onder het groote aantal stoffen, er uit afge- 
scheiden bij het Wellceome Research Laboratory (Publication 150, 
gerefereerd in Agr. News 1913, bl. 236) werd er geen aangetroffen, 
waarvan een specifieke werking kon worden aangetoond. 

In het Museum: Kruid. 


Euphorbia prostrata, Ait. en E. thymifolia, L. 
Volksnamen. Soend.: Djoekoet krinting, Gèlang pasir, Ki 
moelês, Nanangkaän gêdé, Oeseup nana — Jav.: Krokot tjina, 
Patikan tjina. 

Liggende, elkaar vaak vergezellende en alleen botanisch onder- 
scheiden, veelvuldig voorkomende onkruiden, behoorende tot de 
veel gebruikt wordende geneesmiddelen der inlanders. Volgens 
Hasskarl’s Nut (No. 712) worden zij, fijngewreven, op wonden 
gelegd. Vorderman (Geneesmiddelen II) vermeldt, dat de doekoens 
in Rembang met succes een afkooksel ervan aanwenden tegen 
dysenterie. Volgens Mevr. Kloppenburg wordt een aftreksel van 
patikan tjina inwendig gegeven tegen het uitschieten van den 
endeldarm en tegen persingen bij de ontlasting. Een aftreksel van 
patikan tjina met kajoe tímor, den hoofdwortel van kKoenir en 
poelasari, werkt volgens dezelfde stoppend bij buikloop. 

Dr. Boorsma bevestigde mondeling, dat een afkooksel vaak 
wordt toegediend aan kinderen, die lijden aan mêdjèn, d.i. afgang 
gemengd met bloed en slijm. 

In het Museum: Kruid. 


Euphorbia pulcherrima, Willd. (Poinsettia pulcher- 
tima,-R. Grah.). 
Volksnamen. Mal.: Poering bêngala, Pohon mérah. 

Uit tropisch Amerika ingevoerde, algemeen op Java als sierplant 
gekweekte heester (K. & V. — XII, bl. 25), in uiterlijk niet herin- 
nerend aan de andere hier genoemde Euphorbia’s, doch opvallend 
door roodgekleurde bladeren onder de bloeiwijzen. Bij velen staat 
hij in een kwaden reuk als zeer giftig, doch ten onrechte: vol- 
gens een door Boorsma (Teysmannia 1910, bl. 717) ingesteld 
onderzoek is het melksap practisch niet schadelijk; het bevat 
hars en een weinig caoutchouc (Zie ook Jaarboek 1910 Dept. v. 
Landb., bl. 45). De bladeren worden gaarne door de inlanders 
gegeten als lalab. Alleen de zaden bezitten een lang aanhouden- 
den bitteren smaak en zijn daarom te wantrouwen. 


Chemie. 


147-4408. 


Melksap. 


Rubber. 


1471/4408. 


124 EUPHORBIACEAE — ANACARDIACEAE. 


Euphorbia Tirucalli, L. 

Volksnamen. Mal.: Patah toelang—Soend.: Soesoeroe—Jav.: 
Kajoe oerip, Patjing (Pantjing) tawa, Tikël baloeng — Mad.: 
Kadjoe lêso, K. potong, K. tabar, Lang-tolangan. 

Boomheester, afkomstig uit Afrika, doch in Ned.-Indië veel ge- 
kweekt en naar het schijnt op sommige plaatsen ook verwilderd 
(K. & V. — XII, bl. 26). Menigvuldig vindt men deze door haar 
zonderling voorkomen opvallende plant in pagers; door stekken laat 
zij zich gemakkelijk vermenigvuldigen. Rumphius (VII, bl. 62) zegt 
terecht van zijn Ossifraga lactea, dat zij kwalijk te beschrijven 
is, doch karakteriseert haar intusschen voorbeeldig door te zeggen, 
dat zij meer op een zeegewäs dan op een landplant gelijkt, dat 
de ronde, groene takken, telkens een hand lang voortgeloopen 
hebbend, zich schielijk in twee dwarstakken verdeelen en die we- 
derom in twee andere, juist alsof alles aan deze plant gebroken was. 
Aan de jongste takjes vindt men hier en daar enkele blaadjes staan. 

Boorsma noemt Euphorbia Tirucalli, L. een buitengewoon venij- 
nige plant (Teysmannia 1910, bl. 787), die bij de minste verwonding 
overvloedig lichtgeelachtig, scherp en giftig melksap laat uitvloeien. 
Op de huid doet het geen kwaad, zegt hij, uit ervaring, Rum- 
phius na, doch wie het bij ongeluk in de oogen krijgt, wat licht 
gebeuren kan, zal daarvan stellig ernstige gevolgen ondervinden 
als niet onmiddellijk hulp bij de hand is. De inlanders wasschen 
in dat geval het oog uit met klappermelk, wat navolging verdient. 
Als nuttig gebruik was aan Rumphius slechts bekend (hij voerde 
de plant op Ambon ín van Batavia), dat de „inwoonders” daar haar 
gebruiken tegen beenbreuken, door de buitenste schil fijn te wrijven 
en op het gebroken been te binden. Dit schijnt ook thans nog wel 
het geval te zijn. Boorsma vermeldt voorts het gebruik van het 
melksap als bedwelmend middel bij de vischvangst en als uitwendig 
geneesmiddel op schurftplekken alsmede op gezwellen. Ook worden 
wel enkele druppels — voor hetzelfde doel worden insgelijks af- 
treksels van andere deelen, als de wortels en de jonge takjes 
gebezigd — met geklopt ei gemengd ingenomen als purgans. Mevr. 
Kloppenburg zegt, dat het melksap wordt gebruikt om doorns, 
splinters e.d. uit te trekken. 

Voor visschen is het melksap zeer vergiftig. Boorsma bevond, 
dat een concentratie 1: 500.000 bedwelming veroorzaakte bij goud- 
visschen en dat, behalve giftstoffen van harsachtigen aard, ook 
een vluchtig gif voorhanden moet zijn. Verder bevat het caout- 
chouc. In Natal, waar de plant in groote hoeveelheid in het wild 
wordt aangetroffen, wordt zij getapt en levert een onooglijke, on- 
veerkrachtige substantie, die voor ca 13!/,°/, van het droog ge- 
wicht aan zuivere rubber bevat, naast pl. m. 74°/, hars. Deze rub- 
berexploitatie wordt beschreven in het Landbouwjaurnal van de 
Unie van Zuid-Afrika 1913, bl. 737. De productie van Firucalli- 
rubber bedroeg toen ca 25000 Ibs. per maand. 

In het Museum: Rubber. 


Euphorbia trigona, Haw. 
Boomheester, evenals E. antiquorum en E. neriifolia vaak in 
pagers aangeplant en met ongeveer gelijke inlandsche namen aan- 


EUPHORBIA — MANGIFERA. 125 


geduid. Het overvloedige melksap zou op de huid ontsteking veroor- 
zaken en, inwendig gebruikt, giftig werken (K. & V. — XII, bl. 634). 
Boorsma bevond echter, dat het slechts in geringe mate scherp en 
veel minder giftig is dan dat van hare in dit opzicht met E. Tirucalli 
overeenkomende naaste verwanten. Eenconcentratie l : 50.000 deerde 
een goudvisch nauwelijks; een verdunning 1 : 10.000 veroorzaakte 
echter na !/,uur bedwelming (Teysmannia 1910, bl. 790). 


_ 1471/4524. Ptychopyxis costata, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Résah lingên. 

Meestal kromme boom, 8 à 10 M. hoog en 0.30 M. dik, in de 
Koeboestreken zeldzaam voorkomend op moerassig terrein. Het 
fraai bruine hout ís hard en wordt gezegd zeer duurzaam te zijn, 
ook in de buitenlucht en in aanraking met den grond, doch het 
is nooit in flinke afmetingen te krijgen. Bij den huisbouw wordt 
het gebezigd voor ribben en kleine stijlen. 


ANACARDIACEAE. 


153/4543. Buchanania florida, Schauer (B. arborescens, Bl, B. 
bancana, Miq., B. lucida, B). 
Volksnamen. Mal.: Njafoh boenga, Otak oedang, Têrèntang 
ajam — Soend.: Popohan, Réngas manoek — Jav.: Gêtasan, 
Popohan — Alf. Minah.: Kaléla, Makoeranga. 

Boom, 20 à 25 M. hoog en 40 tot 60 cM. dik, bekend van de 
meeste eilanden van den Mal. Archipel, op Java voorkomend bene- 
den 600 M. zeehoogte en daar in sommige streken zeer algemeen. 
Het witte, nogal grove hout wordt als te weinig duurzaam en niet 
voldoende sterk door de inlanders alleen voor tijdelijken huisbouw 
gebezigd; voor pakkisten is het wellicht bruikbaar en gemakkelijk 
in groote hoeveelheden en voldoende afmetingen te verkrijgen 
(K. & V. — IV, bl. 70). 


In het Museum: Hout. 


153/4543. Buchanania sessilifolia, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Paoeh pipit, Réngas balang (Lamp.), 
Térantang ajam (Palemb.). 

Boompje, 5 à 6 M. hoog, van het westelijk deel van den Mal. 
Archipel (K. & V. — IV, bl. 74). Volgens Ridley’s Mal. Timmer- 
houtsoorten, bl. 43, is het een kleine of middelmatige boom 
met bleek bruinachtigwit, grof hout, dat bij het drogen diep 
splijt; hoewel niet duurzaam zou paoeh pipit toch voor huisbouw 
worden gebezigd. 


153/4545. Mangifera caesia, Jack (M. Kemanga, Bl). 
Volksnamen. Mal.: Bindjai, Binglo poetih, Kémang, Ké- 
mang badak — Soend.: Binglo (wilde vorm), Kémang. 

Boom, 10 tot 30 M. hoog, van het westelijk deel van den archi- 
pel, in West-Java algemeen aangeplant in de dorpen, doch in het 
grootste deel van Midden-Java en in geheel Oost-Java ontbrekend 
(K. & V.—IV, bl. 9Ĳ).) 

Het hout wordt in Palembang wel gebruikt voor vloerplanken, Hout. 


Getah. 


Bladeren. 
Vruchten. 


Zaden. 


153/4545. 


153/4545. 


Getah. 


Vruchten. 


126 ANACARDIACEAE. 


doch het ís niet veel zaaks !) en de boom wordt bovendien zel- 
den gekapt met het oog op de vruchten. 

De hars van den k&mang is volgens Ridley even bijtend en 
gevaarlijk voor de houthakkers, als die van den rêngas. In het 
Geneeskundig Tijdschr. v. N. L. (v.d. Upwich, 1894, en Heberlein 
1910, bl. 728) wordt het een en ander medegedeeld omtrent de in- 
toxicatieverschijnselen van het sap, waarvan de stroom het sterkst is 
in den westmoesson. Bij uitvloeien is het melkachtig, doch het wordt 
aan de lucht dadelijk bruin en droogt op tot een soort van hars. He- 
berlein constateerde, dat de vrees ervoor wel wat overdreven is: 
het veroorzaakt een niet-langdurige en ook niet hardnekkige zwel- 
ling, gepaard gaande met uitslag, ook op plaatsen die met het 
vocht niet in aanraking zijn geweest. 

De jonge bladeren, de vruchten en de zaden worden door de inlan- 
ders gegeten. De wrangzoete vruchten bezitten een sterken, hoogst 
onaangenamen en doordringenden reuk, doch vallen juist daardoor 
bij de inlanders buitengewoon in den smaak. De zaden worden 
gedroogd en geraspt met blad en vruchten van Solanum nigrum 
als toespijs bij de rijst genuttigd. 


In het Museum: Hout, vruchten, conserven, zaden. 


Mangifera Curtisti, Oliv. 
Een hooge boom, die op Malakka volgens Ridley een goede 
houtsoort zou opleveren (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 46). 


Mangifera foetida, Lour. 
Volksnamen. Mal: Batjang — Soend.: Limoes, Limoes tipoeng 
(var.) — Jav.: Bawang. 

Boom, tot 30 M. hoog, vaak door de inlanders aangeplant om 
de vruchten, in West-Java ook wildgroeiend. 

In het bijzonder van deze soort is het sap uit den stam gevreesd 
wegens de ontsteking, die het op de huid veroorzaakt. 

De vruchten hebben een sterken, den inlanders zeer welge- 
valligen terpentijngeur: jong worden zij echter door hen nooit 
gegeten, zelfs niet in roedjak, omdat het sap van de schil ontsteking 
veroorzaakt van het slijmvlies der mondholte (K. & V. — IV, bl. 88). 
Rumphius (l, bl. 98) is met de vrucht van zijn Manga foetida bij- 
zonder weinig ingenomen : herhaaldelijk maakt hij er melding van als 
van „den stinker, de ongezondste onder alle manggasoorten’’. Mangi- 
fera caesia, Jack, die het op het punt van kwalijk rieken veel 
verder brengt dan M. foetida, heeft hij dus buiten twijfel niet gekend. 

In het Museum: Hout, vruchten. 


Mangifera indica, L. 

Welbekende vruchtboom, de mangga, in tal van variëteiten den 
geheelen archipel door gecultiveerd, op Java zeer algemeen tot 
op 1200 M. zeehoogte (K. & V. — IV, bl. 79). Volgens Sollewijn 
Gelpke duurt het 6 à 10 jaar voor de bloei intreedt en bereikt de 

manggaboom een ouderdom van 50 jaar. 


1). Tenzij het tegendeel wordt vermeld, kan bij de verschillende Mangi- 
ferasoorten worden aangenomen, dat het hout voor niets anders bruikbaar 
is dan om te branden en zelfs daarvoor is het niet eens altijd geschikt: de 
rook van juist dezen këmang wordt zeer gevreesd. 


153/4545. 


MANGIFERA. 127 


Het hout van den Manga domestica is volgens Rumphius 
(L, bl. 93) — en alle auteurs zijn het daarmede eens — niet deugend 
tot eenig werk wegens zijn sappigheid en broosheid, zoodat ook 
dikke takken niet zijn te vertrouwen. Ridley beschrijft het (Mal. 


Timmerhoutsoorten, bl. 45) als tamelijk zwaar, geelachtig wit en 


vrij zacht, met duidelijke ringen. Volgens een opgave van Koorders 
in Tectona III, bl. 120, behelpen zich de lucifersfabrieken in Eng.- 
Indië bij gebrek aan beter materiaal wel tijdelijk met het spint 
van jonge manggaboomen. 

Een afkooksel van den bast gebruiken de javanen volgens Van 
Eeden (Duyfjes’ Houtcatalogus No. 271) om aan kleederen, die met 
indigo zijn blauwgeverfd, een groene kleur te geven. Jasper & 
Pirngadie berichten (Vlechtwerk, bl. 78), dat men een aftreksel van 
den bast van mangga goerih bezigt om vlechtmateriaal groen te 
kleuren. Filet (No. 275) vermeldt, dat de bittere, aromatische bast 
wordt gebruikt bij diarrhee, leucorrhee, enz. en dat men aan de 
hars een antisyphilitische kracht toekent: wellicht echter putte hij 
uit eng -indische bronnen. 

De jonge bruine, naar het purpere trekkende bladeren kan men 
rauw eten of tot atjar gebruiken (Rumph.); volgens K. & V. worden 
door de javanen de jonge bladeren bij de rijst gegeten alléén van 
de variëteiten pélém dodol, p. lalidjiwa en.p. séngir. 

Op Madoera worden de bladeren, als ander voedsel schaarsch 
is, aangewend als veevoeder (Veeartsenijkundige Bladen Ill, bl. 296). 
Door een eenzijdige voeding van runderen met manggabladeren 
geraken de dieren in een ziekelijken toestand, in welken uit de 
urine een gele verfstof is af te scheiden, die in Eng.-Indië gewon- 
nen werd (de waterverf, in den handel bekend als indisch geel). 
Een beschrijving van deze industrie, die om de kwelling welke 
het bijzondere diëet het rund doet ondergaan thans in Voor-Indië 
verboden schijnt te zijn, is te vinden in Indian Agriculturist Juli 
1910, bl. 216. In het pharmacologisch laboratorium te Buitenzorg 
werd uit de bladeren en den bast een geelgekleurde verbinding 
in gekristalliseerden toestand afgezonderd, die te beschouwen is 
als de moederstof van het indisch geel: in de vruchten komt dit 
lichaam niet voor (Jaarboek 1906 Dept. v. Land., bl. 49, nader 
uitgewerkt in Bulletin XVI, bl. 18). 

De onrijpe vruchten zijn zeer geschikt en gebruikelijk om in 
pekel en azijn te leggen, gelijk men de spaansche olijven doet, 
wordende zij ook tot dien einde en op dezelfde manier (te weten 
om den appetijt op te wekken) bij allerhanden kost gegeten. Uit 
de halfrijpe mangga’s wordt een aangenaam moes gemaakt en de 
rijpe mangga’s worden meest rauw gegeten wegens hun lekkeren 
smaak, waarvan men kwalijk zat of moede kan worden. Van het 
uitgeperste, doorschijnende sap, met suiker vermengd en gekookt, 
pleegt men een dik conserf te maken, zeer aangenaam voor zie- 
ken om den mond te verfrisschen. Op Makassar vallen de vruchten 
in menigte van de boomen, omdat ze vanwege haar overvloed niet 
alle genuttigd kunnen worden, doch de afgevallene nemen ze en 
stooten of persen het sap met groote potten vol daaruiten dat alleen 
om er azijn van te maken (Rumph.). 

De onrijpe mangga is het uitgangspunt voor de bereiding van 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Indisch geel. 


Vruchten. 


128 ANACARDIACEAE. 


1534545. de meeste chutney van den handel. Een aantal recepten daarvoor 


Zaden. 


Variëteiten. 


is opgenomen in Teysmannia 1891, bl. 320 en 1901, bl. 635. De 
rijpe vruchten, geschild en daarna gesneden, laten zich zonder 
veel moeite in de zon op horden drogen en op deze wijze gecon- 
serveerd zouden zij volgens Indian Trade Journal van 16/1’08, bl. 
118, geschikt zijn voor de consumptie op dezelfde wijze als ge- 
droogde appelen. Sinds 1910 worden van Calcutta ook canned 
mangoes uitgevoerd. Het conserveeren van mangga’s in blik komt 
geheel overeen met dat van perziken op water in Californië: schil en 
pit worden verwijderd en het vruchtvleesch wordt geconserveerd met 
uit de V. S. betrokken werktuigen (Trop. Agr. Juli 1912, bl. 80). 

De zaadkern is wegens haar bitterheid ongeschikt om te eten, 
doch rauw wordt zij door sommigen gegeven als medicijn tegen 
wormen en gebraden door anderen tegen buikloop (Rumph.). 

In de synonymie, zoowel van de inlandsche als van de weten- 
schappelijke namen van vele javaansche mangifera-soorten, vooral 
de gecultiveerde, heerscht nog groote verwarring, die ook K. & V. 
verklaren niet te hebben kunnen ordenen. Zoo zijn Mangifera 
laurina, Bl. (Manga simiarum, Rumph. 1, bl. 94) en M. longipes, 
Griff. (M. Parih, Miq., M. sumatrana, Miq.) zoo na verwant aan 
M. indica, dat in vele gevallen niet met zekerheid is uit te maken 
tot welke van deze drie soorten (of variëteiten?) een boom be- 
hoort te worden gerekend. K. &V. geven voor M. longipes, Griff. 
en wellicht M. laurina, Bl. de volgende inlandsche namen voor 
Java op: Soend.: Parè, Mangea parè manoek (?) — Mad.: Pao kétjik. 
Voor: M. indica, en wellicht M. laurina, vermelden zij de onder- 
staande synoniemen: 


Soend. Jav. Mal. Mad. 
Mangga bapang — Pèlem bapang 
M. daging =P. daging —Mangga daging 
M. dodol Ps dodol =M. dodol 
M. &ndog =P. Endog RO telf 
M. gadoeng =P. gadoeng 
M. gajam 
M. gedong=M.roti =?P. lalidjiwa 
M. gèpèng 
M. hioh 
M. hoerang =M. oedang 
M. klapa 
M. mênggala =P. santok =M. bênggala 
M. sëéngir =P. sêèngir 
M. sëngir gadoeng S 
M. tahi koeda 
M. takoeloe =?P. lErèk 
M. tjéngkir 
M. wangi =P, dodol wangi 


P. dodolmadoel — tn 


P. madoe ‘ 

P. bêkoe 

P. kêjong 

P. kopjor 

M. oebi 

P. golèk 
P. karneh 
P. kêtjipët 
P. kolêh 
P. kotjor 


In het Museum: Vruchten, conserven. 


Ki 


153/4545. 


153/4515. 


MANGIFERA — ANACARDIUM. 129 


Mangifera lagenifera, Griff. 
Volksnamen. ‘Mal. (volgens De Clercq): Landjoet. 
Groote boom met 10 à 12.5 cM. lange, groene, peervormige 
vruchten, zeer vezelig en op het Mal. Schiereiland zelfs bij de 
inlanders weinig in trek (Ridley, Straits Bulletin 1902, bl. 433). 


Mangifera odorata, Griff. 
Volksnamen. Mal. : Kwèni, Kabémbêm (var.) — Soend. : Bëm- 
bêm, Kweèni, K. tipoeng (var.) — Jav.: Kweèni. 

Hooge boom als M. indica, L., door de inlanders vaak aange- 
plant. Het sap uit den stam van deze soort wordt zeer gevreesd 
(K. & V. — IV, bl. 85). 

De jonge vruchten, die in het soend. en jav. pakèl worden 
genoemd, zijn evenals die van M. foetida, Lour. oneetbaar: de rijpe 


„hebben een terpentijngeur en worden dus met voorliefde door de 


153/4545. 


153/4546. 


inlanders genuttigd, doch ook de europeaan die mangga’s heeft 
leeren eten (het meerendeel der indische vruchten leert de vreem- 
deling eerst op den duur naar waarde schatten) beschouwt ze als 
een lekker ooft. 

De zaadkern van mangga pakèl, gebraden met zout, wordt uit- 
wendig toegepast (men bespuwt er de aangetaste plaats mede) 
tegen sakit kroema, d.i. „jeuk, veroorzaakt door fijne, bijna onzicht- 
bare diertjes onder de opperhuid” (Jasper, Geneeskrachtige planten). 

In het Museum: Hout, vruchten. 


Mangifera spec. 

Den Pauw van Banda beschrijft Rumphius (Vil, bl. 18) als een 
zeer hoogen boom, die een geweldigen omvang kan verkrijgen. R. 
kende hem alleen van Banda en vermoedde, dat hij ook op Ceram 
voorkomt. Op Banda maakt men er veel werk van. 

De vruchten zitten bij 3 of 4 aan een tros en hebben een 
bijzonder fatsoen; zij zijn, even als vele andere mangga's, niet- 
symmetrisch, doch bovendien meer breed dan hoog, zoodat het is 
alsof zij dwars aan den steel hangen. Men kent er op Banda drie 
vormen van, in grootte afwisselend tusschen een flinken appel 
en een kippenei; de groote zijn laf en waterig, de andere zoo 
lekker als de beste mangga. Zij worden rauw gegeten en men 
maakt er een heerlijke marmelade van. 

De pitten worden niet weggeworpen, doch van de schil ontdaan, 
een nacht in zeewater geweekt en in de zon gedroogd, waarna 
ze worden gestampt tot een fijn meel, dat dient tot het bereiden 
van een brij en voor koekjes (Rumph.). 


Mangifera spec. 

Op Letti wordt veelvuldig een wilde manggasoort gevonden, waar- 
van de pitten worden gedroogd, in stukken gesneden en gekookt; in 
tijden van schaarschte worden deze in groote hoeveelheid door de 
bevolking genuttigd (Tijdschr. v. Ind. T.L. & V. kunde, dl 33, bl. 208). 


Anacardium occidentale, L. 
Volksnamen. Mal. : Djamboe monjèt. 
Kromme boom, 8 tot 12 M. hoog bij een stammiddellijn van 


Vruchten. 


Zaden. 


Vruchten. 


Zaden. 


153/4546. 


Wortel. 


Hout. 


Bast. 


Gom. 


Bladeren. 


Schijnvrucht. 


130 ANACARDIACEAE. 


30 à 40 cM., inheemsch in Zuid-Amerika, sinds onheuglijken tijd over 
de tropen der geheele wereld verspreid. Op Java wordt hij, vooral 
in streken met krachtigen oostmoesson, tot op 1200 M. zeehoogte 
veelvuldig door de inlanders aangeplant (K. & V.— IV, bl. 137). 

De wortel bezit volgens Bleeker (Natuur- en Geneesk. archief 
1844, bl. 211) purgeerende eigenschappen. 

Het hout wordt, met het oog op de vruchten, zeer zelden ge- 
bruikt. Het is bovendien van geringe waarde: Rumphius, die den 
boom beschrijft (l, bl. 177) onder den naam van Cassuvium, 
noemt het wit en sappig en Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 
44) kwalificeert het als een lichtbruine, inferieure houtsoort. 

Den uitermate wrangen, samentrekkenden bast, die eén onliefe- 
lijken, bokachtigen reuk van zich geeft, zag Rumphius in gebruik 
om den mond te spoelen tegen spruw. Greshoff (Schetsen, bl. 5) 
vermeldt, dat hij in Engeland wel is ingevoerd onder den naam 
van diabetesbark. 

Uit den stam vloeit soms een gom, die aan de lucht ín stukken 
van een vuist grootte verhardt: opgelost geeft zij volgens K. & V. een 
goede brievenlijm. Greshoff echter bevond, dat zij wel geleiachtig 
opzwelt, maar slechts voor een deel in oplossing gaat. Het heet 
dat boeken, met deze gom geplakt, niet door witte mieren wor- 
den aangetast. In den cultuurtuin is indertijd een aanplant van 
Anacardium occidentale aangelegd om de gomproductie na te 
gaan. Uit de verslagen omtrent ’s Lands Plantentuin over de ja- 
ren 1893 — 1898 blijkt, dat hij daar geen gom geeft en dat een 
particuliere aanplant in de Preanger Regentschappen om dezelfde 
reden moest worden gerooid. 

De jonge bladeren zijn bij de inlanders gezocht als toespijs bij 
de rijst: zij worden rauw met sambal genuttigd. De oudere bla- 
deren worden gezegd zeer werkzaam te zijn tegen huidaandoenin- 
gen. Volgens Van der Burg (Geneesheer III, bl. 289) worden zij 
met goed gevolg gebruikt bij pemphigus (ook neonatorum =tjatjar 
monjèt) en bij blaasvormingen door huidprikkels, zooals spaansche 
vliegen, verbrandingen enz. De opperhuid sluit zich daarbij ge- 
woonlijk snel en regelmatig. Meestal combineert men de djamboe- 
monjèt-bladeren met andere middelen, o.a. daoen djamboe ajër. 
Inderdaad, zegt Greshoff, is dit eenv oortreffelijk inlandsch geneesmid- 
del bij verschillende huidziekten: de beste wijze van aanwenden is 
als een papje van de fijngewreven bladeren en kalk of magnesia. 

De schijnvrucht (de gezwollen vruchtdrager) is bij de inlanders 
nogal gezocht om haar rinschen smaak (K. & V.), welke echter — 
aldus Rumphius — vermengd is met zoodanige onaangename wrang- 
heid, dat zij de keel samentrekt: op Ambon worden ze niet ge- 
bruikt, behoudens dat sommigen het sap uitzuigen als een hulp- 
middel tegen het braken en een walgende maag. Op Ternate 
spoelt men met dit sap tegen mondspruw. Vorderman schreef in 
het Tijdschr. v. Inl. Geneeskundigen 1898, bl. 83, dat het sap met 
succes is aangewénd als gorgeldrank bij pijnlijke catarrhale angina. 
Deze z.g. vruchten, zegt Greshoff, aangenamer van kleur dan van 
smaak, schijnen in West-Indië grooter en sappiger te zijn dan in 
O.-Indië, waar ze bij de europeanen weinig (lees: in het geheel 
niet) in tel zijn. Het uitgeperste sap wordt in Brazilië als limonade 


Je Bles 


Li 


ANACARDIUM. 131 


153/4546. gedronken en geeft na gisten een aangenaam smakenden, zwak 


alcoholischen cider of vruchtenwijn. 

Degomhars vanden vruchtwand (vandeeigenlijke vrucht, de „noot”’) 
veroorzaakt op de huid hevige ontsteking met zwelling als het sap van 
sommige Rhussoorten !)..... Uit den vruchtwand wordt een blaar- 
trekkende en huidontsteking veroorzakende olie gemaakt van veelzij- 
dig medicinaal nut; o.a. is zij een uitstekend uitwendig middel tegen 
een bij de inlandersop Java niet zeldzaam voorkomende ziekte, waarbij 
in de voetzolen diepe, pijnlijke barsten komen. Deze olie bestaat uit 
cardol en anacardiumzuur (K. & V.). Uit de vermelding van de 
samenstelling van deze „olie” blijkt, dat beide mededeelingen 
betrekking hebben op dezelfde zelfstandigheid. Zie omtrent de 
samenstelling en het „veelzijdig geneeskundig nut” als bijtmiddel 
tot het wegmaken van wratten, likdoorns en sproeten en zelfs 
inwendig als wormdrijvend middel, de uitgebreide mededeelingen 
van Greshoff. Cardol is een gevaarlijke stof, thans niet meer in 
de geneeskunde ín gebruik, omdat de werking onbetrouwbaar is 
en omdat zij tot algemeene vergiftigingsverschijnselen aanleiding 
kan geven. Het gebruik van cardol als merkinkt voor lijfgoed, 
ofschoon onverwoestbaar, wordt sterk ontraden: het afgescheiden 
anacardiumzuur echter is, in verbinding met ammonia, wel aan- 
bevolen als onschadelijk zwart haarkleurmiddel. Om haar zonder- 
lingen vorm duiken de vruchten (atjehnoten, olifantsluizen) in Europa 
af en toe op als een soort van amulet of gevaarlijk kinderspeel- 
goed. Te bedenken is, dat besmetting van de huid met het scherpe 
vocht der schil aanleiding kan geven tot hevige en zich over het 
geheele lichaam uitbreidende ontstekingen (Greshoff). 

Het beste voortbrengsel van dezen boom zijn de naar Banden 
smakende zaadkernen, die men wel op de pasars (o.a. te Batavia) 
te koop ziet aangeboden. Onder den naam van kernels worden 
zij door Portugeesch Oost-Afrika en Eng.-Indië in lang niet geringe 
hoeveelheid °) uitgevoerd, verpakt in houten kisten, voornamelijk 
naar Frankrijk en Engeland, waar zij dienen als surrogaat voor 
amandelen. De gepelde noten worden echter spoedig (na 2 2,43 
maanden) rans, reden waarom ze geroost worden tot een licht- 
bruine kleur: dientengevolge zijn zij niet bruikbaar om amandelen 
in al haar toepassingen te vervangen. De waarde wordt opgegeven 
te bedragen ca fcs 125 per 100 Kg. (Agr. Prat. d. p. c. April 1910, 
bl. 330). “Zie verder Journ. d'Agr. Trop. 1908, bl. 251, Trop. Agri- 
culturist Sept. 1908, bl. 311 en Bulletin Imp. Institute 1916, bl. 
117. Rumphius raadt aan de noten niet alte versch te gebruiken, 
omdat de vruchtwand alsdan nog vol is van de „scherpe voch- 
tigheid”’, die de pit bij het openbarsten licht infecteert; het is daarom 
het beste dezelve een halve maand te laten opdrogen. Het pellen 
geschiedt het gemakkelijkst door de noten te roosteren tot de schil 
openbarst, waarna men de pit daaruit kan nemen en van het 
grauwe vliesje ontdoen. 


Van der Burg (Geneesheer III) beveelt aan de ontstoken plaatsen te 
bedekken met in water gewreven djatihout. 

2) In Board of Trade Journal van 19/11 ’14, bl. 466, werden uit Zuid-Canara 
aangeboden ruwe cashewnuts, gelijkstaande met 1.000.000 Ibs kernen, die we- 
gens gebrek aan afzetgelegenheid (door den oorlog ?) onverkoopbaar waren. 


Vruchten. 


Kernen. 


1353/4547. 


Voorkomen. 


Haut. 


Getah. 


132 ANACARDIACEAE. 


De kernen bevatten 40 tot 50 °/, lichtgele, zoet smakende, niet 
drogende olie (acajou-olie). Mits-niet verontreinigd met de zwar- 
te olie van het vruchtomhulsel is zij geschikt voor culinaire doel- 
einden en wordt volgens Wijs’ Vetcatalogus daarvoor in Brazilië 
sinds eeuwen gebruikt. 

In het Museum: Gom, vruchten, noten, olie. 


Gluta Renghas, L. 
Volksnamen. Mal.: Réngas, R. mérah, R. prahoe — Soend.: 
Reungas — Jav.: Ingas, 1. tEmbaga, Rêngas, R. témbaga. 

Boom, tot 32 M. hoog en 80 à 120 cM. dik, verbreid over den 
Maleischen Archipel, op Java niet oostelijker gevonden dan Sema- 
rang; op dat eiland komt hij voor beneden 300 M. zeehoogte, 
meestal gezellig groeiend, op vochtige gronden, vooral aan rivier- 
monden (K. & V. — IV, bl. 94). In Midden-Sumatra trof Koorders 
op enkele punten kleine, 25 à 30 M. hooge bosschen aan ter grootte 
van 1 tot 1!/, HA, uitsluitend bestaande uit Gluta Renghas. Zulk 
een bosch, typisch voor vele riviermonden in die streken, heeft 
een eigenaardig voorkomen, zegt K. Het grootste gedeelte van het 
jaar staan de boomen 50 tot 100 cM. diep in stroomend rivier- 
water; soms echter blijft het woud weken lang droog. De lichtgrijze 
stammen, wier laagste takken soms een 20-tal meters boven den 
grond ontspringen, zijn meestal fraai recht en niet zelden zuil- 
vormig. Op borsthoogte hebben zij vaak een middellijn van 1.50 
tot 2 M. (Dwars door Sumatra, bl. 524). 

Het hout is een prachtig meubel- en bouwhout, om zijn groote 
duurzaamheid en sterkte zeer gezocht voor huisbouw, meubels, 
kano’s enz.: het spint is smal en wit, het kernhout roodbruin en 
fraai gevlamd, herinnerend aan mahonie. Balken van groote afme- 
tingen zijn in betrekkelijk aanzienlijke hoeveelheden te krijgen. Even- 
wel wordt het kappen nogal gevaarlijk geacht om het bij aanraking 
met de huid ontsteking veroorzakende sap van de schors, doch 
dit wordt veel minder gevreesd dan dat van de Semecarpussoorten 
(K. & V.). Greshoff (Schetsen, bl. 219) acht dit inzicht wel wat 
optimistisch: hij vermeent, dat het hout niet de roem toekomt er 
door Koorders aan toegezwaaid en dat K. de bezwaren van het 
kappen onderschat. De boom wordt inderdaad en niet ten onrechte 
zoozeer gevreesd, dat de inlander hem niet kapt, als hij zulks kan 
vermijden. Rumphius (Il, bl. 259) zegt van zijn Arbor vernicis, 
dat men hem een schadelijke uitwaseming toeschrijft, zoodat bij 
vele volken vrees bestaat om er onder te staan of ín zijn schaduw 
te rusten, vermeenende, dat de dampen het lichaam doen opzwellen 
en vurige puisten verwekken, als men er lang onder vertoeft of — 
wat minder onaannemelijk klinkt, al is het evenmin waarschijnlijk — 
als men ín den drup ervan staat. 

De mededeeling dat het sap uit de schors schadelijk is, is niet 
geheel juist; uit de schors vloeit volgens Boorsma (Teysmannia 
1912, bl. 369) slechts een onbeduidende hoeveelheid waterige 
vloeistof, die niet scherp is. Snijdt men echter ook het hout aan, 
dan treedt zeer langzaam een kleverig sap aan den dag, dat spoe- 
dig donker wordt en bij aanraking met de huid na geruimen 
tijd pijnlijke, moeilijk te genezen blaren en uitslag veroorzaakt. 


153/4548. 


_ 153/4549. 


1523/4550. 


ANACARDIUM — BOUEA. 133 


Of deze balsem of lak, die ook zonder speciaal toegebrachte ver- 
wonding uit den stam vloeit, zijn schadelijkheid bij opdrogen 
geheel of gedeeltelijk verliest, is niet vastgesteld. Toepassingen 
schijnt deze stof niet te hebben, zoodat het onderwerp hiermede 
als afgedaan kan worden beschouwd. De zeer pijnlijke ervaringen 
ermede door Boorsma opgedaan, vindt men ter aangehaalder plaatse 
in Teysmannia beschreven en Ridley deelt het een en ander erover 
mede in Malaya Medical Journal Vol. IX Part 2, April 1911, bl. 7. 
Hoewel de vruchten rijkelijk dezelfde schadelijke stof bevatten, 
worden zij toch op Celebes — naar Rumphius van boegineezen 
vernam — gegeten, doch eerst na boven het vuur geroosterd te zijn. 
In het Museum: Hout. 


Swintonia spicifera, Hook. f. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Moepoes. 
Groote boom, die een zwaar, lichtbruin, bruikbaar hout van 
goede kwaliteit oplevert (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 47). 


Melanorrhoea Maingayi, Hook. f. 
Volksnamen. Mal.: Réngas manaoe (Malakka). 

Woudreus, volgens Burn Murdoch II, bl. 7 in het zuiden van 
het Mal. Schiereiland en op Sumatra (?) algemeen voorkomend 
en zonder voorbehoud de schoonste houtsoort opleverend van 
Malakka, prachtig rood met zwarte plekken, zeer fraai te polijsten. 
Volgens hem wordt het echter bijna nooit gebruikt, hoewel het 
wegens zijn duurzaamheid en onaantastbaarheid voor witte mieren 
voor bouw- en meubelhout zeer geschikt zou zijn: het giftige sap 
is oorzaak, dat de boom bijna nooit wordt geveld. De beste methode 
acht hij hem te ringen en op stam te laten sterven, wat 6 tot 12 
maanden vordert. Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 45) evenwel 
zegt, dat het réngas-hout uit den handel te Singapore afkomstig 
is van M. Maingayi en dat het de gewoonte is den stam na het 
vellen in de wildernis te laten liggen tot het dikke spint is ver- 
gaan, terwijl het harde, duurzame kernhout door de termieten niet 
wordt aangetast. Ook hij roemt de kwaliteit en schoonheid: de 
giftige hars zou echter niet alleen het vellen zeer bemoeilijken, 
doch ook het gebruik in den weg staan, omdat van dit hout ver- 
vaardigde meubelen bij vele personen de z.g. réngas-vergiftiging 
zouden veroorzaken, langen tijd zelfs nadat het hout werd verwerkt. 


Bouea Burmanica, Griff. var. microphylla, Engl. (B. 
microphylla, Griff.) 
Volksnamen. Mal.: Koenangan, Raman, Raman hoetan. 

Boom, 15 à 18 M. hoog en tot 0.60 M. dik, met rechten stam 
en zeer laag aangezette kroon, in Palembang aangetroffen in de 
benedenlanden. 

Het hout is zwaar en hard, duurzaam, naar men zegt, ook aan 
de buitenlucht; het scheurt nieten wordt niet aangetast door insecten. 
Men gebruikt het voor stijlen, balken en ribben, het kernhout ook 
voor rijststampers, heften van messen, stelen van bijlen, blokken voor 
schaven e.d. Volgens Greshoff (Schetsen, bl. 152) is het spint grijs, 
ruw, vezelig en los, het kernhout donkerbruin, dicht, ebbenhout- 


Vruchten. 


Hout. 


Vruchten. 


Hout. 


Blade 


153/4550. 


ren. 


Vruchten. 


Hout. 


1353/4551. 


134 ANACARDIACEAE. 


achtig en zeer onregelmatig begrensd, om welke reden stukken 
van kern met spint door de chineezen wel voor schrijnwerk zou- 
den worden gekozen. 
De op kleine gandarija’s gelijkende vruchten worden rauw bij de 
rijst gegeten of voor de toebereiding van sambals en sajoers gebruikt. 
In het Museum: Hout, vruchten. 


Bouea macrophylla, Griff. 
Volksnamen. Mal. : Gandarija, Raman — Soend. : Gandarija. 

Boom, 15 tot20 M. hoog en 40 à 55 cM. dik, voorkomend ín het wes- 
telijk deel van den Maleischen Archipel, op Java wild beneden 500 M. 
en gecultiveerd tot op 800 M. zeehoogte in West-Java: in Midden-Java 
is hij zeldzaam en in Oost-Java naar het schijnt geheel onbekend. 

Het hout wordt bijna nooit gebruikt, doch geschikt geacht voor 
klein bouwhout, hoewel het niet zeer duurzaam wordt geheeten 
(K. & V. — IV, bl. 98). Hasskarl’s Nut No. 309 noemt het, wel is 
waar, niet zeer sterk, maar taai en zegt, dat het wordt gebezigd 
voor het maken van landbouwwerktuigen en timmermansgereed- 
schap en voor buffeljukken. Volgens Ridley (Mal. Timmerhout- 
soorten, bl. 44) is het geelachtig wit, naar het hart toe bruin 
wordend, tamelijk hard, níet splijtend bij het drogen en in gebruik 
voor het vervaardigen van krisscheeden. 

De jonge bladeren worden rauw als toespijs bij de rijst gegeten; 
te Batavia trof ik ze aan op de pasars. É 

De jonge vruchten tot de grootte van knikkers worden gepekeld 
bij de rijsttafel genuttigd en gebruikt voor het bereiden van sam- 
bals. Rijp gelijken zij op gele pruimen en worden rauw en gestoofd 
gegeten; de Smaak ís rinsch, ook bij volkomen rijpheid en het 
vruchtvleesch nabij de pit is zelfs scherp zuur, doch juist daardoor 
zijn zij bijzonder geschikt om, bijv. gemengd met manggistan, een 
overheerlijke compôte te maken. 

In het Museum: Hout, vruchten, conserven. 


Koordersiodendron celebicum, Engl. 
Volksnamen. Mal.: Kajoe boegis (Menad.)—Alf. Minah.: Bowis, 
Mawowis, Naï, Patagoe, Wowis — Midden-Celebes: Sioeri. 

Woudreus, tot 50 M. hoog en 200 cM. dik, in de Minahassa zeer 
algemeen beneden 450 M. zeehoogte. Volgens berichten uit Amoe- 
rang komt hij op Noord-Celebes veel voor langs de stranden en 
de Civiel Gezaghebber van Posso deelde mede, dat de sioeri wordt 
aangetroffen ín de geheele Posso-streek. 

Koorders’ Minahassa zegt, dat blijkens ingewonnen informaties 
het hout onder dak voldoet als bouw- en timmerhout, doch dat 
het niet bestand is tegen vocht en witte mieren. De B.O.W. op- 
zichter De Leau te Menado beschrijft het als zwaar, roodbruin, nogal 
grof van draad doch vrij dicht, tamelijk veerkrachtig, een weinig 
onderhevig aan werken, ook in drogen toestand, gemakkelijk te 
bewerken, geschikt voor huisbouw, mits niet blootgesteld aan 
weer en wind. Uit Posso werd medegedeeld, dat het daar (wel 
ten onrechte) moeilijk te bewerken wordt geacht, doch zeer ge- 
wild is voor balken en stijlen. De in het museum aanwezige 
monsters maken geen gunstigen indruk: zij vertoonden bij ontvangst 


her NEN 


BOUEA — SPONDIAS. 135 


tallooze gangen van boorders en een ervan wordt geleidelijk op- 
gegeten door boeboek. 4 

De droge gestampte schors dient volgens Koorders op Noord- 
Celebes om arênsuiker donker te kleuren: elders ziet men inland- 
sche suiker gaarne licht getint. 

In het Museum: Hout., 


153/4551. Koordersiodendron pinnatum, Merr. 
Volksnamen. Mal.: Rangoe (N. Borneo). 

Groote boom van Borneo, die volgens Foxworthy (Bulletin No. l 
of the B. N. Borneo Dept. of Forestry, bl. 39) een donkerrood, 
tamelijk hard en zwaar hout oplevert, geschikt voor huisbouw, 
huisraad en meubelen. Het moet in groote afmetingen zijn te be- 
komen: F. spreekt van dolken van 50 voet lengte en 2 voet middellijn. 


153/4552. Spondias dulcis, Forst. (Evia acida, Bl, Poupartia 
duke ùs,.BE). 
Volksnamen. Otaheite apple — Mal.: Kéêdongdong. 

Vruchtboom, tot 25 M. hoog en 40 cM. dik, op Java alleen ge- 
cultiveerd voorkomend in de laagvlakte en de lagere bergstreken, 
vooral van West-Java. Volgens Rumphius (l, bl. 162) zou de Con- 
dondum malaccense van Malakka in de Molukken zijn inge- 
voerd (K. & V. — IV, bl. 108). 

Men vindt van dezen boom velerlei nut vermeld, o. m. bij Filet 
(No. 2890), volgens wien het hout hard is en als bouwhout wordt 
benut, wat in strijd is met het bericht van K. & V., dat het bij 
de inlanders op Java voor onbruikbaar geldt. Greshoff (Schetsen, 
bl. 243) noemt hem als stamplant van de damar kêdongdong van 
Sumatra, echter ten onrechte, daar bedoeld zal zijn de hars van 
Altingia excelsa. De uitvloeiing van den Spondias dulcis iseen gom, 
die in Guadeloupe bekend zou zijn als gomme de Mombin (Wiesner, 
Rohstoffe 1, bl. 79). 

Het eenige werkelijke nut ligt in de vruchten, die moeilijk te 
eten, doch smakelijk zijn en in de handen van een bekwaam 
kweeker mogelijk een tafelooft zouden kunnen worden, dat voor 
geen andere soort zou hebben .onder te doen. Thans is het een 
vrij ordinaire vrucht, het best te genieten in den vorm van moes. 

In het Museum; Gom, vruchten, conserven. 


153/4552. Spondias lutea, L. 
Volksnamen. Soend.: Kédongdong sabrang, K. tjoetjoek. 

Boom, tot 25 M. hoog en 80 cM. dik, inheemsch in tropisch 
Amerika, op Java aangeplant als schaduwboom en hier en daar 
verwilderd (Backer, Schoolflora). 

De oranjekleurige vruchten, welke gelijken op die van Sp. dulcis, 
hebben een aangenamen, rinschen smaak en rieken zuurachtig 
aromatisch: meestal liggen zij in groot aantal onder den boom 
(K. & V. —1IV, bl. 111). Dit laatste is een aanwijzing, dat men er 
niet veel waarde aan hecht en Backer noemt dan ook de vrucht 
zuur; de naam varkenspruim spelt ook niet veel goeds. Zij bevatten 
echter een groote hoeveelheid sap en daarvan maakt men in Guate- 
mala een goeden, doch bedwelmenden (dronkenmakenden) cider. 


Bast. 


Vruchten. 


1553/4552. 


Wortel. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Bloemen. 


Vruchten. 


153/4556. 


Hout. 


Bloemen. 


153/4556. 


136 ANACARDIACEAE. 


Spondias mangifera, Willd. (Evia amara, Comm.) 
Volksnamen. Mal. : Kédongdong — Soend.: Kêdongdong, K. 
leuweung — Jav.: Kêdongdong, Klontjing — Bal.: Katjëm- 
tjem — Mak.: Karoenroeng — Tern. : Ngoedoe — Alf. Minah.: 
Liwas — Anib.: Oelit, ‘Oerit. 

Tot 40 M. hooge en 150 cM. dikke boom, verbreid over geheel 
Java beneden 600 M. zeehoogte, in vele djatibosschen groeiend 
en ook op ziltige gronden aan den zoom der vloedbosschen (K. 
& V. — IV, bl. 105). Volgens Rumphius (l, bl. 161) geeft men dezen 
Condondum in de Molukken een plaats nabij de huizen, voor- 
namelijk omdat de lange, rechte takken bruikbaar zijn voor stijlen 
van omheiningen, dewijl zij zoo gemakkelijk aanslaan. 

De wortel, uitwendig toegepast, is, naar Rumphius mededeelt, 
stondendrijvend. 

Het hout wordt, als veel te weinig duurzaam en te zacht, nooit 
door de inlanders gebezigd (K. & V.); voor het vervaardigen van 
lucifersstokjes en doosjes werd het echter bruikbaar bevonden 
(Teysmannia 1896, bl. 50 en Tectona II, bl. 124). Een aftreksel 
van het overigens waardelooze hout wordt volgens Rumphius 
gedronken tegen gonorrhee, terwijl de bast, met zure melk gekookt 
of het sap ervan met rijst gemengd, met succes wordt gegeven 
tegen dysenterie. 

De bladeren kunnen de zuring vervangen (Rumph.); jong hebben 
zij een aromatischen, zuren reuk en smaak en worden volgens 
K. &V. in Semarang, met andere inlandsche medicijnen vermengd, 
inwendig gebruikt als geneesmiddel tegen hoest van kinderen. 

De bloemtrossen, zegt Rumphius, zijn zoo malsch, dat men ze 
gekookt, en ook als salade, kan eten, doch ze vallen wat zuur 
van smaak. Ook de zure, naar rotte appelen riekende vruchten 
worden wel gebruikt door geringe lieden, die ze, in zout water 
gedoopt, rauw eten bij hun kanari en sagoe, doch niet alleen, want 
daarvoor zijn ze te scherp. Voorts worden ze gebezigd in de plaats 
van citroenen om de voor de papéda bestemde saus zuur te maken 
(Rumph.). De vruchten staan overigens bekend als oneetbaar, wat 
klaarblijkelijk niet ver bezijden de waarheid is. 


Dracontomelum celebicum, Kds. 
Volksnamen. Mal. : Boewah raoe (Men.) — Alf. Minah.: Koili. 
Woudreus, tot 55 M. hoog en 3 M. dik, op Noord-Celebes voor- 
komend beneden 450 M. zeehoogte. Het hout is onder dak wel 
te gebruiken, maar van weinig waarde (Koorders, Minahassa). 
Volgens De Clercq (No. 1166) worden de bloemen gegeten. 


Dracontomelum mangiferum, Bl (Poupartia man- 
gifera, B). 

Volksnamen. Mal.: Landoer, Raoe, Séngkoewang — Soend.: 
Dahoe — Jav.: Raoe. 

Woudreus, tot 40 M. hoog en ruim 4 M. dik, verbreid over den ge- 
heelen archipel, op Java voorkomend tusschen O en 900 M. zeehoogte 
(K. & V. — IV, bl. 114). Rumpbius zegt (l, bl. 157), dat in de Mo- 
lukken en op Bali de Pomum draconum wel wordt aangeplant 
ter wille van de vruchten, die op Bali bijzonder goed zouden zijn. 


153/4556. 


153/4563. 


SPONDIAS — ODINA. 137 


Het hout, hoewel in zeer groote afmetingen en hoeveelheden 
verkrijgbaar, wordt door de inlanders bijna nooit gebruikt we- 
gens te geringe sterkte, de zeer geringe duurzaamheid en den 
groven draad; de meeste dikke raoe-boomen zijn hol (K. & V.). 
Voor lucifersstokjes is het goed bevonden, doch voor doosjes 
slecht (Teysmannia 1896, bl. 505). 

Het sap van de jonge bladeren geeft men volgens Rumphius 
op Bali als een verkoelend middel te drinken aan koortslijders. 

De vruchten zijn volgens de beschrijving van denzelfden auteur 
zoo groot als een djëroek nipis, eerst groen, daarna geel als vuile 
was; het vleesch is week en sappig, doch zuur en samentrekkend van 
smaak; van de volkomen rijpe is het wat rinsch en rauw wel eetbaar. 
Het meest worden zij, ten naasten bij rijp, gebruikt om bij vleesch te 
koken en in een goed smakende zure saus (R.). In Palembang komen 
zij in den vruchttijd in groote hoeveelheid op de pasars, als ooft. 

In het Musettm: Hout, vruchten. 


Dracontomelum, spec. 
Volksnamen. Mal. : Raoe hoetan (Mol.) — Banda: Toropati. 

De Pomum draconum silvestre van Rumphius (Ll, bl. 
159) is een nog niet nader geïdentificeerde groote, wilde boom, die 
weinig van voorgaande soort verschilt. 

De jonge bladeren zijn in groot gebruik tegen spruw: het sap 
daaruit met een druppel citroensap laat men den patiënt drin- 
ken of als mondspoeling gebruiken. Sommigen bezigen het ook 
tegen witte vlekken op het hoornvlies, doch het bijt sterk en is 
feitelijk al te scherp: alvorens men de bladeren uitperst, moet 
men ze over het vuur houden tot zij verflensen en bij bet sap 
moet men ín plaats van citroensap liever wat water doen. De 
verflenste, een weinig gewreven bladeren worden ook, zoowel 
door mannen als door vrouwen, op de genitaliën gelegd, als die 
verhit of door moeilijke urineloozing beschadigd zijn, om den 
brand uit te trekken en de kalkachtige substantie te verdrijven, 
die de dysuria aanzet. 

De ronde vruchten, ter grootte van musketkogels, bevatten een 
zeer groote pit en dus weinig vruchtvleesch. In de Molukken is dat 
(in tegenstelling met Makassar en Bali) zoeter dan dat van D. 
mangiferum, Bl. en om deze reden wordt het dan ook meer rauw 
gegeten. Op Banda worden de halfrijpe vruchten ingepekeld om 
als toespijs te dienen (R.). 


Odina Wodier, Roxb. var. Wirtgenii, Engl. (O. gqummi- 
fera, Bl). 

Volksnamen. Mal. : Kajoe koeda — Soend.: Ki koeda — Jav.: 
Kadjeng kapal, Kajoe djaran, Kajoe santên — Mad. : Kajoe 
palèmbang, Kadjoe tjeureun. 

Boom, 15 à 20 M. hoog en tot 45 cM. dik, inheemsch in Eng.- 
Indië, op geheel Java beneden 1200 M. zeehoogte geplant. Vooral 
in de kuststreken wordt hij zeer algemeen gebruikt voor levende 
heiningen, omdat de vermenigvuldiging door stekken van zelfs groote 
afmetingen bijzonder gemakkelijk is en de boom zich goed laat 
opsnoeien; veelal wordt hij behandeld als de knotwilgen. Somtijds 


Hout. 


Bladeren. 


Vruchten. 


Bladeren. 


Vruchten. 


Brandhout. 


Hout. 


Gom. 


Bladeren. 


138 ANACARDIACEAE. 


wordt hij voor wegenbeplanting gebezigd, doch daarvoor is hij 
niet geschikt, omdat hij in den oostmoesson lang bladerloos staat. 
In ’s Lands Plantentuin wordt hij veel gebruikt als steunboom voor 
klimplanten (K. & V. — IV, bl. 140). Blijkens het Archief voor de 
Suikerindustrie 1915, bl. 1562 wordt de cultuur door Backer aan- 
bevolen voor brandhout op overigens waardelooze, ziltige, perio- 
diek zeer droge gronden. Voor technische doeleinden wordt het 
hout op Java volgens K. & V. bijna nooit gebruikt. Het is van ge- 
ringe waarde doch dient volgens Hasskarl’s Nut (No. 323) gespleten 
voor het invatten van vlechtwerk. 

Deze boom laat spontaan gom in groote hoeveelheid uitvloeien. 
K. & V. zeggen, dat zij in Midden-Java soms zeer groote gele stuk- 
ken als lange kegels aan de stammen zagen hangen en dat de 
inlandsche timmerlieden die wel als kastenmakerslijm bezigen. 
Backer vermeldt in een noot in zijn Schoolflora, dat deze gom zeer 
slecht plakt en hij gaf dat oordeel na haar zelf te hebben ge- 
bruikt. Prinsen Geerligs (Teysmannia 1902, bl. 13) bericht, dat zij 
in water in het geheel níet oplost, doch alleen opzwelt, zoodat 
zij voor bindmiddel niet in aanmerking komt. De hoedanigheid 
is echter klaarblijkelijk niet constant, daar Dr Boorsma mij mede- 
deelde, dat hij het tegenovergestelde constateerde: de versche gom, 
in een drievoudige hoeveelheid water geweekt, zwelt langzaam 
op tot een tamelijk homogene massa, op enkele stukken na, welke 
naar het schijnt minder water opnemen en zich niet met de rest 
vermengen. Na 24 uur weeken krijgt men door wrijven volgens 
Boorsma een bruikbaar plakmiddel. De droge gom, aan dunne 
schijfjes gesneden, zwelt in water insgelijks op en levert eveneens 
bij zacht wrijven een homogene massa; hetzelfde wordt bereikt 
door de schijfjes na een paar uur weeken zacht te koken. In 
den regel is de optossing verontreinigd met fragmenten bast. Gom 
van O. Wodier uit Eng.-Indië bezit volgens Agr. Ledger 1900 
No. 16, ca 75%) van het kleefvermogen van goede arabische 
gom; de waarde in Engeland werd getaxeerd op 20 à 25 sh. 
per cwt‚ doch bij zorgvuldige inzameling en geregelden aanvoer 
zou er misschien 10 sh. meer voor zijn te maken. Geëxporteerd 
wordt zij echter niet, anders zou Watt niet hebben nagelaten den 
boom te vermelden in zijn Commercial products. In Eng.-Indië 
zelf heeft men er weinig of geen nut van; zij wordt wel gebruikt 
in de katoendrukkerij, maar gewoonlijk niet onvermengd. Omtrent 
de toepassingen hier zijn geen andere aanwijzingen bekend dan 
die van K. & V. 

De (jonge) bladeren en de twijgtoppen worden volgens Hasskarl 
rauw bij de rijst gegeten; op Madoera dienen de bladeren vol- 
gens Veeartsenijkundige Bladen Ill, bl. 297, in tijden, dat ander 
voeder schaarsch is, als veevoeder. 

In het Museum: Gom. 


153/4569. Pentaspadon Motleyi, Hook. f. (Nothoprotium Suma- 


tranum, Mig.). 
Volksnamen. Mal.: Péladjau, — Daj.: Empit, Empêlanjaoe 
(N. Born.), Péêlandjau. 

Boom van het westelijk deel van den Mal. Archipel, tot 25 M. 


153/4578. 


153/4578. 


ODINA — CAMPNOSPERMA. 139“ 


hoog en 0.60 M. dik. Het hout is van weinig waarde: het is zacht 
en grof en wordt spoedig aangetast door insecten, doch het is niet 
sterk onderhevig aan splijten en wordt voor dikke vloerplanken 
wel bruikbaar geacht. Zeer gezocht is het bijtende vocht, dat gewon- 
nen wordt door insnijdingen te maken tot ín het hart van den stam en 
dat dient als middel tegen kwaadaardigen huiduitslag; vele boomen 
echter bevatten het niet (Van Hasselt No. 256/7). Men zegt, dat een 
volwassen exemplaar in een maand 1!/, à 2 bierflesschen balsem kan 
leveren. Dit vocht, minjak pêlandjaiu, wordt door Nieuwenhuis (Cen- 
traal Borneo I, bl. 117 en Geneeskundig Tijdschr. v. N. 1. dl 38, 
bl. 417) beschreven als een zwarte, teerachtig riekende olie, die 
uit het zwarte kernhout vloeit. Bij staan scheidt zich een halfvaste 
massa af, die men fanah pêlandjau noemt. Op de huid gebracht 
veroorzaakt het ontsteking en eens zag ik (N.), dat het, onverdund 
op de buikhuid van een kind aangewend, deze geheel had doen 
afsterven, zoodat er een diepe wonde was ontstaan. Dit middel is in 
gebruik tegen loesoeng, een parasitaire huidziekte, veroorzaakt door 
de schimmel Tiínia imbricata, Manson. Men mengt het met suiker- 
rietsap en wrijft er de aangedane plekken stevig mee in. Bij goed in- 
wrijven en weinig baden kan iemand, die van top tot teen is bedekt 
met loesoeng— hetgeen veel voorkomt—in 14à20 dagen genezen zijn. 

De rijpe zaden worden rauw of gekookt als versnapering ge- 
geten; in Serawak persen de dajaks er volgens Straits Bulletin 
1908, bl. 175 een spijsolie uit. 


In het Museum: Hout, balsem. 


Campnosperma auriculatum, Hook.f. (Buchanania 
auriculata, B/.). 
Volksnamen. Mal. : een Térèntang poetih — Bat.: 
Antoemboes. 
Middelmatige boom van het westelijk deel van den Mal. Archipel. 
Van Banka werd mij bericht, dat het hout van bijzonder goede 
kwaliteit is, fijn en recht van vezel, licht, gemakkelijk te bewerken 
en duurzaam, ook indien het ís blootgesteld aan weer en wind; 
het ís niet onderhevig aan scheuren, wordt niet door boeboek en 
in den regel ook niet door witte mieren aangetast. Men gebruikt 
het gaarne voor planken en bij de chineesche mijnwerkers is het 
gezocht voor schoepen van waterraderen. Cordes (Tijdschr. d. Ind. 
Mij. v. N. & L. dl 14, bl. 197) beschrijft het tErantanghout van 
Sumatra's Westkust als geelachtig van kleur, zacht en zeer licht, 
maar nogal fijn; het wordt daar gebruikt voor het vervaardigen 
van kleine vaartuigen en ook voor planken. 
In het Museum: Hout. 


Campnosperma macrophyllum, Hook. f. (Buchanania 
macrophylla, Bl, B. racemiflora, Mig). 
Volksnamen. Mal.: Térèntang, T. maloeng. 

Rechte boom, tot 30 M. hoog en 0.90 M. dik, van het westelijk 
deel van: den Maleischen Archipel, op Banka aangetroffen in de 
kuststreken. 

Het hout is tamelijk zacht en dient voor planken, ribben en 
inlandsch huisraad; voor buitenwerk is het niet geschikt. Het is 


Hout. 


Balsem. 


Zaden. 


153/4578. 


Hout. 
Olie. 
153/4504. 
153/4504 
Cultuurpoging. 


140 ANACARDIACEAE. 


weinig onderhevig aan scheuren en blijft vrij van boeboek; tegen 
witte mieren is het niet bestand. 
In het Museum: Hout. 


Campnosperma oxyrhachis, Engl. (Buchanania o., Miq.). 
Volksnamen. Mal.: Paoeh lébi. 

Rechte boom, in de alluviale vlakte van Sumatra groeiend op 
vochtig terrein. 

Het hout noemt Van Hasselt (No. 254) een niet harde, vrij fijne 
houtsoort, wel geschikt voor bewerking. 

Uit de zaden wordt olie geperst, in Rawas op de volgende 
wijze. Het zaad wordt gehalveerd: en de kern er uitgenomen: 
die kernen worden gekookt om de „getah” te verwijderen, ver- 
volgens in stukken gesneden en tenslotte goed uitgewasschen; 
somtijds laat men ze eerst een poos weeken. Na drogen worden 
nu de kernen in een pan warm gemaakt (gebraden, schreef men 
mij) en eindelijk in een wigpers geperst, Volgens Praetorius is 
minjak paoeh lébi geschikt voor spijsolie en om te branden. 

Uit het Kampargebied ontving ik vermoedelijk dezelfde olie 
onder den naaam van minjak pait. 

In het Museum: Zaden, olie. 


Rhus semialata, Murr. 

De grillig gevormde chineesche galnoten zijn in den inlandschen 
medicijnhandel bekend als oedjoeng pandan (Mal), djoeng pandan 
(Jav.) en tjontjong pandan (Mad.). Zij zijn afkomstig van een ver- 
anderlijken heester, die thuis behoort in noordelijk Eng.-Indië, 
China, Japan en Formosa en ontstaan op de bladstelen en jonge 
twijgjes tengevolge van den steek van een of meer soorten van 
bladluizen. Zij zijn zeer rijk aan looizuur en men gebruikt ze hier 
volgens Mevr. Kloppenburg in djamoe’s, hoogstwaarschijnlijk als 
samentrekkend middel. 

In het Museum: Gallen. 


Rhus vernicifera, DC. 


De japansche lakboom is een heester of kleine boom, inheemsch 
in centraal China, waar hij volgens Bull. lmp. Institute 1910, bl. 
32, overvloedig in het wild voorkomt tusschen 300 en 7500 voet 
boven de zee en aangeplant wordt langs de randen der velden. 
Van daar is hij overgebracht naar Japan en uit Japan. volgens de 
door K. & V. —IV, bl. 121 aangehaalde getuigenis van Blume, 
werd hij reeds vóór 1825 ingevoerd in ’s Lands Plantentuin. Hij 
behoort thuis in de gematigde luchtstreek en wordt bijv. in En- 
geland als sierboom in parken en tuinen gekweekt. Te Tjibodas 
werd voor het eerst of opnieuw zaad ingevoerd uit Japan in 
Januari 1894. Speciaal met het doel proeven te nemen met de 
cultuur van verschillende nuttige japansche planten, waarvan ver- 
ondersteld kon worden, dat zij later als bijcultuur in de hoogere 
bergstreken voordeelig zouden kunnen worden (Verslag omtrent 
's Lands Plantentuin 1893, bl. 70), werd met de leiding van dien 
tuin belast een lang in Japan vertoefd hebbend ambtenaar, die 
alvast begon met in Teysmannia 1894, bl. 81, een uitvoerige beschrij- 


hi, 


CAMPNOSPERMA — RHUS. 141 


153/4504. ving te geven van de daar gevolgde cultuurwijze van Rhus ver- 


nicifera. Te Tjibodas schijnt de groei niet opvallend goed te zijn 
geweest. Het Verslag omtrent ’s Lands Plantentuin over 1895, bl. 
57, noemt dien op enkele uitzonderingen na slecht: dat over 1896 
vermeldt, dat eenige boompjes begonnen vrucht te dragen. De la- 
tere verslagen doen er het stilzwijgen toe, waarschijnlijk in ver- 
band met het vertrek van den administrateur in November 1897. 
Dat men is toegekomen aan het tappen, is dus niet waarschijn- 
lijk, omdat dit wel zou zijn gerapporteerd. Het program van den 
invoer van japansche nutplanten ís dan ook vrij wel geheel mis- 
lukt. Volgens Watts Commercial products is in Eng.-Indië de cul- 
tuur insgelijks niet met veel succes bekroond. 

China produceert boven de eigen behoefte een vrij groot surplus 
aan ruwe lak, dat wordt uitgevoerd voornamelijk naar Japan. Als 
de boom een omtrek heeft verkregen van 6 inches, wordt met 
tappen aangevangen: te vroeg of te sterk tappen schaadt of doodt 
hem. Insnijdingen van 4 tot 12 inches lengte en 1 inch breedte 
worden, in den tijd dat de bloemen zich beginnen te openen, ge- 
maakt in den stam en de dikkere takken tot op het hout. Dat geschiedt 
vroeg in den morgen en des avonds wordt het uitgevloeide sap 
verzameld uit de onder de schuine sneden geplaatste ontvangers. 
Het sap is bij het uitvloeien grijsachtig wit, doch oxydeert spoedig 
bij blootstelling aan de lucht en wordt dan bruinzwart. Om het 
van de lucht af te sluiten wordt het afgedekt met geölied papier. 
De wonden vloeien zeven dagen: alsdan moet er een baststrookje 
worden afgesneden en dit kan zeven maal worden herhaald, zoodat 
het tapseizoen ongeveer 8 weken duurt. Daarna moet de boom 5 
tot 7 jaar rust hebben. 

In Japan bloeit de lakcultuur vooral tusschen 37 en 39° N.B.; 
evenals in China wordt daar de boom meest langs kanten en op 
andere verloren plaatsen geplant. De leeftijd, waarop met tappen 
kan worden aangevangen, is in den regel 10 jaar, in buitengewone 
gevallen 5 jaar. De tapmethode verschilt van die der chineezen, 
doch voor een beschrijving moet worden verwezen naar het aan- 
gehaalde bulletin van het Imp. Inst. Het tapseizoen duurt den 
geheelen zomer door; in de lente is het sap waterig en ín den 
herfst vloeit het slecht. De opbrengst per boom bij tappen over 
I, van den omtrek bedraagt 27 tot 54 gram ruwe lak en ook daar 
heeft hij na elke tapping 5 jaar noodig om zich te herstellen. 

De wijze, waarop de lak wordt gezuiverd en gebruikt voor geen 
ander doel, dan om voorwerpen van gladafgewerkt hout door herhaal- 
delijk bestrijken met een laag van dit natuurlijk vernis om te zetten 
in het beroemde japansche lakwerk, ga ik met stilzwijgen voorbij en 
vermeld nog slechts de eigenaardigheid, dat japansche lak alleen 
verhardt in een vochtige atmosfeer, terwijl zij, in een droge om- 
geving aan zonlicht en warmte blootgesteld, kleverig blijft. 

Het doel van deze beknopte mededeelingen, nog veel te uitvoerig 
als de beteekenis van deze stof voor Indië als maatstaf wordt 
aangelegd, is eens één enkel geval in het licht te stellen van 
ondoordachte aanbevelingen van zeer welmeenende lieden, die, waar 
het geldt het bevorderen van vermeende indische belangen, het 
gezond verstand buiten werking stellen. Een cultuur, die 10 jaren 


Lak. 


Vruchten. 


153/4603. 


Hout. 


Balsem. 


142 ANACARDIACEAE — AQUIFOLIACEAE. 


eischt voor men de eerste resultaten ziet en dan om de vijf jaar 
een oogst geeft van een stof, welke wordt gezegd in verschen toestand 
hevige huidontsteking en etterende wonden te veroorzaken, is 
zoowel voor den europeeschen ondernemer als voor den inlander 
onaantrekkelijk, zelfs al groeide de boom hier sneller en weliger 
dan in zijn vaderland of in Japan. Daar is de ruwe lak een onont- 
beerlijke grondstof voor een hoog ontwikkelde kunstnijverheid, hier 
ten eenenmale vreemd, zoodat men zich wel mag verwonderen over 
de vrijmoedigheid, waarmede de mogelijkheid tot afzet van het 
product worpt voorgesteld als boven allen twijfel verheven. Indien 
deze lak ook voor de westersche industrie van buitengewone waar- 
de was zou het overschot, dat China disponibel heeft, zijn weg naar 
Europa vinden, instede van te worden verkocht naar Japan, dat met 
China een onbestreden manopolie heeft op het gebied van lakwerk. 
Bovendien zou men dit, in koelere streken thuis behoorend, ge- 
was in Europa kunnen aanplanten: volgens Tropenpflanzer 1906, 
bl. 50 is de japansche lakboom ook in den botanischen tuin te 
Frankfurt a. M. met succes gekweekt. In Duitschland ís, of was ten- 
minste, één combinatie, die ruwe lak uit Oost-Azië importeert. 

De vruchten van Rhus vernicifera, doch naar het schijnt meer 
die van Rh. succedanea, L., Rh. sylvestris S. & Z. en andere soorten, 
leveren in Japan de z.g. japantalk, een stof, die nu eens was, dan 
weer vet wordt geheeten. De invoer van Rhussoorten als vetleve- 
rende boomen heeft in verschillende tropische koloniën plaats gehad. 
Of het echter goed is gezien om dergelijke nutplanten uit koelere 
streken over te brengen juist naar de tropen, waar men door groo- 
tere hoogte boven de zee moet trachten te compenseeren, wat men 
in ligging tenopzichte van den evenaar mist, laat ik in het midden. 
Succes schijnt men et nergens mede te hebben gehad. 

Van de japantalk kan worden vermeld, dat zij hier in vierkante 
koekjes wordt ingevoerd, naar mij werd medegedeeld voor de ba- 
tikindustrie en als inlandsch geneesmiddel (om wonden van de lucht 
af te sluiten). 


Semecarpus heterophylla, DC. (S. Forstenii, Bl). 
Volksnamen. Mal. : Kajoe sakoe (Amb.) — Soend.: Reungas 
woeloeng — Jav.: Ingas, 1. kapoer, 1. kébo, 1. têlik, 1. tjélik, 
Tjëlik — Banda: Lewer — Amb.: Lénat, Linat, Rénat. 

Op den mangga gelijkende boom, tot 22 M. hoog en 45 cM. 
dik, verspreid over den Mal. Archipel, op Java vrij algemeen voor- 
komend beneden 900 M., o.a. in de meeste djatibosschen. 

Het hout wordt als te grof en te weinig duurzaam door de in- 
landers niet gebruikt: het bestaat alleen uit spint. Bovendien is 
het kappen bezwaarlijk met het oog op het scherpe, gomharsachtige 
sap, dat bij insnijden of beschadigen uit alle deelen vloeit, eerst 
witachtig en doorschijnend, nogal dikvloeibaar, aan de lucht echter 
spoedig typisch gitzwart opdrogend en dan gelijkend op pek. Dit 
sap veroorzaakt bij aanraking met de huid roodkleuring, zwelling 
en jeuk en de op bulten van muggebeten gelijkende plekken gaan 
zeer licht over tot zweren. Tegen de ontsteking gebruiken de in- 
landers uitwendig kalk vermengd met klapperolie. Deze boom 
behoort tot de meest gevreesde van den Maleischen Archipel. Ons 


RHUS — ILEX. 143 


kwam een geval ter oore van een inlander, die gedwongen was een 
volwassen exemplaar te vellen en toen ruim zes weken lang zeer veel 
hinder had gehad van talrijke zweren op alle deelen van het lichaam. 
Algemeen werd ons door inlanders verzekerd, dat somtijds uit boos 
opzet een paar afgebroken takken of eenige vruchten in het water 
worden geworpen, om daardoor benedenstrooms zich badende per- 
sonen een huidontsteking te bezorgen (K. & V. — IV, bl. 124). 

Ook Rumphius (l, bl. 179) is over dit vocht zeer uitvoerig. 
Wanneer men in den stam van den Cassuvium silvestre 
wat diep kerft, dan loopt de melk overvloedig daaruit, wordt dik 
en blijft aan den boom hangen als een straal zwarte inkt. Waar 
die melk op de huid komt, maakt zij terstond een zwarte plek en 
veroorzaakt kort daarna een moeilijk jeuken, waarop de huid 
zwelt en rood wordt, alsof ze verbrand was, doch niet zoo licht 
overgaat tot verzweren als bij aanraking met het vocht uit de 
vruchtschil (zie beneden). Deze melk is bij de ambonneezen in 
gebruik om de schilden aan de voorzijde zwart te kleuren, waartoe 
die 2 of 3 maal daarmede worden bestreken en op dezelfde wijze 
verven zij hun wandelstokken, stelen van werpspiesen enz. 

Wonderlijk is, vervolgt Rumphius, dat van een boom zoo vol Bladeren. 
schadelijk sap, de jonge, slappe, nog witachtige bladeren zon- 
der nadeel rauw kunnen worden genuttigd; zij hebben een zoe- 
ten, ietwat samentrekkenden smaak. Uit voorzorg drukt men den 
druppel melk, die aan den afgebroken steel hangt, eerst eruit. Om 
zich die bladeren te verschaffen maakt men op Ambon van de 
rechte takken tuinstaken, die gemakkelijk uitschieten, waaruit men 
zou kunnen concludeeren, dat het zoo’n vaart niet loopt met de 
schadelijkheid van het regenwater, hetwelk van de bladeren druipt. 
Rumphius zegt, dat dit zoo scherp is, dat wanneer het iemand aan 
het lichaam raakt, de huid daarvan opzwelten als het ware verbrandt. 
Als tegenhanger zij hier vermeld, dat aan K. & V. gevallen zijn me- 
degedeeld van inlanders, die het sap op den arm konden smeren, 
zonder daarvan nadeel te ondervinden. 

De groenblijvende, weeke vruchtsteel (het appeltje) is veel kleiner vruchten. 
dan die van Anacardium occidentale, L. en van denzelfden smaak, 
doch zoeter. Op Banda, waar de boom overvloediger voorkomt 
dan op Ambon, worden zij op de markt te koop aangeboden (R.). 

De eigenlijke vrucht heeft een sponsachtige schil, die een scherp, 
olieachtig vocht uitgeeft. Waar dat de huid raakt, veroorzaakt het 
een onuitwischbare plek, die straks, alsof ze gebrand was, rood 
wordt en ten derden dage pijnlijk begint te zweren, terwijl het lit- 
teeken wel een jaar lang kenbaar blijft. Met dit brandende sap bestrij- 
ken de ambonneezen de kanten van den omloop of koerap (ringworm) 
opdat deze niet verder voortloopen en uitzweren zal (R.). 

De vruchtkern kan men, als die van Anacardium occidentale, 
eten, doch mede met de voorzorg, dat de voornoemde scherpe olie 
de pit niet verontreinigt en daardoor tong en mond verbrandt (R.). 


AQUIFOLIACEAE. 


157/4614. Ilex paraguayensis, St. Hil. 
Herva maté, Yerba maté, Maté, Parana- of Paraguay-thee is 
afkomstig van een tamelijk hoogen boom, die in overvloed wild- 


1517/4614. 


144 AQUIFOLIACEAE-—CELASTRACEAE. 


groeiend voorkomt in de wouden van subtropisch Zuid-Amerika 
en in de laatste jaren daar ook met succes wordt gecultiveerd. 
Waarschijnlijk zou hij hier wel gedijen in het gebied, waar de thee 
wordt geplant; tenminste, in het Verslag 1882 omtrent ’s Lands 
Plantentuin wordt gerapporteerd, dat de aanplant van Ilex para- 
guayensis in den cultuurtuin zich goed ontwikkelde: de struiken 
hadden een gemiddelde hoogte van 5 voet en een kroonomvang van 
15 voet; vermeerdering was echter nòch door zaden, nòch op andere 
wijze mogelijk gebleken '). 

De niet al te jonge twijgen en bladeren, boven het vuur verflenst, 
vervolgens kunstmatig gedroogd of geroosterd en dan tot gruis 
gemalen, leveren in Zuid-Amerika een aftreksel, dat daar algemeen 
wordt gedronken als stimulans en,‚ naar men zegt, boven koffie of 
thee wordt geprefereerd door hen, die zich eenmaal aan het ge- 
bruik van maté hebben gewend. Het werkzame bestanddeel is 
naar het oordeel van de meeste chemici eveneens cafeïne en het 
aroma dankt de maté aan een aetherische olie. De planten be- 
ginnen te produceeren op 6 à 7-jarigen leeftijd: men oogst dan 
van aangeplante boomen om de 2 of 3 jaar een hoeveelheid van 4 tot 
7 Ibs, terwijl 12 à 13-jarige boomen 16 lbs. opleveren. Boomen van 
hoogeren leeftijd waren in de cultures nog niet aanwezig (Board 
of Trade Journal Dec. 1912, bl. 676). De exploitatie der yerba- 
bosschen geschiedt uitermate ruw, zoodat daaromtrent geen op- 
gaven, de productie betreffende, kunnen worden gegeven. Voor 
Brazilië en Paraguay is maté een handelsartikel van groot belang: 
de consumptie is echter beperkt tot Zuid-Amerika, daar zij in 
Europa, ondanks hardnekkige pogingen, geen ingang heeft kunnen 
vinden, hoezeer ook van gezaghebbende zijde meermalen het ge- 
bruik aan gezonden en zieken met klem is aanbevolen. De literatuur 
over dit onderwerp is zeer rijk, doch ik bepaal mij voor bereiding 
en gebruik tot een resumé van een populair stukje uit The Field, 
overgedrukt in Tropical Agriculturist 1906 dl. 27, bl. 235. Een 
lepel matégruis wordt in een ketel met kokend water overgoten 
en het aftreksel met suiker, doch meestentijds zonder die toe- 
voeging, opgediend. De drank wordt opgezogen door een buisje 
of rietje: men kan hem wel drinken op de wijze van thee, doch 
dat vergalt menigeen het genot, zooals ons europeanen het bier 
niet zou smaken, als wij dat door een rietje moesten zuigen. Het 
brouwsel is bitter en scherp en het vieze gezicht van den nieuweling 
in het matédrinken bewijst, dat de ongeschoolde tong het ver van 
lekker vindt, doch evenals dat het geval is met alcoholica, men krijgt 
er meestal spoedig smaak in en eenmaal aan het gebruik gewoon, 
is het moeilijk er weer af te raken. Het is — thans komen de 
groote deugden, die elk genotmiddel voor zich opeischt, hetzij 
het sirih heet of chocolade — verleidelijker dan tabak, veel verlok- 
kender dan sterke drank, ten slotte oneindig veel beter dan eenig 
prikkelend of pijnstillend middel en in de meeste gevallen zonder 
schadelijke nawerking. De peon in Argentinië leeft bijna alleen 
van vleesch en maté; als het vleesch hem ontbreekt, zoodat hem 


l) Blijkens het verslag over 1890 (bl. 44) bevatten de bladeren echter 
geen cafeïne, zoodat te betwijfelen valt, of dit wel de soort was waarvoor 
zij werd gehouden. 


157/4614. 


158/4618. 


158/4625. 


ILEX — EUONYMUS. 145 


niets rest dan de maté, kan hij het langen tijd alleen dáármede 
bolwerken. Ontbreekt ook de maté, dan is hij verloren (daar hij 
natuurlijk niet kan leven van zuigen op zijn duim). De indianen 
kunnen lange tochten maken door woeste landstreken, absoluut 
zonder voedsel, zoolang hun maté-voorraad toereikend is. Slechts 
weinige europeanen die naar Zuid-Amerika emigreeren, ontgaan 
de gewoonte van het maté-gebruik. Het best bekomt zij als morgen- 
drank: wanneer men maté drinkt op een kouden ochtend voor het 
licht is en de regen nederplast, zoodat het ondermaansche een 
verschrikking schijnt, dan gevoelt men zich terstond opgewekt en 
beziet het leven door een rooskleurigen bril. 

Paragusythee was sinds de ontdekking van Amerika het genotmid- 
del van “de toekomst en het ziet er voorloopig niet naar uit (de schrij- 
ver heeft zich vanmorgen helaas met koffie moeten behelpen), dat dit 
anders zal worden. Zoolang het gebruik bepaa!d blijft tot de zuidelijke 
helft van de Nieuwe Wereld, is deze llexsoort voor ons zonder betee- 
kenis. Mochten de telkens herhaalde pogingen om paraguaythee 
ingang te doen vinden in Europa ten slotte met succes worden 
bekroond, zoodat het gevaar dreigt, dat wij onze thee- en koffie- 
aanplantingen successievelijk moeten gaan rooien, dan is het tijd 
om dit onderwerp eens nauwkeuriger in studie te nemen, waar- 
voor als punt van uitgang kan worden genomen Beihefte zum Tro- 
penpflanzer 1910 No. 1, doch waarschijnlijk zal tegen dien tijd de 
literatuur wel met nieuwere gegevens zijn verrijkt. 


Ilex pleiobrachiata, Loes. á 
Volksnamen. Soend.: Ki sékél. 

Soms kleine, soms zeer hooge boom, in West-Java gevonden 
tusschen 1400 en 1700 M. zeehoogte (K. & V.— XIII, bl. 12). Het 
gebruik is onbekend, zeggen dezelfde auteurs en deze boom wordt 
dan ook alleen vermeld wegens de aanwezigheid van authentieke 
houtmonsters in het Museum en om de mededeeling te kunnen 
plaatsen, dat het hout der vele uiteengeplozen „soorten” van [lex 
van weinig waarde is. 

In het Museum: Hout. 


CELASTRACEAE. 


Euonymus javanicus, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Koembang (Palemb.). 

Rechte boom, tot 21 M. hoog en 60 cM. dik, meestal van veel ge- 
ringer afmetingen, verbreid over geheel Java beneden 1500 M. zee- 
hoogte, doch daar bij de inlanders niet bij naam bekend en dus 
zeker weinig of niet benut (K. & V. — VII, bl. 96). Uit Palembang 
werd mij bericht, dat het hout nogal hard en zelden in flinke afme- 
tingen te verkrijgen is. Het wordt daar alleen gebruikt voor ronde 
stijlen voor bruggen en inlandsche huizen en heet duurzaam te zijn, 
ook in de buitenlucht; het zou niet worden aangetast door insecten. 


Celastrus paniculata, Thunb. 
Volksnamen. Jav.: Sila. 
Klimmende heester, 2 tot 10 M. lang, hier en daar in de laagvlakte 


158/4632. 


Hout. 


Vruchten. 


159/4661. 


159/4662. 


159/4662. 


146 CELASTRACEAE — ICACINACEAE. 


gevonden in bosschen en kreupelhout (Backer, Schoolflora). De 
bladeren worden volgens Boorsma in Midden-Java in den inland- 
schen medicijnhandel aangetroffen; met adas-poelasari zijn zij een 
middel tegen bloed- en slijmafgang. Uit diens Plantenstoffen IV, 
bl. 54, blijkt, dat zij een weinig niet zeer giftig alcaloïd bevatten. 


Kurrimia paniculata, Wall. 
Volksnamen. Mal.: Mélaboeng (Banka), Timpoet (Palemb.). 

Rechte boom, 20 à 25 M. hoog en tot 1 M. dik, in Palembang 
verstrooid groeiend gevonden ín de benedenlanden. 

Het vuilroode hout is gemakkelijk te bewerken en wordt bij den 
inlandschen: huisbouw gebezigd voor stijlen, balken en vloer- 
planken. Voor buitenwerk is het niet geschikt, doch op een droge 
plaats onder dak gebruikt wordt het gezegd duurzaam te zijn, niet 
te scheuren en vrij te blijven van insecten. 

De zwarte, zure, op ramboetans gelijkende vruchten heeten eetbaar. 

In het Museum: Hout. 


HIPPOCRATEACEAE. 


Hippocratea Glaga, Korth. en H. indica, Willd. 
Volksnamen. Soend.: Areuj mangèndèr. 

Klimmende heesters, de eerste 3 tot 16 M. lang, de tweede 1 
tot 3 M.; beide worden hier en daar in het kreupelbosch gevon- 
den (Backer, Schoolflora). Van areuj glagah, waarschijnlijk de 
eerste hier genoemde soort, zegt Hasskarl’s Nut No. 34, dat het 
hout bijzonder geschikt wordt geoordeeld om te branden. Van 
areuj mangèndèr heet het onder No. 92, dat het sap van den stengel 
bij koorts wordt gedronken en dat de boven het vuur verflenste 
bladeren, tot sambal toebereid, aan kraamvrouwen worden gegeven: 
uit hetgeen onder No. 579 door Hasskarl wordt medegedeeld, zou 
men opmaken, dat de bladeren een gewoon ingrediënt zijn voor 
sambal. Te Buitenzorg vernam ik, dat de bladeren van areuj mangèn- 
dèr, met adas-poelasari gewreven, uitwendig tegen stramheid van 
de leden worden aangewend. 


Salacia grandiflora, Kurz. 

Volgens De Clercq (No. 3018) een boomheester, in het mal. 
ampêdal ajam of mëmpêdal afam geheeten, waarvan het hout 
wordt gebezigd voor paalwerk van huizen, omdat het niet door 
witte mieren wordt aangetast. 

Ridley (Straits Bulletin 1902, bl. 430) geeft als mal. naam nasi 
sioek en beschrijft hem alseen halfklimmenden heester met eetbare 
vruchten, 5 cM. lang, met een nogal dikke, oranjekleurige schil, die 
een aantal zaden bevat, omgeven door een zoet pulp op dezelfde 
wijze als bij de manggistan. Volgens R. draagt hij slecht. 


Salacia macrophylla, Bl. (S. Buddinghii, Scheff., 

S. celebica, Bl, S. macrocarpa, Korth.). 
Volksnamen. Op Java: Katjipot (met geringe wijzigingen). 
Zeer veranderlijke, klimmende heester, 2 tot 6 M. lang (Backer, 
Schoolflora). Behalve de voor het-geheele geslacht geldende 
naam katjipot worden bij De Clercq nog vermeld als soendasche 
namen voor deze soort: areuj ki ganggarangan en a. mata peu- 


CELASTRUS — PLATEA. 147 


tjang. Van de laatste zegt Hasskarl’s Nut No. 94, dat de stengels Stengels. 
als touwwerk worden gebezigd voor het binden van heiningen, 

van de eerste onder No. 63, dat de gewreven bladeren bij buik- Bladeren. 
ziekte op den verhitten buik worden gesmeerd en ook als pap 

dienen tegen schurftachtigen uitslag. Boorsma (Plantenstoffen IV, 

bl. 55) constateerde de aanwezigheid in de bladeren van een 
geringe hoeveelheid alcaloïd, dat toxiologisch echter van weinig 

of geen beteekenis bleek. 

De vrucht, d.w.z. de zaadrok, is volgens Backer bij alle javaansche Vruchten. 
Salacia-soorten eetbaar. Die van S. macrophylla, Bl. noemt Blume 
(Bijdragen, bl. 255) bij de inlanders zeer gezocht wegens het zoet- 
smakende vleesch. De vrucht gelijkt op een djëroek, heeft een 
middellijn van 40 tot 80 mM. en bevat 3 of meer zaden. 

Backer vermeldt nog de volgende Salacia’s voor Java: 

S. Korthalsiana, Mig. (S. Radula, Hassk.) is een onvolledig be- 
kende soort, gevonden in West-Java; 

S. oblongifolia, Bl. (S. melitocarpa, Bl), 2 à 4 M. lang, 
is gevonden in de bergstreken van West-Java: de vrucht is bol- 
peervormig, 125 mM. lang en 70 mM. breed en veelzadig; 

S. ovalis, Korth. (Akar pêlandoek, Mal. S.W.K.) is 3 tot 10OM. 
lang en behoort thuis aan het strand: de bes is bolvormig-omgekeerd 
eirond, 18 à 33 mM. lang en bevat 1 of 2 zaden; 

S. prinoides, DC. is eveneens 3 tot 10 M. lang, doch de 
langwerpig ronde bessen zijn slechts 12 à 15 mM. lang en bevat- 
ten 1 zaad. Ook de vruchten daarvan zijn volgens Blume (l.c.) 
zeer gezocht. 


STAPHYLEACEAE,. 


161/4666. Turpinia pomifera, DC. (T. sphaerocarpa, Hassk.). 
Volksnamen. Soend.: Bantjèt—Jav.: Bangkong, Bangkongan. 
Boom, tot 20 M. hoog en 60 cM. dik, verbreid over Zuid-Oost 
Azië: op Java komt hij voor tusschen 200 en 1750 M. zeehoogte. 
Het hout wordt wegens te geringe duurzaamheid slechts bij uit- 
zondering door de inlanders voor huisbouw gebezigd (K. & V —IX, 
bl. 245). Hasskarl (Het Nut, No. 523) zegt, dat het voor huisbouw 
niet sterk genoeg is en licht wordt aangetast door witte mieren; 
voor „huisgereedschappen” is het evenwel bruikbaar. Volgens Van 
Braam (aangehaald in Duyfjes’ Houtcatalogus) is het voor pakkisten 
uitmuntend geschikt. 
In het Museum: Hout. 


ICACINACEAE. 


162/4678. Platea latifolia, B/. 
Volksnamen. Soend.: Ki kadantja. 

Woudreus met zuilvormigen stam, soms ruim 40 M. hoog en 1.50 M. 
dik, voorkomend op geheel Java tusschen 1000 en 1600 M. zeehoogte. 
Het hout is in kolossale afmetingen te krijgen, doch blootgesteld 
aan weer en wind, is het niet duurzaam; voor werk onder dak 
wordt het echter in de Preanger bruikbaar geacht. In Midden- en 
Oost-Java, waar hij toch vrij algemeen voorkomt, is hij zelfs bij 
name onbekend (K. & V.—V, bl. 156). 


148 ICACINACEAE — SAPINDACEAE. 


162/4684. Stemonurus scorpioides, Becc. 
Volksnamen. Mal.: Banol (Banka). 
Rechte, tot 15 M. hooge en 60 cM. dikke boom van Sumatra en 
naburige eilanden, op Banka verstrooid groeiend in de kuststreken. 
Het hout is zacht, zeer onderhevig aan scheuren en bij de inlanders 
slechts voor planken en huisraad in gebruik. 
In het Museum : Hout. 


162/4685. Urandra corniculata, Foxw. (Platea corniculata, Becc.). 
Volksnamen. Mal.: Bédaroe, Daroe, Endaroe, Méndaroe, 
Pedaroe, Kajoe garoe lanang (Palemb.). 

Groote, zware boom, 30 à 40 M. hoog en tot 1.50 M. dik, ver- 
breid over de kuststreken van het westelijk deel van den Malei- 
schen Archipel. De stam is recht en rolrond, met kleine wortellijsten 
en hoog aangezette kroon. 

Het hout is fraai geel, bruin bestervend, hard, volgens Berkhout 
(bl. 28) bij het bewerken een sterken, aromatischen geur ver- 
spreidend, zeer onderhevig aan scheuren, zonder dat dit nochtans 
een nadeeligen invloed op zijn duurzaamheid schijnt uitteoefenen. 
Op Banka wordt het zeer aanbevolen voor zwaar buitenwerk, als 
brugstijlen en bruggedek, vlaggemasten e. d. Bij den bouw van wo- 
ningen voor europeanen is het gezocht voor balken en stijlen: voor 
den inlander is het in het algemeen te hard. Foxworthy (Philippine 
Journal of Science C. 1911, bl. 180) noemt het een van de beste hout- 
soorten van Borneo en deelde mij mondeling mede, dat het in Serawak 
wordt achtergesteld alleen bij ijzerhout van Eusideroxylon Zwageri, 
T.&B. Het wordt echter wel eens aangetast door witte mieren. 

In het Museum : Hout. 


162/4718. Cardiopteris moluccana, Bl. 
Volksnamen. Bal. : Popongan — Mak. en Boeg. : Mata-mata— 
Alf. Amb.: Oeta lala. 

Het Olus sanguinis beschrijft Rumphius (V, bl. 482) als een 
windend kruid, met dunne, ronde, grasgroene, zeer taaie stengels, 
voortkomende uit een kruidachtigen hoofdstengel, waaruit, als men 
hem kwetst, veel dunne melk loopt, wat bitter van smaak. Een 
afkooksel van den hoofdstengel geven de ternatanen in tegen geel- 
zucht. De dikke, gladde, zachte, als kool smakende bladeren zijn 
een vermaard moeskruid, dat zoowel rauw als gekookt kan worden 
gegeten. In het laatste geval worden zij echter meestal vermengd 
met andere bladeren, omdat ze alleen te slijmerig zijn. Met een 
afkooksel van de bladeren wascht men de leden van hen „die 
aan een langzame beri-beri gaan” (Rumph.). 


ACERACEAE. 


163/4720. Acer niveum, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Hoeroe kapas, H. manoek, Ki rêgas, 
Tjalik angin—Jav.: Walik élar, Woeroe dapoeng, W. kêm- 
bang, W. poetih— Alf. Minah.: Lila. 
Woudreus, tot 42 M. hoog en 1.50 M. dik, uit den Maleischen 
Archipel bekend van Sumatra, Java en Celebes: op Java wordt hij 


ST EMONURUS — SAPINDUS. 149 


gevonden tusschen 700 en 2700 M. zeehoogte, in sommige berg- 
wouden nogal veelvuldig. Het hout, dat in zeer groote afmetingen 
is te krijgen, wordt o. a. in de Preanger bruikbaar geacht voor huis- 
bouw; elders zijn de houteigenschappen zeer weinig bekend (K. & 
V.—lX, bl. 254). De Clercq (No. 18) beschrijft het als licht doch 
hard, met vlammen als vederen, en zegt, dat er jukken, wandel- 
stokken, kistjes en andere kleine voorwerpen van worden gemaakt. 
In het Museum : Hout. 


SAPINDACEAE. 


165/4726. Cardiospermum Halicacabum, L. (C. microcarpum, 
FE DR: 
Volksnamen. Mal.: 7Zjënèt (S. W.K.) —Soend.: Parija goe- 
noeng —Jav.: Kêtipès, Parènan, Poeloengan. 

Klimmend kruid, 0.50 tot 1.50 M. hoog, groeiend op zonnige 
plaatsen in droge streken van af de laagvlakte tot op 700 M., vooral 
echter beneden 500 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). 

Volgens Blume (Rumphia Ill, bl. 185) bezit de wortel diuretische Wortel. 
en eenigszins purgeerende eigenschappen: een afkooksel ervan zou 
worden aangewend bij cata rh van de blaas en van de urinewegen. 
Rumphius, die het beschrijft (VI, bl. 61) onder den naam van Hali- 
cacabus petegrinus, zegt, dat het op Ambon als groente wordt Bladeren. 
gegeten; Blume voegt daaraan toe, dat de gekneusde bladeren die- 
nen voor verkoelende omslagen bij zenuwhoofdpijn. Ook zouden zij 
volgens Bl, in water geweekt, worden gebruikt om kleeren te reini- 
gen en als hoofdwassching. De Clercq (No. 662) vermeldt, dat het 
sap der bladeren op huidzweren wordt gedruppeld en dat de aan 
snoeren geregen rijpe zaden als sieraad door vrouwen en kinderen 
worden gedragen: dit laatste is ontleend aan Rumphius. 


165/4734. Allophylus Cobbe, B/. (A. javensis, Bl). 
Volksnamen. Mal. S. W.K: Sidjangè, Sitjangtjang (Minangk.) 
— Jav.: Tjoekilan. 

Uiterst veranderlijke heester, 2 tot 4 M. hoog, vaak min of meer 
klimmend, verbreid over geheel Z.O. Azië. Op Java groeit hij in 
bosschen, kreupelhout en heggen van af het zeestrand tot op 1500 M. 
zeehoogte (Backer, Schoolflora). 

Het hout wordt als te klein, te krom en te weinig deugdelijk 
niet door de inlanders gebruikt (K. & V. — IX, bl. 146). Ook Ridley 
(Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 41) zegt, dat het niet duurzaam is, 
doch, als het in passende afmetingen kan worden verkregen, wordt 
aangewend voor daksparren. Men maakt er ook wandelstokken 
van en volgens De Clercq (No. 3070) gevesten van wapens. 


165/4739. Sapindus Rarak, DC. (Dittelasma Rarak, Hook. f.). 
Volksnamen. Mal. : Lamoeran (Palemb.) — Soend.: Rérék — 
Jav.: Lérak, Wérak. 

Woudreus, tot 42 M. hoog en 1 M. dik, wild groeiend op Java 
tusschen 450 en 1500 M. zeehoogte, soms ook aangeplant om de 
vruchten. 

Het hout is volgens de inlanders niet zeer hard en wordt spoedig Hout. 
door insecten vernield; ofschoon het in groote afmetingen te krijgen 


165/4739. 


Bast. 


Vruchten. 


150 SAPINDACEAE. 


is wordt het dan ook niet voor huisbouw gebezigd (K. & V: — 
IX, bl. 150). Hasskarl's Nut No. 677 noemt het fraai en geschikt 
voor scheeden van wapens. 

De bast dient volgens De Clercq (No. 3031) tot zuivering van 
het hoofdhaar, waarvoor men volgens andere berichten wel de 
vruchten bezigt: Rumphius echter waarschuwt daartegen, zooals 
blijken zal. Deze omschrijft (Il, bl. 134) het gebruik van den Sa- 
ponaria als volgt. De gemeene man op Java benut de vruchtjes, 
die de grootte hebben van musketkogels, in de plaats van zeep 
om allerlei linnen daarmede te wasschen, want als men ze in 
warm water tusschen de handen wrijft, begint het buitenste slij- 
merige vleesch als zeep te schuimen. Dit sap neemt alle vuilig- 
heid van het linnen weg, maar men heeft bevonden, dat het te 
scherp is en het goed eenigszins verbrandt, waardoor het spoediger 
verslijt dan anders het geval zou zijn. Sommigen hebben onder- 
Staan met deze vruchten zich het hoofd te wasschen, maar be- 
vonden, dat zij te scherp zijn en de haren doen uitvalien. 
Op Java gebruikt men ze ook om sieraden van edel metaal 
te reinigen (Rumph.). Voor laatstgenoemd doel kan men ze nog 
heden ten dage op de pasars van West-Java in toepassing zien. 
Het gebruik van de vruchten om kleeren te wasschen wordt ver- 
meld o.m. door Vorderman in Madoereesche planten (No. 212). 
Catalogus Brusselsche Tentoonstelling zegt, dat geverfde goe- 
deren, daarmede gewasschen, hun kleur behouden. Voorts bericht 
Vorderman nog, dat op Java de vruchten door inlandsche machi- 
nisten wel in het ketelwater worden gedaan om het afzetten van 
ketelsteen te voorkomen. 

Wat betreft het medicinaal gebruik: de Catalogus zoo juist 
genoemd zegt, dat men er het gelaat mede wascht tegen puistjes. 
In het Geneeskundig Tijdschr. v. N. |. dl 4, bl. 575 wordt bericht, 
dat door een geneesheer te Probolinggo met succes lërak werd 
aangewend tegen scabies: een half uur lang werden met de vlak- 
ke hand of een wollen doek de schurftplekken gewreven met de 
in water geweekte vruchten en daarna afgewasschen met koud 
water. Van de 18 patiënten genazen er 10 in vier dagen en de 
overigen allen binnen 7 dagen. Een aftreksel van Irak is voorts 
een algemeen bekend insectendoodend middel, uitmuntend ook 
om aardwormen te verdelgen. In Teysmannia 1913, bl. 580 wordt 
een recept gegeven voor het samenstellen van een vloeistof ter 
bestrijding van ziekten en plagen bij cultuurgewassen, waarvan 
ook zeepnoten deel uitmaken. Aangezien dat voorschrift zijn oor- 
sprong vindt in Algiers, vermoed ik, dat daar met zeepnoten de 
vruchten van Sapindus utilis, Trabut en niet S. Rarak bedoeld 
zijn: van deze laatste zou men méér moeten nemen om dezelfde 
uitwerking te verkrijgen. 

Greshoff (Plantenstoffen Il, bl. 44) zegt, dat de vruchten van 
S. Rarak bestaan uit 73 9%, vruchtvleesch en 27 ®/, zaad; het 
vruchtvleesch is uiterst toxisch, want een decoct 1 : 60.000 ver- 
oorzaakt bij visschen volledige bedwelming, spoedig gevolgd door 
den dood. Ook-de giftigheid van het afgescheiden saponine is zeer 
groot, veel grooter, zegt Greshoff, dan van dat, hetwelk uit Mil- 
lettia sericea werd afgezonderd. 


SAPINDUS — APHANIA. 151 


Men zou denken, dat deze vruchten een gezocht handelsartikel 
zijn, doch daarin zou men zich vergissen. Het Koloniaal Museum 
(Bulletin No. 26, bl. 65) poogde in 1902 tevergeefs ze geplaatst 
te krijgen te Hamburg en te Londen: de industrie gebruikt geen 
zeepnoten, wel het z. g. panama- of zeephout. Rêrak bevat !/, 
meer saponine dan zeephout, doch het sop is donkerder en slecht 
riekend; zij zouden het zeephout wel kunnen vervangen, doch 
die wetenschap is van luttel waarde waar men zeepnoten in 
Europa niet wil. Het resultaat van de pogingen van het Koloniaal 
Museum is zoo beslist negatief, dat men tegenover berichten, die 
handel in zeepnoten in Europa als iets reëels voorstellen, een 
gereserveerde houding moet aannemen. Zoo wordt in Díiplomatic 
& Cons. Reports No. 3712 (Verslag Algiers over 1905) gezegd, 
dat in Algerië een ingevoerde Sapindus (S. utilis) wordt gecul- 
tiveerd, waarvan het vruchtvleesch 28°/, saponine zou bevatten 
tegen panama-hout 8°/,. In Duitschland, dat de geheele, doch 
beperkte, productie afgenomen heet te hebben, zouden wasch- 
poeder, een haarwaschmiddel en vele andere toiletartikelen van 
deze vruchten worden gemaakt. 

De zaden van Sapindus Rarak bevatten een nietdrogende olie. zaden. 
Rumphius zegt, dat men ze gebruiken kan voor het vervaardigen 
van bidsnoeren, want als men ze draait en polijst worden zij 
fraai zwart als ebbenhout, doch veel lichter. Zij zijn niet ge- 
makkelijk te beschadigen: er is een flinke slag met een hamer 
noodig om ze te breken. 

In het Museum: Vruchten. 


165/4742. Erioglossum edule, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Kilajoe, Tilajoe —Jav.: Kilajoe. 

Kromme, kleine boom of boomheester, meestal slechts 8 tot 10 M. 
hoog en 10 à 15 cM. dik, verbreid over Z. O. Azië en tropisch 
Australië. Op Java wordt hij gevonden tusschen O en 1200 M. zee- 
hoogte, nooit gezellig groeiend, doch in vele streken, o.a. in de 
meeste djatibosschen, algemeen. Daar wordt het hout, om de geringe Hout. 
afmetingen, hoogst zelden door de inlanders gebruikt: in Z. W. 
Bantam dient het soms om er rijststampers van te maken (K. & 
VIX, bl. 154). Hasskarl’s Nut (No. 566) zegt, dat het sterk ís en 
wordt gebruikt voor stelen van gereedschap. De bladeren worden Bladeren. 
voor geneeskrachtig gehouden. De Clercq (No. 1296) vermeldt, dat 
zij gekauwd worden geappliceerd op ontvellingen; te Buitenzorg 
vernam ik, dat zij, met adas-poelasari fijngewreven, worden gebezigd 
als smeersel tegen loomheid. De rijpe vruchten worden volgens Vruchten. 
K. & V. soms rauw door de inlanders gegeten. Hasskarl (l. c.) noemt 
ze „eetbaar, doch zuur en daarbij een weinig zoet”. Ridley zegt 
(Straits Bulletin 1902, bl. 432), dat, hoewel de wetenschappelijke 
naam aanduidt, dat de vruchten eetbaar zijn, zij nimmer worden 
gegeten, behalve door ‚kinderen. Dat die een vrucht al heel spoedig 
eetbaar achten, zal ieder zich uit zijn jeugd herinneren. 

In het Museum: Bladeren, vruchten. 


1635/4743. Aphania paucijuga, Radlk. 
Volksnamen. Mal.: Toelang poetih. 
Boom, 20 tot 40 voet hoog, (op het Maleische Schiereil.) niet 


165/4749, 


165/4749. 


165/4767. 


Hout. 


152 SAPINDACEAE. 


veel voorkomende. Het zware (zinkende), buigzame hout wordt ge- 
bruikt voor stijlen enz. (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 42). 


Otophora alata, Bl 
Volksnamen. Jav.: 7jermé landa. 
Boom, 6 tot 12 M. hoog, inheemsch in Borneo, op Java nog al 
eens gekweekt en hier en daar verwilderd. De donkerroode vrucht 
is eetbaar (Backer, Schoolflora). 


Otophora amoena, Bl. (Melicocca amoena, Hassk., 
Othophora spectabilis, Bl). 
Volksnamen. Mal.: Këélampai sowak (Banka), Pohon sapi, 
Sobo (Palemb.) — Soend.: Ki angir, Langir. 
Heester of krom boompje, 4 tot 10 M_ hoog, hier en daar in West- 
Java gevonden, soms ook als sierboom aangeplant (Backer, School- 
flora), in Palembang in de benedenlanden groeiend langs de wegen. 


Het hout is waardeloos, doch de zoetachtige, driehoekig-bolvor-_ 


mige vruchten zijn eetbaar; Hasskarl’s Nut (No. 509) noemt ze 
echter zuur en wrang. 


Schleichera trijuga, Willd. (Stadmannia Sideroxy- 
kom, BE): 
Volksnamen. Mal.: Koesambi — Soend. : Kosambi— Jav.: Ké- 
sambi, Sambi — Mad.: Kasambhi, Kosambhi — Mak.: Bado — 
Boeg.: Ading. 

Boom, 15 tot 40 M. hoog en 60 tot 175 cM. dik, bijna altijd 
krom en knoestig, meestal met kleine, lage wortellijsten en talrijke 
gleuven. Hij is verbreid over geheel Z.O. Azië en wordt op Java 
gevonden beneden 1000 M. — meerendeels beneden 600 M. — zee- 
hoogte, bijna overal daar, waar de djati in het wild, d.w.z. zonder 
cultuurhulp, voorkomt (K. & V. —IX, bl. 177). 

Rumphius (l, bl. 154) beschrijft het hout van den Cassambium 
als dicht, vast, zeer hard en zwaarder dan ijzerhout: volkomen 
oud zijnde wordt het van lichtrood grauw en ongeaderd. Het is 
gezocht voor (inlandsche) suikermolens. De Sturler (Houtsoorten 
No. 52) zegt, dat koesambi-hout wegens zijn bijzondere taaiheid 
en de eigenschap om weerstand te bieden aan afwisseling van 
vocht en droogte, wordt gebruikt voor ankers van kleinere vaar- 
tuigen; het door hem opgegeven s.g., namelijk 0.878, is daarmede 
echter kwalijk overeen te brengen. Voorts maakt men er volgens 
De Sturler rijststampers van, die zonder te splinteren regelmatig 
afslijten en deze schrijver gelooft wijders, dat het voor kammen, 
rondsels en cylinders bij molenwerk met voordeel zou kunnen 
worden aangewend. Ook Carthaus (Tropenpflanzer 1910, bl. 345) 
blijkt met dit hout buitengewoon te zijn ingenomen: hij beveelt de 
cultuur ervan aan in de duitsche koloniën, het hout roemende als bui- 
tengewoon taai, fijn van vezel en zwaar. Om de twee eerstgenoemde 
eigenschappen vermeent hij, dat het wellicht geschikt zal zijn om 
het dure pokhout (Guajacum officinale, L.) te vervangen, doch 
een zuiver oordeel daarover zou men alleen door serieuze proefne- 
mingen kunnen verkrijgen. Het pokhout dankt zijn hooge waarde 
voor de techniek aan zijn weerstandsvermogen tegen wrijving en zijn 
zelfsmerende eigenschappen bij gebruik in „bearings” onder water. 


165/4767. 


APHANIA — SCHLEICHERA. ta3 


Op betere informatie berustende opgaven uit den jongeren tijd 
hebben de reputatie van Schleichera trijuga als werkhout van bijzon- 
dere Kwaliteit een geduchten knak gegeven. Reeds Hasskarl’s Nut 
(No. 661) noemt het hout grof en witen zegt, dat het slechts wordt ge- 
bruikt voor huisraad, buffelkarren, buffeljukken enz. K. & V. berich- 
ten, dat het voor timmerwerk meestal te krom en, volgens inlandsche 
berichten, ondanks zijn hardheid ook te weinig duurzaam is, doch, 
waarin het bepaald uitmunt, dat is in de kwaliteit van zijn houtskool, 
die in het groot voor de locale markt wordt geproduceerd, Ten Oever 
(Tectona 1911, bl. 390) erkent, dat het wijnroode kernhout een war- 
rigen draad heeft, zeer hard en zwaar is en zich daardoor minder goed 
eigent voor timmerhout: bovendien is, ook volgenshem,de duurzaam- 
heid bij blootstelling aan weer en wind niet grooten wordt hetspoedig 
aangetast door schimmels. Toch is het een van dezes boomsoorten, die 
hij op Java zou willen doen aanplanten, omdat zij naar zijn meening 
tezamen kunnen voorzien in de behoeften der inlanders aan hout, die 
aan brandhout inbegrepen en de waarde van deze soort ligt voor- 
namelijk in de groote geschiktheid van het hout voor brandstof. 
Daarin vindt hij steun o.m. bij Bisschop Grevelink (bl. 510), die 
het voor kalkbranderijen onovertrefbaar acht wegens den gewel- 
digen gloed, dien het verspreidt, en bij Vorderman (Madoereesche 
planten No. 167), die zegt, dat de kool van de takken van Schleichera 
trijuga beter en duurder is dan die van djatíi. 

De zeer broze schors gebruiken de baliërs onder de gewreven 
pappen waarmede zij zich voor het baden of wasschen het lichaam 
insmeren om de huid te reinigen (Rumphius). Vorderman (Lc) 
zegt, dat op Madoera de bast bij het palmsap van Borassus flabel- 
lifer wordt gedaan om het verzuren te vertragen. Tot dat doel zag 
hij hem ook benutten door de chineesche broodbakkers. Volgens 
Van der Burg (Geneesheer III, bl. 84) wordt een afkooksel van 
den bast gebezigd als adstringens bij ulcera cruris. Tot poeder 
gewreven en met olie gemengd wordt hij aangewend tegen schurit 
en andere huidziekten, aldus schrijft hij Bisschop Grevelink na, die 
echter Roxburgh citeert, dus een eng.-indische toepassing weergeeft. 

De jonge bladeren dienen soms gekookt voor sajoer bij de rijst 
(K. & V.). Hasskarl zegt, dat zij rauw bij de rijst worden genuttigd en 
eenigszins wrang smaken. Het inzamelen van het jonge blad geschiedt 
in sommige streken volgens Ten Oever dermate, dat de boomen er 
sterk onder lijden. 

De groene vrucht wordt wel gepekeld gegeten en bij de rijpe 
ligt onder de geel- of roodachtige schil een laagje waterig vrucht- 
vleesch, nogal aangenaam rinsch van smaak, dat bij wijze van 
snoeperij wordt gegeten (Rumph.). 

De zaden, zegt dezelfde, die omgeven zijn door een gemakkelijk 
te breken, bruine schil, zijn in groot gebruik om olie daarvan te 
maken. Men roostert ze een weinig in een pan tot de schil er 
afspringt: de pitten, alsdan gezuiverd zijnde, worden wederom wat 
warm gemaakt, vervolgens gestampt en dan geperst (somtijds perst 
men het zaad ook wel ongeschild). De dunne, klare, geelachtige 
olie heeft een bijzonderen, doch niet onaangenamen reuk en wordt 
nooit sterk of onliefelijk van geur. Over het jaar bewaard zet er 
zich een witte substantie in af (Rumph.). 


Houtskool. 


Bast. 


Bladeren. 


Vruchten. 


Zaden. 


165/4767. 


Makassar-olie, 


154 SAPINDACEAE. 


Wijs’ Vetcatalogus beschrijft de zaden als langwerpig rond, 10 
tot 15 mM. bij 6 à 10 mM., afgeplat. De schil bedraagt 40 °/, van. 
het zaadgewicht en de kern bevat ongeveer 70 °/, olie. Zaad en 
olie zijn blauwzuurhoudend. Uit de rijpe vruchten (aldus K. & 
V.), welke bij Kedoengdjati (Semarang) kêtjatjil heeten, wordt een 
olie verkregen, die in loco hoog geroemd wordt als uitwendig 
middel tegen schurft en wonden. De zaden kunnen zeer gemak- 
kelijk elk jaar in groote hoeveelheden tegen geringen prijs in de 
meeste djatistreken van Java worden gekocht. Technisch zou de olie 
volgens Tropic. Agr. Oct. 1906, bl. 309 bruikbaar zijn als smeerolie, 
voor zachte zeepen, doch vooral voor verlichting en kaarsenfabrikatie 
en de schrijver betreurt, dat in Eng.-Indië (evenals hier) jaarlijks dui- 
zenden tonnen van een goed oliezaad ín de bosschen teniet gaan. 

Rumphius is omtrent het gebruik van de olie zeer uitvoerig. 
Men bezigt haar, zegt hij, niet in den kost (natuurlijk), doch wel 
in de lamp, maar het meest vindt ze toepassing voor het bereiden 
van allerlei welriekende zalven. Om te maken wat men noemt 
minjak boubou — tot zalving van het hoofd — wordt de olie alleen 
berookt met de welriekende doepa, nadat er eenige dagen te vo- 
ren allerhande geurige bloemen zijn in gedaan. Voor een tweede 
soort, bij de makassaren minjak nileu geheeten, wordt de olie, na 
eerst bloemengeur te hebben aangenomen, vermengd met rasamala- 
en andere welriekende houtsoorten tot de consistentie van een 
zalfje. Deze minjak nileu is bij de makassaren zeer veel in gebruik 
om het lichaam in te smeren. Anderen nemen de olie met een 
weinig was, pandanbladeren en ander reukwerk en deze moet, 
eer zij de consistentie van een zalf krijgt en gebruikt kan worden, 
eenige jaren worden bewaard ; men noemt haar alsdan minjak tahoen- 
tahoen, omdat zij haar deugd eerst met de jaren verkrijgt. Deze zalf is 
ook dienstig in de medicijnen, o.a. voor zwerende ooren, wanneer ze 
warm daarin wordt gedaan. Voor medicinale doeleinden wordt overi- 
gens de koesambi-olie gehouden voor de beste, die hier te verkrijgen 
is. Men maakt er o.a. de zeer geneeskrachtige minjak sakalor van, door 
velerhande heete specerijen en basten daarin eerst te weeken, dan 
zoetjes op te koken en de olie vervolgens door een doek te zijgen. 
Minjak sakalor, die een roode kleur heeft, is dienstig om dagelijks 
de leden te bestrijken tegen sakalor, ’t welk is een beri-beri of 
lammigheid, die uit koude voortkomt (Rumph.). 

Rumphius noemt meer soorten van olie, bereid van Schleichera 
trijuga, dan in de moderne literatuur zijn terug te vinden. Daarin 
wordt slechts gesproken van makassar-olie, die in de Zuider-Dis- 
tricten schijnt te worden aangeduid als takalara. Een uitvoerige 
beschrijving van de bereiding daarvan is gegeven door Matthes 
in Bijdragen T.L. en V. kunde, 3e reeks dl. 7, bl 31. Na te heb- 
ben geschetst, hoe de olie uit de Schleichera-zaden wordt geperst, 
zegt hij, dat men die daarna gedurende 14 dagen tot een maand 
parfumeert, gewoonlijk met de volgende ingrediënten: 

a) tenemalang =storax van Liquidambar orientale, Mill. 

b) minjak rasamala, mij onbekend; te Makassar gevraagde inlich- 
tingen bleven steeds òf onbeantwoord, òf waren duimproducten van 
een of anderen klerk. Misschien is het ’t zelfde als a) onder zijn 
maleischen naam. 


SCHLEICHERA. 155 


165/4767. _C} muskus 

d) panggiling, d.i. het vocht van de teeldeelkljeren (?) van een 
dier, dat zich in Kaili in het gebergte zou ophouden. 

e) civet Waar hier en verder gesproken wordt van civet is het niet 
duidelijk, ofheteigenlijkecivet(uit Voor-Indië) wordtbedoeld, dan wel 
het ookin den archipel gewonnen product van dieren uit de familie der 
Viverridae, zooals Viverra tangalunga, Gray van Sumatra en Viverri- 
cula malaccensis, Gm.,op Java bekend als dèdès. Matthes noemt de 
civetkat herhaaldelijk djina en volgens Boorsma (Bulletin No. 7 du 
Dépt. de |’ Agr. 1907) is op Java kaloempang djina synoniem met 
dèdès, zooals gezegd afkomstig van Viverricula malaccensis, Gm. 

f) benzoë. 

Nadat de olie hiermede doortrokken is, heeft berooking plaats 
in een toestel, waarvan een afbeelding is te vinden in den Ethn. 
atlas, behoorende bij Matthes’ Mak. Woordenboek (PI. 12, fig. 31). 
Het bestaat uit een aarden bak of pot, waarin de, olie wordt ge- 
daan, een bakje, dat men in den pot plaatst en dat als test dient voor 
het berooken, in de derde plaats een deksel, dat op den pot wordt 
gezet om het vervliegen van den zich bij het verbranden ontwik- 
kelenden geurigen damp te beletten. Het berooken geschiedt door 
op het in den pot staande bakje wat vuur te leggen, waarop wor- 
den gestrooid: welriekende bloemen, als mêlati, tjëmpaka, kênanga, 
geurige pandanbladeren, verder sandel- en garoehout, civet en de, 
als timpaoesoe bekende, aarsklieren van een dier van gelijken naam, !) 
dat in groote menigte op het gebergte op Celebes gevonden wordt 
(Phalanger ursinus, Temm., de fimpaos van Java). Tenslotte heeft 
nog een berooking plaats met doepa en istanggi. 

Deze echte makassar-olie wordt op Java — als men haar tenminste 
krijgen kan, wat zeer moeilijk is — gebruikt als haarolie en om er 
borst en rug mee te wrijven bij hoest. Haar reputatie als haarolie, 
zegt Bisschop Grevelink (bl. 510), heeft zij te danken aan Rowland 
of zijn voorgangers, die er belang bij hadden het publiek te doen 
gelooven, dat zij den groei van het haar bevordert. Onder de sa- 
menstellende deelen van Rowland’s macassaroil komt echter de olie 
van Schleichera trijuga niet voor. Volgens de Encyclopaedie van 
N. L is de makassar-olie van den europeeschen handel anders niet 
dan geparfumeerde olijfolie. 

Te Batavia trof ik als minjak makassar alleen de ruwe, dus on- 
geparfumeerde, Schleichera-olie aan en van Makassar ontving ik het- 
zelfde product: alleen bij een persoonlijke navraag te Makassar, in 
een tijd, dat ik mij met de studie van de indische voortbrengselen 
nog niet intensief bemoeide, verkreeg ik eenige flesschen van de ge- 
parfumeerde olie, waarvan het museummonster No. 6391 afkomstig is. 


Daar al de bij de bereiding van makassar-olie opgesomde geu- Doepa. 
rige stoffen ook deel uitmaken van het in Ned.-Indië meest gebruike- 
lijke voor berooking dienende mengsel (olibanum en andere aan- 
gevoerde reukharsen worden alleen, dus onvermengd gebrand), kan 
deze sétanggi (West-Java), op Midden- en Oost-Java ratoes en ook 


1) Volgens een erratum in hetzelfde tijdschrijft, 4e reeks dl I, bl. 528: 
in het oorspronkelijk stuk wordt het dier mêmoe genoemd, doch dat zou aan 
de bereiding van makassar-olie enz. geen cijns te betalen hebben. 


1635/4767. 


156 SAPINDACEAE. 


wel doepa geheeten, hier in één moeite worden afgedaan. Het ver- 
schil tusschen doepa en sëtanggi is voornamelijk gelegen in den 
vorm: doepa is gekneed tot bolletjes ter grootte van een erwt, die 
daarna als korte snoertjes zijn gewikkeld in palmblad, terwijl së- 
tanggi een droog poeder is. De bestanddeelen zijn volgens Boors- 
ma “(Teysmannia 1912, bl. 316): de verschillende garoe-houtsoor- 
ten (Aquilaria, Gonystylus) en haar vervangers, kajoe laka (Dal- 
bergia), kajoe rasamala (Canarium), kajoe tahi (Celtis), kajoe kas- 
toeri (Juniperus), sandelhout (?), verder poetjoek (Saussurea Lappa, 
Clarke), ganti (Ligusticum), kelëmbak (Rheuny, mësoji (Massoia aro- 
matica, Becc.), muskuszaad (Abelmoschus moschatus, Medic.), som- 
tijds ook poelasari (Àlyxia stellata), kémbang tapèn (Mallotus) en ten 
slotte benzoë en gêtah rasamala (Storax van Liquidambar orientale, 
Mill). Alleen voor fijnere praeparaten worden daarenboven nog 
eenige geurige, doch tevens kostbare stoffen van dierlijken oorsprong 
gebruikt, als civet en tfimpaos Dit ailes wordt fijngestampt en met 
witte, ook wel met javaansche, suiker vermengd. Voor de goedkoopte 
vervangt men somtijds de reukhouten door waardeloos materiaal, 
zooals zaagsel van djatihout, de benzoë door rêmék daging (zie 
onder Shorea leprosula, Miq.) enz., of men voegt suikerrietampas, 
gedroogde vruchtschillen en ander afval toe. 

Bijzonder vermaard zijn de istanggi en doepa van Makassar, 
waarvan de bereiding wordt beschreven door Matthes (l.c. bl. 34). De 
ingrediënten voor doepa zijn volgens dezen auteur, behalve de reeds 
genoemde benzoë, garoe en poetjoek: ambelaoe (op Java bekend als 
oeném), de opercula van diverse zeehoorns, die bij verhitten een geur 
afgeven, welke door sommigen voor welriekend wordt gehouden; 

panggiling, timpaoesoe en civet, bereids genoemd bij de bereiding 
van makassar-olie; 

saffraan (Crocus sativus) en amber; 

„gom’’ van den findjo-boom. Deze balsem is mij nog onbekend. 
Rumphius, die zoo herhaaldelijk spreekt over het reukwerk doepa, 
geeft over de samenstelling en bereiding uitvoerige berichten. Onder 
de ingrediënten noemt hij behalve galedoepa (Pahudia Galedupa, 
Backer) ook tinfo. Op bl. 69 van deel Il beschrijft hij laatstgenoemde 
stof als een vette, smerige gom, die mettertijd hard wordt en ik 
vermoed, dat dit de min of meer verharde vorm is van de pamasa, 
een dunnen, gelen, welriekenden balsem, die mettertijd rood en kle- 
verig wordt. Op bl. 165 komt de tinjo nogmaals ter sprake en blijkt, 
dat Rumphius beide afleidde van een onbekenden boom van Saleier. 

Deze ingrediënten worden gekneed met tenemalang (storax) en be- 
vochtigd met minjak balasang, perubalsem,of anders met klapperolie. 

De samenstellende deelen van de istanggi te Makassar zijn ongeveer 
dezelfde als die van de doepa, te weten: benzoë, garoe, poetjoek, 
ambelaoe, panggiling, timpaoesoe, civet, tenemalang en verder kêlêm- 
bak en muskus: de bereiding is als reeds voor Java vermeld. 

Het verrooken van sëtanggi geschiedt in het bijzonder bij plech- 
tigheden ter eere van afgestorvenen. Uitsluitend als genotmiddel 
daarentegen wordt gebruikt een daarmede min of meer overeenkom- 
stig praeparaat, in Midden-Java bekend als boemboe roko, om 
sigaretten geurig te maken. Boemboe roko bestaat uit eenige van 
de reeds genoemde stoffen, zoethout, venkel, muskaatnoot, kruid- 


SCHLEICHERA. 157 


165/4767. nagelen, fenegriek enz, tot poeder gestampt en met suiker vermengd; 
dit mengsel wordt even verkoold en daarvan komt dan in elke 
sigaret een weinig, dat aan den rook een sterken geur mededeelt. 


Er is nog een ander artikel, dat het best hier kan worden vermeld, 
omdat het in zijn voornaamste productiegebied vooral wordt geteeld 
op Schleichera trijuga. Bedoeld wordt lakhars, hier bekend als Lakhars. 
ambalau (Mal.), gala-gala (Soend.), blêndok trêmbalo (Jav.), kasipé 
(Daj.). Volgens Boorsma (Teysmannia 1911, bl. 354) bestaat deze 
broze, roodbruin tot bijna zwart gekleurde, harsige zelfstandigheid, 
welke het meest in den westmoesson op takken van doerijan, 
zuurzak, ramboetan en andere boomen wordt aangetroffen, naar 
de meening van de inlanders uit excrementen van mieren en spreken 
dezen daarom ook van tahi sêmoet. De stof wordt ingezameld en 
tot pijpjes of stangen verwerkt verkocht. Daar zij door verhitten 
week wordt en vervolgens bij bekoelen weer een vaste massa vormt, 
die aan ijzer en hout stevig blijft hechten, dient zij als middel om 
messen in hun heft te bevestigen. Ook als artsenij vindt gala-gala 
wel toepassing, doch slechts in beperkte mate: het wordt, tot poe- 
der gestampt, in combinatie met koffie, muskaatnoot en arênsuiker 
aan herstellende zieken gegeven om spoedig op krachten te komen. 
Een belangrijker rol speelt blêndok trêmbalo volgens Jasper & Pirn- 
gadie (Batikkunst, bl. 41) als kleurstof in de batikindustrie bij het 
bruinverven (zie onder Peltophorum ferrugineum, Benth.). Zij ver- 
melden, dat dit artikel in Midden-Java 120 à 150 gulden pp. kost. 

Lakhars ontstaat door, of door tusschenkomst van, een soort van 
schildluis, in Voor-en Achter-Indië Tachardia lacca, R. Br. De levens- 
geschiedenis van dit insect wordt uitvoerig beschreven in Bulletin 
Economique de l’Indochine 1915, bl. 182. Twee of of drie maal per jaar 
ontstaat een nieuwe generatie, die zich, na de oude harskorsten te 
hebben verlaten, verspreidt over de jonge loten der voedsterplant en 
zich daar vastzuigt om zich te voeden met het sap. Alsnu scheidt het 
lichaam van het insect de hars af, die het spoedig geheel omgeeft, zoo- 
dat het alleen met een drietal pluimpjes, correspondeerend met de 
ademhalingswerktuigen en de anale opening, met de buitenwereld in 
verbinding blijft. De vrouwelijke insecten verlaten hun levend graf 
niet meer ; op het tijdstip, dat de eieren rijp zijn, sterven zij — de 
mannetjes gaan spoedig na de paring te gronde — en als de na- 
komelingschap het lichaam van het moederdier kort daarop door 
de anale opening levend verlaat, is van het lichaam van het laatste 
niet meer over dan een droog, verschrompeld huidje. 

De in grooten getale naast elkaar in hun omhulsel ingebedde 
lakinsecten vormen korsten van afwisselende dikte die, wanneer 
ze als zoodanig nog op de, in stukken gebroken, takken zijn vast- 
gehecht, worden aangeduid met den naam van stick-lac. Omtrent 
de bewerkingen, die dit product moet-ondergaan, en de toepassingen 
vindt men bijzonder belangwekkende mededeelingen in Bull. Imp. In- 
stitute 1909, bl. 68, terwijl in Tropenpflanzer van hetzelfde jaar, bl. 
464 en in Bulletin Economique de l’Indochine 1915, bl. 872 e.v. op 
aanschouwelijke wijze wordt geschetst, hoe het in zoo’n eng.-indische 
fabriek toegaat: tusschen deze beschrijvingen bestaat echter op on- 
dergeschikte punten verschil. De met harskorsten bedekte twijgen 
worden geslagen met houten hamers of, in meer up to date in- 


165/4767. 


158 SAPINDACEAE. 


gerichte fabrieken, gekneusd door rollers. Behalve de grove stukken 
korst, die worden aangeduid als seed-lac en het hout der takken 
en twijgen, dat als brandstof wordt gebezigd, verkrijgt men een 
verontreinigd mengsel van kleine stukjes lak. De seed-lac wordt 
onder voortdurend roeren en herhaaldelijk vernieuwen van het 
water gezuiverd tot zij geen kleurstof meer aan het water afgeeft. 
Die roode verfstof, welke haar oorsprong vindt in de ovaria der 
insecten, werd voorheen als lac-dye in belangrijke hoeveelheid door 
Eng.-Indië uitgevoerd; in den strijd tegen de teerkleurstoffen heeft 
zij het echter moeten afleggen. Nadat de seed-lac aldus is gewas- 
schen, wordt zij in de zon grondig gedroogd en vervolgens gemalen 
tot een grof poeder. Om daarvan shell-lac te maken wordt er, om 
een fraai stroogele kleur te verkrijgen, een weinig operment (wit 
arsenicum) en om het smeltpunt te verlagen, 2 à 5 ®/, colophonium 
aan toegevoegd. Dikwijls wordt er meer colophonium bijgedaan, 
doch dat meerdere is een vervalsching. Met dit poeder vult men 
een worstvormigen zak, ca 5 cM. breed en 10 à 12 voet lang, 
vervaardigd van amerikaansch dril. Die zak wordt aan het eene 
einde vastgebonden en aan het andere einde of in het midden 
langzaam gewrongen. Dit geschiedt bij een open kolen- of houtskool- 
vuur en de zuivere hars, gesmolten door de warmte, perst langzaam 
door het doek heen en valt op den grond, die gewoonlijk bedekt 
is met pisangbladeren, of in sommige gevallen bevloerd met gladde 
tegels. Elk stukje lak wordt, nog warm zijnde, op een pisangstam 
gelegd en met behulp van een band van klappervezel uitgeplet 
tot een dun plaatje, dat na afnemen van den pisangstam wordt 
gestrekt, langzaam afgekoeld en in stukjes gebroken. In de best 
ingerichte fabrieken zijn de pisangstammen vervangen door met 
stoom verwarmde zinken buizen. Het eindproduct wordt gesor- 
teerd naar de kleur. 

Door de beschrijving in Tropenflanzer verkrijgt men van deze 
zuiveringsmethode een eenigszins ander beeld, nl. dat het eind 
van de gewrongen slang wordt vastgehouden door een man, die 
heeft plaats genomen achter het open vuur: terwijl hij met de 
linkerhand de slang regeert, heeft hij de rechter vrij voor het han- 
teeren van een houten mes, waarmede hij de uitgezweete hars 
afschraapt. Dat mes wordt nu en dan afgestreken op een verglaas- 
den, met heet water gevulden, cylindervormigen pot en een jongen 
staat gereed met een stuk pisangblad, om onmiddellijk de taai- 
vloeibare massa op den wand van den cylinder uit te strijken tot 
een koek, dien hij vervolgens losmaakt, even bij het vuur houdt, 
dan met de teenen vastklemt en tenslotte voorzichtig uittrekt tot 
een dun vlies tusschen de voeten en de opgeheven armen. 

Alleen de beste kwaliteiten worden verwerkt tot schellak; van 
mindere soorten wordt button-lac gemaakt. Dit geschiedt door de 
uit de worst geperste lak te kneden tot schijfjes van ca 3.5 cM. 
middellijn. Van de sterk gekleurde soorten worden donkerroode 
tabletten gemaakt, bekend als garnet-lac. De koolzwarte, harde 
massa, die in de worst achterblijft, wordt verzameld en verwerkt 
tot ronde koekjes van ca 10 cM. middellijn en 2.5 cM. dikte, die 
locaal worden verbruikt. 

In Europa wordt schellak gebruikt vooral voor het bereiden van 


SCHLEICHERA — EUPHORIA. 159 


spirituslak, voor welk doel schellak alléén echter te broos is, zoodat 
er sandrak, canada-balsem, venetiaansche terpentijn e.d. aan moeten 
worden toegevoegd. Voor gekleurde lakken worden er in spiritus 
oplosbare kleurstoffen, o.a. drakenbloed, bijgedaan. Van minder 
belang is de toepassing voor de bereiding van zegellak, vilten 
hoeden, krip, drukinkt (ter vervanging van elemi), enz. Voor verdere 
bijzonderheden omtrent de handelssoorten, zie Indian Trade Journal 
Mei 1914, bl. 260. 

De hier te verkrijgen hoeveelheid stoklak is nauwelijk of niet 
voldoende voor de eigen behoeften der inlanders: een overschot 
is in den regel niet aanwezig. In de behoefte van de westersche 
markt wordt bijna geheel voorzien door Eng.-Indië, waar de lak- 
cultuur van groot belang is, ofschoon de uitkomsten finantieel 
zeer wisselvallig zijn. Een uitvoerige beschrijving van die cultuur 
zou hier niet op haar plaats zijn; daarvoor wordt verwezen naar 
de uitgebreide eng.-indische literatuur over dit onderwerp, waar- 
van een opgave (tot 1908) voorkomt in Watt's Commercial pro- 
ducts. Gegevens van jongeren datum vindt men vooral in de pu- 
blicatie's van het Agricultural Research Institute, Pusa, aan welke 
instelling een deskundige voor de lakcultuur is verbonden. Bulletin 

- No. 28 bevat een bepaalde handleiding voor deze cultuur, die niet zoo 
eenvoudig is, als zij naar het volgende vluchtige overzicht schijnt. 

Behalve als inzamelproduct uit het wild, wordt in Eng.-Indië 
lak verkregen door „brood lac”, bibit, te brengen op het jonge 
hout van gewassen, die reeds bestaan, of welke speciaal voor deze 
industrie worden geplant. Als bibit bezigt men twijgen, die voor- 
zien zijn van een goed gevormde harskorst; deze worden geplukt 
een dag of 14 voor het tijdstip, waarop men het uitkomen van de 
insecten verwacht (welk tijdstip proefondervindelijk moet worden 
vastgesteld) en gebonden tegen de groene loten van de takken 
of planten, die men infecteeren wil. Voor de lakcultuur zijn in 
Eng.-lndië geschikt gebleken o.a: Schleichera trijuga, Willd., Butea 
monosperma, Taub., Zizyphus Jujuba, Lamk en Pithecolobium Sa- 
man, Benth., alle ook hier voorkomend. De lak op Scheichera trijuga 
gevormd, wordt beschouwd als de beste en deze boom geeft ook 
een groote opbrengst. Butea en Zizyphus zijn goed bestand tegen 
den zwaren snoei, die noodzakelijk is voor de vorming van jong 
hout, terwijl Pithecolobium niet zooveel snoei noodig heeft, omdat 
hij het geheele jaar door jong hout vormt, wat bij dezen boom twee 
oogsten per jaar mogelijk maakt, tenminste, waar het klimaat zich 
daartegen niet verzet (Tropical Agriculturist 1912, bl. 121). Speciaal 
voor de lakcultuur geplant wordt o.a. Cajanus Cajan, Millspaugh, 
doch Watt zegt, dat deze wijze van cultuur in vele streken niet 
loonend is. Lakcultuur is alleen geschikt voor streken met een 
gematigd klimaat: hier vindt men gala-gala het meest in de eerste 
helft van den regentijd. 

In het Museum : Hout, bast, zaden, oliën, stanggi, stoklak. 


1653/4773. Euphoria Longana, Lamk (Nephelium Longanum, 
Wight, N. Long Yan, Bl). 
Volksnamen. Mal.: Lèngkèng. 

Boom, 4 tot 10 M. hoog, inheemsch in China, op Java hier en 


1635/4773. 


Hout. 


Vruchten 


165/4776. 


165/4778. 


Hout. 


Vruchten. 


165/4778 


Hout. 


160 SAPINDACEAE, 


daar gekweekt (o.a. bij Tangerang) om de ronde vruchten (mid- 
dellijn ca 20 mM.), die met zeer stompe knobbels bezet of bijna 
glad zijn. De niet met de zaadhuid vergroeide witte zaadrok is 
eetbaar (Backer, Schoolflora). In zijn van 1780 dateerende Beschrij- 
ving van de planten van Java zegt Radermacher, dat de vrucht 
versch zoet en slijmerig smaakt en gedroogd als thee getrokken 
wordt aanbevolen tegen borstkwalen. De door de chineezen thans 
in gedroogden toestand uit hun vaderland ingevoerde vruchten 
zijn een gezochte indische snoeperij. 
In het Museum: Vruchten. 


Euphoria malaiensis, Radlk. 
Volksnamen. Mal. Z. Sumatra: Bédaro, Ki kapas (?) Méêdaro, 
Péêdaroe. 
Meestal kromme boom, tot 20 M. hoog en 0.60 M. dik, in Zuid-Su- 
matra in de benedenlanden wildgroeiend en als vruchtboom geplant. 
Het hout wordt weinig gebruikt, doch als men den boom velt, 
bezigt men den stam voor balken, ribben of vloerplanken; voor 
buitenwerk is het niet geschikt en verder scheurt het sterk. 
De vruchten zijn zeer zoet en ook de zaden worden gekookt 
of gepoft gegeten bijwijze van snoeperij. 
In het Museum: Vruchten. 


Litchi chinensis, Sonn. (Nephelium Litchi, Cambess.). 
Volksnamen. Mal.: Lêtji, Litjin (Amb). 

Boom, 15 tot 20 M. hoog, inheemsch in China, vroeger (nu nog?) 
bij Batavia in de tuinen der chineezen gekweekt en door Teysmann 
(Natuurkundig Tijdschr. v.N.L. dl 37, bl. 127) nogal veel aange- 
troffen in de negorijen op Ambon, waar hij goede vruchten geeft. 
Deze vruchten zijn pl.m. 25 mM. lang, met korte, hoekige, vrij 
spitse wratten bezet. De aan den voet met de zaadhuid vergroeide 
witte zaadrok is eetbaar (Backer, Schoolflora). Ook de gedroogde 
vruchten van deze soort worden uit China aangevoerd. 

In het Museum: Hout, vruchten. 


Xerospermum muricatum, Radl/k. 
Volksnamen. Mal.: Ramboetan patjat (Mal. Schiereil.). 
Boom van middelmatige afmetingen, veel gelijkende op den 
ramboetan, doch met gele, wrattige, zure vruchten. Het bruine, lichte 
hout is duurzaam en goed: het wordt voor bouwwerken.gebruikt 
(Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 42). 
De gele vruchten bezitten een dunne laag vruchtvleesch en worden 
door de inlanders gegeten. Gecultiveerd wordt de boom echter 
niet (Ridley, Straits Bulletin 1902, bl. 432). 


Xerospermum Noronhianum, Bl 


Volksnamen. Soend.: Boeroendoel, Ki howè, Srogol, Tjorogol 
monjèt, Toendoen — Mak. : Aloeloro. 

Boom, tot 15 M. hoog en 25 à 35 cM. dik, ín de westelijke 
helft van Java niet zeldzaam beneden 1300 M. zeehoogte. De 
eigenschappen van het hout zijn aan de meeste inlanders onvol- 
doende bekend: het wordt zelden gebruikt (K. & V. — IX, bl. 182). 


EUPHORIA — NEPHELIUM. 161 


Hasskarl's Nut No. 879 noemt het sterk en taai, geschikt voor 
molens, buffelkarren, ploegen, rijststampers, enz, doch niet voor 
brandhout. De vruchten worden wel door de kinderen gegeten. Vruchten. 


165/4779. Nephelium costatum, Hiern. 
Volksnamen. Mal.: Ramboetan pasèh (Mal. Schiereil.). 
Boom, 30 tot 60 voet hoog. Het hout is dofwit gemengd met 
roodachtig wit, fijn van draad, middelmatig hard en van goede 
kwaliteit; het wordt gebruikt voor balken (Ridley, Mal. Timmer- 
houtsoorten, bl. 42). 


165/4779. Nephelium eriopetalum, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Dékéêt, Ranggoeng, Sangga loetoeng. 

Rechte boom, 15 à 20 M. hoog en tot 0.50 M. dik, in het westelijk 
deel van den archipel voorkomend in het laagland, ook aangeplant 
als vruchtboom. 

Het hout wordt uit den aard der zaak niet vaak gebruikt, doch Hout. 
het wordt hard en duurzaam genoemd, geschikt voor dakribben, 
kleine stijlen en ander klein timmerwerk. Volgens Ridley (Mal. 
Timmerhoutsoorten, bl. 42) echter zou het vrij slecht zijn. 

De roode vruchten zijn wat grooter dan ramboetans, maar ook Vruchten. 
de pit is grooter en het vleesch is zuur. 

In het Museum: Hout. 


1635/4779. Nephelium hamulatum, Radlk. 
Volksnamen. Mal.: Sangga loetoeng djantan. 
Boom, omstreeks 50 voet hoog. Het hout wordt voor bouwwerken 
gebezigd en is duurzaam (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 41). 


165/4779. Nephelium lappaceum, L. 
Volksnamen. Mal. : Ramboetan. 

Vruchtboom, tot 25 M. hoog met 60 cM. stammiddellijn, meestal 
18 tot 20 M. hoogen 40 à 50 cM. dik, vermoedelijk hier inheemsch, 
door den geheelen archipel in de lagere streken gecultiveerd. 

Met het oog op de vruchten wordt het hout zelden gebruikt nozt. 
(K. & V. — IX, bl. 186). Het is grof, rood en zwaar, doch niet sterk 
en wordt door witte mieren aangetast: toch wordt het wel eens ge- 
bezigd als bouwhout (Hasskarl, Het Nut No. 765). Het is gezocht 
als brandhout en waarschijnlijk is dit de onder No. 242 in Hasskarl’s 
Nut genoemde fjorogol, waarvan wordt medegedeeld, dat het hout 
onmiddellijk vlam vat, zoodra het in het vuur komt. 

De vruchtschillen worden ‚voor geneeskrachtig gehouden, vol- Schitten. 
gens Boorsma (Geneesmiddelleer, bl. 18) zijn zij op Midden-Java 
verkrijgbaar in den inlandschen medicijnhandel. 

De zaadrok der in talrijke variëteiten voorkomende vruchten Vruchten. 
wordt gegeten, de zoetsmakende rauw, de zure gestoofd. De zaden 
zijn vethoudend. In het Jaarboek 1906 Dept. v. Landb. wordt als zaden. 
vetgehalte opgegeven van de pitten van ramboetan lébak boeloes 
36.8 0, van r. oeroeng 32 0, en van r. si matjan 30 °/,. Het 
smeltpunt van het met aether geëxtraheerde vet werd door Oudemans 
(Natuurk. Tijdschr. v. NL. dl 30, bl. 221) bepaald op 65 °C., doch 
ik geloof, dat dit bij de verschillende variëteiten nogal uiteenloopt. 


162 ___SAPINDACEAE. 


Vroeger werd dit vet in de Soendalanden volgens Hasskarl en anderen 

wel geperst om te branden; thans wordt het niet meer gewonnen. 
Variëteiten. Voor Batavia en omstreken is Pasar Míinggo het land, waar de 
beste ramboetans vandaan komen. De beste is ontegenzeggelijk de 
ramboetan si matjan: voorts behooren tot de betere soorten vooral 
r. lêbak boeloes, r. tangkwei en r. si rjonja, terwijl r. bidji een 
geringere variëteit is, met zuurder en taaier vleesch. Vaak hoort 
men den naam 7. afjeh, waarmede de inlanders echter geen be- 
paalde verscheidenheid willen aanduiden, doch alleen te kennen 
geven, dat een van de fijnere variëteiten wordt bedoeld — zoo 
spreken zij bijv. van r. atjeh si matjan enz. —of wel, dat bij het 
nuttigen van de vrucht de zaadhuid niet van de zaadkern loslaat. 
Het best zijn de vruchten omstreeks Februari (Jaarboekje 1903/4 
Vereeniging Ooftteelt, bl. 64). Hasskarl’s Nut No. 765 noemt nog 
r. boelge als een zure, voor stoven geschikte variëteit, r. raman- 
iën als den vorm met gele vruchten, waarvan men ‘een grooten 
en een kleinen heeft, voorts r. toendoen als de wilde vrucht. 
Ook die van den bovengenoemden fjorogol zijn volgens Hasskarl 
zuur, doch eetbaar. 

Voorts wordt in de buurt van Meester-Cornelis nog een vorm 
geteeld, waarvan de pit tot zeer kleine afmetingen is gereduceerd: 
hij heet ramboetan lèngkèng en kost vijf tot tien maal zoo veel 
als gewone ramboetan. Deze vorm wordt vermenigvuldigd door 
marcotten: het zaad is, naar men zegt, niet kiemkrachtig. 

In het Museum: Hout, vruchten, conserven, zaden, vet. 


165/4779. Nephelium malaiense, Griff. 
Volksnamen. Mal. (volgens Ridley): Mata koetjing. 
Vruchtboom, op het Maleische Schiereiland veelvuldig gecul- 
tiveerd. Het hout is lichtbruin, middelmatig hard, zwaar en glad 
van weefsel; het wordt hoog geschat voor tafels en andere meube- 
len (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 42). 


165/4779. Nepheliuum mutabile, B/. 
Volksnamen. Mal.: Poelasan, Toko béjawa (Koeboestreken) 
— Soend.: Kapoelasan, Poelasan. 
Vruchtboom, 10 tot 15 M. hoog, vaderland onbekend, op Java 
bijna alleen in het westelijk deel gecultiveerd (K. & V. — IX, bl. 192). 
Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 41) vermeldt hem ook van 
het Maleische Schiereiland en De Clercq (No. 2448) geeft een 
inlandschen naam op uit de Pad. Bovenlanden: ook in de Koe- 
boestreken wordt hij in en nabij de kampongs aangetroffen, mis- 
schien wildgroeiend. 

Hout. Ridley zegt, dat hij een tamelijk goed hout heeft, vaster dan 
dat van den ramboetan, doch dat het zelden wordt gebruikt, omdat 
de boom door zijn vruchten te veel waarde heeft om te worden 
gekapt. De beschrijving van Hasskarl (Het Nut No. 752) is gelijk 
aan die van het hout van den ramboetan. 

Vruchten. De vruchten zijn een gezocht ooften uit de zaden werd vroeger 

Zaden. lampolie geperst. Volgens Greshoff (Teysmannia 1890, bl. 127) 
bevatten zij 29,2°/, vet en ligt het smeltpunt daarvan bij 34° C. 

Variëteiten. Op Java schijnt kapoelasan slechts in een betrekkelijk klein 


NEPHELIUM — POMETIA. 163 


gebied in de omgeving van Buitenzorg werkelijk goede vruchten 
te leveren. Het aantal vormen is niet groot: de gewone kapoelasan 
mérah is uitwendig lichtrood met zeer stompe uitsteeksels op de 
schil; de betrekkelijk zeldzame K. poetih heeft een bijna kleurlooze 
schil en is overigens als de voorgaande, doch meestal klein; K. 
si babat is donkerrood, met meer puntige uitsteeksels en het meest 
gezocht (Jaarboekje 1903/4 Vereeniging Ooftteelt, bl. 64). 


In het Museum: Hout, vruchten, zaden, vet. 


165/4780. Pometia alnifolia, Rad/k.?. 
Volksnamen. Mal.: Kasei talang (Palemb.), Sloewai (Koeboe- 
streken). 


Meestal kromme boom, 20 à 22 M. hoog en tot 0.90 M. dik, in 
de Koeboestreken gevonden op moerassige terreinen. Het hout is mout. 
hard en zwaar en wordt bij den huisbouw slechts gebruikt voor 
onbewerkte stijlen en ruw behouwen planken. Het wordt gezegd 
onder dak duurzaam te zijn, als het-op een droge plaats vrij van 
den grond wordt aangewend; boeboek tast het niet aan, doch 
het scheurt hevig. 

Bij verwonden vloeit uit den bast een geringe hoeveelheid zeer 
bitter, helderrood vocht, waarvan geen toepassing bekend is. Deze 
boom is dus niet te verwarren met den damarleverancier met 
gelijkluidenden naam (sëloewai). 

In het Museum: Hout. 


165/4780. Pometia pinnata, Forst. 
Volksnamen. Mal. : Koengki, Koengkil — Soend.: Leungsir — 
Jav.: Kajoe sapi. 

Boom, tot 40 M. hoog bij ruim 1 M. stammiddellijn, verbreid 
over den Maleischen Archipel: de var. javanica komt voor in West- 
en Midden-Java beneden 1200 M. zeehoogte. Het hout van deze Hout. 
variëteit is volgens vele inlanders geschikt voor huisbouw en 
rijstblokken, maar wordt niet duurzaam geacht (K. & V. — IX, bl. 196). 

De bast wordt in de Preanger gebruikt als geneesmiddel te- Bast. 
gen etterende wonden. 

Uit Zuid-Sumatra werd mij bericht, dat de vruchten zeer zoet Vruchten. 
zijn en gaarne door de inlanders worden gegeten, evenals de ge- 
roosterde vethoudende zaden. Zaden. 

In het Museum: Hout, bast. 


165/4780. Pometia tomentosa, 7. & B. 
Volksnamen. Soend.: Leungsir — Jav.: Kajoe sapi, Léngsar, 
Sapèn — Mad.: Djagir, Sapèh. 

Woudreus, tot 47 M. hoog en 135 cM. dik, over geheel Java 
verbreid tusschen 100 en 1400 M. zeehoogte, in het oostelijk deel 
zeer algemeen, doch niet gezellig groeiend. De stam is zuilvormig, 
maar eênigszins gedraaid, met talrijke breede, diepe, spiraalvormig 
hoog oploopende gleuven en hoog aangezette kroon. 

Hi levert een hout, dat om zijn \ sterkte en duurzaamheid vooral 
in de residentie Besoeki nogal gezocht is voor huisbouw en voor 
groote bruggen; het is in groote afmetingen te bekomen (K. & V. — 
IX, bl. 199). Verdere berichten omtrent dezen boom ga ik stilzwij- 


164 SAPINDACEAE. 


gend voorbij, omdat het onzeker is, of zij betrekking hebben op 
deze soort of de voorgaande, dan wel op beide. 
In het Museum: Hout. 


165/4780. Pometia, spec. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Léma, Taoen, Woesél. 

Boom, 50 M. hoog, op Noord-Celebes gevonden op 500 à 600 M. 
zeehoogte. Het hout is duurzaam en wordt gezegd zeer geschikt 
te zijn voor balken, stijlen, bruggen enz. (Koorders, Minahassa). 

De Opzichter Bloem der B. Ò.W. te Amoerang schreef aan- 
gaande woesël: Het is goed timmerhout, lichtbruin van kleur, zeer 
vast, grof van draad; het is veerkrachtig, bezit een groot draag- 
vermogen en is in goed uitgedroogden staat bijna niet onderhevig 
aan werken. Het laat zich gemakkelijk bewerken, behalve zagen. 
Voor huisbouw is het zeer aan te bevelen, doch níet voor brug- 
gen, omdat het in de open lucht scheurt. 

In het Museum: Hout. 


165,4803. Guioa pubescens, Radlk. (Arytera silaka, Mig, Cupa- 
nia pallida, Hiern). 
Volksnamen. Mal.: Poelas (Banka), Silaka (S.W.K.), Soegi- 
soegi (Malakka). 
Kleine boom, gevonden in het westelijk deel van den archipel, op het 
Maleische Schiereiland volgens Ridley (Mal. Timmerhout soorten, bl. 
42) veelvuldig voorkomend. Hij is daar omstreeks 20 voet hoog, duste 
klein om velerlei toepassing te kunnen vinden. Ook zegt men, dat het 
hout broos is; het wordt echter gebruikt voor bouwwerken (R.). 


165/4819. Arytera littoralis, Bl. (Ratonia littoralis, DC). 
Volksnamen locaal en onzeker. Mal. : Kajoe toelang (Palemb.), 
Kêlajoe hitam — Soend.: Ki lalajoe —Jav.: Golèng, Krikil, 
Péndjalinan, Sampiradja— Mad.: Kêsamphih radjë. 

Meestal kromme boom, 10 tot 18 M. hoog en 20 tot 50 cM. dik, 
verbreid over den archipel, op Java voorkomend beneden 1200 M. 
zeehoogte, vooral nabij de zee. Het hout wordt zelden voor huis- 
bouw gebezigd, omdat het meestal te krom en te klein is (K. & V— 
IX, bl. 216). Ridley beschrijft het als bleek roodachtig wit, mid- 
delmatig hard en zwaar en tamelijk duurzaam: hij zegt, dat het 
wordt gebruikt voor huisbouw (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 42). 


165,4820. Mischocarpus sundaicus, Bl. (Cupania Lessertiana, 
Camb.). 
Volksnamen. Mal. : Kajoe oeroem (Lamp.), Poelas laoet (Ban- 
ka) — Soend.: Ki howè — Jav.: Bangkongan, Golèng, Péndja- 
linan, Régil, Walik élar, Walik lar, Wegil. 

Heester of kleine boom, tot 10 M. hoog, verbreid over geheel 
Java beneden 1300 M. zeehoogte. Het hout wordt als te klein en 
te krom door de inlanders niet voor huisbouw gebezigd (K. & V— 
IX, bl. 223); het is vrij hard (in den regel kernrot) en levert houts- 
kool van goede kwaliteit. 

In Indische Vergiftrapporten (No. 157) wordt dit boompje onder 
den naam van bintit (Banka) gesignaleerd als vergiftig. 

In het Museum: Hout. 


POMETIA — CUBILIA. 165 


165/4831. Dodonaea viscosa, Jacq. (D. Burmanniana, DC, D. 
Waitziana, Bl). 7 
Volksnamen. Mal.: Sikil, Tjéngkèh laoet (Mol.) — Soend.: 
Tjantigi—Jav.: Kajoe mêsèn, Kèsè, Kisig, Krèsèk, Tèngsèk— 
Bal.: Ringan-ringan—Alf. Amb.: Oeta hatoe—Tern.: Djolo 
madjiko—Alf. Minah.: Motongsi. 

Over de tropen der geheele wereld verspreide opgerichte heester 
of kleine boom, 2 tot 10 M. hoog, op Java volgens Backer’s School- 
flora voorkomende aan het strand (een onbehaarde vorm) en in de 
hoogere bergstreken (een behaarde vorm). Rumphius beschrijft hem 
(IV, bl. 110) onder den naam van Caryophyllaster litoreus 
als een sierlijk boompje, wassende op vlakke, zandige en steen- 
achtige stranden, meest in stille bochten. Hij schiet op met een 
enkelen, dunnen stam met rechte takken en gelijkt daardoor uit de 
verte op een kruidnagelboompje. 

Het hout is stijf en hard (Rumph.). K. & V. (IX, bl. 227) quali- 
ficeeren het als buitengewoon hard, zwaar en zeer duurzaam en 
zeggen, dat het gezocht is voor wandelstokken. Rumphius bericht, 
dat het, fijngewreven en met water ingenomen, een goed middel 
is tegen winderige koliek. 


165/4838. Ganophyllum falcatum, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Ki angir — Jav.: Mangir. 

Woudreus, tot 49 M. hoog en 150 cM. dik, verbreid over geheel 
Java beneden 800 M. zeehoogte, niet gezellig groeiend, maar in som- 
mige streken — o.a. in de djatiwouden van Midden-Java — algemeen. 
De stam is fraai zuilvormig, rolrond, eerst zeer hoog boven den grond 
ordeloos vertakt en levert hout in zeer groote afmetingen. In het nout. 
district Ragadjampi wordt dit algemeen voor bruggen- en huisbouw 
gebezigd en daar, evenals elders, om zijn groote sterkte en duur- 
zaamheid geroemd (K. & V. — IX, bl. 231). Voor de lucifersindus- 
trie bleek het te Kediri geschikt: het werd „goed” bevonden voor 
doosjes en „uitstekend” voor stokjes (Teysmannía 1896, bl. 506). 
Te Manila wordt het, volgens de opgave van Koorders in Tectona 
II, bl. 121, daadwerkelijk voor de lucifersfabrikatie gebruikt. 

Een aftreksel van de schors wordt volgens K. & V. gebezigd om Bast. 
het hoofdhaar van ongedierte te zuiveren en als surrogaat voor zeep. 


165/4841. Harpullia thanatophora, B/. (Danatophorus erythro- 
spermus, Zipp.). 

Boom. In het verslag van de Natuurkundige kommissie, die in 

1828 aan boord van de „Triton” een reis maakte naar Nieuw-Gui- 

nea, wordt gezegd, dat onder alle daar aangetroffen gewassen er 
slechts één werd gevonden, dat volgens het zeggen van de inlanders 

giftig zou zijn. De papoeas op Lobo noemden dezen boom koenfer 
gauwa en schreven er een zoo sterke werking aan toe, dat het minste 
ervan gegeten oogenblikkelijk den dood ten gevolge zou hebben 
(Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen — 1830, bl. 181). 


165/4849. Cubilia Rumphii, Bl 
Volksnamen. Mal. : Amasi (Amb.) — Alf. Minah. : Araran, 
Kamêsi. 


Boom, 20 tot 40 M. hoog, door Rumphius beschreven (VII, bl. 5) 


Hout. 


Bladeren. 


Zaden. 


166/4851. 


1638/4856. 


Bladeren. 


166 SAPINDACEAE — RHAMNACEAE. 


onder den naam van Boa massi als voorkomend op Celebes en 
in de Molukken. Koorders trof hem in de Minahassa wild en 
gecultiveerd aan en K. & V. (IX, bl. 143) vermelden enkele exem- 
plaren, die in de Preanger aangeplant werden gevonden. 
Rumphius zegt, dat de stam recht is als die van den klapper; 


het hout is zeer hard, speciaal dat van de wortellijsten, en wordt 


gebezigd als timmerhout. Koorders deelt mede, dat hem op Noord- 
Celebes werd opgegeven, dat het geschikt is voor binnenwerk. 
De jonge bladeren worden volgens Rumphius voor moeskruid 
gebezigd. Van de vruchten zegt dezelfde, dat zij wat grooter zijn 
dan een duivenei en een zaad bevatten als een muskaatnoot, met 
een harden, gegroefden, zwarten dop. De kern daarvan smaakt 
als kastanjes of als de zaden van den tjëmpêdak: men kookt ze in 
den dop twee maal of poft ze als kastanjes. Als men er wat veel 
van eet, vooral als zij eenige dagen hebben gelegen en zijn be- 
gonnen te kiemen, wordt men er kwalijkvan (Rumph.). Voorde weinige 
boomen op Java vermelden K.& V. als soendaschen naam sanin- 
ten sabrang en ook op Noord-Celebes worden zij door europeanen 
gekweekt als famme kastanje, een naam, die licht aanleiding kan 
geven tot verwarring, daar hij toekomt aan Castanea sativa, Mill. 


SABIACEAE. 


Meliosma nitida, B/. 
Volksnamen. Soend.: Ki tiwoe. 

Boom, 15 tot 20 M. hoog en 35 à 45 cM. dik, in West- en Mid- 
den-Java, groeiend tusschen 50 en 1700 M. en daar op 1000 M. 
zeehoogte nogal algemeen. 

Het hout wordt als te weinig duurzaam zelden benut (K. & V. 
— IX, bl. 117). Koorders vermeldt in zijn Minahassa van Melios- 
ma sumatrana, Jack, die als identiek wordt beschouwd met M. 
nitida, Bl, dat op Noord-Celebes het hout soms wordt gebruikt 
voor planken, doch zelfs onder dak zeer weinig duurzaam is. lets 
beters is omtrent het nut van de vele indische Meliosma- soorten 
niet aan te voeren. 

In het Museum: Hout. 


BALSAMINACEAE. 


Impatiens Balsamina, L. 
Volksnamen. Balsemien — Mal. : Boenga tabo, Inai ajër, Laka 
kéêtjil (Mol.), Patjar ajêr — Jav.: Patjar banjoe. 

Opgericht kruid, 30 à 80 cM. hoog, inheemsch in Eng.-Indië, 
vaak als sierplant gekweekt en soms verwilderd, doch spoedig 
weder verdwijnend (Backer, Schoolflora). Rumphius zegt (V, bl. 
257), dat zijn Lacca herba door alle oostersche eilanden heen 
wordt geplant en vermeldt het volgende omtrent het gebruik. 

Sommige baliërs mengen de bladeren onder ander moeskruid: 
alleen is er niet veel aan, want behoudens een kleine bitterheid 
zijn zij smaakloos en waterig. Bij hen en bij de javanen is het 
ook een wondkruid voor lichte vleeschwonden, maar het meest 
vinden de bladeren toepassing voor het roodverven van de nagels 


168/4856. 


169/4858. 


169/4861. 


CUBIEIA — ZIZYPHUS. 167 


bij gebrek aan bladeren van Lawsonia alba, Lamks; alleen, dan wel 
gemengd met kalkwater of citroensap op de nagels gebonden, 
verven zij die vuurrood, zoo vast en onuitwischbaar als Lawsonia, 
waarmede zij ook de eigenschap gemeen hebben om gebroken 
of gescheurde nagels te heelen (Rumph.). Van der Burg (Geneesheer 
II, bl. 133) zegt, dat zij bij nagelbedontsteking, fijt, enz. dikwijls 
een goede uitwerking hebben. 


Impatiens platypetala, Lindl. (Balsaminalatifolia, Bl). 
Volksnamen. Soend.: Patjar leuweung. 

Kruid, algemeen op vochtige, beschaduwde plaatsen boven 300 
M. zeehoogte, vooral in de bergstreken (Backer, Schoolflora). De 
jonge bladeren, met adas fijngewreven, worden inwendig gegeven 
aan kinderen tegen pisverstoppingen (Blume, Bijdragen, bl. 258). 


RHAMNACEAE. 


Ventilago maderaspatana, Gaerín. : 
Volksnamen. Mal. Amb.: Lijan, Tali boeboe. 

Liaan, 5 tot 15 M. lang, hier en daar in de laagvlakte gevonden 
(Backer, Schoolflora). Door Rumphius wordt zij beschreven (V, bl. 3) 
onder den naam van Funis viminalis: zij wast volgens hem 
op steenachtige stranden, met een stam van een been dikte en heeft 
takken en rijsjes zoo taai, dat men ze niet kan afbreken. In zee- 
water zijn die meer duurzaam dan eenig ander bindmateriaal, 
zoodat de lange takken ín dagelijksch gebruik zijn bij de visschers 
voor zeelen, waarmede de fuiken in zee worden neergelaten, bij 
het maken van sero’s en voorts voor ellebogen, om de vlerken — 
die het omslaan beletten — aan de prauwen te verbinden. Zij 
worden, na boven het vuur lenig te zijn gemaakt, als wilgen teenen 
in elkaar gedraaid en in den rook bewaard (R.). 


Zizyphus calophylla, Wall. 
Volksnamen. Mal. : Dawai-dawai. 

Doornachtige klimplant, algemeen in de boschzoomen, die een 
overvloed van oranjekleurige besjes voortbrengt, bestaand uit een 
klein zaad, omgeven door lekker, zoet vruchtvleesch. Die vruchten 
zijn smakelijk, doch de plant is te wild om de moeite van de 
cultuur te loonen en bovendien is er weinig aan te eten: de maleiers 
zeggen, dat de ware manier om de vruchten te genieten, is ze 
met pit en al door te slikken (Ridley, Straits Bulletin 1902, bl. 430). 


169/4861. Zizyphus Jujuba, Lamk. 


Volksnamen. Mal.: Bidara, Widara—Soend.: Widara—jav.: 
Dara, Widara—Mad.: Boekol. 

Boom, meestal krom, tot 15 M. hoog en 40 cM. dik, wildgroeiend 
op geheel Java beneden 400 M. zeehoogte, soms aangeplant om de 
vruchten (K. & V.—V, bl. 327). Rumphius voerde hem in uit het westen 
van den archipel en de inlichtingen omtrent het gebruik van zijn 
Malum indicum geeft hij (IL, bl. 117) ten deele uit de tweede hand. 

De bast van den wortel, gewreven met een weinig poetjoek, poe- 
lasari en een gebraden ajuin, geneest bij inwendig gebruik pijnlijk 


Wortel. 


Bast. 


Hout. 


Bladeren. 


Vruchten. 


168 RHAMNACEAE — VITACEAE. 


urineeren en bloedwateren (R.). Horsfield (Medicinal plants, bl. 110) 
zegt, dat de bast tonische eigenschappen bezit doch niet in hooge 
mate; hij wordt aanbevolen bij maagzwakte en ingewandsziekte. 

Het hout wordt volgens K. & V. van geen nut geacht; Rumphius 
zegt, dat het hard en kwastig is: de baliërs zouden het gebruiken 
voor handvatten van kapmessen, beitels en ander timmermans- 
gereedschap. 

De bladeren, in de handen gewreven, schuimen als zeep, doch 
zonder scherpte: men wascht daarmede koortslijders (R.). Mevr. 
Kloppenburg bericht, dat een afkooksel van de bladeren wordt ge- 
dronken, als men onbewust schadelijke spijzen of dranken tot zich 
heeft genomen. 

De vruchten zijn eetbaar: die van den wilden boom zijn volgens K. 
& V. klein en eenigszins bitter, doch de gecultiveerde noemen zij sma- 
kelijk. Rumphius zegt van de vruchten, dat zij de grootte en den vorm 
hebben van duiveneieren of iets meer: rijp zijn zij lichtgeel met een 
dun velletje als de appel. Het vruchtvleesch, dat de losse pit omgeeft, 
is hard en sappig, doch blijft bij de ambonsche wrang en wordt nooit 
volkomen zoet. In andere landen, zegt hij, zelfs op Celebes en 
Bali, worden zij veel grooter en schooner en ook zoeter en sappi- 
ger. Daar worden zij rauw gegeten en komen in smaak het dichtst 
bij appelen. R. acht ze verschillend van de jujubes want, zegt hij, 
is al de vorm gelijk, in kracht wijken zij sterk daarvan af. In de 
wrange ambonsche vruchten vindt men geen baat om de borst te 
verruimen; zij benauwen integendeel en bezwaren de maag (R.). 

De jujubes van de apotheek komen van de Perzische golf en uit Chi- 
na; zij worden gezegd afkomstig te zijn van Zizyphus vulgaris, Lamk. 


169/4852. Colubrina asiatica, Brongn. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Volksnamen. Mal. Mol.: Parija laoet — Alf. Minah.: Moenté 
in tasitj. 

Heester, 1 tot 4 M. hoog volgens Backers’ Schoolflora, door 
Rumphius (V,‚ bl. 74) onder den naam van Amara litorea be- 
schreven als een ranken heester, die op zichzelf niet staan kan, 
doch met zijn takken door andere ruigte kruipt, zich evenwel ner- 
gens om slingerend. Men vindt hem op het strand op steenachtige 
plaatsen, die begroeid zijn met laag geboomte. 

Het hout is volgens Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 41) 
in verschen staat paars en besterft geelachtigwit; het is fijn van 
vezel en zou bruikbaar zijn voor kleinen schrijnwerkersarbeid. 

De bast van de wortels en takken schuimt als zeep, zoodat men 
dien kan gebruiken voor het wasschen van het linnengoed (Rumph.). 

De jonge, slappe bladeren worden rauw gegeten bij visch en 
bokasan en gelden als zeer gezond: zij zijn knapperig in den 
mond, bezitten een ziltige bitterheid en zijn eenigszins vettig (Rumph.). 


169/4889. Alphitonia excelsa, Reiss. 


Volksnamen. Mal. Amb. : Kajoe daoen babalik — Alf. Amb.: 

Sapar lauhari. 
Ranke boom van Borneo en verder oostwaarts, door Rumphius (III, 
bl. 100) beschreven onder den naam van Vertifolia; volgens dien 
groeit hij op lage heuvels in het kreupelbosch en in verlaten tuinen. 


169/4902. 


170/4909. 


ZIZVPRUS — VITIS. 169 


De stammen en rechte takken bezigt men als daksparren. De groe- 


Hout. 


ne schors laat zich gemakkelijk afschillen en geeft versch zijnde 


(droog is zij reukeloos), een aangenamen, dochslappen geur af, bijna 
als storax liquida. Die schors wordt gewreven met dilëmbladeren 
(Pogostemon), om het lichaam en de kleeren daarmede te bestrijken 
onder het wasschen. Anderen wrijven de schors met de bladeren 
tot een dun papje tot het verdrijven van vlekken en zomersproeten. 
Deze schors, met oude pinang en sirih banda gekauwd en het sap 
ingeslikt, maakt de keel glad en de stem helder, wat den ambon- 
neezen wel te pas komt bij hun reeds meer genoemde langdurige 
festijnen. Zij verwekt bij het kauwen een sterken speekselvloed 


en schuimt als zeep: hoewel een weinig samentrekkend en wat 


bitter, is zij toch niet onaangenaam van smaak. 

R. verdeelt zijn Vertifolia in een witte en een roode soort. Het hout 
van de eerste is wit, week en licht, dat van de laatste aan den kant wit 
doch naar het midden toe rooder wordend, dichter en zwaarder dan 
het andere en duurzaam, ook in aanraking met den grond, indien het 
afkomstig is van oude stammen, zoodat het kan worden gebruikt voor 
stijlen. Dat van de witte is een goed brandhout, als het droog is. 

In Natürliche Pflanzenfamilien wordt slechts één soort van Àl- 
phitonia vermeld en die wordt een tamelijk veranderlijke plant ge- 
noemd: het is daarom wel waarschijnlijk, dat Rumphius’ Vertifolia 
rubra niet soortelijk verschilt van zijn V. alba, van welke laatste 
de identiteit vaststaat. 


Gouania leptostachya, DC. 
Volksnamen. Soend.: Areuj sahagi, A. sérêrép, — Jav.: Gara- 
ngan, Séêréêrép. 
Liaan, 5 tot 20 M. lang, hier en daar beneden 200 M. zeehoogte 
gevonden (Backer, Schoolflora). Hasskarl’s Nut geeft onder No. 116 


en 823 als soendaschen naam voor Gouania spec. omn. sowaghi 


en zegt, dat de wortels, stengels en bladeren fijngestampt uitwendig 
tegen korèng rodèk (hoofdzeer) en boedoeg (schurftachtigen uitslag) 
worden aangewend en dat de als zeep schuimende bast als hoofd- 
wassching dient om het ongedierte te verdelgen. Backer’s School- 
flora vermeldt twee Gouania-soorten voor Java, als tweede soort 
G. javanica, Miq., waarvoor echter de naam sahagi niet wordt op- 
gegeven, wel Jav.: Bantji poetih, Képêt, Loedotoja, Sérérép, Srim- 
pêt — Mad.: Moesing. Het is een liaan als de andere, verbreid over 
geheel Java beneden 500 M. zeehoogte. 

G. leptostachya, DC. is onderzocht door Greshoff (Plantenstoffen 
IL, bl. 43). Hij vond in den bast en de bladeren een geringe hoeveelheid 
bitter smakend alcaloïd, dat buitengewoon giftig is voor padden: 
het werkt tetaniseerend. 


VITACEAE. 


Vitis adnata, Wall. (Cissus adnata, Roxb., C. lati- 
folia, Mig.,C. pyrrhodasys, Mig, Vitis cymosa, BL). 
Volksnamen. Mal: Akar gamik (S.W.K.), Samboengan(Batav.), 
Tali baboeni(Amb.)-Soend.: Areuj beunbeuroetan, A. sioehlam- 
poeng—Jav.: Bantèngan, Galing kêbo, Loenda banjoe, Taing. 
Klimmende heester, 5 tot 10 M. lang, door Rumphius beschreven 


Bast. 


Bladeren. 


Vormen. 


Wortel. 


Bladeren. 


170/4909. 


170/4909, 


170 VITACEAE. 


(V, bl. 446) onder den naam van Funis crepitans major 
als een groote klimplant, die in de kreupelbosschen groeit, zoo- 
wel op het strand als in de velden. De zeer lange stengels, zegt 
hij, bezitten de eigenaardigheid van bij ombuigen te kraken alsof 
zij braken, zonder dat nochtans een breuk ontstaat. 

Te Buitenzorg werd mij medegedeeld, dat een koud aftreksel 
van den gestampten wortel een middel is tegen hoest. Hasskarl’s 
Nut (No. 112) zegt, dat het sap (uit den stengel) tegen hoest en 
ook tegen buikloop wordt ingenomen. Rumphius vermeldt, dat 
de bladeren worden gebruikt als rijpmakend en verdeelend mid- 
del op dezelfde wijze als die van V. quadricornuta, Miq., welke 
laatste echter voor dit doel worden geprefereerd. 

In het Museum: Stengelstukken, bladeren. 


Vitis arachnoidea, Backer (Ampelocissus arach- 
noidea, Planch, Ampelopsis indica, Bl, Cissus 
arachnoidea, Hassk.). 

Volksnamen. Mal.: Ojod ajér, O. kali (beide Batav.) Soend.: 
Areuj beunbeuroetan, Goengoeroetoe — Jav.: Bantèngan, 
Gang — Mad.: Lingmalingan. 

Klimmende of kruipende heester, 2 tot 10 M. lang, verbreid 
over geheel Java tot op 400 M: zeehoogte: waarschijnlijk is het 
de plant, door Rumphius beschreven (V, bl. 452) onder den naam 
van Labrusca molucca. 

De bolvormige bessen, met een middellijn van 20 à 30 mM., 
Zijn sappig, zoet en eetbaar, doch smakelijk is anders, zegt Bac- 
ker's Schoolflora. Hasskarl (Het Nut No. 191) noemt ze eenigszins 
zoet met wrangen smaak. Filet (No. 1415) zegt niet zonder veel 
overdrijving: de zoete vruchten zijn bij de inlanders zeer gezocht 
en doen in smaak voor de gewone druiven weinig onder. Hij 
ontleende dit aan Blume’s Bijdragen, bl. 212,-waar gezegd wordt, 
dat de vruchten in grootte de druiven overtreffen en daarvoor in 
menigte en zoetheid van sap niet onderdoen; verder, dat de inlanders 
op deze vruchten verlekkerd zijn en ze geven aan eenden, om 
dat gevogelte meer eieren te doen leggen. Overigens was Blume 
met de hoedanigheid van de vruchten onzer Vitissoorten wel ver- 
trouwd en raadt aan, ze ondanks haar dikwijls aanlokkelijk voor- 
komen te mijden. Die van Cissus nodosa, Bl. (V. nodosa, Mig.) 
bijv. zijn zeer fraai, doch veroorzaken een ondraaglijken jeuk en 
ontsteking van de mondholte, die door het drinken van water 
verergeren en slechts door slijmerige dranken worden verzacht. 
Van de javaansche Vitis-soorten is echter V. arachnoidea de 
minst ongenietbare. 


Vitis compressa, Backer (Cissus compressa, Bl). 
Volksnamen. Mal. : Akar ritjak (Banka) — Soend. : Areuj 
ki barèra. 

Hoogklimmende heester, misschien slechts een vorm van Vitis 
adnata, Wall. (Backer, Schoolflora). De sappen worden aangewend 
tot het wasschen en verkoelen van versche wonden om die spoedig 
te doen genezen (Hasskarl, Het Nut No. 59). 


VITIS. 111 


170/4009. Vitis discolor, Dalz. (Cissus discolor, Bl). 
Volksnamen. Soend.: Areuj beubeureuman,; A. harijang beu- 
reum — Jav.: Bantèng, Dara, Deres, Mirah, Sambang, Saria- 
wan, Teres — Mad.: Rabët dara, Sabhrang. 

Klimmende heester, 2 tot 10 M. lang, voorkomend in bosschen en 
kreupelhoutvanafhet zeestrand tot op 1000 M. zeehoogte. De bladeren 
zijn van boven geteekend meteen dubbelerij bleekgroene of witte vlek- 
ken en van onderen meestal rood gekleurd (Backer, Schoolflora). Om 
hun aangenamen, zuren smaak worden deze bladeren rauw gegeten, 
ook als geneesmiddel tegen maagpijn (Hasskarl, Het Nut No. 42). 


170/4909. Vitis flexuosa, Thunb. (V.sylvestris, Bl, V. truncata, BĲ). 
Volksnamen. Soend.: Areuj sirarab. 

Klimmende heester, 2 tot 10 M. lang, hier en daar in de bergstreken 
gevonden (Backer, Schoolflora). Bij koorts wordt het sap gedronken 
en het lichaam ingesmeerd met de fijngewreven bladeren (Hasskarl, 
Het Nut No. 113). 


1710/4909. Vitis geniculata, Mig. (Cayratia geniculata, Gagnep, 
Cissus geniculata, Bl,C. hirtella, BL, Columellia 
geniculata, Merr.). 

Volksnamen. Soend.: Areuj ki barèra, A. soesoean — Jav.: 
Loenda. 

Klimmende heester, 2 tot 10 M. lang, verbreid over geheel Java 
tusschen 100 en 1500 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). De in- 
eengedraaide stengels worden wel gebruikt als grof, maar sterk 
bindmateriaal. 


170/4909. Vitis lanceolaria, Wall. (Tetrastigma lanceolarium, 
Planch.). 
Volksnargen. Mal.: Akar darik-darik (S.W.K.), Ojod gèpèêng 
(Batav.) — Soend.: Areuj ki barèra — Jav.: Bantèngan, Ojod 
èpèk, O. lèpèk, O. waliran. 
Hoogklimmende heester, 5tot15M. lang, voorkomendop geheel Java 
van af het zeestrand tot op 1500 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). 
Ojod gèpèng werd mij te Batavia gebracht als geneeskrachtig en 
waarschijnlijk op deze soort slaat een bericht omtrent areuj ki ba- 
rèra, mij te Buitenzorg geworden, dat nl. de met aschwaterfijn- 
gewreven bladeren warm als pap ter genezing van fijt worden ge- 
bezigd. Hasskarl’s Nut No. 58 vermeldt van ki barèra of tali kandêh, 
dat de sappen tegen hoest worden ingenomen en de bladeren zeer ge- 
zocht zijn ter vervanging van zuring. Beide toepassingen zijn nogal 
algemeen in dit geslacht en ook de naam areuj ki barèra ís verre 
van specifiek. Backer vermeldt hem, behalve voor V. lanceolaria, 
voor V. glabrata, Backer, V. geniculata, Miq. en V. Hookeri, Laws. 
Het is niet ondenkbaar, dat het gebruik den naam volgt. 
In het Museum: Stengelstukken. 


170/4909. Vitis Landuk, Mig (Cissus Landuk, Hassk., Landukia 
landuk, Planch.). 
Volksnamen. Soend.: Areuj landoek — Jav.: Gang poetih, 
Ojod sowo. 
Klimmende heester, 10 tot 20 M. lang, hier en daar in de berg- 


172 VITACEAE. 


streken gevonden (Backer, Schoolflora). Hasskarl’s Nut No. 89 zegt, 
dat areuj landoek een middel is tegen wormen: het sap wordt in- 
gegeven, soms in combinatie met een smeersel van de fijngewreven 
bladeren op den buik. De naam landoek wordt echter aan meer- 
dere leden van deze familie gegeven, o.a. (volgens Backer) aan 
Vitis thyrsiflora, Miq. (Ampelocissus thyrsiflora, Bl). 
170/4900. Vitis Lawsoni, King. 
Volksnamen. ? 

Groote klimplant, met kleine trossen gele druiven, zoo groot als ker- 

sen, die zeer goed eetbaar zijn (Ridley, Straits Bulletin 1902, bl. 431). 


170/4909. Vitis nodosa, Mig. (Cissus nodosa, Bl, Vitis cera- 
sttormisli B). 
Volksnamen. Soend.: Ki barèra lalaki — Jav.: Galing idjo, 
Paliran. 
Klimmende heester, 5 tot 10 M. lang, verbreid over geheel Java 
tusschen 200 en 500 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). 
Hasskarl’s Nut (No. 25) vermeldt als soendasche namen areltij 
bodo landak en a. ki barèra boelêd en zegt, dat de bladeren, met 
adas-poelasari fijngewreven, bij buikziekten op den buik worden 
gesmeerd. Filet (No. 460) bericht, dat de vruchten (gelijkend op 
kersen van 20à25 mM. middellijn, rijp donkerrood en zuur), ontsteking 
van mond-en keelholte veroorzaken als men ze eet, doch nuttig 
worden aangewend als uitwendig geneesmiddel tegen huidziekten. 


170/4909., Vitis papillosa, Backer (Cissus papillosa, Bl, Tetra- 
stigma papillosum, Planch., Vitis pubiflora, Mig). 
Volksnamen. Mal.: Akar bénang tikoes — Soend.: Areuj ki 
barèra, Soesoean — Jav.: Tjéëlètjèr, Tlètjèr. 

Klimmende heester, 10 tot 15 M. lang, verbreid over geheel 
Java beneden 1600 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). Filet geet 
als inl. naam o.m. op antawali, welke in West-Java uitsluitend 
geldt voor Tinospora crispa, Diels, doch mogelijk in Midden-Java 
ook voor deze Vitis-soort. Evenals bij de Tinospora zijn de jon- 
gere stengels vaak zeer dicht bezet met op doornen gelijkende, 
kurkachtige wratten, terwijl de oude stengels bandvormig zijn. De 
dunnere stengels leveren een sterk bindmateriaal voor pagers, 
veestallen enz, dat duurzamer heet te zijn dan rotan; daar zij 
minder buigzaam zijn, moeten zij voor het gebruik eenigen tijd in 
water worden geweekt. Volgens Hasskarl’s Nut No. 114 worden 
de luchtwortels, alsook de bladeren, fijngewreven en kleinen kin- 
deren op het hoofd gesmeerd, om den haargroei te bevorderen. 

In het Museum: Stengels en touw. 


170/4909. Vitis polythyrsa, Mig. 
Volksnamen. ? 

Deze soort beschrijft Ridley (Straits Bulletin 1902, bl. 431) als 
een fraaie klimplant met flinke trossen groote, donkerpurperen 
druiven, zeer goed eetbaar, doch het vruchtvleesch is nogal hard 
en minder sappig dan dat van de gewone druiven. Hij zegt, dat 
zij slechts sporen van rhaphiden bevatten. 


VITIS. 173 


1710/4909. Vitis quadrangularis, Wall. (Cissus q, L.). 
Volksnamen. Mal.: Patah toelang—Jav.: Tikél baloeng. 

Klimmend kruid, 1 tot 2 M. lang, door Rumphius beschreven (V, bl. 
83) onder den naam van Funis quadrangularis als een ge- 
was met scherpen reuk en smaak. Volgens hem is het waarschijnlijk 
van Bengalen op Java ingevoerd; het werd tenminste in zijn tijd te 
Batavia geplant door de bengaleezen aan de kanten hunner tuinen. 

Sprekende over den zonderlingen vorm van Euphorbia Tirucalli, L. 
zegt Boorsma in Teysmannia 1910, bl. 787, dat de naam gebroken- 
beenen-plant met evenveel recht wordt gedragen door Vitis qua- 
drangularis, waarvan de vierhoekige, gevleugelde stengel bestaat 
uit rechte stukken, die op de sterk ontwikkelde knoopen veelal 
een hoek met elkaar maken. Deze eigenaardigheid in den vorm 
is waarschijnlijk niet zonder invloed op het gebruik. Filet (No. 
2751) vermeldt, dat de inlanders een afkooksel van de stengels 
met tamarinde uitwendig gebruiken tegen rheumatiek; Mevr. Klop- 
penburg zegt, dat men de gekneusde bladeren met zout legt op 
gebroken ledematen ter verzachting van de pijn en met sirihkalk 
vermengd op ontstoken gewrichten. 

De bengaleezen plantten dit kruid volgens Rumphius om de jonge 
spruiten: afgekookt en daarna een weinig gedroogd, maakten zij 
er met andere kruiden atjar van. 


1710/4909. Vitis quadricornuta, Mig. 
Volksnamen. Mal. : Daoen bisoel (Mol.) — Soend.: Areuj ha- 
rijang — Bal. : Samboeng toelang — Alf. Minah.: Walé in tjijos. 

Klimmend kruid, 5 tot 15 M. lang, bijna steeds groeiend aan 
waterkanten (Backer, Schoolflora). Het behoort tot het ondergeslacht 
Cissus. Rumphius (V, bl. 446) noemt het Funis crepitans 
minor, omdat de zeer lange, een duim dikke stengels dezelfde 
eigenaardigheid vertoonen bij ombuigen als Vitis adnata, Miq., in 
nog sterker mate zelfs. 

Daar is geen beter blad om puisten en bloedvinnen tedoen 
rijpen, zegt R., dan de bladeren van deze klimplant: boven ‘het 
vuur verflenst en met curcuma en een weinig zout besmeerd op- 
gelegd, doen zij die rijpen en openbreken, of verdwijnen als zij 
pas zijn begonnen. Men geneest er ook gebroken en gekwetste 
beenen mee als een ostiocolla, waarvan de plant haar balischen 
naam heeft. Dit wordt bevestigd door de signature des touws, 
krakende als een gebroken been! 

De baliërs koken ook de rinsch smakende jonge bladeren onder 
ander moeskruid: rauw veroorzaken ze wat jeuk in den mond (R.). 


170/4909. Vitis repens, W. & A. (Cissus repens, Lamk). 
Volksnamen. Soend.: Areuj harijang, A. karokot. 

Kruid, 1 tot 2 M. lang, klimmend of kruipend, voorkomend in kreu- 
pelhout aan hellingen en rivieroevers van af de laagvlakte tot op 250 
M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). Hasskarl’s Nut No. 41 zegt, dat 
de bladeren in de plaats van zuring worden gebruikt, na ín pisang- 
bladeren boven het vuur te zijn verflenst. Ook zouden zij dienstig zijn 
om „hout af te wrijven om de aderen beter te doen uitkomen en het te- 
vens te glanzen”, dus: om hout te polijsten. Zij zijn echter niet ruw. 


170/4909. 


174 VITACEAE. 


Vitis trifolia, L. (Cayratia carnosa, Gagnep., Cissus 
cinerea, Lamk, Columellia trifolia, Merr.). 
Volksnamen. Mal.: Daoen kapialoen (Mol), Galing-galing, 
Lakoem — Jav.: Galing — Alf. Amb.: Ai laoe salak. 

Klimmende heester, 2 tot 10 M. lang, verbreid over geheel Java 
beneden 400 M. zeehoogte. Rumphius beschrijft hem (V, bl. 450) on- 
der den naam van Folium causonis en zegt er het volgende 
van: Het sap uit de stelen en bladeren is een specifiek middel 
tegen een hevige ijlende koorts, door de maleiers kapialoen ge- 
noemd. Men geeft het, met water verdund, den patiënt ín groote 
hoeveelheid in, als —insgelijks met behulp van dit sap—de diagnose 
„kapialoen” is gesteld. De jonge’ bladeren kan men tot moeskruid 
gebruiken, als men ze eerst met water en zout een weinig op- 
kookt om ze hun jeukende eigenschap te ontnemen. Gewoonlijk 
doet men er bladeren van papasan (Coccinia indica) en andere 
moeskruiden bij. Deze groente is in het bijzonder gezond voor 
ben, die met binnenkoortsen bezocht zijn (R.). 

Mevr. Kloppenburg beveelt het sap van de fijngemaakte bla- 
deren met dat van een jonge ananas aan als hoofdwassching 
tegen roos; na deze reiniging moet worden afgewasschen met 
djëroekwater en klappermelk. 

In het Museum: Bladeren. 


170/4909. Vitis vinifera, L. 


Verbreiding. 


Volksnamen. Wijnstok, Wingerd — Mal. : Boewah anggoer. 
De wijnstok is in den Maleischen Archipel geen zeldzame ver- 
schijning. Teysmann bijv. maakt er in zijn reisverslagen herhaal- 
delijk melding van. In het Natuurk. Tijdschr. v. N. L. dl 14, bl. 
250, zegt hij, dat op Poeloe Pisang tegenover Padang Vitis vinifera 
in het losse zeestrand aan den voet van een steile rots in de bran- 
dende zon. zeer weelderig groeide en met groote, fraaie vruchten 
was beladen: zij werd daar, evenals elders, gekweekt op horizon- 
taal liggende latten, die rustten op pl. m. 10 voet hooge palen. 
In hetzelfde tijdschr. dl 23, bl. 328, vermeldt T., dat hij op Ternate 
druiven van uitstekende kwaliteit vond aangeplant en dat daar de 
wijnstok bijzonder goed gedijt. Van Halmaheira zegt hij (zelfde 
tijdschr. dl 40, bl. 267), dat ook daar dit gewas uitmuntend groeit. 
Voorts heet het in zijn reisverslag van Timor (zelfde tijdschr. dl 
34, bl. 481), dat in de buurt van Koepang de druiven zoo snel en 
weelderig wassen, dat men ze bijna kan zien groeien. In een be- 
schrijving van de nijverheid im Zuid-Celebes in het Tijdschr. v. N. I. 
1854, Il, bl. 359 wordt gezegd: Bonthain en Makassar, doch vooral 
eerstgenoemde plaats, zijn voorzien van een overvloed van heer- 
lijke druiven, zelfs naar het blauwe zweemende. Van Bima bericht 
Zollinger (Verhandelingen Batav. Genootschap dl 23, bl. 74), dat 
de druiven daar voorheen zooveel werden geteeld, dat ze op de 
markt zeer goedkoop werden verkocht. Vorderman (Madoereesche 
planten No. 48) schrijft, dat de witte druif bijzonder goed tiert op het 
eiland Telanggo; ten tijde van Sultan Pakoe Nata Ningrat moet een 
europeaan pogingen in het werk hebben gesteld om de druiven van 
daar tot wijnfabrikatiete bezigen, waartoe de inlandsche vorst echter 
geen toestemming heeft willen verleenen. 


VITIS. 175 


Uitgebreider mededeelingen, de eigenlijke cultuur betreffende, 
zijn alleen bekend van Java, waar men op enkele plaatsen, in het 
bijzonder Probolinggo, daarvan veel werk maakt. Verhandelingen cuituur. 
in Teysmaúnia 1899, bl. 350 en 1905, bl. 280 en een rapport in 
het Jaarboekje 1907/8 van de Vereeniging Ooftteelt (bl. 83) betreffen 
voornamelijk de cultuur te Probolinggo. Een meer algemeene strek- 
king hebben de stukken ín het Tijschr. d. Ind. Mij. v.N. &L. dl 
35, bl. 515 en Teysmannia 1905, bl. 270. 

Het is een tak van tuinbouw, die groote zorg vereischt en in het 
algemeen (Padang is daar om als uitzondering den regel te bevestigen) 
alleen slaagt in streken met een langdurigen drogen moesson. 
In vochtige streken leiden de planten een kwijnend bestaan en 
overal zijn vruchten, die zich ontwikkelen in den natten tijd, zuur. 
Op Java mist de wingerd de rustperiode, die hem de europeesche 
winter (en misschien elders de felle langdurige droogte ?) schenkt 
en groeit dientengevolge, aan zichzelf overgelaten, onregelmatig. 
Men moet hem te hulp komen om de groeiperioden zoodanig te 
regelen, dat steeds het stevige, gerijpte hout aanwezig is, noodig 
om volle trossen van goede vruchten voort te brengen en plukt daar- 
toe in Augustus en April alle bladeren af. Na dezen rigoureuzen 
maatregel treedt de bloei in, drie maanden later gevolgd door 
den oogsttijd. De cultuur in Oost-Java en op Madoera is niet van 
voldoende belang om het geven van een uittreksel uit de geci- 
teerde publicatie’s te rechtvaardigen. Alleen zij hier aangeteekend, 
dat vooral witte, doch ook blauwe druiven worden geteeld, dat 
de kwaliteit wordt gezegd niet achter te staan bij die van de hol- 
landsche tafeldruiven en dat de finantieele resultaten ook alleszins 
bevredigend moeten zijn. 


170/4909. Vitis spec. div. Rumphiana. 

Rumphius beschrijft, behalve de reeds genoemde krakende tou- 
wen uit deze familie, nog een derde soort onder den naam van 
Funis crepitans trifolius (V, bl. 447). Het is een klimplant, 
die met een enkelen langen stengel zonder zijtakken de boomen op- 
loopt. Die stengel is van onderen een duim, van boven een schacht 
dik, wat afgeplat en gedraaid, zonder uitspringende knoopen; men 
gebruikt hem in het bosch als bindmateriaal, omdat hij zeer lang 
is en bestand tegen vocht. 

Voorts vermeldt Rumphius (V, bl. 479) een Vitis-soort onder den 
naam van Oculus astaci, die de volgende inlandsche namen zou 
dragen: Mal. : Mata oedang (Mol.)—Bal.: Samboeng toelang kêtjil — 
Boeg.: Arian, Tjerekan — Alf. Amb.: Kara, Olaär—Tern. : Boero 
maloko. Het is een klimplant met kruidachtige, vierkante stengels, 
van onderen een vinger, van boven een schacht dik. Zij groeit in 
het wild in de valleien in het kreupelbosch en aan de kanten van 
de rivieren. De bladeren worden gebruikt op gezwellen als rijp- 
makend en zuiverend middel; verder zijn zij een goed moeskruid, 
zoowel om rauw te eten met bokasan als om te koken bij visch, 
waaraan zij een zuren smaak geven. Van deze laatste soort on- 
derscheidt Rumph. een witten en een rooden vorm, die van el- 
kaar verschillen door de kleur der stengels; de roode vorm wordt 
als moeskruid geprefereerd, omdat de witte wat jeukt in den mond. 


1710/4919, 


1170/4919. 


Stam. 


Bast. 
Bladeren. 


1710/4919, 


176 VITACEAE — ELAEOCARPACEAE. 


Leea aculeata, Bl. 
Volksnamen. Mal. : Kajoe ajër laki-laki (Mol.) — Soend. : 
Ki boehaja — Alf. Boeroe: Oeka. 

Opgerichte heester, 3 tot 5 M. hoog (Backer, Schoolflora). Rum- 
phius (IV, bl. 102) beschrijft hem onder den naam van Frutex 
aquosus mas als een boompje, groeiend aan de kanten van ri- 
vieren en onder ander kreupelhout in de valleien : het schiet op 
met een of meer rechte stammen, die, zoolang zij niet een arm dik 
zijn, een grasgroene kleur bezitten. Zij hebben een groot, waterig 
hart, doch zijn geschikt voor pagerstijlen. Veel beter echter zijn 
die, afkomstig uit de bosschen, waar zij een hoogen, dikken stam 
verkrijgen, bijna als een pinangboom, met een donkergroene schors. 
Het hout daarvan is zeer hard en op een klein en waterig hart na 
massief, geel of honingkleurig, lang van draad en taai. Men kan er 
bogen en piekstokken van maken, want het is na drogen zeer licht 
en breekt niet gemakkelijk (R.). 

De in de bosschen wassende is klaarblijkelijk een andere soort, 
welke is echter niet na te gaan. 


Leea aequata, L. 

Volksnamen. Mal. : Kajoe ajér pérampoean (Mol.) — Soend.: 
Ginggijang, Soelangkar — Jav.: Girang, G. djémboet, Gi- 
rangan, Lêngki — Mad.: Djirang — Mak. : Mali-mali — Alf. 
Boeroe: Oeka — Ternate: Kolotada (?) 

Opgerichte heester, 1.50 tot 3 M. hoog, verbreid over geheel Java 
beneden 1000 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). Het is het wijfje 
van den Frutex aquosus van Rumphius (IV, bl. 103), die het 
beschrijft als een ongedoornden struik, wassende aan de kanten 
van rivieren en onder ander kreupelhout in de valleien. De stam- 
metjes worden niet boven een arm dik en hebben een broos, 
waterig merg. Het uit dat hart geperste sap verkoelt verhitte 
oogen. Het hout, geraspt met kleine gember en Folium bracteatum 
rubrum (Graptophyllum pictum, Griff.), wordt als een warme pap 
gebezigd bij verlamming. De ternatanen schrijven aan het hout 
van Kolotada sterk wondheelende eigenschappen toe en leggen het 
ook op aposthemata en bloedvinnen als rijpmakend en genezend 
middel. Den zeer fijn geschraapten bast houden zij voor bloedstelpend. 

De jonge bladeren wordenrauwengekooktgegetenen methetvocht, 
verkregen door de vruchten te wrijven met citroensap, bevochtigtmen 
voorhoofd en polsen van koortslijders, dien men tevenseen paarlepels 
vol daarvan doet innemen, als verkoelend middel (Rumph.). 

Van ginggijang, een naam die aan onderscheidene Leea-soorten 
wordt gegeven, zegt Hasskarl’s Nut No. 321: De bladeren en 
jonge takjes worden fijngewreven en met asch vermengd; het 
vocht daaruit wordt gedruppeld op verwaarloosde wonden, waar- 
uit het de maden dadelijk doet verdwijnen. 

In het Museum: Bladeren. 


Leea angulata, Korth. 
Volksnamen. Soend.: Ki boehaja — Jav.: Kajoe baja, Léngki, 
Ribaja — Mad.: Kadjoe bhadjha. 

Boom of opgerichte heester, 3 tot 15 M. hoog, verbreid over 


170/4919. 


LEEA — ELAEOCARPUS. 177 


geheel Java — vooral Midden- en Oost-Java — beneden 660 M. 
zeehoogte. Het hout wordt als te klein en te weinig deugdelijk 
niet door de inlanders gebruikt: het sap wordt als inlandsche 
medicijn aangewend (K. & V.—IX, bl. 5). 


Leea rubra, B/. 
Volksnamen. Mal. : Mali-mali poetjoek mérah (Mal. Schiereil.) 
— Soend.: Ginggijang beureum — Jav.: Girang. 

Opgerichte heester, 1 tot 2.50 M. hoog, voorkomend op vochtige 
of moerassige plaatsen, niet boven 200 M. zeehoogte (Backer, 
Schoolflora). 

Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 40) zegt, dat de tot een deegje 
gemalen wortels met arsenik in- en uitwendig wordt gebruikt tegen 
„yaws”’ (framboesia); volgens Van der Burg (Geneesheer III, bl. 395) 
bezigt men de bladeren als die van Leea aequata, L. op wonden en 
worden de vruchten gegeten (als roedjak) tegen framboesia en 
ook tegen dysenterie, wat wel op signatuur zal berusten. 


1710/4919. Leea sambucina, Willd. 


1711/4921, 


Volksnamen. Mal. : Mali-mali hantoe (Palemb.), Pohon toewa, 
Sengarengan (Batav.) — Soend.: Ginggijang, Ki toewa, Si- 
langkar, Soelangkar —Jav.: Girang, Kajoe toewa, Tirah — 
Mad.: Ghirang. 

Opgerichte heester, vaak met kleine steltwortels, 3 tot 7 M. hoog, 
verbreid over geheel Java beneden 700 M. zeehoogte in kreupel- 
hout en bosschen (Backer, Schoolflora). 

Van soelangkar, een algemeenen naam voor verschillende Leea- 
soorten, zegt Hasskarl’s Nut No. 799 o.m, dat men stukken van 
den stengel ter lengte van 6 à 7 duim in het midden verhit en 
het vocht, dat dan uit de einden loopt, indruppelt tegen doofheid. 
De gekneusde jonge bladeren worden volgens Boorsma (Planten- 
stoffen Il, bl. 56) uitwendig aangewend tegen hoofdpijn. Deze 
onderzoeker vond er een sterk schuimend amorph zuur in, dat 
niet giftig is. K. & V. (IX, bl. 8) berichten, dat in sommige streken 
de jonge vruchten tot medicijn dienen. 


ELAEOCARPACEAE. 


Elaeocarpus edulis, 7. & B. 
Volksnamen. Mal.: Bélimbing oetan, Kariala (Amb.) — Alf. 
Amb.: Tagoeréla abal. 

Den Blimbingum silvestre beschrijft Rumphius (IV, bl. 138) 
als een heesterachtig boompje, een been dik, wassende in koude 
valleien aan de kanten der rivieren, doch niet in menigte. Op 
Java wordt het volgens Backer’s Schoolflora soms aangeplant en be- 
reikt daar een hoogte van 4 à 10 M. De groote, driekantige, hel- 
derroode vruchten worden rauw of gekookt als groente gegeten 
en dienen ook om zuur te maken (Teysmannia 1901, bl, 91). Rum- 
phius vermeldt alleen het laatste, zeggende, dat de zeer zure vruchten 
bij de visch worden gekookt, terwijl de halfrijpe, die nog niet rood 
zijn, worden ingepekeld als augurken. 

In het Museum: Hout. 


Hout. 


Bast en 
bladeren. 


Vruchten. 


1171/4921. 


Hout. 


Vruchten. 


Zaden. 


178 ELAEOCARPACEAE. 


Elaeocarpus floribunda, B/. 
Volksnamen. Mal. : Rènkinang (?), Témpawat — Soend.: Ha- 
haoewan — Jav.: Këméësoe. 

Boom, tot 30 M. hoog en 70 cM. dik, met rechten, hoog boven den 
grond ordeloos vertakten stam, verbreid over (het westelijk deel ? 
van) den Maleischen Archipel. Op Java komt hij voor in de laag- 
vlakte beneden 600 M., overal nogal zeldzaam, behalve in Banjoe- 
wangi. In West-Java bezigt men het hout soms voor huisbouw (K. 
& V. —l, bl. 256): het is echter weinig duurzaam. 

Een aftreksel van den bast en de bladeren wordt in Palembang 
gebruikt als mondspoeling bij ontstoken tandvleesch en de rijpe 
vruchten worden wel eens om den rinschen smaak gegeten. 

In het Museum: Hout. 


Elaeocarpus Ganitrus, Roxb. (E. angustifolia, Bl, 
E. cyanocarpa, Maing., E.sphaerica, Schum., Gan i- 
trus sphaerocarpa, Gaertn.). 

Volksnamen. Op Java: Djénitri, Ganitri, Génitri — Mad.: 
Klitri — Bal.: Ganitri — Mak. : Sima — Boeg.: Sima. 

Boom, 25 tot 30 M. hoog en 30 à 40 cM. dik, volgens Rumphius 
somtijds een omvang bereikend van 2 vadem. Hij is verbreid over 
Z.O. Azië en komt op Java voor beneden 1200 M. — vooral tusschen 
500 en 1000 M.— doch daar nogal zeldzaam (K. & V. —I, bl. 260). 
Gecultiveerd vindt men hem volgens Van Delden Laèrne (Teys- 
mannia 1909, bl. 98) vrij algemeen in de gemiddeld 350 M. boven 
den zeespiegel gelegen vlakte van Trenggalek (Zuid-Kediri) en in 
Kedoe, voorts in de omstreken van Tasikmalaja en van Bandjar. 

Hoewel het hout in voldoende afmetingen is te krijgen, wordt 
het volgens K. & V. wegens te geringe duurzaamheid door de 
inlanders niet gebruikt. Rumphius (IIl, bl. 160) beschrijft het hout 
van zijn Ganitrus als bleekwit, poreus, doch tamelijk hard en 
zwaar en zegt, dat het somtijds dient bij den huisbouw voor bal- 
ken aan den bovenbouw: in aanraking met den grond is het niet 
duurzaam. Wegens zijn zwaarte wordt het echter weinig uitgesleept 
en als het wordt gebruikt, dan neemt men liefst de stammen van uit 
zich zelf omgevallen boomen. 

De vruchten hangen ijl aan lange, dunne stelen; het zijn bol- 
letjes, wat grooter dan musketkogels, rijp blauw met wat paars 
gemengd, op een dun laagje vruchtvleesch na geheel bestaande 
uit het harde zaad. Het vleesch van de volkomen rijpe vruchten 
is eenigszins wijnachtig van smaak, zoodat de herdersjongens het 
wel eten bij wijze van snoeperij, doch de meeste worden gecon- 
sumeerd: door allerhande groote vogels en door runderen, in wier 
uitwerpselen men de schoongemaakte zaden terugvindt. Dit zijn 
harde steenen, in het midden met een gaatje, dat bijna doorloopt, 
voorts over het geheele oppervlak vol kuiltjes en groeven, die hen 
gansch korrelig doen schijnen, alsof zij door wormen aangevreten 
waren; dat echter maakt juist hun fraaiheid uit, want men zou 
zeggen, dat zij door kunstenaarshand zoo gegraveerd waren. In 
grootte loopen zij uiteen van een erwt tot een grooten knikker: 
gewoonlijk zijn zij bol-, soms peervormig. Als zij vanzelf afvallen 
en het vleesch er afrot, zijn zij grauw en waardeloos, doch die het 


ELAEOCARPUS. 179 


171)4921. Spijskanaal van een dier zijn gepasseerd, zijn fraai bruin en hoe 
bruiner die kleur is, des te beter. De kleur kar: men eenigszins 
verbeteren door de zaden in zeewater te leggen. De groote heb- 
ben weinig of in het geheel geen waarde; de kleinere worden tot 
snoeren en rozenkransen geregen. Op Java hebben zij dit kunststuk 
om kleine djënitri te doen wassen: als de vruchten even gezet zijn, 
ringen ze de groote takken, alsmede den stam, doch zoodanig, dat 
de boom niet sterft: hierdoor blijven de zaden klein en gekorreld, 
wordende het voedsel aan de vruchten onttrokken en aangewend 
om nieuwen bast te vormen (Rumph.). 

Dit „konststuk’”’ wordt door Van Delden Laêrne wat nauw- 
keuriger beschreven. Zoodra de vrucht gezet is, ringt men met 
een scherp mesje de secundaire en tertiaire takken gedeeltelijk, 
zoodat de toevoer der sappen verminderd, doch niet afgesneden 
wordt. De groote moeilijkheid, het z.g. geheim: van de chineezen, 
die de boomen pachten als zij in bloei staan, bestaat in het 
beperken van den sapstroom zoodanig, dat men de tien verschil- 
lende grootten krijgt, die een volledige sorteering moeten uit- 
maken. Die takken drogen langzamerhand uit en zijn voor den 
boom verloren, daar zij bij den oogst moeten worden afgebroken. 
Eerst na 3 of 4 jaar is een op die wijze gemutileerde boom 
genoegzaam hersteld om weder vruchten te leveren. De geoogste 
vruchten laat men 2 etmalen fermenteeren, om ze daarna door 
stampen of wrijven van het vruchtvleesch te ontdoen. Na goed 
gewasschen en gedroogd te zijn, worden de zaden met verschil- 
lende zeven naar de grootte gesorteerd. De meest gewenschte 
kleuren zijn roodbruin met geelachtige groeven en lichtgeel: de 
zeer donker gekleurde en niet zuiver ronde steenen hebben slechts 
geringe waarde. Voor een volledig assortiment zijn, zooals gezegd, 
noodig tien grootten, van elk 10.000 stuks en aangezien een der- 
gelijke factuur — blijkbaar naar oud voor-indisch gebruik — in den 
vorm van een groote liggende pop of lijk moet worden tentoon- 
gesteld, heeft men de verschillende grootten benaamd overeen- 
komstig de volgende deelen van het menschelijk lichaam: 


1. Hèndas (hoofd) 100.000 stuks wegende hoogstens 10 kati 
2. Goeloe (hals) 4 5 Â, & te a 
3. Asto (armen) À $ ) Á 165 
4. Dada (borst) 3 , z ZO 
5. Wêlèng (buik) ’ ” ” ” 25 ” 
6. Boking (achterste) „ 5 5 5 SO 
7. Poepoe (dij) 8 » ” 33 „ 
8. Déngkoel (knie) , 5 ' ADS 
g, Kèntal (kuit) ” » » ” 55 ” 
10. Sikil (voet) ze ; 65 


Vóór 1890 kon men voor een compleet assortiment, bestaande 
uit 10 zakjes van elk 10.000 stuks, nog ruim f 6000. — bedingen, 
doch sedert is de prijs zeer sterk achteruit gegaan. Gewoonlijk zijn 
niet alle soorten bijeen te krijgen en moet men zich tevreden stellen 
met de hoeveelheden, die de oogst oplevert. Vooral de leen de 
2e grootte zijn dikwijls in de minderheid. Normaal ontwikkelde 
vruchten worden onderscheiden in gronong aloes en gr. kasar. De 
eerste hebben een middellijn van 12 tot 15 mM. en zijn volgens 


1711/4921. 


1711/4921. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


180 ELAEOCARPUS. 


Van Delden 10 à 15 gulden p. p. waard, terwijl gronong kasar, die 
een middellijn heeft van 15 tot 20 mM., slechts 4 à 5 gulden op- 
brengt. De beide grove soorten *) worden in Eng.-Indië gebruikt 
als offerande bij de lijkverbranding, die van het assortiment in Eng. 
Indië en Perzië voor bidsnoeren e.d. Belangrijk is de uitvoer 
niet: in de officieele statistiek wordt djënitri niet vermeld. Hier 
dienen zij voor braceletten. Volgens Altheer (Natuurk. Tijdschr. v. 
N.1. dl 21, bl. 435) worden zij, na met warm water goed te zijn 
schoongemaakt, met een weinig lijnolie ingewreven en, in goud of 
zilver gemonteerd, ook gebruikt als kabaja-knoopen enz. 
In het Museum: Assortiment. 


Elaeocarpus glabra, B. 
Volksnamen. Soend.: Katoelampa—Jav.: Katilampa, Talilampa. 
Op steltwortels rustende boom, tot 35 M. hoog en 160 cM. dik, 
buiten Java niet met zekerheid bekend, op genoemd eiland alleen 
beneden 200 M. zeehoogte voorkomend, niet zeer zeldzaam, doch 
nergens algemeen. Het hout is volgens het eensluidend oordeel 
der inlanders in West- en Oost-Java voor huisbouw ongeschikt, 
omdat het te grof en te weinig duurzaam is. De rijpe vruchten 
worden zoowel in Bantam als in Banjoewangi gegeten, doch zijn 
niet bijzonder smakelijk. Het zaad is langwerpig, sterk geknobbeld 
en aan beide einden afgestompt (K. & V. — V, bl. 416). 


Elaeocarpus grandiflora, Smith (E. lanceolata, Bl, 
Monocera lanceolata, Hassk.). 

Volksnamen. Mal. : Anjang-anjang — Soend:: Ambit, Anjang- 
anjang —Jav.: Anjang-anjang, Kémaitan, Maitan, Radja sor, 
Rédjasa. 

Kromme, laag vertakte boom, 10 tot 26 M. hoog en 50 à 65 cM. 
dik, verbreid over Zuid-Oost Azië, op Java wildgroeiend alleen 
gevonden in West- en Midden-Java beneden 500 M., doch overal 
in de laagvlakte veel als sierboom aangeplant. 

Het hout wordt als te krom en te warrig door de inlanders niet 
gebruikt. 

De fijngestampte, intens bittere schors staat in Solo in hoog aan- 
zien als uitwendig geneesmiddel tegen hardnekkige beenzweren: 
voorbeelden van spoedige genezing door dat midddel werden ons in 
loco medegedeeld (K. & V. —I, bl. 242). Te Buitenzorg vernam ik, 
dat de bast deel uitmaakt van een middel tegen vrouwenziekte. 
Boorsma (Plantenstoffen III, bl. 116) vond er een stikstofvrije, niet 
glucosidische bitterstof in, die verlammend werkte op het ruggemerg 
en samentrekkend op het hart van het proefdier (een kikvorsch). 

De bladeren worden in Midden-Java in den inlandschen medi- 
cijnhandel verkocht (Boorsma, Geneesmiddelleer, bl. 19). Een af- 
kooksel ervan wordt volgens Mevr. Kloppenburg gedronken tegen 
loomheid: in het Tijdschr. voor Land- en Tuinbouw en Boschcul- 
tuur, 2e jaargang, bl. 137 wordt vermeld, dat de javanen ze gebruiken 
tegen galaandoeningen. Volgens Boorsma, die mij mededeelde, dat 
zij een bestanddeel vormen van een drank tegen syphilis, bevatten zij 
dezelfde bitterstof als de bast en bovendien een weinig saponine. 


1) De Museum-verzameling bevat 3 gronongsoorten. 


171/4921. 


171/4921. 


1171/4921. 


ELAEOCARPUS. 181 


De zaden, gemakkelijk te herkennen aan de lange, naar één zij- 
de gekromde, stompe stekels, waarmede de lichtstroogele, houtige 
steenwand is bezet, vindt men steeds in voorraad bij de hande- 
laars in inlandsche geneesmiddelen. Ook zij bevatten de bitterstof 
bovengenoemd (Boorsma). Zij worden aangeduid als anjang-anjang 
of kajoe anjang en worden in vele djamoe's gebruikt. Blume (Bij- 
dragen, bl. 142) vermeldt, dat zij hier algemeen bekend staan als 
een zacht pisdrijvend middel: men bereidt er een afkooksel van, 
t welk lauwwarm met korte tusschenpoozen wordt te drinken 
gegeven. Mevr. Kloppenburg zegt, dat zij dienen ter vermenging 
met andere kruiden tegen syphilis en zweren en dat bij pijnlijk 
wateren, als de urine vlokkig is tengevolge van kouvatten op de 
blaas, een aftreksel van kajoe anjang met adas-poelasari wordt 
gedronken. Ook te Buitenzorg gebruikt men boewah ambit in diu- 
retische middelen tegen vrouwenziekte en blaassteen. 

In het Museum: Hóut, zaden. 


Elaeocarpus macrophylla, B/. 
Volksnamen locaal en onvast. Soend.: Katoelampa badak, 
Ki kêtjapi. 

Boom, 25 tot 30 M. hoog en 50 à 60 cM. dik, voorkomende 
over geheel Java tusschen 100 en 1000 M. zeehoogte, doch zeld- 
zaam en verstrooid groeiend. Het hout wordt als te zeldzaam en 
te weinig deugdelijk niet door de inlanders gebruikt (K. & V. — 1, 
bl. 249). Hasskarl (Het Nut No. 416) daarentegen noemt het grof 
en wit, doch onaantastbaar voor witte mieren en bij den huisbouw 
in gebruik. Dezelfde zegt, dat de zure vruchten rauw worden ge- 
nuttigd, terwijl K. & V. slechts vermelden, dat zij door de apen 
veel worden gegeten. 

Mogelijk is dit een der door Rumphius (lll, bl. 163) onder den 
naam van Ganitrus oblongus beschreven soorten (Zie Elaeo- 
carpus spec. div). 


Elaeocarpus Mastersi, King. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Tjoemantoeng mérah. 
Gewoonlijk kleine boom, die echter, naar men zegt, somtijds 
een hoogte van 60 voet bereikt. Het lichtbruine hout is tamelijk 
hard en zwaarder dan dat van de meeste andere Elaeocarpussoorten: 
het wordt gebruikt voor huisbouw, daksparren en voor brandhout 
(Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 18). 


Elaeocarpus obtusa, Bl. (Monocera obtusa, Hassk.). 
Volksnamen onvast en verward. Soend.: Hoeroe lapoeng, 

Ki képêr, Ki sikop, Talangtang, Tangtalang — Jav.: Handoel. 
Boom, 20 tot 30 M. hoog en 80 à 100 cM. dik, voorkomend 
in het westelijk deel van den archipel, op Java bijna uitsluitend 
in de hoogere bergstreken, vooral op 1200 à 1400 M. zeehoogte, 
doch ook op 50 en op 1750 M. Hoewel het hout niet moeilijk in 
groote hoeveelheden is te krijgen, wordt het wegens te geringe 
duurzaamheid slechts zelden door de inlanders voor huisbouw 
gebezigd (K. & V. —lI, bl. 244). Hasskarl (Het Nut No. 557) be- 
schrijft het als sterk, fijn en licht en zegt, dat het niet wordt aan- 


Zaden. 


Hout. 


Vruchten. 


Hout. 


Bladeren. 


1771/4921. 


1711/4921. 


171/4921. 


1711/4921. 


171/4921. 


Hout. 


182 ELAEOCARPCAEAE — GONYSTYLACEAE. 


getast door witte mieren, zoodat men het wel gebruikt voor huis- 
bouw, doch hoofdzakelijk voor kano’s. 

De bittere bladeren gelijken sterk op die van Symplocos odo- 
ratissima, Chois. en worden, denkelijk alleen op grond van die 
gelijkenis, daoen sêriawan genoemd en voor hetzelfde doel gebruikt 
(Boorsma, Geneesmiddelleer, bl. 33). 


Elaeocarpus oxypyrena, K.& V. (E. acuminata, K.& V.). 
Volksnamen onzeker. Soend.: Katoelampa—Jav.: Djénitri. 
Boom, tot 25 M. hoog en 160 cM. dik, alleen bekend van West- 
en Midden-Java tusschen 400 en 1500 M. zeehoogte. Het hout wordt, 
niet zeer duurzaam en veelal krom zijnde, door de inlanders niet 
gebruikt. De vruchten zijn eetbaar (K. & V. — 1, bl. 258). 


Elaeocarpus pedunculata, Wall. 
Volksnamen. Mal. Malakka: 7Zjoemantoeng djantén. 

Tot 60 voet hooge boom, op het Mal. Schiereiland veel voor- 
komend in het laagland. Het hout is lichtrood, drijft en wordt 
voor huisbouw, daksparren, enz. gebruikt, doch is niet zeer duur- 
zaam (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 18). 


EFlaeocarpus stipularis, Bl. (E. tomentosa, BI). 
Volksnamen onzeker. Mal. : Médang tijo (Malakka) — Soend.: 
Djénitri. 

Boom, 20 tot 25 M. hoog en 40 à 50 cM. dik, van het westelijk 
deel van den Mal. Archipel, op Java alleen gevonden in de Preanger 
Regentschappen tusschen 1300 en 1500 M. zeehoogte. Het hout 
wordt als te zeldzaam en te weinig duurzaam door de inlanders 
niet gebruikt (K. & V. —I, bl. 251). Ook uit Ridley’s mededeelingen 
(Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 17) blijkt, dat het niet duurzaam is 
en onderhevig aan splijten, doch niettemin voor huisbouw, dak- 
sparren en pakkisten wordt gebezigd. 


Elaeocarpus Valetonii, Hochr. 
Volksnamen. Mal.: Rémpoedoeng (Banka). 

Tot 25 à 30 M. hooge boom, met rechten, rolronden stam en 
hoog aangezette kroon, op Banka algemeen op moerassige plaatsen 
in de kuststreken. Het hout (kernhout is niet aanwezig) wordt 
gezegd niet door boeboek te worden aangetast en dient bij den 
huisbouw voor planken onder dak. 

In het Museum: Hout. 


Elaeocarpus spec. div. 

Onder den naam van Ganitrus oblongus beschrijft Rum- 
phius (III, bl. 163) een hoogen woudboom van Ambon, ook voor- 
komend op Bali en Celebes. Op Makassar, zegt hij, kent men 
twee soorten daarvan, een tamme, die bij de huizen wordt geplant, 
met kleine, smalle vruchten ter grootte van de vrucht van Gnetum 
Gnemon, L., en een wilde; beide hebben eetbaar vruchtvleesch. 
Het hout van de wilde (en van de tamme ?) is grauwrood met 
wit spint, grof, hard, zwaar en duurzaam; op Bali en Makassar 
wordt het gebruikt bij den huisbouw, doch op Ambon niet. De 


ELAEOCARPUS — GONYST YLUS. 183 


vruchten van de wilde zijn zoo groot als duiveneieren, van de Vruchten. 
tamme op Makassar, als gezegd, zoo groot als eer mélindjo. Rijp 
zijn zij donkerrood met een donkergeel, droog, doch week en niet 
onsmakelijk vruchtvleesch; zij worden rauw bij wijze van versna- 
pering gegeten. Het weinige vruchtvleesch hecht zich aan de 
tanden, waaraan de mal. en mak. naam tahi gigi is ontleend. Op 

Bali draagt de wilde den naam van Katoelampa. 


171/4921. Elaeocarpus spec. 
Volksnamen. Mal. Amb.: Pégang mata — Tern.: Sal. 

Lignum momentaneum beschrijft Rumphius (lll, bl. 164) 
als een dikken boom, hooger dan een djëroekboom, in de Moluk- 
ken zeer algemeen. Het versche hout is bleekgeel als palmhout, Hout. 
dicht, zwaar en sappig, oogenschijnlijk zeer duurzaam, doch het 
vergaat binnen weinige maanden. Op Ternate echter, zegt R., schijnt 
het droger en vaster te zijn, want daar wordt het hout van oude stam- 
men soms gebruikt voor stijlen. Droog is het goed om te branden. 

De vruchten hebben de grootte van hazelnoten en bevatten 
onder een dun laagje vruchtvleesch een zaad, rondom met wratjes Zaad. 
en gaatjes bezet als een djënitri, met vier uitstekende kammen. 
Men slijpt ze wel aan de beide einden af om ze aan snoeren te 
kunnen rijgen en zij laten zich zoo fraai polijsten als djënitri, 
waarop zij voor hebben, dat zij niet, zooals vaak het geval is met 
deze, bij het doorboren uiteenvallen. 


171/4922. Sloanea Sigun, Schum. (Echinocarpus Sigun, Bl). 
Volksnamen. Soend.: Bèlékéêtèbèk, Boeloe noenggal — Jav.: 
Mérantong. 


Meestal rechte boom, 25 tot 40 M. hoog en 80 tot 120 cM. dik, 
op Java tusschen 150 en 1600 M. verstrooid groeiend, doch soms 
in zoo groot aantal bijeen, dat men van een Sloanea-woud zou 
kunnen spreken. Niettegenstaande het hout in groote afmetingen ís 
te krijgen, wordt het als te weinig duurzaam door de inlanders 
slechts zelden gebruikt. Voor pakkisten is het waarschijnlijk zeer 
geschikt (K. & V.—l, bl. 236). 


GONYSTYLACEAE. 


173/4936. Gonystylus bancanus, Baill. (Aquilaria bancana, 
Miq., A. macrophylla, Mig, Gonystylus Miquelía- 
WWS FAG 
Volksnamen. Mal.: Kajoe boeloe, Ménaméng, Namêng, (alle 
op Banka). 

Woudreus, tot 45 M. hoog en 100 cM. dik, van het westelijk 
deel van den Maleischen Archipel, op Java zeldzaam voorkomend 
in de heete laagvlakte en niet boven 600 M. zeehoogte (K & V. — 
IX, bl. 48). Uit Borneo werd mij medegedeeld, dat hij het meest 
wordt aangetroffen op alluviale gronden aan de kanten van rivieren 
die nu en dan buiten haar oevers treden en Cordes zegt van zijn 
pinang baik, dat hij veel wordt gevonden langs de baai van Troe- 
san, in de bosschen van Indrapoera en in Priaman (Tijdschr. d. [. 
Mij. v. N. & L. dl 14, bl. 184). 

De stam is zuilvormig en bijna zuiver rolrond: Cordes noemt Werkhout. 


184 GONYSTYLACEAE — TILIACEAE. 


1734936. het een goede houtsoort, hard, fijn van vezel, bruin van kleur, voor 


Keukhout. 


planken, stijlen, enz. zeer geschikt. Uit andere berichten blijkt 
echter, dat het aan weer en wind zeer weinig weerstand biedt. 

Veel belangrijker is deze boom als leverancier van een soort 
van aloë- of agêlhout. Het ware reukhout van dien naam is afkomstig 
van Aquilaria Agallocha, Roxb. (Fam. Thymelaeaceae), een boom uit 
den Himalaya, doch daar men het echte Agallochum niet in genoeg- 
zame hoeveelheid kan bekomen, zegt Rumphius (IL, bl. 40), en het ge- 
heele Oosten in reukwerk groot behagen heeft, moeten er andere 
houten opkomen, die daarmede eenige overeenkomst bezitten, om 
deszelfs plaats te vervullen, al naar elk landschap ze bij de hand heeft. 
Een der voornaamste daarvan is de, m.i. wel terecht door Rumphius 
als Agallocehum spurium, basterd-Agallochum, aangeduide 
Gonystylus bancanus, door hem beschreven als een groote boom 
van Borneo en Palembang, ook voorkomend op Bangaai, Soela- 
besi en Ternate. Het reukhout beschrijft hij als hooggeel met don- 
kere plekken, zonder harsachtige aderen; het is week in het kauwen 
@n smaakt naar kamillen met een bitteren nasmaak: de oudste 
stukken zijn wat harder en broos. Heel hoog schatte Rumphius 
het niet: bij het verbranden mist men den geur van citroen- 
schillen, die het echte aloë-hout kenmerkt: eerder riekt het naar 
kamillen. Sommigen doen het wel onder de gewone doepa om 
het volume te vergrooten, doch niet om den geur te verbeteren, 
want daarvoor is het niet geschikt (R.). 

Het garoehout dat men op Java koopt, is in den regel afkomstig 
van Gonystylus. Het grootste deel wordt aangevoerd van Borneo, 
in het bijzonder Bandjermasin en heeft een locale waarde vam 
3 à 5 gulden per picol. In verband met dezen geringen prijs geeft 
men zich op Borneo, waar het zoowel in het uiterste Westen 
als in de Z.&O. Afdeeling bekend is als garoe boewaja, daarvoor 
weinig moeite. De boom wordt geveld, het onverharste hout ver- 
wijderd en de overblijvende kern als garoehout in den handel 
gebracht. Verder zamelt men de stukken in van vergane boomen, 
die bij toeval worden gevonden. Bijgevolg treft men het in den 
handel aan in den vorm van lange, dikke, massieve, ronde stuk- 
ken en van gedeeltelijk vergane, meer of minder verharste stuk- 
ken, in uiterlijk volkomen overeenkomende met het op dezelfde 
wijze verkregen Aquilariahout. De kwaliteit is volgens Boorsma 
(Bulletin VIl du Dépt. de |’ Agr., 1907) afhankelijk van de mate 
van verharsing: de betere, sterker verharste stukken zijn zwaar- 
der dan water. Het sterk verharste hout heet op Java garoe tan- 
doek, het minder sterk verharste garoe ramês (ramës = wrijven, 
kneden.). Op Banka heet het sterk verharste hout, evenals dat 
van Aquilaria, garoe tënggêlêm of g. tandoek (tënggëlém = zin- 
ken, tandoek = hoorn), in tegenstelling waarmede het weinig ver- 
harste wordt aangeduid als garoe timboel (timboel = drijven). 
Versch aangesneden heeft het een eigenaardigen, doch zwakken 
geur: de karakteristieke reuk treedt eerst op bij verbranden. Be- 
halve als grondstof voor het bereiden van stanggi dient het op 
Java zeldzamer om te rooken tegen asthmatische aandoeningen ; ook 
maakt men er wandelstokken, kistjes, krisheften, enz. van. 

In het Museum: Reukhout. 


1714/4938. 


1174/4944, 


174/4953. 


GONYSTYLUS — CORCHORUS. 185 


TILIACEAE. 


Berrya Ammonilla, Roxb. 
Volksnamen onbekend. 

Boom, tot 35 M. hoog en 80 cM. dik, van Zuid-Oost Azië, door 
K.& V. (V, bl. 406) alleen gevonden op het Watangan-gebergte in 
Besoeki tusschen 10 en 300 M. zeehoogte en daar verstrooid groeiend, 
doch niet zeldzaam. In Eng.-Indië heeft het roode kernhout een goeden 
naam wat betreft duurzaamheid en veerkracht, doch op Java waren 
de eigenschappen bij de door Koorders ondervraagde inlanders 
onbekend. Deze soort, zegt hij, levert een sprekend voorbeeld van 
een deugdelijke houtsoort, waarvan zelfs aan de meest ervaren in- 
landers op Java de eigenschappen en naam onbekend zijn. 


Pentace polyantha, Hassk. 
Volksnamen. Soend.: Sigeung. 

Boom, 35 à 40 M. hoog en 100 tot 150 cM. dik, alleen bekend van 
West-Java beneden 250 M. zeehoogte, daar in enkele streken nog- 
al algemeen. De stam is zuilvormig en eerst hoog boven den 
grond vertakt. Het hout wordt door de inlanders om zijn sterkte en 
duurzaamheid geroemd; het werdt gebruikt voor huisbouw en 
voor bruggen (K. & V. —l, bl. 208). 


Corchorus acutangulus, Lamk. 

Volksnamen. Mal.: Ganja oetan (Mol), Roempoet tahi sapi 
(Menado) — Soend.: Dèngdèk poik, Djéngotan—fav.: Bantji, 
Gédangan, Koemboelan, Kopèn, Wadêéran, Widjènan — Alf. 
Minah.: Kénal in també. 

Kruid, een cosmopoliet der tropen, door Rumphius (V, bl. 213) 
beschreven onder den naam van Ganja agrestis als een on-. 
kruid met half liggende stengels van verlaten tuinen en kanten 
van wegen en akkers. î 

Uit den bast kan men garen maken, doch datis volgens Rum- 
phius grover en minder duurzaam dan dat van C. capsularis, L. 
Bij de ambonneezen heeft het geen gebruik, behoudens datde slaven 
het bij gebrek aan beter bezigen als moeskruid (R.). 


174/4953. Corchorus capsularis, L. en C. olitorius, L. 


De eng.-indische jute, de bastvezel van de beide hier genoemde 
Corchorus-soorten, vooral van de eerste, is een specialiteit van 
Bengalen en Asam, waar jute en rijst elkaar afwisselen. De cultuur 
ervan is wel in geen van de warmere landen der aarde onbeproefd 
gebleven en ook herhaaldelijk met groot vertrouwen aanbevolen 
voor Java. Teysmann schreef in 1857 in het Natuurkundig Tijdschr. 
v. N. 1. dl 14, bl. 350, dat hij te Padang Sidempoean en elders 
Corchorus capsularis (silangkang) zag, die naar zijne meening zeer 
geschikt als bijcultuur zou kunnen worden geteeld, daar het een 
zaadplant is, welke in een paar maanden tijds een genoegzame 
hoogte bereikt (5 à 6 voet) om te kunnen worden geoogst. Deze 
silangkang zag hij nergens op Java en zij verschilde ín habitus 
zeer van de C. capsularis, die in ’s Lands Plantentuin werd gekweekt, 
doch te klein bleef om er partij van te kunnen trekken, terwijl de 


174/4953. 


186 TILIACEAE. 


sumatraansche rechtstandig opschoot en zich niet vertakte !). Dat 
dadelijk een proef werd aangezet met het medegebrachte zaad is 
bij een voortvarend man als Teysmann wel waarschijnlijk, doch 
gevolg heeft zijn aanbeveling in elk geval niet gehad. Uit de 
Verslagen van ’s Lands Plantentuin blijkt echter, dat in 1875 en 
daarna met jute te Buitenzorg en elders is geëxperimenteerd. De 
resultaten der proeven werden gunstig genoemd, maar dat zij niet 
werden vervolgd, kan niet worden, aangemerkt als een bewijs van 
slagen. In het Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & L. dl 41, 1890, bl. 38 
worden proeven beschreven, genomen in Bagelen: daaruit wordt 
onomwonden geconcludeerd, dat de jutecultuur er zich wel nimmer 
zal ontwikkelen tot een volkscultuur. De hoop haar hier in te voe- 
ren, bleef intusschen levendig, zooals blijken kan uit de „beknopte 
handleiding voor de jutecultuur van J.A.W. Wiselius’, gepubliceerd 
in het Tijdschr. v. Land- en Tuinbouw en Boschcultuur 4e jaar- 
gang, bl. 18. In Bulletin No. 28 van het Kol. Museum (1903), bl. 
81, wordt gezegd, dat de cultuur van jute op Java vermoedelijk 
even voordeelig kan geschieden als in Br.-Indië, doch dat een ern- 
stige poging op groote schaal nog nooit was gedaan. Dit is tenslot- 
te geschied in 1904/5 na een studiereis naar Eng.-Indië, onderno- 
men door Prof. Treub en Dr. Tromp de Haas, welke laatste in Teys- 
mannia 1904, bl. 191, een kleine handleiding voor de jutecultuur in 
het licht gaf. Het leerzame verslag van denzelfden in Teysmannia 
1905, bl. 745, stelt de factoren, die het welslagen beheerschen, hel- 
der in het licht. Bengalen, zegt T. d. H., is het uitverkoren land voor 
den jutebouw, omdat er met betrekkelijk weinig moeite en geringe 
kosten de hoogste vezelopbrengsten worden verkregen, de werk- 
krachten overvloedig en goedkoop zijn en in de derde plaats, 
omdat- het transport van de vezel naar de handelscentra gemak- 
kelijk en goedkoop is. De vraag of jute elders groeien wil, is dus 
geenszins beslissend voor het feit of er jute in concurrentie met 
Eng.-Indië kan worden geproduceerd. Economische en andere fac- 
toren behoefden echter bij de in 1904/5 in Kedoe genomen proef 
op groote schaal niet eens in het geding te worden gebracht, daar 
de uit bengaalsch zaad geteelde jute, zoowel C. capsularis als C. 
olitorius, een abnormalen groei vertoonde. C. olitorius stond nog 
geen twee maanden na het uitzaaien en nauwelijks een voet hoog 
reeds in bloei; de andere soort had het tot geen grootere hoogte 
gebracht dan 85 cM., toen de vruchten reeds begonnen te rijpen. 

Tegelijkertijd werden op tal van andere plaatsen proeven geno- 
men door een syndicaat, dat zich ten doel had gesteld eens voor 
goed uit te maken, of jute op Java al dan niet met voordeel kan 
worden verbouwd; de resultaten daarvan waren niet beter dan 
die der door het gouvernement bekostigde proef met tien bouws. 
Deze uitkomsten hebben het langzamerhand eentonig wordend 
aandringen op bevordering van de jutecultuur doen ophouden, 
tenminste van meer of minder invloedrijke zijde. Kleine proefne- 
mingen hebben daarna zoowel op Java als elders plaats gevonden. 
Zoo is in 1906 nog eens geëxperimenteerd te Loeboek Sikaping 


1) Van de jute bestaan een groot aantal vormen. Hoyer rapporteerde in 
het Jaarboek 1905 Dept. v. Landb., bl. 10, dat hij te Calcutta in een proef- 
aanplant er 75 bij elkaar zag. 


CORCHORUS — ACTINOPHORA. 187 


in de Pad. Bovenlanden, doch ook daar mocht men niet de vol- 
doening smaken de planten een voldoende hoogte fe zien bereiken. 
De slotsom van een verhandeling in het Verslag van het Vezel- 

“congres (Rapporten en Nota's, bl. 55) is, dat, van welke zijde ook 
bezien, het jute-vraagstuk voor Ned.-Indië slechts ongunstige uit- 
komsten of vooruitzichten oplevert. Van een opwekking tot bevor- 
dering van de jutecultuur mag volgens den schrijver dan ook 
vooralsnog geen sprake zijn. 

Beide Corchorus-soorten worden hier in het wild aangetroffen. 
C. capsularis, Mal.: Ganja tjina (Mol), Rami tjina (Mol.), Sérani 
(Atjeh) — Bat. : Silangkang, wordt op Java volgens Backer’s School- 
flora op vochtig bouwland en aan waterkanten gevonden als een 
l à 2 M. hoog kruid. Het voorkomen op Sumatra is reeds vermeld. 
Rumphius (V, bl. 212) noemt hem Ganja sativa en zegt, dat 
men hem algemeen aanduidde als sajoer benggala, omdat hij een 
moeskruid was van de bengaalsche slaven. Het bezit van bastvezel 
was hem bekend, ook dat de jute in Eng.-Indië werd geteeld; 
in zijn tijd had deze vezelstof echter nog geenszins de beteekenis 
van thans. Rumphius zegt verder, dat men hem ook plantte op 
Boeton, van waar hij naar Ambon werd overgebracht. 

C. olitorius, Jav.: Gédangan, Pisangan, wordt op Java volgens 
Backer’s Schoolflora 0.50 à 2 M. hoog en groeit insgelijks op 
braakliggende akkers op vochtig terrein. Backer zegt, dat in som- 
mige streken de bladeren als groente (sajoer?) worden gegeten. 

In het Museum: Vezels. 


174/4962. Trichospermum (Diclidocarpus) javanicum, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Endilau nasi, Nilau nasi (Palembang) — 
Soend.: Dolog. 

Kromme boom, 13à15 M. hoogen 25 tot 35 cM. dik, meestal kleiner, 
op Java zeldzaam en alleen voorkomend in het uiterste westen op 100 
M. zeehoogte. Het hout wordt als te klein en te weinig deugdelijk niet 
door de inlanders gebruikt; uit den bast wordt goed touw gemaakt (K. Bast. 
& V. —I, bl. 231). Dit touw bestaat uit ineengedraaide baststrooken 
en munt daardoor in uiterlijk niet uit boven de meeste andere mate- 
rialen, die door de inlanders voor hetzelfde doel worden gebezigd. 

In het Museum: Vezel, touw. 


1714/4963. Schoutenia (Actinophora) Buurmanni, K. & V. 
Volksnamen. Soend.: Ki tèrong — Jav.: Walikoekoen. 

Hooge boom van Noesa Kambangan tusschen 30 en 50 M. zee- 
hoogte (K. & V. —l, bl. 215), door Backer ook veelvuldig aan- 
getroffen in de vlakte van Madjenang (Banjoemas), waar het bleek 
vleeschkleurige hout zeer hoog bij de bevolking staat aangeschre- 
ven. Volgens K. & V. wordt het te Tjilatjap zoowel om de sterkte 
als om de groote duurzaamheid door de inlanders voor huisbouw 
op één lijn gesteld met Lagerstroemia speciosa, Pers. 

In het Museum: Hout. 


174/4963. Actinophorafragrans,R.Br. (Schoutenia ovata, Korth.). 
Volksnamen. Soend.: Harikoekoen — Jav.: Landji (jeugd- 
naam), Walikoekoen — Mad.: Kokon. 

Boom, 20 tot 25 M. hoog en 40 à 45 cM. dik, meestal kleiner, 


188: TILIACEAE. 


verbreid over geheel Java beneden 500 M. zeehoogte, vooral veel- 
vuldig voorkomend in de heete laagvlakte van Midden- en Oost- 

Hout. Java, soms gezellig groeiend. De stam is zelden recht en nogal 
laag bij den grond vertakt; het zeer smalle spint is vuilwit, het 
kernhout effen lichtroodbruin of vleeschkleurig. Om de groote 
elasticiteit wordt het veelvuldig gebezigd voor karboomen en 
stelen van werktuigen en het kan, mits goed behandeld, ongetwij- 
feld nog worden dienstbaar gemaakt aan tal van andere speciale 
doeleinden, waarvoor djatí niet gebruikt kan worden. Het is een 
der kostbaarste van de meer algemeen voorkomende javaansche 
houtsoorten (K. & V. — 1, bl. 211). Het is vast van weefsel, taai en 
duurzaam, heeft een gestrekten draad en laat zich gemakkelijk 
splijten en bewerken. Voor den huisbouw en ook voor wagen- 
makerswerk, zooals disselboomen, bezit deze houtsoort door haar 
groot draagvermogen uitmuntende eigenschappen. De inlanders 
gebruiken haar voor assen van karren en voor ankerstokken op 
hun vaartuigen (De Sturler, Houtsoorten No. 56). 

Bast. De bast wordt wel als grof bindmateriaal gebezigd. 

In het Museum: Hout, bast. 


174/4066. Grewia acuminata, /uss. (G. odorata, Bl, G.scabri- 
da, Wall). 
Volksnamen. Soend.: Areuj ki lalaki, Drowak — Jav.: Toe- 
koel tokal. 


Klimmende heester, 3 tot 10 M. lang, voorkomend in kreupelhout 
en bosschen van af de laagvlakte tot op 1000 M. zeehoogte (Backer, 
Bast. Schoolflora). De bast zonder de schil wordt gedroogd en gebruikt 
om er de rijstbossen mee te binden (Hasskarl, Het Nut No. 565). 
In het Museum: Vezel. 


174/4966. Grewia celtidifolia, Juss. 
Volksnamen. Jav.: Talok. 
Meestal kromme boom, 10 tot 15 M. hoog en 25 à 35 cM. dik, op 
Java alleen voorkomend in het Midden en het Oosten beneden 250 M. 
zeehoogte, verstrooid groeiend, doch in sommige streken, bijv. in 


Hout. Semarang, algemeen. Het hout is zeer veerkrachtig en duurzaam 
en ís overal bij de inlanders bijzonder gezocht voor stelen van bijlen 
Bast. en voor karboomen (K. & V. — 1, bl. 223). De taaie bast wordt 


door de inlanders als bindmateriaal gebezigd. 
In het Museum: Vezel. 


174/4966. Grewia eriocarpa, Juss. (G. inaequalis, Bl). 
Volksnamen. Soend.: Talok — Jav.: Talok. 
Kromme boom, 10 tot 15 M. hoog en 25 à 35 cM. dik, alleen bekend 
van de Preanger Regentschappen en Madioen, beneden 350 M. zee- 


Hout. hoogte; bij Tomo (Afd. Soemedang) is hij algemeen. Het hout is 
daar zeer gezocht voor stelen van bijlen (K. & V. —l, bl. 221). 
174/4966. Grewia excelsa, Val. 


Volksnamen. Jav.: Talok, T. kapoer, T. wingka. 
Hoogstens 12 M. hooge en tot 35 cM. dikke, veelal nogal kromme 
boom, op Java alleen voorkomend in het oostelijk deel en daar in de 


ACTINOPHORA — GREWIA. 189 


heete laagvlakte niet gezellig groeiend, maar soms vrij talrijk verte- 
genwoordigd. Het hout wordt bijzonder geroemd om zijn elasticiteit, Hout. 
doch is slechts in korte afmetingen te bekomen (K.& V.—V, bl. 411). 


174/4966. Grewia laevigata, Vahl (G. oblongifolia, B/). 
Volksnamen. Mal.: Torhooi (Palemb.) — Jav.: Oeris-oerisan 
— Boeg.: Dadja-dadja — Alf. Minah.: Bosi, Kakini, Ma- 
woenoet, Woenoet. 

Zeer kromme, laag bij den grond ordeloos vertakte boom, 10 
à 13 M. hoog en 20 tot 30 cM. dik, meestal lager. Hij is verbreid 
over de tropen der Oude Wereld en Australië en op Java in vele 
streken beneden 900 M. zeehoogte zeer algemeen, vooral in Mid- 
den- en Oost-Java. 

Het hout wordt als te krom, te weinig deugdelijk en te klein Hout. 
niet door de inlanders gebruikt (K. & V. — I, bl. 219). In Palem- 
bang wordt het gezegd zacht doch veerkrachtig te zijn; het dient 
daar, indien in redelijke lengten te verkrijgen, voor dakribben. 

De bast van jonge boomen, in reepen van den stam getrokken, Bast. 
wordt 1 à 2 dagen geweekt, van de waardelooze schorslaag ont- 
daan en dan na drogen gebruikt als bindmateriaal, dat wel grof 
is, maar zeer sterk moet zijn. 

In het Museum: Vezel. 


174/4966. Grewia paniculata, Roxb. 
Volksnamen. Mal.: Lijak (Lamp.), Mêmantoet (Banka), Tijén- 
dérai (Malakka) — Soend. : Drowak — Jav.: Dloewak,Dloe- 
wang. 

Meestal kromme boom, 15 à 17 M. hoog en 25 tot 40 cM. dik, 
verbreid over Z. O. Azië; op Java komt hij beneden 250 M. zeehoogte 
vooral voor in het midden en oosten, in vele streken algemeen. 

Het hout wordt zelden door de inlanders gebruikt; soms echter Hout. 
wordt het voor stelen van bijlen gebezigd (K. &. V.— I, bl. 225). Ridley 
(Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 18) beschrijft het als zwaar en hard en 
donkerbruin met witte spikkels. Men maakt er goede houtskool van. 

De bladeren vinden medicinaal toepassing. Greshoff (Planten- Bladeren. 
stoffen II, bl. 39) vermeldt van Grewia Microcos, L., waarvan G. pani- 
culata, Roxb. waarschijnlijk slechts een vorm is, dat de adstringee- 
rende bladeren bij tusschenpoozende koortsen, diarrhee, enz. worden 
gebruikt. Te Buitenzorg vernam ik, dat drowak-bladeren, met 
adas-poelasari gewreven, tegen neus- en mondspruw worden aan- 
gewend. Greshoff vond er, behalve veel looistof, niets bijzonders in. 

Volgens mondelinge mededeeling van Dr. Boorsma worden te Bloemen. 
Buitenzorg de gestampte bloemen kleinen kinderen op het hoofd 
gelegd bij verkoudheid. 


In het Museum: Vezel, bladeren. 


1774/4966. Grewia salutaris, Span. 
Volksnamen. Timor: Pasoler. 
Aan Grewia excelsa, Vahl nauw verwant boom, die gezegd wordt 
het oorspronkelijke kajoe timor te leveren. Mij werd in Juli 1914 
van Timor bericht, dat kajoe timor of pasoler-bast daar bij kneu- gast 
zingen wordt geraspt op een grove dakpan en als pap op de ge- 


1174/4971. 


1174/4971. 


1714/4972. 


Hout. 


B 


ast. 


190 TILIACEAE — MALVACEAE. 


kwetste plaats wordt geappliceerd. Bij inwendige kneuzing wordt 
den geheelen dag door bij kleine hoeveelheden tegelijk een aftreksel 
van den bast ingenomen. Dat dit inderdaad de bast is, door Teys- 
mann in het Natuurkundig Tijdschr. v. Nl. dl 34, bl. 508 genoemd 
als Grewia salutaris, blijkt uit de door hem opgegeven volksnamen 
pasolder of kajoe timor en zijn omschrijving van de toepassing, 
die woordelijk als volgt luidt: De bast wordt op een steen fijn- 
gewreven en met arak of water op uitwendige kneuzingen of be- 
leedigingen gelegd, die daardoor spoedig genezen en verdwijnen. 
Inwendig wordt hij tot hetzelfde doel als thee gedronken; voor 
vele andere ziekten wordt hij aangewend. 

Naar aanleiding van mijn vraag, of deze bast naar Java wordt 
uitgevoerd, deelde mijn zegsman, de Heer J. Teffer, sinds vele 
jaren agent der K.P.M. te Koepang, mede, dat alleen nu en dan 
een zeer kleine hoeveelheid wordt verzonden aan lieden, òf van 
Timor afkomstig, òf door een verblijf op Timor toevallig bekend 
geraakt met het gebruik van deze medicijn. Op grond van dit 
bericht geloof ik niet, dat de bast van Grewia salutaris, Span. een 
rol speelt in den hedendaagschen handel ín inlandsche genees- 
middelen op Java. Het gebied van toepassing van kajoe timor al- 
daar is ook veel uitgebreider dan het hier omtrent pasoler-bast 
medegedeelde (Zie onder Peltophorum ferrugineum, Benth.). 

In het Museum: „Bast. 


ET auriculatum, Desf. 
Volksnamen. Mal: Nilaukoetjing(Palemb.)—Mad.: Dloepang. 
Veelstammig heestertje, 1.00 à 2.00 M. hoog, voor Java vermeld, 
maar daar in de laatste 50 jaar niet teruggevonden. Op Madoera komt 
hetop vele plaatsen overvloedig voor en draait men uit den van de 
schorslaag ontdanen bast een net uitziend touw. 
In het Museum: Vezel en touw. 


Diplophractum subobovatum, Hochr. 
Volksnamen. Alf. Amb.: Hoenoet. 

Onder den naam van Perticaria tertia parvifolia be- 
schrijft Rumphius (lil, bl. 189) een lagen boom met dikken stam, 
bestaande uit een uiterst week, licht, slecht hout: die stammen 
worden gebruikt als sparren voor tijdelijke werken. 


Columbia javanica, Bl 
Volksnamen. Mal.: Kajoe oelés (Lamp.) — Soend. : Djaloe- 
pang, Sampora. 

Boom, 10 tot 25 M. hoog en 40 à 45 cM. dik, verstrooid groeiend 
in West-Java tusschen 50 en 300 M. zeehoogte. Het hout wordt 
soms voor huisbouw gebruikt, doch is niet zeer geacht. Van den 
bast wordt vrij goed touw voor vischnetten gemaakt (K. & V. — 
|, bl. 228). Hasskarl’s Nut (No. 221) zegt daarvan het volgende: 
De bast wordt van de groene schil gezuiverd en geeft een bijzonder 
sterk, doch grof touw, indien men het zonder verdere bewerking 
slechts met de hand eenige keeren draait. Men gebruikt dit tot 
alle huiselijke zaken, waartoe sterk touw noodig is en ook tot het 
leiden der buffels, waaraan de naam djaloepang is ontleend. Door 


GREWIA — ABUTILON. 191 


betere bewerking kan men echter een fijn, tamelijk sterk touw 
daaruit maken. Sampora-touw ziet er inderdaad beter uit dan de 
groote meerderheid van andere materialen, die door de inlanders 
zooal voor bindwerk en touw worden gebezigd en wordt in het 
Tijdschr. v. Land- en Tuinbouw en Boschcultuur 4e jaargang, 
bl. 49, geroemd als de beste der inlandsche vezelstoffen. In Zuid- 
Sumatra kiest men voor bindmateriaal stammetjes of takken, niet 
dikker dan een mans arm; strooken van den binnenbast dienen daar 
ook voor het vlechten van matten, waarop men padi e.d. droogt. 
De bast van oudere boomen wordt benut voor het maken van 
wanden van ladanghuizen en rijstschuren. 
In het Museum: Touw, matten. 


174/4975. Triumfetta rhomboidea, Jacq. 
Volksnamen. Soend. : Poengpoeroetan—Jav.: Soekoepan —Alf. 
Minah : Galopang, Kakais sêla, Onggoloepang, Poeloet poeloet. 
Opgericht kruid, 1 à 1.50 M. hoog, voorkomend in ruigten en op 
bouwland (Backer, Schoolflora), over alle tropische landen ver- 
breid. Meer dan eenmaal heeft het de aandacht getrokken als moge- 
lijke vezelplant. Onder den naam van aramina *) iser veel ophef vezel. 
van gemaakt in Zuid-Amerika en met van daar ontvangen zaad is 
in Kediri eenige jaren geleden geëxperimenteerd door de Koloniale 
Bank. Blijkens het in Selected Reports Imp. Inst. (Col. Reports, mis- 
cellaneous No. 58), 1909, bl. 33 gepubliceerd onderzoek van een 
afrikaansch monster, komt de vezel in alle opzichten vrij nauwkeurig 
overeen met jute, zoodat het onwaarschijnlijk is, dat zij met deze goed- 
koop te produceeren vezelstof in concurrentie zal kunnen treden. 
In het Museum: Vezel. 


MALVACEAE. 


175/4083. Abutilon crispum, Sw. 
Volksnamen. Jav.: Tjémplak, Tjemplok. 

Sterk vertakt kruid, vaak met houtachtigen voet, 0.50 à 1.20 M. 
hoog, voorkomend in streken met krachtigen oostmoesson van af 
de laagvlakte tot op 600 M. zeehoogte in struikwildernissen en 
pagers (Backer, Schoolflora). 

Vele Malvaceae geven bij roten fraaie, blanke bastvezels en vezer. 
daarom zal ook wel bij ’s Lands Plantentuin het (vermoedelijk 
oorspronkelijk voor een tentoonstelling bestemd geweest zijnde) 
in het Museum aanwezige vezelmonster zijn bereid. Door haar 
habitus zal echter deze plant zich voor vezelbereiding minder 
eigenen dan sommige harer naaste verwanten. 

In het Museum: Vezel. 


1) Aramina is een phantasienaam, waarmede minstens twee, misschien 
meer vezelhoudende planten aan het publiek zijn voorgesteld. Een daarvan 
is Urena lobata, L., de andere volgens Handelsberichten 1916, bl. 131, Trium- 
fetta semitriloba, Lamk. In het algemeen worden dergelijke gewassen in 
Brazilië (d.w.z. Sao Paulo) aangeduid als guaxima of guaxuma, een ver- 
bastering van den inheemschen naam ibaxama, die „plantentouw” zou be- 
teekenen. Ook noemt men ze wel carapicho. Van 1905 tot 1908 heeft men 
met aramina in Sao Paulo geëxperimenteerd, doch de cultuur bleeker, evenals 
van de andere „talrijke en ‘uitstekende soorten van vezelgewassen”’, niet 
loonend. Het is raadzaam de pompeuze aankondigingen van vezelplanten, 
welke van die zijde van tijd tot tijd worden gedaan, niet ernstig op te nemen. 


192 MALVACEAE. 


175/4983. Abutilon hirtum, Sw. (A. graveolens, W. & A). 


Vezel. 


Medicinaal. 


1715/4983. 


Vezel. 


Medicinaal. 


Volksnamen. Mal.: Angoeri, Boenga petang, Boenga waktoe 
koening — Jav.: Kétjmplak — Bal.: Kembang soré bêsar — 
Tern.: Toba toko. 

Stinkend kruid, 0.50 tot 2.50 M. hoog, om Batavia talrijk op 
ruige plaatsen (Backer, Schoolflora). Abutilon hirsutum, zegt 
Rumph. (IV, bl. 29), is een overjarige struik met een harigen of 
wolligen stengel van een duim dikte, voorkomende op vele eilanden 
van den Mal. Archipel, het meest op Java en Bali. 

Watt's Dictionary vermeldt, dat in Eng.-Indië uit den bast vezel 
wordt bereid, doch dit is klaarblijkelijk van weinig of geen be- 
teekenis. Rumphius ziet slechts naar zijn medicinale waarde en 
zegt (terecht), dat het vele krachten gemeen heeft met de Althaea, 
gelijk het dan ook hier en daar gebruikt wordt in baden en sto- 
vingen, pleisters en omslagen om pijnen te stillen en te verzachten. 

In het Museum: Vezel. 


Abutilon indicum, Sw. 
Volksnamen. Mal.: Baroe laoe, Béêlalang soempa (Palemb.), 
Kémbang sorékéêtjil (Mol.)—Atjeh: Djeuleupa—Jav.: Tjëmplok. 

Opgericht, zeer veranderlijk kruid, vaak met houtachtigen voet, 
0.56 tot 3 M. hoog, groeiend op ruigten, langs wegen en in laag 
kreupelhout in streken met krachtigen oostmoesson, van af het 
zeestrand tot op 400 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). Rumphius 
beschrijft het (IV, bl. 31) onder den naam van Abutilon laeve 
als een duurzamen struik, van beneden op met lange, ranke rijsjes 
bezet, rond, glad, met donkerbruine of violette schors bekleed. 

Watts Commercial products vermeldt, dat Abutilon indicum, Sw. 
een schoone, witte bastvezel levert en in Pflanzer 1909, bl. 8, komt 
een overzicht voor, met literatuuropgave, van hetgeen bekend is 
van deze en de naverwante, in gematigder luchtstreken thuis be- 
hoorende A. Avicennae, Gaertn., welke de stamplanten zouden zijn 
van de z.g. chineesche jute. De amerikaansche jute en de tientsin 
jute zijn afkomstig van laatstgenoemd Abutilon. Of A. indicum 
buiten China een rol van eenig belang als vezelplant speelt, is 
niet duidelijk. 

Rumphius zegt, dat dit kruid tot dezelfde doeleinden dient als 
A. hirtum, Sw. te weten tot stoving en baden. De baliërs houden 
het hier behandelde voor het krachtigste.van de twee. Het geeft 
een werkzaam zitbad bij graveel. Tegen diezelfde kwaal maakt men 
ook een pleister van de gewreven bladeren, die op de lendenen 
en de blaas wordt gelegd, doch die pleister moet men dikwijls ver- 
nieuwen vanwege haar viezen reuk (Rumph.). In Komering Oeloe 
(res. Palembang) wordt dit kruid door de inlanders algemeen 
gekweekt als geneesmiddel tegen rheumatiek; met een afkooksel 
ervan wascht men drie maal daags de pijnlijke lichaamsdeelen. 

In het Museum: Vezel. 


1715/4985. Wissadula contracta, Fr. 


Volksnamen. Soend.: Bagori, Poengpoeroetan. 
Opgerichte halfheester, 0.80 tot 3 M. hoog, inheemsch in tropisch 
Amerika, in West-Java soms in kleine hoeveelheid aangeplant en 


ABUTILON — SIDA. 193 


tusschen 350 en 900 M. zeehoogte hier en daar verwilderd in 
ruigten en aan waterkanten (Backer, Schoolflora). Hij trok de 
aandacht van den Heer H. F. Hofmeyer te Tandjoengsari, die 
in Juni 1911 aan het Vezelcongres te Soerabaja (Rapporten en 
Nota's, bl. 85) schreef, dat de bagori te zijnent (Tjibadak) op 
pl. m. 1250 vt zeehoogte zeer welig groeit en in 6 maanden een 
hoogte van ongeveer 3 M. bereikt alvorens te gaan bloeien. Vóór 
de bloemen zich openden, werden de planten uitgetrokken (na 
afsnijden schoten toch slechts korte, spichtige stengels op) en van 
wortels en bladeren ontdaan. Met een niet te scherp mes werd 
vervolgens de groene schorslaag van de stengels afgeschraapt en 
daarna de bast in reepen langzaam van het hout getrokken. Deze 
bast werd gedurende vijf dagen geroot in een bak. !) Na uit- 
wasschen en drogen in de zon werd een vrij blanke, glanzende 
vezel verkregen, waarvan het Handelslaboratorium in Mei 1912 
verklaarde, dat sterkte en rek overeenkwamen met een goed monster 
vezel van Hibiscus cannabinus, L. Men meende, dat de vezel 
gelijkwaardig was met de juist genoemde en voor dezelfde doel- 
einden zou kunnen worden gebruikt. 

Omtrent de vezel van de naverwante óókop Java voorkomende Wis- 
sadulaperiplocifolia, Presl. haalt Watt's Dictionary zeer gunstige getui- 
genissen aan en zegt, dat die vezel een nader onderzoek wel waard is. 

In het Museum: Vezel. 


1715/4998. Sida acuta, Burm. 
Volksnamen. Soend.: Galoenggang, Sadagori — Jav.: Sida- 
gori — Mad.: Taghoeri. 
Opgericht kruid, vaak met houtachtigen voet, 0.30 tot 1 M. hoog, 
algemeen langs wegen en dijken en op gras- en bouwland, van af 
het strand tot op 1500 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). Het 
is het Silagurium longifolium van Rumphius, die ervan me- 
dedeelt (VI, bl. 45), dat het is een rijk vertakte, sierlijke heester, die 
wel wordt aangeduid als daoen sésapoe, omdat hij wegens zijn lange, 
buigzame rijsjes gebezigd wordt voor het binden van bezems. De wor- 
tel wordt volgens Rumphius gebruikt als die van S. rhombifolia, L. wortet. 
Als bij andere Sidasoorten kan uit den bast van Sida acuta ve- Vezel. 
zelstof worden afgescheiden. De habitus van deze plant is echter 
juist het tegenovergestelde van dien, welken men van een vezel- 
plant verlangt, nl. een rechten, langen, snelgroeienden, zich niet 
vertakkenden stengel, zooals bij jute en Hibiscus cannabinus, L. 
In het Museum: Vezel. 


1715/4908. Sida rhombifolia, L. (S. retusa, L.). 
Volksnamen. In vele talen: Sidagoeri, voorts Mal. : Saligoeri, 
Sapoe kalaman — Jav.: Otok-otok — Mad.: Taghoeri. 
Opgerichte heester, 0.10 tot 2 M. hoog, algemeen langs wegen 


1). Dat was echter te kort om de vezel geheel vrij te maken. De 
gevolgde ongebruikelijke wijze van roten is waarschijnlijk te wijten aan 
onbekendheid van den proefnemer met den in dergelijke gevallen te be- 
wandelen weg; men dompelt de in bundels gebonden stengels, zonder 
andere voorafgegane bewerking dan het afstroopen van de bladeren en 
het wegsnijden van de wortels, in liefst zeer langzaam stroomend, helder 
water; het schrapen met de hand zou te kostbaar worden. 


Wortel. 


Vezel. 


Bladeren. 


Bloemen. 


175/5006, 


194 MALVACEAE. 


en dijken en op bouw- en grasland van af de laagvlakte tot op 
1200 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). Het is het taaie, sterk 
vertakte heestertje, door Rumphius beschreven (VI, bl. 44) onder 
den naam van Silagurium rotundum. 

De diepgaande wortel, zegt Rumphius, wordt gekneusd in den 
mond gehouden bij tandpijn. Met gember gekauwd en het sap 
ingeslikt, geneest men krampen in den buik. Dit sap wordt ook 
als rijpmakend en genezend middel geappliceerd op harde gezwel- 
len en kogelwonden (Rumph.). In het Geneeskundig Tijdschr. v. 
Nl. 1895, bl. 564, wordt bericht, dat op de Westkust van Borneo 
de wortel tot in de 3e à 4e zwangerschapsmaand wordt gebruikt 
als abortivum. Hij wordt fijngehakt en, onder rijst of vleesch ge- 
mengd, eenige dagen achtereen ingenomen totdat het gewensch- 
te resultaat bereikt is. 

In de geheele familie der Malvaceae ís geen plant die zoozeer 
de belangstelling heeft als mogelijke vezelproducent der toekomst, 
als dit onkruid. Vooral in Eng.-Indië heeft men zich daarvoor op ver- 
schillende tijden geïnteresseerd. Watt's Dictionary somt de daar 
voorkomende variëteiten op en zegt, dat alleen door systema- 
tische cultuurproeven met die verschillende vormen iets zal kun- 
nen worden bereikt. In Agr. Journal of India 1909, bl. 200, is 
een referaat te vinden, waarin eenige der moeilijkheden zijn ge- 
signaleerd, die overwonnen moeten worden, alvorens Sida haar 
intrede zou kunnen doen in den kring der cultuurgewassen. In 
denzelfden jaargang wordt op bl. 351 gezegd, dat Sida een door- 
latenden bodem vereischt in een vochtig klimaat of anders on- 
der irrigatie moet worden gecultiveerd om planten te geven van 
de noodige hoogte en dat experimenten, waarbij aan deze voor- 
waarden werd voldaan, veelbelovende resultaten hebben opgele- 
verd. Verder dan kleine proefnemingen is men echter met dit ge- 
was nog niet gegaan en daardoor niet tot tastbare resultaten gekomen. 
De vezel wordt geroemd als zilverglanzend, fijn en sterk, van beter 
kwaliteit dan jute, meer die van vlas en rami naderend. 

Ook hier is de aandacht wel eens getrokken door de inderdaad 
zeer fraaie vezelstof, doch aan het „temmen” van de stamplant 
is niets gedaan en klaarblijkelijk ook niets te doen, zoolang niet 
systematisch daarmede kan worden geëxperimenteerd. 

De bladeren worden volgens Rumphius gebezigd als rijpmakend 
middel, doch R. zegt, dat zij langzaam werken. Nochtans worden 
zij nog heden ten dage zeer algemeen daarvoor gebruikt. Volgens 
Mevr. Kloppenburg wordt verder een zalfje van de bladeren, met 
klapperolie aangemaakt, tegen schurft en uitslag aangewend en 
wordt een afkooksel van de bloeiende plant gegeven tegen maden. 
Jasper (Geneeskrachtige planten) vermeldt, dat de bloemen worden 
gebruikt tegen den steek van bijen en hommels. 

In het Museum: Vezel. 


Urena lobata, L. 
Volksnamen. Mal. : Ampoeloet-poeloet (Mol.), Poeloet — Bat.: 
Sampi loehoet — op Java: Poeloetan; verder Soend.: Poeng- 
poeroetan — Jav.: Légétan. 

Cosmopolitische, zeer veranderlijke halfheester, 0.50 à 1 M. hoog, 


DID URENA 4 °° 195 


1715/5006. groeiend op ruigten langs wegen, in laag kreupelhout en aan bosch- 
randen van af de laagvlakte tot op 2000 M. zeehoogte (Backer, 
Schoolflora). Rumphius beschrijft hem (VI, bl. 59) onder den naam 
van Lappago latifolia als een sterk vertakten heester, van 
onderen een vinger dik. Hij zegt, dat een afkooksel van de wortels worters. 
wordt ingegeven bij moeilijke bevalling. Op de Karo-hoogvlakte 
wordt een aftreksel van de wortels in kemiri-olie, met rauwe rijst 
ingenomen tegen buikpijn en koorts. 

Met de vezel uit den bast is herhaaldelijk geëxperimenteerd; vezel. 
het meeste gerucht heeft in dit opzicht gemaakt Brazilië, waar 
Urena lobata, L. is geplant — en volgens |’ Agr. tropicale 1914, 
bl. 63 nog wordt geplant — onder den naam van aramina guaxima *) 
(Selected Reports Imp. Institute, Colonial Reports, miscellaneous 
No. 58, 1909, bl. 45). De vezel is, blijkens de veelvuldige waardebe- 
palingen (zie o.a. Bulletin lmp. inst. 1914, bl. 34), van de jute- 
klasse, mogelijk iets beter en aangezien steeds ijverig is gezocht 
naar een plant ter. vervanging van de jute, die nooit met succes 
buiten Eng.-Indië geteeld is kunnen worden, zijn herhaaldelijk 
Urena-soorten als mogelijke vervangers op den voorgrond ge- 
schoven. Concurrentie met de sinds jaren in cultuur zijnde jute, 
die een overvloed van goedkoope vezel levert, is echter uiterst 
bezwaarlijk voor een vezelplant die van meet af aan moet begin- 
nen en een vezel levert, welke niet beduidend beter is. Ook voor 
deze geldt, dat alleen door systematische cultuur en veredeling 
het doel zou kunnen worden bereikt en degeen, die zich aan die 
proefnemingen zou willen wijden, zal waarschijnlijk omzien naar 
Malvaceae met vezelstof van beter kwaliteit, zooals de Sida-soorten. 
De Landbouwleeraar Zegers Rijser, die zich bijzonder interesseerde 
voor Hibiscus cannabinus, L., heeft ook aan Urena lobata zijn 
aandacht geschonken: op de Vezeltentoonstellingte Soerabaja in 1911 
zond hij gecultiveerde vezel in, doch daar de resultaten nog 
beneden die van Hibiscus cannabinus bleven, staakte hij zijn proef- 
nemingen spoedig. 

Op het voormalige particuliere land Indramajoe-West maken blij- 
kens een van 1905 dateerende mededeeling van de directie de opge- 
zetenen wel zakken en matten van de vezels van Urena lobata. Men 
schreef, dat de stengels 7 tot 21 dagen worden gerootengrove,sterke 
vezels opleveren van 4 à 6 voet lengte. Het vervaardigen van een 
gewonen rijstzak van 1'/, picol inhoud kost drie dagen, waarvan 
2 gemoeid zijn met de werkzaamheden verbonden aan het roten en 
aan elkaar hechten van de vezelbanden en 1 dag met het weven van 
den zak op een handgetouw. De planten worden uit het wild inge- 
zameld en het arbeidsloon — indien in rekening gebracht — is reeds 
meer dan de waarde van een jute-zak van die grootte. Van een voor- 
deelige cultuur kan dus onder die omstandigheden geen kwestie zijn. 

De bladeren, met een stukje gember gekauwd, bindt men Bladeren. 
volgens Rumphius op lichte snij- en kapwonden. In het Genees- 
kundig Tijdschr. v. N.I. 1908, bl. 731 wordt de bloedstelpende kracht 
van poeloetan-bladeren geroemd. Mevr. Kloppenburg zegt, dat zij 
dienen als stopmiddel bij hardnekkige buikziekte. 


1) Zie ook onder Triumfetta rhomboidea, Jacq. 


Soorten. 


1735/5013. 


Vezel. 


196 MALVACEAE. 


Volgens Engler & Prantl bestaan van Urena drie soorten, die over 
detropen der Oude en Nieuwe Wereld zijn verspreid. Backer (School- 
flora) geeft voor Java op U. lobata, L. en U. tomentosa, Bl. De syno- 
nymie der Urena-soorten is echter nog onzeker, zoodat de in het 
Museum aanwezige van Urena afkomstige materialen worden vermeld 
onder de namen, waaronder zij zijn ontvangen of gedetermineerd. 

In het Museum: Vezels. 


Hibiscus cannabinus, L. 

Snelgroeiend, opgericht kruid, met één enkelen, dunnen, onver- 
takten stengel opschietend tot een hoogte van 3 M. en meer, in- 
heemsch in Afrika en van daar overgebracht naar Eng.-Indië, waar 
het op vrij groote schaal in Bombay, de Centrale Provincies en 
Madras wordt geplant, vooral terwille van de vezel. 

Toen in 1906 een onderzoek werd aangevangen naar de mo- 
gelijkheid om op Java vezelstof te verbouwen, die de jute zou 
kunnen vervangen, werd uit Eng.-Indië ook zaad geïmporteerd van 
Hibiscus cannabinus, die dadelijk bleek uit te munten boven alle 
andere gewassen, waarmede werd geëxperimenteerd. Voor cultuur 
en bereiding moet worden verwezen naar het verslag van het Ve- 
zelcongres dl 1, bl. 317; voor gegevens betrekking hebbend op de 
cultuur in Eng.-Indië raadplege men de opgave, voorkomend in 
Watts Commercial products. 

Het Java-product, verkregen van proefvelden, waarmede europe- 
anen bemoeienis hadden, bleek van beter kwaliteit te zijn dan de 
als jute verwerkt wordende engelsch-indische handelswaar (die 
dergelijk belangsteilend toezicht mist). Prof. Van Iterson te Delft, 
onder wiens leiding een uitgebreid technisch onderzoek werd in- 
gesteld naar de kwaliteit der java-jute — een naam die zijn oor- 
sprong vindt ín het doel, waarmede de invoer plaats had — be- 
vond, dat hoewel de fijnheid slechts overeenkomt met die van 
middelbare britsch-indische jute, de sterkte aanmerkelijk grooter 
is; hij achtte het waarschijnlijk, dat zij, wat betreft de duurzaam- 
heid — vooral in vochtigen toestand — aanzienlijk boven de ge- 
wone jute zal uitmunten. Met zorg bereid en in voldoende hoe- 
veelheid geproduceerd, verwachtte hij, dat aan uitvoer van de 
betere merken de voorkeur zou worden gegeven boven gebruik 
voor fabrikatie van zakken of andere artikelen op Java, aangezien 
in Europa een stijgende behoefte bestaat aan zachte touwvezels 
en de java-jute voor sommige doeleinden als zoodanig uitstekend 
kan worden gebruikt. Na afloop van het in 1911 te Soerabaja ge- 
houden Vezelcongres werd voor java-jute een sorteering in vier 
kwaliteiten als standaard aangenomen. No. 1 en 2 werden te goed 
geoordeeld om te dienen voor emballagemateriaal en No. 4 werd ge- 
acht ongeveer gelijk te staan met minderwaardige jutesoorten (Over 
Standaardmonsters voor Java-vezelsoorten, in, Publicatie’s v/h Ned. 
Ind. Landbouw Syndicaat 1911, No. 14). 

Het invoeren van deze vezelplant als tweede gewas in de inland- 
sche cultures, waarvoor zij zich door den groeiduur van niet veel 
meer dan 100 dagen wel zou leenen, is echter niet gelukt. In het 
Jaarboek 1911 Dept. v. Landb. wordt vermeld, dat de resultaten 
van proefnemingen te Poerworedjo redelijk waren en dat de po- 


URENA — HIBISCUS. 197 


1715/5013. gingen werden voortgezet. De ontzettenden jeuk veroorzakende 
haartjes, wordt daar gezegd, blijven een kwaad, dat zaadwinning 
in het groot ondoenlijk zal maken, tenzij het machinaal zal kunnen 
geschieden. De Landbouwadviseur te Modjokerto, de Heer Zegers 
Rijser, aanvankelijk zeer hoopvol gestemd, rapporteerde, dat, waar 
de proefaanplantingen een mooien oogst leverden, het gewas op 
grootere velden (door gebrek aan regen?) achterlijk bleef en hij 
achtte het daarom onraadzaam de cultuur aan te bevelen. Het 
verslag van den Landbouwvoorlichtingsdienst over 1912 vermeldt 
(bl. 59), dat het aanmoedigen van het planten van H. c. in het re- 
gentschap Poerworedjo werd voortgezet, nadat was gebleken, dat 
de gronden aldaar zich er zeer goed voor leenen. Om het planten 
op goede gronden te bevorderen (het was regel, dat men voor 
H. c. de meest inferieure gronden nam) werden verkoopprijzen van 15 
tot 20 gulden per picolgegarandeerd.Niettegenstaande defelle droogte 
in den oostmoeson werd, door voldoende te irrigeeren, 5'/, picol 
vezel per bouw verkregen. Naar het oordeel van den rapporteur be- 
stond er veel kans, dat deze cultuur bij verzekerden afzet ingang zou 
vinden. Het slechte, verontreinigde rootwater — zoo luidt het verder 
nu weer—zal echter steeds een onoverkomelijk bezwaar opleveren 
tegen het verkrijgen van een superieure vezel. Voorts wordt nog 
slechts vermeld, dat in Atjeh een proefaanplantje werd gemaakt, 
waarvan na 105 dagen kon worden geoogst tot een equivalent van 
225 Kg. per bouw. Uit hetzelfde verslag over het jaar 1913 blijkt wel 
(bl. 144), dat door de leerlingen van den landbouwcursus te Poer- 
woredjo nog H.c. ís verbouwd, doch bijzonderheden omtrent de 
resultaten worden niet gegeven en van bevolkingsaanplantingen 
wordt geen gewag meer gemaakt. In Atjeh zijn in dat jaar de proefne- 
mingen op zeer kleine schaal vervolgd: het resultaat ervan wordt 
goed genoemd, omdat de opbrengst, omgerekend per bouw, 6 picol 
bedroeg. Uit het verslag 1914, bl. 173 blijkt, dat de proeven er 
nog steeds in het klein werden voortgezet. 

In de Mededeelingen van het Bezoekisch proefstation (No. 2, 
1913) beschrijft Folkersma de door de Landbouw Mij. Oud-Djem- 
ber in 1911 genomen proeven en constateert, dat H.c. in de res. 
Besoeki een voor hem zeer gunstigen bodem en klimaat vindt. De 
stand van het gewas was bij alle drie proefnemingen goed en de 
kwaliteit van de vezel werd gunstig beoordeeld. De “opbrengst 
bedroeg respectievelijk 270, 400 en 625 Kg. per bouw en als 
gemiddelde zou men volgens Folkersma mogen rekenen op 500 
Kg. Sawahgrond geeft meer zekerheid op een goed beschot dan 
tegalgrond, vooral in den oostmoesson, en de beste groeitijd is de 
oostmoesson, zoodat java-jute naar zijn meening voor tweede gewas 
in aanmerking komt. Hij stelt de kosten van cultuur en bereiding 
op f80— per bouw, exclusief grondhuur en toezicht en concludeert 
tot de wenschelijkheid van meerdere proefnemingen. 

Overwegende, dat 6 jaar na het invoeren niets meer definitiefs 
van deze vezelplant te zeggen viel dan het bovenaangehaalde, 
lijkt het mij waarschijnlijk, dat de cultuur van H.c. als handelsgewas 
op Java wel kan worden afgeschreven, tenzij de proefneming met 
een variëteitencollectie, waarvan sprake is in Korte Berichten 1916, 
bl. 588, gunstiger resultaten oplevert, in de eerste plaats aanzienlijk 


Zaden. 


175 5013. 


Hout. 


Vezel. 


175/5013. 


1715/5013. 


Vezel. 


198 MALVACEAE. 


hoogere opbrengsten. Waarschijnlijk is het, dat zij in elk geval goede 
diensten zal kunnen bewijzen ter voorziening in de locale behoefte 
aan touwvezel van de bevolking, die zich thans moet behelpen 
met allerlei zeer inferieur materiaal, waaronder ook het ingevoerde 
bindtouw is te rangschikken. Aanvankelijk werd zij voor dat doel 
te Soerabaja tegen goede prijzen opgekocht. 

Verder moet ík volstaan met ter toelichting van de in het Museum 
aanwezige monsters te vermelden, dat volgens Zegers Rijser (Opmer- 
kingen omtrent de cultuur van Hibiscus cannabinus — Voordracht 
Vezelcongres Soerabaja 1911) de vezel zich leent voor „pakkingen” 
van machine-deelen en dat het afval van korte, afgebroken vezels 
geschikt is voor het vervaardigen van een sterk papier. 

De zaden leveren volgens Watt's Commercial products een heldere 
olie en zijn (wel eens) naar Engeland geëxporteerd als oliezaad. Het 
oogsten biedt echter, zooals reeds werd opgemerkt, moeilijkheden en 
waarschijnlijk zou de plant toch niet tegelijkertijd als vezel- en als 
oliezaad-producent kunnen dienen, tenzij de kwaliteit der vezel er in 
het geheel niet op aankomt. 

In het Museum: Vezel, zaden, olie. 

Hibiscus celebicus, Kds. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Kêlémbaoean in taloen. 

Boom, 20 tot 30 M. hoog, met den habitus van H. tiliaceus, L., 
doch slanker en rechter, op Noord-Celebes vooral in de lagere 
bergstreken groeiend en daar niet zeldzaam : aan het strand komt hij 
nooit voor. Koorders’ Minahassa vermeldt op bl. 156, dat het hout 
geschikt is voor balken en planken, mits onder dak gebezigd, en op 
bl. 359 zonder restrictie, dat het zeer duurzaam zou zijn. Van den 
bast wordt touw gedraaid (Koorders). 


Hibiscus decaspermus, K. & V. 
Volksnamen. Soend.: Tangkoro, Waroe lot. 

Tot 10 M. hooge en 25 à 40 cM. dikke, nogal rechte boom, alleen 
bekend van Djampang koelon op 50 tot 100 M. zeehoogte, doch daar 
gezellig groeiend. Volgens in loco verkregen inlichtingen zou het 
harde, witte hout bruikbaar zijn voor huisbouw (K. & V. — II, bl. 115). 

In het Museum: Hout, vezel. 

Hibiscus grewiaefolius, Hassk, 
Volksnamen. Soend.: Ki oraj — Jav.: Taloeki, Téloeki, Wa- 
roe géli, W. géni. 

Kleine boom, 5 tot 15 M. hoog en 25 à 35 cM. dik, in Z.W. Bantam 
zeer algemeen beneden 500 M. zeehoogte, elders zeldzaam. Het 
hout wordt als te klein en te weinig duurzaam niet gebruikt (K. & 
V.—ll, bl. 114). De bastvezel, welke gelijkt op die van Hibiscus tilia- 
ceus, L., schijnt, in weerwil van de mededeeling van K. & V., dat van 
dezen boom niets wordt benut, gebruikt te worden als waroebast. 

In het Museum: Vezel. 

Hibiscus macrophyllus, Roxb. (H. spathaceus, Bl, 
H. vulpinus, Reinw.). 

Volksnamen. Mal.: Baroe kési, B. sêlasa — Soend.: Tèsoek, 
Tisoek, T. tambaga—Jav.: Waroe djemboet, W. goenoeng, W. 
gombong, W. lanang, W. pajoeng, W. songsong, W. watang. 

Snelgroeiende boom, 15 tot 25 M. hoog en 15 tot 25 cM. dik, 


HIBISCUS. 199 


met rechten, slanken stam, wildgroeiend alleen bekend van West- 
en Midden-Java beneden 800 M., daar door de€ inlanders aan- 
geplant tot op 1400 M. zeehoogte. Hij laat zich gemakkelijk ver- 
menigvuldigen door zaad, doch niet door stekken. 

Het hout wordt algemeen voor huisbouw zeer bruikbaar geacht; 
volgens bekomen inlichtingen kunnen reeds van 6 à 8-jarige boo- 
men kleine stijlen voor huizen worden verkregen. In Pekalongan 
wordt het hout door de inlanders eerst uitgeloogd, waardoor de 
duurzaamheid wordt gezegd belangrijk toe te nemen. Het is niet 
in dikke, maar zeer gemakkelijk in 10 à 12 M. lange afmetingen 
te krijgen. In de voormalige lucifersfabriek te Semarang is deze 
houtsoort voor stokjes en voor doozen bijzonder geschikt gebleken 
(K. & V. — Il, bl. 112). 

In Zuid-Sumatra werd Hibiscus macrophyilus herhaaldelijk in- 
gezameld en telken male werd bericht, dat het hout inferieur is 
en hoogstens wordt gebruikt voor stijlen van ladanghuizen. 

Daar heeft men meer nut van den bast: die van jonge, de dikte 
van een arm niet te boven gaande stammetjes dient voor touw- 
werk en voor het vlechten van matten, terwijl de bast van oudere 
boomen wordt gebezigd voor omwandingen van ladanghuizen en 
padischuren. Bast, bestemd voor touw of hengelgaren, wordt ge- 
durende een week in water geweekt, geschraapt en gedroogd: 
deze vezelstof moet zeer duurzaam zijn. Wil men er matten van 
vervaardigen, dan worden de baststrooken ontdaan van de bui- 


tenste laag en in reepen gesneden, welke in de zon worden 


1715/5013. 


1175/5013. 


gedroogd; om die soepel te maken worden zij voor het vlechten 
in water geweekt of een nacht in den dauw gelegd. 
In het Museum: Vezel, touw, mat. 


Hibiscus mutabilis, L. 
Volksnamen. Mal: Boenga waktoe bësar (Mol.) — Jav.: Waroe 
landak — Tern.: Saja ngali-ngali. 

Opgerichte heester, 1.50 tot 4 M. hoog, als sierheester wel eens 
in tuinen geplant; de bloemen zijn ’s morgens wit of wit met een 
rood hart en verkleuren in den loop van den dag tot rood. In 
verband met deze eigenaardigheid beschrijft Rumphius hem (IV, 
bl. 27) onder den naam van Flos horarius, als een plant met 
twee of drie zeer lange stengels, twee vingers dik, zoo rank, dat 
zij kromgebogen staan. Soms maakt hij van onderen een kleinen 
stam van een been dikte. 

De bastvezel is volgens Watts Dictionary sterk; de binnenste 
lagen zijn zacht en zijdeachtig, de buitenste hard en loodkleurig. 
Voor touwwerk zou zij inferieur zijn. 

Rumphius zegt, dat hij het er voor houdt, dat deze plant veel 
krachten gemeen heeft met de Althaea, want dat hij het slijm uit 
de bladeren door inlanders heeft zien gebruiken om harde gezwellen 
te verweeken en rijp te maken. 

In het Museum: Vezel. 


Hibiscus radiatus, Cav. 
Volksnamen ? 
Opgericht of opstijgend kruid, 0.50 tot 2 M. hoog, soms als sier- 


Hout. 


Bast. 


Vezel. 


Medicinaal. 


Wortel. 


Vezel. 


Bladeren. 


1175/5013. 


Wortel. 


200 MALVACEAE. 


plant gekweekt (de vorm met purperen bloemen) en wel eens min 
of meer verwilderd (Backer, Schoolflora). Door Rumphius wordt 
het beschreven (IV, bl. 40) onder den naam van Herba cri- 
nalium domestica als een overjarigen, lagen, wijd uitgespreiden 
struik, niet meer dan 5 voet hoog, op Ambon ingevoerd van Bima 
en in de tuinen geplant. De rechte, ronde stengels zijn gestekeld, 
vooral de uiteinden, en kruidachtig, doch zoo stijf en taai, dat men 
ze niet kan breken. 

Den wortel gebruiken de ternatanen tegen harde gezwellen aan 
de knokkels en gewrichten, die een overblijfsel zijn van framboesia 
(Rumph.). _* 

Of de bast van deze soort vezel levert— uit de beschrijving van 
Rumphius volgt, dat hij rijk moet zijn aan vezels—is niet zeker. 
In Selected Reports Imp. Inst, Col. Reports miscellaneous No. 
58 — 1909, bl. 112, wordt gezegd, dat uit Brazilië een monster 
vezelstof werd ontvangen van Hibiscus radiatus onder den naam 
van Canhamo brasiliensis, Perini, welke door handelsexperts bruik- 
baar werd geacht voor vermenging met de veel kostbaarder ita- 
liaansche of fransche hennep. In Kew determineerde men blijkens 
Kew Bulletin 1907, bl. 338 de z.g. Canhamo brasiliensis als Hibis- 
cus radiatus Sims (niet Benth., twijfelachtig Cav.) en in Teysmannia 
1908, bl. 499, worden de te Buitenzorg uit braziliaansch zaad 
gekweekte planten aangeduid als een variëteit van Hibiscus canna- 
binus, L. Wat de juiste naam van de Canhamo inderdaad is, doet 
echter niet veel ter zake, daar de proefneming ermee mislukte; 
doordat de planten het niet brachten tot een grootere hoogte dan 
1 à 1.50 M. Perini had er in Brazilië evenmin succes mede: een 
door hem opgerichte maatschappij voor het telen en verwerken 
van de vezel heeft volgens Tropenpflanzer 1909, bl. 491, om 
finantieele redenen moeten liquideeren. 

De als wilde zuring smakende bladeren worden volgens Rum- 
phius bij de visch gekookt. 


Hibiscus Rosa=sinensis, L. 

Van de welbekende kémbang sépatoe beschrijft Rumphius (IV, bl. 
24) onder den naam van Flos festalis de enkele en de dubbele 
van verschillende kleur en zegt, dat zij nergens in het wild groeien, 
doch door geheel Indië in tuinen worden geplant als sieraad (en 
zeer veel als pagers). De vermenigvuldiging geschiedt door stekken, 
daar zij nooit vruchtzetten. Hetgeen hij omtrent het gebruik mede- 
deelt, is vrijwel alles wat van dezen heester bekend is en dat de 
voornamelijk medicinale toepassingen door hem vermeld nog zeer 
actueel zijn, bewijzen de berichten van de nieuwere schrijvers, die 
eigen waarnemingen te boek stelden. 

De wortels van den witten vorm, zegt Rumphius, zijn verkoe- 
lend: zij‘zijn zeer dienstig om in heete koortsen den brand te 
verminderen, waartoe zij worden gewreven en met water inge- 
geven. Alleen of met den wortel van Hibiscus tiliaceus, L. en 
wit akar bahar gewreven en ingenomen, genezen zij steken in 
de zijde. De maleiers gebruiken volgens Ridley (Mal. Genees- 
middelen, bl. 36) deze wortels tegen bloedzweren, inwendig als 
afkooksel, „uitwendig als pap. 


HIBISCUS. 201 


175/5013. Watts Dictionary zegt, dat de bast een goede vezelstof levert. vezel. 
Commentaar is daaraan niet toegevoegd, zoodat mag worden aan- 
genomen, dat die vezel practisch van weinig of geen beteekenis 
is. Voor vezelplant leent trouwens H. Rosa-sinensis zich door 
groei en habitus niet bijzonder goed. 

De bladeren en bloemen worden vrijwel voor eenerlei doel Bladeren. 
gebruikt, zoodat zij voor en door elkaar worden gebezigd. 

Rumphius zegt, dat de bladeren slijmerig, verzachtend en 
eenigszins rijpmakend zijn. Met die van Hibiscus tiliaceus, L. 
zijn zij in dagelijksch gebruik bij de vroedvrouwen, om er het 
slijm uit te trekken en dat bij de bevalling toe te passen zonder 
eenige schade voor het kind. In dezelfde ure geeft men het sap 
van de bladeren ook te drinken om de bevalling te bespoedigen. 
R. vermeldt verder een geval, dat de bladeren, in sterken azijn 
gewreven met papajazaden, als abortivum waren gebezigd. De 
gewreven bladeren worden ook op allerlei heete gezwellen ge- 
smeerd om die te verkoelen en te verweeken: kleine zwellingen, 
zegt hij, verdwijnen daardoor geheel. Deze laatste toepassing is 
zeer algemeen. Koorders (Minahassa, bl. 359) vermeldt voor 
Noord-Celebes: De gewreven bladeren en bloemen worden met 
veel succes als pap voor zweren en puisten aangewend. Hass- 
karl’s, Nut (No. 453) spreekt van zweren en vuile wonden. 
Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 36) zegt, dat de maleiers voor 
dat doel de bladeren fijnmaken met palmsuiker. Ook zet men 
volgens denzelfden (bl. 43) de bladeren of de bloemen met een 
weinig water en kandijsuiker een nacht in den dauw en neemt 
dit aftreksel in als verzachtend middel bij gonorrhee. 

De bloem, vervolgt Rumphius, heeft behalve een verzachtende, Bloemen. 
nog een afdrijvende kracht. De roode bloemen, ín azijn gewreven 
en ingenomen, werken stondendrijvend, soms als abortivum; de 
nog niet geopende knoppen houdt men voor het krachtigst. De 
gewreven knoppen worden ook op zwellingen in de lies gesmeerd en 
doen die slinken (Rumph.). Jasper (Geneeskr. planten) zegt, dat het 
vocht, hetwelk ontstaat bij het fijnwrijven van de roode bloemen met 
déringoe en banglé, wordt ingegeven aan ín barensnood verkee- 
rende vrouwen. Van der Burg (Geneesheer III, bl. 275) vermeldt— doch 
wellicht is dat van uitheemschen oorsprong — dat bij neuscatarrh een 
dampbad metde fijngesneden bladeren en bloemen verlichting schen- 
ken kan. In de Vorstenlanden worden, volgens mondelinge mede- 
deeling van Dr. Boorsma, de roode bloemen — wora wari bang — met 
Suiker gekookt in klappermelk als drank tegen hoest. 

Zeer verbreid is ook het gebruik van de bloem als kleurmiddel. 
Rumph. zegt, dat men er azijn van palmwijn mee roodmaakt, doch 
dat deze daardoor slijmerig wordt. Vorderman deelt in het Geneesk. 
Tijdschr. v.N.I. 1894, bl. 656, mede, dat de bloemen van de donker- 
roode variëteit dienen voor het kleuren van eetwaren, zooals ananas- 
schijfjes en agar-agar-geleien en ook om gestoofde witte kool om te 
zetten in roode. Daartoe worden de versch geplukte bloemkroonbla- 
deren in een weinig water fijngekneusd, waardoor de kleurstof 
overgaat in het water. Na toevoegen van eenige druppels citroensap 
en filtreeren door neteldoek, wordt de vloeistof met de spijs vermengd. 

Haar mal. naam dankt de plant aan een gebruik, dat er oudtijds van 


202 MALVACEAE. 


werd gemaakt: meteen bloem wreef men de schoenen in en poetste 
die met de vlakke hand uit. Het schoeisel werd daardoor blinkend 
zwart en de hand donkerblauw. Om vervolgens de handen te 
reinigen wreef men die, zooals in Indië in dergelijke gevallen ge- 
bruikelijk is, met citroensap. De blauwe kleur gaat daardoor over in 
purperrood en kan vervolgens met water worden afgewasschen. 

In het Museum: Vezel. 


175/5013. Hibiscus Sabdariffa, L. 


Vezel. 


Culinair. 


Zaden. 


Volksnamen. Soend.: Gaméêt blanda. 

Opgericht kruid, 0.50 tot 2.50 M. hoog, afkomstig uit tropisch 
Amerika en hier soms als groente aangeplant (Backer, Schoolflora). 
Van dit amerikaansch zuur wordt evenwel zeer weinig werk ge- 
maakt; wat daarvan de oorzaak kan zijn, is mij niet bekend, daar 
toch in alle tropische landen met groote waardeering van de roselle 
wordt gesproken. Wigman zegt in Teysmannia 1898, bl. 226, dat 
de plant gemakkelijk is te kweeken en bijzonder weinig van het 
geduld vergt, daar zij reeds enkele maanden na het uitzaaien vruchten 
draagt. Hij meent daarom, dat dit eenjarige gewas een plaatsje 
verdient op elk erf en in elken groententuin. 

Volgens Watts Dictionary levert de bast een sterke, zijdeach- 
tige vezel, die in Eng.-Indië daaruit op het tijdstip dat de planten 
in bloei staan wordt gewonnen en als roselle-hemp in sommige 
districten van Madras wel zou worden gebruikt voor het vervaar- 
digen van „jute-zakken”’. 

Overigens wordt H. Sabdariffa algemeen in de tropen geteeld om 
de bladeren en om de vruchten; de eerste vervangen de zuring en 
van de laatste, juister gezegd van de vleezig blijvende kelken, wordt 
een prachtig rood gekleurde, frisch smakende gelei bereid. In 
Philippine Agr. Review 1912, bl. 123 en 1914, bl. 266 en Ph. 
Journal of Science 1912 A, bl. 201, vindt men de noodige gege- 
vens omtrent deze plant en wat men er van maken kan, inclusief 
stroop en wijn van de planten in haar geheel. 

De zaden schijnen oliehoudend te zijn. 

In het Museum: Vezel, gelei, zaden. 


175/5013. Hibiscus similis, Bl. 


Brandhout. 


Volksnamen. Mal. : Waroe — Soend.: Waroe goenoeng — 
Jav.: Waroe gombong, W. kopêk, W. rangkang — Mad. : Ba- 
roe kheutjheu. 

Kromme, kleine, zeer snel groeiende boom, 10 tot 15 M. hoog 
en 40 à 50 cM. dik, slechts zelden zuiver wildgroeiend op Java, 
doch daar tot op 1700 M. zeehoogte allerwege gecultiveerd langs 
de wegen en op de erven voor schaduw. De vermenigvuldiging 
geschiedt uiterst gemakkelijk door stekken (K. & V. — II, bl. 110). 
Volgens het Archief voor de Suikerindustrie 1915, bl. 1561, be- 
veelt Backer de cultuur aan voor brandhout op waardelooze, perio- 
diek zeer waterarme, maar niet zoute gronden. 

In gebruik komen de verschillende deelen overeen met H. ti- 
liaceus, L., welke echter in alle opzichten hooger wordt gesteld. Zoo 
wordt het hout door de inlanders bijna nooit benut, omdat het 
kernhout, hoewel dat even deugdelijk heet te zijn als dat van de 


1175/5013. 


HIBISCUS. 203 


andere soort, slechts geringe afmetingen bezit. In de Preanger is het 
kernhout voor bijlstelen gezocht. Waar H. tiliaceus ontbreekt, ma- 
ken de inlanders wel touw uit den bast van H. similis, doch de 
eerste moet veel beter materiaal leveren (K. & V.). 

In het Museum: Hout, vezel. 


Hibiscus surattensis, L. 

Volksnamen. Mal.: Asam soesoer (Banka), Tigaren (Z. O. 
Born.) — Soend.: Djoekoet rioet, Gamêt — Jav.: Dréndêtan, 
Kémandëlan, Lara garoet, Oesi-oesi, Orong-orong garoet, 
Roro garoet— Tern.: Djalanggaro, Salanggaro— Alt. Minah.: 
Meèrang in taloen, Mèrang in tjoko. 

Heestertje, 0.30 tot 2 M. hoog, met gestekelden, klimmenden 
of kruipenden stengel, op Java voorkomend beneden 1200 M. op 
ruige, zonnige plaatsen en in laag kreupelhout (Backer, School- 
flora). Rumphius beschrijft het (IV, bl. 41} onder den naam van 
Herba crinalium silvestris als een kruid, dat niet alleen in 
het wild groeit, doch ook in de tuinen wordt geplant en klaar- 
blijkelijk wordt gebruikt als de andere Herba crinalium (H. ra- 
diatus, Cav.). In de Soendalanden worden de zure bladeren en 
vruchten als sajoer gegeten. 


1715/5013. Hibiscus tiliaceus, L. 


Volksnamen. Mal: Baroe, Bêroek (Billiton), Mêlanding (Ban- 
ka), Waroe—Soend.: Waroe laoet, W. lot—Jav.: Waroe laoet, 
W. lënga, W. lêngis, W. lisah, W. rangkang — Mad.: Baroe 
— Alf. Minah.: Baoe, Kalimba koewang, Molombagoe, Wahoe, 

Boom als H. similis, Bl, vaak echter minder dik. Overigens 
is de habitus zeer verschillend in verband met de standplaats: op 
vruchtbaren grond is de stam rechter en de kroon smaller, zijn 
de takken veel minder krom en kruipen nooit over den grond, zooals 
het geval is op slechten grond. 

Hij wordt gevonden in de tropen zoowel van de Oude als van de 
Nieuwe Wereld, uitsluitend aan zandige stranden of nabij de kust, 
meestal gezellig groeiend. Ook wordt hij op Java in de kuststreken, 
in het binnenland hoogst zelden, door de inlanders aangeplant op de 
erven en langs de wegen om den bast en het hout (K. & V.—Il, bl. 106). 
Door Backer wordt blijkens het Archief voor de Suikerindustrie 1915, 
bl. 1561, de cultuur aanbevolen voor het leveren van brandhout, op 
waardelooze, zandige, droge, zoute gronden, vooral aan de kust. 

Rumphius zegt (Il, bl. 218), dat de versche wortels van de Novella 
(waarschijnlijk vat hij daaronder H. tiliaceus, L. en H. similis, Bl. 
samen), al of niet gecombineerd met de wortels van Justicia Gen- 
darusa, L., met water gewreven en gedronken, krachtig verkoelen 
bij koorts. Deze toepassing vindt men terug bij Mevr. Kloppenburg, 
die een afkooksel van de wortels met die van tapak liman, zoowel 
inwendig als voor wassching, aanbeveelt bij koorts. 

Van het hout zegt R. het volgende: Oude stammen, die dikker 
zijn dan een man, hebben een grauw hart en hoewel dat voos is en 
licht, is het nochtans duurzaam in den grond, zoodat men het 
voor stijlen kan gebruiken. Vaak echter zijn zij hol en daarom niet 
veel in gebruik: het witte spint vergaat spoedig. In de Minahassa 


Vezel. 


Wortels. 


Hout. 


175/5013. 


Vezel. 


Bladeren. 


204 MALVACEAE. 


wordt volgens Koorders (bl. 359) het hout vooral gebruikt voor 
kromhouten van prauwen. Bij een van Bintoehan ontvangen mon- 
ster baharoe-hout werd insgelijks medegedeeld, dat het geschikt 
is voor geraamten van prauwen. K. & V. berichten, dat het door 
de inlanders op Java, doch niet overal, hoog wordt geschat voor 
de wagenmakerij, speciaal voor velgen, spaken en boomen en 
voorts voor stelen van bijlen. Blijkens bij den Artillerie Constructie- 
Winkel te Soerabaja en de Geweermakersschool te Mr. Cornelis 
opgedane ervaring, is het in geval van nood bruikbaar voor ge- 
weerladen; in kwaliteit staat het echter achter bij het voor dat 
doel geïmporteerde notenhout, omdat het kwasterig is, zich moei- 
lijk laat bewerken, zeer scherpe gereedschappen vordert en niet 
vrij blijft van worm. Door de ambtenaren der B. O. W. wordt waroe- 
hout niet zelden gebezigd voor paneelen (K.& V.). 

Uit den bast van stam en takken wordt uitmuntend touw ver- 
vaardigd: de ruwe vezels zijn als loeloep waroe in geheel Midden- 
en Oost-Java algemeen bekend (K. & V.). Vorderman (Madoereesche 
planten No. 21) zegt, dat de binnenbast van den stam loewèk heet 
en die van de takken lod-lodhan. Voor een agrarisch land als Ned. 
Indië, dat arm is aan ooglijk uitziende sterke touwvezels, is wa- 
roe-vezel een belangrijk materiaal. Rechte takken, liefst waterloten, 
die een groote lengte kunnen verkrijgen, worden gekapt en overlangs 
gespleten: zij laten den bast gemakkelijk los. Als deze een weinig ge- 
klopt of geweekt is‚.kan men de uit dunne lagen bestaande vezellinten 
zonder moeite daaruit afscheiden en die linten zijn na drogen 
dadelijk geschikt om tot touw in elkaar te worden gedraaid. Voor 
ander dan plaatselijk gebruik is dit artikel echter van geringe 
waarde. In Bulletin No. 23 Kol. Museum, bl. 88 wordt gezegd, 
dat niet recht is in te zien, welk practisch nut er in het groot van 
zou zijn te trekken. De productie is uit den aard der zaak veel 
kleiner dan bij kruidachtige vezelplanten: ook is de waroevezel 
vrij sterk verhout. In Europa zijn deze en soortgelijke basten wel 
aangevoerd voor versiering van bloemenmandjes e.d. en in 1902 
werd loeloep waroe te Soerabaja opgekocht voor fransche reke- 
ning tegen f 35.— per picol voor de hoedenfabrikatie. 

Waroe-bladeren worden in tijden, dat ander voedsel schaarsch 
is, op Madoera als veevoeder aangewend (Veeartsenijkundige Bla- 
den III, bl. 296); een analyse vindt men in Teysmannia 1910, 
bl. 104. In de Minahassa worden volgens Koorders de jonge bla- 
deren als groente gegeten. Rumphius zegt, dat zij, tusschen de 
vingers verflenst, als verdeelend en rijpmakend middel op bloed- 
vinnen worden gelegd. Met de in water gewreven jonge bla- 
deren wascht men het hoofd om te verkoelen en den haargroei 
te bevorderen. Een afkooksel ervan wordt heilzaam geacht bij 
bezwaar in de urineloozing (Rumph.). Het gebruik van de tot 
een geleiachtige massa gestampte bladeren als middel om den 
haargroei te bevorderen, vooral na typhus, vermeldt ook Mevr. 
Kloppenburg, die verder zegt, dat men de jonge bladeren met klont- 
jes suiker afkookt tot een slijmoplossenden en verzachtenden drank 
tegen hevige hoestbuien en ook tegen bloedspuwing. De nog niet 
geopende topbladen prijst deze schrijfster aan als middel tegen 
bloed-en slijmafgang bij kinderen. Waitz (Practische waarnemin- 


HIBISCUS — ABELMOSCHUS. 205 


gen, bl. 42) zegt, dat jonge waroe-bladeren zeer wel de folia al- 
thaeae en: de bloemen de flores verbasci en malvae kunnen ver- 
vangen. Hij schreef ze met daoen sêmboeng voor als borstthee 
tegen lichte verkoudheden op de borst, met hoest, schorre stem 
en moeilijke expectoratie. Behalve dat, liet hij er nog een dampbad 
van bereiden tegen catarrhale oogaandoeningen. 

In het Museum: Hout, vezel. 


175/5013. Hibiscus venustus, Bl. 


175 5014. 


1715/5014. 


Volksnamen. Mal. : Loengo (Atjeh) — Soend. : Kakapasan -— 
Jav: Kapasan, Sékar waron, Teêlépok, Waroe landak, Wa- 
ron gombong. | 
Forsche, opgerichte heester, 2 tot 4 M. hoog, zeer vaak als sier- 
heester aangeplant, in de bergstreken hier en daar verwilderd (Backer, 
Schoolflora). In de Preanger Regentschappen wordt van de bast- 
vezel touw gedraaid, dat uitmunt door een fraaie, witte kleur. 
In het Museum: Touw. 


Abelmoschus esculentus, Moench (Hibiscus e…,L.). 
Volksnamen. Mal.: Katjang arab, Kopi arab. 

De in andere tropische en warme landen, zelfs op het Maleische 
Schiereiland, veelvuldig geplante okra of lady's fingers is op Java 
zeldzaam. Haar inlandsche namen ontleent zij aan de omstandigheid, 
dat de zaden nu en dan door bedevaartgangers worden medegebracht. 
Op Celebes schijnt zij meer gekweekt te worden, of althans ge- 
kweekt te zijn. Teysmann bericht nl. in het Natuurk. Tijdschr. v. 
N. 1. dl 38, bl. 55, dat tijdens zijn bezoek aan Makassar in 1877 
het zaad daar aan de markt werd gebracht onder den naam van 
kopi djawa en naar Singapore verscheept als surrogaat voor koffie. 
Kwast (Bulletin No. 37 Kol. Museum, bl. 205) beschrijft haar als 
een eenjarig kruid met recht opgroeienden stengel, die onder 
gunstige omstandigheden meer dan 1 M. hoog wordt. 

De vezel uit den bast wordt verschillend beoordeeld. Watt's 
Dictionary zegt, dat zij wit, lang en zijdeachtig is, in het algemeen 
sterk en soepel, met een schoone elementairvezel; bijzonder bruik- 
baar zou zij zijn voor het vervaardigen van papier, gelijkwaardig 
aan dat van lompen. In Selected Reports Imp. Inst. Col. Reports 
miscellaneous No. 58 — 1909, bl. 35 vindt men daarentegen meer- 
dere afrikaansche monsters geanalyseerd, die in kwaliteit ongeveer 
overeenkwamen met jute. 

De gerekte, toegespitste vruchten van de sporadisch aange- 
plante exemplaren worden hier onrijp als groente genuttigd; de 
inlanders eten ze als lalab. 

In het Museum: Vezel, vruchten. 


Abelmoschus Manihot, Medic. (Hibiscus Manihot, L.). 
Volksnamen. Mal.: Gédi (Menado) — Alf. Minah.: Koewet, 
Nating. 

Halfheester, 1.50 tot 2 M. hoog, inheemsch in China, op Noord- 
Celebes algemeen gecultiveerd. De bladeren, gekookt met die van 
Carica, Pangium en een varensoort, zijn daar een der meest gewilde 
groenten (Koorders’ Minahassa, bl. 359). 

In het Museum: Vezel. 


Vezel. 


Vezel. 


Vruchten. 


175/5014 


Vezel. 


Zaden. 


206 MALVACEAE. 


Abelmoschus moschatus, Medic. (Hibiscus Abelmo- 
SCHUB 45). 

Volksnamen. Mal.: Gandapoera, Kapas sëdëki (Lamp.) — 
Soend.: Kakapasan, Kaworo — Jav.: Kapasan, Kastoeri, Ré- 
goelo, Réwoeloe, Waron. 

Forsch, opgericht kruid, 0.50 tot 1.50 M. hoog, groeiend beneden 
650 M. zeehoogte in ruigten en langs wegen (Backer, Schoolflora). 
Rumphius noemt het (IV, bl. 38) Granum moschatum en be- 
schrijft het als een eenjarigen struik, somtijds in het wild aan te 
treffen, somtijds aangeplant in tuinen, opschietend met een hoogen, 
rechten, ronden, ruigen, halfkruidachtigen stengel, meer dan een 
man hoog, een duim dik of minder en in weinig zijtakken verdeeld. 

De bastvezel wordt op Java wel eens gebruikt voor het draaien 
van touw. In Eng.-Indië is volgens Watts Dictionary een halve 
eeuw geleden met deze soort geëxperimenteerd, doch hoewel H. 
Abelmoschus bij die proefneming beter resultaat gaf dan andere 
vezelplanten, werd er toch niet op doorgegaan, omdat niet bleek, dat 
zij voordeelen bezit boven jute. Ook verder schijnt aan Abelmoschus 
moschatus als vezelplant weinig aandacht te zijn geschonken, wat wel 
vreemd is, daar zij zeer algemeen ín de tropen wordt gekweekt 
om de zaden, die als muskuszaad of grains d'ambrette, in den 
europeeschen handel zijn. Rumphius beschrijft die zaden als fijn 
gestreepte, muisgrauwe halvemaantjes of niertjes, die, als men ze 
wrijft, op kolen strooit of kauwt, een zeer geprononceerden mus- 
kusgeur afgeven. De vrouwen gebruiken ze, hetzij alleen, hetzij 
gemengd met ander reukwerk, tot het berooken van kleeren en 
men doet ze ook in de boreh (Rumph.). Fijngewreven onder be- 
dak bedient men zich van de korrels ter verzachting van de huid 
en tegen uitslag, bijv. roodehond, waartegen dit middel zich bij- 
zonder werkzaam toont, doordat het de ziekelijk verhoogde prik- 
kelbaarheid der uitwasemende vaatjes vermindert (Blume, Bijdragen, 
bl. 107). Voorts worden de versche, nog niet te harde zaden met 
een naald doorstoken en aangeregen; deze snoeren behouden lan- 
gen tijd een muskusgeur (Teysmann in Nat. Tijdschr. v. N. 1. 
di 34, bl. 507). De fransche parfumerie-industrie gebruikt ze vol- 
gens Bulletin No. 33 Koloniaal Museum, bl. 157, in zeer geringe 
hoeveelheid en een handelsartikel van eenig belang is muskus- 
zaad dan ook niet; in de officieele uitvoerstatistiek komt het niet 
voor !). Over geheel Java is het echter te vinden in den droge- 
rijhandel: Vorderman (Geneesmiddelen U) zegt, dat het te Batavia 
wordt aangevoerd van Soerabaja. Behalve het reeds door Rum- 
phius vermelde gebruik om ze te mengen onder parem, worden de 
zaden ook gebezigd om olie te parfumeeren, teneinde te worden ge- 
bruikt als haarolie. Dat er olie uit geperst of gedistilleerd zou wor- 
den, zooals wel wordt aangegeven, is mij niet gebleken; de zaden 


l) Aan het April-bericht 1914 van Schimmel & Co. ontleende De Jong in 
Teysmannia 1914, bl. 434, de mededeeling, dat waronzaad bijna niet meer 
te krijgen was. Door de sterke prijsdaling was de cultuur van dit gewas 
klaarblijkelijk verlaten, doch voor kleine hoeveelheden zou wellicht loonen- 
de afzet te vinden zijn. Dergelijke berichten, die over de geheele wereld 
met belangstelling worden ontvangen, hebben gewoonlijk verhoogd aanbod 
ten gevolge, met in zich de kiem van nieuwe overproductie. 


ABELMOSCHUS — THESPESIA. 207 


bevatten echter, behalve een weinig aetherische olie, vette olie in 
voldoende hoeveelheid om met inlandsche hulpmiddelen te kunnen 
worden geperst. Gandapoera-olie, niet afkomstig van Gaultheria, 
is klapper-olie waarin waronzaad is afgetrokken. 

In het Museum: Vezel, zaden, olie. 


1715/5018. Thespesia Lampas, Dalz. & Gibs. 
Volksnamen. Mal.: Kapas oetan — Jav.: Kapasan, Kêmirèn, 
Mirèn, Paskapasan, Poerêt. 

Opgerichte heester, 0.50 tot 2.50 M. hoog, groeiend in streken 
met sterken oostmoesson van af de laagvlakte tot op 300 M. 
zeehoogte op grasvelden, in laag kreupelhout en in djatibosschen 
(Backer, Schoolflora). 

Volgens Wiesner's Rohstoffe, waarin uitgebreide technische vezel. 
bijzonderheden omtrent dit onderwerp zijn te vinden, geeft de 
bast bij roten een vezel, in uiterlijk en eigenschappen de sunn 
(Crotalaria juncea, L.) nabijkomend. Dat zij echter ergens ter 
wereld daadwerkelijk van waarde is voor de industrie, is mij 
niet gebleken. Op Java wordt deze vezel vaak gebruikt als zoo- 
vele andere grove vezelmaterialen: slechts zelden maakt men 
er meer werk van. Dat moet het geval zijn op het voormalige 
particuliere land Indramajoe-West, waarvan de directie in 1905 
het volgende mededeelde: Kapasan wordt gevonden in de bos- 
schen en op rawahgronden; die planten welke in de schaduw 
groeien, geven gewoonlijk de langste vezel, die echter veel min- 
der sterk is dan de korte vezel der in de rawahs voorkomende 
planten. De bevolking stroopt dadelijk na het snijden de basten 
af en dompelt die, in bundels bijeengebonden, onder water. In 
geval dit zeer slibhoudend is, wikkelt men de bundels in de 
bladscheeden van den pisang, waardoor tevens het rotingsproces 
aanmerkelijk wordt versneld. Het roten van niet ingewikkelde bun- 
dels duurt in stilstaand water een maand en zelfs langer, terwijl 
het bij de ingewikkelde bundels reeds in 6 à 7 dagen afloopt. 
Te lang voortgezet roten doet (als, altijd) de sterkte verminderen 
en veroorzaakt een donkere kleur. Na het roten worden de bun- 
dels geopend en de vezels over bamboes in de zon gedroogd: 
de aanklevende schorsdeelen en andere verontreinigingen wor- 
den met een mesje verwijderd. 

In het Museum: Vezel. 


1715/5018. Thespesia populnea, Soland. (Th. macrophylla, B/). 
Volksnamen. Mal.: Baroe laoet, B. panté—op Java: Waroe lot. 
Kleine boom, 8à 10 M. hoog en 15 tot 25 cM. dik, voorkomend 
in geheel Z.O. Azië alleen op zandige stranden, op Java ver- 
strooid groeiend. 
Het hout wordt in sommige streken zeer geschikt geacht voor de Hout. 
wagenmakerij, in andere daarentegen niet gebruikt (K. & V—ll, bl. 
119). Rumphius bericht van zijn Novella litorea (II, bl. 224), dat 
bij dikkere boomen het waardelooze spint geleidelijk overgaat ineen 
bruin hart met zwarte strepen: zeer oude stammen zijn meestal hol. 
Het kernhout is niet zeer hard, licht, fraai van kleuren niet onderhevig 
aan scheuren: het is bruikbaar voor laden van geweren, doosjes e. d. 


Bast. 


Bladeren. 


Zaad. 


1715/5020, 


Palembang. 


208 MALVACEAE. 


Dit kernhout zou ook medicinale eigenschappen bezitten. Rum- 
phius zegt bij ervaring te weten, dat het een wonderlijk heilzame wer- 
king heeft bij pleuris en cholera. Het heeft een specerijachtigen reuk 
en smaak en is niet bitter doch eenigszins scherp op de tong: onder 
alle geneeskrachtige houtsoorten ís het ’t gemakkelijkst in te nemen. 
Voor medicinaal gebruik, aldus R., moet men het kernhout nemen van 
een boom die vlak aan zee staat en nog niet hol is en wel van de wortels 
of van het onderste deel van den stam. Na dat van spint en eventueel 
van vergane deelen te hebben gezuiverd, moet men het wasschen met 
zeewater. Als men het dan droogt in de zon, kan het jarenlang worden 
bewaard maar moet, als men het gebruiken wil, vooraf in zeewater wor- 
den geweekt. Men bezigt hetook bij koliek, gemengd met kajoe tahi, 
om de winden te breken en geeft het insgelijks in bij heete koortsen. 

De bast levert volgens Watt’s Dictionary een sterke, doch weinig ge- 
bruikte vezel, die alleen in ruwen staat wordt gebezigd omte binden. 

De bladeren worden volgens Rumphius door de ambonneezen 
wel eens onder andere sajoer gekookt wegens hun rinschen smaak. 
Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 39) zegt op gezag van Holmes, 
dat de bladeren en vruchten, tezamen gekneusd, worden aange- 
wend tegen hoofdpijn en ook tegen schurft. 

Het zaad levert in Afrika een roode, dikvloeibare, geneeskrachtige 
olie (Wiesner, Rohstoffe). 


In het Museum: Vezel, zaad. 


Gossypium obtusifolium, Roxb. var. !). 

Verschillende katoensoorten worden den geheelen archipel door 
gekweekt, doch van oeconomisch belang is er vooralsnog slechts 
één, de vormenrijke Gossypium obtusifolium, Roxb., die als han- 
delsgewas wordt gekweekt in de residentie’s Palembang en Sema- 
rang en op het eiland Lombok. Het is niet onwaarschijnlijk, dat haar 
oorsprong moet worden gezocht in Eng.-Indië: de mal. naam der 
katoenplant, kapas, verwant aan het sanskritsche karpasa, duidt ten- 
minste op een hindoeschen oorsprong. # 

De palembangsche katoen wordt voortgebracht door een vorm, die 
na overeenkomt met de nòch in Eng.-Indië of op Ceylon, nôch elders 
teruggevonden door Roxburgh beschreven en afgebeelde Gossypium 
obtusifolium: de zaadharen zijn echter wit en niet bruin, gelijk 
Roxb. aangeeft. Diezelfde vorm wordt in de Zuider- en Oosteraf- 
deeling van Borneo (Amoentai) voor eigen gebruik geteeld onder 
den naam van kapas bénêr en het herbarium te Buitenzorg bezit daar- 
van ook materiaal, afkomstig van Letti. De zaden van G. obtusifolium 
zijn bekleed met een witte viltlaag en het pluis is zeer stevig daaraan 
bevestigd: voor de praktijk is vooral dit laatste een groot nadeel. 

In de res. Palembang wordt de cultuur — volgens het zeer ge- 
roemde, in Teysmannia 1906, bl. 377, gepubliceerde verslag van 


1) Omtrent de katoencultuur in Ned.-Indië kunnen hier slechts enkele ge- 
gevens worden bijeengebracht, n. Ll. de voornaamste punten die betrekking 
hebben op de gevestigde volkscultuur. Sinds jaren is men bezig te trachten 
die cultuur op hooger peil te brengen, doch de resultaten daarvan zijn nog 
niet zeer evident. Ik heb mij daarom voornamelijk bepaald tot het verwer- 
ken van een klein aantal, een overzicht gevende schrifturen, waaronder 
van niet recenten datum, zonder daardoor — naar ik meen —in actualiteit te 
kort te schieten. 


£ 


THESPESIA — GOSSYPIUM. 209 


175/5020. wijlen Dr. H. P. Kuyper — gedreven in de lager gelegen streken Grond. 
als ladangbouw; de in den drogen tijd als handelsgewas geteelde 
katoen wordt afgewisseld met rijst als voedingsgewas i in den regen- 
tijd. Zeldzamer, omdat het aantal sawahs nog niet zeer groot is, 
wordt er katoen geplant als tweede gewas op in den oostmoesson 
niet te irrigeeren natte rijstvelden. Zoowel hoog als laag gelegen 
gronden — dit met betrekking tot den stand van het rivierwater — 
worden benut, doch aan laag gelegen terrein geeft men de voorkeur. 
Ook komt het voor, dat gronden voor geen ander doel worden gebruikt 
dan de katoenteelt, omdat ze in den westmoesson zoo diep onder 
water staan, dat rijstcultuur onmogelijk is. De cultuur op ladangs, die Cuttuur. 
verlaten worden, zoodra deopbrengstbeneden zeker peil daalt of wan- 
neer het onkruid niet meer zonder groote vlijt is te beteugelen, is uit 
den aard der zaak extensief. De bouwvelden zijn gewoonlijk 1 à 
1!/, bouw groot en worden van de aanwezige vegetatie zoo goed 
mogelijk gezuiverd door branden in de maanden Augustus/October, 
nadat een brandvrije strook van 3 à 4 M. breedte langs den om- 
trek is gekapt en het opgaande hout op het ín bewerking te nemen 
stuk grond is geveld. De asch wordt over de geheele te bebou- 
wen: oppervlakte verdeeld bij wijze van bemesting. Na den rijst- 
oogst wordt in den regel nog eens gebrand, voor de katoenzaden 
worden uitgepoot. Grondbewerking wordt nagenoeg nooit toege- 
past, tenzij men als zoodanig het schoonschoffelen wil beschouwen. 
Het katoenzaad, dat gedurende den afgeloopen regentijd op een 
droge plaats—dikwijls boven in het woonhuis — is bewaard, wordt 
in April/Mei uitgelegd, 3 tot 5 zaden, soms meer, in een gat, op 
onderlingen afstand van pl.m. 75 cM., op magere gronden dichter. 
Na een dag of vier komen de jonge plantjes met hun beide groote 
zaadlobben boven den grond en indien er geen bijzondere storende 
invloeden optreden, staat het gewas na ca 3 maanden in vollen 
bloei. De zorg voor de velden bestaat in meer of minder zorg- 
vuldig wieden en in het nagaan van de vele gewassen, welke men 
altijd op elke ladang in enkele exemplaren aantreft, als laboe, têrong, 
sésam, tabak, enz. enz. Zij, die de meeste zorg aan hunne velden 
besteden, wieden drie of vier keer, de laatste maal aan het einde 
van den bloeitijd. Soms worden de planten voor den bloeitijd ge- 
topt, waardoor de zijtakken zich beter ontwikkelen en, in verband 
daarmede, het aantal bloemen toeneemt. Het al of niet doeltref- 
fende van deze bewerking hangt echter in zeer hooge mate af van 
den stand van het gewas en moet voor elk veld afzonderlijk be- 
oordeeld worden. Op een aanplant bijv., welke door te groote droogte 
klein is gebleven, heeft toppen een averechtsche uitwerking. 

Vier maanden na het uitzaaien springen de eerste vruchten open; Oogst. 
in den regel worden deze echter niet geoogst, en terecht, daar 
men hier meestal te doen heeft met tengevolge van weersgesteldheid 
of insectenvraat ontijdig opengesprongen vruchten. Naarmate de 
planter meer of minder ijverig is, wordt de oogst in drie maal of 
in eens binnengehaald. De eerste handelwijze vordert natuurlijk 
meer arbeid, maar voorkomt schade door regen, welke aanzien- 
lijk kan zijn, als men alles laat hangen totdat alle vruchten rijp 
Zijn, d. w z. gedurende twee à drie weken. 

Eenige meerdere bijzonderheden, de cultuur betreffende, vindt men 


175/5020. 


Invloed v. 
h. klimaat . 


Geschiktheid 
voor het klimaat. 


210 MALVACEAE. 


bij Van Setten: De Cultuur, Handel, Bereiding en Vooruitzichten 
der Katoen in de Residentie Palembang (Verslag Vezelcongres, 
dl [ tweede gedeelte, bl. 289). De opbrengst per bouw schom- 
melt volgens Van Setten tusschen 4 en 12 picols ruw product !): 
hij meent, dat zoo de oogs: beneden 4 picols daalt, de planters 
andere terreinen opzoeken. Kuyper wijst insgelijks op de moeilijk- 
heid om opbrengstcijfers te verkrijgen. Hij hoorde als gemiddelde 
noemen 3 à 4 picols ongezuiverde katoen per bouw; in de hooger 
gelegen streken is de productie in het algemeen wat minder dan in de 
lagere. Kuyper vermeldt, dat de palembangkatoen een geringer 
aantal vruchten geeft dan de javakatoen en naar zijne meening 
minder oplevert, hoewel haar vruchten grooter zijn. 

Alvorens wordtovergegaan tot het vermelden van de tot nu toe be- 
kend geworden vormen van palembangkatoen,moetde invloed van het 
klimaat, overal ter wereld de overheerschende factor bij de katoencul- 
tuur, ter sprake worden gebracht. Kuyper zegt, dat de katoenplant in 
het algemeen gedurendededrie eerste maanden van haar groei vrij veel 
regen kan verdragen en indie periode eerder door een tekort dan door 
een overmaat van vocht lijdt, behalve in de eerste dagen na het uit- 
zaaien. In de laatste maand voor den oogst is echter droog weer ge- 
wenscht. Wat speciaal betreft de palembangkatoen: het nog niet 
gekiemde en het pas gekiemde zaad verrot uiterst gemakkelijk in een 
te natte omgeving en steeds gaat dan ook een aantal velden geheel of 
gedeeltelijk verloren, als er direct na het uitzaaien, hetzij door regen, 
hetzij door overstrooming, zooveel water op komt, dat de bodem het 
niet kan doorlaten. Zijn de plantjes eenmaal een 10 cM. hoog, dan 
neemt hun weerstandsvermogen tegen vocht aanmerkelijk toe. Zoo- 
wel te geringe als te groote regenval zijn echter schadelijk voor den 
groei; het gewas blijft in het eerste geval klein, de jonge bladeren 
ontwikkelen zich slecht, krijgen niet de normale donkergroene 
kleur en verschrompelen min of meer. Al te overvloedige regens 
omtrent den bloeitijd hebben hetzelfde effect als te groote droogte: 
zij zijn oorzaak, dat de knoppen en pas gezette vruchten in grooten 
getale afvallen. Te sterke regenval in den vruchttijd is eveneens 
nadeelig, ofschoon waarschijnlijk alle andere katoensoorten daar- 
onder meer lijden dan de palembangsche, die de hardheid der 
katoen en den stand der bloemen en vruch en in haar voordeel 
heeft. Hoe zachter en zijdeachtiger een katoensoort is, hoe eerder 
ze vocht zal opnemen en dientengevolge vuil worden en verkleu- 
ren. Van bijzondere beteekenis is de omstandigheid, dat de bloem- 
stelen reeds een schuinen stand hebben en na de vruchtzetting 
nog meer ombuigen. Tijdens den bloei kan dus in de geopende 
bloem geen water dringen, dat het stuifmeel zou bederven. Bo- 
vendien wijken de drie groote bijkelkbladeren, welke weinig en alleen 
aan den top zijn ingesneden en aan den voet samenhangen, ge- 
durende het rijpen van de kroon af en staan tenslotte horizontaal bij de 
rijpe vrucht, eenigszins als napjes met den hollen kant naar boven. 
In meerdere of mindere mate vangen zij het regenwater op en 


1) In het Natuurkundig Tijdschr. v. N.I. dl 22, bl, 441 wordt de opbrengst 
opgegeven te bedragen: 17 picols per bouw als maximum, 9 picolsals mi- 
nimm, gemiddeld 13 picols ongezuiverde katoen. Alle nieuwere opgaven 
en ramingen naderen evenwel de cijfers van Van Setten. 


GOSSYPIUM. ON 


175/5020. beschermen daardoor het pluis. De palembangkatoen is derhalve 
in dit opzicht bijzonder toegerust tegen de invloeden van een vn- 
bestendig kl maat en dit verklaart, waarom zij goede resultaten 
oplevert, waar andere, betere, soorten het steeds weer dadelijk 
of na een paar jaar aflegden. Betere soorten hebben in een wis- 
seivallig klimaat veel grooter kans op mislukking, een risico, 
dat de bevolking niet dragen kan, evenmin als een europeesch 
endernemer het aanvaarden wil. Ook bij een tekort aan regen 
lijdt zij minder dan soorten, die een beter product leveren. De 
Inspecteur v. d. Ínl. Landbouw gaf in zijn jaarverslag over 1911 
(Jaarboek Dept. v. L. N. & H., bl. 74 en 75) te kennen, dat uitgemaakt 
is, dat «‚n Palembang bij ongunstige weergesteldheid (:n casu lang- 
durige droogte) de fijnere uitheemsche eenjarige soorten tengevolge 
van ziekten en plagen mislukken en dus voor een algemeene be- 
volkingscultuur ongeschikt zijn. De inlandsche katoen gaf onder 
die omstandigheden een wel wat minder hooge opbrengst dan 
gewoonlijk, maar van mislukken was geen sprake. In Benkoelen 
daarentegen, met een eenigszins afwijkend kl maat en andere 
bodemgesteldheid, bleken amerikaansche variëteiten óók een goed 
beschot op te leveren, waaruit geconcludeerd werd, dat elke streek 
op zich zelf moet worden beschouwd (zoodat men tot in het 
oneindige moet blijven experimenteeren). 

In Palembang kunnen de planten volgens Kuyper tot 2 M. Vormen. 
hoog worden, indien de grondgesteldheid en het klimaat mede- 
werken, doch meestal blijft het gewas beneden 1,20 M. De be- 
volking spreekt van kapas oeloe en onderscheidt die volgens de 
aangehaalde publicatie van Van Setten in twee vormen, n. |. kapas 
kênédai en kapas nasi; de laatste zou een product opleveren, 
dat iets zachter is. Tusschen de kapas oeloe treft men in bijna alle 
aanplantingen sporadisch enkele planten aan, die in alle opzichten 
overeenkomen met de gewone katoen,docheen minofmeerafwijkende 
vezel voortbrengen, zachter, iets fijner dan de kapas oeloe en met 
zijdeachtigen glans. Volgens Van Setten is deze kapas boeloe koe- 
tjing, als de vruchten geopend zijn, gemakkelijk te onderkennen aan 
een zekeren draai in de vezel. Naar de fijnheid, glans en stapel- 
lengte onderscheidt men dit type in Kasar, aloes en ratoe. De 
Inspecteur v.d. Inl. Landbouw (Jaarboek 1911 v. L.N. & H, bl. 72) 
houdt de boeloe koetjing voor een groep van bastaarden tusschen 
de grofvezelige kapas oeloe en een daaruit gemuteerd fijnvezelig 
ras, de boeloe koetjing ratoe, dat van de kapas oeloe alleen ver- 
schilt door een kleine groep van vezeleigenschappen. De boeloe 
koetjing zou geen constant ras vormen. 

Het ligt voor de hand, dat bij de pogingen om het palembang- 
sche product te verbeteren, de kapas boeloe koetjing zich in een 
bijzondere belangstelling heeft mogen verheugen. Een sets betere 
kwaliteit — die echter nog niet tot uiting schijnt te zijn gekomen 
in een constant en noemenswaardig hoogere taxatie, laat staan in 
een hoogeren prijs — gaat evenwel samen met een geringere op- 
brengst. In zijn Geschiedenis der Katoencultuur in Palembang, 
Verslag Vezelcongres dl |, 2e gedeelte, bl. 269, beschrijft Van 
Breda de Haan onder meer een proef, aangezet om uit te maken 
hoe de verhouding, in geld uitgedrukt, is tusschen de resultaten 


212 MALVACEAE. 


15/5020. van kapas oeloe en kapas boeloe koetjing. Met beide vormen werd, 


Conclusie. 


Java. 


Cultuur. 


op volgens de regelen der kunst gekozen veldjes, vier bouw be- 
plant. De kapas oeloe leverde volgens het verslag in het Jaarboek 
1910 Dept. v. Landb. in totaal 974 Kg. waarvan 300 Kg. lint, 659 
Kg. zaad, de rest verontreiniging. De boeloe koetjing aloes gaf 
859 Kg., welke opleverde 238.50 Kg. lint en 599 Kg. pitten. Het 
percentage lint was dus bij de kapas oeloe 30.8°/,, bij de boeloe 
koetjing 27.76°/,. Bovendien had de boeloe koetjing 5°/, meer djoedi 
(djoedi of boengkoel is de naam van de waardelooze, onvoldoend 
gerijpte vruchten) gegeven. Een afzonderlijke taxatie voor beide 
werd in Holland niet verkregen, zoodat het doel, waarvoor de proef 
was opgezet, niet werd bereikt, tenzij daaruit blijken kan, dat de 
verschillen in kwaliteit zoo miniem waren, dat kapas oeloe en 
boeloe koetjing over één kam moesten worden geschoren. Klaar- 
blijkelijk heeft men zich moeten tevreden stellen met de verklaring, 
dat de gezonden monsterzendingen geschikt waren voor grove 
garens en van bijzondere waarde zouden zijn voor vermenging 
met wol, omdat de stapel ruw is. Verder gaven de beoordeelaars 
de troostrijke verzekering, dat dergelijke katoen zeker steeds goed 
te verkoopen zal zijn, daar het Ee van deze kwaliteit vooral 
in Saksen vrij groot is. 

Het laat zich niet aanzien, dat in Palembang de katoencultuur 
in belang zal toenemen. De waarde van het product bedroeg in 
het le halfjaar 1916 f 6.50 à f 6.75 per picol ruw (ontpit 18 tot 
24. gulden) en klaarblijkelijk bestaat er bij de bevolking een streven 
om te zoeken naar een meer winstgevend handelsgewas. 


Een overzicht van de geschiedenis der katoencultuur op Java is 
geschreven door Tromp de Haas in Teysmannia 1903, bl. 511. Zij 
heeft zich als hande!sgewas staande gehouden,en wordtzelfs met een 
zekere voorliefde gedreven, in de residentie Semarang in de afdeelin- 
gen Japara, Koedoes en vooral in Demak, volgens de brochure van 
den Regent van Demak (De Katoencultuur in Demak, Verslag Vezel- 
congres dl 1, tweede gedeelte, bl. 335), speciaal in de districten We- 
doeng, Demak, Samboeng en Gregeh. Verder wordtop vrij uitgebreide 
schaal katoen als handelsgewas geteeld in Madioen en ook in Kediri. 
Tengevolge van de groote wisselvalligheid wordt echter deze cul- 
tuur gestadig ingekrompen. Veel regen tijdens den oogst is fataal, 
doordat de vezels dan vochtig en vuil worden. De vochtigheids- 
graad is, zooals reeds in het licht werd gesteld, van zoo grooten 
invloed, dat (volgens het Overzicht van hetgeen werd verricht ter 
bevordering van de Katoencultuur in N.O.L in 1913) ook bij droog 
weer nooit vóór 11 uur ’s morgens met het plukken wordt begonnen. 

De over het geheele eiland verbreide kapas djawa is botanisch 
de zich door een veel sterker beharing van den palembangvorm 
onderscheidende G. obtusifolium, Roxb. var. Wightianum, Watt 
(G. Wightianum, Tod.), de variëteit, waarvan in Eng.-Indië vol- 
gens Watt's Wild and cultivated Cotton Plants of the World ver- 
scheiden rassen worden geteeld, die de z.g. long staple cottons van 
Br.-Indië, de meest waardevolle die daar worden geplant, leveren. 

Omtrent de cultuur in Demak deelt de Regent in zijn verhandeling 
mede, dat kapas djawa wordt geteeld op sawahs als tweede gewas 
na de rijst, op de uiterwaarden van rivieren en kanalen, op moeras- 


GOSSYPIUM. 013 


175/5020. randen, in het algemeen op de meest vruchtbare en minst ondoor- 
latende gronden. De grondbewerking eischt meer zorg dan bij vele 
andere tweede gewassen: men ploegt soms 3 of 4 maal, meestal 
echter slechts twee keer; evenwel komt het ook voor, dat de 
grondbewerking niets anders omvat dan het maken van ondiepe 
gaten met de patjoel daar waar de zaden zullen worden uitgelegd. 
Het welslagen is in hooge mate afhankelijk van een normaal 
verloopen van de moessons omdat, ín verband met de gesteldheid 
van den bodem, aan het planten van katoen niet kan worden 
gedacht, voor de natte tijd geheel teneinde is, terwijl aan den anderen 
kant het bewerken van den grond geen uitstel gedoogt, daar die 
bij het intreden van droog weer spoedig zoo hard wordt, dat de 
bewerking met groote moeilijkheden gepaard gaat. Met het bewerken 
van de katoenvelden moet daarom 4 à 6 weken na den rijstoogst 
worden aangevangen en om met den oogst, die ruim 6 weken duurt, 
in October een begin te kunnen maken, moet het planten in Juni/Juli 
geschieden. Valt de westmoesson in voor de katoenoogst binnen is, 
dan moet een deel daarvan worden afgeschreven. 

De zaden van kapas djawa worden gelegd in pootgaten van pl. m. 
3 cM. diepte, 2 voet van elkaar; in elk gat gaan 8 zaden. Zoodra de 
plantjes zoo groot zijn, dat zij drie takken bezitten, worden zij uit- 
gedund, tot er 4 overblijven. Als de aanplant 5 weken oud is, wordt 
de grond losgemaakt en van onkruid gezuiverd, welke bewer- 
king 3 weken later wordt herhaald. In de derde maand treedt de 
bloei in en in de vijfde begint men te oogsten. Van een bouw 
geslaagden aanplant wordt 6 tot 16 picols ruwe katoen geoogst. 


Omtrent de katoencultuur op Lombok zijn mij geen gepubliceerde Lombok. 
gegevens bekend. De éénjarige kapas djantoek van Oost-Lombok, 
die wordt uitgevoerd via Laboean Hadji, wordt geplant op sawahs 
als tweede gewas. Het is botanisch Gossypium obtusifolium var. 
Wightianum, dus dezelfde als de kapas djawa. Een monster in 
Palembang geteelde kapas djantoek, tegelijk met een zending ge- 
wone palembangkatoen naar Europa gezonden, werd volgens Van 
Breda de Haan (Geschiedenis der Katoencultuur, bl. 17) ca 7. 5 % 
hooger getaxeerd dan de kapas oeloe. 

De via Ampenan uitgevoerde katoen van West-Lombok wordt 
volgens een in begin 1906 opgestelde nota geteeld op niet ge- 
irrigeerde gronden in de benoorden het gebergte gelegen, schaars 
bevolkte districten Bajan en Tandjoeng, waar een zeer droog 
klimaat heerscht. De maanden Juli tot en met November schij- 
nen zoo goed als regenloos te zijn, terwijl de meeste regen valt 
in Februari. De 1.50 à 2 M. hooge overjarige katoen wordt in 
het begin van den regentijd uitgezaaid op de vlakke terreinen 
tusschen het zeestrand en den voet der heuvels, nadat het struik- 
gewas gekapt en verbrand en de grond twee maal geploegd is. 
Veelal zaait men tegelijkertijd katoen, rijst en maïs. De maïs en 
rijst worden op haar tijd geoogst, terwijl de katoenoogst eenige 
maanden na de rijst kan worden binnengehaald. Het tweede jaar 
leveren de katoenheesters een tweeden, grooteren oogst en worden 
daarna op stomp gehakt. Van den nieuwen uitloop wordt in het 
derde jaar, en nu voor het laatst, nog een kleiner opbrengst ver- 
kregen, waarna het veld wordt verlaten. De opbrengst wordt op- 


214 MALVACEAE. 


175/5020. gegeven te bedragen per veld van 7200 M?. in krandjangs van 30 


Ruw-gegind. 


Zaden. 


kati ongeginde katoen: het eersic jaar 7 à 12, het tweede jaar 15 
à 20, het derde weer 7 à 12, dus gemiddeld per jaar 3 à 4'/, picol. 

Ik teelde drie „variëteiten’’ uit West-Lombok met het doel deter- 
mineerbaar materiaal te verkrijgen; een daarvan kwam niet op en de 
beide andere bleken botanisch niette onderscheiden van de kapas 
djantoek. Zij waren overjarig, doch alle door mij gekweekte katoen- 
soorten bleken minstens twee jaar in leven te blijven. Ik ben daar- 
om gaan twijfelen, of ik wel de ware kapas bajan in handen heb 
gehad en de proef wordt thans met nieuw materiaal herhaald. 

Volgens de officieele uitvoerstatistiek heeft de uitvoer van katoen 
en van katoenzaad bedragen (in tons): 


Ruwe katoen. | GEEN: Katoenzaad. 
| Eid | | 
van/in | SCma- | Soera- | van |Palem- Ampe- Bali || Sema- | Palem-|| Sema- | Palem- 
rang. | baja. | | bang. | nan. “| rang. | bang. || rang. | bang. 
| | Java. | | | | 
| Í | 
1910 615 | 204 | — |6.oe8 | o04 | 48 56 | 18 Et te 
1911 693 | 378 N10 657 | 207? 201231 65 | — 
1912 2.623 | 1.074 | — | 5.502 | 686 | 130 || 609 | 523 685 718 
1913 1.182 | AGDENIE 25 72004 Vj SATT 115 3125 319 | 481 
194) B | 417, 4 | 1.704 |_ 309 | S0 3 da el 84 | n.v. 


De hoofdmassa van het product verlaat Ned.-Indië dus nog 
immer in ruwen staat, doch een begin van ommekeer daarin is 
waar te nemen. Door de bevolking wordt met de hand niet meer 
ontpit, dan noodig is voor eigen gebruik en om het noodige zaad 
voor den volgenden oogst te verkrijgen. Machinale inrichtingen 
voor het ginnen — de eenig bruikbare oplossing voor het pro- 
bleem geginde of ongeginde katoen — verrezen te Semarang en 
te Palembang. Gegind is deze ruwe, korte katoen, zooals gezegd is, 
ook voor Europa van waarde; zij wordt dan ook, vooral van Palem- 
bang, grootendeels verscheept naar Duitschland. In Japan, waarheen 
al het onontpitte product rechtstreeks of indirect wordt geëxpor- 
teerd, zou volgens een mededeeling van Dr. Van Breda de Haan 
op het Vezelcongres te Soerabaja in 1911, onze katoen vooral 
toepassing vinden voor het vervaardigen van de watten, noodig 
voor het opvullen van de daar gebezigde warme winterkleeding. 
De kwaliteit zou er daarom voor Japan absoluut niet op aankomen. 

De zaden der op Java geginde katoen werden vroeger verwerkt 
in een aan de semarangsche ginnerij verbonden oliefabriek, doch 
het geheele oliebedrijf is daar gestopt, omdat het geen winst 
afwierp. Te Palembang werd, volgens het Verslag 1913 van den 
Landbouwvoorlichtingsdienst, bl. 210, ín verband met een aan de 
bestaande katoenzuiveringsinstallatie gegeven groote uitbreiding, 
het oprichten overwogen van een oliefabriek, daar het netto pro- 
venu van het zaad in Europa niet meer zou bedragen dan pl. m. 
f 1— pp. Die prijs is echter exceptioneel laag. Katoenpitten 
ziet men zelden vermeld in de indische marktoverzichten, doch 
in de Locomotief van 15/12 ’13 wordt een prijs van / 1.70 à 
{1.75 pp. genoemd. 

In het Museum: Vezel, zaad, olie. 


GOSSYPIUM. 215 


1715/5020. Gossypium spec. div. 

Behalve G. obtusifolium komen in Ned.-indië nog andere G. 
soorten.voor, die òf van ouds door de bevolking zijn geteeld, òf 
in later tijd zijn ingevoerd met het doel de bestaande cultuur te 
verbeteren. Hoe de botanische groepeering in soorten eigenlijk 
behoort te zijn, is bij een gewas, dat sinds eeuwen is gekruist en 
geselecteerd en dat sterk reageert op standplaats en klimaat, niet 
meer met zekerheid uit te maken, waarbij komt, dat zij die oorspron- 
kelijk de soorten opstelden, ook Linnaeus, reeds niet meer te doen 
hadden met zuivere botanische soorten. Watt heeft echter het 
moeilijke werk ondernomen, om te trachten een schifting te be- 
werkstelligen en bij zijn in 1907 gepubliceerd werk (Wild and 
cultivated Cotton plants of the World) sluiten zich de botanici en 
practici vooralsnog aan. Men verlieze echter niet uit het oog, 
dat een botanische naam in dit geval op zichzelf niet voldoende 
is, om inzicht te geven in den aard van het gewas en zijn pro- 
duct, omdat de verschillende soorten groepen omvatten van rassen, 
die belangrijk kunnen uiteenloopen. 

Van de door Watt erkende Gossypium-soorten zal men de vol- 
gende in N. L kunnen aantreffen, waarmede dus niet gezegd wordt, 
dat zij hier worden — of zelfs werden — geteeld. 

Gossypium acuminatum, Roxb. (G. brasiliense, Mac, G. 

religiosum, Parl, G. vitifolium, Auct. non Lamk). Forsche 
opgerichte heester, 1.50 tot 3 M. hoog, die de Fernambuc- of nier- 
katoen oplevert. In zijn reisrapporten, o.a. in dat over zijn Mo- 
lukkenreis (Natuurkundig Tijdschr. v. Nl. dl 23, bl. 329 en 339), 
maakt Teysmann herhaaldelijk melding van Fernambuc-katoen (door 
hem afgeleid van G. vit folium), die door den ganschen archipel 
bij enkele exemplaren in de negorijen wordt aangetroffen en nergens 
zoo schoon (dl 40, bl. 230) en vol vruchten als in de tuinen der 
zendelingen op West Nieuw-Guinea. Volgens Backer’s Schoolflora 
wordt hij ook op Java over het geheele eiland van af de laagvlakte 
tot op 700 M. zeehoogte, doch alleen in geringe hoeveelheid, bij 
inlandsche woningen aangeplant. Kuyper bericht, dat deze overjarige 
katoensoort ook te Palembang hier en daar op de ladangs in enkele 
exemplaren wordt aangetroffen: de opbrengst wordt gewoonlijk 
voor eigen gebruik aangewend, omdat de bevolking de vezel voor 
sterker houdt dan de kapas oeloe. Van Setten (Cultuur, Handel 
enz ) zegt, dat het product wordt gebruikt voor het vervaardigen 
van fijnere kains en dat de heester meestal dient om de grenzen 
der ladangs aan te geven. Daar kapas kajoe geen belangrijke 
opbrengst geeft, zal naar zijn meening de bevolking wel nooit 
overgaan tot aanplanten ervan in het groot, ook omdat daardoor de 
gebruikelijke vruchtwisseling met padi zou worden verstoord. Uit 
de Lampongsche Districten werd G. acuminatum mij toegezon- 
den als kapas bênér, d.w.z. de katoenplant. 
. Volgens Backer is ditde Gossypium latifolíium van Rum- 
phius (IV, bl. 37), welke door Watt ten onrechte wordt gehouden 
voor G. vitifolium, Lamk. Rumphius zegt, dat hij veel voorkomt in 
Temboekoe op Celebes en op Bima en dat hij, behalve voorde 
vezel, ook wordt geplant met het ovg op de bladeren, die gekookt 
als moeskruid worden gegeten. 


175/5020. 


216 MALVACEAE. 


Botanisch geheel aan G.acuminatum gelijk, met dit onderscheid 
alleen, dat de zaden niet samenhangen en derhalve geen duidelijk 
afgeplatten kant bezitten, is de door Backer als een bastaard, moge- 
lijk van G. acuminatum en G. barbadense, beschouwde kapas rampit 
van de Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo Hiervan werd om- 
streeks 1904 aan den Barito één enkel verwilderd exemplaar aange- 
troffen, dat aanleiding heeft gegeven tot wat Treub aanduidde als 
„de kapas-rampitbeweging’”. Men meende, dat deze vondst de mo- 
gelijkheid van slagen der cultuur in dit gebied had aangetoond. De 
ervaring leerde spoedig anders: de op aanmoediging van het be- 
stuur begonnen cultuur viel wegens de risico van mislukken door 
regen en de zich reeds dadelijk voordoende dierlijke vijanden, den 
moeilijken pluk en vooral het slechte geldelijke resultaat, bij de 
bevolking in het geheel niet in den smaak en werd spoedig weer 
verlaten. De lijdensgeschiedenis dezer proefneming is te vinden 
in Teysmannia 1907, bi. 182. 

Gossypium arboreum, L. Opgerichte heester, 1 tot 2 M. hoog, 
volgens Backer's Schoolflora op Java zoowel om de katoen als 
als sierplant (de var. sanguinea, Watt met donkerroode bloemen, 
Ma!.: Kapas mérah — Soend.: Kapas beureum) gekweekt. 

Gossypium barbadense, L., de stamplant der Sea Island 
katoen, die de hoogste waarde bezit van alle katoensoorten, is 
herhaaldelijk hier beproefd, doch zonder blijvend resultaat. Een 
van de meest recente mislukkingen wordt gerapporteerd in het 
Overzicht van hetgeen ter bevordering van de katoencultuur in 
N. O0. L. werd gedaan in 1913. De in dat jaar van Gouvernements- 
wege in Benkoelen genomen proeven met geïmporteerd zaad be- 
loofden aanvankelijk een goed beschot, maar eindigden in een vol- 
komen mislukking, zoodat van verdere experimenten werd afgezien. 
Ook is men o.a. met deze soort aan het experimenteeren geweest 
op de Kleine Soenda-eilanden, doch blijkens Jaarboek 1914 Dept. 
v. L. N. & H., bl. 125 is van de proeven met Sea Island katoen 
op Flores insgelijks niets terecht gekomen. 

Gossypium herbaceum, L. is waarschijnlijk inheemschin Noord- 
Arabië en Klein-Azië en wordt beschouwd als een der stamvaders 
van de z.g. short staple American cotton. De van oudsher hier 
geteelde soorten behooren niet tot deze botanische soort, zooals 
tot voor kort ten onrechte werd aangenomen. 

Gossypium hirsutum, L., mogelijk een cultuurvorm van G. 
punctatum, Sch. & Thou. is een 1 à 2 M. hooge heester, welke 
de New Orleans katoen levert. De kapas blanda, die volgens de 
verhandeling van den Regent van Demak (Katoencultuur in De- 
mak — 1911) op enkele plaatsen, waar de bodem daarvoor ge- 
schikt is, in Demak wordt geteeld, is volgens de gangbare mee- 
ning 1) New Orleans katoen, die daar omstreeks 1859 zou zijn 
ingevoerd. De Regent bericht, dat de productiekosten iets hoo- 
ger zijn dan van kapas djawa, omdat de kapas blanda betere 
grondbewerking en verzorging verlangt: voorts is zij minder dan 
kapas djawa bestand tegen droogte en zware regens, zoodat de 


1) De pogingen om van deze soort tijdig zaad of herbarium te verkrijgen, 
zijn tot mijn leedwezen mislukt. 


GOSSY PIUM. 217 


175/5020.kans op mislukking nog grooter is: de opbrengst is kleiner en de 
in loco te bedingen prijzen zijn niet hooger, hoewel het product 
van beter kwaliteit is dan de kapas djawa. De cultuur komt overeen 
met die van kapas djawa (G. obtusifolium), met dit verschil, dat de 
plantwijdte 3 voet bedraagt, dat in één pootgat 5 zaden worden 
gedaan en dat wordt uitgedund tot 2 planten. De oogst wordt geschat 
op 4 tot 10 picols ongezuiverde katoen per bouw, bij slagen. 
In Palembang is volgens het verslag van Kuyper in de onder- 
afdeeling Lematang-llir een Upland-vorm, door hem zelf waar- 
schijnlijk terecht G. hirsutum genoemd *), ín cultuur onder den 
naam van Kapas inggris: het zaad zou oorspronkelijk door koop- 
lieden zijn medegebracht uit Singapore. Van Setten noemt de 
doesoen Tandjoeng Agoeng als plaats, waar die kapas inggris 
wordt geteeld: hij zegt, dat zij wordt aangeplant voor eigen ge- 
bruik tusschen de gewone palembangkatoen, nooit in groote com- 
plexen en vermeldt voorts, dat bij een ingesteld onderzoek zou 
zijn gebleken, dat de vezel door-de jarenlange cultuur niet — of, 
althans bijzonder weinig — in kwaliteit is achteruitgegaan. 
Volgens Watt is de amerikaansche Upland katoen een krui- 
singsproduct voornamelijk tusschen G. hirsutum, L. en G. mexi- 
canum, Tod., welke laatste mogelijk weer een bastaard is tusschen 
G. hirsutum, L. en G. purpurascens, Poir. Door de afstammelingen 
weer te kruisen met de stamouders zijn allerlei overgangen ont- 
staan, die nu eens overhellen naar G. hirsutum, dan weer naar G. 
mexicanum. De geheele groep staat volgens Watt het dichtst bij G. 
mexicanum en als G. mexicanum, Tod. werd dan ook gedetermi- 
neerd een Uplandvorm, in den selectietuinte Buitenzorg gekweekt. 
Met Uplandkatoen is ook op de Kleine Soenda-eilanden nog 
geëxperimenteerd. De resultaten waren niet gunstig; volgens het 
Jaarboek 1914 Dept. v. L. N. & H., bl. {25 oogstte men op Oost- 
Flores per bouw niet meer dan 1%/, picol, ongegind. 
Gossypium mexicanum, Tod. Zie de voorgaande. De soort, 
die in Palembang proefsgewijs is aangeplant onder den (onjuisten) 
naam van Bourbon katoen, is mij gebleken G. mexicanum, Tod. te 
zijn Een klein monster daarvan (3.15 Kg.), met een rollergin bereid, 
werd volgens Korte Berichten voor L.N. & H. van 15/4’11, bl. 160 
gunstig beoordeeld en getaxeerd op 85 cents per Kg., tegen kapas 
oeloe en kapas boeloe koetjing op 65 cents. Het is daarom niet te 
verwonderen, dat men deze katoensoort in het oog heeft gehouden. 
In het Verslag 1913 van den Landbouwvoorlichtingsdienst wordt 
medegedeeld, dat van de heesterachtige katoensoorten, die men 
beproefd had, de (z.g.) Bourbonkatoen voor het vochtige klimaat 
van Palembang het meest geschikt bleek te zijn. Bij wijze van proef 
werd een gedeelte van den één jaar ouden aanplant na den oogst 
op stomp gekapt ter hoogte van 30 cM. ; toen bleek, dat de heesters 
die bewerking goed verdroegen, werd zij op den geheelen aanplant 
toegepast. Door deze manipulatie werd het opnieuw tusschen- 
planten van rijst mogelijk gemaakt, wat met het oog op de toe- 


I) De Heer Van Setten, die elders spreekt van Kkapas boegis, schreef mij, 
dat kapas inggris, overeenkomt met de Uplandkatoen van het proefveld te 
Moeara Enim en daarop bleek inderdaad de naam G. hirsutum, L. toepasselijk. 


218 MALVACEAE — BOMBACACEAE. 


175/5020.standen in Palembang van groot belang werd geacht. De nieuwe 
uitloopers der op stomp gekapte planten ontwikkelden zich uit- 
stekend en verwacht werd, dat de bevolking tot navolging zou 
overgaan, in de eerste plaats op die gronden, welke men gewoonlijk 
slechts één maal of hoogstens twee jaren achtereen met rijst be- 
plant. Verder heet het op bl. 219, dat de uitkomsten met (z.g) 
Bourbonkatoen, verkregen opeen Hevea-onderneming op Sumatra’s 
Oostkust, van dien aard waren, dat er toebereidselen werden ge- 
maakt deze tusschencultuur op groote schaal toe te passen. 

In de inleiding van het meergenoemde Overzicht katoencultuur 
1913 wordt er de aandacht op gevestigd, dat deze soort aan den 
verbouwer hooger eischen stelt dan de grove kapas oeloe, daar 
zij gemakkelijk verwildert en dan een broeinest wordt van scha- 
delijke insecten. Dit is de groote drawback van alle overjarige 
katoen: het gewas moet een tijd lang geheel verdwijnen van het 
veld, anders worden op den duur de vele plagen, die de katoen- 
plant teisteren, de baas. 

Gossypium microcarpum, Tod. levert de roode Peru-katoen. 

Gossypium Nanking, Meyen levert de chineesche katoen van 
Siam, China en Japan. 

Gossypium obtusifolium, Roxb is voor Ned.-Indië verreweg 
het belangrijkste en werd bereids behandeld, 

Gossypium peruvianum, Cav. levert de z. g. Peru-katoen, 
die vooral in West-Afrika veel wordt geteeld; hiertoe behooren 
de meeste rassen vande gewone of kortstapelige egyptische katoen, 
zooals ashmouní, mit afifi en zafiri. 

Met mit afifi is vo'gens het rapport van KuyperinPalembang geëx- 
perimenteerd van af 1904; hij beschrijft het verloop van de proeven 
tot en met het jaar 1906 en achtte de resultaten gustig genoeg om 
te advisteren die proeven onder deskundige leiding voort te zetten. 
Hoewel deze soort de natuurlijke beschutting van de gewone palem- 
bangkatoen mist en bijgevolg de regen aan het product veel meer 
schade kan toebrengen, bleek de mit afifi in sommige opzichten 
toch minder gevoelig voor te veel vocht, doordat het zaad en de 
kiemplantjes meer water kunnen verdragen en zij procentsgewijs 
veel minder knoppen en jonge vruchten liet vallen dan de kapas 
oeloe. In 1911 was volgens de verhandeling van Van Setten (bl. 4) 
de egyptische katoen uit de res. Palembang „reeds lang” verdwenen. 

Gossypium purpurascens, Poir.tG. ja vanicum, BL). Heester, 
1.50 tot 3 M. hoog, volgens Backer’s Schoolflora in West- en 
Midden-Java aan de noordkust en langs de zuidkust in Bantam 
en de Preanger Regentschappen aangeplant en soms schijnbaar wild. 
Deze levert de Bourbon-katoen en heet in West-Java kapas mori. 

Gossypium purpurascens, Poir. is de botanische naam, die ook 
toekomt aan de katoensoort, welke op Flores wordt geplant als 
caravonica katoen. Als zoodanig zijn zaden van drie vormen in den 
handel gebracht met verschiilende eigenschappen, doch alle drie 
volgensden kweeker superieure cultuurvormen, die verkregen heeten 
te zijn door zorgvuldige kruisingen. Van positieve resultaten met 
caravon ca katoen bereikt, is nog niets gebleken. Op Flores echter 
is de daar gekweekte caravonica-vorm — om dien naam nog te be- 
houden — de eenige overgebleven geïmporteerde soort, waarmede 


1717/5024. 


GOSSYPIUM — BOMBAX. 219 


in het groot verder wordt geëxperimenteerd. In het Jaarboek 1914 
Dept. v. L. N. & H., bl. 125 worden de volgende productie’s op- 
gegeven: van een veld in het eerste jaar 3.5 pic. en in het tweede 
jaar 5.8 pic, van een tweede veld respectievelijk 6 en 825 pic. 
en van een derde veld bijna 9 picol. Men meende uit de verkregen 
resultaten de gevolgtrekking te kunnen maken, datin Oost-Flores 
deze katoensoort zoowel in het laagland als in het binnenland met 
succes kan worden geplant, mits vroeg wordt uitgezaaid en de grond 
van goede kwaliteit is. Bovendien, zoo heet hetverder,levert zij in het 
tweede jaar, wat het onderhoud betreft, geringe moeite op, dewijl het 
onkruid in de diepe schaduw van de katoen weinig groeikracht bezit. 
De bevolk:ng toonde uit conservatisme en gemakzucht nog geen nei- 
ging haar te planten. Van ziekten en plagen had men nog weinig last. 
In Holland werd in 1915 een syndicaat opgericht, ten doel heb- 
bende om met regeeringssubsidie op grooter schaal op Flores te 
experimenteeren, ten einde de mogelijkheid na te gaan om daar 
(z. g.) caravonicakatoen op ondernemingen te planten. 

Volgens mededeeling van den Heer Backer is het geenszins on- 
mogelijk, dat Gossypium purpurascens, Poir. ook bedoeld is door 
Rumphius (IV, bl. 33) met zijn Gossypium. Watt vermeldt deze 
als G. Nanking, Meijen, var. Nadam, Watt, doch ook in dit geval 
moet hij zich hebben vergist, daar G. Nanking een roodachtige ka- 
toen levert en R. uitdrukkelijk spreekt van sneeuwwitte wol. Rum- 
phius beschrijft zijn Gossypium as een overjarigen heester, 10 à 12 vt 
hoog. Het toebereiden van het pluis en het spinnen geschiedden in 
zijn tijd precies als thans. Verder zegt hij, dat de bladeren somtijds 
gewreven aan kinderen worden gegeven tegen buikpijn en zelfs 
bij bloeddiarrhee, meer met het doel de rauwe ingewanden te ver- 
zachten, dan om te stoppen. Van de zaden maken de makassaren 
een lekkere spijs: zij weeken ze in warm water, laten ze twee of 
drie dagen daarin, tot zij zijn ontkiemd en eten de uitspruitsels na 
verwijderen van de zaadhuid, zooals men dat doet met tao gé. De 
zaadkernen worden ingegeven tegen hoest (Rumph.). 

Gossypium vitifolium, Lamk wordt, naar het schijnt, nergens 
in het groot geteeld, doch wordt door Watt vermeld voor Java (zie 
onder G. acuminatum, Roxb.). 


BOMBACACEAE. 
Bombax insigne, Wall. 
Volksnamen. Jav.: Randoe alas. 

Woudreus, tot 45 M. hoog en 4M. dik (bloeiend te onderscheiden 
door zijn oranjeroode bloemen), op Java alleen bekend van de noord- 
kust van Midden-Java en daar klaarblijkelijk verre van algemeen. 
Hij gelijkt sterk op Bombax malabaricum, DC. en komt daarmede 
waarschijnlijk in waarde overeen (K. & V.—Il, bl. 125). Het vrucht- 
pluis werd mij als curiosum toegezonden uit de res. Semarang. 

In het Museum: Pluis. 


1771/5024. Bombax malabaricum, DC. 


Volksnamen. Mal.: Kapok kalingi(Timor), K. oetan (Batav.).— 
Soend.: Dangdeur, D. gëdé, D. leuweung — Jav.: Randoe 
agoeng, R. alas, R. wana—Mad.: Nangghéêr. 

Woudreus als de vorige (bloeiend te onderkennen aan zijn groote, 


Wortels. 


Hout. 


220 BOMBACACEAE. 


scharlakenroode bloemen), voorkomend in het westelijk deel van 
den archipel, op Java tusschen O en 900 M. zeehoogte in vele streken 
niet zeldzaam doch evenmin algemeen (K. & V.—ll, bl. 122). 

Het vocht dat uit de wortels vloeit bij insnijden voor zonsop- 
gang (daarna heeft geen uitvloeiing meer plaats) wordt volgens 
Mevr. Kloppenburg gebruikt als verkoelende drank bij indische spruw 
en bij hoog oploopende koorts. Hasskarl’s Nut (No. 213) zegt, dat 
een infusum van den gekneusden wortelbast wordt gedronken bij 
verhitting in de maa-streek. 

Het witte, zeer lichte hout wordt op Java wegens de zeer geringe 
duurzaamheid bijna nooit door de inlanders gebruikt, tenzij enkele 
malen voor kano’s. Voor pakkisten is het om de groote lichtheid 
aan te bevelen (K. & V.). In Eng -Indië wordt het gebruikt voor thee- 
kisten (Bull. Imp. Inst. 1911, bl. 311); het zou aldaar, volgens de op- 
gave van Koorders in Tectona III, bl. 119, eender voornaamste, zooniet 
de voornaamste, grondstof zijn voor de lucifersfabrikatie. In de Eerste 


Javaansche Lucifersfabriek te Semarang bleek echter volgens denzelf- 


Bast. 


Pluis. 


1771/5024, 


den (Tectona Ilf, bl. 123) het hout voor dat doel te grof en te week en bij 
de proefnemingen te Kediri (Teysmannia 1896, bl. 504) werd het 
eveneens zoowel voor stokjesals voordoosjesonbruikbaar bevonden. 

Te Batavia werd mij de bast als geneesmiddel gebracht. Scheffer 


teekende in Hasskarl's Nut bij No. 213 aan, dat de met water _ 


fijngestampte schors als huidprikkel wordt gebezigd bij hevige 
koortsen. Te Buitenzorg deelde men mij mede, dat een aftreksel 
van den gekneusden bast bij koorts wordt gedronken. Eenig al- 
caloïdisch of ander biter bestanddeel werd er door Greshoff 
(Plantenstoffen Il, bl. 37) niet in gevonden. 

Het vruchtpluis, dat bijzonder gemakkelijk door den wind wordt 
medegevoerd, wordt op Java niet benut. K. & V. zeggen, dat er 
in Midden-Java een bijgeloovige vrees bestaat tegen het gebruik 
ervan voor vulling van kussens. Vorderman (Madoereesche plan- 
ten No. 253) geeft als reden van het niet gebruiken op, dat het 
jeuk zou veroorzaken. 

De vraag is mij wel eens gesteld, of Bombax malabaricum niet 
geschikt zou zijn om te worden geteeld op plaatsen, waar kapok niet 
voort wil. De houding, daar tegenover aangenomen, is afwijzend. In 
de eerste plaats bloeit volgens K. & V. de boom eerst bij een stam- 
middellijn van meer dan 35 cM., terwijl de kapokboom veel vroe- 
ger overvloedig vruchtdraagt. Het inzamelen van de vruchten is 
bij den Bombax met het oog op zijn hoogte veel moeilijker dan 
bij den kapokboom en in de laatste plaats zou het den naam der 
javakapok afbreuk doen, indien op hetzelfde eiland ook Bombax- 
vezel werd geteeld, die sommige deugden van de echte kapok mist. 

In het Museum: Bast, pluis. 


Bombax Valetonii, Hochr. 
Volksnamen. Soend : Dangdeur, D. leuweung. 

Boom, 20 tot 35 M. hoog en 3 à 4 M. dik (bloeiend te onder- 
scheiden door zijn groenwitte bloemen), op Poeloe Bras (Atjeh) vrij 
talrijk vertegenwoordigd gevonden, op Java alleen bekend van één 
standplaats in Zuid-Preanger op 400 M. en volgens mededeeling 
van den Heer Backer ook van Batavia (Kebajoran). 


1771/5026. 


BOMBAX — CEIBA. 221 


Het hout wordt ín loco bruikbaar geacht voor planken: misschien 
is het geschikt voor theekisten. Het pluis wordt in de Djampangs 
niet gebruikt (K. & V.— ll, bl. 127). 


In het Museum: Pluis. 


Ceiba pentandra, Gaertn. (Eriodendron anfractuo- 
sumDC). 
Volksnamen. Kapokboom. Op Java: Randoe. 

Boom, zeer algemeen aangeplant, aan elken bewoner van Java, 
hetzij vreemdeling of inboorling, op het eerste gezicht bekend, 
in geregelde aanplantingen volgens de monographie van G.F. J. 
Bley (De Kapokcultuur op Java, Verslag Vezelcongres dl I, twee- 
de gedeelte, bl. 1) op Java zelden hooger dan 20 M. en dikker dan 
0.50 M. De verspreiding over de tropen is nog onzeker en zijn 
vaderland is onbekend: zaad van Java is echter naar vele andere 
tropische landen gezonden. Op Java wordt hij thans aangeplant: 
zeer zelden als hoofdcultuur op europeesche ondernemingen, vrij 
veel als belangrijke bijcultuur, vooral in Midden-en Oost-Java, het 
meest in ongeregelde bevolkingsaanplantingen. 

Om een groote productie te geven, verlangt hij een vrij goeden, 
diepen, lossen bodem. Bley acht doorlatende, vulkanische of po- 
reuze aangeslibde gronden het meest geschikt ;op zware klei- en mer- 
gelgronden groeit kapok nog wel, maar de resultaten zijn veel minder. 

Belangrijker nog is de invloed van ‘het klimaat. Ceiba pen- 
tandra eischt een tropisch klimaat met niet al te veel neerslag 
en een duidelijk geprononceerden drogen moesson. Een regen- 
val van 1500 à 3000 mM. wordt het gunstigst geacht. Geschikte 
klimatologische omstandigheden vindt de boom op de noordkust 
van Midden- en Oost-Java van O tot 1000 voet zeehoogte; de zuid- 
kust is over het algemeen te vochtig. Op een grooter hoogte en in 
een regenrijk klimaat kan hij nog welig groeien en een groote 
hoogte bereiken, doch de oogst is er zeer onregelmatig en de 
vruchten verrotten vaak voor ze rijp zijn. 

De vermeerdering geschiedt door stekken of door zaden. Op den 
buitengewoon groeizamen aard van stekken wees reeds Rumphius 
(IL, bl. 194), die zegt, dat men den Eriophorus javana ge- 
bruikte voor levende palissaden. Doordat zelfs dikke stammen en 
takken nog wortel schieten, indien zij niet worden aangetast door 
witte mieren, gebruikt men ze op buitenwegen zeer vaak als lijn- 
dragers voor telefoon en telegraaf. Het hout is overigens zeer broos 
en niet duurzaam. Zaad wordt op ondernemingen gewoonlijk vrij 
dicht uitgezaaid op licht beschaduwde bedden, dun met aarde 
overdekt en met asch bestrooid om de mieren te weren; zijn de 
planten een paar duim hoog, dan worden de krachtigste verspeend 
op kweekbedden, waarop men ze 6 tot 12 maanden, of ook wel 
tot 3 jaar toe, laat staan. Bley prefereert om uitte zetten planten 
van 18 à 24 maanden en volgt daarom op de kweekbedden een 
verband van 25 >X 30 cM. De minimum plantwijdte is volgens 
de ondervinding van denzelfden 5 à 6 M. ; bij dichter planten raken 
de takken elkaar, met het gevolg dat de uiteinden afsterven. De 
bevolking plant kapokboomen meestal langs de wegen en velden 
en in dat geval kan de afstand in de rij kleiner worden genomen, 


Hout. 


Bodem. 


Klimaat. 


Vermenig- 
vuldiging. 


222 BOMBACACEAE. 


177/5026.daar ze dan opzij lucht hebben. Ook is de kapokboom zeer ge- 


Cultuur. 


Bast. 


Bladeren. 


Oogst. 


schikt om te worden geplant als omheining langs de grenzen der 
perceelen. Bley plaatst ze voor dat doel op 2 voet afstand ; de zwak- 
kere exemplaren sterven dan wel af, doch de afstand blijft klein 
genoeg, om aan vee het binnendringen te beletten, De totaal op- 
brengst van deze hagen is niet onbelangrijk. 

Bij het overplanten maakt men naar omstandigheden al of niet 
gebruik van plantkuilen: kleine planten worden op haar plaats 
gebracht met een kluit, terwijl grootere worden uitgezet als 30 tot 
100 cM. lange stumps. Voor het onderhoud, dat niet zeer zorgvuldig 
behoeft te zijn, en verdere bijzonderheden, als tusschencu'tures, moet 
worden verwezen naar de monographie zelf. Op de ondernemingen 
wordt de kapokboom vaak gebezigd als steunboom voor peper, 
cubeben of Vanille, voor welk doel hij zeer geschikt is, mits niet 
te jong; de kapokproductie lijdt echter daaronder. 

Alvorens over te gaan tot het behandelen van het hoofdproduct, 
de vezel, moet hier worden vermeld, dat de inlanders ook eenig nut 
hebben van den bast en van de bladeren. Dr. Boorsma deelde mij 
mede, dat een afkooksel van koelíit randoe metoude pinang, muskaat- 
noot en klontsuiker, wordt ingenomen tegen bezwaren bij de urine- 
loozing, ook bij steenziekte. De jongebladeren gebruiken de vrouwen 
volgens Rumphius om het haar te reinigen, omdat zij met hun slijme- 
righeid het hoofd zuiveren. Velen echter misprijzen deze bladeren, 
omdat ze het haar plakkerig maken en bevelen ze daarom al een 
aan om het hoofd te verkoelen bij verhitting en bij hoofdpijn (R.). 
Mevr. Kloppenburg vermeldt het gebruik als verzachtend middel 
in verschillende omstandigheden, zooals het sap uit de gekneusde 
jonge takken met zout tegen asthma, dat uit de jonge bladeren 
met goela djawa ‘egen hoest en onvermengd bij dysenterie, een 
aftreksel van de bladeren als slijmoplossend middelen bij endel- 
darmontsteking. Toepassingen door anderen vermeld, worden stil- 
zwijgend voorbijgegaan, daar zij geheel vallen binnen hetzelfde 
kader. In de inlandsche geneeskunde schijnen deze bladeren te 
worden aangeduid als baladéwa. 

Voor het vijfde levensjaar is de vruchtdracht zelden van veel 
belang, ook al hebben de boomen op vruchtbaren grond reeds 
eerder zware afmetingen verkregen. Eenmaal in productie kan men. 
er een menschenleeftijd of langer van oogsten. Hij bloeit drie of vier 
maal per jaar met tusschenpoozen van 2 of 3 weken, de eerste keer 
gewoonlijk in de eerste helft van Mei. Tusschen bloem en rijpe 
vrucht verloopen drie maanden. Komt er van den eersten bloei 
om eene of andere reden niet veel terecht, dan hebben de latere 
een kans, doch de dan gezette vruchten loopen meer gevaar 
door den westmoesson te worden overvallen en aan den boom 
te verrotten. M-t oogsten begint men meestal in de maand Sep- 
tember: de vruchten rijpen niet gelijktijdig, zoodat telkens alleen 
de rijpe — kenbaar aan een vu lbruine kteur — behooren te wor- 
den geplukt. Wacht men te lang, dan springen zij open en gaat het 
pluis grootendeels verloren. Het plukken vs een lastig werk: de 
takken worden met een lange bamboe, waaraan een houten haak 
is bevestigd, geschud, doch wegens hun broosheid breken zij daar- 
door vaak, terwijl ook jonge vruchten mede afvallen, Zeer hooge 


CEIBA. 223 


171/5026. exemplaren moeten noodgedwongen beklommen worden om de 
vruchten uit de hoogte te kunnen plukken of afschudden. Dit is niet 
alleen moeilijk maar ook gevaarlijk. Op de ondernemingen wordt 
gewoonlijk alleen in de morgenuren geoogst, omdat later op den 
dag de rijpe vruchten van den grond af niet kunnen worden 
onderscheiden van de onrijpe. 

De vruchten, waarvan men rekent, dat er 15009 noodig zijn voor Bereiding. 
een picol gezuiverde kapok, worden op het etablis ement gewoon- 
lijk door de pluksters zelf geopend. Zijn de harde vruchtbladen 
nog niet van zelf opengesprongen, dan wordt dit bewerkstelligd 
door een lichten slag met een houten hamer. Groen afgeschudde 
of vanzelf afgevallen vruchten moeten voor het openen worden 
gedroogd. Dit gaat volgens Bley vlugger en de vezel wordt ook 
mooier, als men ze eerst op een hoop zet, afdekt en een of twee 
dagen laat broeien. Ontbrak aan die vruchten alleen het drogen 
aan den boom, dan staan zij in kwaliteit niet veel achter bij 
de boomrijpe. Anders is het gesteld met de nog niet volkomen 
ontwikkelde vruchten, die dikwijls van inlandsche aanplantingen 
worden geoogst — een fataal gebruik, berustend op oeconomische 
toestanden; de vezel daarvan is minderwaardig, al lijkt zij op 
het oog ook mooi en blink Allerleí kunstgrepen worden door 
de inlanders te baat genomen om de vruchten of ruwe kapok 
rijp te doen schijnen. 

Zijn de vruchten geopend, dan worden de vezelvlokken en zoo- 
veel mogelijk de pitten van de zaadlijst — in de praktijk aangeduid 
als het hartje of de ziel — genomen en wordt de vezel dadelijk gesor- 
teerd in eerste en tweede soort, omdat gewoonlijk de inhoud van een 
aantal vruchten bedorven is door te veel regen of insecten. Een ge- 
deelte van het product wordt volgens Bley zonder verdere zuivering 
geëxporteerd; dit is ook het geval in streken, die zich pas op den 
uitvoer gaan toeleggen, zooals Celebes. De vezel mag echter volgens 
Bley niet te lang met de zaden in aanraking blijven, omdat zulks 
een nadeeligen invloed heeft op de kleur. 

De verdere bereiding beoogt het volledig verwijderen van de kale 
zaden, die los liggen ingebed in de vezelvlokken, dus veel gemak- 
kelijker zijn af te scheiden dan bij katoen. De wijze, waarop dat ge- 
sch edt, houdt verband met het eindproduct, dat men wenscht. De 
groo'e massa wordt thans nog verwerkt tot z g. opengewerkte kapok, 
waarbij het verband van de vezels onderling, in kleine, dichte vlok- 
ken, geheel ís opgelost. In Nederland vraagt men ook naar bol- 
lige of noppige kapok, dat is het pluis, gezuiverd van de zaden, 
doch overigens zooveel mogelijk gelaten in den toestand van vlok- 
ken, waarin het zich in de vrucht bevond. Noppige kapok heeft 
op opengewerkte voor, dat zij sterk persen veel beter verdraagt, 
wat een belangrijk voordeel is voor een zoo volumineus artikel, 
Voor het bereiden van opengewerkte kapok moet worden aange- 
vangen met de ruwe kapok — d.i de vezel met de zaden — grondig 
te drogen, wat geschiedt op droogvloeren. Op europeesche onder- 
nemingen bestaan die uit gecementeerde hellende vloeren (om 
eventueel het regenwater spoedig te doen afvloeien), terwijl bij 
de chineesche bereidingsetablissementen enkel de grond met matten 
of zakken wordt afgedekt, om de kapok te behoeden voor vuil- 


224 BOMBACACEAE. 


1771/5026. worden. Voor elken per dag te bereiden picol kapok wordt, als 
twee maal per dag kan worden gedroogd, 20 à 25 vierkante M. droog- 
ruimte vereischt, anders natuurlijk het dubbele. Dikwijls worden 
die droogvloeren omringd en afgedekt met ijzergaas of lichte visch- 
netten om het wegstuiven te beletten. Onder het drogen wordt de 
ruwe kapok voortdurend gekeerd, waardoor reeds veel pitten 
worden verwijderd. B ootstellen aan de zon werkt bovendien het 
opengaan der vlokken ín de hand en bleekt tevens de vezel, wat 
het voorkomen van het product ten goede komt. Van het probleem 
om de vezel kunstmatig te drogen, is de oplossing nog niet ge- 
vonden. Om noppige kapok te verkrijgen moet het ruwe product, als 
tenminste de vruchten droog zijn binnengekomen, weinig of in het 
geheel niet worden gedroogd en in geen geval in de zon worden om- 
gewerkt. Het best acht Bley die kapok te ontpitten en eerst dante dro- 
gen, door ze heel los ín zakken te doen en die in de zon te zetten. 

Door de chineesche opkoopers en op kleine europeesche etablis- 
sementen geschiedt het bereiden van opengewerkte kapok gewoon- 
lijk met de hand. De meest primitieve vorm van handbereiding 
bestaat daarin, dat de ruwe kapok in een groote mand wordt gedaan, 
die in de zon wordt geplaatst: met behulp van een bamboestok met 
dwarslatjes, die door wrijven tusschen de handen of met behulp 
van een touw snel wordt rondgedraaid, wordt nu het pluis geopend, 
waardoor de opengewerkte kapok opstijgt, terwijl de zaden zich 
geleidelijk op den bodem verzamelen. Behalve dat deze methode 
de zwakke vezel beschadigt, werkt zij langzaam en is beter 
bruikbaar voor kleine hoeveelheden, bijv. voor huishoudelijk ge- 
bruik. Voor de eigenlijke handbereiding, door Bley de Japara-methode 
genoemd, heeft men bekwame werklieden noodig, specialiteiten 
voor dit soort van arbeid, die de kapok, zooals zij op den droogvloer 
ligt uitgespreid, met beide handen omroeren en kloppen met kromme, 
van bamboe vervaardigde vorken, waardoor de zaden zakken, terwijl 
de vezel met de vork handig wordt opgeschept. Het bereiden op 
deze wijze kan vrij vlug verloopen en zeer goed product geven, 
doch dat is afhankelijk van het weer en van de bekwaamheid 
der werklieden; volgens Bley is deze methodebovendien veel duurder 
dan machinale zuivering. Handbereiding van noppige kapok ge- 
schiedt door de niet al te droge ruwe kapok, die reeds bij het 
uitnemen uit de vruchten zooveel mogelijk met de hand van de 
pitten is ontdaan, op een bamboezeef uit te spreiden en dan 
zonder te roeren met stokken te slaan, zoodat de pitten door de 
zeef vallen. De bewerking geschiedt onder dak, dus niet in de zon. 

Een beschrijving van de machinale bereiding van opengewerkte 
en noppige kapok en van wat verder met het product geschiedt, valt 
geheel buiten mijn bestek Door Bley wordt zij volkomen verklaard 
en met teekeningen toegelicht. Ook zuiver oeconomische kwestie’s, 
de kwaliteit van het uitvoerproduct rakende, moet ik onbesproken 
laten en slechts constateeren, dat de kapok een hoogst belangrijk 
product is voor de bevolking, doch dat zij aan de bereiding niet 
deelneemt dan als betaalde werkkracht: de oogst wordt op Java 
door den inlander als vrucht of als ruwe kapok aan de opkoopers 
geleverd en deze bezorgen de bereiding. De uitvoer heeft bedragen 
volgens de officieele statistiek (in tons): 


Vm/5O26r 


| 3E 45 = DE San En ee li erge 5 
ie BASE les kh HEL RE :& Suis, raeije 
eed EE S ISSISE $ Dn AD 

Bee asen a he hk se SS VEE mn 

Genee EE EEE LE | 
| | | 
1910 4.526 |2.642 404 | 306 182 | 69 | 148 | OB sp AEP SO3 Veel fe 201 60 161 
1911 4.610 4.078 242 | 212 W2o 280533 or | — | 332[n. v 85 64 88 
1912 |4.722|4.235| 468| 276 | 129 | 135 |205 | 123 | 2 || 751| 100 | 114 | 93 | 102 
1913|4.082/|3.580| 453} 236 | 203| 80 |260 | 85 | 20 || 503|215 |219 |123 | 66 
1914 [5-352 | 3.223 249 | 246 56 | O1 | — | 65 | 71 {1.220} 100 | 196 | 80 61 
Ì E 4 een: REEN Î | d 


Het gebruik der vezel, voornamelijk als opvulmateriaal voor 
matrassen en kussens en, wegens haar boven alle andere stoffen 
uitmuntend drijfvermogen, ook voor reddingsartikelen, is, tenminste 
bij den lezer, overbekend. Opgemerkt wordt alleen, dat aan de 
verwachtingen, die men koesterde van de mogelijkheid om ka- 
pok als spinvezel aan te wenden, vooralsnog niet is voldaan. !) 
Voor dat doel is kapok bovendien te duur, tenzij natuurlijk het 
weefsel eigenschappen zou bezitten, die andere stoffen missen. 

Bij Phaseolus radiatus, L. is reeds aangeteekend, dat de spruiten zaden. 
van kapokzaden wel als tao gé worden gegeten Rumphius zegt 
van de pitten, dat sommige volkeren op Celebes er graag naar 
zijn en ze rauw of een weinig geroosterd, totdat de zaadhuid er 
afgesprongen is, eten, doch anderen verbieden er veel van te 
nuttigen, omdat ze de darmen te glad maken en bloedloop ver- 
wekken. De oeconomische waarde berust echter niet op de hier ge- 
noemde kleine toepassingen, maar op het feit, dat de nog niet zoo 
heel lang geleden als waardeloos beschouwde kapokpitten zich 
thans de derde plaats hebben veroverd onder de in Ned.-Indië gepro- 
duceerde oliezaden. De hoeveelheid is belangrijk, daar op elk picol 
vezel ca 2 picol zaden vallen. Wijs (in Van Gorkom’s O. L. C. 
IL, bl. 252) beschrijft ze als volgt: zij zijn zoo groot als kleine 
erwten en hebben een kale, broze, vrij harde, zwarte schil, die 
40 à 449/, van het zaadgewicht uitmaakt; ongeschild bevatten zij 
(in Europa) ongeveer 25°/, van een niet-drogende olie, geel van 
kleur, zonder sterken smaak of reuk en groote overeenkomst ver- 
toonend met geraffineerde katoenzaadolie. Twee oude, doch even 
oude museum-monsters, het eene geëxtraheerd en het andere door 
persen verkregen, hadden volgens Dr. de Jong de volgende con- 


stanten: 

a: geëxtraheerd b: geperst 
S.g. 0.921 0.915 
zuurgetal 11,5 19.1 
verzeepingsgetal 192.6 194 
R. M. getal 0.8 O7 
Joodgetal 82 04 


W. de Cocq Buning (De Kapokhandel, Verslag Vezelcongres dl 
|, tweede gedeelte, bl. 101) zegt, dat de eenige eisch, door den 
handel aan de pitten gesteld, is, dat zij absoluut droog zijn en 


1) Zie Tropenpflanzer 1912, bl. 185. In Korte Berichten v. L.N. &. H. van 15/4 
’15, bl. 107, wordt melding gemaakt van een vinding van De Saint Réné, waar- 
door het probleem van het kaarden en spinnen van kapok zou zijn opgelost. 


Olie. 


Residu. 


226 BOMBACACEAE. 


niet meer dan 25%, leege of roode zaúen bevatten. Wordt dit per- 


centage overschreden, dan wordt de partij geweigerd of moet ra- 
factie worden toegestaan. 
De uitvoer van kapokzaden heeft bedragen (in tons}: 


EMG | aop Beld ha A ea en Eel haa RENES 
mol B Hsen Tessel Er ISS AE Mons Ee sol Siller (VEA EE 
z z Ee DG Ke ie hk} En En) ee rs IT ad TESS v 
5 Bil B Sl ES uE je SE ERE BSE 
u OE Se | | | | >| a | 
1910 [3.367 [3.912 |1.260, 565| 496 221 | 123, 9| 36| — || 56 \n.v.| 22 
1911 |5.151 {5.868 | 2.638 931 | 683 | O8 Ir DDR EE EVE Ve 15 18 | 38 42 
1912 [6.013 {5.607 | 2.607 | 1.318 | 970 | 380 | 259 | 218 \n.v.y 73 ME 7 ee) 1 
1913 | 7.261 [5.671 |3.169 [1.311 | 813 |. 561 | 348 | 174| 148 | 23 || 16 | 24| 38 


1914 (2.420 | 2.572 604 | 242 \ 137 | 222, 180 | 58 | 8 | 50 — | 105 | 37 


Voorheen was Liverpool de eenige markt voor kapokpitten, doch 
in het jaarverslag 1913 van den ned. consul aldaar (Handelsberichten 
11/7 ’14, bl. 271) wordt gezegd, dat de aanvoeren waren afgenomen, 
doordat een groot deel van den Java-oogst naar Marseille was ge- 
zonden. Tengevolge van de concurrentie van genoemde haven en van 
de hooge olienoteeringen, was de prijs opgeloopen. 

Een gedeelte, gewoonlijk het slechtste, wordt volgens De Cocq 
Buning op Java zelf geperst, voornamelijk door chineezen. Bley 
zegt, dat die olie— minjak kléntêng of minjak randoe geheeten — 
wordt gebruikt als lamp- of smeerolie en ook wel als spijsolie, doch 
in dat geval wordt zij verhit, omdat zij anders schadelijk wordt 
geacht. Voorts, en op grooter schaal, daar de opbrengst bij gebruik 
van de wigpers gering is, wordt op Java de olie gewonnen met hydrau- 
lische persen, die een rendement van 18°/, geven bij een oliegehalte 
van 23°/,. In het abnormale oorlogsjaar 1914 werd zelfs het grootste 
deel van den oogst binnenslands verwerkt. Verkoop op Java had vol- 
gens het Verslag 1914 omtrent L. N. & H., bl. 86, voor de chineesche 
opkoopers het voordeel, dat geen gave exportzakken behoefden te 
worden gebruikt; de verhoogde prijs der goenizakken drukte te 
zwaar op een product van betrekkelijk zoo geringe marktwaarde 


(f2.55 à f 2.60 p.p. tegen het eind van het jaar). Voorts heeft levering 


aan een oliefabriek hier te lande het voordeel, dat de verkooper 
niet blootstaat aan rafactie wegens onvoldoende kwaliteit. 

De machinaal geperste olie wordt door de bevolking gebezigd 
als bakolie, hetzij zuiver, hetzij vermengd met andere oliën. Voor- 
heen werd te Semarang kapokzaadolie ook gewonnen door extrahee- 
ren met benzine, waarbij een rendement van 22°/, werd verkregen. 
De geëxtraheerde olie was minder gewild dan de geperste, omdat 
zijeen lichten reuk van benzine had, die moeilijk was te verwijderen; 
zij werd gebruikt in de plaatselijke zeepziederijen, doch vermengd, 
daar kapokolie alleen ongeschikt is om harde zeepen te vervaardigen. 

De 4 à 45°/, stikstof bevattende perskoek wordt gebruikt voor 
bemesting (zie Teysmannia 1904, bl. 621): op de door de chineezen 
vervaardigde boengkil schijnen echter de suikerfabrikanten niet 
bijzonder gesteld te zijn, daar De Cocq Buning mededeelt, dat in 
de laatste jaren vele chineezen met hun waar zijn blijven zitten. 
Ook in Frankrijk worden volgens Korte Berichten voor L.N. & H. 
van Sept. 1915, bl. 267, de koeken als meststof gebruikt. Wijs echter 


1717/5038. 


1771/5038. 


1717/5038. 


CEIBA — DURIO. 227 


beweert, dat zij een bruikbaar veevoeder vormen met ongeveer 
28 °/, eiwitachtige stoffen en 7 ®% vet. Men moet dan veronderstellen, 

dat het zaad voor het persen geschild wordt, want hier weigert 

volgens Bley het vee de van ongeschild zaad verkregen koek te eten. 
In het Museum: Vruchten, pluis, zaden, olie. 


Durio Oxleyanus, Griff. 
Volksnamen. Mal.: Koeripal (Malakka). 

Reusachtige boom, gelijkend op D. zibethinus, L., doch met 
dichter hout (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 13). De Clercq 
(No. 1178) geeft een reeks van sumatraansche namen op, o. m. 
voor de Lampongs: foemi, en ontleent zijn mededeeling omtrent het 
gebruik aan Stakman (Toelang Bawang No. 130), die van den toemi 
vermeldt, dat de stam een omvang krijst van twee vadem en een 
zeer deugdelijk, sterk, doch moeilijk te bewerken hout levert, ge- 
bezigd voor huisbouw. Ook worden volgens S. de vruchten gegeten. 


Durio testudinarius, Becc. 
Volksnamen volgens De Clercq. Mal.: Doerijan boeroeng, 
D. tanah. 
Boom: het hout wordt als goed timmerhout geroemd (De Clercq 
No. 1179). 


Durio zibethinus, L. 
Volksnamen. Mal: Doerijan —Soend.: Doerèn, Kadoe — Jav.: 
Doerên. 

Vruchtboom, tot 30 M. hoog en 100 à 120 cM. dik, wild en ver- 
wilderd op geheel Java, vooral in de lagere bergstreken en in de 
laagvlakte, beneden 1000 M. zeehoogte algemeen door de inlanders 
aangeplant. De vermenigvuldiging geschiedt uitsluitend door zaden 
(K. & V.— Il, bl. 132). Volgens Sollewijn Gelpke draagt de doerijan 
op 10 à 15-jarigen leeftijd. 

De wortels worden volgens Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 
22) zoowel uit- als inwendig gebruikt tegen aanhoudende koorts; 
met de fijngewreven wortels wordt het lichaam ingesmeerd en een 
aftreksel ervan wordt gedronken. 

Het spint is wit en kernhout ontbreekt, doch naar het hart toe 
wordt het hout roodachtig. Het is grof van vezel, licht, reukeloos 
en in groote afmetingen te verkrijgen. In West-Java wordt het veel 
gebruikt voor goedkoop huisraad en planken, doch het is niet duur- 
zaam. Het ís uitmuntend voor pakkistenen geïmpregneerd waarschijn- 
lijk ook voor velerlei andere doeleinden geschikt (K. & V.). Rumphius 
(L, bl. 99) beschrijft het hout vanden Durio alslang van draad, recht 
en dicht van vezel, geschikt voor masten van vaartuigen, mits men die 
van boven voor inwateren behoedt. Dat van oude stammen is volgens 
hem onder dak redelijk duurzaam. Hasskarl’s Nut (No. 299) zegt, dathet 
na drie jaar door de boeboek is verteerd. Te Buitenzorg is heteen van 
de het meest veelvuldig op de pasars voorkomende houtsoorten. De 
inlanders gebruiken het daar voor binnenwerk van huizen: in aanra- 
king metden grond wordt hetonmiddellijk aangetast door witte mieren. 

Het sap, verkregen door de bladeren met dêringoe (Acorus ca- 
lamus, L.) fijn te wrijven, wordt volgens Jasper (Geneeskr. planten) 


Hout. 


Vruchten. 


Wortels. 


Hout. 


Bladeren. 


228 BOMBACACEAE. 


1771/5038. uitwendig aangewend en tegelijkertijd ingenomen tegen sakit 


Vrucht. 


Schillen. 


Zaden 


Vormen. 


tjantengen (=fijt). 

De vrucht wordt door de inlanders en die vreemdelingen, welke 
haar hebben leeren eten, geroemd als een der voortreffelijkste 
tropische voortbrengselen, daarentegen even diep veracht door hen, 
die den aanvankelijken weerzin, opgewekt door den doordringenden 
geur, nog niet hebben overwonnen. *) Het is niet alleen een kos- 
telijk ooft, doch in vele streken van Sumatra en West-Borneo be- 
paald een voedingsmiddel, waarvan de inheemsche bevolking leeft 
in den tijd van het jaar, dat de doerijan rijpt. Ook nog een andere 
rol speelt zij in de voeding. Doerijan, aldus De Bie in het jaar- 
boek 1906 van het Departement van Landb., bl. 188, nuttigt de 
palembanger vrij wel het geheele jaar door. Het vruchtvleesch nl. 
wordt, na verwijderen van de pitten, in een aarden pot of een pe- 
troleumblik gedaan, waarin het tot gisten overgaat. In dien toestand 
is het bekend onder den naam van fempoja en vormt een door 
de bevolking zeer gezochte bijspijs. 

De rijpe vruchten vallen af en moeten, als men er op trapt, in 
vijf stukken springen. Afgeplukte vruchten, die men eenigen tijd 
heeft laten narijpen, zijn minder zoet en waterig (Rumph.). 

Dezelfde zegt, dat de gedroogde vruchtschillen- door de chinee- 
zen worden verbrand om de asch te gebruiken bij het verven met 
kasoemba (Carthamus tinctorius, L.). Insgelijks wordt de loog, van 
de asch bereid, gebezigd om andere kleuren te trekken uit droge 
kruiden en bloemen, waarmede men katoen verven kan. In deze 
asch wentelt men ook het baroe van den Arenga saccharifera, 
Labill. om hetzelve te drogen en er goed tonder van te maken 
(Rumph.). De Heer De Bie deelde mij mede, dat deze loog op Java 
wordt gebruikt om met meel van kêtan het deeg te bereiden voor 
de chineesche koeken, welke gedurende de Tjeng-Beng feesten 
worden gegeten. Filet (No. 2252) vermeldt, dat op Java de schil 
uitwendig wordt aangewend tegen een soort van huiduitslag, koe- 
roerawit en Hasskarl, dat als de buik wordt ingesmeerd met fijn- 
gewreven doerênschil, een gemakkelijke ontlasting zou volgen, 
zelfs na een verstopping van 6 of 7 dagen. 

Vele schrijvers beweren, dat de zaden toebereid worden ge- 
geten en ik heb er inderdaad wel kripik van zien maken. Rum- 
phius zegt, dat de pitten, ongeschikt zijnde om rauw te nutti- 
gen, wel op kolen gebraden of in water gekookt worden gelijk 
kastanjes, doch dat zij een korten adem veroorzaken, zoodat het 
't best is, dat men ze wegwerpt. De massa’s zaden, die men in 
den doerijantijd overal vindt, bewijzen, dat de inlanders het ge- 
voelen van Rumphius deelen. 

De Clercq (No. 1180) vermeldt tal van variëteiten van de doe- 
rijan en noemt de Bataklanden en het eiland Ambon als streken 
die, wat doerijans betreft, boven andere uitmunten. In den vorm 
en den smaak, de vastheid en de kleur van het vruchtvleesch en 


(*) Volgens het Jaarboekje van de Vereeniging Ooftteelt 1903/4, bl. 69, zou 
in Palembang een stankvrije doerijanvorm voorkomen en in het Tijdschr. 
v. Land- en Tuinbouw en Boschcultuur 3e jaargang, bl. 227, wordt melding 
gemaakt van een te Batavia gekweekte reukelooze doerijan, afkomstig van 
Borneo. Men zie de volgende soort. 


ee dte nd 


DURIO — NEESIA. 229 


ook in het aroma, bestaan belangrijke verschillen, die uiteenloopend 
worden gewaardeerd. Rumphius onderscheidt drie vormen, nl. 

a) Doerijan borneo, zoo groot, dat een man er een vracht aan heeft, 
„maar sommige zijn wel wat kleiner”. Dezen vindt men op N.W. 
Borneo omtrent de stad van dien naam (Broenei ?). 

b) de langwerpige doerijan, die men onder de gewone voor 
de beste houdt, inzonderhefd als de schil naar het goudgele trekt 
en de stekels stomp zijn en tevens ver van elkaar staan; deze 
hebben in elke cel maar een of twee pitten met dik vrucht- 
vleesch. Hoe minder pitten een doerijan heeft, des te beter wordt 
zij geacht. Onder deze soort kent men er een, in vorm gelijk, 
doch met een van buiten hooggele, van binnen lichtroode schil, 
die men doerijan kësoemba noemt en voor lekkerder houdt dan de 
andere. Deze doerijan kêsoemba vindt men op Banka, maar niet veel. 

c) de ronde doerijan, kleiner dan de vorige, met veel pitten en 
wat flauwer van smaak. 

In het Museum: Wortels, hout, vrucht. 


171/5038. Lahia (Durio) kutejensis, Hassk. 


Volksnamen. Z. & O. Afd. v. Born.: Lahi (Volgens Filet). 

Vruchtboom, 10 tot 20 M. hoog, inheemsch op Borneo, op Java 
soms aangeplant (Backer, Schoolflora). 

De vruchten zijn langwerpig en komen met de doerên volko- 
men overeen, behoudens dat de zaadrok hooger geel is en dat 
zij den karakteristieken doerijangeur missen; de reuk herinnert 
aan tjëmpëdak (Artocarpus Polyphema, Pers.). 

In het Museum: Vrucht. 


Neesia altissima, Bl. (Esenbeckia altissima, Bl). 
Volksnamen. Soend.: Bêngang. 

Tot 30 M. hooge en 1 à 1,50 M. dikke boom, alleen bekend van 
Java en daar in het westen tusschen 50 en 1300 M. — vooral op 
1000 M. zeehoogte — algemeen, doch niet gezellig groeiend. 

Het hout bestaat alleen uit spint en gelijkt in kleur en uiterlijk 
op beukenhout, doch is wat grover, iets glimmend en vuilwit met 
talrijke korte, breede strepen, welke duidelijk te voorschijn treden 
als het eenige dagen aan de lucht is blootgesteld. Het is in groote 
afmetingen te krijgen en wordt gebezigd voor kano’s en planken, 
doch niet zeer duurzaam geacht: waarschijnlijk is het geschikt voor 
pakkisten (K. & V. — 11, bl. 129). Hasskarl (Het Nut No. 165) is vante- 
genovergesteld gevoelen; hij noemt hethoutbijzonderfraaiensterk, met 
roodachtige kleur, onaantastbaar voor insecten, inclusief witte mie- 
ren en zegt, dat het wordt gebruikt bij den huisbouwen voor planken. 

Dezelfde bericht, dat de fijngewreven bladeren op den buik worden 
gesmeerd bij gonorrhee en dat de vruchten tegen dezelfde ziekte 
worden aangewend. Men brandt ze volgens hem tot kool en neemt 
die met een weinig water in. Blume (Bijdragen, bl. 146) zegt, dat 
nadat de inwendige oppervlakte der vruchtkleppen is gezuiverd van 
de haren, een stuk ervan wordt fijngewreven met een weinig adas 
en water en dat dit mengsel inwendig wordt gebezigd tegen moei- 
lijke urineloozing en verouderde druipers, naar men hem verze- 
kerde, met goed gevolg. Dr. Boorsma deelde mij mede, dat de vrucht- 


Hout. 


Bladeren. 


Vruchten. 


230 BOMBACACEAE — STERCULIACEAE. 


schil in combinatie met andere diuretica wordt gekookt tot een 
drank tegen gonorrhee. Deze typische vruchten, 5 tot 20 cM. groot, 
van buiten zwart, van binnen geelachtigwit, liggen bijna altijd in 
groot aantal opengesprongen en zaadloos onder den boom. Aan 
de binnenzijde zijn zij dicht bekleed met glanzende, stijve borstels, 
die in de huid blijven steken en daarom zeer gevreesd zijn. Onder den 
naam van boewah bêngang vindt meÂ ze te Batavia steeds bij de 
medicijnverkoopers, die ze volgens Vorderman (Geneesmiddelen 1) 
verkrijgen van Buitenzorg, juister gezegd van Djasinga. 
In het Museum: Vrucht. 


1771/5041. Boschia Griffithii, Mast. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Daoen doerijan, Dêdoerijan. 
Boom, tot 60 voet hoog én 2 à 2!/, voet dik. Het hout is hard 
en tamelijk duurzaam: men zegt, dat balken het aan de buitenlucht 
vijf jaar uithouden. Het wordt gebruikt voor huisbouw (Ridley, 
Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 14). 


1771/5042. Coelostegia Griffithii, Benth. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Poenggei. 
Zeer hooge boom met hard en duurzaam hout, versch oranje- 
kleurig, roodachtig bestervend. De bast wordt gebruikt voor het 
tanen van netten (Ridley, Mal. Tíimmerhoutsoorten, bl. 13). 


STERCULIACEAE. 


178/5049. Pentapetes phoenicea, L. 
Volksnamen. Mal.: Baenga téngah hari (Mol.)—Tern.: Safa 
kastéla. 

Opgericht kruid, 0.30 à 0.50 M. hoog, voorkomend op vochtige 
gronden en sawahs (Backer, Schoolflora), vooral in het oostelijk 
deel van den archipel. Rumphius (V, bl. 288) beschrijft het onder 
den naam van Flos inpius en geeft er geen ander gebruik van 
op, dan dat het als sierplant werd gekweekt. Op Noord-Celebes 
(Bwool) wordt een aftreksel van de bladeren en jonge stengels 
gedronken als thee en de plant heet daar dan ook zonder meer: fé. 


178/5057. Melochia umbellata, Houtt. (M. arborea, Blanco, M. in- 
dica, A. Gray, Visenia indica, Mig, V. umbellata, BL). 
Volksnamen. Mal.: Béêténoeh (Palemb.), Endilau bintjil (Pa- 
lemb.) — Soend.: Bintinoe — Jav.: Djoeboet, Sénoe, Wisnoe. 

Zeer snel groeiende boom, tot 15 M. hoog en 20 tot 30 cM. dik, 
van den Mal. Archipel en verder westwaarts, op Java vooral in 
het Midden en het Oosten in vele streken tusschen 1 en 1450 M. 
zeer algemeen, hoewel niet gezellig groeiend. Om den snellen 
groei, de gemakkelijkheid van de vermenigvuldiging door zaad en 
de geringe eischen, die deze boom aan den grond en de hoogte 
boven de zee stelt, is de cultuur aantebevelen voor herbossching 
van kale berghellingen, doch dan vermengd met langer levende, 
schaduwverdragende soorten. Ookishij geschiktomspoedigschaduw 
langs wegen en in tuinen te verkrijgen, maar ook dan moeten 
tegelijkertijd langer levende soorten worden geplant. Volgens 


1778/5061. 


NEESIA — COMMERSONIA. 2 


de ervaring van sommige planters is hij minder geschikt voor scha- 
duwboom in koffietuinen. 

Het hout bestaat alkeen uit spint: hetis broos. en niet duurzaam 
en wordt daarom niet gebruikt (K. & V. —lIl, bl. 192). 

De bast, van de schorslaag ontdaan en gedroogd, wordt tot 
touw geslagen om de buffels aan te binden enz.; het is niet bijzonder 
sterk (Hasskarl, Het Nut No. 174). 

Te Banjarnegara in de residentie Banjoemas spelen volgens 
Vorderman (Geneesk. Tijdschr. v.N.I. 1902, bl. 426) de bladeren 
een belangrijke rol bij het bereiden van têmpé tjénggèrèng, waarvan 
de grondstof is de koek, die na het persen van klapperolie in de 
wigpers overblijft. Die koek wordt fijngestampt en in stroomend 
water schoongewasschen, waarna zij, met een gelijke hoeveelheid 
maïszemelen (dëdëk djagoeng) vermengd, in een koekoesan wordt 


gestoomd. Na uitgespreid en afgekoeld te zijn, wordt zij met ragi 


bedeeld en deze ragi bestaat uit fijngestampte droge wisnoebladeren. 
De grondstof wordt vervolgens in pakjes gevouwen in gêdêbog pi- 
sang, waarvan de uiteinden met een versch wisnoeblad worden 
gesloten. Na twee etmalen op een donkere plaats binnenshuis te 
zijn bewaard, is door schimmelvorming têmpé ontstaan, waarvan het 
culinair gebruik overeenkomt met dat der andere soorten. Têmpé 
tjënggèrèng heeft, evenals tèmpé bongkrék klapa, meermalen 
aanleiding gegeven tot vergiftiging met doodelijken afloop. Welke 
schimmel bij dit praeparaat optreedt en welke veranderingen zij 
in de grondstof doet ontstaan, is nog onbekend (Vorderman). 
In het Museum; Hout, vezel. 


Commersonia echinata, Forst. (C. javensis, G. Don., 
C. platyphylla, Andr). 

Volksnamen. Mal.: Doerijan toepai (Malakka), Endilau oedang, 
Haloepang, Harloepang (Palemb.), Kajoe moron (Mol), Kajoe 
totara (Mol), Mentenok (Banka), Nilau, N. roesa (Palemb.), 
Senar (Banka), Teling (Banka), Telinting (Banka) — Soend.: 
Handèong, Ki oraj, Ki tjareuh — Jav.: Blèntjong — Tern: 
Moehoetoe — Alf. Minah.: Kai poeti, Linow, Mangilo, Sowèn. 

Boom, 5 tot 15 M. hoog en 15 à 25 cM. dik, verbreid over den 
geheelen archipel, op Java bewesten Semarang zeer algemeen 
tusschen O en 1250 M. zeehoogte, dikwijls gezellig groeiend. 
Gemengd met langer levende, schaduw verdragende, hooger 
groeiende boomsoorten, is hij geschikt voor reboisatie van kale 
berghellingen, zoowel om den snellen groei als om de gemakkelijke 
wijze, waarop hij zich spontaan (door zaad) voortplant. 

Het hout is te krom, te klein en te weinig duurzaam, dan dat 
het door de inlanders zou worden gebruikt (K. & V. — Il, bl. 196). 
Ook Rumphius (Ill, bl. 187) beschrijft het hout van zijn Restiaria 
alba als licht, taai, droog en niet duurzaam, tenzij het bij droog 
weer en afnemende maan wordt gekapt, geschild en gedroogd, 
bij voorkeur in den rook: alsdan zou het wèl duurzaam zijn !). 


1) Bij houtsoorten van twijfelachtige kwaliteit vermeldt R. herhaaldelijk, 
dat de duurzaamheid verband houdt met den stand van de maan tijdens 
het vellen. Meer spreekt tot ons zijn aanbeveling in soortgelijke gevallen, 
om de boomen niet te kappen, wanneer zij in jong blad staan. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Hout. 


Bast. 


178/5067. 


Vezel. 


178/5067. 


Wortel. 


Vezel. 


232 STERCULIACEAE. 


Het is in dagelijksch gebruik, zegt hij, voor huisbouw, dakwerk, 
heiningen en al dergelijke doeleinden waarvoor men stangen, 
stokken en sparren moet gebruiken. Nooit mag het met den bast 
er omheen worden gebezigd, want dan komt er zeer gemakkelijk 
de worm in. Het is voorts een goed brandhout. 

Rumphius bericht verder, dat in Compagnie’s tijd uit den bast 
lont werd gesponnen, beter dan de uit het moederland aangevoerde. 
Hasskarl (Het Nut No. 334) zegt, dat de binnenbast voor touwwerk 
wordt gebruikt. Het ís een verhoute, bruine bast van onaanzienlijke 
kleur, die niet bijzonder sterk, maar wel zeer duurzaam moet zijn. 
In Palembang worden er ook matten van gevlochten voor het 
drogen van padi e.d. 

In het Museum: Vezel, touw, matten. 


Abroma augusta, L. (A. denticulata, Mig). 
Volksnamen. Mal.: Barèh-barèh, (Minangk.), Rébong pêngajoh 
(Lamp.) — Soend.: Kaworo, Ki tjatjangkir — Jav.: Kapasan. 
Opgerichte heester, 2 à 3 M. hoog, voorkomend in jong secun- 
dair bosch, vooral echter aan rivieroevers en waterloopen, van af 
de laagvlakte tot op 500 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). 
De bastvezel van deze plant is sterk en fraai, doch wordt 
klaarblijkelijk door de bevolking weinig gewonnen, daar ik haar 
slechts één maal ontving. Volgens het Jaarboek 1907 Dept. v. 
Landb., bl. 98, staat zij, wat glans betreft, veel hooger dan Hibiscus 
cannabinus, L., doch heeft een bezwaar dat zóó overwegend bleek, 
dat van verdere proefnemingen ermede moest worden afgezien. 
De geheele plant is bezet met fijne, stekelige, stervormige haren, 
die bij aanraking in de huid dringen; de inlanders zijn daarvoor 
zóó bevreesd, dat slechts met zeer groote moeite koelies te vinden 
waren om de te roten planten naar het laboratorium te brengen. 
In de Lampongsche Districten worden stengels van 1 tot 4 cM. 
dikte 10 à 15 dagen geroot, waarna de buitenbast kan worden afge- 
wasschen en de vezels van het hout worden afgetrokken. Na 
drogen worden de vezelbanden ín strooken verdeeld, zoo breed, 
als men die meent noodig te hebben: dik touw wordt er nooit 
van gedraaid. Geverfde, zeer fijn verdeelde (goed doorgerote?) 
vezels gebruiken de vrouwen als valsch haar. 
Abroma augusta, L. wordt soms verward met de volgende soort, 
zoodat haar niet alles toekomt, wat op haar naam is gesteld. 
In het Museum: Vezel. 


Abroma fastuosa, R.Br. 
Volksnamen. Mal.: Kapas hantoe (Mol). — Jav.: Lawé. 
Opgerichte heester of kleine boom, 2tot4M. hoog (Backer, School- 
flora). Rumphius beschrijft hem (IV, bl. 38) onder den naam van 
Gossypium daemonis en zegt er het volgende van. Hij schiet 
op met ettelijke stammen, een arm dik, en wast in dorre valleien 
op zandige, magere plaatsen. De wortel wordt gebruikt tegen schurft 
en de baliërs splijten den binnensten bast tot draden, waardoor 
zij een fijn, wit garen verkrijgen, geschikt om er lijnen en touw 
van te draaien. De stammen en dikke takken worden door hen 
voor dat doel twee of drie dagen in modder begraven, waarna de 


COMMERSONIA — GUAZUMA. 25 


buitenste ruige schors eraf wordt geschraapt. Teysmann zag op 
zijn Molukkenreis (Natuurk. Tijdschr. v. NI. di 23, bl. 318) op 
Boeroe de vezelstof van Abroma fastuosa bereiden. Hij beschrijft 
haar voorkomen daar als een struik, roena geheeten, die op verlaten 
cultuurgronden opschiet. Als de plant 6 à8 maanden oud is, wordt 
de stengel, die dan een lengte heeft van 6 à 8 voet, geweekt, de bast 
er afgetrokken en deze in water geroot, totdat de buitenste schors 
begint te rotten, daarna schoongemaakt, uitgewasschen en gedroogd. 
Hij meende, dat deze vezelstof wel voor den handel geschikt zou zijn. 

Rumphius vermeldt terecht, dat de takken en twijgen overal dicht 
bezet zijn met kortestekeltjes en, evenals de bladeren, bedekt met een 
sterk jeukend stof. De van hem afkomstige naam duivelskatoen 
houdt echter hiermee geen verband; die vindt zijn oorsprong in de 
omstandigheid, dat de vruchten den vorm hebben van katoen- 
vruchten, doch geen katoen bevatten: het ontbreken van het pluis 
is, naar inlandsche opvatting, het werk der daemonen. 


178/5067. Abroma mollis, DC. 


178/5068. 


178/5069. 


Volksnamen. Alf. Minah.: Tangkedang. 

Snelgroeiende, opgerichte heester, in de Minahassa veel voor- 
komend op braakliggende velden. Uit Bolaäng Itang werd mij mate- 
riaal toegezonden onder den naam van namoe of brandnetel, wat 
weinig twijfel overlaat omtrent zijn geaardheid. Daar. worden de 
stammetjes, als zij een hoogte van 2M. hebben bereikt, gekapt; 
de groene schors schraapt men weg met een mes en de blanke vezel- 
laag wordt van het hout afgetrokken. Na drogen in de zon draait 
men er een wit touw van. In de Mínahassa worden de stamme- 
tjes in de modder gelegd, totdat de bast loslaat, wat na ca 3 dagen 
het geval is; deze wordt dan ín stroomend water geroot en gerei- 
nigd. De vezel wordt gebruikt voor het knoopen van netten. 

In het Museum: Vezel. 


Theobroma Cacao, L. 

De cacao-boom is inheemsch in tropisch Amerika en wordt in 
een tweetal variëteiten, Java-Criollo en Java-Forastero, van welke 
laatste verschillende typen worden onderscheiden, in Ned.-Indië ge- 
teeld. Behoudens kleine aanplantingen op verschillende plaatsen in 
de Buitenbezittingen, die haar belang bijna geheel hebben verloren, 
o.m. omdat de bereiding van het product door de bevolking zeer 
veel te wenschen overlaat, is deze cultuur gecentraliseerd in Midden- 
Java; West-Java is daarvoor van geringe beteekenis en in Oost- 
Java wordt cacao slechts als bijcultuur aangetroffen. Aangezien de 
cultuur zich bijna geheel bepaalt tot europeesche ondernemingen 
en het onderwerp bovendien niet geëigend is voor een beknopt 
overzicht van eenige waarde, wordt daarvoor verwezen naar de 
speciale literatuur over dit onderwerp. Men zie Hunger in Van 
Gorkoiss Ol C..1I,-bl.-359. 


In het Museum: Diverse monsters. 


Guazuma ulmifolia, Lamk var. tomentosa, Schum. (G. 
tomentosa, Kunth). 
Volksnamen. Mal. : Djati blanda — Jav.: Djati londa, Djatos 
landi. 

Snelgroeiende boom, 10 tot 20 M. hoog, inheemsch in tropisch 


Hout. 


Bladeren. 


Zaden. 


Hout. 


Bast. 


178/5080. 


234 STERCULIACEAE. 


Amerika, waarschijnlijk door de portugeezen ingevoerd en thans 
op Java hier en daar gecultiveerd als schaduwboom langs de 
wegen; op enkele plaatsen is hij verwilderd (K. & V. — II, bl. 136). 

In de Eerste Javaansche Lucifersfabriek te Semarang is volgens 
Koorders (Tectona III, bl. 123) het hout technisch wel bruikbaar 
bevonden, zoowel voor stokjes als voor doosjes, doch de kleur 
is leelijk. Het drinken van een aftreksel der bladeren, twee 
maal per dag gedurende een maand, wordt door Mevr. Kloppen- 
burg aanbevolen om te vermageren. Dezelfde zegt, dat een af- 
kooksel van de als koffie gebrande zaden wordt toegediend als 
stopmiddel tegen buikloop en dat de op gelijke wijze behandelde 
zaden, fijngestampt met water en daaraan een druppel venkelolie 
toegevoegd, eveneens een goed middel zijn tegen opgezetheid en 
benauwdheid van de maag. 

In het Museum: Bladeren. 

Pterospermum acerifolium, Willd. (Pt. diversifolium, 
Bl). 

Volksnamen. Mal.: Bajoer nasi, Marëlang — Soend.: Tjér- 
lang — Jav.: Balang, B. djawa, Wadang, Walang — Bal.: 
Balang — Alf. Minah.: Lawanan, Wolo, W. séla. 

Boom, tot 30 M. hoog en 40 à 50 cM. dik, meestal slechts 20 
à 25 M. hoog, verspreid over den geheelen Maleischen Archipel, 
op Java zeer algemeen beneden 250 M. zeehoogte, vooral op eenigs- 
zins zilten bodem, soms min of meer gezellig groeiend. De stam 
is nogal recht met vrij hoog oploopende gleuven en talrijke knoes- 
ten. Het vuilwitte spint is zeer smal, het kernhout bleekrood- 
bruin. Dit hout is gemakkelijk in vrij groote hoeveelheid te krijgen 
en wordt door de inlanders van geheel Java eenstemmig om de 
groote sterkte en duurzaamheid (vooral bij gebruik onder water) 
geroemd. Doordat de boomen echter hoogerop diep gesleufd zijn, valt 
het dikwijls moeilijk om er hout van niet te geringe afmetingen van 
te verkrijgen. Veelvuldig wordt het gebruikt voor huisbouw, kleine 
bruggen en onderdeelen van vaartuigen, zoomede voor kano’s en 
verder wordt het geschikt geacht voor roeiriemen en karboomen 
(K. & V. — Il, bl. 183). 

Andere berichten getuigen van minder groote ingenomenheid 
met dit hout. In Koorders’ Minahassa, bl. 363, wordt gezegd, dat 
het voor binnenwerk zeer duurzaam „wordt geacht en ook voor 
prauwen en roeiriemen wordt gebezigd. Ridley (Mal. Timmer- 
houtsoorten, bl. 15) vermeldt geen ander gebruik dan voor kisten 
en Hasskarl (Het Nut No. 880) kwalificeert het als vrij wel onbruik- 
baar, doch daar hij het beschrijft als grof en wit, heeft hij zeker 
een anderen boom op het oog gehad: bovendien heet ki tjéralang 
onder No. 635 weer bestand tegen witte mieren en geschikt voor 
bouwhout. Van Hasselt (No. 180) zegt, dat de marêlang van Djambi 
fijn van vezel en hard is, zoodat men er rijstblokken van maakt. 
Herbarium onder dien naam van Djambíi ontvangen, werd gede- 
termineerd als Pt. diversifolium, L. of misschien Pt. macrocarpum, 
Hochr. Dit diende ter identificeering van den bast, die daar wordt 
gebruikt om geel te kleuren. 

In het Museum: Hout, bast. 


178/5080. 


1718/5080. 


178/5081. 


GUAZUMA — HELICTERES. 239 


Pterospermum celebicum, Mig. 
Volksnamen. Alf. Mínah.: Lawanan, Poejaän, Wajoe. 


Woudreus, tot 50 M. hoog en 1 M. dik, op Noord-Celebes algemeen - 


tusschen 50 en 500 M. zeehoogte. Het hout wordt bij den huisbouw 
gebezigd voor balken en planken (Koorders’ Minahassa, bl. 362). 


Pterospermum javanicum, Jungh. (Pt. Blumeanum, 
Karth Pt lanceaefolitum; BL): 

Volksnamen. Mal. : Bajoer — Soend.: Bajoer, Tjajoer — Jav.: 
Bajoer, Wadang, Wajoe, Walang — Mad. : Phendjoer. 

Woudreus, tot 50 M. hoog en 80 à 100 cM. dik, meestal 25 
à 30 M. hoog en 50 à 60 cM. dik, bekend van het westelijk deel 
van den Mal. Archipel, op Java algemeen (soms min of meer ge- 
zellig groeiend) beneden 600 M., de var. montana in Midden- en 
Oost-Java tusschen 1000 en 1400 M. zeehoogte. 

De zich eerst zeer hoog boven den grond vertakkende stam is 
zuilvormig, vaak echter zwak gebogen, met smal, vuilwit spint. 
Het kernhout is effen bleekrood-bruin en middelmatig zwaar; overal 
op Java wordt het door de inlanders geroemd om zijn sterkte 
en duurzaamheid en veel gebezigd voor bruggen, huisbouw, vaar- 
tuigen (ook kano’s), planken, enz. Het is niet zeer moeilijk er vrij 
groote hoeveelheden in zeer lange afmetingen van te verkrijgen 
(K. & V.—ll, bl. 186). Ten Oever acht Pterospermum javanicum 
een van de zes boomsoorten, die te zamen, djati buiten beschou- 
wing gelaten, ongeveer kunnen voorzien in de behoeften, welke 
zich op de inlandsche houtmarkt doen gevoelen en verstrekt eenige 
gegevens omtrent zijn cultuur in Tectona 1911, bl. 404. Ook Hass- 
karl’s berichten (Het Nut No. 151) bevestigen de gunstige meening 
van K. & V. omtrent de kwaliteit van het hout, dat hij noemt fijn 
van draad en bestand tegen witte mieren en andere insecten, zoodat 
het zoowel voor den huisbouw als voor prauwen wordt aangewend. 
Alleen Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 15) noemt het zacht, 
wit, kurkachtig en zeer inferieur, doch dat op het Mal. Schierei- 
land deze soort zoo ver achter zou staan bij de javaansche is 
zoo weinig waarschijnlijk, dat hier wel aan een foutieve deter- 
minatie moet worden gedacht. 

Te Kediri ís wadanghout bruikbaar bevonden voor de luci- 
fersindustrie, zoowel voor stokjes als voor doosjes (Teysman- 
nia 1896, bl. 504). 

De bast van dezen boom is een der soorten, die op de pasars wor- 
den verkocht als kajoe timor (zie Peltophorum ferrugineum, Benth.). 

In hef Museum: Hout, bast. 


Helicteres hirsuta, Lour. (Oudemansia hirsuta, Mig.) 


Hout. 


Bast. 


Volksnamen. Mal.: Kekoesin hêndak (Lamp.) — Jav.: Dloem- 


pang, Koetjingan abang, Lélét. 

Opgerichte heester, tot 2.50 M. hoog, groeiend in kreupel- 
hout en heggen (Backer, Schoolflora). In Zuid-Sumatra wordt 
de binnenbast, in smalle reepen gescheurd en gedroogd, ge- 
draaid tot touw voor het vastleggen van vee e.d, doch dit touw 
is niet bestand tegen vocht en wordt slechts in den drogen tijd 
gemaakt en gebruikt. 


Bast. 


Bast. 


178/5081. 


Vruchten. 


3ast. 


178/5081 . 


1178/5082, 


236 STERCULIACEAE. 


Helicteres Isora, L. 
Volksnamen. Soend.: Kékontolan?, Poetéran — Jav.: Dloem- 
pang, Dloempangan. 

Opgerichte heester, 2 tot 4 M. hoog, groeiendinstreken met krach- 
tigen oostmoesson in kreupelhout en vooral veel ín djatibosschen : 
soms treft men hem gekweekt aan (Backer, Schoolflora). Door Rum- 
phius wordt hij beschreven (VII, bl. 32)onderden naam van Fructus 
regis als een sterk vertakte, hem van Timor toegezonden struik. 

De bast wordt op Java gebruikt als bindmateriaal en tot touw 
gedraaid. Watt's Dictionary vermeldt, dat de netvormige, uit den 
bast verkregen vezel sterk, fijn en zilverglanzend is: na kaarden 
zou zij gelijken op jute. Verder heet het, dat zij waarschijnlijk 
geschikt is voor touwwerk, doch niet om te weven. Volgens Tro- 
pical Agriculturist dl 29 — 1907, bl. 17 is zij in Travancore alge- 
meen in gebruik voor het vervaardigen van de zakken, die op het 
hoofd worden gedragen; deze zouden den dubbelen levensduur 
van jutezakken bezitten. Ook van het particuliere land Indramajoe- 
West werd in 1905 door de directie medegedeeld, dat daar door 
de inlanders de vezelstof wordt bereid voor het maken van zakken. 
De uit het wild ingezamelde stengels worden, in bossen gebonden, 
van 1 tot 4 weken geroot: de duur van het roten hangt af van 
de zuiverheid van het water en ís bij jonge planten korter dan 
bij oude. De lengte der vezelbanden is 6 à 10 voet. Deze vezel 
moge sterk wezen, fraai zijn de ín het Museum aanwezige monsters 
niet en voor de industrie zijn zij waarschijnlijk niet veel waard. 

De spiraalvormig gewonden vruchtjes zijn op Java in den medi- 
cijnhandel bekend als kajoe oelés, k. moelés en k. poetér. Vorderman 
(Geneesmiddelen I) deelt mede, dat zij te Batavia worden aangevoerd 
van Krawang en Soerabaja. Rumphius zegt, dat zij op Timor toewah 
radja heeten en in hoog aanzien staan als middel tegen buik- 
krampen en andere ongesteldheden. Ook op Java gebruikt men 
ze zoowel in- als uitwendig tegen krampen en buikziekten, doch 
het is duidelijk, dat die aanwending berust op den eigenaardigen 
vorm van het geneesmiddel, dus de signaturenleer. Dit sluit na- 
tuurlijk de mogelijkheid niet uit, dat zij inderdaad geneeskrachtige 
eigenschappen bezitten. 

In het Museum: Vezel, vruchten. 


Helicteres viscida, Bl. 
Volksnamen. Mal : Kérkoetjing (Lamp.) — Soend.: Kakapasan 
— Jav.: Dloempangan, Koetfingan poetih, Palelët. 
Opgerichte heester, 1.50 à 2.50 M. hoog, groeiend in ravijnen 
en kreupelhout (Backer, Schoolflora). De bast wordt gebruikt als 
bindmateriaal gelijk van de vorige. 
In het Museum: Vezel. 


Kleinhovia hospita, L. 
Volksnamen. Mal.: Kinar (Amb.), Mangar (Lamp.), Ngaro 
(Tern.) — Soend.: Tangkèlè, Tangkolo—Jav.: Kêtima, Köti- 
maha, Këtimanga, Tima, Timaha, Timanga —Mad.: Mangar — 
Bal.: Katimaä— Mak. : Kaoewasa — Alf. Minah.: Bintangar, 
Wintangar. 

Snelgroeiende boom, 18 à 20 M. hoog en 70 tot 90 cM., soms 


HELICTERES — KLEINHOVIA. ef 


178/5082. wel eens 100 cM., dik, voorkomende door den geheelen Maleischen 
Archipel, op Java vooral in het Midden en Oosten tusschen O en 
500 M. zeehoogte en daar vaak zeer algemeen, ofschoon niet ge- 
zellig groeiend (K. & V. — II, bl. 178). Rumphius (Ill, bl. 177) zegt, 
dat de Cattimarus op Ambon veel wordt gekweekt voor levende 
heiningen, omdat stekken gemakkelijk aanslaan. 

De knoestige stam is kort en laag bij den grond met dikke takken nout. 
bezet; het hout wordt taai en vast genoemd, doch in het algemeen 
wordt het niet door de inlanders gebruikt vanwege de geringe 
afmetingen (K. & V.). Rumphius beschrijft het als bleek, aan oude 
boomen geelachtig, hier en daar met zwarte aderen of vlammetjes, 
week en nochtans dicht, taai, warrig en niet goed glad te schaven. 
Het warrige hout aan de knoesten en wortels dient voor hechten 
van kapmessen; het is wel niet fraai van aanzien, zegt Rumphius, 
doch taai en vast. Waar het zwarte vlammetjes heeft, wordt het 
gebruikt voor krisscheeden. De zwarte vlammen vindt men echter 
niet aan alle stammen, doch meest aan zoodanige, waaraan dikwijls pat. 
wordt gekapt, op Java meer dan op Ambon. Dit hout — aldus 
K. & V.— dat evenals eenige andere zwartgevlekte houtsoorten op 
Java pèlèt genoemd wordt, staat bij alle inlanders op Java bijzonder 
hoog in aanzien. Het zoeken naar pèlêtboomen vormtinenkelestreken, 
bijv. in Zuid-Oost Banjoewangi en op Bali, een afzonderlijk bedrijf. 
Naar in loco ingewonnen inlichtingen moeten niet zelden honderden 
Kleinhovia-boomen door inkappen onderzocht worden, voordat de 
pêlètzoekers één boom vinden met het gevlekte hout, dat duur 
wordt betaald. Voor een naar den eisch gevlekte krisscheede, nog 
geen kubieken decimeter hout, wordt dikwijls 15 tot 30, soms 200 
gulden betaald. Behalve voor handvatten en scheeden van krissen 
is het ook voor kostbare lansstelen, kleine doozen, enz. buitenge- 
woon gezocht. De inlanders beweren, dat Kleinhovia-boomen door 
herhaaldelijk ondiep inkappen van den stam soms na eenige jaren 
gevlamd hout krijgen (K. & V.). Ook Teysmann (Natuurkundig 
Tijdschr. v.N.L dl XI, bl. 177) zegt, dat kajoe pèlèt van den tima 
of kétimanga zeer hoog wordt gewaardeerd en noemt insgelijks 
f 200. — als de waarde van een naar den eisch geteekende kris- 
scheede. Hij houdt het er voor, dat pèlèt ontstaat door inwateren, 
hoewel het binnen gave stammen wordt gevonden, terwijl in het 
Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië 1849 dl II, bl. 246 de meer aan- 
nemelijke meening wordt verkondigd, dat de zwarte plekken een 
ziekteverschijnsel zijn, dat men bij verschillende houtsoorten en ook 
bij bamboe aantreft. „Naar den eisch” is het volgens Greshoff’s 
Schetsen (bl.48) geteekend, indien de vlammen bij het bewerken 
dwarshouts zuivere kringen vormen. 

De taaie en sappige bast der takken is volgens Rumphius Bast. 
geschikt voor allerlei bindwerk en voor dat doel ook op Java 
wel in gebruik; hij is echter niet sterk. Verder zegt dezelfde, 
dat de ambonneezen de jonge bladeren wegens hun violengeur Bladeren. 
bezigen bij het reinigen van het hoofdhaar, doch de europeanen 
gevoelen bij hetzelfde gebruik jeuk op de huid. Toen Rumphius 
het gezicht begon te begeven, hebben de inlandsche medicijn- 
meesters gepoogd hem te cureeren door indruppelen met het sap 
uit deze bladeren, doch, zooals bekend, zonder resultaat. Water, 


Zaden. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren 


238 STERCULIACEAE. 


waarin deze bladeren zijn geweekt, wordt echter, naar mij te Buiten- 
zorg werd medegedeeld, nog thans gebruikt om de oogen uit te 
wasschen bij slecht zien, bijv. bij ouden van dagen, bi wie het 
gezichtsvermogen afneemt. Koorders (bl. 362) zegt, dat in de 
Minahassa de bladeren wel worden gegeten. 
De zaden staan onder de verdenking van zeer giftig te zijn. 
In het Museum: Vezel. 


Sterculia campanulata, Wall. (Pterocymbium java- 
nicum, R.Br.). 

Volksnamen. Soend.: Beurih, Hantap heulang, Tongtolok— 
Jav.: Moenoeng, Sriwil, Tolok, Winêng, Wining, Woenoeng 
— Mad. : Barih, Binèng. 

Boom, 35 tot 40 M. hoog en 60 à 70 cM. dik, op Java bijna 
uitsluitend voorkomend in het Midden en het Oosten tot op 1000 
M. zeehoogte en daar tusschen O en 400 M. zeer algemeen. De zuil- 
vormige, zuiver rolronde stam bestaat alleen uit wit, grof, zeer licht 
spint, dat spoedig door insecten wordt vernield en hoewel het hout 
gemakkelijk in groote afmetingen en hoeveelheden is te krijgen, 
wordt het door de inlanders niet gebruikt. Geïmpregneerd zal het 
waarschijnlijk bfuikbaar zijn en niet verduurzaamd is het nog zeer 
geschikt voor ruwe pakkisten (K. & V. — II, bl. 162). Te Kediri werd 
het bruikbaar bevonden voor lucifersstokjes, doch slecht voor 
doosjes (Teysmannia 1896, bl. 505). 


Sterculia foetida, L. 
Volksnamen. Mal.: Kêloempang, Képoeh — Soend.: Képoeh, 
Kepoh — Jav.: Djangkang, Képoeh, Képoh — Mad.: Djhang- 
kang, Kalompang — Mak. : Boengoro, Kaloempang — Boeg.: 
Aloepang, Kaloepa— Alf. Minah.: Maroe kapés. 
Snelgroeiende boom, 30 tot 35 M. hoog en 100 à 120 cM. dik, zijn 
naam ontleenend aan den intens viezen stank der bloemen, voor- 
komend door den gebeelen Mal. Archipel; op Java wordt hij gevon- 
den tusschen O en 500 M. en in Midden- en Oost-Javaishijalgemeen. 
Vaak wordt hij door den telegraafdienst gebruikt als lijndrager. 
Het hout is vuilwit, grof en licht; het wordt spoedig door 
insecten aangetast en ofschoon het vrij gemakkelijk in groote 
afmetingen en in groote hoeveelheden is te krijgen, wordt het 
om de geringe sterkte en ‘duurzaamheid door de inlanders voor 
huisbouw niet gebezigd, wel voor kano’s. Voor pakkisten is het 
bruikbaar (K. & V. —I!, bl. 139). Volgens Koorders(Natuurk. Tijdschr. 
v. N. |. dl 48, bl. 71) gebruikt men op de Karimon djawa ei- 
landen voor het maken van kano’s zelfs bij voorkeur djangkang- 
stammen. Rumphius zegt (Ill, bl. 168) van zijn Clompanus 
major, dat op Ambon het hout broos en wit is, doch dat op 
Makassar en Banda de boomen, als zij zeer oud en dik worden, 
een geel gestreept hart krijgen, waarvan men balkjes en planken 
maken kan. Op Makassar gebruikt men het voor inlandsche dood- 
kisten en voor prauwen (R.). 
Een koud aftreksel van den bast is volgens De Clercq (No. 3234) 
als abortivum in gebruik. 
De fijngewreven bladeren legt men volgens Rumphius op ge- 


KLEINHOVIA — STERCULIA. 239 


broken ledematen en verstuikte gewrichten: de jonge bladeren, ge- 
wreven en met water gedronken, werken verkoelend bij koorts; 
men kan ze ook gebruiken om er het hoofd mee te wasschen zooals 
men doet met kapokbladeren, doch de Sterculia-bladeren zijn min- 
der slijmerig en verkoelen meer dan dat zij reinigen (Rumph.). 

Dezelfde zegt, dat de tot asch gebrande dikke vruchtschillen ge- vruchten. 
bruikt worden bij het verven met kasoemba, waarvoor men in den 
regel de asch van doerijanschillen bezigt. Op Java gebruikt men 
ze medicinaal onder de namen boewah kêpoeh, b. djangkang of 
b. djangkang darah, insgelijks gebrand. Vorderman (Madoereesche 
planten No. 145) zegt, dat de loog wordt gedronken tegen gonorrhee, 
terwijl Dr. Boorsma te Solo vernam, dat zij wordt ingenomen tegen 
waterzucht. Te Bataviavormtvolgensdenzelfdede geroosterde vrucht- 
schil een bestanddeel van een middel tegen druiper. 

Van de vettige zaden maakt men op Madoera sambal (Vorder- zaaen. 
man). Rumphius zegt, dat men ze roostert in een pan, totdat de 
schil barst; de kernen zijn dan zoet als hazelnoten en kunnen 
zonder vrees voor hoofdpijn of duizeligheid worden gegeten. Op 
Java perst men er lampolie uit, of rijgt de kernen aan een stokje 
voor de verlichting (Rumph.). Een en ander wordt bevestigd door 
K.&V., die zeggen, dat de kernen rauw (?) of geroosterd worden 
gegeten en dat de olie tot braadolie dient. 

Wijs’ Vetcatalogus, bl. 104, beschrijft de zaden als kleine olijven, 
voor bijna de helft bestaande uit zaadhuid; de kern bevat 40°/, 
lichtgele, nietdrogende olie, die bij 18° C. eenig vast vet afzet. 
De zaadkern is giftig, dus ook de perskoek. De constanten van 
de olie zijn te vinden o.a. in Bulletin Koloniaal Museum No. 42, 
bl. 175, waar tevens de aandacht wordt gevestigd op de bij nog slechts 
zeer weinig andere oliën voorkomende eigenaardigheid om, bij ver- 
hitting boven 180° C., plotseling over te gaan in een geleiachtige 
massa. Het is niet waarschijnlijk, dat deze olie practisch veel waarde 
bezit. Volgens Bull. Kol. Mus. No. 34, bl. 153 heeft zij een e‘genaar- 
digen reuk en smaak en mij werd medegedeeld, dat de zaden lastig 
zijn te verwerken, omdat het schillen moeilijkheden oplevert. De 
broze buitenste zaadhuid is gemakkelijk te verwijderen als men de 
zaden vooraf heeft geweekt. 

Op Java hebben de zaden ook medicinale toepassingen. Volgens 
den Catalogus Brusselsche Tentoonstelling 1910 worden zij in vele 
djamoe’s gebruikt: in groote giften zouden zij abortus opwekken. Dr. 
Boorsma deelde mij mede, dat o.a. een aftreksel van bidji kêpoeh 
met staartpeper wordt aangewend tegen hoest en dat de olie op 
borok, een schurftachtigen uitslag op het hoofd, wordt gesmeerd. 

In het Museum: Hout, zaden, olie. 


178/5083. Sterculia javanica, R.Br. 
Volksnamen locaal en onzeker. Soend.: Binong, Hantap 
badak, H. beureum, H. dapoeng, H. gëdé—Jav.: Kalong, 
Kalongan, Kébék, Képoh kêtèk, Moenoeng. 

Boom, 15 à 20 M. hoog en tot 50 cM. dik, doch meestal dunner, 
buiten Java niet bekend, in Midden- en Oost-Java algemeen tus- 
schen O en 300 M. zeehoogte, in West-Java zeldzaam. Het hout Hout. 
komt overeen met dat van Sterculia foetida, L. (K. & V.—Il, bl. 145). 


Zaden 


240 STERCULIACEAE. 


De zaden van deze, en van enkele andere Sterculia-soorten, wor- 
den in den medicijnhandel aangetroffen als pranadjiwa (zie Euchresta 
Horsfieldii, Benn.); zij lijken daarop uiterlijk zeer sterk, doch zijn 
van de echte „gemakkelijk te onderscheiden, doordat zij in het 
geheel niet bitter zijn. Boorsma (Plantenstoffen I, bl. 54) vond 
er een zeer geringe hoeveelheid alcaloïd in. Volgens Greshoff 
(Schetsen, bl. 96) schrijven velen heilzame eigenschappen juist 
aan deze zoete pranadjiwa toe, die in elk geval het voordeel 
heeft onschadelijk te zijn. In de Vorstenlanden noemt men, volgens 
mondelinge mededeeling van Dr. Boorsma, de zoete pranadjiwa 
ook wel koetjila of poerwo koetjila. 


178/5083. Sterculia macrophylla, Vent. 


Hout. 


Zaden. 


Volksnamen. Soend.: Hantap, H. heulang — Jav.: Dok, Ka- 
long, Kalongan — Mad.: Klowang — Alf. Minah.: Bangilan, 
Wangilar. 

Boom, 30 à 35 M. hoog en 120 tot 150 cM. dik, verbreid over 
geheel Java tusschen O en 1100 M. zeehoogte. Het hout, dat over- 
eenkomt met dat van St. foetida, L., wordt alleen soms voor kano’s 
gebruikt en is waarschijnlijk geschikt voor pakkisten. De zaden 
worden volgens mededeeling van Dr. Boorsma wel als onechte 
pranadjiwa (zie de voorgaande soort) in den inlandschen medicijn- 
handel op Java verkocht (K. & V.—ll, bl. 142). 


In het Museum: Zaden. 


1778/5083. Sterculia scaphigera, Wall. 


Hout. 


Zaden. 


Boom, 100 voet hoog, met rechten, gladden stam, volgens Ridley 
(Straits Bulletin 1904, bl. 307) voorkomende van Burma zuid- 
waarts door het geheele Mal. Schiereiland en ook op Sumatra. 
Op Malakka en het eiland Singapore is hij niet zeldzaam. 

Omtrent het hout deelt hij in Mal. Timmerhoutsoorten (bl. 16) 
mede, dat het wit en zacht is aan de buitenzijde, harder en don- 
kerder in het midden en dat het wordt gebruikt voor planken. 

Vorderman (Geneesmiddelen |) noemt Siam als land van her- 
komst van de veelvuldig in den inlandschen medicijnhandel voor- 
komende gerimpelde zaden, boewah témpajan, ook boewah bêngkak 
of pong tai hai geheeten. De naam Këmbang samangkok houdt 
zeker verband met het door Ridley medegedeelde gebruik. Een 
of twee zaden worden des avonds in een kommetje met water te 
weeken gezet met een weinig kandijsuiker en de slijmerige stof, 
die den volgenden morgen het kommetje vult en wel wat op koud 
geworden sagopap gelijkt, wordt op de nuchtere maag genuttigd 
om te verkoelen en de maag te zuiveren. Mevr. Kloppenburg 
bericht, dat het zaad met bidji sëlasi en zoethout wordt geweekt 
als middei tegen slijmafgang en koorts in den buik en dat het 
voorts dient als verkoelend middel bij spruw. 

In het Museum: Zaden. 


178/5083. Sterculia urceolata, Sm. 


Volksnamen. Soend.: Hantap—Jav.: Talés, Toengloer —Mad.: 
Djéboek, Talés—Sas.: Anta-anta. 
Boom, 35 tot 40 M. hoog en 150 à 200 cM. dik, op Java voor- 


STERCULIA — COLA. 241 


komend beneden 1200 M., in de laagvlakte nogal algemeen. Het Hout. 


hout komt overeen met dat van S. foetida, L. (K‚ & V.—Il, bl. 149). 

Misschien is dit een van de twee Sterculia's, dië Rumphius samen- 
vatte (Ill, bl. 169) onder den naam van Clompanus minor, de 
kaloempang boeroeng. Hij zegt er o.m. van, dat uit het houtlichte 
planken kunnen worden gezaagd, geschikt voor gebruik aan 
prauwen boven de waterlijn en dat de zaden geroosterd kunnen 
worden gegeten, in matige hoeveelheid ook rauw; overmatig ge- 
bruik zou het hoofd bezwaren. 

Van Lombok werden mij de zaden van Sterculia urceolata, Sm. 
toegezonden als eetbaar. 

In het Museum: Zaden. 


1718/5087. Tarrietia javanica, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Galoempit, Ki matjan, Ki mèjong. 

Zeldzame boom, tot 40 M. hoog en 80 cM. dik, alleen bekend 
van West-Java op 200 à 400 M. zeehoogte. De zuilvormige, zich 
pas zeer hoog boven den grond vertakkende stam zou een rood- 
bruin gekleurd, sterk en duurzaam hou! leveren, gelijkend op dat van 
den bajoer (Pterospermum)en zeer geschikt voor huisbouw (K. & V.— 
IL, bl. 166). Hasskarl’s Nut (No. 620) geeft als soendaschen naam 
ki tariti en zegt, dat het hout wit, grof en hard is, doch niet be- 
stand tegen witte mieren, zoodat het alleen voor tijdelijke wer- 
ken wordt gebezigd. 


1718/5087. Tarrietia Riedeliana, Oliy. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Doengoe, Kéêléngan, Kolokapan. 
Boom, 35 M. hoog; het hout wordt gebruikt voor huisbouw (Koor- 
ders’ Minahassa, bl. 365). 


1718/5087. Tarrietia simplicifolia, Mast. 
Volksnamen. Mal. Schiereiland: Mérbajoer, Sikoe kêloewang, 
Téralin. 

Boom van enorme afmetingen met zware wortellijsten, een bleek- 
rood, naar het hart toe donkerder wordend, tamelijk hard, middel- 
matig fijn hout opleverend, dat bij drogen onderhevig is aan splijten. 
Het is overigens een schoone, uitmuntende houtsoort, veel gebruikt 
voor karwielen (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 16). 


178:5087. Tarrietia sumatrana, Mig. 
Volksnamen. Soend.: Ki mèjong, Ki polèng. 

Zeer hooge boom, 100 à 150 cM. dik, met zuilvormigen stam 
en zware wortellijsten, op Java zeer zeldzaam en daar alleen ge- 
vonden in Z.W. Bantam op 200 M. zeehoogte. Het hout wordt 
gezegd niet duurzaam te zijn en zou soms voor kano’s worden 
gebezigd. Uit de wortellijsten worden wel wielen voor pedati’s 
gemaakt (K. & V. — II, bl. 168). 


178/5091. Cola nitida, Chevalier. 
Volksnamen. Kola. 
Boom, inheemsch in tropisch West-Afrika, op Java gekweekt 
als bijcultuur, meest op cacao-ondernemingen, doch, naar de vrij 
algemeene opinie der planters, weinig voordeel opleverend in ver- 


Vruchten. 


Hout. 


178/5092. 


242 STERCULIACEAE — DILLENIACEAE. 


band met de uiterst beperkte markt voor de gedroogde zaden. 

Men leest daarom herhaaldelijk van uitkappen der kolaboomen 

en de productie is van geen beteekenis. De eenige volledige 

holtandsche verhandeling over dit gewas, dat buiten het bestek van 

dit werk valt, is de monographische bewerking van Hunger in 

Van Gorkom’s O. 1. C. II, bl. 463, waarnaar wordt verwezen. 
In het Museum: Hout, zaden. 


Heritiera littoralis, Dyrand. 

Volksnamen. Mal.: Atoeng laoet (Mol.), Doengoen — Soend.: 
Tjerlang laoet — Jav.: Balang pasir, Doengoen, Lawang — 
Tern.: Roroemoe — Alf. Minah.: Doengoe, Lawanan, Wolo 
i mèmbé. 

Boom, 15 à 17 M. hoog en 40 tot 50 cM. dik, meestal lager, 
verbreid over de tropen der Oude Wereld, op Java gezellig groeiend 
in de vloedbosschen en aan het strand, in het binnenland hier en 
daar verstrooid (wildgroeiend), doch nooit boven 50 M. aange- 
troffen. De stam is bijna altijd krom, knoestig en zeer laag bij 
den grond ordeloos vertakt, zoodat op Java het hout zelden door 
de inlanders wordt gebezigd. Overal echter wordt het om zijn 
duurzaamheid en sterkte geprezen. Te Tjilatjap wordt het kern- 
hout der landwaarts groeiende lawang-boomen, die veel grooter 
afmetingen bereiken dan boven opgegeven en een min of meer 
zuilvormigen stam hebben, hooggeschat voor masten en voor den 
bouw van vaartuigen: sterkte en duurzaamheid worden daar zeer 
geroemd. Deze houtsoort schijnt dus — zegt Koorders — door cul- 
tuur op vruchtbaren bodem bij weelderigen groei niet, zooals bij 
sommige andere boomsoorten het geval is, achteruit te gaan (K. & V. 
— |I, bl. 170). Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 16) zegt insgelijks, 
dat het hout buitengewoon taai en duurzaam is en dat het wordt 
gebruikt voor huisbouw, palen, booten, rijststampers, blokken, enz. 
Rumphius beschrijft (Ill, bl 95) het hout van den Atunus litorea 
als volgt: Het spint is wit en harig, het kernhout roodbruin en bij 
oude boomen zwartachtig, tamelijk hard, dicht en warrig en daarbij 
duurzaam, zoodat het zoowel bij den bouw van prauwen als van 
huizen wordt gebruikt. Het laat zich goed bewerken. Op Ambon 
aan het zeestrand vindt men echter weinig rechte stammen, zoo- 
dat zij meest alleen bruikbaar zijn voor inhouten van vaartuigen, 
korte riemen en stelen van gereedschappen. Als men groote stam- 
men aantreft, kan men daarvan roeren voor groote prauwen ma- 
ken, die in zeewater zeer duurzaam zijn en niet scheuren. Op 
Celebes, waar hij volgens R. dikker en rechter van stam is, zou 
men er Stijlen en planken van maken. Men vindt verder, zegt Rum- 
phius, op Ambon wel een uur gaans van hetstrand af *) boomen 
met een rechten stam van twee vadem omvang. Deze zijn, ge- 
schikt voor masten van kleine schepen, hoewel het hout vrij zwaar 
is. Het spint, dat trouwens niet dik is, moet zorgvuldig worden 
verwijderd; hetoverblijvendekernhoutis bruin, dichten lang van vezel. 


1) Deze noemt R. atfoeng oetan, Alf. Amb.: Roenoen laumoeri en daar hij 
Heritiera littoralis voor een specifieken strandboom hield, vermoedde hij, dat 
die landvorm wel een andere soort kon zijn. Dit is natuurlijk niet onmoge- 
lijk, doch ook op Java komt H. littoralis wildgroeiend wel landwaarts voor 
en wat hij ervan mededeelt, klopt wonderwel met de berichten van K. & V. 


1780/5098. 


180/5098. 


180/5098. 


COLA — TETRACERA. 243 


De versche rijsjes bezigt men als tandenpoetsers; R. meent, dat 
zij door hun samentrekkende kracht ook losse tanden vastmaken. 

De schors kan men gebruiken als obat papéda (R.). In Bulletin 
des Renseignements agricoles Juni 1911, No. 1792, worden eng 
indische onderzoekingen gerefereerd, waaruit blijkt, dat deze bast 
140/, looistof bevat en vrij is van hinderlijke kleurstoffen. 

De eigenaardige, gekielde vruchten worden gebruikt als die van 
den atoeng (Parinarium scabrum, Hassk.), als men de ware atoeng 
niet kan bekomen, speciaal bij het toebereiden van zeker rauw 
vischgerecht, door R. kokoho genoemd. Voorts wordt een aftreksel 
van de zaadkernen gebruikt tegen buikloop en dysenterie; men bakt 
ze voor de lijders ook wel in het sagobrood (Rumph.). 

Volgens Wijs’ Vetcatalogus bevatten de zaden een olie, die o.a. 
op de Antillen (?) wel zou worden gewonnen. In Tropical Agri- 
culturist Dec. 1908, bl. 581, wordt echter vermeld, dat het olie- 
gehalte slechts 6,9% bedraagt, zoodat de naam van oliezaad er 
aan moet worden ontnomen. 

In het Museum: Hout, vruchten. 


DILLENIACEAE. 


Tetracera Assa, DC. 
Volksnamen. Mai: Sipik soeloeh (Lamp.), Kajoe asahan— 
Soend.: Areuj ki asahan. 

Klimmende heester, 2 tot 5 M lang, groeiend op zonnige plaatsen 
beneden 300 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). Dunne stengels 
worden wegens hun groote taaiheid gebezigd voor tijdelijk bind- 
werk. Zie voorts de volgende soort. 


Tetracera hebecarpa, Boerl. 

Volksnamen. Mal.: Asahan, Sipik hêndak (Lamp.)—Soend.: 
Areuj ki asahan, Asahan—Jav.: Bo, Debo, Dembo, Kroko, 
Roko, Singaran. 

Klimmende heester, 2 tot 6 M. lang, groeiend op zonnige, open 
terreinen tegen hellingen beneden 600 M. zeehoogte (Backer, School- 
flora). In Hasskarl’s Nut wordt onder No. 56 gezegd van den areuj 
ki asahan, een naam, dien T. hebecarpa gemeen heeft met T. Assa, 
DC.: De stengels worden in hun: geheel als grof touwwerk aan- 
gewend, dat bijzonder duurzaam is onder water en daarom bij 
waterwerken wordt gebezigd; het sap wordt tegen hoest ingeno- 
men; de ruwe bladeren dienen tot het gladschuren van hout en 
de jonge bladeren en toppen der stengels worden fijngewreven 
gebruikt voor het verbinden van beten van de oraj lëmah, een giftige 
slang. Dit alles zal wel betrekking hebben op de beide hier ge- 
noemde Tetracera-soorten, behalve het gebruik van de bladeren als 
schuurpapier, aangezien die van T. Assa niet ruw zijn. Als genees- 
krachtig bracht men mij te Batavia de bladeren van T. Assa, welke 
daar, in tegenstelling met T. hebecarpa, Boerl., zeer algemeen is. 


Tetracera spec. div. 
Volksnamen. Mal. Mol.: Daoen api, Tali api — Alf. Amb.: 
Hasat — Tern.: Goemi oekoe. 

Als Funis urens beschrijft Rumphius (V, bl. 13) twee klim- 


Bast. 


Zaden. 


Stengels. 


Stengels. 


Bladeren. 


180/5106. 


Hout. 


244 DILLENIACEAE. 


planten, die op Ambon overal groeien aan de kanten van de rivieren 
in koele valleien. Hij onderscheidt ze in een mannetje, dat waarschijn- 
lijk T. moluccana, Martelli is, en een wijfje, waaraan Boerlage (msc. 
Mus. Hort Bog.) den naam gaf van T. amboinensis. Het mannetje 
heeft rechte, ronde stengels, ongeveer een vinger en niet meer dan 
een arm dik, zeer rauw en scherp op het gevoel, vooral de uit- 
einden; deze snijden als een mes, niet diep, maar pijnlijk, alsof 
men zich brandde. De oudere stengels zijn glad (Rumphius). In het 
Natuurk. Tijdschr. v. N. l. dl. 37, bl. 84, zegt Teysmann van den tali 
hasat: De stengel is zoo scherp, dat, wanneer men daarmede over de 
huid strijkt er een s'riem ontstaat als van een rotanslag, waarvan wel 
eens gebruik wordt gemaakt om mishandeling voor te wenden. 

De bladeren zijn volgens Rumphius insgelijks ruw en kunnen 
worden gebruikt voor het schuren van hout. 

De stengels van het wijfje, de gladde soort, zijn insgelijks wat 
ruig, doch veel minder dan die van het mannetje: zij loopen als lange 
koorden door het geboomte en de ruigte, waar zij zich zeer vast 
om slingeren en zenden dan van de hoogste takken stengels omlaag, 
welke, als zij den grond raken, wortel schieten en vervolgens verder 
loopen. De stengels (van beide soorten ?), voor zoover niet boven een 
pink dik, zijn bij de ambonneezen in dagelijksch gebruik voor het 
binden van sero’s en van ander vischtuig, want zij zijn uitermate 
taai. Om ze lenig te maken, worden ze somtijds een paar dagen 
opgerold boven het vuur gehangen (Rumphius). 


Dillenia aurea, Smith (Colbertia obovata, Bl). 
Volksnamen. Soend.: Sémpoer—Jav.: Djoenti. 

Boom, tot27 M. hoog en 70 cM. dik, meestal 15à20 M. hoog en 50 tot 
60 cM. dik, voorkomende in het westelijk deel van Java beneden 500 
M. zeehoogte, verstrooid groeiend, maar soms bijzonder talrijk. 

Het hout is buitengewoon hard, doch weinig duurzaam en het 
wordt daarom slechts zelden door de inlanders gebruikt (K. & V.—l, 
bl, 165). In Banjoemas wordt het— volgens mondelinge mededeeling 
van den Heer Backer—wel gebruikt voor huisbouw. 

Hasskarl’s Nut No. 802 zegt van den sëmpoer, dat men in het 
Bantamsche beweert, dat in stroomend water de stammen ver- 
steenen; dat sten zou men gebruiken voor het slijpen van messen. 
In Veth’s Java Il, bl. 114, wordt van de bekende in Bantam en de 
Djampangs aanwezige versteeningen, in verband gebracht met sém- 
poer tjaj (D. indica, L.), o.m. het volgende gezegd: „De inboor- 
lingen beschouwen die als een hedendaagsche vorming, afkomstig 
van een boom dien zij sémpoer tjaj noemen en waaraan zij de 
eigenschap toekennen ín 10 jaar tijds te versteenen, doch deze 
verkiezelde boomstammen bewijzen opnieuw hoe weinig de natuur- 
onderzoeker zich op de fantastische voorstellingen der inlanders 
kan verlaten; terwijl toch de verkiezelde stammen bij millioenen 
voorkomen, is de Dillenia indica in die streken uiterst zeldzaam. *) 


I) Volgens K. & V. is D. aurea, die hier wel bedoeld zal zijn, in Bantam 
„nogal algemeen“ en in Djampang koelon „algemeen in de alang-alang 
velden“: verder is ook D. indica in sommige streken van West-Java „nogal 
algemeen“. Overigens is de mogelijkheid volstrekt niet buitengesloten, dat 
die versteeningen met het geslacht Dillenia niets hebben uit te staan. 


TETRACERA — DILLENIA. 245 


Bovendien bewijst de ligging dier verkiezelde fragmenten, dat de 
stammen afkomstig zijn van tertiaire wouden”. - 

Hasskarl deelt ter zelfder plaatse mede, dat de asch van sëm- 
poer-hout, vermengd met een derde gedeelte roode klei en een 
weinig fijn rijststroo, een zeer goed materiaal is voor het opbouwen 
van haarden; De Clercq (No. 1101) zegt, dat de asch in de Zuid- 
Preanger met klei wordt vermengd tot het vervaardigen van vuur- 
vast aardewerk. 

Blume (Bijdragen, bl. 34) beveelt den verschen bast van dezen en Bast. 
van andere Dilleniaceae aan tegen spruw, scheurbuik en verslap- 
ping van het tandvleesch. Men wrijve een lood van den bast met 
het versch uitgeperste sap der bladeren van sëlasi (Ocimum Basi- 
licum, L.) tot een fijne pap en bestrijke daarmede dagelijks meer- 
màlen de geheele mondholte, terwijl bij een ziekelijken toestand 
van het tandvleesch dit laatste daarmede wordt ingewreven, 

Van het met water verdunde doorschijnende sap der vruchten Vruchten. 
bedient men zich, volgens denzelfden medicus-botanist, om het 
hoofd in te wrijven tegen vervellingen en het uitvallen van het 
haar. Hasskarl (1.c.) vermeldt, dat de vruchten, na met een steen 
te zijn geklopt, worden aangewend tot het wasschen van fijn lin- 
nengoed en het reinigen van het hoofdhaar; deze hoofdwassching 
zou het ongedierte doen sterven. 

In het Museum: Hout. 


180/5106. Dillenia excelsa, Gilg (Wormia excelsa, Jack). 
Volksnamen Mal.: Kajoe ringin (Borneo), Simpoer ajër 
(Lamp.), S. falang (Palemb.) — Soend.: Sègèl, Smpoer sè- 
gèl — Jav.: Drègèl. 

Meestal lage, soms echter nogal hooge boom, dikwijls 10 à 12 
M. hoog en 15 tot 20 cM. dik, veelvuldig voorkomend in West- 
en Midden-Java beneden 400 M. zeehoogte (K. & V. — 1, bl. 168), 
algemeen ook in Zuid-Sumatra in de benedenlanden. 

Volgens K. & V. wordt het hout, als zijnde buitengewoon hard, Hout. 
niet zeer duurzaam en veelal niet in lange afmetingen te krijgen, op 
Java zelden door de inlanders gebruikt. Uit Zuid-Sumatra bereikten 
mij echter, behalve enkele ongunstige, ook vele gunstige berichten 
omtrent de kwaliteit van het donkerroode kernhout. Als het af- 
komstig is van oude boomen, wordt het gezegd duurzaam te zijn, 
ook bij blootstelling aan de buitenlucht, niet te scheuren en vrij te 
blijven van insecten. Het wordt gebezigd voor stijlen en balken 
en ook voor bruggen. 

De gekneusde bladeren zijn verkoelend en worden uitwendig Bladeren. 
aangewend bij koorts, hoofdpijn e.d. 

In het Museum: Hout. 


180/5106- Dillenia indica, L. (D. speciosa, Thunb.). 
Volksnamen. Soend.: Sémpoer tjaj — Jav.: Kosar, Simpol. 
Boom, 15 à 17 M. hoog en 35 tot 45 cM. dik, verstrooid groeiend 
voorkomend in West- en Midden-Java in de laagvlakte beneden 300 
M. zeehoogte, uitsluitend aan rivieroevers. Hoewel het hout sterk en post. 
duurzaam heet te zijn, wordt het door de inlanders op Java zelden of 
nooit gebruikt, omdat het meestal te krom is (K. & V. — |, bl. 161). 


246 DILLENIACEAE — THEACEAE. 


180/5106. Dillenia meliosmaefolia, Pierre (Wormia m., King). 
Volksnamen. Mal : Simpoer hoetan. 
Een (op het Maleische Schiereiland) veel voorkomende boom der 
Hout. heuvelwouden, die een hoogte bereikt van 30 à 40 voet. Het hout 
is van niet veel waarde, doch het wordt gebruikt voor huisbouw. De 
Vruchten. gele, zure (zaadrok der) vruchten wordt vaak gegeten (Ridley, Mal. 
Timmerhoutsoorten, bl. 1). 


180/5106. Dillenia ochreata, ‘Gile (Wormia ochreata, Mig.). 
Volksnamen. Alf. Minah.: Këlêmoer, Ngéar. 
Boom, 15 M. hoog, op Noord-Celebes gevonden tusschen 200 
Hout. en 700 M. zeehoogte. Het hout \s natuurlijk niet in groote afmetingen 
te krijgen, doch is gezocht voor stelen van bijlen (Koorders, Mi- 
nahassa). 


180/5106. Dillenía pulchella, Gileg (Wormia pulchella, Jack). 
Volksnamen. (volgens De Clercq) Mal.: Simpoer paja. 
Boom, 60 voet hoog, veelvuldig voorkomend (op het Mal. 
Hout. Schiereiland) in dompige, natte wouden. Het hout is rood, zwaar, 
dicht, tamelijk hard en van goede kwaliteit (Ridley, Mal. Timmer- 
houtsoorten, bl. 1). 


OCHNACEAE. 


182/5113. Ouratea sumatrana, Gilg (Gomphiasumatrana, Jack). 
Volksnamen volgens De Clercq en Filet. Mal: Djaroem-dja- 
roem (Palemb.), Kajoe sépat (Palemb.), Lakodjong (Lamp), 
Mata kêtam batoe, Siboeroe (Minangk.). 

Hout. Boom van middelmatige afmetingen: het hout is hard en zwaar, 
bleekbruin tot donkerbruin van kleur, sterk, doch onderhevig aan 
splijten; het wordt gebruikt voor booten, pompen en blokken (Ridley, 
Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 34). 

Bladeren. Een aftreksel van wortel en bladeren wordt ingenomen tegen 
dysenterie en volgens De Clercq (No. 1677) wordt bij koorts het 
lichaam met de gekneusde en verwarmde bladeren ingewreven. 


THEACEAE. 


186/5145. Archytaea alternifolia, Szysz, (A. Vahlii, Chois.). 
Volksnamen. Mal. : Boenjok (Banka), Malaka oedang (S.W.K.), 
Rengadean, Rijang. 

Zeer fraaie, op slechten grond nog goed groeiende boomheester, 
aantebevelen als sierboom voor tuinen. Hij behoort thuis in het 
westelijk deel van den archipel (K & V.— III, bl. 209). Ridley (Mal. 
Timmerhoutsoorten, bl. 13) beschrijft hem als een op het Maleische 

Hout. Schiereiland veel voorkomenden kleinen boom, waarvan het hout 
bruikbaar is voor stijlen, daksparren enz. 

In het Museum: Hout. 


186/5147. Camellia minahassae, Kds. 
Volksnamen. Mak. : Katji-katji, Padja-padja — Alf. Minah.: 
Kapal, Mahakoempas. 
Boom, op Noord-Celebes op 500 M. zeehoogte ongeveer 10 M. 


186/5147. 


DILLENIA — CAMELLIA. 247 


hoog, op 1200 M. zeer laag en krom; het hout wordt onbruik- 
baar geacht (Koorders, Minahassa). De Clercq (No. 594) noemt 
het geschikt voor stelen van lansen e.d. 


Camellia theifera, Dyer. 

Van de afwisselend als Camellia en als Thea met verschillende 
soortnamen beschreven theeplant worden in den regel twee — door 
tallooze overgangen verbonden, soms als soorten of ondersoorten 
beschouwde — hoofdvormen onderscheiden, n.l. de vaak eenigszins 
boomachtige Assam-thee (Thea assamica, Mast.)en de meestalstruik- 
achtige Chineesche of fJava-thee (Thea chinensis, L.); de eerste is op 
Java en Sumatra thans verreweg de belangrijkste voor de cultuur. 

Hoewel in de Preanger Regentschappen uitgebreide aanplan- 
tingen van thee door de bevolking zijn aangelegd — volgens het 
Verslag 1915 omtrent N.H. &.L. besloegen die op Ult. December 
van dat jaar 22.614 bouw, terwijl europeescheondernemingen 104.115 
bouw alleen met thee en een ongeveer even groote oppervlakte 
met thee als tusschencultuur hadden beplant — vallen nochtans de 
cultuur en vooral de bereiding geheel binnen het kader van de 
groote cultures, zoodat daarvoor wordt verwezen naar de speciale 
literatuur. Hier moet worden volstaan meteen bespreking van de 
bereiding door inlanders voorde inlandsche markten het vermelden 
van enkele bijzonderheden omtrent andere deelen dan de bladeren. 

Van het fraai gevlamde, harde hout maakt men wandelstokken; 
men kan er ook portretlijstjes e. d. van vervaardigen. 

De door inlanders voor de inlandsche markt bereide thee is 
afkomstig zoowel van Java- als van Assamthee en groen of zwart. 
Volgens Peminpin Pengoesaha Tanah van April 1915 geschiedt die 
bereiding in de Preanger Regentschappen ongeveer als volgt. 

Om groene thee te verkrijgen wordt het blad, dat tegen 1 of 
2 uur in den namiddag ís binnengebracht in de loods, uitgespreid 
op een bamboevloer, waar het blijft liggen tot den volgenden 
morgen, alswanneer het verflenst is en het verwerken een aanvang 
kan nemen. Bij kleine hoeveelheden tegelijk wordt het geworpen 
in een open pan, waaronder een flink houtvuur brandt Door de 
snelle verhitting wordt de groene kleur gefixeerd: het product 
neemt bij de verdere bewerkingen wel een bruinachtige kleur aan, 
doch het afgetrokken blad ís groen, in tegenstelling met gefermen- 
teerde thee, waarvan het bruin is. Onder herhaald omwerken laat 
men het blad zoolang ín de pan, tot het volume met een derde 
is verminderd: dan veegt men het op een platte bamboe mand, 
die aan de rollers wordt overgegeven. Waar meer op hoeveelheid 
dan op hoedanigheid wordt gewerkt, heeft het rollen wel plaats 
met de voeten op tampirs, doch als men aan de bereiding de 
noodige zorg besteedt, geschiedt het met de handen op een rol- 
tafel. Zoo’n tafel bestaat uit een schuin opgesteld vlechtwerk van 
gespleten bamboe. leder arbeider neemt ongeveer een kati van het 
warme blad en begint die hoeveelheid te rollen, eerst zacht en 
onder matig persen, daarna harder, zoodat het bladsap begint uit 
te treden. Telkens wordt een kleine hoeveelheid verflenst blad 
bijgevoegd ter afkoeling en om te voorkomen, dat zich te veel 
bladeren aan elkaar hechten. Het rollen vereischt veel oefening, 


Hout. 


Hout. 


Blad. 


Groene thee. 


186/5147. 


Zwarte thee. 


Bloemen. 


248 THEACEAE. 


omdat het blad zoo min mogelijk moet worden gebroken. Nahetrollen, 
dat ongeveer een kwartier duurt, wordt het product in een zeer dunne 
laag uitgespreid op platte manden, die buiten in de zon worden 
gezet om te drogen. Des avonds haalt men die tampirs binnen 
en zet ze den volgenden morgen ten tweeden male in de zon. Al- 
vorens over te gaan tot het verpakken wordt de thee volledig 
gedroogd boven een aarden komfoor met een houtskoolvuur. Men 
gebruikt voor dat doel bamboemanden, van boven en beneden 
iets wijder dan in het midden, aan beide einden open, doch op 
het nauwste gedeelte voorzien van een tusschenschot. Op dit 
tusschenschot spreidt men de thee dun uiten plaatst dan de mand 
boven het komfoor. Om het drogen gelijkmatig te doen plaats 
hebben werkt men de thee van tijd tot tijd om, waartoe de mand 
telkens van het vuur wordt genomen, ten einde te voorkomen, dat 
kleine stukjes blad in het vuur vallen, wat rook zou teweeg brengen 
en de kwaliteit zou doen achteruitgaan. Indien dat door de afnemers 
wordt verlangd, worden bij dít droogproces gedroogde bloemen 
van patjar tjina (Aglaia odorata) onder de thee gemengd, waar- 
door de geur der bloemen zich aan het product mededeelt. Om 
zich te vergewissen of de thee voldoende droog ís, neemt men 
er wat van tusschen duim en vingers: droge thee laat zich 
dan gemakkelijk tot poeder wrijven. Het emballeeren geschiedt 
in pakjes van '/o tot 1 kati gewicht in geel chineesch papier: 
voorzien van het „fabrieksmerk”, dat er met een houten stempel 
op wordt gedrukt, worden deze pakken over geheel Java en zelfs 
daarbuiten “verspreid. Men onderscheidt drie kwaliteiten, waarvan 
de prijzen variëeren tusschen 30 en 50 cents per kati. Voor met 
minder zorg geplukte en bereide (met de voeten gerolde) thee 
wordt f 17.50 à f 25.— per picol betaald: deze wordt door de 
opkoopers verzonden in met papier gevoerde goenizakken. 

Om zwarte thee te maken wordt het natte blad op platte manden 
in de zon te verflensen gezet, waarna het wordt gerold en ver- 
volgens gefermenteerd. Om te fermenteeren spreidt men het uit 
in een laag van ongeveer 5 cM. dikte op manden, die met an- 
dere tampirs worden dichtgedekt. Na eenige uren heeft het een 
bruinroode koperkleur aangenomen en wordt de fermentatie ge- 
staakt: ten slotte wordt de thee boven een houtskoolvuur gedroogd 
op een gemetselden oven in platte bakken, waarvan de bodem 
bestaat uit ijzergaas. 

De berichten omtrent het gebruik van de bloemen schijnen 
grootendeels of geheel te berusten op een mededeeling van Neu- 
ville in Journal d Agr. Tropicale 1903, bl. 200. Deze zegt, dat de be- 
woners van Annam van oudsher gewoon zijn van theebloemen een 
aftreksel te bereiden, dat zich kenmerkt door een hooge mate van 
zoetheid, een aangenaam doch weinig ontwikkeld aroma en de af- 
wezigheid van cafeïne, de stof, die somtijds het genot van het infuus 
van het blad beperkt. De schrijver bericht, dat met den verkoop van de 
bloemen in Parijs was begonnen en koesterde de hoop, dat het gebruik 
in Frankrijk algemeen zou worden, vooral bij hen, die door een bijzon- 
dere gevoeligheid van het zenuwgestel zich van gewone thee moeten 
onthouden. De bloemen worden geplukt 2 of 3 dagen voor zij zich 
zouden openen en schijnen geen andere bereiding te ondergaan 


CAMELLIA — GORDONIA. 249 


dan drogen. Het aftreksel, beter gezegd het extract — omdat men 
voorschrijft de knoppen met koud water op te zetten en ruim 10 
minuten te laten doorkoken — is zeer zoet, naar den smaak van 
sommige menschen misschien te zoet. 

Verder is van dit artikel niets meer gehoord; de bloementhee 
heeft in de westersche landen geen ingang gevonden. 

Van de bestanddeelen van het zaad zijn de voor insecten giftige Zaden. 
saponine en de olie vermeldenswaard. Greshoff (Teysmannia 1890, 
bl. 83) vond in drie monsters Assam-theezaad 18.9 tot 21.9 0/, gele, 
scherp smakende, vette olie; dat van de Java-thee bevat iets meer 
olie doch veel minder saponine. De olie bezit volgens Greshoff 
geen enkele eigenschap, waardoor zij zou uitmunten boven andere 
dergelijke stoffen, zoodat het zaad als oliezaad, in verband met 
het geringe oliegehalte, van weinig waarde is en mogelijk onver- 
koopbaar, daar de olie in Eng.-Indië onbruikbaar werd bevonden 
voor de zeepziederij, de groote consument van goedkoope vetten 
en oliën (Tropical Agriculturist dl 24 — 1904, bl. 19). Het nog niet 
geheel verdwenen denkbeeld, dat „theeolie” een hooge waarde 
bezit als smeerolie voor fijne instrumenten, berust op verwarring 
met de in China en Japan uit de zaden van eenige daar gekweekte 
Camellia-soorten bereide oliën, waarvan de overlevering zegt, dat 
zij voor dat doel bijzonder geschikt zijn. Wiesner’s Rohstoffe ver- 
meldt dat alleen van de ook hier wel als sierplant geteelde, doch 
in de lagere streken nimmer bloeiende Camellia japonica, L. en 
die opgave is van ouden datum. In 1914 hield het Proefstation 
voor Thee te Buitenzorg zich met het bestudeeren van deze olie 
bezig en wijdde een groot deel van Mededeeling XXXIIl aan be- 
richten over dit onderwerp in de buitenlandsche literatuur. Uit het 
eigen onderzoek van Deuss blijkt, dat bij 100 — 105°C. gedroogde 
Assamzaden 429/, olie gaven, die naar zijne meening bruikbaar 
zou zijn om te bakken. Ook zegt hij, dat er stellig goede zeep van 
is te maken, doch hij gelooft, dat de te bedingen prijs onvoldoende 
zal zijn, indien de olie alleen toepassing kan vinden in de zeepziederij. 
Voorts blijkt, dat in de Soendalanden de olie wel eens wordt gemaakt 
en gebruikt om er pijnlijke plaatsen mee te wrijven. 

In hef Museum: Diverse theemonsters, zaden, olie. 


186)5148. Gordonia excelsa, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Tangoeloe — Alf. Minah.: Koemarakas 
in taloen, Marêrér toewama. 

Boom, 20 tot 40 M. hoog en 25 tot 50 cM. dik, op Java hier 
en daar in de bergbosschen voorkomend (Backer, Schoolflora), doch 
klaarblijkelijk verre van algemeen. 

Van het hout en den bast wordt hetzelfde vermeld als van Haemo- out 
charis integerrima, K. & V., misschien met recht. Dr Boorsma deelde © bast. 
mij mondeling mede, dat hij de bloemen op de pasar te Buiten- gioemen. 
zorg aantrof als fjangkok, een naam, die in den regel aan de bloemen 
van Schima Noronhae, Reinw. wordt gegeven. Die bloemen werden 
aangevoerd uit Oost-Bantam ; afgezien van de grootte gelijken zij zeer 
op die van genoemden Schima en zij zullen door de inlanders zon- 
der twijfel worden beschouwd als een bijzondere vorm vantjangkok. 

In het Museum: Bloemen. 


250 THEACEAE. 


186/5149. Laplacea (Haemocharis) amboinensis, Mig. 


Hout. 


Bast. 


186/5419. 


Hout. 


Bast. 


186/5149. 


Hout. 


Volksnamen. Mal. Amb.: Kajoe lapia. 

Lignum mucosum, Rumph. (Ill, bl. 203) is een boom van het 
ambonsche bergland. Het hout is lang van draad, dicht, wit met 
roode tint en tamelijk duurzaam indien het in den drogen tijd wordt 
gekapt. Het kan bij den huisbouw onder dak voor sparren worden 
benut, als het goed is uitgedroogd en vrij van den grond wordt 
gehouden: aan vocht blootgesteld komt er spoedig de worm in. 

De gewreven schors wordt gebruikt om alen te bemachtigen: 
zij wordt „onder water in de klippen gestoken” en doet de dieren 
stervend bovenkomen (Rumph.). 


Haemocharis integerrima, K. & V. (Gordonia inte- 
gerrima, 7.&B., Laplacea integerrima, Mig). 
Volksnamen. Soend.: Hoeroe mandjël, Mandjël. 

Boom, tot 28 M. hoog en 70 cM. dik, op Java alleen gevonden 
op Nirmala en in de Djampangs (Preanger Regentschappen) boven 
1000 M. zeehoogte en dan nog zeldzaam, daar hij wegens het 
fraaie, tusschen bruin en bloedrood varieerende gevlamde hout 
bijna is uitgeroeid. Door de inlanders wordt dit hoog geschat 
voor meubels en geroemd ook om zijn sterkte en duurzaamheid, 
(K. & V. — II, bl. 294). 

Van den bast van den mandjél berichten Jasper & Pirngadie 
(Vlechtwerk, bl. 71), dat hij wordt gebruikt om vlechtmaterialen 
zwart te kleuren, hetzij op de gebruikelijke wijze met behulp van 
een modderbad, hetzij in combinatie met roet; verder gaat aan 
het kleuren met gélinggëm (Bixa Orellana) hier en daar drenken 
met een aftreksel van mandjëlbast vooraf (id., bl. 65). Hasskarl’s 
Nut No. 580 vermeldt het overeenkomstige gebruik van den bast 
voor het tanen van netten onder Gordonia excelsa, Bl. met den- 
zelfden inlandschen naam. 


Haemocharis ?ovalis, Kize. 
Volksnamen. Mal.: Pélèmpang poetih. (Banka). 

Tot 25 à 30 M. hooge boom, met rechten, dikken, rolronden 
stam, op Banka groeiend in de kuststreken. Het roode kernhout 
wordt door de inlanders gebruikt voor stijlen, balken en planken, 
doch ís ook onderdak niet duurzaam, daar het door boeboek en 
witte mieren wordt aangetast. 

In het Museum: Hout. 


186/5150. Schima bancana, Mig. 


Volksnamen. Mal.: Séroe, Séroek. 

Boom, ongeveer 25 M. hoog, met rechten, dikken, rolronden stam 
zonder wortellijsten en met hoog aangezette kroon, op Banka al- 
gemeen. Volgens Berkhout (bl. 33) is het hout daar niet zeer in 
aanzien. Blijkens de bij een van Billiton ontvangen monster gevoeg- 
de mededeelingen van den E. A. Waterstaatsambtenaar van dat 
gewest, is het echter vrij deugdelijk en wordt het hoofdzakelijk 
gebezigd voor den bouw van inlandsche huizen. 

De in de Lampongsche Districten zeer algemeen voorkomende 
kêmêtroe of kémitroe werd met twijfel gebracht tot dezelfde soort; 


HAEMOCHARIS — SCHIMA. 251 


De Clercq geeft er S. Wallichii, Choiss. voor op. Het hout daarvan 
wordt insgelijks gebezigd voor stijlen en planken, doch omtrent de 
vatbaarheid voor aantasten door insecten loopen de berichten uiteen; 
in elk geval is het geen prima houtsoort. 

In het Museum : Hout. 


‚ 186/5150. Schima Noronhae, Reinw. 
Volksnamen. Soend.: Poespa. 

Zeer hooge, dikke boom met zuilvormigen stam en hoog aan- 
gezette kroon, gewoonlijk tot 30 M. hoog en 80 cM. dik, op Java 
uitsluitend voorkomend in het westelijk deel, het meest op 1300 à 
1600 M. zeehoogte. Daar is hij in vele streken bijzonder algemeen 
en dikwijls min of meer gezellig wassend. Het is een snelle groeier, 
die een aanzienlijken ouderdom bereikt. Het spint is vuilwit en Hout. 
smal en gaat geleidelijk over in het kernhout, dat effen licht geel- 
bruin of vuil vleeschkleurig, dof en fijn van draad is. In de Pre- 
anger en in Bantam wordt het algemeen hoog geschat wegens zijn 
sterkte en duurzaamheid en veel gebezigd voor huisbouw en voor 
bruggen. Voor planken is het, naar het schijnt, minder geschikt dan 
voor stijlen en balken. Het is gemakkelijk in groote hoeveelheid 
en in groote afmetingen te krijgen; balken van 40cM. vierkant bij 
15tot 18M. lengte zijn niet zeldzaam. 

De bast is in de Djampangs in gebruik voor het bedwelmen van gast. 
visch (K. & V.—lll, bl. 283). In de Indische Vergiftrapporten vindt 
men hetzelfde vermeld onder No. 58. Boorsma vond in dien bast, 
evenals in de bladeren en bloemen, een saponineachtig glycosied 
(Bulletin XXI de |’ Inst. botanique 1904, bl. 1). 

De gedroogde, wrang en scherp smakende bloemkronen zijn een Bloemen. 
in West-Java algemeen in den inlandschen medicijnhandel voor- 
komende drogerij, die den naam draagt van tjangkok. Tot een grof 
poeder gebracht worden zij verkocht onder den naam van sarií- 
koening. Beide dienen bij het bereiden van samengestelde genees- 
middelen. Ook de vruchten trof ik te Batavia wel bij een drogist aan. vruchten. 

De door Korthals als afzonderlijke soort, Schima crenata, be- variëteiten, 
schreven plant is door Boerlage teruggebracht tot een variëteit ©7 vormen. 
van S. Noronhae, Reinw. Het is de famansoe, tambasoe of madang 
{tamansoe van Sumatra's Westkust. Cordes (Tijdschr. d. Ind. Mij. 
v.N. & L. dl 14, bl. 195) beschrijft hethout daarvan alstamelijk zwaar, 
zeer hard, sterk, fijn van vezelenlichtbruinachtig van kleur; hij noemt 
het een uitmuntend materiaal voor stijlen, behoorende tot de beste 
soorten. Door het Museum uit de Padangsche Bovenlanden ontvan- 
gen materiaal ging vergezeld van het bericht, dat tamansoe 
voor palen even deugdelijk is als djati en djohar (Cassia siamea), 
doch ín den grond niet zoo duurzaam als soerijan (Cedrela). 

Afgezien van de werkelijk bestaande botanische variëreiten, wor- 
den overal van Schima Noronhae verschillende vormen onderschei- 
den. In de afdeeling Tjiandjoer kent men er volgens K. & V. twee, 
poespa beureum en p. bodas, waarvan de laatste lichter gekleurd 
hout zou hebben. Anderen verdeelen naar de kleur van het jonge 
loof, die van het hout en van de bastdoorsnede den poespa in 
p. beureum, p. bodas en p. mèrang, 

In het Museum: Hout, bloemen, vruchten. 


252 THEACEAE — GUTTIFERAE. 


186/5151. Pyrenaria acuminata, Planch. 
Volksnamen (volgens De Clercq). Mal: Gêloegoer, Médang 
geloegoer. 


Kleine, (op het Maleische Schiereiland) niet zeldzame boom. Het 
hout is licht en zacht, roodachtig bruin van kleur en bruikbaar 
voor stijlen en daksparren (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 13). 


186/5153. Ternstroemia macrocarpa, Scheff. 
Volksnamen. Mad.: Nang pènangan. 

Boom, 25 tot 30 M. hoog en 40 à 50 cM. dik, met zuilvor- 
migen, soms tot 15 of 20 M. boven den grond onvertakten stam. 
Met zekerheid is hij alleen bekend van Besoeki tusschen 1000 
en 1200 M. zeehoogte, doch daar zeer algemeen, hoewel niet 
gezellig groeiend. Het zeer op poespa (Schima Noronhae, Reinw.) 
gelijkende hout is in vrij groote afmetingen en hoeveelheden te 
krijgen. Volgens sommige inlanders is het sterk en duurzaam: 
anderen beweren het tegenovergestelde (K. & V. — III, bl. 212). 

In het Museum: Hout. ij 


186/5156. Adinandra Brefeldii, Kds. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Noenoek makaoewoe, Weèrang. 
Woudreus, tot 43 M. hoog en 100 cM. dik, op Noord-Celebes 
voorkomend tusschen 300 en 500 M. zeehoogte. Het hout is geschikt 
voor huisbouw, mits onder dak gebruikt (Koorders, Minahassa). 


186/5156. Adinandra dumosa, Jack (A. cyrtopoda, Mig. A. gla- 
bra, Mig, A. stylosa, Miq., A. trichocoryna, Korth.). 
Volksnamen. Mal.: Kêlepang, Pélèmpang abang, P. hitam, 
Pêloempang, Ranoe (Lamp.), Séboera, Tijoep-tijoep. 

Boom, 10 tot 15 M. hoog en 30 à 35 cM. dik, met meestal krom- 
men, laag bij den grond en ordeloos vertakten stam. Hij komt voor 
in het westelijk deel van den Maleischen Archipel, misschien 
ook op Java; in aequatoriaal Sumatra is hij gezellig groeiend en 
vormt daar, met een paar andere boomsoorten, geheele wouden 
(K. & V_—llL, bl. 223). Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 11) zegt, 
dat hij op het Mal. Schiereiland zeer veel wordt aangetroffen in secun- 
dair bosch; hij overleeft grasbrand en groeit door alang-alang heen, 

Hout. waarna hij spoedig kleine bosschen vormt. Het hout ís volgens den- 
zelfden in den regel niet groot genoeg om van veel waarde te kunnen 
zijn, doch het wordt gebruikt voor huisbouw en als brandstof. In 
Zuid-Sumatra is hij insgelijks algemeen in de benedenlanden en is 
daar een rechte, slanke boom, soms 20 M. hoog. Het hout staat er vrij 
hoog in aanzien, hoewel het zelden in groote afmetingen is te krijgen ; 
het is hard, zwaar, veerkrachtig, weinig onderhevig aan scheuren en 
wordt gebruikt voor deurstijlen, dakribben en zelfs voor sirappen. 
Het wordt gezegd onder dak op een droge plaats vrij duurzaam te zijn, 
in vochtigen toestand wordt het spoedig door witte mieren vernield. 
In het Museum: Hout. 


18615156. Adinandra lamponga, Mig. 
Volksnamen. Zie beneden. 
Boom, 25 tot 33 M. hoog en 40 à 50 cM. dik, in West-Java 
zeldzaam en dientengevolge bij de inlanders weinig bekend (K. & 
V.—llL, bl. 220). In de Lampongs zou hij volgens Filet (No. 4842) 


186/5157. 


186/5161. 


187/5169. 


PYRENARIA — CRATOXY LON. 253 


den naam dragen van Kloetoem basarang; uit Palembang werd 
mij materiaal toegezonden onder de namen Kapa: andjing en ranoe, 


met het bericht, dat het een in de benedenlanden verstrooid. 


groeiende boom is met rechten, rolronden, tot 0.80 M. dikken stam. 
Het kernhout is hard en zwaar en wordt gezegd aan weer en wind 
langen tijd weerstand te bieden, vrij te blijven van insecten, doch 
onderhevig te zijn aan „scheuren; het wordt alleen gebruikt voor 
onbewerkte rondstijlen. 

In het Museum: Hout. 


Eurya japonica, Thunb. 

Volksnamen locaalen van weinig waarde. Mal: Kajoe salah ? 

— Soend.: Ki krèsèt, Ki sapoe, Ki watês — Jav.: Sadan. 

Uiterst vormenrijke, onder vele verschillende namen beschreven 

heester of kleine boom, 3 tot 15 M. hoog, op Java voorkomend 
in de bergstreken boven 700 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). 
Volgens K. & V. (dl III) wordt het hout der Eurya’s niet door de 
inlanders gebruikt, omdat het te klein en te weinig duurzaam is. 
Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 12) vermeldt den hiermede 
synoniemen Eurya acuminata, DC. onder den naam van mêloekoet 
djantên en zegt, dat het bleekroode, fijne, harde, bij het drogen een 
weinig splijtende hout bij den huisbouw wordt gebezigd voor balken. 
Uit Zuid-Sumatra werd mij echter bericht, dat het ook daar niet 
wordt gebruikt, behalve voor pagers. 


Tetramerista glabra, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Pédada paja (Koeboestr.), Poenah, Si- 
masam (Minangk.) — Atjeh: Malaka. 

Rechte, tot 30 M. hooge en 0.60 M. dikke boom, meestal echter 
van geringer afmetingen, verbreid over het westelijk deel van den 
Maleischen Archipel. Het hout is donkerbruin, vrij hard en zwaar; 
wegens zijn hardheid wordt het in Palembang alleen gebruikt 
voor ronde stijlen en ruw behouwen vloerbalken. Onder dak wordt 
het gezegd vrij duurzaam te zijn en niette worden aangetast door 
boeboek; voor buitenwerk is het ongeschikt. Uit Singkel werd 
mij bericht, dat de malaka daar voorkomt in de bovenlanden en 
een harde houtsoort levert, geschikt voor kapconstructie’s en bij- 
zonder ook voor stijlen, doch steeds hoog van den grond, omdat 
zij anders spoedig door witte mieren worden aangetast. Uit Beng- 
kalis werd mij eveneens opgegeven, door den dienst der B.O.W., 
dat poenah wordt gebezigd voor binnenwerk; het is daar verkrijg- 
baar in balken ter lengte van 15 M. en 40 cM. dik. 

Koorders (Dwars door Sumatra, bl. 518) trof Tetramerista glabra 
op een dorre kiezelvlakte in Midden-Sumatra aan als een boom van 
dwergachtig voorkomen, bij de inlanders zeer goed bekend wegens 
de eetbare (aan eierpruimen herinnerende), zuurachtige vruchten, 
die bij wijze van versnapering worden genuttigd. 

In het Museum: Hout. 

GUTTIFERAE. 
Cratoxylon Blancoi, Bl. (C. arborescens, Bl). 


Volksnamen. Mal.: Géronggang, Gonggang. 
Rechte boom, 60 tot 80 voet hoog en 1 voet of meer dik, op 


Hout. 


Vruchten. 


Hout. 


Bast. 


187/5169 


Hout. 


1817/5169, 


Hout. 


Ld 


254 GUTTIFERAE. 


het Mal. Schiereiland vrij algemeen op moerassige gronden. Het 
kernhout is vleeschkteurig, tamelijk zacht, niet sterk en voor bouw- 
hout niet bruikbaar, doch zeer geschikt voor planken en voor 
booten (Ridley in Straits Bulletin en Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 6). 

Volgens De Clercq (No. 894) wordt de getahhoudende bast aan- 
gewend tegen schurft. 


f Cratoxylon celebicum, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Kajoe arang (Menado) — Alf. Minah.: 
Rérèntèkan, Témoer, Tinono, Wohèng. 

Boom, zeer na verwant aan C. clandestinum, Bl, in de Mina- 
hassa volgens Koorders algemeen, doch niet gezellig groeiend. Filet 
(No. 3189) zegt van den kajoe arang van Menado, dat het hout zeer 
hard is, niet door paalworm wordt aangetast en geschikt is vcor in- 
houten en masten voor prauwen; het levert ook zeer deugdelijke 
houtskool. Koorders’ Minahassa vermeldt alleen het laatste, nl. dat 
het hout bijzonder geschikt is om er kolen van te branden. 


Cratoxylon clandestinum, B/.(C. Hornschuchii, BL). 
Volksnamen. Soend.: Harémëng, Ki rênméng — Jav.: Harong, 
Klampêt, Lampêt, Marong, Oerang oerangan. 

Boom, tot 20 M. hoog en 50 cM. dik, verstrooid groeiend vooral 
in Midden- en Oost-Java beneden 1000 M. zeehoogte. Het hout is 
voor huisbouw ongeschikt, doch uitmuntend voor houtskool (K. & 
V. — V, bl. 132). Ook Blume zegt (Verhandelingen Bat. Genootsch. 
v. K. & W. No. 9, bl. 174) van zijn C. Hornschuchii, dat de smeden 
bij voorkeur kolen gebruiken, van dit hout gebrand. 


187/5169. Cratoxylon cuneatum, Mig. 


Hout. 


1817/5169. 


Hout. 


Volksnamen. Mal.: Géronggang, Temou (Bill). 

Boom, tot 39 M hoog, met 1.29 M. dikken, rechten, rolronden 
stam, op Banka groeiend in moerassige bosschen. Het hout zou 
niet bijzonder hard wezen en wordt gezegd vrij te zijn van boeboek, 
doch alleen onder dak te kunnen worden gebruikt; het dient voor 
planken, ribben, deuren en deurstijlen. 

In het Museum: Hout. 


Cratoxylon formosum, Dyer (Tridesmis formosa, 
Korth.). 

Volksnamen. Mal.: Koemboetoel (Palemb.), Mampat, Mêm- 
pitis, Sémampat, Toemboetoen—Soend.: Harëmêng boetoen, 
Réméng boetoen—Jav.: Ampét, Marong. 

Boom, 30 à 35 M. hoog en tot 0.90 M. dik, met rechten, rolron- 
den stam en hoog aangezette kroon, verbreid over Zuid-Oost Azië. 
In Palembang is hij vrij algemeen, in West en Midden-Java vol- 
gens K‚ & V. (V, bl. 137) nogal zeldzaam en verstrooid groeiend 
beneden 1200 M. zeehoogte. 

Het hout wordt in de Preanger voor huisbouw bruikbaar geacht, . 
doch is daar te zeldzaam dan dat men met de eigenschappen goed 
bekend zou zijn K. & V ). Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 6) 
kwalificeert het hout als deugdelijk, hard en buigzaam. In Palembang 
wordt het nogal hoog geschat, middelmatig hard en zeer veerkrachtig 


1871/5169. 


187/5169. 


1817/5169, 


1871/5175. 


CRATOXYLON — MESUA. 225 


genoemd, weinig onderhevig aan scheuren, duurzaam onder dak 
en ook vrij lang bestand tegen weer en wind; daar het moeilijk 
te bewerken moet zijn, wordt het er echter meestal slechts ge- 
bruikt voor onbewerkte stijlen, soms ook voor balken en ribben. 

Een afkooksel van de versche schors met wat zout zou een goed 
middel zijn tegen buikziekte. 

De bast van het benedeneind van den stam zweet goudgele, later 
zwart wordende, altijd kleverig blijvende harsdruppels uit, die ter 
genezing van schurft en beenwonden worden gebruikt. 

Hasskarl’s Nut No. 773 zegt, dat de bladeren van harémêng boetoen 
gekauwd of gekneusd op brandwonden worden aangewend om 
te verkoelen en te genezen. 

In het Museum: Hout, bast. 


Cratoxylon glaucum, Korth. (C. microphyllum, Mig). 
Volksnamen. Mal.: Géronggang (Bill), dat (Banka). 
Meestal kromme boom, tot 25 M. hoog en 80 cM. dik, bekend 
van het westelijk deel van den archipel. Omtrent het hout werd mij 
het volgende medegedeeld: Het is zacht en geschikt voor planken, 
weinig onderhevig aan scheuren, bestand tegen weersinvloeden en 
het wordt zelden aangetast door boeboek of door witte mieren. Jongere 
stammen worden op Banka als steun voor peperplanten gebruikt. 
In het Museum: Hout. 


Cratoxylon polyanthum, Korth. 
Volksnamen. Mal.: Loeloes (Palemb.), Mampat hitam. 
Slanke, rechte boom, tot 30 M. hoog en hoogstens 40 à 45 cM. 
dik, met kleine wortellijsten en hoog aangezette kroon, voor- 
komend in het westelijk deel van den archipel. Ridley (Mal. 
Timmerhoutsoorten, bl. 6) beschrijft het hout als licht paarsachtig 
bruin, tamelijk zwaar en dicht van vezel; hij zegt, dat het een 
goede, bruikbare houtsoort is, die echter op het Maleische Schier- 
eiland wordt achtergesteld bij C. Blancoi, Bl. Van Hasselt (No. 
161) noemt kajoe loeloes hard, vast en zeer fijn van vezel, vrij 
duurzaam, geschikt voor meubels en timmerwerk. Mij werd be. icht, 
dat in Palembang de stammen zonder meer op maat worden ge- 
zaagd voor stijlen voor bruggen en inlandsche woningen en dat 
men er ook wel stelen voor bijlen en patjoels van maakt; voor 
gewoon werk is het te hard. 
Volgens Van Hasselt bezigt men een afkooksel van den bast 
en de bladeren als bad tegen koorts. 
In het Museum: Hout. 


Cratoxylon racemosum, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Haréméng gêdé—Jav.: Oerang-oerangan. 
Boom, tot 25 M. hoog en 50 cM. dik, over geheel Java verbreid 
beneden 500 M. zeehoogte. Het hout wordt gezegd voor huisbouw 
onbruikbaar te zijn, maar voor houtskool is het uitmuntend geschikt 
(K. & V. — V, bl. 135). 


Mesua ferrea, L. 
Volksnamen. Mal.: Pênaga lilin, P. poetih, P. soega—l}av.: 
Nagasari. 


Tot 20 M. hooge en 20 cM. dikke boom, inheemsch in Br.-Indië, 


Bast. 


Getah. 


Bladeren. 


Hout. 


Hout. 


Bast. 


Hout. 


Hout. 


Bloemen. 


Zaden. 


1817/5176. 


{ 


256 GUTTIFERAE. 


op Java alleen voorkomend beneden 1300 M. zeehoogte in gecul- 
tiveerden staat (K. & V.— IX, bl. 389). Rumphius zegt (VII, bl. 3), dat 
het Nagasarium op Java en Bali neerstig werd onderhouden 
omtrent de huizen van groote heeren wegens zijn schaduw en den 
lifelijken geur der bloemen, en zoo is het ook thans nog. 

Het zeer harde hout wordt volgens K. & V. gebezigd voor lansstelen 
en wandelstokken. Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 11) be- 
schrijft dat van de op Malakka geteelde boomen als donkerbruin, 
taai, elastisch, zeer duurzaam en sterk, doch (wegens zijn hardheid) 
moeilijk te bewerken. 

De gesloten bloemknoppen zijn in den inlandschen drogerijhan- 
del in Midden-Java bekend als sari koeroeng of tjangkok koeroeng, 
de geopende bloemen als sari mêkar of tjangkok mêkar, de wel- 
riekende meeldraden als sari moerni of sari naga, ook wel als 
podisari, en tenslotte de van haar meeldraden beroofde fijngestamp- 
te bloemen als tjangkok of sari tjangkok. Al deze artikelen wor- 
den gebruikt voor het samenstellen van verschillende geneesmid- 
delen en cosmetica (Boorsma in Bulletin XXÌ de |’ Inst. bot. de 
Buitenzorg). Rumphius zegt, dat de meeldraden, gewreven met 
sandelhout, poelasari en gendaroesa-wortel (Justicia), een liefelijke 
bobori geven om het lichaam te verkoelen en dat sari, gemengd 
onder andere drogerijen, in djëdjamoe ook inwendig wordt ge- 
bruikt. De „dertele koningen” van Bali deden er hun hoofdkus- 
sens mee vullen, doch, zegt hij, die moeten dikwijls worden ge- 
lucht, anders komen er dikke wormen in. Vorderman bericht 
(Madoereesche planten No. 250), dat men op Madoera gewoon 
is met de meeldraden kleine kussens te vullen, om als welriekende 
bantal in het bruidsbed te plaatsen: de balische vorsten vierden 
klaarblijkelijk toen als later dagelijks bruiloft. 

Ook de zaden, in Midden-Java gandèk of widji geheeten, zijn 
daar een gebruikelijk geneesmiddel. De gestampte kernen worden 
volgens Boorsma uitwendig toegepast op schrammen e.d. Mevr. 
Kloppenburg vermeldt, dat zij groote geneeskracht bezitten tegen 
allerlei vormen van klierachtigheid. De olie, zegt zij, is een pracht- 
middel tegen hoofduitslag, als hoofdzeer, roos en korêng. De aan- 
getaste plekken worden ingewreven met de gestampte kernen. 
Als technisch oliezaad hebben zij geen bijzondere verdienste. Het 
jaarverslag van het Imp. Inst. 1913, bl. 31 (Colonial Reports No. 
816) geeft als samenstelling op: 39 0/, dop en 61 ®/, kernen. De 
kernen bevatten 75.6 °/, donkere, Unie bittere olie, alleen 
geschikt voor de zeepziederij, voor welk doel zij in Aug. 1913 
werden getaxeerd op £ 25 à 27 per ton; de zaden zouden toen 
£ 10 à 11 per ton waard zijn geweest. De perskoek is onbruikbaar 
voor veevoeder. Voor het chemisch onderzoek van de bloemen 
en zaden, zie de aangehaalde publicatie van Boorsma. 

In het Museum: Hout, bloemen, zaden. 


Mammea americana, L. 

Boom, 5 tot 10 M. hoog, inheemsch op de West-Indische ei- 
landen, op Java wel eens gekweekt. Volgens Curtis’ Botanical Ma- 
gazine van November 1897 (referaat in Teysmannia 1897, bl. 581) 
wordt de mammee tree in tropisch Amerika gecultiveerd om zijn 


MESUA — CALOPHYLLUM. 297 


eetbare vruchten, die in grootte varieeren tusschen een kleinen 
oranjeappel en een kinderhoofd. Het vruchtvlêesch, dat een of 
meer groote zaden omgeeft, wordt gezegd zoet van smaak en 
aromatisch van geur te zijn; het wordt vergeleken met dat der 
abrikozen. Inderdaad is het een zeer geurige, lekkere vrucht, 
waarvan echter slechts een betrekkelijk klein gedeelte eetbaar is, 
Toch baart het verwondering, dat de boom zoo zelden wordt geplant, 
In het Museum: Vruchten. 


187/5177. Ochrocarpus ovalifolius, Anders. 
Volksnamen. Mal. Mol.: Kêëmbang satoe — Jav.: Kapoeran- 
tja — Alf. Amb.: Lolang wakan, L. waran, Loro waran. 
Boom, tot 15 M. hoog en 35 cM. dik, op Java alleen bekend 

van het zuiderstrand in het oostelijk deel. Rumphius beschrijft 
hem (lil, bl. 97) onder den naam van Lignum clavorum als 
een middelmatigen boom, op Boeroe en Ceram wassend aan het 
strand. Het hout is aan den kant wit, naar het hart toe allengs nout. 
roodachtig of paars wordend; het besterft met een onooglijke, bruin- 
grauwe kleur. Het kernhout ís dicht en hard, recht van draad, 
gemakkelijk te klooven en duurzaam in zeewater. Deze eigen- 
schappen maken het zeer geschikt voor houten pinnen bij den 
bouw van vaartuigen (Rumph.). 


1871/5178. Calophyllum amoenum, Wall. 
Volksnamen. Mal.: Kajoe bangkoer, Loelan. 

Rechte boom, tot 35 M. hoog en 1 M. dik, in de Koeboestreken 
algemeen. Het hout is in lange afmetingen te krijgen, zwaar en Hout. 
tamelijk hard, doch omtrent de eigenschappen loopen de berichten 
uiteen: loelan-hout zou niet duurzaam zijn, door boeboek worden 
aangetast en alleen worden gebruikt voor vloer- en andere dikke plan- 
„ken; bangkoer-hout daarentegen zou wèl duurzaam zijn, zelfs in weer 
en wind, en door insecten niet worden aangetast: voor stijlen, balken 
en planken voor inlandsche woningen zou het zeer gezocht zijn, 

In het Museum: Hout. 


1871/5178. Calophyllum canum,‚ Hook. f. 
Volksnamen. Mal.: Bintangoer boenga (Malakka), Ménta- 
ngoer krak (Banka). 
Boom, tot 27 M. hoog en 65 cM. dik, op het Mal. Schiereiland 
vrij zeldzaam. Het hout is grof van draad en zacht, doch splijt Hout. 
niet bij het drogen: het wordt gebruikt voor masten (Ridley, Mal. 
Timmerhoutsoorten, bl. 10). 


1871/5178. Calophyllum Hasskarlii, 7. & B. (C. dasypodum, Mig.). 
Volksnamen. Soend.: Ki poefri. 

Boom, 20 M. hoog en 22 cM. dik (een gemeten exemplaar), met 
rolronden, zuilvormigen stam, zonder knoesten, gleuven of wortel- 
lijsten, op Java zeer zeldzaam, alleen gevonden in de Zuid-Preanger 
bij Pelaboehan Ratoe op 100 M. zeehoogte. Het hout wordt daar mout. 
geroemd voor den huisbouw (K. & V. — IX, bl. 384). In het Natuurk. 
Tijdschr. v. Nl. dl 48, bl. 84, zegt Koorders, dat deze soort op 
Karimon djawa manggisan heet en dat daar voor het vervaardigen 
van roeiriemen uitsluitend dit hout wordt gebruikt. 


187/5178. 


Hout. 


258 GUTTIFERAE. 


Calophyllum Inophyllum, L. 

Volksnamen. Mal.: Bintangoer laoet, Kapoeratja, Mênaga, 
Njamploeng, Pénaga, P. laoet — Soend.: Kapoerantja, Njam- 
ploeng — Jav.: Kapoerantja, Njamploeng — Mak.: Poenaga — 
Boeg.: Poedé. 

Nogal hooge, buitengewoon dikke boom, tot 20 M. hoog en 
1.50 M. dik, met zeer korten, laag bij den grond vertakten stam. 
Hij komt verbreid voor over de tropen der Oude Wereld, bijna 
uitsluitend aan het strand, meestal min of meer gezellig groeiend 
(K. & V.—IX, bl. 376). Rumphius (Il, bl. 211) beschrijft den Bin- 
tangor maritima als een grooten, woesten boom, den ge- 
heelen archipel door groeiend in de onmiddellijke nabijheid van 
de zee. De dikke stam staat nimmer recht overeind, doch altijd 
hellend. Treffend juist en fraai is R's schildering van dien habi- 
tus: hij schijnt een landman te zijn — zegt hij — en naar iets te zoe- 
ken of te kijken in de zee, dat hij bemint, omdat hij altijd wortelt 
aan den rand van het bosch, durvende niet één stap daarbuiten 
op het bloote strand te komen en voorts hangt hij zoodanig met 
het lijf daarover en de zee, als of hij allen omzien vallen wilde, 
waar hij echter geen nood van heeft. Dieper het land ín geplant, 
schiet hij eerst wel recht op, alsof hij een wakkere boom wilde 
worden, maar met de jaren vertoont zich de natuurlijke drift naar 
de zee en neigt hij derwaarts. 

Zijn hout is zwaar en massief, grof van draad en warrig, zoo- 
dat het niet te splijten is. Het is van tweeërlei kleur, nl. grauw- 
achtig als eikenhout en somtijds met bleeke of geelachtige plek- 
ken, dan wel bleekrood als halfgebakken steen, fijner van aderen en 
met meer gestrekte vezel. Deze laatste soort is het meest algemeen. 
Het is een duurzaam hout, doch zeer moeilijk te bewerken en 
men kan er slechts korte balken en planken van krijgen. Versch 
is het gemakkelijker te zagen en te bekappen, doch insgelijks 
niet dan met veel schuren glad te krijgen. Planken van dit hout 
moet men niet gebruiken, vóór zij een jaar hebben gelegen en 
terdege zijn uitgedroogd, want zij scheuren weliswaar niet, maar 
krimpen sterk bij het drogen en trekken ook krom als zij te dun 
zijn: men moet ze dan ook niet dunner nemen dan 2.5 cM. Daar 
dit hout niet scheurt, is het ’t allerbeste voor wielen, assen en 
affuiten voor zwaar geschut. Het wordt ook gebruikt voor inhou- 
ten van vaartuigen, waarvoor het zich bij uitstek leent, omdat 
het in zeewater bijzonder duurzaam is. Van breede planken maakt 
men kisten en bladen voor tafels, doch deze vereischen zeer veel 
arbeid om te polijsten. Met de schaaf kan men het niet verder 
brengen dan tot vlakmaken, maar de ruigheid en pluizigheid kan 
men daarmede niet wegnemen: daarvoor moeten zij worden ge- 
schuurd met water en puimsteen en tenslotte droog gepolijst met 
gespleten rotan. Er zijn echter droge, ruige plekken, die men, alle 
moeite ten spijt, niet polijsten kan. Eerst als het glad is komen 
de vreemde wervelingen, strepen en aderen voor den dag en 
begint het hout terdege te glimmen, het roode — dat dan een weer- 
schijn krijgt als zijde — meer dan het grauwe (Rumph.). 

K. & V. zeggen, dat het hout ook op Java algemeen wegens zijn 
groote duurzaamheid, sterkte en fraai gevlamd uiterlijk hoog in aan- 


CALOPHY LLUM. 259 


1871/5118. zien staat. Een groote kano van ruim 1 M. breedte, volgens mondelinge 
mededeeling sedert 1881 in gebruik, zag er in 1890 nog zeer goed 
uit, ofschoon steeds aan zeewater en weer en wind blootgesteld. 
Voor zoover bekend, wordt echter dit deugdelijke hout van hier 
niet geëxporteerd (wel van Duitsch Nieuw Guinea *), hoewel op 
enkele plaatsen van Java, o.a. in de Zuid-Preanger en Zuid-Banjoe- 
mas, vrij veel volwassen. kapbare, boomen voorkomen (K. &V.). 

De overige beoordeelingen van dit hout zijn insgelijks eenparig 
zeer gunstig. Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 9) zegt, dat het 
lichtroode, harde, dichte pênagahout zeer gezocht is voor den bouw 
van vaartuigen, voor vaten, meubelen, dwarsliggers, enz, Cordes 
(Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & L. dl 14, bl. 183), dat de pénaga laoet 
op Sumatra's Westkust zeer goede kromhouten oplevert en dat men 
uit rechte stammen somtijds masten voor kleine prauwen kapt. 

De bast, van de buitenste schors ontdaan, met den bast van Bast. 
Intsia amboinensis, Thouars, Samana (Rubiacea) en gajang laoet 
in water gekookt en dit afkooksel gedronken, werkt zuiverend na 
de kraam, bij witten vloed en bij andere onreinheden, als bloed- 
wateren en gonorrhee. Men drinkt daartoe 8 dagen lang ’s morgens 
een klein kopje volen gebruikt dan een of ander stoppend middel (R.). 

In de literatuur vindt men aangegeven, dat deze boom hars Getan. 
levert. Rumphius zegt, dat in den geheelen boom een kleverig sap 
steekt, doch schaars, hetwelk zich bij den stam voordoet als een 
geelachtige gom. Greshoff haalt in zijn monographie (Schetsen, bl. 85) 
Junghuhn aan, volgens wien die hars in vastheid overeenkomt met 
honing: blijft zij aan den invloed der lucht blootgesteld, dan gaat 
de kleur over in roodachtig geel en verhardt zij in stukken ter 
grootte van een okkernoot, zelfs van een vuist. Ook Blume (Bijdragen, 
bl. 253) spreekt van stukken zoo groot als een vuist, die hij op 
Noesa Kambangan aan de stammen van oude boomen zag hangen en 
zegt, dat met elke snede in de schors een groote hoeveelheid geel- 
achtige, op honing gelijkende balsem uitvloeit, welke aan de lucht 
allengs verhardttot een geelbruine,eigenaardigriekendehars. Diehars 
zou dienstig zijn voor dezelfde doeleinden als de bast en verder voor 
berookingen tegen rheumatiek, jicht, stijfheid der gewrichten, enz, 
zooals zij ook, bij wijze van pleister in de maagstreek gelegd, een 
goed krampstillend middeloplevert. Greshoff noemthaaroost-indische 
tacamahaka en beschrijft haar als geelgroen van kleur, riekend naar 
lavendel of angelica en bitter en prikkelend van smaak. Dergelijke 
harsen werden vroeger gebruikt voor het samenstellen van pleisters, 
rookpoeders enz. en zijn onder het volk nog bekend als maría- 
balsem. Te Buitenzorg gelukt het niet dan met veel moeite om er 
een weinig van uit den stam te tappen, omdat een soort van kleine 
bijen er op aast en in den regel den inzamelaar vóór is. 

Water, waarin de bladeren een nacht lang worden geweekt, graderen. 
verkrijgt daardoor éen blauwachtige kleur en een verkoelende 
kracht; men gebruikt het o.a. om verhitte oogen te betten (Rumph.). 
Dit bericht werd mij bevestigd van uit den Lingga-archipel, waar 
de bladeren worden gekorven en in koud water uitgetrokken. 


1) De (Duitsche) Nieuw-Guinea Compagnie heeft indertijd Calophyllum- 
hout uitgevoerd naar Duitschland als luxehout. Toen het nieuwtje er af was, 
hield echter volgens Tropenpflanzer 1909, bl. 327 de vraag nagenoeg geheel op. 


260 GUTTIFERAE. 


187/5178. De welriekende bloemen zijn begeerd door de vrouwen, die ze 


Meeldraden. 


Vruchten. 


Zaden. 


gaarne in het haar dragen of in de kleerkasten leggen, terwijl de 
gele meeldraden, de sari, worden bewaard om te dienen als me- 
dicijn: zij wordengebruiktindedjamoe voor kraamvrouwen (Rumph.). 
Vorderman zegt (in Madoereesche planten No. 256/394), dat hij op 
den grooten weg bij Manding, waar de njamplveng als schaduw- 
boom ís aangeplant, vrouwen en kinderen bezig zag met het ver- 
zamelen van de afgevallen bloemen, die, na gedroogd te zijn, werden 
opgekocht voor Soerabaja, waar zij als sari koening in den me- 
dicijnhandel bekend zouden zijn. Het gebruik van deze soort van 
sari moet echter plaatselijk wezen: die van Midden-Java is, volgens 
mededeeling van Dr. Boorsma, altijd afkomstig van Mesua ferrea, L. 

De halfrijpe vruchten worden wel ingepekeld: alleen het vrucht- 
vleesch ervan wordt dan gegeten, en veel is dat niet. Zij zijn kogel- 
rond als ronde pruimen, meteen klein spitsje voorop, spaanschgroen 
zoolang zij aan den boom hangen, doch geelachtig of houtkleurig 
als zij afgevallen zijn. Het dunne vruchtvleesch wordt mettertijd 
rimpelig en valt gemakkelijk af. Het overblijvende zaad is een 
zuiver rond bolletje, insgelijks met een spitsje, en bestaat uit 
een drogen, voozen bolster, waarin een pit, die een gele olie uit- 
zweet, vooral als men haar droogt in de zon (R.). Deze zaden 
worden volgens Boorsma’s Geneesmiddelleer, bl. 18, in Midden- 
Java aangetroffen in den inlandschen medicijnhandel; de kernen 
worden geroosterd aangewend op schurftachtigen uitslag. Bij in- 
wendig gebruik veroorzaken zij bedwelming, soms eindigend met 
den dood (Indische Vergiftrapporten No. 49) Het giftige bestanddeel 
is volgens Greshoff (lc.) een harsachtige stof, die bij 25° C. een 
zalfachtige massa vormt. De (ruwe) olie heeft bij inwendig ge- 
bruik volgens Hasskarl’s Nut (No. 716) dezelfde ui: werking, tenzij 
men als tegengift dadelijk lemmetjes eet of, aan het zeestrand zijnde, 
de nog niet geopende bladeren van pandan of nipa, die de dui- 
zeligheid verdrijven. Hasskarl zegt met Rumphius, dat de donker 
gekleurde olie dienstig is om schurft te genezen; Blume (l.c.) noemt 
deze olie een middel ter genezing van huidziekten en hoofdzeer 
en om het haar te doen groeien. Greshoff vermeldde haar ook als 
smeersel tegen rheumatiek, voor welk doel men heeft getracht haar 
in Europa ingang te doen vinden onder den naam van ndilo-olie. 
Overigens dient de njamploeng-olie voor het toebereiden van het 
katoen, dat met mêngkoedoe moet worden geverfd en in vele 
streken voor de verlichting. De waarde van de zaden in Europa 
als technisch oliezaad is problematiek. In Duitschland schijnt men 
er niet veel in zien, doch het jaarverslag 1913 van het Imp. Inst. 
(Colonial Reports No. 816) vermeldt, dat technische proeven aan- 
toonden, dat de olie uitstekend geschikt is voor de zeepziederij. 
De onderzochte kernen bevatten 33 %/) water en 71.4 ®) olie en 
zouden ín Aug. 1913 te Londen £ 16 per ton waard zijn geweest. 
Greshoff bepaalde het oliegehalte op 55,5°/, bij versche en 70.59/, 
bij geheel droge zaadkernen van Java. Voor verzending in gepelden 
staat zullen echter deze zaden niet in aanmerking kunnen komen, 
omdat zij na drogen een vettige, vieze massa vormen en ongepeld 
zijn zij natuurlijk veel minder waard en vereischen meer vracht. 

In het Museum: Hout, zaden, olie. 


1817/5178. 


187 5178. 


1871/5178. 


187/5178. 


CALOPHYLLUM. 261 


Calophyllum lanigerum, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Bêtoer bêloelang, Birttangoer bêloelang. 
Slecht bekende boomsoort van Banka en Billiton ; het hout wordt 
volgens het Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & L. dl 19, bl. 118, als dat van 
de andere Calophyllumsoorten, gebruikt voor huis- en scheepsbouw. 
In het Museum: Hout. 


Calophyllum pulcherrimum, Wall. (C.bancanum, Mig, 
Crardeile, Mig, C.pltetpes, Mig.) 


Hout. 


Volksnamen. Mal : Bêtoer béroeboek, B. grobok, B. mimar, 


Bintangoer batoe, B. ondjém, Méntangoer pêrit (Banka), Bin- 
tangoer padi (Billiton) 

Zeer variabele boom; de bintangoer pêrit van Banka wordt be- 
schreven als een tot 40 M. hooge en 1.30 M. dikke woudreus, met 
rechten, rolronden stam zonder wortellijsten en met hoog aangezette 
kroon, daar in de kuststreken nogal algemeen : de bintangoer ondjém 
als een boom van kleiner afmetingen, 28 à 30 M. hoog en tot 90 
cM. dik. Ridley vermeldt als hoogte 60 voet en zegt, dat C. pul- 
cherrimum tamelijk snel groeit en een goede soort is om aan te 
planten voor stijlen, staken voor de visscherij, e.d. Het hout is 
volgens hem lichter van kleur en dichter van vezel dan dat van 
C. Inophyllum, L. Op Banka wordt het, als dat van andere Calo- 
phyllumsoorten, gebruikt voor stijlen, balken, masten, kromhouten 
voor inlandsche vaartuigen en voor vloerplanken: het moet tegen 
weer en wind bestand zijn, niet scheuren, doch niet onaantastbaar 
zijn voor boeboek en witte mieren. 

De zure vruchtjes van den bintangoer ondjëm zijn eetbaar. 

In hef Museum: Hout. 


Calophyllum (an C. sclerophyllum, Vesque?). 
Volksnamen. Mal.: Nangoei. 

Boom van 22 M. kruinhoogte, met rechten, 0.70 M. dikken, op 
krachtige, 1.50 M. hooge steltwortels rustenden stam en hoog aan- 
gezette kroon; in de Koeboestreken werd hij verstrooid groeiend 
aangetroffen in de moerassen. 

Het hout is vrij hard en zwaar, maar gemakkelijk te bewerken: 
het is bij de bevolking zeer gezocht voor stijlen, balken, ribben 
en planken. Het is geschikt voor buitenwerk, niet sterk onderhevig 
aan scheuren en wordt niet aangetast door insecten, 

In het Museum: Hout. 


Calophyllum Soulattri, Burm. (Apoterium Sulatri, BL, 
Ca ophyllum Diepenhorstii, Mig, C. spectabile, 
Willd.). 

Volksnamen. Mal.: Bintangoer boenoet, Malang-malang 
(Banka), Mémbaloeng (Billiton) — Soend.: Soelatri — Jav. : 
Bintangoer, Slatri, Slêtri. 

Boom, tot 28 M. hoog en 50 cM. dik, met rechten, rolronden stam 
zonder wortellijsten, wildgroeiend in West- en Midden-Java beneden 
300 M. zeehoogte, hier en daar langs de wegen aangeplant en 
op de erven om de geurige bloemen gekweekt. 

Het hout wordt in enkele streken om zijn elasticiteit en duurzaam- 
heid hoog geroemd ; in andere streken bleken de houteigenschappen 


Hout. 


Vruchten. 


Hout. 


Hout. 


Bast. 


Getah. 


Bladeren. 


Vruchten. 


1871/5178. 


187/5178. 


Bout. 


Getah. 


262 GUTTIFERAE. 


/ 
weinig of niet bekend (K. & V. — IX, bl. 386). Ridley (Mal. Timmer- 
houtsoorten, bl. 10) zegt, dat het bruikbaar is voor masten, staken 
en stijlen van huizen en dat deze soort wordt beschouwd als een 
van de beste bintangoers. Op Karimon djawa is het hout volgens 
Koorders (Natuurk. Tijdschr. v. N. 1. dl 48, bl. 84) bijzonder gezocht 
voor daksparren en wordt het jaarlijks in belangrijke hoeveelheid 
uitgevoerd naar den vasten wal. 

De bast komt geregeld voor in den inlandschen medicijnhandel 
te Batavia als babakan sëlatri; volgens mondelinge mededeeling 
van Dr. Boorsma dient hij voornamelijk tot djamoe voor paarden, 
die, evenals de menschen, één maal per maand iets te slikken moeten 
krijgen om in goede conditie te blijven. 

Volgens Indische Vergiftrapporten (No. 150) is de gëtah, die bij 
insnijden uit den stam vloeit, giftig: op Banka zou gêtah malang- 
malang worden gebezigd om honden te vergiftigen. 

De bladeren worden mede voor geneeskrachtig gehouden: een 
aftreksel ervan (en van de wortels) gebruikt men om te smeren 
bij rheumatische pijnen (Filet No. 1224). 

Volgens Blume’s Bijdragen worden de zuurachtige vruchten door 
de inlanders gegeten: bij ruim gebruik zouden zij echter hevige 
buikpijn en buikloop veroorzaken (bl. 255); de olie uit de zaden 
zou dienen voor hetzelfde doel als die van den njamploeng (bl. 253). 

In het Museum: Hout, bast. 


Calophyllum venulosum, Zoll. & Mor. (C. javanicum, 
Mig.) 
Volksnamen. Soend.: Ki sapilan. 

Kleine boom, tot 14 M. hoog en 30 cM. dik, met rechten stam, 
op Java zeldzaam (in Bantam op 200 en op 1000 M. zeehoogte), 
buiten Java nog onbekend. In Bantam is het hout speciaal gezocht 
voor roeiriemen (K. & V. — IX, bl. 379). 


Calophyllum Wallichianum, Planch. & Triana. 
Volksnamen. Mal.: Bêtoer (Banka), Téroendjam (Billiton). 

Rechte, dikke boom, kruinhoogte 20 M., op Banka meestentijds 
kernrot. Het hout dient den inlanders bij den huisbouw voor ribben 
en planken en verder voor huisraad. 

Uit den stam vloeit rijkelijk een doorschijnende hars, die, met 
klappermelk gekookt, als geneesmiddel tegen schurft en andere 
huidaandoeningen wordt gebezigd. 

In het Museum: Hout. 


187/5190. Garcinia atroviridis, Griff. 


Volksnamen. Mal.: Asam gëloegoer (Malakka). 

Fraaie boom van het Mal. Schiereiland, daar in sommige stre- 
ken vrij veelvuldig voorkomend en door de inlanders wel aan- 
geplant. De groote, ronde vruchten zijn aan beide kanten afgeplat, 
regelmatig gegroefd, met een zachte, fraai oranje-geel gekleurde 
schil; de zaden zijn omgeven door een nogal dunne laag door- 
schijnend vruchtvleesch. De maleiers snijden de vruchten in stukken, 
drogen die in de zon en maken er dan sajoer van. Ongeschild met 
veel suiker gestoofd vormen zij een uitmuntend gerecht en waar- 


CALOPHYLLUM — GARCINIA. 263 


schijnlijk kan er een voortreffelijke gelei van „EL bereid (Ridley, 
Straits Bulletin 1902, bl. 375). 


187/5199. Garcinia bancana, Mig. (G. lamponga, Mig, G. oxye- 
dra, Mig, G. oxyphylla, Mig.). 
Volksnamen. Mal.: Katoeri (S. W. K.), Kêlabang (Banka), 
Sélapan (Lamp.). 

Boom, 13 tot 20 M. hoog en 0.60 tot 1 M. dik, volgens Stak- 
man (Toelang Bawang No. 121) groeiend op moerassig terrein; 
in de Lampongs is hij nogal algemeen. 

De houteigenschappen zijn onbekend: wel vermeldt Cordes Hout. 
(Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & L. dl 14, bl. 174) van den manggis 
rimbo of moeton van Sumatra's Westkust, dat het een goede, 
voor huisbouw zeer geschikte houtsoort is, doch het eischt be- 
vestiging, dat de door hem bedoelde inderdaad G. bancana is. 

Het eenige, dat van deze soort vaststaat, is dat de vruchten in vruchten. 
de Lampongs worden gegeten. 


187/5199. Garciniacelebica,L. (Discostigmafabrile, Mig, Gar- 
emit cornea BE). 
Volksnamen. Mal.: Béroewas, Kiras — Soend. : Manggis leu- 
weurng, Manggoe leuweung — Jav.: Baros — Mak.: Kirasa. 
Boom, tot 15 M. hoog en 30 cM. dik, verbreid over den geheelen 
Maleischen Archipel, op Java voorkomend beneden 200 M. zee- 
hoogte, doch nogal zeldzaam (K. & V. — IX, bl. 367). Rumphius 
(L, bl. 134) beschrijft Mangostana celebica als een middel- 
matigen boom, veel voorkomend in de buurt van Makassar, waar 
men hem kiras(a) noemt en niet onderscheidt van G. Mangostana, L. 
Rumph. zegt, dat men hem daar vermeerdert door stekken van de tak- 
ken, die reeds gaan bloeien als de stam niet meer dan een arm dik is. 
Volgens K. & V. wordt op Java het hout soms gebruikt voor mout. 
huisbouw; Rumphius vermeldt alleen het verkiezelen ervan, wat 
als volgt toegaat. Hout van oude stammen, gekapt in den vorm 
van dunne slijpsteenen, begraaft men op een moerassige plaats, 
waar men de padidoppen wegwerpt (gelijk men doet in de groote 
rijstvelden van Maros benoorden Makassar), welk afval mettertijd 
in slijk overgaat. Na omtrent drie jaren begraven te zijn ge- 
weest is het hout veranderd in voornoemden steen, behoudende 
nog eenigszins de aderen en strepen van het hout. Doch in een 
kirassteen, mij van Makassar toegebracht, dewelke zeer fijn en 
glad was, waren geen aderen te zien, behalve een gele, bochtige 
lijn, die dwars daardoor liep, weshalve ik giste, dat het een steen 
van Cofassushout (Vitex) moest zijn, want deze beide houten !), 
uit oude stammen genomen en op voornoemde manier begraven, 
veranderen op Makassar in steen, waarvan de kirassteen bruin 
moet zijn, vertoonende nog eenigszins de aderen en strepen van 
het hout, hoewel men er ook vindt, die van het bruine naar het 
groene trekken, naar dat misschien de grond is. De Cofassus- 
steen moet grauwbruin zijn, met geen of weinig bochtige aderen, 
eins het hout er ook geen bezit. Deze beide steenen gebruikt 


L) Zie ook onder Morinda tinctoria, Roxb. 


Vrucht. 


187/5199, 


Hout. 


Vruchten. 


264 GUTTIFERAE. 


men om scherp te maken gelijk andere wetsteenen: ze nemen het 
ijzer af, doch verslijten zelf niet. Of nu hetzelfde ook geschiedt 
met het hout van den manggistan, dien immers de makassaren niet 
voor een andere soort houden, is mij onbekend (Rumph.). 

Omtrent de vrucht vermeldt hij, dat zij rijp overeenkomt met 
die van den manggistan, ook in smaak, doch dat zij lang zuur 
blijft. K. & V. noemen de vrucht eetbaar, maar nogal zuur en met 
weinig vruchtvleesch. 

In het Museum: Hout. 


Garcinia cornea, L. 
Volksnamen. Alf. Amb. : Hoesoer. 

HetLignum corneum van Rumph. (III, bl. 55) is een wilde soort 
van den manggistan en den makassaarschen kirasa, nergens groei- 
ende dan in het afgelegen gebergte in de lichte Agathisbosschen. 
Hij heeft een hoogen, doch niet zeer dikken stam, hoogstens een 
vadem in omvang. Het versch gekapte hout is witachtig, maar 
besterft ros of honinggeel; het ís hard, alsof het hoorn was, zwaar, 
dicht en in de lengte gestreept. Het ís zoo duurzaam als kajoe 
nani (Metrosideros vera, Niedenzu), ook in den grond. Aan groote 
huizen wordt het gebruikt tot stijlen, doch als bouwhout overigens 
niet veel. Boomen van een man dik gebruikt de gemeene man 
wel voor balkjes, doch de dikkere laat hij maar staan wegens de 
moeilijkheid van het kappen en uitsleepen, behoudens dat men 
er door middel van klooven stelen voor pieken en bijlen van verkrijgt 
en het ook bezigt voor houten nagels bij den bouw van vaartuigen, 
die men anders maakt van sapanhout. 

De vrucht heeft de grootte van een pruim; zij is „ongebruikelijk 
tot den kost” (Rumphius). 

Garcinia cornea, L. wordt soms als identiek beschouwd met 
G. celebica, L. In de monographie van Vesque worden zij echter 
gescheiden gehouden en Boerlage was het, blijkens zijn determi- 
natie van het ín het buitenzorgsche herbarium aanwezige materiaal 
van den hoesoer, met die opvatting eens. Evenals Rumphius on- 
derscheidde Boerlage een aantal variëteiten. 


187/5199. Garcinia dioica, Bl. 


Vruchten. 


1817/5199. 


Volksnamen. Soend.: Tjeuri — Jav.: Kéméndjing, Wadoeng. 
Boom, tot 18 M. hoog en 30 cM. dik, verbreid over geheel 
Java beneden 1200 M. zeehoogte, in vele streken, o. a. in sommige 
djatibosschen, vrij algemeen. Het hout ís van weinig nut, maar de op 
manggistans gelijkende vruchten zijn—althans in Banjoewangi—ge- 
zocht om den rinschen smaak van den zaadrok (K. & V.—lX, bl. 369). 
In het Museum: Vruchten. 


Garcinia dulcis, Kurz (Stalagmites dulcis, Camb.). 
Volksnamen. Mal. : Moendoe — Soend.: Djawoera, Glëdog 
panto — Jav.: Baros, Moendêër, Moendoe — Mak. : Patoeng- 
patoeng. 

Kleine boom, tot 12 M. hoog en 20 cM. dik, verbreid waarschijn- 
lijk over den geheelen Maleischen Archipel, wildgroeiend op geheel 
Java beneden 500 M. zeehoogte, ook wel als vruchtboom gecul- 
tiveerd. Het hout moet weinig duurzaam zijn (K. & V. — IX, bl. 359). 


GARCINIA. 265 


Volgens Jasper & Pirngadie (Vlechtwerk, bl. 78) wordt de bast Bast. 
gebruikt om vlechtmateriaal groen te kleuren em bezigt men op 
Madoera de gele gomhars met fêmoe lawak, en aluin als fixeer- Getan. 
middel, om pandanreepen geel te verven. 

De rijpe vruchten worden rauw gegeten. Te Batavia ziet men Vruchten. 
ze heel zelden, doch dan ook in groote massa, op de pasars ver- 
schijnen: de smaak van de gecultiveerde is rinsch. 

De groote zaden vermeldt Vorderman (Geneesmiddelen Il) alseen Zaden. 
in Midden-Java in den inlandschen medicijnhandel verkrijgbaar ge- 
neesmiddel: zij heeten daar bidji-, isi- of kêtik moendoe. Van der Burg 
(Geneesheer Ill, bl. 393) zegt, dat zij, fijngewreven met azijn, als 
verdeelend middel worden geappliceerd op klierzwellingen. Volgens 
mondelinge mededeeling van Dr. Boorsma wordt isi moendoe, met 
mësoji en zout of met azijn gewreven, uitwendig gebruikt tegen bof. 

In-het Museum: Getah, vruchten, conserven, zaden. 


1871/5199. Garcinia Griffithii, Anders. var. brevipetiolata, Boerl. 
Volksnamen. Mal.: Sibangor (Palemb.). 

Boom, 15 à 18 M. hoog en tot 0.30 M. dik, zeldzaam aange- 
troffen in de residentie Palembang op pl. m. 250 M. zeehoogte. 

De stam is recht, rolrond, zonder wortellijsten en bestaat uit nout. 
een lichtgekleurd, matig hard, niet duurzaam hout, dat alleen wordt 
gebruikt voor tijdelijk werk. De bast is rijk aan een zwavelgele Getan. 
gëtah, die jeuk veroorzaakt, als men ermee in aanraking komt. 

De fraai citroengele vruchten gelijken op die van den manggistan; Vruchten. 
zij zijn sappig en eetbaar, maar zuur. 

In het Museum: Hout, vruchten. 


187/5199. Garcinia Hombroniana, Pierre. 
Volksnamen.? 

Boom, gelijkend op den manggistan, op het Mal. Schiereiland 
niet ongewoon nabij de zee. De roode schil der vruchten is veel Vruchten. 
dunner dan bij G. Mangostana, L. en riekt naar appelen: de ° 
zaadrok is insgelijks dunner en eenigszins zuur, doch bezit een 
aangenamen perzikengeur. Ridley meent, dat er door cultuureen 
uitmuntende vrwcht van zou zijn te maken of dat een hybride 
tusschen deze en de manggistan het van de laatste zou winnen. 
(Straits Bulletin 1902, bl. 375). 


187/5190. Garcinia lateriflora, Bl. (G. javanica, Bl). 
Volksnamen. Soend.: Djawoera, Manggoe leuweung—Jav.: 
Kéméndjing kébo. 
Boom, tot 15 M. hoog en 20 cM. dik, verstrooid groeiend in 
West- en Midden-Java beneden 1000 M. zeehoogte. Het hout iS pout. 
van weinig waarde (K.& V —IX, bl. 372). Hasskarl’s Nut No. 697 
noemt het sterk en zegt, dat het wordt gebruikt voor rijststam- 
pers. De vruchten (zaadrok) zijn zoet en eetbaar: K. & V. bevelen vruchten. 
deze soort met het oog op de vruchten zelfs aan voor cultuur. 
In het Museum: Vruchten. 


187/5199. Garcinia macrophylla, Mig. 


Volksnamen. Mal.: Géloegoer, G. babi (Palemb.), Sélapan. 
Boom; de appelvormige vruchten zijn zuur van smaak en bij vrucnten. 


187/5199. 


Cultuur. 


Wortel. 


Hout. 


Bast. 


Getah. 


Vruchten. 


Schil 


266 GUTTIFERAE. 


de spijsbereiding in gebruik (De Clercq No. 1591). Misschien is 
dit de kandis gadjah, door Ridley (Straits Bulletin 1902, bl. 375) 
afgeleid van Garcinia Griffithii, Anders., met de mededeeling, dat 
het een boom is, 20 tot 30 M. hoog, waarvan de aan den top 
afgeplatte, op het eerste gezicht op appelen gelijkende vruchten 
zeer zuur zijn, doch door de maleiers wel gekookt worden gegeten. 


Garcinia Mangostana, L. 
Volksnamen. Mal. : Manggis, Manggistan — Soend. : Mang- 
goe — Jav.: Manggis. 

Welbekende vruchtboom, tot 25 M. hoog en 45 cM. dik, vader- 
land onbekend, den geheelen archipel door gecultiveerd, op Java 
in bijna alle dorpen beneden 1500 M. zeehoogte te vinden, vooral 
in de lagere streken (K & V. — IX, bl. 355). 

De cultuur is niet gemakkelijk: men legt de pitten uit met den 
zaadrok, doch vele daarvan geven geen of niet-levenskrachtige 
planten. Die slagen, moeten volgens Sollewijn Gelpke (bl. 223) 
een jaar lang worden opgekweekt voor zij kunnen worden uit- 
gezet en het duurt dan nog 12 tot 17 jaar voor de eerste vruchten 
kunnen worden geplukt. De boom wordt echter zeer oud. 

Een aftreksel van den wortel wordt volgens Ridley (Mal. Genees- 
middelen, bl. 45) gedronken bij ongeregelde menstruatie. 

Het donkerroode hout wordt uit den aard der zaak weinig ge- 
bruikt. Van Hasselt (No. 172) noemt het een goed timmerhout. 
Volgens Hasskarl's Nut No. 696 is het zwaar, grof, bijzonder sterk, 
geschikt voor bouwhout en ook voor lansstelen, rijststampers enz. ; 
het laat zich echter niet gemakkelijk splijten. 

Ter zelfder plaatse wordt vermeld, dat de bast, als sambal toe- 
bereid, wordt gegeven bij hevigen buikloop. Tegen bloedafgang 
en persing nemen de makassaren den sappigen bast alsmede de 
jonge bladeren van den Kirasa, met een weinig koelit lawan, °t 
welk zij dan tezamen kauwen en ’t sap inslikken. Dezelfde bast 
met water gewreven en den mond daarmede gespoeld, geneestmond- 
spruw (Rumphius [, bl. 132). 

De gele gomhars uit den stam is onderzocht door Rost van Ton- 
ningen. Het resultaat daarvan, neergelegd in het Natuurk. Tijdschr. 
v. N. 1. 1851, bl. 188, is, dat zij in kleurend vermogen achterstaat 
bij guttegom, doch een bruikbare kleurstof is. In hetzelfde tijdschrift 
dl 21, bl. 13, komt een tweede, uitvoeriger onderzoek voor, waaruit 
blijkt, dat de hoeveelheid gomhars, die uit den boom getapt kan wor- 
den, zeer gering is, zoodat zij practisch geen belang kan hebben. 

De vrucht, die in het begin van den regentijd rijpt, is een van 
de lekkerste, zoo niet de allerbeste, der tropische vruchten. Zij is 
zoo uitnemend, zegt Rumphius, dat een zieke nog smaak in deze 
vrucht vindt als hij geen anderen kost meer kan of wil eten en 
zoo hij die niet kan nuttigen, dan mag men aan zijn behoud wel 
twijfelen. Grooter lof kan men de manggistan bezwaarlijk toe- 
zwaaien. Volgens Sollewijn Gelpke brengt de boom er ín een 
slecht jaar 200, in een goed jaar wel 500 voort. 

De vruchtschillen dienen tot het inwrijven van hengelsnoeren, 
om die glad te maken (Hassk.). Volgens Filet No. 5748 zijn zij ook 
dienstig tot het looien van leder en tot het zwartverven van garens, 


GARCINIA. 267 


Dit laatste bericht berust waarschijnlijk op een mededeeling van 
Rumphius, die zegt, dat de chineesche ververs zieh bedienden van 
de schillen om zwart te verven, dezelve gebruikende als grond 
en om aan de kleur meer vastheid te geven. Een aftreksel van de 
schillen bezit echter een paarse kleur, waarmede men wel witte 
kippen verft, gelijk Van Hasselt voor de Padangsche Bovenlanden 
opgeeft. Of het bezit van deze kleurstof geen bezwaar is tegen 
het gebruik als looimiddel, blijkt uit de geraadpleegde literatuur 


“niet, doch daaruit blijkt evenmin, dat zij daadwerkelijk bij de looierij 


187/5169. 


187/5199. 


in gebruik zijn. 

De medicinale toepassingen der schillen loopen evenwijdig met 
die van den bast. Waitz (Practische waarnemingen, bi. 35) was 
er zeer mee ingenomen. De meest omvattende beschrijving der 
aanwendingen geeft Van der Burg (Geneesheer III, bl. 595): zij 
worden in- en uitwendig gebruikt als adstringens, inwendig in af- 
treksel of gedroogd en tot poeder gewreven, uitwendig o.a. in 
lavementen en zitbaden. Inwendig geeft men een aftreksel bij atoní- 
sche diarrhee, chronische dysenterie, chronische ontsteking der urine- 
wegen, bij darmbloedingen enz., ook als wormdrijvend middel — 
uitwendig past men het toe bij prolapsus ani, bij gangraeneuze of 
atonische zweren, bij opgezette amandelen, verzweringen in mond- 
of keelholte, te overvloedige speekselafscheiding, fluor albus enz. 
Het inwendig gebruik van de vruchtschillen is volgens Blume 
(Bijdragen, bl. 252) niet zelden gevaarlijk; hij zegt, dat het aanlei- 
ding geeft tot ongeneeslijke verhardingen in het klierstelsel van 
den onderbuik Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 12) deelt mede, 
dat bij voorkeur de schillen der jonge vruchten worden gebruikt 
en dat daaruit een kristallijn extract kan worden bereid door voor- 
zichtig indampen. Volgens dezen schrijver worden de schillen 
van de Straits naar China uitgevoerd. Vorderman (Geneesmiddelen 
II) trof ze aan in den inlandschen medicijnhandel te Malang en 
men kan ze ook vinden in Midden-Java. 

In het Museum: Wortels, hout, bast, gomhars, vruchten. 


Garcinia nervosa, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Sélapan (Koeboestreken). 

Boom, 18 à 20 M. hoog en hoogstens 0.60 M. dik, in de 
Koeboestreken algemeen op droge gronden. 

De stam is van onderen meestal bochtig, bezet met knoesten 
en uitwassen, maar zonder wortellijsten. Het lichtgekleurde hout 
is zwaar en hard, doch desniettegenstaande gemakkelijk te be- 
werken; het is niet onderhevig aan scheuren, blijft, naar men 
zegt, vrij van insecten en zou onder dak zeer duurzaam zijn: aan 
de buitenlucht blootgesteld houdt het zich slechts enkele jaren goed. 

Van de overvloedig aanwezige roomkleurige gêtah kent men 
geen gebruik en van de vruchten wordt niets vermeld: klaar- 
blijkelijk worden zij niet gegeten. 

In het Museum: Hout. 


Garcinia nigro-=lineata, Planch. 
Volksnamen. Mal.: Kandis, K. kéling. 
Boom, 10 tot 14 M. hoog en 16 à 22 cM. dik, van het wes- 


Hout. 


Hout. 


Vruchten. 


187/5199. 


Hout. 


Getah. 


Vruchten. 


_ 268 GUTTIFERAE. 


telijk deel van den archipel. Ridley beschrijft deze soort of G. 
parvifolia, Miq , die vermoedelijk daarmede door hem is verward, 
in Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 8 en Straits Bulletin 1902, bl. 
375, als een slanken, hoogen boom, op het Mal. Schiereiland 
in de wouden vrij algemeen, met geelachtig, bruin bestervend 
hout, dat bruikbaar is onder dak, doch door insecten wordt aan- 
getast. De oranje gekleurde vruchten ter grootte van olijven be- 
zitten zaden met een eetbaren zaadrok, zoet en lekker, doch de 
kwaliteit is naar R’s oordeel niet zoodanig, dat de boom voor 
cultuur als ooftboom, in aanmerking kan komen. 


Garcinia parvifolia, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Kandis, K. boeroeng. 

Rechte, slanke boom, 12 à 15 M. hoog en hoogstens 0.45 M. 
dik, in de benedenlanden van Sumatra verstrooid groeiend. 

Het geelachtige hout is vrij hard en wordt gezegd duurzaam 
te zijn, tenminste onder dak. Het is echter sterk aan scheuren on- 
derhevig, wordt door witte mieren aangetast en is bovendien slechts 
in kleine afmetingen te krijgen, zoodat het van weinig belang is. 
Bij den inlandschen huisbouw gebruikt men het voor stijlen en ribben. 

De bast is zeer rijk aan een gele gëtah, die op den stam tot 
kleine klompen verhardt: eenig gebruik ervan was op de vind- 
plaatsen niet bekend, doch men zie bl. 270. 

De vruchten zijn oranjegeel, zoo groot als kersen; zij smaken 
zuurachtig en worden door de bevolking bij wijze van versnape- 
ring of in sambal bij de rijst gegeten. 

In het Museum: Vruchten. 


181/51°9. Garcinia picrorhiza, Mig. 


Wortels. 


Volksnamen. Alf. Amb.: Sesooft. 

De Pharmacum sagueri wordt door Rumphius (Il, bl. 136) 
onderscheiden in een wijfje (Ph. s. legitimum==Garcinia picro- 
rhiza, Miq.) en een mannetje (Ph. s. limonicum==G. picrorhiza, Miq. 
var. limonorhiza, Boerl.), waartusschen in hoofdzaak de verschillen 
bestaan, die R. steeds maakt tusschen de mannetjes en de wijfjes 
van woudboomen. Het zijn hooge, wilde, oppervlakkig wortelende 
boomen, voorkomend alleen ín het gebergte van Hitoe en de hooge 
wilde bosschen op Leytimor. Het wijfje is het zeldzaamst, omdat 
dit het meest gezocht is voor obat sagoeer. Daartoe dienen de 
wortels, die zeer lang zijn en hier en daar boven den grond ko- 
men. De palmwijntappers graven de grootste, die een been of arm 
dik zijn, uit, doch zoodanig, dat de boom niet geheel van zijn 
wortels wordt beroofd: hier en daar kappen zij er een of twee en 
dekken dan de plaats toe met verte aarde. De versche wortels wor- 
den in stukken van !/, voet lengte of wat meer gehakt en ge- 
kloofd ín spaanders ter dikte van een vinger: deze worden dan, na 
met een steen een weinig te zijn gekneusd waardoor de meeste 
schors eraf springt, gebonden in bundels ter dikte van een been, 
waarvan er twee worden gedaan in de met zoet palmsap gevulde 
témpajan. De vloeistof begint daarvan een weinig te „koken” en trekt 
in 648 uur alle bitterheid en wrangheid uit de wortels. Zie verder 
onder Arenga saccharifera, Labill. 


GARCINIA. 269 


Men gebruikt, zooals gezegd is, bij voorkeur de wortels van het 
wijfje, dat door Rumphius wordt aangeduid als‘obat toeni (Mal. 
Amb.) en alat waba, maloe, maloel en maloen (Alf. Amb.). Die van 
het mannetje, obat lémon (Mal. Amb.) of alat aoesi (Alf. Amb.), 
neemt men niet dan bij gebrek aan de andere, niet alleen, omdat 
de wortels harder en daardoor moeilijker te kloppen zijn, doch 
ook omdat zij naar citroenschillen smaken en aan de sagoeer een 
citroenachtige bitterheid mededeelen, waardoor deze laf en minder 
lekker wordt: bovendien bewaart de obat lémon de sagoeer niet 
langer dan drie dagen voor verzuren. !) 

Met het oog op de wortels worden de boomen zelden gekapt 
om het hout. Dat van oude stammen, vooral van het mannetje, Hout. 
is fijn en hard en evenaart het beste Cofassus-hout (Vitex) in duur- 
zaamheid. Omgevallen stammen zijn daarom zeer gezocht voor stijlen 
van groote huizen (Rumphius). 


1871/5199. Garcinia ?sizygiifolia, Pierre. 
Volksnamen. Svela: Foeni. 

Het Folium acidum minus beschrijft le (III, bl. 60) 
als een op steltwortels staand boompje ter grootte van een citroen- 
boom, voorkomend op Soela Besi en Klein-Ceram. 

Het hout is hard en geschikt voor handspaken, terwijl de stelt- Hout. 
wortels worden gebruikt als obat sagoeer: zij maken den drank niet Steitwortels. 
bitter als de echte sesoot, maar geven hem een wreede rinschheid 
met een kleine samentrekking, en vertragen ook het zuurworden. 

De jonge bladeren worden gebruikt als zuring. Bladeren. 

De vruchten zijn zoo groot als een djëroek nipis, van buiten Vruchten. 
appelgroen; onder een dunne, taaie schil ligt een vochtig vleesch, 
rijp week en sappig als rijpe druiven. Men vindt er een grooten 
klomp van gemeenlijk 12 dunne, platte zaden in, bijna als van 
komkommers (22), waaraan het vleesch vastzit, zoodat men het 
er afzuigen moet. De smaak is zuur, doch die uit zichzelf boom- 
rijp zijn afgevallen, smaken aangenaam rinsch en bijkans als 
druiven; zij rijpen echter zeer langzaam. Men eet de afgevallen 
vruchten om den dorst te lesschen en die nog aan den boom han- 
gen worden, evenals de jonge bladeren, bij de visch gekookt of 
ingepekeld als onrijpe olijven om bij den maaltijd te gebruiken. 

Rumphius’ beschrijving omvat klaarblijkelijk twee soorten of vor- Vormen. 
men, voornamelijk verschillend in de grootte der vruchten. De 
groote zijn reeds beschreven: de kleine zijn bleekgroen van buiten, 
met een hard, zuur vleesch, waarin 4of 5 zaden als van den blimbing. 


187/5199. Garcinia spec. div. 

Een eigenschap, die vele, zoo niet alle, Garcinia-soorten gemeen 
hebben, is dat de stam bij verwond ng een geelachtig sap laat 
uitvloeien. Is de hoeveelheid daarvan gering, dan verdient dat geen 
belangstelling, doch in het tegenovergestelde geval kan het nuttig 
zijn na te gaan, of het ingedikte sap in eigenschappen in meerdere 
of mindere mate overeenkomt met de als kleurstof welbekende 
guttegom. Guttegom leveren verschillende soorten, waarvan de Guttegom. 


J) Vorderman liet zich op Haroekoe materiaal van de verschillende obat sa- 
géroe brengen: als allerbeste kreeg hij een „obat sagéroe daoen manggoestan”’, 
diein het Herb. Hort. Bot. Bog. ligt onder den naam Garciniasizygiifolia, Pierre. 


187/5199. 


270 GUTTIFERAE — DIPTEROCARPACEAE. 


namen, tengevolge van den overgrooten rijkdom aan soorten in 
dit geslacht en de wisselende inzichten omtrent de begrenzing 
der soorten, verschillend worden opgegeven. Volgens Engler (Na- 
türliche Pflanzenfamilien) is verreweg de belangrijkste leverancier 
G. Hanburyi, Hook. f. in Cambodja, waar de winning als volgt 
plaats heeft. In het droge jaargetijde maakt men in den stam 
spiraalvormige insnijdingen, 2 à 3 mM. diep en 4 tot 6 mM. breed, 
over de helft van het stamoppervlak: het sap stroomt overvloedig 
uit en wordt opgevangen in een tegen den stam gebonden bamboeko- 
ker, waarvan de inhoud wordt overgegoten in kleinere kokers. Door 
drogen boven vuur verhardt de inhoud daarvan tot vaste cylinders. 
G. Hanburyi wordt exploitabel geacht als hij 15 M. hoog en 15 à 
20 cM. dik is, d.i. op eenleeftijd van 20 à 30 jaar. Een boom zou in een 
tapseizoen van 5 maanden 750 gram droge guttegom leveren en 
om het andere jaar getapt kunnen worden In September 1915 be- 
droeg de waarde te Singapore, de hoofdmarkt voor dit artikel, 
90 tot 100 dollars per picol; voor ongewoon goede kwaliteit wordt 
in Bulletin Economique de l’Indochine 1915, bl.'253, een waarde 
opgegeven van francs 5.50 à 6,25 p. Kg. Voorts is guttegom een 
handelsartikel van uiterst geringe beteekenis; de uitvoeren van 
Indochina zelf heb ik in de statistiek niet aangetroffen: van Singa- 
pore werd verscheept in 1904: 18 ton, in 1912: 8 ton en in 1913: 
nog geen 4 ton. Cultuur is om deze twee redenen niet aan te 
bevelen. Fijnere kwaliteit guttegom wordt volgens Wiesner's Roh- 
stoffe gebruikt voor medicinale doeleinden, de rest in de techniek, 
o.m. voor het kleuren van spiritusvernissen, voor z.g. goudlak 
voor metaal, als waterverf en in de photographie. 

Guttegom niet het product zijnde van één enkele boomsoort, 
is dus de mogelijkheid niet uitgesloten, dat ook hier wilde Garci- 
nia’s voorkomen, die loonend geëxploiteerd zouden kunnen worden. 
De Clercq (No. 1544) vermeldt, dat in Djambi van G. parvifolia, 
Mig. een goudgele verfstof (gétah kandis) wordt verkregen en 
Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 7) zegt, dat o.a. G. nigro- 
lineata, Planch., waarmede waarschijnlijk door hem dezelfde 
soort is bedoeld, een groote hoeveelheid guttegom oplevert. 
Hieraan mag echter geen grooter beteekenis worden gehecht dan 
aan die van voorloopige aanwijzing, omdat alleen proefonder- 
vindelijk kan worden uitgemaakt, of men te doen heeft met een 
bruikbaar artikel. Een gele kleurstof, die blijkens Bulletin Imp. 
Inst. 1905, bl. 149, van guttegom sterk verschilt, moet volgens 
Journal of the F. M. S. Museums Dec. 1907, bl. 49, (referaat 
in Straits Bulletin 1908, bl. 40) worden afgeleid van Garcíinia 
merguensis, Wight, een op het Mal. Schiereiland niet veelvuldig 
voorkomenden 15 à 20 M. hoogen boom Het product, gêtah loeli 
geheeten, wordt door de maleiers verkregen door kleine, hori- 
zontale inkepingen in den stam te maken. Dit geschiedt tegen 
5 uur in den namiddag en de inzameling van het uitgevloeide 
moet plaats hebben in den vroegen morgen, omdat het anders 
geroofd wordt door een kleine bij. Het roomachtige, lichtgele 
sap wordt bijeengevoegd in een bamboekoker, die thuis wordt 
uitgegoten in een doek, waarin het sap wordt gekneed, totdat het 
vloeibare deel is doorgeloopen. De lijvige, in den doek achtergebleven 


188/5211. 


GARCINIA — DIPTEROCARPUS. 271 


massa wordt aangelengd met een tweevoudige hoeveelheid ter- 
pentijn en drie maal gekookt in een ijzeren of koperen pot, waarna 
zij wordt gebruikt voor het vernissen’ van scheeden en hand- 
vatten van wapens. Het Imp. Inst. achtte deze stof van belang, 
omdat zij misschien dienstig zou kunnen blijken ter vervanging 
van damar in de vernisbereiding. Indien zij inderdaad voor niets 
beters is te gebruiken, heeft zij voor ons geen belang. Het ver- 
melden van deze stof, waaromtrent niets nader bekend is gewor- 
den, wordt dan ook alleen gerechtvaardigd door de omstandig- 
heid, dat dit Garcinia-sap een geheel andere samenstelling heeft 
dan guttegom, zoodat ten overvloede blijkt, dat het bezit van 
geel harsachtig sap een Garcinia-soort nog niet stempelt tot een 
guttegom-leverden boom. 
In het Museum: Guttegom en gomharsen van inheemsche Garcinia’s. 


DIPTEROCARPACEAE. 


Dipterocarpus balsamifera, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Palahlar. 

Woudreus, tot 40 M. hoog en 1 M. dik, in West-Java groeiend 
beneden 400 M. zeehoogte, niet gezellig. 

De bewoners van de Djampangs achtten het hout bruikbaar voor 
huisbouw, doch die van Tjemara noemden het niet duurzaam en 
benutten alleen den balsem (voor welk doel wordt niet vermeld), 
die bij insnijden uit de schors vloeit (K. & V.— V, bl. 111). 

Balsem bevatten waarschijnlijk alle soorten van dit uitgebreide 
geslacht; de algemeene maleische naam daarvoor is minjak kêroe- 
wing, soms gevolgd door een tweeden, specifieken naam. De soor- 
ten door mij gezien, zijn grijs of rood; de eerste hebben de con- 
sistentie van dikke verf, de roode die van olie. Laat men de grijs- 
gekleurde rustig staan, dan scheiden zij zich somtijds in een 
stopverfachtige massa en een meer vloeibaar, zalfachtig deel, terwijl 
het ook voorkomt, dat de bovenstaande laag een helder roode 
olie vormt. De tegenstrijdigheden in de beschrijvingen van het 
voorkomen van kêroewingoliën zullen wel ten deele moeten worden 
verklaard uit de omstandigheid, dat de een het product zoo van 
den boom, de ander het bezinksel en een derde het meer of ge- 
heel vloeibare deel van den balsem voor zich had. Evenwel is 
het ook niet onwaarschijnlijk, dat de botanische herkomst en de 
wijze van winnen van invloed zijn op samenstelling en kleur. 
Gurjunbalserm (de balsem van verschillende soorten van het ge- 
slacht Dipterocarpus) van goede kwaliteit is volgens Bulletin 
Imp. Inst. 1915, bl. 43, een heldere, donkerbruine vloeistof, die 
ca 54°/, vluchtige olie bevat. 

De wijze waarop de balsem verkregen wordt, is herhaaldelijk 
beschreven. Gewoonlijk leest men, zooals in het Natuurk. Tijdschr. 
v. N. [. 1853, bl. 60, dat in den stam een driehoekig gat van een 
voet hoogte wordt gehakt tot in het hart en dat daarin een vuurtje 
wordt gestookt: de balsem verzamelt zich daarop in het gat en 
kan na een week worden uitgeschept. In het Tijdschr. v. Ind. T., L. 
& V. kunde dl 26, bl. 446, wordt gezegd, dat het vuur niet in 
het gat, doch aan den voet van den boom wordt aangelegd. Uit 


Hout. 


Balsem. 


1889/5211. 


272 DIPTEROCARPACEAE. 


Palembang werd mij bericht, dat rondom in den voet van den stam 
gaten worden geboord en dater dan een flink vuur omheen wordt 
aangemaakt. Op de Mentawei-eilanden wordt volgens het ’t laatst 
genoemde tijdschr. dl Il, bl. 435, een balsem, ilagat geheeten 
(waarschijnlijk een Dipterocarpus-balsem), gewonnen zonder de 
hulp van vuur; men maakt een snede in den stam en slaat ver- 
volgens zachtjes op de schors, totdat er een witachtig vocht uitkomt, 
dat gevolgd wordt door den sterk riekenden balsem. 

Het nut van deze balsems is nogal problematiek: vaak doet 
de bevolking er niets mede. In het bovenaangehaalde Natuurk. 
Tijdschr. 1853 wordt gezegd, dat de bruine kêroewing in den 
Riouw-archipel wordt gebezigd voor het bestrijken van ruw hout- 
werk van huizen, vaartuigen enz. en ook bruikbaar is om te 
verven, vooral met groen en wit, doch dan moet hij lang worden 
gekookt, wil hij drogen. In hetzelfde tijdschrift komt het gebruik 
van Dipterocarpus-balsem nog herhaaldelijk ter sprake. Zoo wordt 
in dl 22, bl. 356, medegedeeld, dat in de Lampongs minjak 
kéroewing, vermengd met fijngestampte damar batoe en kapok, 
wordt gebezigd om oude prauwen, de niet meer kunnen worden 
gebreeuwd, waterdicht te maken: men bestrijkt er de vaartuigen 
mede aan den binnenkant, niet de buitenzijde, omdat alsdan de 
paalworm het vaartuig spoedig weder lek zou doen worden. In 
deel 36, bl. 243, vermeldt Teysmann, dat op Karimata zeer goede 
flambouwen worden vervaardigd door minjak kêroewing samen 
te „smelten” met fijngestampt vermolmd hout. Blume schreef in 
Verhandelingen Bat. Gen. v. K. & W. No. 9, bl. 176, dat in de 
Soendalanden de bergbewoners den balsem smeren op groote 
bladeren, die daarna worden opgerold tot flambouwen, welke een 
niet onaangenaam aromatischen reuk afgeven. 

De talrijke hier verrichte onderzoekingen naar de samenstel 
ling hebben weinig opgeleverd, dat uitzicht biedt op meer be- 
langrijke toepassingen. Uit het in het Geneeskundig Tijdschr. v. 
N. Ll. dl Il, bl. 438, gepubliceerde rapport van Maier over minjak 
lagan blijkt, dat deze in ongezuiverden staat bij de artillerie in 
gebruik was als roestwerend middel. Van de hars, waaruit de 
balsem voor 609/, bestond, zegt Maier, dat zij zeer gemakkelijk 
oplost in terpentijn en dat die oplossing een goed vernis bleek 
voor hout, lederwerk en gepolijst metaal. Experimenteel onder- 
zoek naar de werking tegen blennorrhee in het hospitaal te Ba- 
tavia leidde tot de conclusie, dat Dipterocarpusbalsem copaiva- 
balsem daarvoor niet kan vervangen en tot gelijk resultaat (zelfde 
tijdschr. 1854, bl. 520) kwam men te Soerabaja. Volgens Wies- 
ner’s Rohstoffe echter wordt gurjunbalsem of houtolie in Europa 
medicinaal en technisch gebruikt als copaïva-balsem, terwij! in 
het Bulletin Imp. Inst. ter aangehaalder plaatse wordt gezegd, 
dat gurjunbalsem van tijd tot tijd in Europa wordt ingevoerd als 
vervang- en vervalschingsmiddel van copaïva balsem, doch dat 
de vraag ernaar gering en onregelmatig is. 

De balsem, waarvan hier gesprokenis, is de minjak lagan van Dip- 
terocarpus trinervis, Bl. (of D. Hasseltii, Bl.) en deze is ook het meest 
onderzocht, het laatst door Van Itallie (Konink. Akademie van We- 
tenschappen te Amsterdam, Wis- en Natuurk. Afd. 1912, bl. 1022). 


DIPTEROCARPUS. 273 


18/5211. Dipterocarpus bancanus, Burck. 


188/5211. 


1838/5211. 


1858/5211. 


Volksnamen. Mal: Kéroewing (Banka), ? Mêloewang (Palemb.). 
De mêloewang van Palembang, die niet met volkomen zekerheid 
kon worden geïdentificeerd met Dipterocarpus baneanus, Burck, 
is een boom, 28 à 30 M. hoog en 1 M. en meer dik, veelvuldig, 
doch niet algemeen, voorkomend in de residentie Palembang. Het 
zeer breede, roodbruine kernhout wordt gezegd bij blootstelling aan 
weer en wind in 2 à 3 jaar te vergaan, maar onder dak vrij duurzaam 
te zijn. Het wordt door de inlanders gebruikt voor stijlen, balken 
en planken, ook bij den bouw van bruggen. Het zou nogal onderhevig 
zijn aan scheuren, doch niet worden aangetast door insecten. 
Groote exemplaren scheiden door scheuren in de schors overvloe- 
dig balsem af, die in stralen van 3à4M. lengte in zeer veront- 
reinigden staat aan den stam kleeft. Versch is die balsem grijs, 
ouder wordend zwart: hard wordt hij nooit. Op de vindplaats 
was er geen gebruik van bekend, doch op Banka wordt de 
balsem van D. bancanus wèl gewonnen (zie onder D. balsamifera, Bl). 
In. het Museum: Balsem. 


Dipterocarpus crinitus, Dyer. 
Volksnamen volgens Ridley. Mal.: Gombang, Kéroewing 
boeloe. 

Woudreus, tot 150 voet hoog, over het geheele Mal. Schier- 
eiland verbreid. Het vrij zware, donkerbruine hout is goed en 
sterk, geschikt voor bruggen en huisbouw (Ridley, Mal. Timmer- 
houtsoorten, bl. 22). Een onderzoek naar den grijzen balsem van 
deze soort is gepubliceerd in Bulletin Imp. Inst. 1915, bl. 42. 


Dipterocarpus gracilis, Bl. 
Volksnamen. Soend.: Palahlar — Jav.: Klalar. 

Woudreus, tot 45 M. hoog, met een zuilvormigen, tot 1 M. 
dikken stam: op Java komt hij voor in het westelijk deel op 250 
à 400 M. zeehoogte, doch zeldzaam. Het hout wordt gebruikt voor 
huisbouw, doch niet duurzaam geacht; toepassingen, van den balsem 
waren aan de inlandsche gidsen niet bekend (K. & V. — V, bl. 117). 


Dipterocarpus grandiflorus, Blanco(D.pterygocalyx, 
Scheff.). 

Volksnamen. Mal.: Kéroewing dadak (Ridley), K. boekoe, 
K. poetih (De Clercq). 

Reusachtige boom, een hoogte van 200 voet soms te boven 
gaand, op het geheele Mal. Schiereiland algemeen. Het hout is 
hard en tamelijk zwaar, doch niet sterk; nochtans wordt het som- 
tijds als bouwhout gebruikt: de stam bestaat voor ca 30 °/, uit spint. 

De balsem verhardt snel en bijna volledig tot een lichtbruine 
hars; hij wordt gebruikt als vernis, hetzij versch, hetzij na ver- 
harden opgelost in olie (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 21). 

In het Musettm: Hout, balsem. 


188/521 1. Dipterocarpus lampongus, Scheff. 


Volksnamen. Mal.: Bangbang, Boembang. 
Hooge boom; het hout wordt bij den huisbouw gebruikt (De 


Hout. 


Balsem. 


Hout. 


Balsem. 


Hout. 
Balsem. 


Hout. 


Balsem. 


Hout. 


Balsem. 


Vruchten. 


1885/5211. 


188/5211. 


Hout. 


188/5211. 


188/5211. 


„ 188/5211. 


274 DIPTEROCARPACEAE. 


Clercq No. 1147). Waarschijnlijk berust dit bericht op Stakman 
(No. 4,6 en 15), die mededeelt, dat de bangbang in Toelang 
Bawang op hooge gronden groeit, doch niet veelvuldig voorkomt. 
Het hout wordt gebruikt voor het bouwen van huizen en uit 
den stam vloeit een soort van niet-drogende gëtah, die in de Lam- 
pongs niet, in Palembang echter wel wordt ingezameld. Uit de 
vruchten wordt door koken olie gewonnen (Stakman). 


Dipterocarpus marginatus, Korth. 
Volksnamen. Mal: Kéroewing (Banka). 

Boom van Borneo (en Banka), volgens Korthals bij voorkeur 
gekozen voor het maken van houtskool ten behoeve van de inland- 
sche ijzersmelterijen op Borneo, waarschijnlijk omdat het hout 
reeds eenige dagen na het kappen kan worden gebrand (Verhande- 
lingen over de Nat. Geschiedenis der Ned. overzeesche bezit- 
tingen, Botanie, bl. 65). 


Dipterocarpus pilosus, Roxb. (D. Baudii, Korth.). 
Volksnamen. Mal.: Asang-asang (Banka), Kéroewing, Mara 
kêloewang (Midden-Sum.). 
Boom: het hout wordt voor klein werk, als handvatten van bijlen 
enz., gebruikt (De Clercq No. 1148). 


Dipterocarpus pubescens, K. 6 V. 
Volksnamen. Soend.: Palahlar. 
Woudreus, tot 40 M. hoog en 80 cM. dik, zeer zeldzaam voor- 
komend in Midden-Java. Het hout dient voor huisbouw, doch het 
wordt niet zeer duurzaam geacht (K. & V. — V, bl. 115). 


Dipterocarpus Tampurau, Korth. 

Volksnamen volgens De Clercq. Mal.: Empoeraoe (W. Born.), 

Kéroewing hidjaoe—Daj.: Tampoeraoe (Z. O. Born.). 

Boom: het hout heeft een fraai bruine kleur en wordt ge- 

bezigd bij den bouw van prauwen voor kielen en planken; het 
moet daartoe vooraf worden uitgeloogd (De Clercq No. 1149). 
Tampoeraoe schijnt echter op Borneo een inlandsche geslachts- 
naam te zijn voor Dipterocarpus, zooals këroewing dat is op Su- 
matra en palahlar in West-Java. 


Dipterocarpus trinervis, Bl. (D. Hasseltii, Bl. *). 
Volksnamen. Mal. : Lagan —Soend.: Palahlar —Jav.: Klalar, 
Plalar — Bali: Pala. 

Woudreus, tot 48 M. hoog en 1.50 M. dik, op Java voorkomend 
in het westen en het midden tusschen 1000 en 1500 M. zeehoogte, 
daar niet woudvormend optredend, doch een enkele maal zóó 
veelvuldig, dat er sprake zou kunnen zijn van gezelligen groei. 


*) K.&V. beschouwen D, trinervis en D. Hasseltii als verschillende soorten, 
van elkaar voornamelijk onderscheiden, doordat de laatste kleiner bladeren 
en een onbehaarden vruchtkelk bezit. Bij de determinatie van door het Mu- 
seum aangeboden materiasl bleek echter meer dan eenmaal niet met zeker- 
he d vast te stellen, welke van de beide namen behoorde te worden toe- 
gekend. In navolging van den Index Kewensis is daarom D. Hasseltii ge- 
trokken bij D. trinervis. 


188/5212. 


188/5212. 


188/5212. 


DIPTEROCARPUS — ANISOPTERA. 215 


Hoewel het hout in reusachtige afmetingen te krijgen is, wordt het 
op Java door de inlanders zelden gebruikt, omdat het niet duur- 
zaam zou zijn (K. & V.— V, bl. 109). 

Op Sumatra komt deze boom nog veel algemeener voor en daar 
wordt het hout beschouwd als bruikbaar. Volgens een van October 
1911 dateerende mededeeling van de Javasche Boschexploitatie Mij., 
wordt de lagan op Simaloer in grooten getale aangetroffen ; de erva- 
ringen ermede waren nog niet genoegzaam om de duurzaamheid te 
kunnen bewijzen, doch men meende, dat die zeer voldoende zou 
blijken te zijn. DeE. A. W. A. Schedens (Atjeh) stelde lagan op één 
lijn met kajoe kapoer (Dryobalanops). Op Simaloer had men reeds 
opgemerkt, dat er verschillende „variëteiten’’ van lagan bestaan. 

Deze boom, en niet Canarium Eupteron, Miq., levert den in 
Palembang als minjak lagan bekenden balsem, reeds vermeld bij 
D. balsamifera, Bl. In Bulletin No. 33 Kol. Museum, bl. 160, is nog 
sprake van laganwater, dat sommige boomen (individuen, vormen, 
variëteiten, soorten, of is het misschien de „voorloop”’ ?) doen 
uitvloeien instede van balsem. Het wordt beschreven als een licht- 
bruin, zwak troebel, eenigszins bedorven riekend vocht, een weinig 
samentrekkend van smaak, dat niet anders dan 0.2 ®/, van een kino- 
achtige stof bevatte. Het Museum ontving insgelijks eenmaal van 
Sinabang zoo’n kwalijk riekende, doch melkachtige vloeistof onder 
den onjuisten naam van minjak lagan. In Priaman zou laganwater 
in-en uitwendig worden aangewend tegen buikpijn: eenige waarde 
voor de techniek bezit het natuurlijk niet. 

In het Museum: Hout, balsem. 


Anisoptera costata, Korth. 
Volksnamen. Mal.: Mérsawa oelar (Malakka). 

Hooge, rechte boom, met zware wortellijsten. Het hout is dofbruin 
van kleur, hard en zwaar en fijn van draad, doch wordt om de 
een of andere reden van niet veel waarde geacht, hoewel het on- 
getwijfeld een goed tweede klasse timmerhout is (Ridley, Mal. Tím- 
merhoutsoorten, bl. 27). 

Door mij van Palembang ontvangen steriel materiaal van damar 
katja, den boom, dien ik meen te moeten beschouwen als den 
leverancier bij uitnemendheid van de superieure Sumatra-damar, 
gelijkt zeer sterk op Anisoptera costata, Korth. Deze is echter nog 
niet bekend als damar-producent, zoodat bloeiend en vruchtdragend 
herbarium dient te worden afgewacht. 


Anisoptera Curtisii, Dyer. 
Volksnamen. Mal.: Rengkong (Malakka). 
Boom, 100 tot 120 voet hoog: levert een lichtgeel, harshoudend, 
vrij zwaar, bruikbaar hout (Ridley, Mal. Timmersoorten, bl. 27). 


Anisoptera marginata, Korth. 
Volksnamen. Mal.: Ménténém, Ténéêm (Banka). 

Boom van het westelijk deel van den Maleischen Archipel, met 
zwaren, rechten stam zonder knoesten of wortellijsten en 10 à 12 M. 
boven den grond aangezette kroon. Op Banka werd hij gevonden 
op ca 20 M. zeehoogte. Het hout is geel van kleur en tamelijk 
hard; het wordt gebruikt voor balken, planken en ribben. 


Hout. 


Balsem. 


Hout. 


Damar ? 


Hout. 


Hout. 


Damar. 


188/5213. 


Voorkomen. 


Verbreiding. 


276 DIPTEROCARPACEAE. 


Berkhout (bl. 31) zegt, dat op Banka de fénom veel damar oplevert: 
thans schijnt daar aan de exploitatie niet veel meer te worden gedaan. 
Men deelde mij mede, dat de stam moet worden ingekapten 10 à 15 
jaar kan worden bewerkt, doch dat de harsopbrengst gering is. 

In het Museum: Hout. 


Dryobalanops aromatica, Gaertn. (D. camphora, Colebr.). 
Volksnamen. Mal : Kajoe kapoer, K. k. baros —Z. & O. 
Afd. v Born.: Kajoe apon — W. Afd. v. Born.: Kelang- 
souw, Kêladan. 

Woudreus van het westelijk deel van den Maleischen Archipel, 
die zich van oudsher heeft mogen verheugen in een bijzondere 
mate van belangstelling, zoodat er een groote, doch nogal ver- 
warde literatuur over bestaat. Een recente monographie echter 
ontbreekt: het belangrijkste, dat uit oude bronnen omtrent den 
sumatraanschen kamferboom bekend was, is door De Vriese bij- 
eengebracht in het Kruidkundig Archief van 1855, ter omlijsting 
van een beschrijving Van Junghuhn. 

De kamferboom, wordt op bl. 43 gezegd, behoort tot de hoogste 
boomen van de Indischen Archipel; in afmetingen overtreft hij 
zelfs Altingia excelsa, Noronha. Gelijk deze verheft hij zijn stam 
kaarsrecht en verdeelt zich eerst in de hoogte in takken, die een 
min of meer bolvormige kruin vormen. Wanneer men het bosch 
van een verheven plaats beschouwt, bijv. van een hoogte van 3 
à 400 voet, en over de toppen der boomen heenziet, dan is het 
niet moeilijk de volwassen kamferboomen, die in het woud ver- 
spreid staan, te tellen. Want, terwijl de Anonaceae, Mimosaceeën, Fa- 
graea’s en Ficussoorten, uit welke de hoofdmassa der gewassen 
in die bosschen bestaat, een gemiddelde hoogte van 80 à 100 
voet bereiken, steekt de kamferboom met zijn reusachtige krocn 
boven het dakgewelf der wouden 50, ja soms 100 voeten uit en 
verheft zich boven de kruinen en toppen der andere boomen, 
als een dom boven de overige huizen eener stad. De stam is 
beneden 7 à 10, van boven 5 à 8 voet dik; hij is voorzien van 
vrij groote wortellijsten. De schors is van onderen ruw, vol spleten 
en vaak bedekt met een doorschijnend, harsachtig en blinkend, soms 
met een geelachtig bekleedsel; verder naar boven is zij don- 
kergrijs, hier en daar bezet met korstmossen, doch niet bedekt 
met lianen, als zoovele der andere woudbewoners (Jungh.). 

Van Zon zegt in Tectona 1915, bl. 220, minder fraai, doch even 
duidelijk, dat de indruk, dien een kapoer-complex op den onder- 
zoeker maakt, overweldigend is. De tophoogte varieert tusschen 
40 en 60 M.; van twee ter aarde liggende reuzen mat hij de leng- 
te tot aan den eersten tak en vond in het eene geval 30, in het 
andere 40 M. 

Junghuhn vond Dryobalanops aromatica van Ajerbangis noord- 
waarts, niet zuidelijker, van af het strand tot op 1200 voet zee- 
hoogte. Meer gegevens omtrent zijn verspreiding vindt men in 
het Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & L. dl 17 — 1872, bl. 91 e.v. 
Daar wordt gezegd, dat de kamferboomen hoofdzakelijk voorko- 
men in de vlakte van de residentie Tapanoeli tusschen de Sim- 
pangrivier bij Singkel en de rivier van Natal. Groote wouden 


ANISOPTERA — DRYOBALANOPS. 217 


188/5213. treft men aan tusschen Siboga en Padang Sidempoean. Bosschen, die 
geheel of voor verreweg het grootste deel uit kamferboomen bestaan, 
beslaan in dit gebied een uitgestrektheid van vele vierkante palen, 
terwijl zij overal elders in Tapanoeli verspreid voorkomen tusschen 
andere houtsoorten. Verder oostwaarts komt op Sumatra Dryobala- 
nops aromatica voorin de Pakpaklanden en Van Zon (l. c.) vond zelfs 
eenige complexen, waarvan het grootste een ruimte besloeg van 20 
HA., op de Oostkust niet ver van de zee in de afdeeling Bengkalis. 

De nieuwste gegevens omtrent de verspreiding op het Maleische 
Schiereiland vindt men in Straits Bulletin 1910, bl. 297. Alleen reeds 
in het Rompin district is hij zoo talrijk, dat bij goed beheer en 
openen van het land een jaarlijksche productie van 30.000 ton 
kamferhout mogelijk zou zijn. 

In den Riouwarchipel wordt hij gezegd zeldzaam te zijn; in een 
bericht, dagteekenend uit 1906, wordt medegedeeld, dat per jaar 
niet meer dan 15 kati kamfer wordt uitgevoerd en dat een met name 
genoemde specialiteit in het kamferzoeken op het eiland Lingga in 
zijn geheele 50-jarig leven niet meer dan voor een waarde van ca 
2000 doltars had gevonden. 

Op Borneo, waar nog andere Dryobalanopssoorten worden ge- 
vonden, komt hij, voor zoover bekend, niet voor in groote bosschen, 
doch wel over verschillende deelen verspreid. Teysmann bericht 
in het Natuurk. Tijdschr. v. N. IL. dl 35, bl. 285, dat hij in de 
Westerafdeeling op Poeloe Madjang reusachtige exemplaren aantrof. 
In het Tijdsch. v. Ind. T.L. & V. kunde dl 39, bl. 462, heet het in 
een beschrijving van het rijk Baloengen in de Z. & O. Afd.: Kajoe 
apon (kamferhout) groeit in groote hoeveelheid vooral aan den 
bovenloop van de Kindjin aan den rechteroever, van den Varkens- 
berg tot aan de grenzen van Noord-Borneo. Ook in andere berich- 
ten omtrent Borneo wordt van kamferboomen melding gemaakt. 

Het in reusachtige afmetingen verkrijgbare hout geniet in de nout. 
literatuur een uitmuntende reputatie, Teysmann zegt (Natuurkundig 
Tijdschr. 1857, bl. 353), dat het gemakkelijk en goed splijten, evenals 
dat van de mêrantisoorten, zeer gezocht is voor den huisbouw. 
Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 27) gaat veel verder en noemt 
het een timmerhout van uitstekende kwaliteit, dat na polijsten gelijkt 
op mahoniehout In groote boomen ís weinig spint aanwezig: het 
kernhout is donkerrood, zwaar en dicht en bezit versch een scher- 
pen terpentijnreuk. Het is zeer duurzaam; in de wildernis ontgeval- 
len boomen blijven geruimen tijd gaaf, hoewel dan het spint wegrot 
(Ridley). Mij komt het echter voor, dat die roep wel wat overdreven 
is en dat er misschien op onzen Dryobalanops iets afstraalt van 
de waardeering, die de kant en klaar ingevoerde z. g. kamferhouten 
kisten door geheel Indië vinden. Bedoelde kisten echter zijn niet van 
ons kamferhout vervaardigd. De museummonsters van Dryobalanops- 
hout herinneren meer aan mêranti dan aan mahonie en op de kwa- 
liteit wordt door hen, die ermede gewerkt hebben, afgedongen. 
De B.O. W. opzichter De Vries schreef uit Ajerbangis, dat ka- 
joe kapoer wordt gebezigd voor huizen en bruggen, doch dat 
het voor bruggen minder geschikt is, omreden het scheurt, wat 
gevolgd wordt door inwateren en rotten. De E. A. W. A. Schedens 
berichtte, dat het bij den huisbouw wordt gebruikt voor planken, 


188/5213. 


Bijproducten. 


Balsem. 


278 DIPTEROCARPACEAE. 


stijlen en liggers, doch dat het, aan weer en wind blootgesteld, 
zeer onderhevig is aan trekken, krimpen en scheuren. Nat is het 
gemakkelijk te bewerken, doch als het lang op het droge heeft 
gelegen, is het vrij hard. De opzichter Van Raalten te Padang 
Sidempoean schreef: Aangezien dit hout zeer gemakkelijk is te 
bewerken, staat het bij den inlander vrij hoog in aanzien. Trou- 
wens voor werk onder dak is het ’t beste timmerhout dat hier 
verkrijgbaar is. Voor bruggedekplanken is het niet geschikt, daar 
het tegen weer en wind slecht bestand is, evenwijdig aan het 
rijvlak afschilfert en aan de kopeinden der planken scheurt. De 
E.A. W.A. te Tapanoeli had er wel het meest op aantemerken; 
deze zegt: Het is grof van vezel, scheurt gemakkelijk en trekt 
bijzonder, zoodat de daarvan gemaakte buitenstijlen zich somwijlen 
om hun lengteas draaien en de cementen neuten daaronder breken; 
de duurzaamheid als bruggedekken bedraagt niet meer dan 4 
jaar. Uit een en ander moet wel worden afgeleid, dat kamferhout 
voor buitenwerk minder geschikt is. Van Zon (l.c.) deelt mede, 
dat het op de singapoersche markt te verkrijgen is tegen f 25. — 
per M°. wankant beslagen, wat hij betrekkelijk goedkoop noemt. 
Waarschijnlijk wordt dit aangevoerd uit Borneo. Singkel voert 
uit naar Semarang, Atjeh en Padang. 

Veel meer oog dan voor het zonder twijfel oeconomisch meest 
belangrijke product, het hout, heeft men altijd gehad voor de 
bijproducten, den balsem, dien volgens Junghuhn alle exemplaren 
— vooral in hun twijgen en bladeren — bezitten, zij het dan ook 
in uiteenloopende hoeveelheid, en vooral voor de kamfer, welke 
bij sommige individuen in spleten en barsten in het hout wordt 
aangetroffen als kleine kristallen. Dat alle individuen mettertijd 
kamfer zouden leveren, staat geenszins vast en zeker is het, dat 
er jaarlijks vele worden geveld, die géén kamfer bevatten. 

Wat den balsem betreft: Junghuhn vermeldt, dat die wordt 
verkregen door aan den voet van den boom insnijdingen te maken 
in den bast tot op het hout, waar de balsem dan langzaam uit- 
vloeit: een halve dag was ternauwernood voldoende om een klein 
theekopje half te vullen. Elders leest men echter van groote hoe- 
veelheden balsem, die zich schijnen te verzamelen in holten van 
den stam. In het reeds vermelde Straits Bulletin 1910 wordt 
gezegd, dat men de balsemleverende exemplaren kan onderkennen 
aan een zwelling, ongeveer 6 voet boven den grond, aan den voet 
waarvan de bast verkleurd en tevens olieachtig op het gezicht en 
gevoel is. Door op die plaats een gat, 4 inch diep, te hakken, 
zou men in één keer tot 5 gallons balsem kunnen aftappen. 

Over de kamferwinning in Boven-Singkel staat te mijner be- 
schikking een uitvoerige nota van September 1906, opgesteld door 
den toenmaligen Civiel Gezaghebber Watrin, ') eigenaardig, omdat 
zij weergeeft, hoe de bevolking de feiten heeft waargenomen, of 
zich die tenminste denkt. De Heer Watrin schrijft, dat als de boom 


1) Of die nota is gepubliceerd of dat de samensteller heeft geput uit een mij 
onbekende bron, is niet duidelijk: het is opvallend, dat hetgeen Van Zon 
in Tectona 1915 geeft als het resultaat van persoonlijk onderzoek van den 
Inspecteur d. 1. & U. rechten S. van Noten te Medan, soms woordelijk over- 
eenkomt met de nota des Heeren Watrin. 


DRYOBALANOPS. 279 


188/5213. in gunstige conditie verkeert, op 20 à 25-jarigen leeftijd de vorming 
van balsem begint in het hart van den stam aan den voet en dat 
die van daaruit voortschrijdt tot in de takken. Eerst als de vorming 
van balsem is afgeloopen, vangt die van kamfer aan. Om den balsem, 
ombil genaamd, te winnen wordt, als reeds is vermeld, in den stam 
een gat geboord van 6 à8cM. middellijn, waar de ombil langzaam 
uitvloeit, tot een hoeveelheid dikwijls van 18 Liter bij één tapping. 
De balsem is van verschillende kwaliteit: men onderscheidt hem 
in ombil téboe, o. téngah en o. djadi. Ombil tëboe gelijkt op suiker- 
rietsap; hij is van jonge formatie en niet veel waard, geschikt 
derhalve om te worden verkocht aan atjehers en andere bewoners 
van de Kust, die van ombil zoo geen verstand hebben. Mettertijd 
zou die ombil téboe, was hij níet afgetapt, naar de meening van 
de bevolking ombil têngah en tenslotte ombil djadi zijn geworden. 
Ombi' djadi van zeer oude formatie komt uit den boom als een 
heldere, uiterst gemakkelijk ontvlambare olie, die meer naar ter- 
pentijn dan naar kamfer riekt; minder oude is niet zoo helder en 
zuiver. Als men hem laat staan, dan gaat omb l djadi over in 
kamfer, *) ombil têngah niet. Heeft de kamferzoeker het geluk 
om zuivere, zeer oude ombil djadí te vinden, dan kristalliseert 
de kamfer reeds uit in de bamboekokers, waarin het vocht werd 
opgevangen. De omzetting wordt bespoedigd door bijvoeging 
van een weinig meel: alsdan gaat „rijpe ombil djadi binnen 10 
dagen over in kamfer. 

Ombil is niet kostbaar; gemeld wordt, dat ombil djadi tegen ca 
f 1.50 per Liter door de bevolking van de hand wordt gedaan: 
men gebruikt hem in de plaats van kajoepoetiholie als genees- 
middel tegen kiespijn, loopende en ontstoken oogen en op won- 
den, vooral stinkende en met maden geïnfecteerde. Ombil djadi 
met was vermengd, geeft een zeer goed meubelsmeer. Ridley (Mal. 
Geneesmiddelen, bl. 29) zegt, dat kamferolie in uitwerking schijnt 
overeen te komen met terpentijn; op het Mal. Schiereiland heeft 
ze een groote reputatie als wrijfmiddel bij rheumatiek. Van Rom- 
burgh onderzocht blijkens het Verslag 1892 omtrent ’s Lands 
Plantentuin (bl. 57) eenige van Sumatra afkomstige monsters: de 
hoofdmassa kookte bij 155 tot 158° en het s.g. van de meeste 
monsters bedroeg 0.873. 

De kamfer die uit ombil djadi wordt gewonnen, heeft een waarde Kamfer. 
van „slechts”’ 10 à 15 gulden per kati, dat is belangrijk minder 
dan die, welke in den boom zelf is uitgekristalliseerd en verkre- 
gen wordt door vellen en splijten van het hout; dit kan geschieden 
in combinatie met het aanmaken van planken en balken. Hoeveel 
kamfer een boom kan opleveren is onbekend Men leest van buiten- 
gewone gevallen, dat 100 kati werd gevonden en de Ass. Res. 
Morbeck van de Gijoe- en Alaslanden berichtte zelfs in Mei 1906, 
dat hem een geval ter oore kwam in de Pakpaklanden van een 
inzamelaar, die het geluk had gehad een boom te vellen, waaruit 
hij niet minder dan 2 picol kamfer van verschillende kwaliteit 
haalde, die hem f 3000 hebben opgebracht. Junghuhn echter zegt, 


1) Twee in het Museum als ombil djadi ontvangen balsemmonsters zijn 
onveranderd gebleven; in één heeft zich een vast neerslag afgezet. 


188/5213. 


280 DIPTEROCARPACEAE. 


dat men zelden meer vindt dan twee ons en Straits Bulletin 1910, 
dat de opbrengst varieert tusschen enkele onsen en 3 kati. 

Uit welke kenmerken te besluiten valt, dat een boom kamfer bevat, 
is evenmin bekend: zoodanige aanwijzingen moeten echter aanwezig 
zijn. Onervarenen toch komen vaak met ledige handen thuis, terwijl 
de ingewijde, de pawang, met slechts enkele helpers het bosch 
intrekt, scherp opmerkt, tegen de boomen klopt, daarnaar zijn aan- 
wijzingen geeft en meestal met kostbaren voorraad terugkomt. 
De bevolking gelooft aan ingevingen van hooger orde en natuur- 
lijk speelt het bijgeloof in dit bedrijf een zeer belangrijke rol. 
De zoeker bijv., wiens vrouw het tijdens zijn afwezigheid met de 
huwelijkstrouw niet al te nauw neemt, maakt onvermijdelijk een 
vergeefschen tocht en wee de levensgezellin van den pawang, die 
onverrichterzake zijn kampong betreedt. 

Aan de buitenzijde van den boom komt de kamfer zelden voor: deze 
heet volgens het Tijdschr. v.h. Kon. Ned. Aard. Genootsch. 1897, bl. 
217, kapoer sêdékah en wordt nimmer gewonnen, omdat volgens een 
bestaand bijgeloof het afnemen daarvan of het vellen van zoo’n boom 
den dood van den kamferzoeker na zich zousleepen.lsechter deboom 
gespleten, zoo heet het daar verder, dan ziet men de kamfer veelvul- 
dig aan den buitenkant en dan is het niet verboden hem te kappen. 

De periode van kamfervorming zou een aanvang nemen op 30 
à 35-jarigen leeftijd en dít kristallijne product zou zich het meest 
afzetten in den voet van den boom en in vorken, bij zeer rijke 
exemplaren echter ín alle deelen, ook de takken en wortels. 
De nomenclatuur is typisch inlandsch: men zou in het kamferland 
geboren en getogen moeten zijn, om al die namen tot klaarheid 
te kunnen brengen. Enkele dezer vindt men in verschillende meer 
of minder oorspronkelijke berichten terug, doch ongelukkigerwijze 
in den regel in klaarblijkelijk uiteenloopende beteekenis; gewoonlijk 
echter ontmoet men ze slechts eens. Zoo werd in 1903 uit Siboga 
door den toenmaligen controleur Van Duijvenbode Varkevisser 
bericht, dat de soortnamen worden ontleend aan de plaats in den 
boom, van waar de kamfer afkomstig is. Kapoer botak zou komen 
uit het hart van den boom, Kapoer dosa uit het overige kernhout, 
kapoer pitoerang uit den oksel der takken; botak dahan heet de 
kamfer uit het hart der takken, siboeboek die uit het overige hout 
der takken, kapoer botak banir die uit het hart der wortellijsten, 
kapoer pidaling die uit het overige hout daarvan; gevonden in het 
hart van de wortels spreekt men van Kapoer botak oerat, in het 
overige hout van de wortels van Kapoer dosa (oerat). Een enkele 
maal vindt men ook kamfer tusschen de schors en het hout en 
die noemt men Kapoer kimo-kimo. In het algemeen schijnt dus 
kapoer botak te komen uit het hart van de verschillenden dee- 
len van den boom en kapoer dosa uit het overige kernhout; meer 
regelmaat valt in de opgegeven namen niet te ontdekken. De 
monographie van De Vriese geeft namen, die, naar het mij voor- 
komt, meer betrekking hebben op de kamfer als handelswaar; 
zij noemt, in navolging van het Tijdschr. v. Nl. 1846, bl. 377 gregií 
(= garigis), tjodan (tjoedan), kaki, badan en kapala. De waarde- 
verhouding van deze vijf zou zijn geweest: 10:20:45 à 48: 48: 
60 gulden per kati. In het reeds vermelde bericht van Lingga wordt 


DRYOBALANOPS. 281 


‚ 


_188/5213. gesproken van sisih rapang als van de meest kostbare soort, al- 
dus geheeten naar de schubachtige figuurtjes, die nten erop aantreft. 

Op meer bekend terrein voert ons de nota van den Heer Watrin, 
die zegt, dat evenals de ombil, de kamfer wordt geacht van ver- 
schillende formatie te zijn. Voor de jongste houdt men de garigis, 
die een waarde bezat van 4,50 à 7 gulden de kati. Volgens een 
mededeeling van andere zijde wordt garigis verzameld uit de hol- 
ten van oude boomen en in het Ind. Archief 1849, bl. 97, wordt 
garigis een reukelooze stof genoemd, waarmede de kamfer in korrels 
wel eens vervalscht wordt. De waarde daarvoor opgegeven, nl. 
f 10.— per kati, schijnt echter wel wat hoog voor een vervalschings- 
middel en garigis riekt in elk geval naar kamfer, al is wellicht 
het gehalte daaraan niet hoog. 

Kapoer kaki, saloe-saloe of mehoekan wordt geacht van iets oudere 
formatie te zijn;de waarde bedroeg 10à 12.50 gulden per kati. Volgens 
de monographie van De Vriese is kapoer kaki zoo fijn als grof zand. 

Kapoer salang bénah bêrasan had een waarde van 25 à 32 gulden per 
kati; de naam duidt op de gelijkenis van de stukjes met rijstkorrels. 

Kapoer bêtjik of soeja-soeja wordt geacht de oudste formatie te 
wezen en deze bracht 35 à 45 gulden de kati op ; bijzonder fraaie 
waar, waarvan de stukjes groot en van één vorm zijn, heet kapoer 
bêtjik roekoekan en hiervoor werd ca f 60.— per kati betaald. 

Onder oemboet-oemboet verstaat men een fijnkorrelige of poe- 
dervormige kamfer, die verkregen zou worden uit boomen, welke 
steeds aan sterken wind zijn blootgesteld geweest; de waarde 
daarvan bedroeg 20 à 30 gulden per kati. 

Kapoer ngarngar komt uit zeer oude boomen, die aan het af- 
sterven zijn; zij wordt betrekkelijk veel gevonden. In ongezuiverden 
staat bracht deze ca f 26.— per kati op. 

Voorts spreekt de nota nog van kapoer dosa, die in kwaliteit de 
kapoer bêtjik nadert: van kapoer pedahan, welke wordt onderscheiden 
in drie soorten, al naar zij afkomstig is uit de wortels, den stam of de 
takken: verder van eenige andere, waarvan slechts de namen worden 
genoemd, en vermeldt dan nog de tjoedan als een product, dat wordt 
verkregen uit het afval, hetwelk bij het zuiveren van de verschillende 
soorten ontstaat, en uit het boormeel (tintingan) van de kamfertor, 
oeloet boejak of inang soeja, die boomen aantast, welke in het bal- 
semproduceerende stadium verkeeren. De grondstof voor de tjoedan 
nu, zou volgens den Heer Watrin gedurende 7 à 10 uur in een 
gesloten pot met weinig water boven een zacht vuurtje worden 
gekookt; de pot wordt des avonds opgezet en men zou dan den 
volgenden morgen de tjoedan bezonken vinden en het vuil met het 
water kunnen weggieten. Die voorstelling moet echter op een ver- 
gissing berusten; veel meer aannemelijk is hetgeen Deutz in het Na- 
tuurkundig Tijdschr. v. N. L, bl. 378 e. v., over het koken mededeelt. 
Deze auteur zegt, dat om tjoedan te krijgen,de pot wordt afgesloten 
met een stuk bladscheede van den pinang en dat de randen met 
klei worden dichtgemaakt; tengevolge van de verwarming gaat de 
aanwezige kamfer over in dampvorm en sublimeert dan tegen de 
wanden en het deksel van den pot. In waarde komt volgens den 
Heer Watrin tjoedan overeen met de kamfer verkregen uit ombil 
djadi, en deze bedroeg dus 10 à 15 gulden per kati. 


Zuivering. 
188/5213. 


282 DIPTEROCARPACEAE. 


De ruwe kamfer kan op tweeërlei wijs worden gereinigd en ge- 
sorteerd in de verschillende kwaliteiten. In de eerste plaats kan zij met 
de hand worden uitgezocht en daarna gezeefd, doch deze manier 
is zeer tijdroovend. Gewoonlijk wordt de natte weg gevolgd; de 
op dit punt nogal duistere nota van den Heer Watrin beschrijft 
dien ongeveer als volgt. Men laat de ruwe kamfer in een koperen kom 
een poosje in water weeken om het zware vuil te doen bezinken 
en giet dan het water met de kamfer geleidelijk uit op een ka- 
toenen zeef, die horizontaal boven een tweede kom wordt gehou- 
den; met water en een stukje blik wordt nu de op de zeef aan- 
wezige massa gezuiverd; het afgezonderde vuil wordt gedaan in 
de opvangkom, waarin zich ook verzamelt, hetgeen de zeef door- 
laat. Is de eerste kom leeg, dan wordt die op haar beurt ge- 
bruikt als opvangkom voor een tweede wassching van hetgeen 
dan op de zeef verzameld is: de zuivering zou daarmede, voor 
zoover de hoofdmassa betreft, zijn afgeloopen. Vervolgens komt 
hetgeen in de kommen is beland aan de beurt; dit zou een of 
twee maal worden gewasschen met zout water. Op deze wij- 
ze zouden de verschillende soorten van elkaar gescheiden wor- 
den ; kapoer bëtjik, de kostbaarste, zou uit de meeste ruwe soor- 
ten kunnen worden verkregen, niet echter uit de kamfer afkom- 
stig van ombil djadí. 

Een van de voorgaande verschillende, door de opkoopers ge- 
volgde zuiveringsmethode, wordt meer aanschouwelijk voorgesteld 
door Deutz (l c.). De kamfer, zegt hij, wordt aangebracht als een 
grof poeder van vuilgrauwe kleur, dat op het oog weinig verschilt 
van vuil zand. Indien het zuiveren met zorg wordt bewerkstelligd, 
bestaat het eindproduct uit kristalletjes en schilfers van een lichte 
paarlkleur; meestal echter geschiedt het niet zoo grondig en bestaat 
de handelswaar uit een grof poeder, vermengd met stukjes van 
verschillende grootte. Het zuiveren heeft plaats op de volgende 
wijze. De ruwe kamfer wordt een nacht in water geweekt en den 
volgenden morgen overgestort in een kuip met schoon water. Na 
met de handen flink te zijn omgeroerd, verzamelen het zand en 
ander zinkend vuil zich op den bodem en kan de bovendrijven- 
de kamfer worden afgeschept. Indien met de verontreinigingen ook 
kamfer is bezonken, doet men wat zout bij het water en roert we- 
derom goed om; dit wordt herhaald, telkens onder nieuwe toe- 
voeging van zout, totdat er geen kamfer meer op den bodem aan- 
wezig is. De gewasschen kamfer wordt nu geknoopt in stukken 
ongebleekt katoen en gedurende vijf uur geweekt in een ton 
met zeewater; zonder de buidels te openen wordt om het uur 
de inhoud met de hand gekneed. Na het weeken in zeewater 
worden de doeken geopend en leeggestort in een kuip met zoet 
water voor een tweede wassching, noodig ook om het zout te 
verwijderen. De drijvende kamfer wordt afgeschept en de bezonkene, 
als bij de eerste wassching, met zout aan de oppervlakte gebracht. 
Opnieuw wordt nu het product in doeken gebonden en ongeveer 
een half uur lang gekneed in met citroensap zuurgemaakt water; 
langer mag deze bewerking niet worden voortgezet, omdat alsdan 
te veel aan gewicht zou worden verloren. In normale omstandig- 
heden bedraagt het verlies door de inwerking van het zuur 1.5°/o. 


DRYOBALANOPS. 283 


188/5213. Een derde wassching is nu noodzakelijk om het zuur onschadelijk 
te maken; hiervoor worden echter de doeken níet geopend. De 
buidels worden tenslotte opgehangen om gedurende een nacht uit 
te druipen, dan wel om geheel droog te worden: laat men het 
water slechts uitdruipen, dan wordt de inhoud, op doeken uit- 
gespreid, buiten de zon gedroogd. Het totale waschverlies is 
afhankelijk van de hoedanigheid van de ruwe kamfer, doch varieert 
tusschen 20 en 40 ®/,. Als de kamfer droog is, wordt zij met een 
zeef met een maaswijdte van 2 mM. in twee soorten gescheiden. 
Het grovere deel, dat op de zeef is blijven liggen, wordt ten slotte met 
de hand ontdaan van achtergebleven verontreinigingen en stukjes 
„verkalkte of doode kamfer’. Men gebruikt daarbij een ganze- 
schacht, waaraan een stukje was is vastgekleefd, Een man kan 
per dag twee kati kamfer pikken; het uitgeschotene wordt fijnge- 
wreven en gemengd onder de tweede soort, die door de zeef is gegaan. 

Ter vergelijking volgt hieronder nog een lijstje van de kamfer- 
prijzen te Singkel per kati van 24 Straits dollars, ontleend aan 
hets Tijdschr valnd. TE: &°V kunde. 1907. bl:612: 


Garigis 4 tot 10 dollars. 
Kapoer oemboet-oemboet 164520 ES 
Kapoer boekboek 202260 = 
Kapoer bakok dahon INES OEE 
Kapoer bêtjik 3040 


Hieruit blijkt wel, dat de meeste kamfer haar eigen gewicht in zil- Gebruik. 
ver ruimschoots waard is en dat is het gevolg alleen van de voorkeur 
boven de gewone kamfer (Cinnamomum Camphora), die er in Oost- 
Azië aan wordt geschonken, vooral door chineezen en japanners, in 
verband metde geringheid van de productie. Terwijl het voor den leek 
onmogelijk is om onderscheidte ontdekken, weten genoemde ooster- 
lingen onmiddellijk beide soorten en ook de kunstmatig uit gewone 
kamfer bereide borneol, uit elkaar te houden; de laatste mag zich 
óók niet in hun gunst verheugen. Op welken grond zij eigenlijk 
voor Dryobalanopskamfer zulke buitensporige prijzen betalen, was 
reeds Rumphius een raadsel en is ook thans nog niet opgehelderd. 
De Edele O.1.C. dreef handel ook in baroskamfer; voor de be- 
langwekkende bijzonderheden daaromtrent moet worden verwezen 
naar het Kruid-boek (VII, bl. 65). Omtrent het gebruik zegt R., 
dat de chineezen, die zich houden voor de eerste kenners, wat 
wij kamfer noemen verdeelen in twee soorten: die van Sumatra's 
Westkust wordt door hen gehouden voor de eigenlijke kam- 
fer, in het chineesch pien (tang pian?) geheeten, terwijl zij het 
japansche goed niet als kamfer erkennen en tsjonloo (tjo lak?) 
noemen. Dit laatste wordt door hen niet veel geacht, omdat het 
sterk is, het hoofd eenigszins bezwaart en ook op verre na de 
krachten niet heeft van de oprechte kamfer. Welke evenwel die 
krachten zijn, willen ze ons niet openbaren: alleen heb ik van 
hen geleerd, dat ze een weinig kamfer onder de tabak mengen, 
zeggende daardoor een aangename koelte binnenslijfs te voelen, 
maar de japansche zullen zij nooit inwendig gebruiken (Rumph.). In 
Teysmannia 1890, bl. 282, wordt gezegd, dat de chineezen onze 
kamfer voor bijzonder geneeskrachtig houden tegen oogziekten. 

Op Sumatra wordt of werd de kamfer gebruikt voor geen 


188/5213. 


Geen toekomst. 


Hars. 


Aeth. olie. 


Vruchten. 


Vormen. 


284 DIPTEROCARPACEAE. 


ander doel, dan om lijken voor bederf te behoeden. De Vriese 
deelt mede, dat de adat bij de heidensche bataks voorschrijft bij 
overlijden van een radja rijst te planten en het lijk niet ter aarde 
te bestellen, voor die rijst geoogst is. De doodkist wordt in af- 
wachting van de begrafenis opgevuld en vol gehouden met kamfer, 
waarvoor !/, à !/, centenaar verbruikt wordt. 

Baroskamfer heet het product, omdat het voorheen voorna- 
melijk van Baros — thans van Singkel — werd verscheept: den naam 
borneokamfer, waarvan haar scheikundige benaming borneol is 
afgeleid, dankt het aan de omstandigheid, dat oudtijds het beste 
product kwam van Noord-Borneo (Broenei). 

De hooge prijzen, welke groote voordeelen schenen te beloven, 
en de winningswijze der inlanders, die, naar men — wel ten on- 
rechte — geloofde, zou moeten eindigen in uitroeiing der kamferbos- 
schen, zijn omstandigheden, die meer dan eenmaal europeesche 
inmenging in de kamferproductie ter sprake hebben doen komen. 
Daartegen verzetten zich echter de groote wisselvalligheid van de 
uitkomsten der kamferexploitatie en de omstandigheid, dat baros- 
kamfer een fantasieartikel is; als het aÁnbod steeg, zou ongetwijfeld 
de prijs dalen en op de europeesche markt — waar zij onbekend is — 
zou haar waarde niet of slechts weinig hooger zijn dan van gewone 
kamfer. De uitvoer is steeds zeer gering geweest: indejaren 1844/1875 
werd blijkens de opgave, voorkomend in het Tijdschr. d. Ind. 
Mij. v. N. & L. dl 17, bl. 102, van Sumatra's Westkust (in de 
jaren waarvan de cijfers bekend zijn) één maal 39 picols, doch 
gem:ddeld niet meer dan 9 picols geëxporteerd. In de jaren 1910/14 
werd volgens de officieele statistiek respectievelijk 421, 666, 712, 
724 en 458 Kg. uitgevoerd. 

Volgens Straits Bulletin 1910, bl. 297, levert Dryobalanops 
aromatica bij insnijden van den bast een naar terpentijn en kam- 
fer riekende hars, die volgens hetzelfde tijdschrift 1903, bl. 164, 
hard opdroogt en, fijngewreven tot een wit poeder, op wonden 
wordt geappliceerd, 

Waarschijnlijk naar aanleiding van een der periodiek terugko- 
mende exploitatieplannen, werd in 1910 bij het Dept. v. Landb. 
(Jaarboek 1910, bl. 50) het blad van Dryobalanops aromatica aan 
distillatie onderworpen; 5.5 Kg. grondstof gaf 54 ccM. aetherische 
olie. Van Romburgh (Aanteekeningen Cultuurtuin, bl. 40) ver- 
kreeg slechts sporen van een aeth. olie. 

In Boven-Singkel heet de vrucht volgens den Heer Watrin pêjor ; 
men zou er manisan van maken en er ook olie uit kunnen koken, 
doch dat laatste komt niet voor. Teysmann zegt in het Nat. Tijdschr. v. 
N. IL. dl 35, bl. 285, van Borneo sprekend, dat daar van de vruchten 
geen partij wordt getrokken, doch dat er op Sumatra een vet, 
overeenkomende met téngkawang, uit geperst wordt. In het Tijdschr. 
v. Ind. T.L. &V. kunde dl 4, bl. 248, wordt medegedeeld, dat de tot 
poeder gewreven pit wordt gebruikt als medicijn tegen koliek, 
maagpijn enz. In de reeds meermalen aangehaalde verhandeling 
in het Indisch Archief wordt van de vruchten gesproken als van 
een bloedstelpend middel. 

Verschillende schrijvers maken melding van vormen, die door 
de inlanders worden onderscheiden naar de kleur van de schors. 


188/..…. 


DRYOBALANOPS — DAMAR. 285 


Zoo worden in het Indisch Archief (1. c.) genoemd : mara batajan, 
met roodachtige, m, loengoean met geelachtige en m. bintoengan 
met zwartachtige schors. Eenig reëel onderscheid tusschen die 
vormen schijnt echter niet te bestaan. 

In het Museum; Hout, balsem, kamfer. 


Damar. Algemeen. 

Bij de behandeling van Agathis alba, Foxw. is reeds het verschil 
ter sprake gekomen tusschen de copal van dezen Pinacea en de 
harsen uit de familie der Dipterocarpaceae, die worden samen- 
gevat onder den naam van damar en afkomstig zijn van een groote 
verscheidenheid van vooralsnog slecht bekende boomen, behooren- 
de tot verschillende geslachten. Op het oog zijn copal en damar 
alleen in de betere kwaliteiten met zekerheid van elkaar te onder- 
scheiden en chemisch onderzoek van damarsoorten waarvan de 
botanische herkomst vaststaat, heeft nog zoo goed als niet plaats 
gehad. Van een enkele Vatica-hars is gebleken, dat zij door haar 
hoog smeltpunt een min of meer copalachtig karakter heeft en van 
de hars van een Shorea-soort (zie onder Shorea furfuracea, Mig.) 
is bekend, dat zij wordt gebruikt voor het vervalschen van infe- 
rieure Agathiscopal. Overigens hebben de damars groote onder- 
linge overeenkomst. Het meerendeel van de monsters, die men 
onder de oogen krijgt als men een onderzoek instelt naar deze 
stoffen, bestaat uit veelal grillig gevormde klompen van een puim- 
steenachtig voorkomen, vaak zonder kern van onveranderde hars; 
dergelijke verweeringsproducten zijn waardeloos. Van gering belang 
zijn de sterk verontreinigde damars en de ondoorschijnende, in- 
tens gekleurde, meestal dieprood tot zeer donkerbruin, soms helder 
rood of hardgeel, ook wel brons- of tweekleurig : sommige daarvan 
verweeren langzaam en als de stukken groot genoeg zijn, kunnen zij 
worden afgebikt, waarna men de zuivere kern overhoudt, die mogelijk 
nog voor den handel geschikt is. Eenige soorten, ook heldere, zijn 
steeds, of in een zeker percentage van de stukken, verontreinigd door 
plantaardige resten. De groote meerderheid dezer harsen is dan ook 
slechts voor de inlandsche huishouding van belang en als de harsuit- 
vloeiing niet rijkelijk is, laat men er zich in het geheel niet aan gelegen 
liggen. Ten slotte blijft er dus, in hetalgemeen gesproken, een categorie 
over van in hoofdzaak zeer zuivere damarsoorten van heldere kleur, 


„meest geel, soms rose of groen getint, die waarde bezitten voor 


den handel. De prijs ervan wordt bepaald door de zuiverheid, de 
kleur van de oplossing in terpentijn en de hardheid en glans van 
de vernislaag; dientengevolge zijn die heldere damars van onver- 
gelijkelijk grooter belang dan alle andere, zelfs de melkachtige, 
welke in prijs ver achterstaan bij damar mata koetjing, de da- 
mar bij uitnemendheid. De botanische herkomst daarvan is voor- 
alsnog onbekend. Bij het onderzoek van Zuid-Sumatra bleek, dat 
daar de eigenlijke katoogen-damar-boom bekend staat als damar 
katja en steriel herbariummateriaal daarvan vertoonde groote 
overeenkomst met Anisoptera costata, Korth. Alvorens echter 
dezen aan te wijzen als de stamplant van de damar mata koe- 
tjing van Zuid-Sumatra, dient bloeiend en vruchtdragend mate- 
riaal te worden afgewacht. Het groote struikelblok bij de onder- 


Winningswijze. 


286 DIPTEROCARPACEAE. 


„zoekingen naar de herkomst der producten in deze familie, is de 


moeilijkheid om de identiteit der stamplanten vast te stellen, die 
eerst zal verdwijnen als deze hoogst belangrijke familie eens gron- 
dig is bestudeerd en het mogelijk wordt een overvloed van on- 
volledig herbariummateriaal te determineeren, ten einde vaste uit- 
gangspunten te verkrijgen. Een uitgebreid onderzoek toch is noodig 
om uit te maken, of men te doen heeft met den damar mata koe- 
tjingboom, of met een boom, waarvan damar mata koetjing wordt 
verkregen. Het lijkt mij n.l. waarschijnlijk, dat meerdere soorten 
hars leveren, waarvan de heldere stukken worden gemengd onder de 
damar mata koetjing van den handel, terwijl de hars van die boom- 
soort beschouwd in haar geheel, níet is te kwalifieeeren als een hel- 
dere hars. Berichten niet gecontroleerd door plaatselijk onderzoek 
of van elders bevestigd, zijn verdacht, omdat men de „toevallige” 
leveranciers van damar mata koetjing dan niet weet te onderscheiden 
van de „echte”’. Het aantal dezer „echte” damar mata koetjing soorten 
is natuurlijk onbekend,doch vast staat, dat er meerderezijn. Een daar- 
van, gedetermineerd als Shorea Koordersii, Brandis,komt van Celebes 
oostwaarts voor. Toevallige damar mata koetjingleveranciers vindt 
men onder de Hopea’s (zie onder. H. Mengarawan, Miq ). Ridley 
heeft meer in het bijzonder dit geslacht aangewezen (vide Teysmannia 
1901, bl. 42) als leverancier van de katoogdamar: speciaal worden door 
hem vermeld: H. globosa, Brandis, H. intermedia, King en H. mi- 
crantha, Hook. f. Voorts zou een heldere hars worden geleverd door 
den waarschijnlijk ook in onzen archipel niet ontbrekenden Pachyno- 
carpus Wallichii, King en misschien door het geslacht Balanocarpus. 

Omtrent de wijze, waarop damar wordt gewonnen, is in de 
literatuur weinig te vinden. De groote meerderheid der damar- 
leverende Dipterocarpaceae doet buiten ’s menschen toedoen, doch 
naar het schijnt alleen na infectie, hars uitvloeien aan den stam 
en/of de takken. Als de hars aan den stam een voldoende dikte 
heeft bereikt, wordt de laag afgebikt of afgestooten en hetzelfde 
heeft plaats, indien zich, vooral aan de dikketakken, groote klom- 
pen hebben verzameld. In het laatste geval wordt de boom be- 
klommen of soms geveld (Shorea Koordersii, Brandis). Die welke 
ik voorloopig beschouw als echte damar mata koetjingboomen 
uit het westen van den archipel, schijnen speciaal te moeten worden 
verwond. Op Borneo geschiedt dat volgens Ham (Korte Berichten 
1912, bl. 136) door in den stam kringsgewijs een aantal gaten te 
kappen tot op het hout. Men begint niette laag boven den grond, 
bijv. op een hoogte van 3 M., en gaat tot een vrij aanzienlijke 
hoogte, hoewel niet geheel tot aan de laagste takken. De afstand 
tusschen twee kransen van gaten wordt niet vermeld. De hars vloeit 
niet onmiddellijk uit en eerst na ongeveer drie maanden is er 
product in voldoende hoeveelheid en van genoegzame hardheid ge- 
vormd, om tot inzamelen te kunnen overgaan. 

Een beschrijving, die de voorgaande eenigermate aanvult, vindt 
men in de Bijdragen v. Ind. T.L. & V. kunde dl 38, bl. 589: zij 
betreft de afdeeling Kroë van de residentie Benkoelen. Met een 
kapmes worden op afstanden van 2 hasta (ellebooglengten) in de 
schors tot op het hout insnijdingen gemaakt van een span lengte 
en een span breedte, bij jonge boomen op dezelfde hoogte twee, 


DAMAR. 287 


188/…. bij oudere vier. Den dag volgende op dien, waarop de insnijdingen 
zijn gemaakt, vloeit uit de wonden een waterig vocht, dat aan de 
lucht verhardt tot een glasheldere massa. Na 6 maanden wordt de 
uitvloeiing ingezameld en na het afnemen van de verharde hars 
wordt de wond ververscht, d. w. z. aan de bovenzijde wordt de rand 
weggesneden !). Met het bewerken van een boom kan worden aan- 
gevangen, als hij den leeftijd van 15 jaar heeft bereikt en dan levert 
hij gewoonlijk niet meer dan 10 kati (per keer ?); op 30-jarigen 
leeftijd brengt hij gemiddeld 33 kati voort en de hoogste productie 
wordt verkregen van boomen tusschen 40 en 75 jaar, welke niet 
zelden 1 picol damar zouden opleveren. 

Uit Landak in de Westerafdeeling van Borneo werd mij bericht, 
dat van de damar mata koetjing leverende boomen wordt aangetapt 
alleen de fênam of obang-boom, die om de vier maanden on- 
geveer 10 kati damar zou leveren, terwijl de andere soorten, waar- 
van de spontaan uitgevloeide hars wordt ingezameld, slechts 4 
kati zouden geven. 

De hoogwaardige Batavia-damar is anders niet dan de uit hel- 
dere tranen en kleine brokstukken bestaande damar mata koetjing, 
zorgvuldig gezuiverd van alle verontreinigingen en tevens gesorteerd 
in partijen van gelijkmatig voorkomen. Deze bewerking geschiedt 
in de uitvoerhavens Padang en Pontianak, doch meer wordt de 
damar na een voorloopige sorteering verzonden naar Batavia, waar 
het pikken een bijzonder bedrijf vormt van chineesche en arabische 
handelaren, die de ruwe damar opkoopen en de bewerkte aan de 
exporteurs leveren. Voor dit doel bezitten de pikkers pakhuizen, 
waar de damar door vrouwen minutieus wordt uitgezocht, zoodat 
geen spoor van vreemde bijmengsels overblijft. Heterogene stukken 
worden verdeeld, afwijkende stukken tot gruis gemalen en ten- 
slotte worden door zeven de verschillende grootten van elkaar ge- 
scheiden. Op deze wijze ontstaat het batavia-assortiment, dat be- 
staat uit vijf nummers van afdalende grootten. Voor elke 100 kis- 
ten, die de pikker met den exporteur contracteert, levert hij 10 
kisten No. 1, 10 No. 2, 30 No. 3, 22 No. 4 en 28 kisten No. 5. Al- 
leen No. 5 wordt soms afzonderlijk verhandeld en terwijl in het 
le semester 1916 voor het geheele assortiment ca / 44 per picol 
werd gevraagd, was voor No. 5 alleen f 25 en voor gruis f 18 te 
bedingen. In het algemeen daalt de prijs van het assortiment te 
Batavia zelden beneden f35 p.p. en gaat hij f 50 niet dikwijls teboven. 

De handel maakt onderscheid tusschen Sumatra-damar en Borneo- 
damar: de eerste is iets, !'/, à 1 gulden p.p., meer waard dan de 
laatste en aangezien de verkoop een kwestie is van vertrouwen, 
zullen de pikkers, indien zij zoowel Sumatra- als Borneodamar 
verwerken, dat niet doen in hetzelfde pakhuis. Het constateeren 
van vermenging bij de levering van afgewerkte partijen zou uiterst 
bezwaarlijk zijn. Bij de damar in den verschen staat, waarin die 
in de pakhuizen bewerkt wordt, is de herkomst te constateeren 
door de schittering, die de Borneodamar op de breuk vertoont. 
De vernisfabrikant betaalt voor het Sumatra-product een iets hoo- 


1) In het aangehaalde stuk wordt van het ververschen van de wond niet 
gesproken, doch het is mij met zekerheid bekend, dat dit elders plaats heeft. 


188/.…. 


Productie. 


Locale toe- 
passingen. 
Batikbedrijf. 


288 DIPTEROCARPACEAE. 


geren prijs, omdat (volgens Bulletin No. 48 Kol. Museum, bl. 128) 
Sumatra-damar in terpentijn helder oplost, terwijl zich bij de Borneo- 
damar een niet-harsachtige stof in witte, slijmachtige vlokken afzet. 
De oorzaak van dit verschil is niet bekend: het zou kunnen liggen 
o.m. aan de botanische herkomst en aan de wijze van winnen. 
Zooals uit de beschrijving van de methode van inzamelen is ge- 
bleken, schijnt men op Borneo om de 3 à 4 maanden, op Sumatra 
daarentegen in den regel om de 6 maanden tot inzamelen over 
te gaan. Het zou niet van belang ontbloot zijn eens na te gaan, 
hoe goed bestorven Borneo-damar zich tegenover terpentijn ge- 
draagt, aangezien ik bij het bewerken van dit hoofdstuk ín uiter- 
lijk voorkomen geen verschil meer heb kunnen waarnemen aan 
de meerendeels niet meer jonge museummonsters van de beide 
herkomsten. 

De officieele uitvoerstatistiek houdt zich met de kwaliteit van 
de damar niet op en ík ben er niet van overtuigd, dat copal en 
damar steeds behoorlijk uit elkaar worden gehouden. Ik vermeld 
derhalve slechts dat, terwijl Java zelf geen hars produceert, van 
Batavia per jaar volgens de douanestatistiek ca 2000 ton damar 
wordt verscheept. *) Padang exporteert per jaar 400 à 600 ton; 
de rechtstreeksche uitvoer van Borneo is niet te schatten. 

Omtrent de geographische herkomst kan het binnenlandsch ver- 
voer ons een beter inzicht geven dan de uitvoerstatistiek. Volgens 
de door het Encyclopaedisch bureau gepubliceerde cijfers voerde 
Java in 1914 46 ton copal in en volgens de officieele uitvoer- 
statistiek exporteerde dat eiland (van Soerabaja) 233 ton copal, 
zoodat, indien ook hier damar en copal niet consequent uit elkaar 
zijn gehouden, de fout toch binnen redelijke perken blijft. Onge- 
lukkigerwijze geven echter de invoercijfers volgens het Encyclo- 
paedisch bureau een totaal, dat van den uitvoer volgens de of- 
fieele uitvoerstatistiek sterk verschilt. Java dan zou hebben geïm- 
porteerd in 1914: van Borneo 1259 ton, waaronder 1.061 ton van 
de Westerafdeeling en 198 ton van de Zuider- en Oosterafdee- 
ling; verder 1664 ton van Sumatra, te weten 876 ton van de 
Lampongs, 327 ton van Palembang, 316 ton van Benkoelen, 125 
ton van Sumatra’s Westkust, 10 ton van Djambíi en evenveel van 
Atjeh. Banka zond voorts 36 ton, Celebes 74 ton, de res. Ter- 
nate 72 ton en Menado tenslotte 3 ton. De uitvoer van Batavia- 
damar bedroeg in dat jaar volgens de officieele statistiek slechts 
1.684 ton, doch volgens de statistiek der Handelsvereeniging te 
Batavia 3280 ton, welk cijfer tamelijk goed klopt met de invoeren 
volgens het Encyclopaedisch bureau. 

Het afval van de bataviasche damarpikkerij wordt verkocht aan de 
batikindustrie voor het bereiden van malam géplak, malam tili, 
of géplak gadjih. Volgens het Tijdschr. v. Ind. T.L. & V. kunde 
dl 36, bl. 15, wordt de hars gesmolten met rundervet en de dan 
verkregen z.g. malam voor het gebruik gereed op de pasars in 
Midden-Java verkocht tegen 17 tot 20 centen per kati. De „was” 


die (te Bandjernegara) algemeen voor het batiken wordt gebezigd, 


1) Volgens de statistiek van de Handelsvereeniging te Batavia is de uit- 
voer veel grooter, vaak zelfs het dubbele. 


188/..…. 


DAMAR. 289 


bestaat uit 6 deelen van deze malam gëplak, 1 deel witte bijenwas 
en een weinig malam irëng, d.i. was, die reeds eenmaal bij het 
batiken heeft dienstgedaan. Damar mata koetjing wordt overigens 
ook gebruikt voor vermenging met de beste kwaliteiten insecten- 
was voor de batikerij, om die minder zacht te maken en de vloei- 
baarheid te doen afnemen. (Jasper & Pirngadie, Batikkunst, bl. 22). 

De damars van geringe kwaliteit zullen, voor zoover mijn kennis 
reikt, worden behandeld bij de botanische soorten; de groote meer- 
derheid vindt alleen in de inlandsche huishouding toepassing. In 
de binnenlanden van Sumatra en Borneo is nl. damar het ver- 
lichtingsmiddel bij uitnemendheid: in het Lematanggebied bijv. zijn 
tot op den huidigen dag geen olie- of petroleumlampen te vinden, 
doch walmen ’s avonds in elk huis damarlampen. Zoo’n hars- 
fakkel moet om het kwartier worden schoongemaakt, anders geeft 
zij een kolom van dikken, zwarten rook: de huizen zijn dan ook 


van binnen zwart van den aanslag van roet. Sommige damars, 


branden gemakkelijk en geven weinig rook (in Lematang o. a. da- 
mar mêranti abang, d. boewah en d. kiling), doch de andere wor- 
den daarom niet ongebruikt gelaten: men mengt ze met de be- 
ter brandende. De meerdere of mindere geschiktheid van de ver- 
schillende soorten voor de verlichting acht ik echter van te weinig 
belang om daarbij te blijven stilstaan hoewel men door geheel Indië 
met damarfakkels ín aanraking komt, daar zij bij de karrevoerders 
de plaats innemen van lantaarns. Op Java ziet men ook de wal- 
mende, door petroleum gevoede palita voor dat doel in gebruik. 

Damarfakkels zijn van verschillend maaksel: op Java zag ik 
nooit anders dan een omhulsel van bladeren (denkelijk van mo- 
nocotylen), opgevuld met fijngestampte hars en vastgeklemd in 
een gespleten bamboe. In het Tijdschr. v. Ind. T.L. &. V. kunde 
dl 39, bl. 60 en dl 49, bl. 270 worden twee andere soorten be- 
schreven. De eerste bestaat uit smalle bamboes van pl.m. 50 
cM. lengte, gevuld met gestampte, voor den handel niet geschikte 
damar. In de Batanghari-districten heeten deze dama réba, ter 
onderscheiding van de dama bagèlèng, welke meer damarkaars 
dan damarfakkel zijn. De harsen worden gestampt tot een grof 
poeder, dat in een ijzeren pan boven het vuur wordt verwarmd tot 
de massa kneedbaar is geworden: op een plank worden er dan 
met behulp van een plak cylinders van gerold. 

Bij wijze van aanhangsel moeten hier nog een paar damarsoor- 
ten worden vermeld, die nergens anders zullen kunnen worden 
ondergebracht, nl. die, welke door insecten worden gebruikt voor 
den bouw hunner verblijfplaatsen en die, welke onder den grond 
worden aangetroffen, zonder bekende botanische afkomst. 

De damar angkoet uit Zuid-Sumatra is de hars, welke van ver- 
schillende boomsoorten wordt geroofd door een soort van kleine 
bijen, die verblijf houden in holle boomen. De plaats, waar zich 
een dergelijk nest bevindt, wordt verraden door de aanwezigheid 
van een ovaalrond harspijpje van ca 20 cM. lengte, dat buiten 
den stam uitsteekt en dienst doet als vlieggat. Merkt de damar- 
zoekende inlander zoo’n pijpje op, dan breekt hij den meestal 
reeds half rotten stam open en vindt een nest, dat niet zelden 
I/, picol damar oplevert. Damar angkoet is tamelijk zuiver en 


Verlichting. 


Insectenhars. 


Gegraven damar. 


188/5215 


Hout. 


Bast. 


Damar. 


290 DIPTEROCARPACEAE. 


zeiden met bladeren, bast of ander vuil vermengd, zeer hard, 
zoolang het nest in gebruik is. Zij is gemakkelijk brandbaar en 
wordt gebezigd voor fakkels. 

Op geheel overeenkomstige wijze wordt de damar sarang ge- 
vormd, waarvan reeds Teysmann in het Natuurkundig Tijdschr. 
v. N. IL. dl 18, bl. 5 in het licht stelde, dat zij niet het product 
van een bepaalde boomsoort is. Damar sarang wordt insgelijks 
gebruikt voor het maken van fakkels; van tijd tot tijd wordt zij 
te Palembang verkocht tegen 3 à 4 gulden p.p. 

Damar sêmoet is afkomstig van termietennesten, die aangetroffen 
worden aan den voet van harsleverende boomen en zijn opge- 
bouwd uit de hars van dien boom zelf. Ook deze damar dient 
voor de verlichting. 

De uit den grond gegraven, of in de beddingen der rivieren 
gevonden damar batoe (zie ook onder Shorea furfuracea, Mig.) 
is bruinachtig en van gemarmerd voorkomen. Deze soort van damar 
batoe wordt in den regel slechts bij toeval gevonden: het zoeken 
ernaar wordt gezegd niet te loonen. Groote overeenkomst daarmede 
vertoont de damar kiling of damar steenkool, die mij werd be- 
schreven als een fossiele hars, welke in Palembang in de bruin- 
kolennesten en ook in de klei- en zandsteenlagen wordt aange- 
troffen zoodat zij misschien afkomstig is van een conifeer. Deze 
dient eveneens voor de verlichting. 


Hopea fagifolia, Mig. (Doona micrantha, Burck, Peta- 


landra micrantha, Hassk.). 
Volksnamen. Mal: Këédemoet (Banka), Tjèngal — Soend.: 
Tjéngal — Jav.: Djémpina, Kawang. 

Boom, tot 40 M. hoog, met zuilvormigen, 1 M. dikken stam, op 
Java zeldzaam voorkomend beneden 500 M. zeehoogte. Het hout 
wordt niet duurzaam geacht en daarom in Z.W. Bantam door de 
inlanders niet voor den huisbouw gebruikt (K. & V. — V, bl. 124). 

De berichten, die ik omtrent Hopea fagifolia uit Zuid-Sumatra 
ontving, komen hiermede echter niet overeen. In Palembang werd de 
tjêngal verstrooid groeiend aangetroffen. Het hout wordt beschreven 
als geelachtig, bruin bestervend, tamelijk hard, niet onderhevig 
aan scheuren en insectenvraat. Het is zeer gezocht voor allerhande 
timmerwerk en komt wegens zijn duurzaamheid en verdere goede 
eigenschappen behalve voor stijlen, balken en ribben bij den huis- 
bouw, ook voor bruggen, steigers en dergelijke aan weer en wind 
blootgestelde werken in aanmerking. Van groote, oude stammen 
maakt de bevolking prauwen, die zeer Quurzaam worden genoemd. 

Scheffer teekende in Hasskarl’s Nut aan, dat tjëngalbast in ver- 
schen palmwijn wordt gedaan om het verzuren te vertragen. 

De stam is hier en daar met knoesten bezet, waaruit hars vloeit 
in dikke, halfvloeibare druppels. Die damar tjngal is helder, zoo- 
lang zij week en kleverig is, doch wordt melkachtig wit of licht- 
geel bij het verharden, wat binnen enkele dagen na het uitvloeien 
plaats heeft. Verweeren doet zij zeer langzaam. Men zegt, dat 
een groote stam 15 tot 20 kati hars levert, welke te Palembang 5 
tot 6 gulden per picol waard zou zijn; vroeger bracht die 8 à9 
gulden op. Overigens wordt damar tjèngal ingezameld voor de 


DAMAR — HOPEA. 501 


verlichting. Opmerkelijk is, dat deze hars, die behoudens haar on- 
doorzichtigheid overeenkomt met damar mata koetjing, daarbij in 
waarde zoo ver achterstaat. 

Steriel materiaal van fjèngal en van tjèngal itam, ontvangen 
respectievelijk van Lematang-Oeloe en van Rawas, vertoonde een 
opvallende gelijkenis met Hopea Lowii, Dyer. 

In het Museum: Hout, hars. 


188/5215. Hopea Mengarawan, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Gérawan, Méngêrawan, Tjèngal batoe 
(Billiton). 


Boom, tot 40 en misschien meer M. hoog en 1.50 M. dik: de stam 
is kaarsrecht, rolrond, met kleine wortellijsten en zeer hoog aange- 
zette kroon. In Zuid-Sumatra wordt hij vrij algemeen aangetroffen. 

Het hout is donkerbruin, tamelijk grof en hoofdzakelijk gezocht Hout. 
voor planken: men bezigt het echter ook wel voor stijlen en 
balken. Het wordt gezegd onder dak buitengewoon, en aan weer 
en wind blootgesteld tamelijk duurzaam te wezen. Het is echter 
niet bestand tegen witte mieren en scheurt in de zon. Groote, 
dikke boomen gebruikt de bevolking voor prauwen, die licht en 
gemakkelijk te hanteeren zijn. 

Den zeer sterken, duurzamen bast bezigt men voor omwandingen Bast. 
van inlandsche woningen; ook wordt hij gespleten tot „latten”’, 
die voor dakribben dienen. 

Aan den stam, en meer nog aan de takken, wordt veel hars af- Damar. 
gescheiden, die in helder citroengele en bijna doorzichtige klom- 
pen of kegels aan den boom hangt. Gewoonlijk wordt ook op den 
grond onder den boom veel hars gevonden, maar die is altijd onzui- 
ver en meestal ook verweerd. Een individu van groote afmetingen 
levert wel eens !/, picol product, doch bij andere exemplaren 
zoekt men daarentegen tevergeefs naar een spoor van harsvorming. 
Die damar wordt voor den handel ingezameld: zuivere, heldere, 
groote stukken worden betaald met f 14 per picol. 

Uit de Lampongsche Districten werd mij bericht, dat daar de 
mêngêrawan damar of m. bêno bewerkt wordt, d.w.z. dat in den 
stam gaten worden gehakt van ca 3 dMS. inhoud met horizontaal 
ondervlak, waarmede men kan aanvangen, als de boom ca 10 jaar 
oud is. De hars vloeit langzaam uit den bovenkant der wond als 
een heldere, kleverige, doch zeer spoedig hard wordende stof, die 
na een dag of acht een melkwitte kleur aanneemt, na een maand 
overgaande in lichtgeel. Doordat nieuwere vloeiingen druipen over 
de reeds verharde massa, ontstaan kegels, waarvan de uiteinden 
aanvankelijk glashelder zijn; wordt zoo'n kegel afgeslagen, dan 
vertoont hij dus verschillende nuances. Met den leeftijd neemt de 
intensiteit van de gele kleur toe. Eens in-de drie maanden wordt 
de hars ingezameld; deze heet in de Lampongs damar hata en 
zij wordt gezegd in ‘den handel te komen als damar mata koetjing. 

Behalve de damar uit de Lampongsche Districten van mêngêrawan 
bëno zijn de harsmonsters, die ik van Hopea Mengarawan heb gezien, 
alle melkachtig en van hetzelfde voorkomen als de hars van Hopea 
fagifolia, Miq. Het is echter niet onmogelijk, dat materialen, thans 
gebracht tot Hopea Mengarawan, bij een grondige bestudeering 


188/5215, 


Hars. 


188/5217 


Botanische 
herkomst, 


292 DIPTEROCARPACEAE. 


van dit geslacht, van deze soort zullen moeten worden afgescheiden. 
De botanische verschillen zijn somtijds gering, zooals in den bouw 
van het vruchtbeginsel en van den stempel. Bij de determinatie van 
het door mij ingezonden incomplete materiaal viel reeds de tref- 
fende overeenkomst op van den méngërawan damar van de Lam- 
pongs met Hopea intermedia, King: van een van de mêngerawans 
van Palembang met Hopea micrantha, Hook. f. en van een anderen 
van Palembang met Hopea Griffithii, Kurz. Omtrent dezen laatsten 
werd medegedeeld, dat de hars wordt ingezameld voor den handel, 
van den voorlaatsten, dat de hars slechts voor eigen gebruik wordt 
gewonnen. Meer materiaal van verschillende plaatsen is echter 
noodig, om een conclusie omtrent de harsen te rechtvaardigen. 
In het Museum: Hout, hars. 


Hopea odorata, Roxb. (Doona odorata, Burck, Hopea 
Sangal, Korth.). 
Volksnamen. Daj.: Sangal (Z. & O. Afd. v. Born). 

Hooge boom: levert langs de Doesoen en de Soengei Bejadjoe een 
schoone, witte hars, njating mata poeasa of njating plèpèk (indien 
van jonge boomen, volgens Korthals??) geheeten. Beide vloeien 
uit de spleten der schors, dus spontaan; versch zijnde is de kleur 
wit of geelachtig getint, half doorschijnend en op de breuk glas- 
achtig. Wegens de vele kleine luchtblassjes is deze damar zoo 
licht, dat zij op het water drijft; zij is daarom het best inteza- 
melen in den regentijd, als de bosschen ondergeloopen zijn, aan- 
gezien er op andere tijden bij het afslaan veel verloren gaat tusschen 
dorre bladeren en in de ruigte (Verhandelingen over de Natuurlijke 
Geschiedenis der Ned. overzeesche bezittingen, Botanie, bl. 75 
en Land- en Volkenkunde, bl. 364). 

Een uit Burma afkomstig monster damar van Hopea odorata 
is onderzocht door het Imperial Institute; de resultaten zijn te 
vinden in Colonial Reports, miscellaneous No. 63 (1909), bl. 185. 
Het van den levenden boom afkomstige product bestond uit groote, 
onregelmatig gevormde tranen van gele kleur, met schitterende, 
onregelmatige breuk en een licht aromatischen reuk. Het smelt- 
punt bedroeg 115° C., het aschgehalte 0.56 °/,, het verzeepings- 
getal 37.1, het zuurgetal 31.5, het estergetal 5.6. De hars was 
geheel in terpentijn en gedeeltelijk in alcohol oplosbaar. 


Shorea spec. div. Tèngkawang. 


Dank zij de onderzoekingen van Burck (Mededeelingen uit ’s 
Lands Plantentuin No. Ill, 1886), zijn de Dipterocarpaceae, die 
op West-Borneo het tEngkawangvet voortbrengen, grootendeels 
bekend. Omtrent de vetleverende Shoreasoorten van Sumatra, die 
trouwens van veel minder belang zijn, bestaat daarentegen nog 
groote onzekerheid. 

Meestentijds wordt het tEngkawangvet afgeleid óók van boomen 
uit de familie der Sapotaceae, speciaal Diploknema sebifera, Pierre, 
doch mij schijnt het toe, dat dit berust op een misverstand, voort- 
gekomen uit de groote overeenkomst van het vet der Diptero- 
carpaceae met dat uit de zaden van sommige geslachten der 
Sapotaceae, hetwelk dientengevolge door met het téngkawangvet 


HOPEA — TENGKAWANG. 293 


18/5217. minder vertrouwde volken wel wordt aangeduid met den naam van 
kawang. Zoo vermeldt ook Rumphius, dat de tEngkawangboomen in 
de binnenlanden van Java voorkomen en men vindt daar inderdaad 
kawangboomen, doch niet de hier bedoelde Dipterocarpaceae. 

Mogelijk bestaat er verband tusschen het voorgaande en het 
verschijnsel, dat in de laatste jaren — het eerst, naar het schijnt, 
uit Noord-Borneo — de tngkawangkernen in Europa worden 
aangevoerd, niet onder hun eigen naam, doch onder dien van 
large illipe, terwijl de naam’ Illipe voorheen was gereserveerd 
voor de zaden van eenige lllipesoorten (Sapotaceae). Dit zal 
mettertijd aanleiding kunnen geven tot groote verwarring en scha- 
de, omdat de ware illipe-noten een boterachtig vet geven, de 
Dipterocarpaceae daarentegen een homogeen, vast vet met hoog 
smeltpunt. Het lijkt mij danook noodzakelijk toe, het conservatieve 
standpunt te blijven innemen, dat féngkawang en illipé verzamel- 
namen zijn, elk met een zeer bepaalde beteekenis, en dat de naam 
téngkawang moet worden toegepast op het product der verschil- 
lende Shorea's en van Ísoptera. 

De wijze van inzamelen en bereiden is in het algemeen op geheel winning. 
Borneo hetzelfde. De eerste betrouwbare en tot in bijzonderheden 
afda'ende mededeelingen omtrent dit onderwerp zijn gepubliceerd in 
de Indische Gids van Febr. 1884, bl. 264, door H. P. A. Bakker, toen 
Controleur in de afdeeling Sanggau der Westerafdeeling van Bor- 
neo. De essentiëele inhoud van die verhandeling is overgenomen 
door Burck (l. c.). Volgens deze berichten geschiedt het als vo'gt. 
Tegen het tijdstip, dat de tEngkawangvruchten zoo rijp zijn, dat 
zij uit zich zelf zullen afvallen, trekken mannen, vrouwen en kin- 
deren het bosch in en vestigen zich daar in tijdelijke hutten. Men 
wacht dan, tot de vruchten vallen. Als het weer onstuimig is, komt 
de oogst spoedig binnen: in het tegenovergestelde geval zijn daar- 
mede wel 6 à 8 weken gemoeid. De vruchten zijn noten, bestaan- 
de uit een harde, houtige, van meer of minder groote, vleugel- 
achtige aanhangselen voorziene schaal, waarin het zaad ligt be- 
sloten; dit zaad is samengesteld uit twee groote, vetrijke lobben 
en een kiem. Die zaadlobben nu moeten afgescheiden en gedroogd 
worden. Volgens een van medio 1912 dateerend bericht van den 
Resident der Westerafdeeling van Borneo gaat men daartoe heden 
ten dage op de volgende wijze te werk. Men laat de vruchten 
kiemen, wat zeer snel kan geschieden door ze op een vochtige 
plaats op hoopen te zetten. Als de kiemen een paar dM. lang 
zijn, springt de noot open en levert het verwijderen van de schillen 
en het afbreken van de kiemen geen bezwaarop. De zaadlobben 
worden vervolgens gedroogd en dan als padi téngkawang ver- 
kocht. Zooals van zelf spreekt, oefent het kiemen een slechten 
invloed uit op het vetgehalte der zaadkernen. Beter was de oude 
werkwijze, zooals die volgens Bakker werd toegepast in het Ka- 
poeasgebied. De ingezamelde vruchten werden naar de hutten ín 
het bosch gebracht, daar door dorschen van de vleugels ontdaan 
en voorloopig op hoopen gezet, die voor regen werden beschut. 
Was het inzamelen afgeloopen, dan vervaardigde men groote kor- 
ven van bamboe, die men niet geheel gevuld (met het oog op het 
uitzetten der vruchten) in de rivier dompelde onder vlotten. Door het 


188/5217. 


Soorten. 


204 DIPTEROCARPACEAE. 


weeken werd de vruchtwand zacht en sprong tenslotte, ten gevolge 
van het zwellen van het zaad, vanzelf stuk. Het weeken werd zeer be- 
vorderlijk geacht aan de houdbaarheid van het zaad, daar dit veel min- 
der vatbaar werd voor boeboek en verder bevond de bevolking, dat 
het persen ter verkrijging van het vet daardoor werd vergemakkelijkt 
en een hooger opbrengst gaf. De duur van het weeken was ver- 
schillend; het beste werd geacht een termijn van 30 tot 40 dagen. 
Bij korteren duur blijft het product aantrekkelijk voor de boeboek 
en een langere duur is van nadeeligen invloed op de kwaliteit 
van het vet. Als de korven uit het water waren gehaald, werden 
de schalen met de hand of door dorschen verwijderd, waarbij de 
sterk gezwollen kernen zich gewoonlijk in vieren splitsten. Indien 
deze met zorg werden gedroogd, kon de padi tEngkawang onge- 
veer een jaar worden bewaard. 

De hier geschetste bereiding langs den natten weg schijnt niet 
veel meer te worden toegepast. Als. men de vruchten niet laat 
kiemen, beheipt men zich, om het tijdroovende weeken te ontgaan, 
door ze te koken of met kokend water te overgieten. Om dan het 
product de gewone bruine kleur te geven, worden de kernen een 
paar dagen begraven. Ook deze handelwijze is echter van nadee- 
ligen invloed op het vet en de op die manier bereide padi téng- 
kawang wordt spoedig door boeboek aangetast. Het drogen ge- 
schiedt òf in de zon, òf boven vuur. Drogen in den rook levert 
steeds inferieur product, ongeacht of de bereiding o verigens goed 
of slecht was. De prijs van de padi téngkawang bedroeg in 1914 
te Pontianak gemiddeld f 14 per picol. 

In den europeeschen handel onderscheidt men volgens Bulletin 
Imp. Inst. 1915, bl. 336, de kernen in zwarte en bruine, waarvan 
de eerste het best zijn: men bevond, dat bij een vochtgehalte 
van ongeveer 4.250/,, de zwarte pl. m. 60% vet bévatten en 
de bruine ca 53 /,. Aangezien beide kwaliteiten moesten worden 
afgeleid van een en dezelfde botanische soort, ligt het voor de 
hand aan te nemen, dat het verschil in samenstelling en uiterlijk is 
toe te schrijven aan de bereidingswijze. Volgens Burck loopt het 
vetgehalte bij de verschillende botanische soorten niet sterk uiteen *) 
en bij goede behandeling is hetzelfde het geval met de eigen- 
schappen van het vet. Een onderzoek van eenige monsters bij het 
Agr. Chem. Lab. te Buitenzorg, leverde de volgende resultaten: 


vet van Smeltpunt. Zuurgetal. Verzeepingsgetal. 
Shorea aptera, Burck SIE WE 5.4 195.3 
S. Gijsbertsiana, Burck 34 „ 8 193.8 
Isopteraborneensis, Scheff. 35 „ 2.5 193.4 


Wijs’ Vetcatalogus zegt, dat tEnkawangvet — in Europa bekend als 
borneo talk —in den handel komt in groenachtige of geelwittestukken 


1). Opmerkenswaard is echter, dat Bakker de têngkawangleverende boo- 
men onderscheidt in eigenlijke en oneigenlijke. De eigenlijke zijn, volgens 
hem, in de W. afdeeling van Borneo: tëngkawang toengkoel (Shorea ste- 
noptera, Burck), f£. rambai (Zie onder Shorea Gijsbertsiana, Burck), £. lajar 
(Sh. Gijsbertsiana, Burck) en f. goentjang (Sh. Gijsbertsiana, Burck var. 
scabra). Tot de oneigenlijke rekent hij: fëngkawang madjaoe (Shorea aptera, 
Burck) en f. férindak (lsoptera borneensis, Scheff.). De eerste categorie is 
volgens hem veel rijker aan vet dan de laatste. 


TENGKAWANG. 295 


188,5217. van een korrelig-kristallijne structuur, aan de oppervlakte bedekt met 
witte naalden van stearine-zuur. De vetzuren zijn voor 70 tot 80 ®/, 
vast. Versch is het zacht en neutraal van smaak; het vormt een uitste- 
kende grondstof voor de kaarsenfabrikatie en is ook geschikt voor 
de zeepziederij. In de inlandsche maatschappij is het, daar waar 
tÉngkawangboomen voorkomen, tengevolge van zijn groote houd- 
baarheid het spijsvet bij uitnemendheid der bevolking, tenminste 
voor zoover het niet voordeeliger wordt geacht om de têngkawang 
te verkoopen en klapperolie te bezigen. Volgens Indische Gids 
1881 —1I1, bl. 364, worden voor de bereiding van têngkawangvet 
voor culinaire doeleinden in de Westerafdeeling van Borneo nooit 
gekiemde of geweekte vruchten gebezigd, omdat het daarvan ko- 
mende vet slechts bruikbaar wordt geacht om te branden, doch 
alleen gedroogde en daarna ontbolsterde vruchten. Bakker noemt het 
op deze wijze bereide vet minjak téngkawang soenti en zegt, dat dit de 
all rfijnste kwaliteit is, die slechts in kleine hoeveelheid voor eigen 
gebruik wordt gemaakt, omdat het rendement zoo gering is. Overi- 
gens vermeldt hij, dat het voor keukengebruik bestemde vet van het 
andere alléén daarin verschilt, dat het na het persen gezeefd wordt. 
Overal elders in den archipel is het têngkawangvet bekend als 
middel tegen mondspruw en als zoodanig ook verkrijgbaar in den 
inlandschen medicijnhandel (Vorderman, Geneesmiddelen I). 

De uitvoer van têngkawangvet is in de laatste jaren onbeduidend: uitvoer. 
hij bepaalt zich tot enkele tonnen door inlanders geperst vet. De 
oliefabrieken te Pontianak hebben wel gepoogd de. grondstof tot 
zich te trekken, doch men zegt, dat achteruitgang van de kwaliteit 
der padi tÉngkawang hen het verwerken daarvan deed staken. 

De uitvoer van têngkawangpitten is uiterst onregelmatig ; verre- 
weg de belangrijkste exporthaven is Pontianak. Van daar werden 
zij in de jaren 1910/14 volgens de officieele statistiek verscheept 
ter hoeveelheid van respectievelijk 340, 713, 8.959, O en 9.673 ton. 
In gewone jaren figureert verder alleen Sambas met een kleinigheid 
onder de exporten, doch 1912 was een z.g. tÉngkawangjaar. Uit 
alle streken van Borneo, en ook uit Palembang, werden toen voor 
het eerst meer of minder belangrijke hoeveelheden verzonden. De 
douane-statistiek vermeldt de volgende cijfers voor nieuwe deel- 
nemers aan den uitvoer: 


Bandjermasin 612 ton. 
Tandjong Redeb zo s 
Samoeda 108: 
Palembang 108 
Tandjong Seilor Goss; 
Pangkalan Boeöen fe AP 
Samarinda d 


In 1914 kwam geen dezer havens boven 60 ton. 

De groote fluctuaties in den uitvoer vinden haar oorsprong in het 
herhaaldelijk mislukken van den oogst. Volgens Bakker beginnen 
de tEngkawangboomen op Borneo in September en October te 
bloeien en worden de vruchten in het laatst van Februari en begin 
Maart rijp. Voor het slagen van den oogst is een lang aanhoudend 
droog seizoen noodig, met geleidelijken overgang naar het natte 
jaargetijde. Een weinig regen is gewenscht, doch zware buien zijn 


296 DIPTEROCARPACEAE. 


noodlottig; zij doen de bloemen verregenen voor het tot vrucht- 
zetting is gekomen, of de jonge vruchten verloren gaan. Daar nu 
in de streken waar de téngkawang thuis behoort de regenbuien, 
vooral in den drogen moesson en in de kentering, meestal gepaard 
gaan met zware winden, spreekt het vanzelf, dat een groote oogst 
uitzondering is. Meermalen bloeien de boomen zwaar, zonder dat er 


iets van den oogst terecht komt. Dat de bloei der téngkawangboo- 


188/5217. 


Hout. 


Damar. 


Hout. 


188/5217. 


men in hun vaderland zoo onregelmatig zou zijn als in de literatuur 
wordt aangegeven — Ridley bijv. vermeldt herhaaldelijk soorten, die 
slechts eens in de 5 tot 7 jaren zouden bloeien — eischt bevestiging. 

Een andere lezing ter verklaring van de onregelmatigheid der 
tEngkawangoogsten is, dat de uitkomsten van de rijstcultuur een 
belangrijken invloed uitoefenen. In een goed rijstjaar zou de dajak 
zich niet moeilijk maken met het inzamelen van vruchten in afgelegen 
wouden. Mislukt echter de rijstoogst, dan begeeft zich de bevolking 
in massa naar de téngkawangbosschen. 

Hoewel niet alle soorten in gelijke mate zijn onderworpen aan 
de luimen van het klimaat, is toch ook op Java, waar een aantal 
soorten van Borneo proefsgewijs is aangeplant geworden, de oogst 
wisselvallig gebleken. 

In het Museum: Vruchten, vetten. 


Shorea acuminata, Dyer. 
Volksnamen. Mal. (volgens Ridley): Méranti paja, Rambai 
daoen, Séraja batoe. 

Groote boom, op het Maleische Schiereiland veelvuldig voorko- 
mend; het hout is hard en dicht en kan worden aangemerkt als een 
goede zware sérajasoort, bruikbaar voor huisbouw, bruggen en voor 
planken (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 25). 

Dezelfde zegt (vide Teysmannia 1901, bl. 43), dat de damar 
rambei daoen van dezen boom afkomstig is; het zou een doorschij- 
nende, gele, in het midden bruinachtige hars zijn. 


Shorea aptera, Burck. 

Volksnamen. Mal. Palembang: Sangkawang (?) — Wester- 
afd. v. Born.: Téngkawang madjaoe, T. saloengsoeng, T. 
soengkasoewoe —Z. & O. Afd. v. Borneo: Téngkawang asoe, 
T. méngkaboeng, T. pasir (?), T. ramboet (Koetei). 

Téngkawangboom met zwaren stam, bij voorkeur groeiend aan 
de oevers der kleinere rivieren op moerassig terrein, doch ook 
hoogerop veelvuldig aangetroffen. In ’s Lands Plantentuin zijn 
eenige exemplaren op betrekkelijk hoog terrein uitgeplant en dra- 
gen daar rijkelijk vrucht. 

Het hout is duurzamer dan dat van de andere in West-Borneo 
téngkawang leverende Shorea’s; het wordt gebruikt voor planken 
en vaartuigen (Burck, Mededeeling No. 3 ’s Lands Plantentuin). 
Foxworthy (Bulletin No. l of. the B. N. Borneo Dept. of Forestry, 
bl. 19) noemt madjaoe een zachte, lichte, om haar roode kleur 
gezochte sëéraja-soort, die bij het drogen niet scheurt of krimpt 
en betrekkelijk vrij blijft van insecten. Bij toezending van een 
monster hout van mêlêbèkan (zie beneden) schreef de Opzichter 
der B.O.W. te Palembang, dat deze houtsoort grof is van vezel, 


188/5217. 


TENGKAWANG — SHOREA. 297 


vrij zacht en gemakkelijk te bewerken: zij is in groote hoeveelheid en 
afmetingen tekrijgenen wordtgebezigd voor huizen-en bruggenbouw. 

De harsmonsters in het Museum, ontvangen van Beraoe, zijn 
verschillend: dat van kajoe gigit is een niet verweerde, bruine, 
heldere damarsoort; dat van kajoe kapalan is ondoorzichtig en 
door een verweeringslaag omgeven; dat van palapak samak is 
sterk verweerd, zeer diep bruin van kleur en ondoorzichtig. 

De vruchten zijn klein, met weinig uitgegroeide kelkslippen, zoo- 
dat deze soort „vleugelloos” is genoemd. Hoewel de boom niet alle 
jaren vrucht draagt, doet hij dat toch veelvuldiger dan de andere 
tEngkawangsoorten. Daar de boomen veelal over het water hangen, 
valt een deel der vruchten in de rivier, die ze meevoert, totdat een of 
ander beletsel ze tegenhoudt. De vruchten hoopen zich daar op 
en worden opgeschept: in den regel zijn zij vermengd met die 
van Isoptera borneensis, Scheff. De op het land vallende laat men 
in goede têngkawangjaren maar liggen: alleen wanneer de andere 
soorten niet dragen, zamelt men ook die in. Het houtgewas on- 
der de boomen wordt dan weggekapt, de grond geheel gezuiverd 
en telkens als een behoorlijke hoeveelheid is afgevallen, worden de 
vruchten, die te klein zijn om ze stuk voor stuk op te rapen, bij 
elkaar geveegd. Dientengevolge zijn zij bij het inzamelen vaak 
reeds ten deele gekiemd, wat de reden is, dat het vet van Shorea 
aptera, toen bereiding van têngkawang langs den natten weg nog 
regel was, werd beschouwd als van minder kwaliteit. Zamelt men 
in, voor het ontkiemen heeft plaats gehad, dan is het product van 
dezelfde kwaliteit als dat van de andere tEngkawangsoorten (Burck). 
Bakker zelf, aan wien het voorgaande op het laatste deel na is 
ontleend, beschouwt evenwel den madjaoe niet als een eigenlijken 
tEngkawangboom en zegt, dat het vetgehalte veel geringer is dan 
van de ware soorten. Op inlandsche wijze persende zou men uit de 
padi niet meer dan !'/, van haar gewicht aan vet bekomen tegen 
ca °/s bij andere soorten. Verder is volgens B. het vet zachter. 

Uit Rawas (res. Palembang) werd mij bericht, dat daar in de 
marga Soeka Pindah Ilir op 15 tot 40 M. zeehoogte een met twijfel 
als Shorea aptera, Burck gedetermineerde boom, mêlébèkan ge- 
heeten, !) wordt gecultiveerd om de vruchten. In de andere marga’s 
dier afdeeling is de mëlëbèkan wel bekend, doch het winnen van 
het vet is er niet, of ten minste niet algemeen, in bee 

In het Musetm: Damar, vruchten, vet. 


Shorea Balangeran, Burck (Hopea Balangeran, Korth.). 
Volksnamen. Mal. : Bélangiran, Kawèh(W. Borneo), Mélangir 
(Banka)—Daj. Z. &O. Afd. v. Born.: Mahambong—Koetei: 
Kahoi. 

Hooge boom van het westelijk deel van den Maleischen Archipel, 
met bijna kaarsrechten stam. In de binnenlanden van Bandjer- 
masin is kajoe bëlangiran naast ijzerhout (Eusideroxylon Zwageri, 
T. & B.) het beste timmerhout; het is roodbruin gevlamd, fijn 
van draad en niet hard, zoodat het zich gemakkelijk laat bewerken. 
Een geringe hoeveelheid hars geeft het weerstandsvermogen tegen 


Dj Filet geeft voor mêlëbèkan Shorea palembanica, Miq. 


Damar. 


Vruchten. 


Hout. 


A a EE rn PE: oe ed mk 


298 DIPTEROCARPACEAE. 


weer en wind en schadelijke insecten (Korthals, Verhandelingen 
over de Nat. Geschiedenis enz., bl. 75). Zoowel van uit Billiton 
als van Bandjermasin werd mij echter bericht, dat bëlangiran, 
hoewel een goede kwaliteit timmerhout, krimpt en scheurt als het 
aan weer en wind is blootgesteld. 

Damar. Van dezen boom wordt een bruine hars, njating mahambong 
ingezameld (Korthals), die volgens De Clercq (No 3117) voor de 
verlichting wordt gebruikt. Een in het Museum uit Boven-Kahajan 
ontvangen niet authentiek monster mahambong damar is een sterk 
verweerde harsklomp zonder handelswaarde. 

In het Museum: Hout. 


183/5217. Shorea ciliata, King. 
Volksnamen. Mal : Koemoes (Mal. Schiereil.). 

Woudreus, 150 à 180 voet hoog, met een omvang van wel 22 voet 
en een stamhoogte van 80 voet (Ridley, Straits Bulletin 1905, bl. 
63). Burn Murdoch (ll, bl. 6), die van den botanischen naam niet 
zeker was, bericht, dat de Koemoes op het Maleische Schiereiland 
voorkomt op de hellingen der bergen beneden 700 voet zeehoogte. 

Hout. Volgens Ridley bezit de boom geen spint; al het hout is hard. De 
maleiers achten het voor huisbouw even goed als penak (Balano- 
carpus spec.) en stellen het daarbij alleen achter, omdat penakhout 
roodbruin besterft, terwijl koemoeshout bleekgrijs wordt en niet 
zoo fraai is. In elk geval is het een voortreffelijk timmerhout; de 
boom is echter op sommige plaatsen bijna uitgeroeid door de kolen- 
branders, omdat hij uitmuntende houtskool levert (Ridley). Burn 
Murdoch zegt, dat koemoes zich glad laat afwerken en een mooie, 
sterke, duurzame houtsoort is, geschikt voor balken, stijlen en 
bruggen. Evenals Ridley vermeldt hij het gebruik in de F. M.S. 
voor dwarsliggers. 

Damar. De hars is volgens Ridley een geelachtig witte damar, die op groote 
schaal wordt ingezameld om te worden gemengd onder penak-hars; 
hij zegt echter, dat zij van inferieure kwaliteit is en op 40 dollars de 
ton werd getaxeerd. Het Imperial Inst. (Selected Reports, Colonial 
Reports miscellaneous 63 — 1909, bl. 182) rapporteerde over een 
met de vorige beschrijving niet overeenkomende !) damar koemoes 
van niet met zekerheid vast te stellen botanische herkomst (Shorea 
spec, rather like Shorea glauca, King) van de F. M. S. Het monster. 
bestond uit een roodachtig bruine, doorschijnende'hars °), gedeel- 
telijk oplosbaar in alcohol en bijna geheel in aether. Het smeltpunt 
bedroeg 94° C., het aschgehalte 0.089, het verzeepingsgetal 72, 
het zuurgetal 72. De oplossing in terpentijn was donker gekleurd 
en droogde, op hout uitgestreken, op tot een niet bijzonder glimmen- ' 
de laag. De waarde werd getaxeerd op + 30°/, van die van damar 
mata koetjing. 


l) Harsen van dezelfde botanische herkomst verschillen echter somtijds 
zoo sterk in kleur en algemeen voorkomen, dat men ze, zoo de afkomst 
niet vaststond, niet zou willen erkennen voor het product van één boomsoort. 
Vooral de blanke harsen vertoonen dit verschijnsel in hooge mate, zoodat 
men uit de beschrijving van een harssoort niet mag concludeeren, dat de 
hars onder alle omstandigheden daaraan moet beantwoorden. 

?) Deze beschrijving past inderdaad op de hars van Shorea glauca, King. 


188/5217. 


188/5217. 


188/5217. 


SHOREA. 299 


Shorea collina, Ridley. 
Volksnamen. Mal.: Balau boekit. 4 
Hooge boom; geheel overeenkomend met den Shorea materialis 
van Ridley en volgens dezen (Straits Bulletin 1910, bl. 183) misschien 
daarmede identiek. Het kernhout is roodachtig bruin, doch het wordt 
donkerder bij blootstelling aan de lucht; het laat zich goed glad 
afwerken. Het komt in gebruik overeen met de zoo juist genoemde 
soort en wordt bovendien gebezigd voor planken en voor meubelen. 
Deze boom geeft voorts een damarsoort van inferieure kwaliteit 
(Burn Murdoch I, bl. 13). 


Shorea Curtiísii, King. 
Volksnamen. Mal. : Méranti tahi. 

Groote boom, 100 à 150 voet hoog. Het hout is fraai lichtrood, 
fijn van draad en mooi geteekend, zoodat het geschikt is voor 
meubelen en voor licht werk in het algemeen (Ridley, Mal. Tim- 
merhoutsoorten, bl. 25). 


Shorea furfuracea, Mig. (S. eximia, Scheff., S. sub- 
lacunosa, Scheff.). 

Volksnamen. Mal.: Këloekoep (Banka), Kêloengkoeng, Koejoeng 
(Zuid-Sumatra), Loengkoengdaoen(Lamp.), Méranti(Billiton). 

Groote boom, tot 40 M. hoog en 1 M. dik, met rechten, rolronden 
stam en zeer hoog aangezette kroon, in Zuid-Sumatra aangetroffen 
op ca 400 M. zeehoogte. 

Het bruine kernhout, dat bijna de geheele breedte van den stam 
inneemt, wordt gezegd tamelijk hard en onder dak duurzaam te 
zijn; het zou niet worden aangetast door worm, doch nogal on- 
derhevig wezen aan scheuren. Het wordt door de inlanders gebruikt 
bij den huisbouw voor stijlen en voor planken. Stakman (Toelang 
Bawang No. 22) noemt het zeer deugdelijk. 

Hars scheidt deze soort in groote hoeveelheid af uit spleten in 
den bast; zij loopt in stralen langs den stam. Nog kleverig zijnde 
is zij troebel en grijs, doch zij verhardt spoedig tot een gele (of tot 
een donkerbruine?) hars, die gemakkelijk in zeer zuiveren staat 
van den stam is af te nemen; zij wordt gebruikt voor de ver- 
lichting. Uit de Lampongs werd mij bericht, dat die hars vroeger 
werd verkocht onder den naam van damar loengkoeng daoen en 
een bericht uit Billiton vermeldt, dat zij daar thans nog voor den 
uitvoer wordt ingezameld en geëxporteerd onder den naam van 
damar batoe; de plaatselijke waarde bedraagt f 1— àf 1.50 p.p. 
en te Singapore zou er het dubbele voor worden betaald. 

Damar batoe is een zeer bekende, algemeen voorkomende, in- 
ferieure damarsoort, die vrij veel wordt uitgevoerd naar Singapore, 
waar zij, naar men zegt, gemalen wordt om er copalgruis mede te 
vervalschen; men heeft wel gepoogd haar onder eigen naam in 
Europa aan de markt te brengen als een goedkoope copal, doch 
daar was er geen afzet voor te vinden. 

Onder damar batoe verstaat men óók harsen, die uit den grond wor- 
den opgedolven of gevonden worden in de beddingen der rivieren. 
De botanische oorsprong daarvan is vooralsnog niet na te gaan. 

De hars van Shorea furfuracea is tweeërlei : sommige stukken zijn 


Hout. 


Damar. 


Hout. 


Damar. 


188/5217. 


Voorkomen. 


Habitus. 


Hout. 


300 DIPTEROCARPACEAE. 


grijsgeel, volkomen ondoorzichtig, met vetglans op de breuk; an- 
dere zijn diepbruin en eenigszins doorschijnend. Het verschil is 
zoo groot, dat men ze zou houden voor het product van twee ge- 
heel uiteenloopende boomsoorten. Ik vermoed, dat onder bepaalde 
omstandigheden de bruine hars overgaat in de gele en aat deze 
laatste tenslotte verandert in een roodachtige, korrelige massa, die 
met de hand is fijn te wrijven, doch eenige stukken, die ik onder 
verschillende condities jn mijn werkkamer bewaarde, zijn in 15 
maanden tijds niet merkbaar veranderd. 
In het Museum: Hout, hars. 


Shorea glauca, King. 
Volksnamen. Mal. : Damar laoet daoen bësar (volgens De 
Clercq), Rasak ')— Atjeh: Simanto, Tapah. 

Hooge, rechte boom, voorkomend op het eiland Simaloer en 
waarschijnlijk ook op Noord-Sumatra. De Javasche Bosch-Exploi- 
tatie Mij. voorheen P. Buwalda & Co. acht dit de meest waarde- 
volle der in massale hoeveelheden op haar concessieterrein op 
Simaloer voorkomende boomsoorten en schreef mij in Augustus 
1915 het volgende: De kammen van de heuvelruggen van dit eiland 
zijn in den regel smalle, grillig verloopende ruggen, bestaande 
uit een kleisoort, die soms zóó hard is, dat zij alleen met pikhouwee- 
len te bewerken is en dan in brokken en schilfers uit elkaar valt. 
Blijft het water op dezen grond lang staan, dan wordt de bovenste 
laag zoo week als stopverf en ten slotte modderig. De ruggen hebben 
uit den aard der zaak een goede afwatering en alleen deze zijn 
met rasak begroeid, in strooken van 20 tot 100 M. breedte. Het 
bestand is daar zeer dicht en bestaat voor het grootste deel uit 
rasak; de minderheid wordt gevormd door andere boomsoorten, 
waaronder de kéroewing batoe een voorname plaats inneemt. Bij 
het bestijgen van een heuvelrug ontmoet men den rasak reeds op 30 
à 60 M. boven de zee; de hoogste toppen zijn 500 tot 600 M. hoog en 
ook daar worden nog goede rasakbestanden aangetroffen. Op de 
waterscheiding, die ongeveer op het midden van het eiland ligt, zijn 
de bestanden zéér mooi; de rasakstrooken op de ruggen daar zijn 
zelfs tot 250 M. breed. 

De boom is zeer hoog en dik; de meest voorkomende stamlengte 
is 18 à 25 M., doch grootere lengten zijn niet zeldzaam; in alle 
bestanden worden exemplaren aangetroffen, waarvan de takvorming 
op 40 M. boven den beganen grond begint. De grootste dikte 
bedraagt 1.60 à 2 M., gemeten boven de wortellijsten ; exemplaren 
met een middellijn van 1.20 à 1.50 M. komen veel voor. 

De stam bestaat bijna geheel uit kernhout; het spint is slechts 
een paar cM. dik en vrij hard, doch het wordt weggezaagd, omdat 
het minder hard is dan het kernhout. Versch bewerkt is de kleur 


!) Speciaal hier moet erop worden gewezen, dat, terwijl volksnamen in 
het algemeen weinig zekerheid geven omtrent de identiteit, dit in het bij- 
zonder het geval is met den naam rasak, die in deze familie, vooral in het 
geslacht Vatica, algemeen is. 

De rasak van Simaloer, waarop deze beschrijving is gebaseerd, is door 
Dr. Boldingh identiek verklaard met Shorea glauca, King. Dr. Smith evenwel 
is van die identiteit niet overtuigd, omreden King’s beschrijving niet klopt 
met het te Buitenzorg ontvangen materiaal van Simaloer. 


SHOREA. 301 


er 


| licht geelbruin, maar het besterft donkerbruin. Het heeft een mooie 
gestrekte vezel en een gesloten structuur, is hard en duurzaam, 
ook in den grond, bestand tegen afwisseling van vocht en droogte 
en tegen witte mieren. Het laat zich goed bewerken en wordt ge- 
bezigd voor zware constructie’s, steiger- en kadewerk, bruggen, 
wagonbouw, dwarsliggers en voor huizenbouw, waar het blank 
gelaten een prachtige afwerking geeft. Het versche hout ís op de 
onderneming gebruikt voor den bouw van huizen en van de fabriek 
en houdt zich uitstekend. Proeven met ringen en uitloogen zijn 
nog in gang; ongeloogd vertoont dit hout kleine windscheurtjes, 
die echter de kwaliteit niet schaden. 

De inlanders gebruiken rasak voor stijlen in den grond, het maken 
van prauwen, spanten voor vaartuigen, roeispanen en ploegen en 
voor stelen van gereedschap (patjoels). Aldus de Javasche Bosch- 
Exploitatie Mij. 

Ridley noemt Shorea glauca, mal.: balau, in Straits Bulletin 
1907, bl. 171 een goede timmerhoutsoort, sterk gelijkend op het 
echte damar laoet, doch in duurzaamheid niet te vergelijken met 
het min of meer mythische oorspronkelijke balau-hout van Pari- 
narium oblongifolium, Hook. f. 

De damar van deze soort is een diep roodbruine, doorschijnende 
homogene harsmassa; het in het Museum aanwezige monster staat, 
wat zuiverheid betreft, boven vele andere damarsoorten uit het 
geslacht Shorea. 

De Javasche Bosch-Exploitatie Mij. berichtte nog, dat de inlan- 
ders onderscheid maken tusschen rasak batoe en r. boeloe: de 
eerste heeft wortellijsten, die tot 3 à 4 M., soms zelfs hooger, oploo- 
pen; de wortellijsten van den rasak boeloe zijn lager, maar breeder 
en dikker. Het hout van den rasak batoe is het hardst en niet zoo 
recht van draad als dat van den r. boeloe, doch het verschil is 
alleen bij nauwkeurige beschouwing waar te nemen. 

In het Museum: Hout, hars. 


188/5217. Shorea Guiso, Bl. 

De maségar van Palembang gelijkt zeer op Shorea Guiso, Bl, 
doch kon daarmede vooralsnog niet met zekerheid identiek worden 
verklaard. Het is een middelmatige boom, 25 à 28 M. hoog en 
80 tot 90 cM. dik, met rechten, rolronden, van kleine wortellijs- 
ten voorzienen stam en hoog aangezette, dichte kroon. Hij werd 
verstrooid groeiend aangetroffen op pl. m. 150 M. zeehoogte. 

Het hout wordt gezegd hard en zeer duurzaam te zijn, ook indien 
het is blootgesteld aan weer en wind; door insecten wordt het niet 
aangetast. 

De damar van den masëgar heeft een eigenaardig bronsachtig 
voorkomen en verweert langzaam; zij wordt echter in slechts ge- 
ringe hoeveelheid afgescheiden en dient alleen voor de verlichting. 

In het Museum: Hout, hars. 


188/5217. Shorea Gysbertsiana, Burck. 
Volksnamen. Westerafd. v. Born.: Téngkawang lajar—Z &O. 
Afd. v. Born. (Sampit): 7. félor (Mal), T. hantêloh (Bekom- 
paisch), Oraj téloei (Daj.). 
De téngkawang lajar uit de Westerafdeeling van Borneo is vol- 


En 


Damar. 


Vormen. 


Hout. 


Damar. 


188/5217. 


Hout. 


Vruchten. 


302 DIPTEROCARPACEAE. 


gens Bakker een zware, laag bij den grond vertakte boom; stammen 
ter dikte van 1 M. zijn niet zeldzaam. Hij groeit bij voorkeur aan 
de oevers van groote rivieren, vooral op de door bochten gevorm- 
de landtongen, waar het leem met zand is vermengd en de grond 
bovendien vochtiger is dan elders: daar vindt men er op sommige 
plaatsen honderden en duizenden bij elkaar. Ook zou hij voor- 
komen op zware kleigronden in het gebergte, doch daar niet zoo 
welig groeien en minder vrucht geven. 

Het hout is licht en zacht en wordt gerangschikt onder de in- 
ferieure soorten; aan weer en wind blootgesteld vergaat het spoedig, 
doch voor planken binnenshuis ís het bruikbaar. 

Als têngkawangboom is hij van minder belang dan Shorea steno- 
ptera en hij wordt op Borneo niet aangeplant, omdat de vruchten 
kleiner en de naar buiten omgeslagen vleugels grooter zijn. Die 
vleugels laten zich niet zoo gemakkelijk door dorschen verwijde- 
ren. Het is (of was) dan ook de gewoonte der inlanders ze onder 
het oprapen af te bijten, hetgeen goede tanden vereischt, daar zij 
zeer vast van weefsel zijn. Als de vrucht gekiemd is, laat de kelk, 
evenals bij de andere soorten, gemakkelijk los. 

Den féngkawang goentjang beschrijft Bakker als een boompje, 
hoogstens 6à7 M. hoog en 0.20 M. dik, het best groeiend op gron- 
den aan den bovenloop van beekjes, die tengevolge van slechte 
afwatering moerassig zijn en zelfs nu en dan onder water staan. 
Hij is veel zeldzamer dan de andere soorten en levert per boom 
slechts een paar kati vruchten op. Ook dezen rekent Bakker echter, 
evenals f. lajar, tot de eigenlijke tEngkawangsoorten. 

In de inleiding van Mededeeling No. 3 uit’s Lands Plantentuin 
geeft Burck voor f. lajar Shorea Gysbertsiana op en voor f. goen- 
tjang Sh. Gysbertsiana var. scabra, doch waarschuwt later (bl. 18) 
tegen het hechten van te groote waarde aan de inlandsche namen. De 
z.g.t. rambaien t. noeron, zegt hij, zijn botanisch van den t. lajar niet 
te onderscheiden evenmin als de t. goentjang, en het kwam hem voor, 
dat deze namen nu éens aan de soort, dan weer aan haar var. scabra 
worden gegeven, welke beide door tusschenvormen in elkaar zouden 
overgaan. De variëteit scabra bezit echter, volgens hem, iets langer 
en breeder vruchtvleugels, die niet naar achteren zijn omgekruld. 

De téngkawang rambai komt volgens Bakker in habitus, groei- 
plaats, houteigenschappen en als têngkawangleverancier geheel 
overeen met den t. lajar: de vruchten zijn volgens hem even groot 
en iets kleiner dan die van den t. goentjang. De téngkawang noeron 
wordt bij Bakker niet vermeld. 

Een geheel andere beschrijving ontving ik van den als Shorea 


Gysbertsiana var. scabra gedetermineerden méranti boenga van. 


Banka. Dit is een boom tot 35 M. hoog en 1.50 M. dik. Van het hout 
werd mij medegedeeld, dat het onderhevig aan scheuren en niet 
bestand is tegen weer en wind, doch dat het door boeboek niet wordt 
aangetast. Men gebruikt het meest voor planken: de hardere wor- 
tellijsten dienen voor het vervaardigen van wielen voor kruiwa- 
gens. Aan bereiding van têngkawangvet doet men op Banka niet, 
zoodat daaromtrent niets werd gemeld. 


Niet alleen de inlandsche nomenclatuur, doch ook de botanie » 


van de door Burck bedoelde vormen is verward. Uit Sintang ont- 


hedde a” 4 


nende eneen heten” Dm nn renate 


188/5217. 


SHOREA. 303 


ving ik materialen, gedetermineerd als Shorea Gysbertsiana, Burck, 
onder de namen /ajar en rambai; een andere maal werd mate- 
riaal van denzelfden boom van daar ontvangen onder den (fou- 
tieven?) naam van f. foengkal, terwijl toen f. rambai werd ge- 
determineerd als S. G. var scabra, met de mededeeling echter, 
dat deze variëteit bij verdere bestudeering van de Dipterocarpa- 
ceae wellicht tot zelfstandige soort zou moeten worden verheven. 
Uit Sampit ontving ik, behalve onder de reeds als volksnamen 
vermelde namen, zelfs materiaal van tëngkawang madjaoe, dat met 
eenigen twijfel werd gebracht tot S. Gysbertsiana. Als aan deze 
laatste na verwante soort werd beschouwd een soort, te Sampit 
bekend als féngkawang tinggang. 


Shorea Koordersii, Brandis. 
Volksnamen. Mal. Mol.: Ténang — Ternate: Salo téna — 
Alf. Minah.: Asi-asin, Haro, Rama woering, Waro. 

Woudreus, 50 à 55 M. hoog en 2 tot 3 M. dik, verbreid over 
Celebes en de noordelijke Molukken. Het hout is geschikt voor 
balken en planken, mits onder dak gebruikt (Koorders, Mina- 
hassa). Volgens Ham wordt tênanghout gerekend tot de bruikbare 
houtsoorten en dient het op Obi o.m. voor prauwen. 

Koorders vermeldt terloops, dat Shorea Koordersii een infe- 
rieure damar geeft, doch dit moet onjuist zijn, omdat het de leve- 
rancier is van een soort van damar mata koetjing, de damar ténang 
van de noordelijke Molukken, waaromtrent Ham uitvoerige me- 
dedeelingen doet in Tectona 1911, bl. 217. Ham bericht, dat de 
hars in groote, spits toeloopende, druipsteenvormige klompen 
aan de takken van sommige, meestal oude, vrijwel onbeklimba- 
re boomen hangt. Een van de manieren om die hars te bekomen, 
is de afgevallen stukken op te rapen, doch veel meer volgt men 
de radicale methode van vellen van de exemplaren welke hars- 
klompen dragen. Tegenover die wijze van exploiteeren staat Ham 
niet vijandig: het voortbrengen van hars, zegt hij, ís een infectie- 
ziekte (wat verklaart, waarom niet alle individuen harsdragend zijn) 
en ook naar het beweren van de inlanders geeft een boom de 
hars slechts eens in zijn leven. 

Volgens mij door den administrateur der Batjan Exploitatie Mij. 
verstrekte gegevens levert een boom gemiddeld twee petroleum- 
blikken hars op. Ham zegt, dat de minimum opbrengst per boom 
moet worden gesteld op !/, picol, omdat een kleiner hoeveelheid 
de moeite van het kappen niet beloont. Het maximum stelt hij 
met eenigen twijfel op 3 à 5 picol. 

De beschrijving, die hij geeft van de damar van dezen boom, 
past zeer goed ook op de andere soorten van damar mata koetjing. 
Zij munt uit door zuiverheid: ook niet gereinigde stukken hebben 
dikwijls een tamelijk zuivere oppervlakte. Alleen oudere stukken 
zijn in den regel omgeven door een soms vrij dikke, aardachtige 
verweeringskorst, die op puimsteen gelijkt, doch veel zachter is. 
Stukken, welke lang op den vochtigen grond of tusschien bladatval 
hebben gelegen, zijn vaak nagenoeg geheel verweerd. De gereinig- 
de damar is gewoonlijk dof en wit bestoven. De breuk is glad 
en schelpachtig en bezit een zuiveren glasglans. Luchtbellen komen 


Hout. 


Damar. 


188/5217. 


Hout. 


188/5217. 


Hout. 


Damar. 


304 ____ DIPTEROCARPACEAE. 


in zeer verschillende hoeveelheid voor: sommige brokken bezitten 
er zooveel, dat ze poreus schijnen, terwijl andere ze bijna volkomen 
missen. Meestal echter zijn die bellen klein en tamelijk talrijk. 
De in het Museum aanwezige sorteeringen van damar ténang 
bevatten naast lichtgele, met Ham’s beschrijving overeenkomende 
monsters, ook rose gekleurde en zelfs diep bruine. 

Het Agr. Chem. Lab bepaalde van eenige monsters damar tênang 
van Batjan en Obi het smeltpunt, het verzeepingsgetal, het zuurgetal 
en het percentage onoplosbaar in alcohol. Het smeltpunt vari- 
eerde tusschen 73 en 76° C., het verzeepingsgetal tusschen 14 en 
20, behalve voor fragment (No. 567), waarvoor 45 werd gevonden. 
Het zuurgetal ligt tusschen 13 en 27, het laatste weer voor frag- 
ment. Onoplosbaar in alcohol bleek ca 25 0/,. 

In het Museum: Hout, hars. 


Shorea lepidota, Bl. (S. nitens, Mig, Vatica lepi- 
dota, Korth.). 

Volksnamen. Mal. : Méranti béras, M. djawi (S.W.K.), Méranti 
hitam (Palemb.), Meranti sëpan (Palemb.), Séngkawang, 
Téngkawang lêsoem (Borneo). 

Hooge boom van het westelijk deel van den archipel. Volgens 
de getuigenis der inlanders munt het lichtbruine, naar het roode 
overhellende hout-uit door buitengewone duurzaamheid en volgens 
onze ondervinding geeft het lichte en zeer bruikbare kolen (Kort- 
hals, Verhandelingen over de Nat. Geschiedenis enz., Botanie, bl. 
73) Uit Rawas werd mij daarentegen bericht, dat het hout van mé- 
ranti hitam niet zeer duurzaam wordt geacht en dat het wordt ge- 
bezigd voor planken en ribben. 


Shorea leprosula, Mig. 
Volksnamen. Mal. Palemb.: Mérantíi boenga, M. boewah. 

Groote boom van het westelijk deel van den Maleischen Ar- 
chipel, tot 40 M. hoog en 1.20 M. dik, met zeer rechten, van 1.50 
M hooge, stevige wortellijsten voorzienen stam en hoog aange- 
zette, ijl bebladerde kroon. 

Het hout is onder dak vrij duurzaam, doch nogal onderhevig 
aan scheuren en het wordt door insecten aangetast; het is gemakke- 
lijk te bewerken. De inlanders gebruiken het veel voor vloerplanken. 
Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 22) vermeldt, dat het voor 
planken, pakkisten enz. gezochte hout, hetwelk te Singapore be- 
kend staat als séraja batoe, wordt gezegd afkomstig te zijn van 
Shorea leprosula en Sh. Maranti. 

Uit Palembang werd mij bericht, dat de bast hars doet uitvloeien 
in den vorm van melkachtige of troebele tranen, die spoedig ver- 
weeren. Dergelijke tranen vindt men overal, zoowel aan den stam als 
aan de kleinste takken. De uitvloeiing is evenwel zoo gering, dat 
niemand eraan denkt haar in te zamelen. Onder den grond echter, 
tusschen de wortels en de wortellijsten, vindt men bij zeer oude 
boomen harsplaten ter dikte van 2 à 3 cM., die door de bevol- 
king damar daging worden genoemd. Deze platen, welke worden 
opgespoord met behulp van aangepunte ijzeren staven, zijn aan 
de oppervlakte verweerd en krijtachtig, inwendig week: na af- 


188/5217. 


188/5217. 


SHOREA. 305 


bikken en zuiveren wordt die hars tegen ongeveer f 3.50 p.p. in den 
handel gebracht, vermoedelijk alleen voor gebruik in de inlandsche 
geneeskunde. Ook Boorsma deelde in het Jaarboek 1906 mede, 
dat hem gebleken was, dat de uit de Lampongsche Districten aan- 
gevoerde damar daging, rémék daging of damar sêla van den ba- 
taviaschen medicijnhandel, afkomstig is van Shorea leprosula, Miq. 
en dat die in den regel wordt ingezameld aan den voet van den 
boom. In Midden-Java heet dezelfde of een soortgelijke hars mak. Te 
Batavia worden als r&mék daging nog andere harsen verkocht, die 
ik niet kan thuis brengen. Het is overigens een zeer onbelangrijk 
medicament. Rumphius (Il, bl. 173) kende ook reeds een rémék 
daging of Resina carneola: terecht zegt hij, dat er meerdere 
stoffen van dien naam zijn en hij beschrijft er een van Karimata. Om- 
trent het gebruik deelt hij mede, dat de hars wordt gemengd onder 
djedjamoe’s, die aan kinderen en jonge meisjes worden toegediend 
met het doel de spieren te versterken en hard te maken. 

Boorsma teekent in Jaarboek 1906 nog aan, dat men te Semarang 
onder daging heel iets anders verstaat, nl. zwarte schijfjes, be- 
reid door kool van djatihout met verschillende geneesmiddelen 
en water te stampen, het verkregen deeg in stukjes te verdeelen 
en die, na kneden in den gewenschten vorm, te drogen. 

In het Museum: Hout, hars. 


Shorea macroptera, Dyer. 
Volksnamen. Mal. (volgens Ridley): Képoeng, K. hantoe, 
K. segan, K. selawang. 
Statige boom, 60 à 80 voet hoogen ongeveer 2 voet dik, zonder wor- 
tellijsten, voorkomend in het westelijk deel van den Mal. Archipel. 
Het hout is donkerrood en wordt als niet zeer goed beschouwd, 
maar toch als bouwhout gebruikt. Deze boom levert ook een 
soort van damar (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 24). Blij- 
kens Teysmannia 1901, bl. 43, is die hars donkerbruin van kleur, 
onregelmatig gemengd met geel. De damar képoeng djalor van het 
Mal. Schiereiland, welke bestaat uit pijpvormige stukken, aan den 
buitenkant bruin, meer naar binnen geel, met een dof olijfbruin 
hart, zou volgens Ridley insgelijks van deze soort afkomstig zijn. 


Shorea Maranti, Burck (Hopea Maranti, Mig). 
Volksnamen. Mal.: Méranti boenga (Palemb.). 

Boom, bekend van Malakka, Sumatra en naburige eilanden, 
volgens Brandis misschien niet soortelijk verschillend van Shorea 
leprosula, Miq. (zie aldaar). Het is een boom, ongeveer 35 M. 
hoog en 1.50 M. dik, met rechten stam, voorzien van stevige, tot 
1 M. hooge wortellijsten. Het hout laat zich gemakkelijk zagen 
en wordt door de inlanders gebruikt voor vloerplanken en on- 
bewerkte stijlen. Onder dak wordt het duurzaam genoemd, doch 
aan weer en wind blootgesteld vergaat het spoedig. Als het nat 
wordt gebruikt, is het sterk onderhevig aan scheuren en wordt 
het aangetast door insecten. 

Hars levert deze soort in geringe hoeveelheid: zij vloeit spontaan 
in dikke druppels uit knoesten en scheuren en verweert spoedig: 
harsklompen van eenige beteekenis worden gezegd zelden of nooit 


‚Hout. 


Damar. 


Hout. 


Damar. 


306 DIPTEROCARPACEAE. 


voor te komen en men maakt er daarom geen werk van. Bij ma- 
teriaal, mij toegezonden onder den naam van mêranti abang en 
met twijfel tot dezelfde soort gebracht, werd evenwel bericht, dat 
hij buitengewoon rijk is aan hars van een heldergele kleur. 

In het Museum: Hout, hars. 


18/5217. Shorea Martiniana, Scheff. 
Volksnamen. Mal.: Tengkawang pinang. 

Boom uit Sambas, door Burck (Mededeeling No. 3 uit ’s Lands 
Plantentuin) genoemd onder de tngkawangleverende boomen en 
volgens Greshoff (Schetsen, bl. 243) een belangrijke damarprodu-- 
cent. Beide voortbrengselen zijn mij nog onbekend. 


18/5217. Shorea materialis, Ridley. 
Volksnamen. Mal.: Balau bêtoel. 
Groote, zware boom van het Maleische Schiereiland, 120 tot 
150 voet hoog bij een omvang van 10 voet, groeiend op lichte 
gronden nabij de kust. Het spint is 2 à 3 inch dik, lichtgeel, 
Hout. het kernhout lichtbruin, doch aan de lucht de kleur aannemend 
van djatihout. Het is middelmatig hard, zeer sterk, maar niet 
goed glad af te werken. Het is geschikt voor steigers, bruggen, 
balken en ín het algemeen voor alle doeleinden, waarbij het aan- 
komt op sterkte, ook wordt het gebruikt voor het bouwen van 
booten (Burn Murdoch 1, bl. 11). 
Damar. Dezelfde zegt, dat deze boom in kleine hoeveelheid damar levert, 
overeenkomende met die van Balanocarpus maximus, King. 


1883/5217. Shorea parvifolia, Dyer. 

Volksnamen (volgens Ridley). Mal: Méranti daoen kêtjil, M. 

kerap, Séraja samak. 
„Boom van het Maleische Schiereiland, omstreeks 100 voet hoog 
en 3à4 voet dik, die een roodachtig, tamelijk zacht en niet zeer 
Hout. zwaar hout oplevert, waarvan de spleten zijn opgevuld met damar; 
het is zeer onderhevig aan scheuren, doch wordt gerangschikt onder 
de goed ordinaire séraja’s (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 24). 


188/5217. Shorea rigida, Brandis. 
Volksnamen. ? 
Groote boom van het Mal. Schiereiland, 100 en meer voet hoog. 
Hout, Het roode kernhout is vrij zwaar en geschikt voor meubelmakerswerk 
(Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 25). 


188/5217. Shorea scaberrima, Burck. 
Volksnamen. Westerafd. v. Born. : Téngkawang babi, T. ba- 
nei, T. goendjing, T. loemoet. 

Téngkawangboom, vooral in de afd. Sambas van de Westeraf- 
deeling van Borneo van groot belang. De vrucht heeft eenige 
overeenkomst met die van Shorea stenoptera, Burck, doch is veel 
kleiner (Burck, Mededeeling No. 3 uit ’s Lands Plantentuin). 


188/5217. Shorea selanica, Bl. 
Volksnamen. Mal. Mol.: Kajoe bapa — Alf. Z. Boeroe: Ba- 
hoet, Bijahoet — Obi: Baoe lamo. 
Woudreus, voorkomende in de Molukken, vooral op Boeroe. 


nd en rp 


SHOREA. 307 


1883/5217. De stam is volgens het Indisch Archief 1849, bl. 560, meestal kaars- 


recht en meet bij een middelmatigen boom tot dan de hoofdtakken 
meer dan 100 voet; hij wordt daar zeer geschikt genoemd voor 
masten. Ook Teysmann zegt (Natuurk. Tijdschr. v. Nl. dl 23, 
bl. 317 en 320), dat de stammen der op de grens tusschen schraal 
en vruchtbaar terrein groeiende kajoe bapa worden aangeprezen 
voor masten. Volgens Duyfjes’ Houtcatalogus zou daarentegen 
deze boom minder geschikt zijn voor mast- en rondhout, doch 
goed voor planken, hoewel die onderhevig zijn aan scheuren. Ham 
(Tectona 1911, bl. 336) noemt het hout van den baoe lamo hard 
en vermeldt, dat het gebruikt wordt voor prauw- en huisbouw. 

Damar produceeren sommige individuen in groote hoeveelheid, 
zoowel aan de takken als aan den stam. De aan den boom ge- 
vonden stangen van jonge formatie zijn volgens Ham massief, 
geheel ondoorschijnend en witachtig geel van kleur. De dwars- 
breuk, die den concentrischen bouw goed doet uitkomen, heeft 
een zwakken glans en is glad, een weinig schelpachtig. De klompen 
aan den voet van den boom en die op den grond liggen doen denken 
aan hoogovenslakken: de buitenkant ervan is zwartachtig, poreus, 


oneffen, hier en daar glasachtig en ten deele ook aardachtig. Op 


de breuk blijken de buitenste lagen hoofdzakelijk uit een zwart- 
achtige hars te bestaan met tamelijk sterken vetglans en gladde, 
schelpachtige breuk; het inwendige bestaat grootendeels uit een 
nogal poreuze, fraai roodbruine harsmassa, waarin zich streeps- en 
pleksgewijze gedeelten bevinden van dezelfde kleur als de stukken 
aan den stam. Op de breukvlakte is dit inwendige deel der stukken 
ruw en oneffen en het brokkelt gemakkelijk af (Ham). Op den 
duur verandert het voorkomen van deze hars: terwijl de gele kleur 
van rand en plekken behouden blijft, gaat het rood van de hoofd- 
massa over in een schier niet te beschrijven kleur, het meest 
herinnerend aan bruin hoorn en koffie met veel melk. Ham zegt, 
dat damar baoe lamo, die bij het verbranden een aangenamen 
harsgeur verspreidt, door de bevolking wel wordt ingezameld 
voor fakkels, doch dat de opbrengst niet groot is. Uitgevoerd 
wordt zij niet, naar het mij voorkomt zou ook de waarde de 
kosten van inzamelen en schrapen, die op Obi getaxeerd werden 
op f 15 p.p., niet dekken. 

Rumphius, die damar selan beschouwt als een verzamelnaam 
voor de harsachtige uitscheidingen van Dipterocarpaceae in alge- 
meenen zin, zoodat zijn berichten (ll, bl. 168) omtrent den Dammara 
selanica omzichtig dienen te worden gehanteerd om uit te lezen, 
wat inderdaad op Shorea selanica, Bl. betrekking heeft, onder- 
scheidt zooals gewoonlijk een mannetje en een wijfje, waarbij het 
al of niet produceeren van hars een voorname rol speelt. Het hout 
van. het wijfje is volgens hem lichter en weeker dan dat van het 
mannetje, niet geschikt voor bouwhout en evenmin om te branden, 
hoewel het zeer rijk is aan hars. Dat van het mannetje is licht- 
rood, bruin bestervend als het hout van Intsia amboinensis, dat 
het ook in hardheid en zwaarte wel gelijkt. Het kajoe bapa is ech- 
ter veel grover van draad, niet zoo duurzaam en het laat zich ook niet 
zoo glad afwerken. Hier en daar heeft het aderen van witte hars, 
die er bij het bewerken uitvalt, hetgeen de planken ongelijk maakt. 


Hout. 


Damar. 


Vormen. 


188/5217. 


Hout. 


188/5217, 


188/5217, 


Cultuur. 


308 DIPTEROCARPACEAE. 


Het mannetje levert wel bouwhout, doch weinig hars, die wit en 
broos is en niet wordt ingezameld; de harsafscheiding vangt pas 
aan óp hoogen leeftijd. Ook het wijfje produceert zijn hars eerst, 
als het een groote boom is geworden, doch dan is, volgens Rum- 
phius, de uitvloeiing ook enorm. Zonder inkapping zweet de 
hars zoo overvloedig uit alle scheuren en groeven, als hem van 
geen ander gewas bekend was. Men vindt aan dezen boom kegels 
hangen van klinkklaar hars, 3 tot 4 voet lang en een dijbeen dik; 
kegels van een arm dik zijn zeer gewoon. Die aan de lucht spoe- 
dig verhardende damar, waarvan ik de beschrijving oversla, heeft een 
geur als harpuis en riekt ook bij verbranden niet onaangenaam, echter 
niet zoo, dat men haar voor een welriekende harsmag houden, hoewel 
de makassaren de schoonste stukjes (zouden) gebruiken bij het 
vervaardigen van gemeene doepa, om den geur te versterken. 

Deze hars wordt door de inlanders gebezigd in de plaats van : 
harpuis om de vaartuigen te pekken; zij wordt steenhard. In tegen- 
stelling pik of harpuis laat zij zich echter boven het vuur niet alleen 
smelten, doch men moet er klapperolie bij doen, wat groot be- 
zwaar oplevert. Als de O. 1. C. gebrek had aan harpuis voor hare 
schepen, liet zij 10 pond harpuis met 30 pond damar selan 
en 1 L. klapperolie tezamen smelten. Voorts worden van damar 
selan toortsen gemaakt, die echter sterk knetteren en bij harden 
wind uitwaaien. De hars heet op Ternate salo garo, op Ambon 
(Alf.) kamal lilan (Rumph.). 


In het Museum: Hout, hars. 


Shorea sericea, Dyer. 
Volksnamen. ? 

Boom, bekend van het Mal. Schiereiland en van Borneo, om- 
streeks 60 voet of meer hoog. Het hout is lichtrood met een fraaien 
glans, terwijl de ringen rood en de stralen zilvergrijs zijn. Het is 
een zeer goede séraja-soort, geschikt voor planken en voor meu- 
belmakerswerk (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 25). 


ShoreaSingkawang, Burck(Hopea Singkawang.Mig ). 
Onvolledig bekende soort van Sumatra. Omtrent een met twij- 
fel daartoe gebrachten boom, in de res. Palembang séngkawang 
pinang geheeten, deelde een controleur van Rawas mede, dat 
die in zijne afdeeling in het wild groeit en in de nabijheid 
der doesoens langs de Rawas beneden 250 M. zeehoogte door 


‚de bevolking ook wordt aangeplant, om het vet, dat uit de 


vruchten kan worden geperst. 
Van Shorea Singkawang, Burck vermeldt Miquel, dat inderdaad 
de vruchten een soort van têngkawangvet leveren. 


Shorea stenoptera, Burck. 
Volksnamen. W. Afd. v. Borneo: Têngkawang toengkoel. 
Boom, in voorkomen, groeiplaatsen en houteigenschappen vol- 
komen overeenkomend met téngkawang lajar (Shorea Gysbertsiana, 
Burck). Het is de beste van alle téngkawangboomen, de eenige 
soort die in de Westerafdeeling van Borneo wordt aangeplant. Dit 
geschiedt op de volgende wijze. Een stuk bamboe van 20 à 30 cM. 


188/5217. 


SHOREA. 309 


lengte wordt gevuld met aarde en de vrucht daarop gelegd. Deze 
loopt spoedig uit en na 3 à 4 maanden heeft.men plantjes met 
een stammetje ter hoogte van !/, M. en vier blaadjes. Dan wor- 
den de restanten der zaadlobben verwijderd en de planten met 
bamboe en al in den vollen grond uitgezetop de afgeladangde velden, 
eenige maanden nadat de laatste rijstoogst is binnengehaald, zonder 
dat er iets aan het veld gedaan is. Men plant onregelmatig en altijd 
veel te dicht, soms slechts één of twee vadem van elkaar, uit 
overweging, dat toch steeds een deel in den strijd om het bestaan 
te gronde gaat. De plantjes worden aan hun lot overgelaten en 
groeien met de spontaan opschietende vegetatie op. Eerst in het 
eerstvolgende têngkawangjaar komt men bij den aanplant terug om 
het wildhout te vellen, waardoor de tngkawangboomen wat lucht 
krijgen: uitdunnen van de te dicht staande in leven gebleven exem- 
plaren wordt echter nagelaten, doch schijnt vroeger wel plaats te 
hebben gehad. Eerst als de boomen werkelijk vruchtdragen, kapt 
men al het wildhout weg met het doel het inzamelen van de vruchten 
mogelijk te maken en te verhinderen, dat apen en andere dieren 
langs dat wildhout gemakkelijk van den eenen boom op den an- 
deren kunnen komen. De groeisnelheid is afhankelijk van de om- 
standigheden waaronder de boomen verkeeren; sommige dragen 
reeds in het 8e levensjaar enkele vruchten, maar het schijnt regel 
te zijn, dat zij niet voor hun 12e of 13e jaar in productie komen 
(Bakker). In Indische Gids 1881 —Il, bl. 364, wordt opgegeven, 
dat zij reeds in het zesde jaar beginnen vrucht te dragen en na 
het 10e jaar in volle productie zijn. Oude boomen, op geschikten 
bodem geplant en goed ontwikkeld, kunnen, naar men zegt (Bak- 
ker), in goede jaren een hoeveelheid vruchten opleveren voldoende 
voor 100 gantang padi têngkawang. Dooreengenomen zou men 
voor goede boomen rekenen op 20 tot 40 gantang. Het gewicht 
van 100 gantang padi tEngkawang varieert naar de bereiding tus- 
schen 2.3 en 3 pic. en zal gemiddeld 27 à 2.8 pic. bedragen, indien 
bereid van vruchten die men heeft laten kiemen. 

In den cultuurtuin te Tjikeumeuh werd Shorea stenoptera inge- 
voerd in 1886 en toen in 1898 de vruchtdracht nog steeds op zich 
liet wachten, hoewel de groei gunstig wordt genoemd, werd in het 
Verslag (bl. 26) gezegd, dat hij voor cultuur (op ondernemingen) 
niet in aanmerking schijnt te kunnen komen. Ook drie jaar later 
bloeide van den geheelen aanplant nog geen enkele boom, terwijl 
geïsoleerd staande exemplaren wèl vruchtzetten. 

Greshoff (Schetsen, bl. 243) noemt Shorea stenoptera, Burck 
een soort, die ook belangrijk is als damar-leverancier, maar dit 
eischt bevestiging. 

De vruchten zijn de grootste van alle bekende tëngkawang- 
soorten; zij zijn 6 cM. lang en 4 cM. breed. De tot vleugels uit- 
gegroeide kelkslippen zijn niet of weinig langer dan de vrucht 
zelf en hoogstens 1.5 cM. breed. 

In het Museum: Vruchten, vet. 


Shorea ?Teysmanniana, Dyer. 
Volksnamen. Mal.: Sasak (Banka). 
Tot 30 M. hooge boom, met rechten, rolronden, 1.25 M. dikken, 


Opbrengst. 


Damar. 


Vruchten. 


Hout. 


Bast. 


188/5217. 


188/5218. 


188/5218. 


188/5219. 


Cultuur. 


310 DIPTEROCARPACEAE. 


van hooge wortellijsten voorzienen stam. Het hout dient alleen voor 
planken, die onderdak moeten worden gebruikt en onderhevig 
zijn aan scheuren, doch niet door boeboek worden aangetast. De 
wortellijsten leveren een duurzamer materiaal, waarvan men op 
Banka wielen voor kruiwagens maakt. De schors wordt gebezigd 
voor omwanding van inlandsche huizen. 

In het Museum: Hout. 


Shorea utilis, King. 
Volksnamen (volgens Ridley). Mal.: Damar laoet No. 1. 
Prachtige boom van het Maleische Schiereiland, slechts groeiend 
op enkele plaatsen, vooral nabij de zee. Het hout ís donkerbruin 
van kleur, versch gekapt geelbruin, harsachtig, zwaar, veerkrachtig, 
sterk en opmerkelijk taai; het is zeer duurzaam en een van de 
beste harde houtsoorten van het schiereiland, doch de boom is 
helaas bijna uitgeroeid (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 25). 
Wellicht is dit een onzer damar laoet-soorten van Noord-Sumatra. 


Parashorea lucida, Kurz (Shorea lucida, Mig). 
Volksnamen. Mal. S. W. K.: Méranti hitam, Soeranti, Timbalon 
(Midden-Sumatra). 

Hooge boom van Sumatra's Westkust, veel voorkomende langs 
de baai van Troesan, ook in Loeboek Basoeng en XIl Kota (Pria- 
man) bekend. Hij levert een zeer deugdelijke mêranti-soort, bijzonder 
donker van kleur, voor planken zeer geschikt; dit hout wordt 
bij voorkeur gebezigd voor den aanmaak van prauwen (Cordes 
in het Tijdschr. d. Ind. Mij. v.N. & L. dl 14, bl. 176). 


Parashorea stellata, Kurz (Shorea stellata, Dyer). 
Hooge boom, hier genoemd om den naam damar laoet vast 
te leggen, dien Burn Murdoch (Il, bl. 6) ervoor vermeldt en die 
wordt gegeven aan een categorie van donkere, zware, duurzame 
houtsoorten uit deze familie, voornamelijk van het geslacht Shorea. 
Ridley echter beschrijft Parashorea stellata in Straits Bulletin 1907, 
bl. 170, onder den naam van tjèngal, als een 100 tot 150 voet hoogen, 
4 à 5 voet dikken boom, die een zachte, lichtbruine, nog al lichte, 
vrij goede houtsoort oplevert. Volgens dien zou het dus zijn een 
vertegenwoordiger van de categorie van lichte, niet zeer duur- 
zame houtsoorten, welke op het Mal. Schiereiland worden samen- 
gevat onder den naam séêraja. 


Isopteraborneensis, Scheff. (Hopea lanceolata, De Vr.?). 
Volksnamen. Mal.: Péngantasan (S.O.K.), Singkawang ta- 
rindak (Palemb.)— W. Afd. v. Borneo: Téngkawang têrin- 
dak —Z. & O. Afd. v. Born. (Sampit): 7. klépèk (Daj.), T. 
plépèk (Mal), 7. tanggoei. 

Téngkawangboom van groote afmetingen van het westelijk deel 
van den Maleischen Archipel, bij voorkeur groeiend aan de oevers 
der kleinere rivieren op moerassig terrein. Zeer goed gedijt hij 
echter ook op hooger gelegen gronden. In Palembang komt hij voor, 
zoowel wild als gecultiveerd, o.a. langs de geheele Rawas tus- 
schen 15 en 200 M. boven de zee. In den cultuurtuin te Tjikeu- 


see vr EP EE TEM TFT "7 


Edine ten ee ted EE dn 


SHOREA — BALANOCARPUS. 311 


meuh zijn de boomen, blijkens Van Romburgh’s Aanteekenin- 
gen (bl. 59), geplant op een afstand van 3.50 M. en begonnen zij te 
produceeren op 6-jarigen leeftijd. Daar bloeit deze soort geregeld 
elk jaar in Augustus en zijn de vruchten rijp in October. Om deze 
reden en den betrekkelijk jeugdigen leeftijd, waarop de productie aan- 
vangt, zou zij dus een voorsprong hebben op de andere têngkawang- 
leverende boomsoorten, beschouwd van het standpunt van geschikt- 
heid voor europeesche cultuur. Gegevens om te beoordeelen òf de 
cultuur loonend zou kunnen zijn, ontbreken evenwel. 

Het hout is volgens Bakker hard en zwaar en bestand tegen 
vocht: op Br. Noord-Borneo staat het bekend als een van de beste 
harde houtsoorten uit de familie der Dipterocarpaceae. 

Hars schijnt deze boom niet in belangrijke hoeveelheid te le- 
veren; twee in het Museum aanwezige monsters bestaan uit kleine 
stukken van een inferieure damar. 

De vruchten hebben de grootte van een knikker en bezitten vijf 
bijna ronde kelkbladen. Het vet staat volgens Burck op Borneo 
niet zoo goed aangeschreven als dat van de andere têngkawang- 
soorten, waarschijnlijk omdat er weinig zorg aan de bereiding wordt 
besteed. Het is echter, zegt hij, van dezelfde uitmuntende hoeda- 
nigheid, indien de vruchten worden ingezameld alvorens kieming 
is ingetreden. Van Romburgh deelt evenwel mede, dat de zaden 
veelal reeds aan den boom kiemen. 

Bakker rekent den fêrindak niet tot de eigenlijke têngkawang- 
soorten, evenmin als den madjaoe (Shorea aptera, Burck), welks 
vruchten even groot zijn. Reeds is medegedeeld, dat de door opvis- 
schen verkregen vruchten gewoonlijk bestaan uit een mengsel 
van deze twee soorten, doordat beide over het water hangen. In 
goede tÉngkawangjaren maakt men op Borneo ook van die van 
Ísoptera borneensis geen werk om dezelfde reden als bij den 


madjaoe vermeld. Het vet van Ísoptera borneensis onderscheidt zich. 


volgens Bakker door een groene kleur van het meer gele madjaoevet: 
beide soorten worden ongeschikt genoemd voor culinaire doelein- 
den. In Straits Bulletin 1908, bl. 173, wordt juist het tegenoverge- 
stelde beweerd, n.l. dat tngkawang térindak in Serawak wordt 
verkozen boven alle andere soorten. 

In het Museum : Hars, vruchten, vet. 


Balanocarpus spec. div. 
Volksnamen. Mal.: Tjêngal. 

De Balanocarpussoorten van het Maleische Schiereiland (B. Hey- 
mii, King, B. maximus, King, B. Wrayi, King en andere) zijn woud- 
reuzen, tot 200 voet hoog, met een omvang van 10 en zelfs 20 
voet. Zij komen daar voor beneden 2000 voet zeehoogte, bij voorkeur 
op golvend, doorlatend terrein. De stammen zijn zuiver rond, de 
kronen 80 tot 100 voet boven den grond aangezet. Bij een grooteren 
omvang dan 8à9 voet hebben zij neiging om hol te worden. 

Het hout van alle is dicht en zwaar, matig hard, bijna zonder 
spint. Als het behoorlijk bestorven is, scheurt het niet. Dadelijk 
na het bewerken is de kleur geel, doch het besterft donkerrood, 
bij de beste soorten roodbruin: met de lens zijn de verschillende 
soorten niet van elkaar te onderscheiden. Het is het bestetimmerhout 


Hout. 


Damar. 


Vruchten. 


Hout. 


Damar. 


1838/5223. 


312 DIPTEROCARPACEAE. 


van het Schiereiland; het wordt niet aangetast door witte mieren 
en weerstaat tot op zekere hoogte den paalworm. Bij toenemen- 
den ouderdom wordt het harder. Het wordt gebruikt voor alle 
doeleinden, waarbij het aankomt op duurzaamheid, zooals voor 
stijlen, bruggen, steigers, dwarsliggers en ook voor meubelen. Het 
laat zich zeer goed tot planken zagen, doch voor dat doel is het 
feitelijk te kostbaar, daar de waarde in loco, gezaagd, 40 tot 50 
dollar per ton bedraagt (Burn Murdoch 1, bl. 3). 

Dezelfde deelt mede, dat de tjèngal ook een waardevolle da- 
marsoort oplevert, die verkregen wordt door kleine insnijdingen 
te maken in den bast juist tot op het hout. De hars vloeit uit in 
half vloeibaren toestand en vereischt 2à3 maanden om hard te 
worden. Groote boomen kunnen, als zij sterk getapt worden, 1 
picol van deze doorschijnende, donkergele damar per jaar leve- 
ren, doch het gemiddelde is zonder twijfel veel lager. 

Een andere beschrijving van de harswinning van den penak (een 
of meer Balanocarpussoorten) vindt men in Straits Bulletin 1905, 
bl. 124. Daar wordt gezegd, dat de damar mata koetjing in de omge- 
ving van den schrijver (Kuala Pilah) vooral wordt geleverd door 
dezen boom. De schors wordt ingesneden tot op het cambium: 
in 2 dagen tijds zou de damar zijn uitgevloeid en na7 tot 15 da- 
gen — doch dat ís onaannemelijk — kunnen worden ingezameld. Het 
tappen, d.w.z. het ververschen van de wond na afnemen van de 
hars, zou dan zonder schade voor den boom twee maal per maand 
kunnen plaats hebben. De stoutste damarzoekers beklimmen den 
boom, om de damar te vergaderen die soms in groote klompen 
aan de takken hangt, doch dit is een zeer gevaarlijk werk. Eén 
tapping met 300 inkappingen, 6 duim van elkaar, zou, met ge- 
lijktijdig inzamelen van de damar van de takken, wel */, picol 
kunnen opleveren, doch de gemiddelde opbrengst per boom zou 
l kati per maand zijn. Een goed damarzoeker brengt 5 kati damar 
mata koetjing per dag thuis. 

Het Imperial Institute onderzocht een monster damar penak van 
de F.M.S., afkomstig van B. maximus of B. Wrayi (Col. Reports, 
miscellaneous No. 63 — 1909, bl. 182). Dit wordt beschreven als 
een lichtgele, doorzichtige, volkomen zuivere hars, gedeeltelijk op- 
losbaar in alcohol, geheel in aether en bijna geheel in terpentijn. 
Het smeltpunt lag bij 90° C., het aschgehalte bedroeg 0.26°/,, het 
verzeepingsgetal 46.7, het zuurgetal 45.3, het estergetal 1.4. De 
oplossing in terpentijn was licht opaliseerend en droogde, op hout 
uitgestreken, op tot een harde, bijna kleurlooze laag. De waarde 
te Londen werd getaxeerd op 80 à 85°/, van die van batavia-damar. 

Of het geslacht Balanocarpus damar mata koetjing levert, is uit 
het voorgaande niet met zekerheid afte leiden, doch dat het hoog- 
waardige damar voortbrengt, ís in elk geval niet twijfelachtig. 


Vatica cinerea, King. 
Volksnamen. Mal: Pinang baik (Malakka). 

Schaars voorkomende boom van middelmatige afmetingen, on- 
geveer 60 voet hoog, die een goed timmerhout levert, lichtbruin 
van kleur, harsachtig, hard en zwaar (Ridley, Mal. Timmerhout- 
soorten, bl, 27). 


BALANOCARPUS — VATICA. 315 


18/5223. Vatica lamponga, Burck. 


Volksnamen. Lampongsche Distr.: Rêtjop: (?), Sélako. 

De rëtjop wordt beschreven als een ca 30 M. hooge boom, met 
duurzaam hout, vooral geschikt voor gebruik in den grond op 
moerassig terrein. 

De vruchten van den sélako leveren vet. 


188/5223. Vatica moluccana, Burck. 


188/5223. 


Volksnamen. Batjan : Damar aloeng, D. radjak — Tern. : Salo 
hiroe. 

Grocte boom van de noordelijke Molukken, welks hout volgens 
Ham (Tectona 1911, bl. 334) wordt gerekend tot de vrij goede soorten. 

Omtrent de hars zegt dezelfde, dat de kleinere, van den boom 
gehaalde, onregelmatig stang- en traanvormige stukken bleek en 
wasachtiggeel zijn, doorschijnend doch niet doorzichtig. Grootere 
stukken zijn ongelijk van kleur en wisselen af in alle tinten van 
witachtiggeel en zwavelgeel tot goud- en donkergeel en helder 
bruin. De lichtere gedeelten zijn vaak laags- en streepsgewijze onder 
de meer donkere en geelachtige verdeeld. 

Het is mij niet geheel duidelijk, of de hars van den levenden 
boom wordt ingezameld, of niet: bij de toezending van een as- 
sortiment van Batjan werd de le kwaliteit een „fossiele damar ge- 
noemd, doch de eigenschappen zijn vrij wel dezelfde als die van 
de andere kwaliteiten. Als toelichting bij een sorteering van Ter- 
nate werd mij geschreven: Wordt gewonnen uit afgestorven en 
omgevallen damar hiroe-boomen. Belangrijk is echter deze damar- 
soort niet, hoewel de geschraapte damar hiroe van den handel 
een veel meer homogene massa vormt dan uit Ham’s beschrijving 
zou volgen; in September 1906 werd mij bericht, dat de exploi- 
tatie nauwelijks rendeerde. Opmerkelijk is het hooge smeltpunt, 
dat bij alle handelsmonsters van Batjan bij ca 120° C. bleekte liggen, 
en de onoplosbaarheid in alcohol van 53 à 60 °/) der harsmassa. 

Iu het Museum: Hars. 


Vatica Rassak, Bl. (Retinodendron Rassak, Korth.). 
Volksnamen. Mal.: Rasak. 

Boom, tot 30 M. hoog, door Korthals aangetroffen langs de 
Barito, de Kleine-Dajakrivier en de Kapoeas. De met een bruin- 
grijze schors bekleede, rechtopgaande stam is 20 à 22 M. lang. 

De hars is door den geheelen boom, zoowel het hout als den 
bast, verspreid als een lichtgele of lichtbruine, lijmige vloeistof. 
Door spleten en scheuren in de schors naar buiten tredende, ver- 
hardt zij in aanraking met de lucht tot een half doorschijnende, 
gele of bruine hars, door de maleiers damar, door de dajaks nja- 
ting of njato(?) genoemd. Somwijlen komt deze hars voor in klompen 
van 9 Kg., volgens opgaven der inlanders zelfs wel van 15 Kg. De 
bevolking zamelt haar in voor eigen gebruik of voor den verkoop 
(Korthals, Verhandelingen over de Nat. Geschiedenis enz., Botanie, 
bl. 57). In hetzelfde werk, Land- en Volkenkunde, bl. 364, wordt 
njating rasak beschreven als lichtrood en somtijds geelachtig rood, 
doorschijnend en zwaarder dan water, zoodat het inzamelen in de 
borneosche bosschen niet kan geschieden in den regentijd. Indien 


Hout. 


Vruchten. 


Hout. 


Damar. 


Damar. 


188/5223. 


Hout. 


194/5249. 


Pagerplant. 


Bast. 


Bladeren. 


314 DIPTEROCARPACEAE — BIXACEAE. 


de weersgesteldheid gunstig is, zou men soms 2 of 3 maal in een 
jaar van eenzelfden boom damar kunnen winnen. 

Greshoff (Schetsen, bl. 243) zegt, dat hem uit ingewonnen in- 
formatie's gebleken is, dat deze hars, die in den engelschen handel 
bekend zou zijn als rose damar, kwantitatief een belangrijke rol 
speelt. Het Museum echter ontving in December 1905 uit de Da- 
jaklanden een (niet authentiek) monster ruwe njating rasak met 
de mededeeling, dat die soort voor den handel niet meer werd 
ingezameld, doch te Koeala Kapoeas in elke gewenschte hoeveel- 
heid kon worden geleverd tegen ca / 7.50 p.p. Bedoeld monster 
is, zooals alle ruwe damar, nogal heterogeen. 

In het Museum: Hars. 


Vatica Teysmanniana, Burck. 
Volksnamen. Mal.: Gijam, Résak badou (Banka), R. sianten 
(Banka). 
Groote boom van Sumatra en Banka, 100 en meer voet hoog, 
door Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 31) aangetroffen in Siak. 
Het hout is donkerbruin van kleur en niet zeer zwaar; men kan 
er buitengewoon lange balken (R. spreekt van 90 voet) van krijgen. 
Het Museum ontving dit hout van Sumatra’s Oostkust onder 
den niet geheel betrouwbaren naam van résak paja, met de 
mededeeling, dat het zeer duurzaam is en dat het wordt gebruikt 
voor waterwerken, brugjukken en stijlen van huizen. 
In het Museum: Hout, 


BIXACEAE. 


Bixa Orellana, L. 

Volksnamen. Annatto, Rocouyer — Mal: Galoega, Kêsoemba— 
Soend.: Galinggém — Jav.: Kasoemba kêling — Amb.: Ta- 
loeka — Tern.: Ramboeta. 

Heester of boom, 2 tot 6 M. hoog, inheemsch in Brazilië, doch 
over alle tropische landen der aarde verbreid. Hier werd hij reeds 
aangeplant in Rumphius’ tijd en is nu zeer algemeen, waaraan niet 
vreemd zal zijn een in 1828 uitgevaardigde bepaling „dat Bixa 
Orellana langs alle wegen op Java zal worden geplant, ten einde 
dat nuttig gewas meer algemeen op het eiland te bezitten, om door 
de goede verfstof, welke uit het zaad getrokken wordt, een product 
te vinden voor den handel met Europa voor onze fabrieken in het 
moederland”’. Aan het planten zal wel de hand zijn gehouden. doch 
wat men heeft gedaan, om voor het product afzet te vinden, leert 
de geschiedenis niet. Veelvuldig wordt hij gebezigd als pagerplant, 
waarvoor hij wegens zijn dichten groei zeer geschikt is; in 1889 
werd hij door Burck speciaal aanbevolen om koffietuinen in te slui- 
ten ter bestrijding van de koffiebladziekte. Sinds is waargenomen, 
dat Bixa Orellana zeer aantrekkelijk is voor helopeltis, ziet men hem 
liefst zoo ver mogelijk uit de buurt van koffie en cacao. 

Aan alle deelen van deze plant wordt nut toegeschreven (men 
zie Greshoff’s monographie in Schetsen, bl. 49): zoo zou men uit den 
bast touw kunnen vervaardigen van ongemeene duurzaamheid(Blume, 
Bijdragen, bl. 100) en de bladeren gelden als geneeskrachtig; de 


VATICA — BIXA. 315 


194/5249. omschrijving der toepassingen is evenwel vaag. Dr. Boorsma deelde 
mij mede, dat hij in de Vorstenlanden vernam, dat zij een middel zijn 
tegen koorts bij kinderen: zij worden met water tusschen de handen 
gewreven en het vocht wordt dan over het hoofd gegoten. 

Een oranjeroode kleurstof bevatten verschillende deelen der or- Kieurstof. 
leanplant, doch voornamelijk is die vastgelegd in een laag rondom 
de zaden. Het eenvoudigst is, zegt Greshoff, de zaden uit de op 
ramboetans gelijkende zaaddoozen te nemen en zoo in den han- Zaden. 
del te brengen; zij vormen dan het handelsartikel annattoseed en gros. 
Dit is volgens Bulletin Imp. Inst. 1908, bl. 171, de meest gewo- 
ne vorm, waarin het artikel ter markt komt. Dit Bull. zegt, dat de 
plant op 3 à 4-jarigen leeftijd in volle productie komt, doch reeds 
na 18 maanden, soms zelfs eerder, vruchten geeft. Men moet de 
zaaddoozen plukken op het tijdstip, dat zij juist beginnen open 
te barsten, en dan uitspreiden op matten in de zon: van tijd tot 
tijd dienen zij te worden gekeerd. Na drie of vier dagen kan men de 
vruchten dorschen om de zaden af te scheiden: deze worden na ze- 
ven of wannen opnieuw aan de zon blootgesteld, tot zij volkomen 
droog zijn. Op dit laatste punt wordt nadruk gelegd, omdat bij 
verpakken in onvoldoend drogen staat schimmelgroei optreedt ten 
koste van de kleurstof. Toekomst als cultuurgewas heeft de orlean- 
plant niet; de afzet is beperkt en in alle warme landen kan zij gemak- 
kelijk worden gekweekt. Terecht merkt het Bulletin op, dat bij 
stijging van de prijzen het aanbod onmiddellijk kan worden vergroot 
door reeds bestaande aanplantingen. 

De uitvoeren van Java zijn onregelmatig en hangen, naar men 
zegt, samen met de grootte van den oogst in de Antillen. Blijkens 
de marktberichten van Batavia is daar voor het eerst dit zaad op 
grooter schaal verhandeld ín 1911 ín de maanden Juli/Sept.; in die 
berichten wordt het aangeduid als gintjoepitten, naar den chinee- 
schen naam gin tjioe van het vermiljoen. De prijs bedroeg 7 à8 gulden 
per picol: in Juli van het volgend jaar werd te Batavia het dubbele be- 
taald. In de officieele uitvoerstatistiek verschijnt annattozaad pas 
in 1913, toen van Batavia 179.845 Kg. werd verscheept: in 1914 be- 
droeg de uitvoer 50.297 Kg. van Batavia en 3.636 Kg. van Soerabaja. 

In Europa wordt annatto alleen gebruikt voor het maken van 
het kleurmiddel voor zuivelproducten als boter en kaas; vroeger 
werd er ook veel zijde mede geverfd, doch thans is het voor het 
laatste doel bijna geheel verdrongen door meer lichtechte kleur- 
stoffen. In Indië doet het zaad nog steeds dienst voor het kleu- 
ren van vlechtmaterialen en van katoen. Volgens Jasper en Pirn- 
gadie (Vlechtwerk, Hoofstuk IV) worden te Singaparna bamboe- 
reepen e.d. met galinggëm ingesmeerd, nadat zij een voorbehan- 
deling hebben ondergaan met een van de gebruikelijke roode kleur- 
stofbaden, als mandjël (Gordonia), salam (Eugenia polyantha) of 
gadog (Bischofia javanica). Rumphius vermeldt (Il, bl. 79) van zijn 
Pigmentaria, dat de zaden dienden voor het verven van katoen, 
doch dat de kleur niet fraai is en binnen enkele dagen verbleekt: 
als men echter de kleedjes, na winddroog te zijn geworden, dompelt 
in limoensap, krijgen zij een lichtpaarse kleur, die volgens R. vrij 
lichtecht is. In de Lampongs wordt garen er op de volgende 
wijze mee geverfd. Men wrijft de zaden af in koud water, waarin 


198/5262. 


Bladeren. 


198/5274. 


199/5290. 


316 BIXACEAE — FLACOURTIACEAE. 


de asch van de schil van een doerijan is gedaan. Na zeven wordt 
de vloeistof in een aarden pot aan de kook gebracht en het ga- 
ren daarin een poosje doorgekookt. Na uitspoelen in koud water 
wordt het vervolgens in den wind gedroogd. Ten slotte dompelt 
men het in een koud aftreksel van haksel van sapanhout, waarin 
een stuk aluin is opgelost. Het op deze wijze geverfde garen zou 
een fraaie, waschechte, gele kleur bezitten. 

Om de kleurstof alleen te verkrijgen, is niet anders noodig dan 
haar van de zaden af te weeken en te drogen. Volgens Bulletin 
No. 30 Kol. Museum, bl. 163, bedraagt de opbrengst 10°/, van 
het zaadgewicht. Als men de zaden in water doet en voortdurend 
in wrijvende beweging houdt, laat volgens Greshoff de verflaag 
spoedig los. Na zeven en afspoelen van de zaden met water laat 
men de kleurstof bezinken en dat bezinksel kan men voorzichtig 
drogen òf tot vaste koeken, òf zoo volledig, dat men de kleurstof 
tot poeder kan wrijven. Deze bereiding kan natuurlijk evengoed ge- 
schieden op de plaats van productie als in Europa, doch met het 
bereide artikel is dermate geknoeid, dat het ééne productiegebied 
voor, het andere na in discrediet is geraakt Een zuivere „paste”’ 
zou volgens het Imp. Imst. zeer goed verkoopbaar zijn in Europa, 
doch als die niet van uitmuntende hoedanigheid kan zijn, moet 
aan uitvoer van de zaden de voorkeur worden geschonken. 

In het Museum: Zaden. 


VIOLACEAE. 


Rinorea javanica, O.K. (Alsodeia javanica, Hassk., 
Prosthesia javanica, Bl). 
Volksnamen. Soend.: Ki tèrong, Pênawar bèjas. 

Kleine boom, 7 tot 10 M. hoog en 15 cM. dik, van het westelijk 
deel van den Mal. Archipel, in West-Java voorkomend tusschen 
100 en 1000 M. zeehoogte (K. & V.—XIIl, bl. 64). 

Hasskarl’s Nut No. 729 zegt, dat de gewreven bladeren worden 
ingenomen bij sakit baroewang, wat vertaald wordt met buikloop, 
doch waarschijnlijk beter is weer te geven met vergiftiging. 


Viola odorata, L. 
Volksnamen: Boschviooltje, Welriekend viooltje. 
Kruid, vaak als sierplant gekweekt, in de bergstreken hier en 
daar verwilderd en in het groot aangeplant om afspoeling tegen 
te gaan (Backer, Schoolflora). 


FLACOURTIACEAE. 


Hydnocarpus heterophylla, Bl. (Taraktogenos Blumei, 
Hassk.). 

Volksnamen. Mal: Bétjampioh (Palembang) — Soend.: Kandar 
loetoeng — Jav.: Loetoeng. 

Tot 20 M. hooge boom, verspreid groeiend in West-Java beneden 
200 M. zeehoogte, zeldzaam ook in Midden-Java op 800 M. voorko- 
mend. Volgens K.& V. (V, bl. 4) zijn er geen toepassingen van 
bekend: het hout wordt niet door de inlanders gebruikt. 

Hasskarl’s Nut No. 466 zegt, dat de zeer opvallende, gitzwarte, 


BIXA — PANGIUM. 317 


fluweelachtige, ronde vruchten een aantal vleezige zaden bevatten, 
welke aan den haak worden geslagen om daarmede naar ikan tam- 
bra (?) te hengelen; van het vleesch ontdaan en geroost smaken 
dezelve als amandelen. Op autoriteit van Blume noemt Greshoff dezen 
boom in Vischvergiften l „een giftplant van Ned.-Indië”, doch Hass- 
karl's aanteekening bevestigt dat niet. De zaden bevatten olie, 
volgens Teysmannia 1890, bl. 191, 47°/o, volgens Bulletin No. 50 
Kol. Museum, bl. 172, 33.5 °/,. 


In het Museum: Zaden, olie. 


1990/5204. Pangium edule, Reinw. 


Volksnamen. Mal.: Képajang, Pangi (Mol), Simaoeng 
(Minangk.) — Soend.: Pitjoeng, Potjoeng — Jav.: Poetjoeng. 

Boom tot 40 M. hoog en (met de wortellijsten) 2.50 M. dik, ver- 
verbreid over den geheelen archipel. Wildgroeiend komt hij op 
Java voor beneden 1000 M. zeehoogte — in West-Java meestal 
slechts verstrooid groeiend — en gecultiveerd vooral in de lagere 
bergstreken (K. & V. — V, bl. 6). Sollewijn Gelpke (bl. 230) zegt, 
dat in Oost-Java vooral wilde boomen worden geëxploiteerd, 
doch dat men den poetjoeng ook wel eens in een hoek van het 
erf plant, zoo ver mogelijk van het huis: hij zou eerst op 15- 
jarigen leeftijd beginnen vrucht te dragen maar eén hoogen ouder- 
dom bereiken. De vruchttijd valt tegen het begin van den regentijd; 
300 zaden per boom noemt hij een schralen oogst. 

Het hout wordt weinig duurzaam geacht en bijna nooit gebezigd 
met het oog op de zaden (K. & V.). Het is bruikbaar bevonden voor 
lucifersstokjes, doch slecht voor doosjes (Teysmannia 1896, bl. 505). 

De toepassingen van dezen boom houden verband òf met de 
aanwezigheid daarin van blauwzuur in buitengewoon groote hoe- 
veelheid — Greshoff ’s monographie in Schetsen, bl. 13, stelt die op 
350 gram per boom — òf met den rijkdom van het zaad aan olie. 
Een sterk verdunde blauwzuuroplossing, als hoedanig een koud 
bereid aftreksel van de versche bladeren of zaden van Pangium 
edule is te beschouwen, is volgens Greshoff inderdaad een voor- 
treffelijk antiseptisch, desinfecteerend en parasietenwerend middel. 
Rumphius (ll, bl. 182) was terdege bekend met de hoogst giftige 
en geneeskrachtige eigenschappen van zijn Pangium, zooals 
blijkt uit de talrijke, door hem medegedeelde toepassingen. Hij 
vermeldt, dat de schors, gewreven en op het water gestrooid, de 
visschen doodt en daarom wordt gebruikt als vischvergif. Insgelijks 
zijn de bladeren bruikbaar om op dezelfde wijze garnalen te be- 
machtigen, die zonder eenig gevaar kunnen worden gegeten. Als 
men een stuk vleesch, waar de maden reeds in zijn, wikkelt in deze 
bladeren, vallen de maden er dood uit en krijgt het vleesch wederom 
een gezond aanzien. Het sap uit de bladeren, in verwaarloosde won- 
den gedruppeld, doodt de wormen en andere dierlijke organis- 
men (Rumph.). Van de groote insecticide kracht van den Pangium 
kan men volgens Greshoff partij trekken ter bestrijding van insecten, 
die cultuurgewassen beschadigen. De vluchtige aard van het vergif 
heeft het voordeel, dat na de toepassing geenerlei reuk- of smaak- 
gevende stof op de behandelde planten achterblijft. 

Van het vermogen der bladeren om rotting en bederf tegen te gaan, 


Zaden. 


Olie. 


Voorkon:en. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


199/5294. 


Zaden. 


318 FLACOURTIACEAE. 


weet men volgens Vorderman (Teysmannia 1899, bl. 79) in de 
Minahassa gebruik te maken. Varkensvleesch, in groote pangi- 
bladeren gewikkeld en in bamboe bewaard, blijft geruimen tijd 
versch; vóór het vleesch gebakken wordt, verwijdert men de bla- 
deren. Voorts beschrijft V. een in de Mínahassa zeer geliefd gerecht, 
dat, naar het schijnt, alleen bij feestelijke gelegenheden op tafel 
komt. Oude bladeren (de jonge, welke het rijkst zijn aan cyaan- 
waterstof, worden gemeden), ontdaan van de nerven en fijngekorven 
als tabak, worden gekneed met een dubbele hoeveelheid varkens- 
vleesch en bloed en zout: die frikkadel wordt met wat water in 
een versche bamboe in het vuur verhit tot het water kookt. Deze 
lekkernij kan weken lang worden bewaard zonder te bederven, 
hoewel er ten slotte toch een eigenaardig luchtje aan komt en 
geregeld opwarmen niet mag worden nagelaten. Men zou hieruit 
kunnen besluiten, dat de minahasser pangi-bladeren slechts in zeer 
geringe hoeveelheid nuttigt, doch dit is volgens Koorders’ Mina- 
hassa niet het geval. Daar wordt gezegd, dat op Noord-Celebes 
de intens bittere bladeren algemeen als bladgroente worden gegeten 
en dat zij, met de gekookte bladeren van Carica Papaya, bijna nooit 
op den disch van den minahasser ontbreken. 

Als bederfwerend middel bezigt men ook de zaadkernen. In Teys- 
mannia 1891, bl. 367, deelde Vorderman mede, dat in Bantam fijn- 
gehakte en 2 à 3 dagen in de zon gedroogde poetjoengzaden worden 
gebruikt voor het conserveeren van visch. Versch gevangen zeevisch 
van middelbare grootte wordt aan het strand door de opkoopers ont- 
daan van de ingewanden en vervolgens wordt de lichaamsholte ge- 
vuld met bedoeld haksel. Op den bodem van de tot het vervoer die- 
nende manden wordt een laagje van hetzelfde haksel uitgespreid, 
waarop een laag visch wordt gevlijd: deze wordt afgedekt met een 
laag haksel, waarop weer een laag visch, enz, tot de mand gevuld is. 
Voor verre reizen nemen de verkoopers soms één deel zout en 
drie deelen poetjoeng, doch anderen gebruiken alleen poetjoeng. Ik 
heb er mij van overtuigd, zegt V., dat aan op deze wijze geconserveer- 
de, op de pasars te koop geboden zeevisch in het geheel geen onaan- 
gename geur was waar te nemen en dat visch, welke 6 dagen te voren 
was gevangen, den reuk van versche zeevisch had. De poetjoeng 
wordt, naar omstandigheden, bij de bereiding al of niet verwijderd. 
Op dezelfde wijze wordt volgens Teysmannia 1900, bl. 223, tewerk 
gegaan te Priaman, van waar versche zeevisch wordt verzonden 
naar Padang Pandjang. Dat de zaadkernen ook worden gebezigd 
als insectendoodend middel, blijkt bij Rumphius, die zegt, dat zij 
fijngewreven dienen om hoofdluizen te dooden. Men past ze ook 
wel toe om runderen van teken te bevrijden, doch moet natuur- 
lijk zorgen, dat het vee de pitjoeng niet binnen kan krijgen tij- 
dens de behandeling. 

Verschillende vormen, waarin de groote, steenharde zaden wor- 
den genuttigd, beschrijft Vorderman in het Geneeskundig Tijdschr. 
v. Nl. In den jaargang 1899, bl. 178, zegt hij, dat zij natuurlijk 
vooraf moeten worden ontdaan van het doodelijk giftige blauw- 
zuur. Dit geschiedt, als in Rumphius’ tijd, op de volgende wijze. 
De rijpe, vanzelf afgevallen vruchten worden zoolang bewaard, 
tot het vruchtvleesch bedorven is, waarvoor 10 à 14 dagen noodig 


PANGIUM. 319 


199/5294. zijn. Dan worden de zaden er uit afgezonderd, afgewasschen en 
goed gekookt. Na afkoelen omhult men ze met asch en stapelt 
ze op in een kuil buitenshuis: die kuil wordt afgedekt met een 
pisangblad en gesloten met aarde. Daarin laat men de zaden 40 
dagen, waarop zij uitgegraven en‚ na afgewasschen te zijn, ter 
pasar worden gebracht als Kloewak. De inhoud is dan chocolade- 
bruin, vettig en glibberig. Den smaak acht V. niet aangenaam, maar 
voor pindang en sambal bij de rijsttafel is kloewak zeer gezocht. 
As minder algemeen voorkomende bereiding beschrijft dezelfde 
op bl. 177 de trasi poetjoeng of bêtong van de res. Madioen. Na 
koken, als bij de vorige bereidingswijze, worden de zaden niet 
begraven, doch dadelijk gedopt en een etmaal in snelstroomend 
water geweekt. Alsdan voegt men bij de kernen roode sjalotten, 
raspsel van laos (Alpinia Galanga), zout, spaansche peper en een 
weinig”gewone trasi (trasi oedang). Dit alles wordt goed dooreen- 
gestampt tot een deegachtige massa, die 7 dagen wordt bewaard, 
waarna er kleine balletjes van worden gekneed, welke na drogen 
voor den verkoop geschikt zijn. Het condiment ziet er zwartachtig 
uit en heeft een onaangenamen geur. 

Van de zaden wordt ook dagé gemaakt, een praeparaat, dat reeds 
is beschreven onder Arachis hypogaea, L. Volgens Vorderman 
(zelfde tijdschr. 1902, bl. 430) geschiedt dat als volgt. Na 15 dagen 
begraven te zijn geweest, worden de zaden lang gekookt, van de 
schaal ontdaan en in snelstroomend water gedurende 1!/, etmaal 
in een mand geweekt, tot de bittere blauwzuursmaak verdwenen 
is. Zij worden dan in een mand, met pisangblad afgedekt en met 
een steen bezwaard, op een koele plaats binnenshuis neergezet 
en zijn na 4 dagen in dagé overgegaan. De vettige zaadlobben 
zijn uiterlijk niet veranderd, doch het oppervlak is meer glibberig 
en de smaak zoeter geworden. Deze dagé-soort maakt somtijds 
een onderdeel uit van de sajoer lodè voor de rijsttafel. 

Behalve deze praeparaten beschrijft Vorderman in Teysmannia 
1899, bl. 79, nog een Kètjap pangi, een product, dat hij aantrof 
op het eiland Saparoea. Eenige pangi-vruchten worden in haar ge- 
heel gaar gekookt, waarna zij meerdere maanden in vochtige aarde 
worden begraven, totdat de vruchtschil met het vruchtvleesch nage- 
noeg geheel zijn vergaan en slechts de zaden zijn overgebleven. 
De schalen daarvan worden verwijderd en de alsdan donkerbruin 
geworden kernen in stukjes gesneden, welke in een ijzeren pan onder 
herhaald omroeren worden gefruit en na afkoelen tot moes gewre- 
ven. Dit moes wordt nu vermengd met pekel van zoutvleesch, 
die vooraf geklaard is door koken met schuim van eiwit, en be- 
deeld met verschillende kruiderijen, zooals geschiedt bij de berei- 
ding van echte soja. De kêtjap pangi wordt tenslotte gefiltreerd 
en lijkt in uiterlijk voorkomen, smaak en reuk zeer veel op de 
gewone kêtjap ; zij dient op overeenkomstige wijze voor het kruiden 
van verschillende gerechten. 

In streken waar de klappers schaarsch zijn, wordt ter vervan- Otie. 
ging van cocosvet zeer vaak de olie uit Pangiumzaden gebruikt. 
In het reeds aangehaalde bericht van Engel in Teysmannia 1900, 
bl. 223, wordt gezegd, dat op Sumatra's Westkust een heldere, 
geurige olie uit kêpajangzaden wordt geperst. De rijpe zaden worden 


Hout. 


320 FLACOURTIACEAE. 


eerst 2 à 3 uur in water gekookt en dan geschild, waarbij tege- 
lijkertijd zwarte plekken in de kernen worden uitgesneden. Men 
legt ze vervolgens gedurende 24 uur in stroomend water (waarna 
zij tevens voor de consumptie geschikt zijn), droogt ze dan in de 
zon, tot de olie er uitloopt als men er in knijpt, en perst ten slotte 
op de gewone wijze. De olie wordt gebruikt voor verschillende 
soorten van inlandsch gebak, terwijl men in Indrapoera voor het bak- 
ken van visch aan deze soort de voorkeur geeft. Bij gebrek aan beter 
gebruikt men haar ook wel voor de verlichting. De olie wordt,zoo 
men haar niet bewaart in geheel gevulde flesschen, spoedig rans. 
Om dat zooveel mogelijk te voorkomen, maakt men de flesschen voor 
het vullen goed warm en droog en draagt verder zorg de olie zoo 
weinig mogelijk te schudden en om de twee dagen te verwarmen. 
De uit de versche zaden geperste olie moet daarentegen lang goed 
blijven: tot deze conclusie voerde tenminste het onderzoek, dat 
Backer Overbeek daarnaar instelde (Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. &. L. 
dl 19, bl. 92) en ook Rumphius zegt, dat pangi-olie, die gebruikt 
wordt voor het bakken van visch (en dus blauwzuurhoudend mag 
wezen, daar het gif door de verhitting wordt uitgedreven) niet zoo 
spoedig rans wordt als klapperolie. Op dezelfde wijze als ter West- 
kust van Sumatra bereidt men ook de olie in Palembang: die, 
verkregen uit zaden welke wèl gekookt, maar niet in stroomend 
water geweekt zijn, behoudt haar giftige eigenschappen en wordt 
als bedwelmend gesignaleerd. 

Behalve voor culinaire, wordt volgens Engel de olie ook gebezigd 
voor medicinale doeleinden. Een aftreksel daarin van verschillende 
geneeskrachtige wortels dient op Sumatra's Westkust als smeersel 
tegen rheumatische aandoeningen. Dat blauwzuurvrije pangium-olie 
een gunstiger werking zou uitoefenen dan andere vette oliën is niet 
zeer waarschijnlijk. Wel daarentegen zal de uit onbereide zaden 
koud geperste olie, waaruit de droge kern voor ongeveer de helft 


van haar gewicht bestaat, heilzaam kunnen zijn bij WEE 


In het Museum: Hout, zaden, olie. 


Homalium foetidum, Benth. 
Volksnamen. Alf. Amb. : Samal batoe, Samar batoe — Ternate: 
Haté bösi — Alf. Minah.: Aliwowos. 

Den Metrosideros molucca mas beschrijft Rumphius (IIL, 
bl. 25) als een van de hoogste boomen van de bergwouden der 
Molukken, met een dikken stam, recht als een mast. Op Noord-Celebes 
komt hij volgens Koorders’ Minahassa voor tusschen 50 en 300 M. 
zeehoogte als een 40 M. hooge boom met zuilvormigen stam Het 
hout is zwaar: versch gekapt is het rood, doch het besterft bruin 
en wordt zwart in zeewater, tegen de inwerking waarvan het bestand 
is. Het dient bij den bouw van groote huizen voor balken en stijlen 
en voor kielen van vaartuigen, in het bijzonder in de Oeliassers 
(Rumph.). Koorders zegt, dat het gezocht is voor den bouw van 
huizen en bruggen, doch in kwaliteit achterstaat bij het echte ijzer- 
hout van Intsia : het is buitengewoon hard. De B. O. W. opzichter De 
Leau beschreef het aliwowos-hout uit de residentie Menado als zeer 
vast, fijn en dicht van vezel, veerkrachtig en in drogen toestand nage- 
noeg niet onderhevig aan werken; hij acht het aan te bevelen voor 


PANGIUM — FLACOURTIA. 321 


huizenbouw, doch minder geschikt voor buitenwerk, omdat het 
scheurt, indien het is blootgesteld aan weer en wind. Een ander 
bericht uit Amoerang vermeldt, dat aliwowoshout betrekkelijk 
gemakkelijk is te bewerken. 

In het Museum: Hout. 


1990/5313. _* Homalium frutescens, Warb. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Péftaling ajêr. 

Boom, van middelmatige tot vrij groote afmetingen, veel voor- 
komend aan rivieroevers (op het Mal. Schiereiland). Het hout is 
licht reekleurig, tamelijk hard en zwaar, vast en fijn van draad: 
het wordt van waarde geacht als bouwhout (Ridley, Mal. Tím- 
merhoutsoorten, bl. 72). 


1990/5313. Homalium Minahassae, Kds. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Karikis séla. 
Boom, tot 35 M. hoog en 80 cM. dik, op Noord-Celebes ge- 
vonden op 50 M. zeehoogte, doch zeldzaam; het hout dient voor 
huisbouw (Koorders, Minahassa). 


199/5313. Homalium propinquum, Clarke. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Pantat oelat poetih. 
Boom, 70 tot 100 voet hoog, van het Mal. Schiereiland: het 
hout is zwart van kleur, hard en sterk en wordt gebruikt als 
bouwhout (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 72). 


1909/5313. Homalium tomentosum, Benth. (Blackwellia t., Vent.). 
Volksnamen. Soend.: Ki bodas — Jav.: Dalisém, Dlingsém, 
Estri — Mad.: Aboe. 

Boom, tot 35 M. hoog en 90 cM. dik, op Java algemeen in 
de heete laagvlakte, niet zelden min of meer gezellig groeiend. 
De zuilvormige stam bevat een donkerbruin, hard, dicht kern- 
hout, dat zeer aan barsten onderhevig is: het is sterk, in groote 
afmetingen en in voldoende hoeveelheid te krijgen, doch wordt op 
Java niet gebruikt wegens te geringe duurzaamheid. Niet onwaar- 
schijnlijk zou van dit hout veel nut zijn te trekken na impreg- 
neeren (K. &V.—l, bl. 182). In Kediri is het goed bevonden voor 
het vervaardigen van lucifersstokjes, doch ongeschikt voor doosjes 
(Teysmannia 1896, bl. 506). 


1909/5327. Flacourtia Cataphracta, Roxb. (F. Jangomas, Gmel.). 
Volksnamen. Jav.: Roekém. 

Nogal lage, dunne vruchtboom, hoogstens 14 M. hoog en 30 cM. 
dik, inheemsch op het Mal. Schiereiland, in Eng-Indië en China veel 
gekweekt en ook in Ned.-Indië slechts bekend in gecultiveerden 
staat: in Malang komt hij veel voor in de tuinen der inlanders. K. & 
V. (V, bl. 26) bevelen hem voor cultuur ook elders aan. 


1990/5327. Flacourtia inermis, Roxb. 
Volksnamen. Mal.: Lobi-lobi. 
Vruchtboom, tot 15 M. hoog en 35 cM. dik, op Java beneden 
1300 M. vooral in het westelijk deel gecultiveerd, doch nooit wild- 
groeiend, aangetroffen. De verspreiding buiten Java is onzeker. 


199/5327. 


199/5327. 


Hout. 


Bladeren, 


Vruchten. 


199/5340. 


199/5340. 


322 FL ACOURTIACEAE — PASSIFLORACEAE. 


Met het oog op de vruchten wordt de boom bijna nooit gekapt, 
zoodat de houteigenschappen onbekend zijn. De vruchten zijn 
zelfs in het stadium van rijpheid te zuur om rauw te kunnen 
worden gegeten, doch toebereid zijn zij zeer gezocht (K. & V. — V, 
bl. 25). Confituur, gelei en stroop van lobi-lobi behooren tot het 
beste, dat van indische vruchten kan worden gemaakt: men legt 
ze ook in azijn voor gebruik bij de rijsttafel. 8 

In het Museum: Vruchten, conserven. 


Flacourtia Ramontchi, L’ Hérit. (F. sapida, Roxb., F. 
sepiaria, Roxt.). 

Volksnamen. Soend.: Saradan — Jav.: Baga, Riroekém, 
Roekém, Saradan. 

Heester of lage, dikke boom, hoogstens 15 M. hoog, verbreid over 
Zuid-Oost Azië, op Java beneden 500 M. in vele streken algemeen, 
doch verstrooid groeiend, op periodiek droge of zeer droge gronden. 

Omdat de stam te klein ente knoestig is, wordt het hout door de in- 
landers niet gebruikt. Het eenige nut, dat men van dezen boom heeft 
is, dat de rijpe vruchten rauw kunnen worden gegeten. Door verede- 
ling zou men er wellicht een smakelijk ooft van kunnen krijgen, doch 
voorloopig is de cultuur niet aan te bevelen (K. & V. — V, bl. 19). 


Flacourtia Rukam, Zoll. & Mor. 
Volksnamen. op Java: Roekém, voorts Soend.: Koepa lan- 
dak —Jav.: Saradan— Mad.: Landak. 

Meestal kromme, knoestige boom, 10 tot 15 M. hoog en 25 à 
30 cM. dik, verbreid over Zuid-Oost Azië, op Java in het wild voor- * 
komend zoowel in de heete laagvlakte als in de koele, constant 
vochtige bergstreken tot op 1550 M. zeehoogte, steeds verstrooid 
groeiend. Gecultiveerd wordt hij vooral in West-Java. 

Het hout is alleen ín kleine afmetingen te krijgen en wordt om 
zijn groote hardheid in vele streken van Java voor rijststampers 
gebezigd (K.&V.—V, bl. 22). 

De bladeren van den Spina Spinarum worden volgens Rum- 
phius (VII, bl. 36) tot een papje gewreven op beenwonden ge- 
smeerd om op te drogen. Hasskarl’s Nut No. 651 zegt, dat de jonge 
scheuten boven het vuur verflenst en dan gestampt worden: het 
vocht daaruit dient na bekoelen tot oogwassching. 

De vruchten van de wildgroeiende boomen zijn bitter en wrang 
en veel kleiner dan die van de gecultiveerde, welke rijp naar kruis- 
bessen smaken en rauw worden gegeten (K. & V.). 

In het Museum: Vruchten, confituur. 


Osmelia celebica, Kds. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Kajoe watoe. 
Zeldzame boom van Noord-Celebes, gevonden op 300 M. zee- 
hoogte; het zeer harde hout wordt gebruikt voor huisbouw (Koor- 
ders’ Miínahassa). 


Osmelia Maingayi, King. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Bangas mérah. 
Een omstreeks 30 voet hooge boom van het Mal. Schiereiland, 


FLACOURTIA — PASSIFLORA. 323 


met roodachtig, zwaar, duurzaam hout, dat gebruikt wordt voor 
Stijlen bij den huisbouw (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 72). 


PASSIFLORACEAE. 


203/5370. Adenia cordifolia, Engl. (Modecca cordifolia, Bl). 


____203/5370. 


203/5372. 


203/5372. 


Volksnamen. Soend.: Areuj babalingbingan, A. tjalingtjing. 
Klimmende heester, in West-Java verstrooid groeiend in de vlakte 
en de lagere bergstreken (Koorders’ Exkursionsflora). De stengels 
zijn bestand tegen de inwerking van vocht en worden daarom ge- 
bruikt voor bindwerk onder water: het sap uit de stengels dient 
als oogwassching bij conjunctivitis (Hasskarl, Het Nut No. 121). 


Modecca (Adenia) singaporeana, Mast. 
Volksnamen volgens De Clercq. Mal. : Akar saoet, Mêntimoen 
gadjah mérah, M. paja, Saoetan. 

Klimmende heester, met kleine, groene bloemen: de wortels 
worden gekookt tegen ringworm aangewend (Ridley, Mal. Genees- 
middelen, bi. 39). Volgens De Clercq (No. 2332) wordt op Su- 
matra’s Westkust uit den binnenbast garen gemaakt voor het ver- 
vaardigen van vischtuig. 

De scharlakenroode vruchten worden gezegd giftig te zijn (Ridley). 


Passiflora edulis, Sims. 
Volksnamen. Passievrucht, Sweetcup — Soend.: Boewah nêgri, 
B. monjèt, Paksi. 

Klimmende heester, inheemsch in Brazilië, hier weinig gecultiveerd, 
doch verwilderd voorkomend in de bergstreken van West-Java op 
pl.m. 1500 M. zeehoogte. In de ravijnen van den Tjikorai, den Papan- 
dajan en den Malabar zijn volgens Pemimpíin Pengoesaha Tanah 
van Sept./Oct. 1915 groote oppervlakten met zijn ineengegroeide 
stengels bedekt. De inlander beschouwt hem als een boschplant 
en stelt zich tevreden met de vruchten, die men eenige keeren per 
jaar uit het wild kan inzamelen. In de benedenlanden ziet men die 
nooit en in het Jaarboekje 1903/4 van de Vereeniging Ooftteelt, 
bl. 70, wordt dan ook opgemerkt, dat het een groote zeldzaamheid 
is, als men ze eens machtig kan worden, wat jammer is, want — 
zoo wordt gezegd — de boewah negri overtreft in fijnheid van geur 
alle andere vruchten van Java. Volgens Pemimpin gedijt Passiflora 
edulis in West-Java het best op 4000 voet en hooger. De verme- 
nigvuldiging kan geschieden door zaad of stekken en de groei 
is snel. Hij bloeit verscheiden malen per jaar en draagt gestadig, 
het meest in December, Januari en Juni. De donkerpaarse vruchten 
hebben de grootte van een kippenei en bevatten binnen hun harden 
vruchtwand een kleine hoeveelheid moes, waarin de zaden liggen; 
dat moes (de sappige zaadrok) bezit een aangenamen, frisschen 
smaak en wordt gewoonlijk genoten in den vorm van ijs of limonade. 


Passiflora foetida, L. 
Volksnamen. Mal.: Gégambo (Atjeh), Lémanas (Palemb.), 
Rémoegak (Lamp.). 

Klimmende halfheester, inheemsch in tropisch en subtropisch 


Wortels, 


Bast. 


Vruchten. 


Grondbedekker. 


Culinair. 


Wortels. 


203/5372. 


205/5377. 


324 PASSIFLORACEAE — CARICACEAE, 


Amerika, in West- en Midden-Java verwilderd in de vlakte en de 
lagere bergstreken (Koorders’ Exkursionsflora); gecultiveerd wordt 
hij op Java niet, tenzij (o. a. in het Bandjarsche) als onderdrukker 
van alang-alang, als hoedanig hij eenigen naam heeft (Straits Bul- 
letin 1909, bl. 262) en om afspoeling tegen te gaan (Mededeeling 
No. 7 Rubberproefstation West-Java, bl. 11). Op Sumatra komt hij 
geplant en verwilderd voor; de jonge bladeren worden bij de rijst 
genuttigd en ook de vruchtjes, ter grootte van knikkers, zijn eetbaar. 
In het Museum: Vruchten. 


Passiflora quadrangularis, L. 
Volksnamen. Granadilla — Mal: Roebis (Palemb.) — Soend.: 
Erbis, Markisat. 

Klimmende heester, inheemsch in tropisch Amerika, hier in de 
laaglanden in de tuinen geplant. Ook deze heeft neiging om te ver- 
wilderen: Teysmann vond hem omstreeks 1875 aangeplant en ver- 
wilderd in de binnenlanden van de Westerafdeeling van Borneo: 
men rekende hem daar onder de laboesoorten en dienovereenkomstig 
werden de vruchten gekookt genuttigd (Natuurk. Tijdschr. v. N. 1. 
dl 35, bl. 331). Ook op Java wordt het vrij wel smaaklooze vrucht- 
vleesch volgens Jaarboekje 1903/4 van de Vereeniging Ooftteelt, 
bl. 69, door de inlanders gaarne tot sajoer bereid, doch het eigenlijke 
eetbare deel dezer vruchten, die veel weg hebben van papaja's, 
is de geleiachtige, gele, geurige zaadrok. Deze wordt gewoonlijk ge- 
noten met ijs of suiker, door de inlanders ook wel in limonade. Bij 
de europeanen is de markisat weinig bekend: te Buitenzorg en te 
Batavia wordt zij echter niet zelden te koop aangeboden. 

In het Museum: Vruchten. 


CARICACEAE. 


Carica Papaya, L. 

Volksnamen. Papawtree, Papayer, Melonenbaum— Mal. : Bé- 
tik, Kalikih (Minangk.), Patjènè (Minangk.), Papaja (vulg.)— 
Atjeh: Pétik — Bat. : Botik — Lamp : Gédang — Soend.: Gé- 
dang — Jav.: Katès, Katila — Bal.: Gédang — Daj.: Gadang— 
Boeg.: Kaliki rijanrê. 

Alom gekweekt, 8 à 10 M. hoog, uit Amerika ingevoerd boom- 
vormig kruid, dat in het bijzonder de eigenschap bezit van haastig 
op te schieten, want in de 5e of 6e maand na het planten heeft het 
al de hoogte van een man en begint het vruchten te dragen, zoo- 
dat het in snelheid van wasdom den pisang en ricinus nog overtreft. 
Die in mullen, zwarten, warmen grond staan, nemen zoo schielijk 
in omvang toe, dat ze het derde jaar een stam hebben van ruim 
een voet dikte (Rumphius 1, bl. 145). 

Een aftreksel van de wortels wordt volgens Hasskarl’s Nut No. 
316, evenals de sappen des stams, gedronken bij graveel en 
andere ongemakken in de urineloozing. Van der Burg zegt (Ge- 
neesheer II, bl. 242), dat een aftreksel in koud water wordt gegeven 
tegen aandoeningen van de nieren en van de blaas. Volgens Mevr. 
Kloppenburg wordt een afkooksel aangewend tegen maden en een 
aftreksel op arak— speciaal van den wortel van den mannelijken 
boom — met kajoepoetili-olie als smeersel tegen gewrichtsaandoe- 


PASSIFLORA — CARICA. 325 


205/5377. ning, en eveneens als wrijfmiddel bij slapte der spieren. In Eng.-Indië- 
zou de wortel met succes worden gebruikt op.slangebeten (Trop. 
Agr. dl 28 — 1907, bl. 331). h 

De gekookte jonge bladeren vormen met die van Pangium edule, Bladeren. 
Reinw., waarmede zíj in bitterheid wedijveren, de hoofdgroente 
van de minahassers, die de vruchten alleen als varkensvoeder ge- 
bruiken (Koorders’ Minahassa). Ook in Bagelen worden de bladeren 
volgens Vorderman (Teysmannia 1894, bl. 550) zeer veel gegeten, 
doch nadat er de intens bittere smaak aan is ontnomen door op- 
koken met gestampte wadas. Als groente genuttigd gelden zij als 
galafdrijvend. Een aftreksel zou laxeerend werken en gebruikt 
worden tegen maagkrampen, ook tegen hardnekkige koortsen en 
malaria (Mevr. Kloppenburg). Dezelfde schrijfster zegt — en dit wordt 
insgelijks van verschillende zijden bevestigd — dat paarden, die 
eenmaal per week papaja-bladeren te eten krijgen, vrij blijven van 
maden, koliek, slijmophooping, enz. Rauw worden de bladeren, 
gestampt, aan kinderen gegeven om den eetlust op te wekken (Mevr. 
Kloppenburg). Volgens Prof. Wichmann’s mededeeling aan Gres- 
hoff (Plantenstoffen 1, bl. 5), hebben de bladeren in het oosten van 
den archipel een zekere vermaardheid als middel tegen beri-beri. In 
Bulletin agricole de Maurice 1912, bl. 755 wordt hoog opgegeven 
van de verlichting, die het rooken van papaja-bladeren schenkt 
aan asthmalijders. Bij de javaansche doekoens heeten de bladeren 
volgens Vorderman (Jav. Geneesmiddelen II, No. 170 en Lalshzie 
ook No. 227) daoen gandoel (tela gantoeng?). 

De'jonge bladeren bevatten een aanzienlijke hoeveelheid, n.1.0.250/0, 
bitter alcaloïd, door Greshoff carpaïn genoemd (zie Schetsen, bl. 191 
en de daar vermelde literatuur), dat een verlammenden invloed uit- 
oefent op de hartspier; toepassing in de geneeskunde heeft het niet. 

De bloemen van den mannelijken papaja zijn eetbaar; om den Bloemen. 
bitteren smaak te verdrijven kookt men ze met de jonge blaadjes 

| van koeda-koedaän (Odina Wodier?). Zij wekken den eetlust op en 

zijn bloedzuiverend, vooral voor geelzuchtigen (Mevr. Kloppenburg). 
Men weekt ze een weinig in heet water en droogt ze daarna ín de zon 
tot het maken van atjar, die men om eetlust te krijgen aan tafel ge- 
bruikt (Rumphius). Deze bloemen worden ook met suiker geconfijt. 
De halfrijpe vruchten, waarvan het vruchtvleesch nog wit is,snijdt Vruchten. 
men in kleine riempjes en kookt die met water en suiker; zij geven 
dan een aangenamen, maar wat lafzoeten kost. Sommige chineezen 
weten het vleesch van vruchten, die ten naastenbij rijp zijn, in Suiker te 
confijten, doch dit is insgelijks een slechte lekkernij. De rijpe vruchten 
worden rauw gegeten, doch meest voor pleizier en om in heete tijden 
| de maag af te koelen (Rumphius). Het eten van jonge papaja’s wordt 
door Mevr. Kloppenburg aanbevolen als kuur tegen indische spruw. 
Gëtah papaja, die bij insnijden uit de onrijpe vrucht druppelt, Getan. 
heeft een uitgebreid gebruik. Volgens Mevr. Kloppenburg is dit 
melksap nuttig op brandwonden, daar het de pijn wegneemt en het 
trekken van blaren voorkomt, ook zou het op wratten worden ge- 
smeerd om die te verwijderen. Inwendig wordt het (ín vrij groote dosis) 
toegediend aan kinderen, als sterk werkend middel tegen maden, 
doch naar aanleiding van deze toepassing stelt Greshoff (Schetsen) de 
vraag, hoeveel patiënten door dit middel wel zouden zijn omgebracht, 


205/5317, 


Papaïne. 


326 CARICACEAE — DATISCACEAE. 


daar het sap veeltijds een hevige ontsteking zal veroorzaken. De 
wijze, waarop het tegen maden wordt aangewend, beschrijft Jasper 
(Geneeskrachtige planten) als volgt: De patiënt eet gedurende 
drie dagen zooveel mogelijk witte suiker, en neemt daarna het 
melksap van twee vruchten, gemengd met suiker, in. Het gebruik 
van suiker tegen de werking van het scherpe vocht vindt men ook 
vermeld bij Mevr. Kloppenburg, die betten en wasschen met suiker- 
water aanbeveelt, als de gêtah toevalligerwijze in de oogen komt. 

Gêtah papaja bevat een stof, papaïne genoemd, behoorende tot de 
plantaardige enzymen of fermenten, die eiwit en fibrine kan oplossen 
en deels peptoniseeren. In tegenstelling met pepsine is papaïne ook 
werkzaam in neutrale en zwak alkalische vloeistoffen. Dientengevol- 
ge is het in beperkte hoeveelheid in de geneeskunde in gebruik tegen 
kanker en maagkwalen, vooral in Amerika, dat zijn behoefte voor- 
namelijk dekt in de Antillen. Een volledige beschrijving van de daar 
gevolgde bereidingswijze vindt men in Agr. News van 4 Nov. 1916, 
bl. 359. Op Ceylon, dat grootendeels Europa van dit geneesmiddel 
voorziet, wordt volgens Tropical Agriculturist van Maart 1915, 
bl. 181, het sap op de volgende wijze verkregen en bereid. Met 
een beenen mesje worden in de onrijpe vruchten aan den boom 
oppervlakkige insnijdingen gemaakt, niet meer dan !/, inch diep 
en ca !/, inch van elkaar. Het melkachtige, kleverige sap vloeit 
onmiddellijk uit de sneden en wordt opgevangen op een bord 
van aardewerk of geëmailleerd metaal: het stolt dadelijk uit zich- 
zelf tot een korrelige massa, welke in de zon wordt gedroogd. 
Het drogen moet snel gebeuren, omdat het anders vlekt en een 
onaangenamen reuk verkrijgt. Om dit te voorkomen, kan bij het 
inzamelen een spoor formaline worden gebezigd. Het insnijden van 
de vruchten kan om de 2 of 3 dagen worden herhaald, doch als 
het niet met de noodige zorg geschiedt, zijn de vruchten geneigd 
te verschrompelen. Anderen zeggen, dat het aansnijden van reeds 
eenmaal getapte vruchten de moeite niet loont. Het overvloedigst 
stroomt het sap uit in den vroegen morgen. De bewerkte vruchten 
blijven in ontwikkeling achter en worden nooit zacht en zoet. 
Op Ceylon, waar de bereiding van papaïne uitsluitend geschiedt door 
inlanders, heeft het drogen onveranderlijk plaats in de zon op 
geëmailleerde borden. Droog zijnde, wordt het in flesschen of 
kruiken verpakt voor export. Een opbrengst van !/, tot °%/, Ib 
per jaar en per boom wordt als bevredigend beschouwd. Meer 
bijzonderheden geeft Indian Trade Journal van 2 Juli 1914, bl. 
14: daar wordt gezegd, dat papaïne een wit, smaak- en reukloos 
poeder moet zijn, wat echter de handelswaar lang niet altijd is. 
De toekomst ervan is onzeker: sommige fabrikanten van tabletten 
of poeders van papoïd, caroïd, papayotin en onder welke namen 
het gezuiverde sap nog meer in den handel komt, beweren, dat het 
gebruik toeneemt, terwijl anderen meenen, dat verruiming van de 
markt alleen te wachten is van een zorgvuldiger bereiding. De prijzen 
zijn in de laatste jaren dalend. Op Java heeft men de bereiding ook al 
eens beproefd (Teysmannia 1891, bl. 249) doch het verkrijgen van on- 
vervalscht versch sap geeft allerhande moeilijkheden te overwinnen; 
voor den europeeschen planter is het artikel te lastig en in den grond 
der zaak ook vante geringe beteekenis om er veel moeite voor te doen. 


2071/5393. 


CARICA — TETRAMELES. SA 


Met gestampte papajazaden, aangelengd met azijn, wordt het 
lichaam ingewreven als zweetdrijvend middel bij koorts na gevatte 
koude (Mevr. Kloppenburg). Volgens Van der Burg worden de 
zaden aanbevolen als wormdrijvend middel. In Eng.-lndië staan 
zij bekend als een krachtig stondendrijvend middel, waarvan het 
gebruik zelfs abortus kan veroorzaken (Ridley, Mal. Geneesmid- 
delen, bl. 21). Dit laatste is ook Mevr. Kloppenburg bekend. 

Het is overbekend, dat de papaja een tweehuizige plant is. Aan 
mannelijke boomen worden echter vaak bloemen gevonden, die een 
meer of minder goed ontwikkeld vruchtbeginsel bezitten, dat, bij 
bevruchting, kan uitgroeien tot een vrucht met kiembare zaden. Deze 
aan lange stelen hangende papaja gantoeng zijn weinig geschikt 
om rauw te worden gegeten; de chineezen maken er manisan van. 

De gekweekte papaja ’s moeten worden beschouwd als in kwaliteit 
zeer uiteenloopende bastaarden tusschen verschillende vormen, die 
niet constant uit elkaar schijnen te worden gehouden. Een daarvan 
maakt een uitzondering, de reuzenpapaja, waarvan de invoering vrij 
recent is (Tijdschrift voor Land- en Tuinbouw en Boschcultuur in 
N.0O.[. 1888/9, bl. 52) en deze heeft thans een zeer verbasterde na- 
komelingschap. De zeer grooteexemplaren komen nogwel voor, maar 
veel algemeener vindt men vruchten van niet meer dan gewone of 
zelfs geringere afmetingen, die wegens haar vorm en den pommade- 
reuk van het vruchtvleesch onder rechtmatige verdenking staan ge- 
degenereerde afstammelingen te zijn van genoemde papaja van 
oosterzee (Jaarboekje Vereeniging Ooftteelt 1902/3, bl. 62). 


In het Museum: Wortel, melksap, vruchten, conserven. 
DATISCACEAE. 


Tetrameles nudiflora, R. Br. (T. rufinervis, Mig.). 
Volksnamen. Mal.: Kajoe gaboes (Palemb.) — Soend.: Binong 
— Jav.: Ganggangan, Winong — Mad. : Bindoeng — Alf. 
Minah.: Balangitan, Kola-kola, Walangitan. 

Woudreus, tot 45 M. hoog en 2 M. dik, in Midden- en Oost-Java 
tot op 900 M. zeehoogte algemeen, doch verstrooid groeiend. De 
stam is min of meer zuilvormig, met diepe, breede, hoog oploopende 
gleuven; soms is hij eerst 35 M. boven den grond vertakt. Het 
effenwitte hout (zonder kernhout) is in kolossale afmetingen en vrij 
groote hoeveelheden te verkrijgen; het is echter slechts bruikbaar 
voor tijdelijken huisbouw — en dan nog alleen onder dak — en voor 
pakkisten. Zeer gezocht zijn de stammen voor kanos ; voor dit doel 
wordt jaarlijks op Java een groot aantal exemplaren geveld, vooral in 
het oostelijk deel (K. & V. — IX, bl. 37). Teysmann schrijft in het Na- 
tuurk. Tijdschr. v. N.I. dl 34, bl. 452, dat deze boom op Samauw 
bonak heet en in den Timorarchipel materjaal levert waarvan prau- 
wen worden gemaakt, omdat het hout licht en gemakkelijk te be- 
werken is: die prauwen vereischen echter doorloopend veel onder- 
houd, worden snel oud en zijn op zee onbetrouwbaar. [nde Minahassa 
wordt het hout volgens Koorders gebruikt voor planken, die onder 
dak duurzaam heeten te zijn : te Kediriishet bruikbaar bevonden voor 
lucifersstokjes, maar slecht voor doosjes (Teysmannia 1896, bl. 505). 

In het Museum: Hout. 


Zaden. 


Vormen. 


Hout. 


2017/5394. 


Hout. 


2907/5394. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


208/5397. 


Bladeren. 


328 DATISCACEAE — CACTACEAE. 


Octomeles moluccana, Warb. 

Volksnamen. Mal. Mol: Kajoe palaka — Alf. Minah.: Bénoang, 

Bonoeï, Wênoang, Winoeang — Ternate : Asoe. 

Woudreus, tot 60 M. hoog en 2 M. dik, met zuilvormigen stam, 

in de Minahassa vrij algemeen (Koorders). Rumphius beschrijft hem 
(III, bl. 195) onder den naam van Palacca insgelijks als een van 
de hoogste boomen uit de bergwouden der Molukken, met woesten, 
dikken stam. Het hout is week en broos, zeer grof van draad, in 
de lengte gestreept; het is in groote afmetingen te krijgen en ge- 
makkelijk te bewerken, zoodat het wel voor dakwerk wordtgebezigd. 
Als het aldus op een droge plaats wordt gebruikt, is het tamelijk 
duurzaam, doch tegen aanraking met den grond is het in het geheel 
niet bestand (Rumph.). Koorders zegt, dat het op Noord-Celebes 
gezocht is voor planken en voor prauwen, ofschoon niet bestemd 
tegen weer en wind. 


Octomeles sumatrana, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Bênoewang. 

Boom van het westelijk deel van den Mal. Archipel, aan de voor- 
gaande soort na verwant. Cordes (Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & 
L. dl 14, bl, 148) noemt binoewang een lichte, tamelijk goede hout- 
soort, licht geelachtigwit van kleur, op de Westkust van Sumatra 
veel gebruikt voor planken. Van Hasselt (No. 46 en 47) kwalifi- 
ceert bênoewang als een bijzonder zachte, sponsachtige houtsoort, 
bij den huisbouw o.a. voor planken in gebruik. 

In de Zuider-en Oosterafdeeling van Borneo wordt volgens Jasper 
& Pirngadie (Vlechtwerk, bl. 67) een afkooksel van gestampte béng- 
koedoe, bénoewangbast en djirëkbladeren gebruikt als verfbad om 
gespleten rotan rood te kleuren: het materiaal moet 7 dagen in 
de vloeistof liggen voor het de gewenschte kleur heeft aangenomen. 

De Clercq (No. 2479) vermeldt, dat in de Bataklanden de bla- 
deren worden gegeten, Van Hasselt, dat in de zuidelijke Padang- 
sche Bovenlanden het vocht uit de jonge bladeren tegen buikpijn 
wordt ingenomen. 


BEGONIACEAE. 


Begonia tuberosa, Lamk. 
Volksnamen. Mal.Amb.: Daoen asam— Mak.: Katji—Alf. Amb: 
Hatoe kanal —Tern.: Tjotjo. 

Kruid, het Empetrum acetosum van Rumphius (V, bl. 457), 
volgensdezennergensgroeiend dan opsteenachtige plaatsenenrotsen, 
waar de kleine, witte wortels (die dus niet knolvormig zijn, gelijk de 
wetenschappelijke naam aangeeft) nagenoeg bloot op de klippen lig- 
gen. De zeer saprijke, broze, gladde bladeren zijn aangenaam zuur, 
doch met een gronderigen bijsmaak: zij worden gebruikt in de 
plaats van zuring. De inlanders koken ze bij de visch om een 
zure saus te verkrijgen. Het sap, opgekookt met half zooveel suiker, 
geeft een lekkere, rinsche stroop, smakend naar geconfijte mangga's 
en aalbessen (Rumph.). 


CACTACEAE. 


De familie der Cactaceae is nauwelijks meer en, uit een ander 
oogpunt beschouwd, nog niet voor Ned.-Indië te rekenen tot de 


210/5417. 
210/5421. 


210/5418. 


OCTOMELES — CACTACEAE. 329 


nuttige planten. Gestekelde soorten, als Opuntia Dillenii, Haw. en 
Peireskia Bleo, DC., worden wel voor levende pagers gebezigd, 
de eerste volgens Koorders' Exkursionsflora op Java, de laatste niet 
alleen op Java, maar ook (volgens Koens, Tropische Natuur 1915, 
bl. 60) op Sumatra's Westkust, waar van doeri pêndjait veel wordt 
gebruik gemaakt om de wilde varkens buiten de aanplantingen te 
houden. Sterk verwilderd zijn de Cactaceae hier niet. 

Nutplanten van de toekomst zijn misschien de z.g. doornlooze 
Opuntia’s, die men thans bezig is hier en daar, waar periodiek groote 
schaarschte bestaat aan veevoeder, te beproeven. Een aantal der 
door Burbank gekweekte soorten of vormen is uit Californië in- 
gevoerd door R. Maurenbrecher, die in 1913 in het Weekblad voor 
Indië de ervaringen mededeelde, door hemzelf met de cultuur in 
de Preanger Regentschappen opgedaan, en alzoo den stoot gaf aan 
het nemen van proeven elders. Op Madoera had men blijkens het 
Verslag 1913 van den Landbouwvoorlichtingsdienst (bl. 125) met een 
drietal burbanksche soorten (Chico, Fresno en Santa Rosa) geen 
succes: ondanks goede verzorging toonde het weinig groeikracht en 
gaf van den aanvang af slechts teleurstelling. De Makassaarsche 
Courant van 21 Maart 1915 berichtte daarentegen, dat een te Pang- 
kadjene genomen cultuurproef succes beloofde. Uit het commentaar 
daarop in het Tijdschrift voor het Binnenlandsch Bestuur (April 1915, 
bl. 310) blijkt, dat op Soemba insgelijks werd geëxperimenteerd. De 
Timorarchipel, zoo wordt daar gezegd, is Indië’s veeland bij uit- 
nemendheid, doch dezelfde oostenwind, die Zuid-Celebes zijn bar- 
ren oostmoesson geeft, doet ook ginds al het veevoeder in den 
drogen tijd verdorren: gebrek aan voedsel en zelfs aan drinkwater 
vragen ook daar jaarlijks belangrijke offers. Wel is waar kan men 
door het maken van hooi in de westmoessonkentering het tekort 
aan voeder in den drogen tijd dekken, maar de indolente in- 
boorling is daartoe slechts met dwang te krijgen. Zoo zal hier 
van veel belang kunnen zijn de invoering van een gemakkelijk 
te vermenigvuldigen gewas, dat in den tijd van schaarschte zoo- 
wel in het tekort aan voedsel, als door zijn groot watergehalte 
in dat aan drinkwater voorziet. 

De ongevoeligheid der Opuntia’s voor langdurige droogte en het 
hooge watergehalte van de stengels zijn dan ook hun voornaamste 
aanbeveling. Blijkens de analyse van twee der in de Preanger 
geteelde burbanksche vormen, voorkomend in Teysmannia 1913, 
bl. 739, bevatten zij ca 950/, water. Tot „hooi’’ gemaakt, komen 
zij in eiwitgehalte ongeveer overeen met grashooi. Men meent 
ook, dat de doornlooze cactus geschikt zal zijn om van uiterst 
schrale, waterarme gronden, waarop andere gewassen niet willen 
gedijen en die dus ongebruikt blijven liggen, toch nog een oogst 
te verkrijgen, die bij het onderhoud van het vee goede diensten 
kan bewijzen, doch dit is een ander gezichtspunt en het is de 
vraag, of op dat soort van gronden de doornlooze cactus wel 
groeien wil en een redelijke hoeveelheid groenvoer geeft. 

Voor een der stekellooze Opuntia’s wordt dikwijls aangezien 
de insgelijks ongestekelde Nopalea coccinellifera, Salm-Dyck, een 
erfenis van het cultuurstelsel. Het is de nopalplant, indertijd uit 
Centraal-Amerika ingevoerd voor de teelt van cochenille. Reeds 


Pagerplanten. 


Doornlooze 
Cactus. 


Nopalplant. 


Hout. 


330 CACTACEAE — THYMELAEACEAE. 


in 1903 beproefde de veearts D. H. Fischer te Pamekasan of deze 
op Madoera veelvuldig voorkomende doeri tongkok bato niet zou 
kunnen voorzien in het daar telkenjare wederkeerende gebrek aan 
veevoeder (Veeartsenijkundige Bladen dl 15, bl. 148). De proefstier 
was echter niet te bewegen de versche stengels vrijwillig te eten: 
zelfs een vasten van vi if dagen kon hem niet tot andere gedachten 
brengen. De afkeer was bij een tweede rund niet minder. De 
proefnemer dwong ten slotte de dieren (hoe wordt niet vermeld) 
de stengels in geleidelijk toenemende hoeveelheid tot zich te nemen, 
tot 5 Kg. per dag toe en meende uit de toename in het gewicht 
te kunnen besluiten, dat het vee er wel bij voer. Deze conclusie 
is echter niet goed te verdedigen, daar 5 Kg. versche stengeldeelen 
een „peulschil” is voor een rund, dat 45 tot 75 Kg. per dag noodig 
zou hebben — volgens andere opgaven nog veel meer — als het 
daarvan alleen zou moeten leven. Ook uit Teysmannia 1915, 
bl. 253, waar dezelfde plant *) nogmaals ter sprake komt, blijkt, 
dat de stengels slechts met tegenzin door het vee worden gegeten. 

De teelt van cochenille behoort op Java sinds lang tot het 
verleden; volledigheidshalve wordt vermeld, dat een uitgebreide 
handleiding daarvoor is gepubliceerd door L. Monod de Froide- 
ville in het Tijdschrift voor Nl. 1847 dl Il, bl. 207. 


THYMELAEACEAE. 


Aquilaria malaccensis, Lamk. 
Volksnamen. Mal. : Halim (Lamp.), Karas, Képang (Billiton), 
Mêngkaras. 

Troffen wij reeds in den Gonystylus bancanus, Baill. een leveran- 
cier aan van een goedkoope soort van aloë-hout, de Aquilaria 
Agallocha, Roxb. heeft ín zijn eigen verwantschap garoe-leverende 
boomen, die hem ook in de waardeering van de kenners van 
reukhout — waaronder de javanen niet gerekend mogen worden — 
veel nader staan. Van het geslacht Aquilaria zijn, voor zoover mij 
bekend, tot nu toe verder als reukhoutboomen beschreven: A. hirta, 
Ridley, A. malaccensis, Lamk en A. Moszkowskii, Gilg. De eerste 
wordt vermeld in Journal of the Straits branch of the Asiatic 
Society No. 35 (1901), bl. 78, als een slanke boom van 30 voet 
hoogte van het Maleische Schiereiland: het reukhout ervan draagt 
daar volgens Ridley den naam van kayu chandan (= kajoe tjën- 
dana). Over A. Moszkowskii, een onvolledig bekenden, in Siak als 
karas bekend staanden boom, vindt men eenige aanteekeningen 
in Notizblatt bot. Gattens Berlin Bd V, bl. 80. Het best zijn wij 
echter ingelicht omtrent Aquilaria malaccensis, Lamk, die waar- 
schijnlijk het Agallochum malaccensis van Rumphius (ll, bl. 
34) is. Het is een 15 à 18 M. hooge en tot 50 cM. dikke boom, groeiend 
op hooge gronden, met witachtigen, gladden bast. Het onverharste 
hout is wit en opvallend lichten week, het verharste hard, donker 
en zwaar; een bijzondere reuk is aan het verharste hout nauwelijks 


1) Van deze werd de identiteit met zekerheid vastgesteld : de Heer Fischer 
zegt wel, dat de plant, door hem bedoeld, hem bleek Nopalea coccinellifera 
te zijn, doch het feit, dat de stengels geschroeid moesten worden, doet aan 
de juistheid van zijn determinatie twijfelen. 


| 


CACTACEAE — AQUILARIA. 331 


214/5130. waar te nemen. Naar gelang van de mate van verharsen draagt 


het volgens Boorsma (Bulletin VIl du Dépt. de "Agr., 1907) ongeveer 
dezelfde namen als het garoehout van Gonystylus. Men spreekt van 
garoe ténggêlém of kapala (le soort), garoe téboekan (uitgehakt ga- 
roe) of g. fêngah (2e soort) en garoe ramêës of 2. èkor (3e soort). 
Op Banka heeten de beste kwaliteit garoe téngeêlem of g. tandoek, de 
mindere soorten garoe sisir, g. sëlisik en @. mêdang (Boorsma). 
Op Borneo heet het Aquilaria-reukhout garoe méngkaras, g. ongka- 
ras, 2. takaras of g. tëngkaras en wordt onderscheiden in twee 
groepen, nl. garoe boenoeh, g. boenoehan of g. mati diboenoeh, het- 
welk wordt verkregen uit levende boomen, en 2. ramês, 2. rawës 
(W. Afd.) of g. rankahan (Kota Waringin), dat afkomstig is van afge- 
storven boomen. Dat uit levende boomen werd mij aangewezen 
als het kostbaarste. De exemplaren die reukhout bevatten, steeds 
oude boomen, worden met zeker ceremonieel gezocht en, als zij 
gevonden zijn, geveld en in stukken gekapt om naar het garoe- 
hout te zoeken. De prijs, die er te Melawi (W. Afd. v. Borneo) 
voor wordt betaald, wordt opgegeven 100 tot 300 gulden per pi- 
col te bedragen, al naar de knoesten gezuiverd zijn van onver- 
harst hout. De grootste waarde hebben de massieve stukken, ge- 
vonden loodrecht op de as van den stam, „alsof ze er als spij- 
kers ingeslagen waren”. Te Sintang heeten deze stukken garoe 
pasak en de locale waarde daarvan bedraagt tot f 600 per 
picol. Iets minder — doch slechts weinig minder — gewaardeerd 
is de garoe sahang, die tusschen het hout en den bast wordt 
aangetroffen. Garoe rawës of g. rankahan wordt verkregen door 
onderzoek van het vergane, niet verharste hout van uit zichzelf 
omgevallen boomen, dat gemakkelijk kan worden fijngewreven. 
De waarde daarvan houdt verband met den vorm — waarin men 
allerlei dierbeelden meent te onderkennen — en de mate van ver- 
harsen. Te Sintang onderscheidt men: garoe kémédangan (ge- 
lijkend op mëdanghout), g. seloewang (smalle stukken, als het 
vischje seloewang), g. kéniboengan (als het palmiet van den ni- 
boengpalm) en g. mêmboeloe roesa (waarvan de oppervlakte doet 
denken aan het vel van een hert). De plaatselijke waarde van 
eerstgenoemde soort was in 1911, f 100 p.p., van de laatste 
en minste f 50 p.p. Te Kota Waringin noemt men g. rankahan 
médang het garoehout, verkregen uit doode, maar nog niet om- 
gevallen stammen, reden waarom daar die soort ook wel g. ranka- 
han boenoehan heet. G. rankahan ténggêlêm is het zware, don- 
kere, zinkende hout; g. rankahan niboeng werd mij beschreven 
als donker gekleurd met lichte strepen en soortelijk iets lichter 
dan water; garoe rankahan roesa is geel van kleur met witte 
strepen en drijft hoog op het water. 

In sommige streken, o.a. in Boven-Kapoeas en Soekadana (het 
zelfde wordt ook vermeld van Aquilaria Moszkowskii, Gilg ín 
Siak) komt het voor, dat men den boom kapt en uit gemakzucht 
aan zijn lot overlaat, zoodat het niet-verharste hout in eenige 
maanden tijds vergaat. Dergelijke stammen zakken natuurlijk in het 
vochtige oerwoud meer of minder diep in den bodem, wat ver- 
moedelijk aanleiding heeft gegeven tot de berichten, dat de stam- 
men begraven worden en zelfs, dat het hout begraven moet wor- 


214/5430. 


Bast. 


332 THYMELAEACEAE. 


den in de modder, om het reukhout te doen ontstaan. Dit laatste 
is zeker onjuist, doch omtrent de oorzaak van het optreden der 
verharsing tast men nog in het volkomen duister. ') De meeningen 
omtrent den invloed van het verblijf op of in den grond op de 
kwaliteit van het reukhout loopen uiteen. Rumphius zegt (van 
het Gonystylushout): Men laat den boom vanzelf omvallen, waar 
dan het buitenste hout afrot, of men kapt zoodanige boomen in 
stukken en begraaft ze een halfjaar of langer op een moerassige 
plaats, totdat het buitenste hout is verrot en de vette stukken 
overschieten. Evenwel kappen sommige inlanders uit begeerig- 
heid de boomen, eer zij terdege rijp zijn en begraven die stuk- 
ken als voren. Daarvan komen ook wel groote en massieve brok- 
ken, zeer vet en week in het kauwen, maar aan reuk op verre na 
zoo goed niet als de oude, die men in harde knoesten vindt. 

Bij een artikel ais garoe-hout, waarvan de waarde voor een 
belangrijk deelt afhangt van bijomstandigheden, is het moeilijk 
na te gaan, welke eigenschap bij de prijsbepaling het zwaarste 
weegt; zooals reeds boven vermeld is, werd mij het uit den levenden 
boom gehakte garoehout als het beste aangewezen. De verrottings- 
methode kan verder niet algemeen zijn in verband met het voor 
den inzamelaar zwaar wegende tijdverlies. 

Garoehout wordt in kleine hoeveelheid uitgevoerd, voorname- 
lijk naar Singapore: de ofticieele statistiek vermeldt de volgende 
cijfers (kilogrammen): 


| TER 
he ‚_Pakan Baroe À \_Tandjoeng 
van/in | Pontianak. | Bandjermasin. | Seilor Elders. 


(S. O. kust). | | (Boelongan). 
| 


n.v. 3.698 | n.v. 3001 1 1.406 


1910 | 

1911 | 482 3.751 ' nvt 8.431 1.606 
1912 | ive vs n. Vv. 6.888 1.027 
1913 | 132 nej 5.311 8.186 366 
1914 | 229 ne. 1.714 8.844 | 236 


De bast van Aquilaria malaccensis, die gemakkelijk in één 
breed blad van den stam kan worden afgenomen, levert een 
schitterend zilverblanke vezel, welke overal waar de boom bekend 
is, wordt gebruikt voor touwwerk en die bij de dajaks na een kleine 
bewerking ook voor lenden-en hoofddoeken dient: voorts wordt deze 
bast doer hen gebezigd ter bekleeding van draagmanden om het 
indringen van regenwater te beletten. In de Koeboestreken wordt 
de binnenbast bij wijze van slaapmat of als onderlaag voor pan- 
danmatten benut. Als vezelstof staat deze bast bij de inlanders 
om zijn sterkte en duurzaamheid goed aangeschreven. 

Van het schrijfmateriaal der bataks sprekende, wordt in Verhan- 
delingen van het Batav. Gen. v. K. & W. dl III, bl. 25, gewag ge- 
maakt van een boom, alim geheeten, waarvan de bast wordt gelijk 


1) In de Koeboestreken beweren de inlanders, dat volwassen exemplaren 
gedwongen kunnen worden garoe-hout te vormen, door in den stam nabij 
den top een gat ter grootte van een vuist te kappen en dat van tijd tot tijd 
met keukenzout te vullen: na verloop van 2 à 3 jaar zou zoo’n boom dan 
garoehout bevatten. 


an en 


214/5431. 


214/5433. 


214/5440. 


214/5446. 


214/5446. 


AQUILARIA — WIKSTROEMIA. 333 


geschaafd en dan bestreken met rijstwater. Uit de Lampongs 
ontving ik insgelijks beschreven halim-bast. Deze laatste is zeker 
afkomstig van een Aquilaria; van de andere heb ik geen materiaal 
gezien, doch de opmerking in het Tijdschr. v. Ind. T.L. & V. 
kunde dl 17, bl. 429, stelt wel buiten kwestie, dat ook die in- 
derdaad een Aquilariasoort is. 

In het Museum: Hout, reukhout, bast. 


Gyrinopsis spec. 
Volksnamen. Mal.: Mérkaras poetih. 

Heester, tot 4 M. hoog, met een recht, rond, stammetje niet 
dikker dan een dijbeen, in de Koeboestreken verstrooid groeiend 
op moerassig terrein. Het hout is waardeloos, doch den sterken 
binnenbast bezigt de bevolking voor allerhande touw- en bindwerk. 

In het Museum: Vezel. 


Phaleria capitata, Jack. 
Volksnamen. Soend.: Kakapasan — Jav.: Lawé, Lawé-lawé, 
Lawéan — Boeg. : Soeka — Alf. Minah. : Soesoean. 

Hooge heester, soms min of meer boomachtig, 2 tot 10 M. hoog 
en 3 tot 6 cM. dik, op Java groeiend in de lagere bergstreken, niet 
boven 1200 M. (n West-Java wordt de zeer taaie bast wel als bind- 
materiaal gebruikt (K. & V.— XIII, bl. 41). Waarschijnlijk is deze 
plant bedoeld in Hasskarl's Nut No. 425, waar van den kakapasan 
of ki lêhat wordt gezegd: De takken worden geschild en van de 
schorslaag ontdaan door schrapen, waarna de binnenbast als touw 
wordt gebezigd. De vruchten zijn zoet en worden gegeten. 

Van de zaden vermelden K. & V., dat volgens Leschenault de 
javanen het giftige kiemwit gebruiken als uitwendig middel tegen 
schurftachtigen uitslag bij kinderen. 

In het Museum: Vezel. 


Linostoma scandens, Kurz. 

Volksnamen. Mal.: Akar képang, Témêntak akar (Banka). 
Klimmende heester; levert op Banka een soort van garoehout. 
In het Museum: Reukhout. 

Ld 


Wikstroemia Candolleana, Meissn. 
Volksnamen. Mad.: Boekoe-boekoean (?). 

Sterk vertakte heester, 2.50 M. hoog, op Java klaarblijkelijk 
zeldzaam en alleen gevonden in het Oostelijk deel aan het strand 
of op kalkrijken of steenachtigen grond (K. & V. — XIII, bl. 56); op 
Madoera komt hij overvloedig voor. Ridley vermeldt hem als stam- 
plant van een soort van chandan (= tjëndana) van Pahang en 
noemt hem een typischen bergbewoner, thuis behoorend op 4 à 5000 
voet boven de zee! Hij zegt, dat het hart grijsachtig zwart is en ge- 
lijkt op garoe-hout, waarmede het in gebruik overeenkomt (Journal 
of the Straits branch of te Asiatic Society No. 35 — 1901, bl. 80). 


Wikstroemia tenuiramis, Mig. 
Volksnamen. Mal. Banka: Ménamêng, Témêntak. 
Kleine boom, die volgens Boorsma (Bulletin No. VIl du Dépt. 


Bast. 


Vruchten. 


Zaden. 


Hout. 


Bast. 


214/5455. 


216/5477. 


334 THYMELAEACEAE — LYTHRACEAE. 


de lAgr.) een soort van reukhout levert, dat echter slechts in ge- 
ringe hoeveelheid wordt gebruikt. Het is, zegt hij, veel harder dan 
het verharste Aquilaria-hout en reukloos, maar geeft bij verbranden 
een geur af, overeenkomend met dien van genoemd aloë-hout. 
De bast wordt op Banka gebezigd voor touwwerk. 
In het Museum: Vezel. 


Daphne composita, Gilg (D. pendula, Smith). 
Volksnamen. Soend.: Kakapasan, Këémanden oetan(?). 
Heester of boomheester van het Westelijk deel van den Malei- 
schen Archipel, op Java groeiend tusschen 1200 en 2000 M. zee- 
hoogte (K. & V.— XIII, bl. 49). Het schijnt, dat de bast in ge- 
bruik is als bindmateriaal. 
In het Museum: Vezel. 


ELAEAGNACEAE. 


Elaeagnus spec. 
Volksnamen. Soend.: Areuj doedoerènan. 

Heester of boomheester, op Java voorkomend van af zeehoogte 
tot op 2000 M., soms beschouwd als één enkele soort (E. lati- 
folia, L.), door anderen verdeeld in een groot aantal soorten 
(Koorders, Exkursionsflora). 

Hasskarl’s Nut No. 31 zegt van areuj doedoerènan: De vrucht- 
jes hebben een zoet en daarbij eenigszins zuurachtig vleesch, 
hetwelk aangenaam is om te eten. Van areuij soesoe moending — E. 
javanica, Bl. vermeldt hij onder No. 115 insgelijks, dat de vruchten, 
die eenigszins zuur zijn, worden gegeten. De karmijnroode, olijf- 
vormige vruchten worden inderdaad door de inlanders als snoe- 
perij genuttigd en ik heb er weleens geproefd, die aangenaam 
rinsch smaakten, doch andere malen werd mij doedoerènan ge- 
bracht, die, hoewel rijp, zóó scherp zuur was, dat men het niet 
waagde er de tweede maal de tanden in te zetten. 

In het Museum: Vruchten. 


LYTHRACEAE. 


Woodfordia floribunda, Salisb. (Grislea tomentosa, 
Roxb.). 
Volksnamen. Jav.: Sidawajah — Mad. : Dhoebadja. 
Rijkvertakte, opgerichte heester, 2.50 M. hoog, op Java voorko- 
mend in de vlakte en het gebergte in graswildernissen (Koorders’ 
Exkursionsflora). De vruchtdragende twijgjes, soms aangezien voor 
de bloemen, zijn in den inlandschen medicijnhandel bekend als 
sidawajah. Volgens Mevr. Kloppenburg worden zij gebrand en 
fijngewreven aangewend als strooipoeder op wonden ; men behan- 
delt daarmede ook de navelstreng van pasgeboren kinderen, om 
die spoedig te doen opdrogen. Waarschijnlijk wordt dit middel ook 
inwendig gebruikt, want Vorderman (Geneesmiddelen I) bericht, 
dat volgens mededeeling van de doekoens de blaadjes moeten 
worden verwijderd, omdat die blaascatarrh kunnen teweegbrengen. 
In het Museum: Vruchtdragende twijgjes. 


WIKSTROEMIA — LAGERSTROEMIA. 335 


216/5481. Pemphis acidula, Forst. 
Volksnamen. Mal.: Méntigi — Jav.: Séntigi. 

Zeer kromme boomheester, 1 tot 5 M. hoog en tot 20 cM. dik, 
voorkomend langs de kusten der tropen van de Oude Wereld, op 
Java niet zeldzaam. Waarschijnlijk is het de plant, door Rumphius 
beschreven (IL, bl. 120) onder den naam van Mangium ferreum 
(hoewel de afgebeelde bloemen en vruchten behooren aan een 
Aegiceras), als een kleinen boom, alleen te vinden op klippige 
stranden. De stam, zegt hij, is een been, hoogstens een dij dik, 
gewoonlijk krom en liggend. Het hout is zoo hard en zwaar als Hout. 
bijna geen ander, grauwros van kleur, moeilijk te kappen en te 
klooven, omdat het zoo warrig is en vol kwasten zit. Niettemin 
laat het zich goed glad afwerken en polijsten en is dan schoon 
geaderd. Op Billiton en Karimata wordt dit boompje somtijds zoo 
dik als een man, doch desniettegenstaande slechts 4 of 5 voet 
hoog; het hout daarvan is schoon bruin of zwart gevlamd. Het 
hout van Mangium ferreum is wegens zijn hardheid en zwaarte 
het allerbeste voor stelen van gereedschap; voorts is het zeer ge- 
schikt voor draaiwerk en lijsten, scheeden en handvatten van krissen, 
nagels voor prauwen en waarschijnlijk ook voor laden van vuurwa- 
pens. Als inlandsche namen vermeldt R. Mal. : Djendini, Kajoe poehon 
— Mal. Amb.: Wakat bêsi—Jav.: Kaleronkon—Mak. : Séntigi—Alf. 
Amb.: Ai toewa, Tepoeri, Timpoele — Ternate: Tawawe, Tomoemo. 

K. & V. (L, bl. 188) zeggen, dat op Karimon djawa het zware 
hout algemeen wordt gebezigd voor ankers van kano’s; op Riouw 
maakt men er rijstlepels en handvatten voor kapmessen van. 

Omtrent de identiteit van het Mangium porcellanicum van 
Rumphius, de pêrépat gèlang, bestaat geen twijfel: het is Pemphis 
acidula. Rumphius (lll, bl. 126) noemt het een groote soort van 
Mangium ferreum, die op modderige stranden groeit. Hij vermeldt 
er alleen van, dat de op postelein gelijkende bladeren aangenaam Bladeren. 

ziltig smaken en door de ambonneezen rauw worden gegeten. 

In het Museum: Hout. 


216/5493. Lagerstroemia hexaptera, Mig. (L. ovalifolia, 7. &B.). 
Volksnamen. Mal.: Boengoer mêloekoet(?), Téo-téo oetan 
(Menado) — Soend.: Bêngèr. 

Boom, 20 tot 25 M. hoog en 40 à 50 cM. dik, in habitus 
overeenkomend met L. speciosa, Pers., doch met bleek rose- 
violette bloemen. Hij komt verbreid voor over den Maleischen 
Archipel, op Java alleen in het westelijk deel beneden 600 M. 
zeehoogte en veel minder algemeen dan L. speciosa. 

Het hout wordt als zeer duurzaam en zeer sterk door de in- Hout. 
landers voor huis- en bruggenbouw bijna even hoog geschat als 
boengoer; het is echter niet in zoo groote afmetingen te krijgen 
Kreet bi 103. 


216/5493. Lagerstroemia speciosa, Pers. (Adambea glabra, Lamk, 
LagerstroemiaFlos-reginae., Retz,L.reginae, Roxb.). 
Volksnamen. Mal.: Boengoer, B. koewal (Lamp.), B. té- 
koejoeng (Rawas)— Soend.: Boengoer — Jav.: Këtangi, La- 
ban (in Pasoeroean), Woengoe — Mad.: Bhoengor. 

Woudreus, soms 45 M. hoog en 150 cM. dik, doch meestal 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Bloemen. 


216/5494. 


Wortels. 


Rijs. 


Bladeren. 


336 LYTHRACEAE — SONNERATIACEAE. 


25 à 30 M. hoog en 60 tot 80 cM. dik, verbreid over den Ma- 
leischen Archipel; op Java is hij, behalve als veelvuldig geplan- 
te sierboom, zeer algemeen beneden 300 M. zeehoogte en komt, 
hoewel niet gezellig groeiend, vaak in groot aantal tusschen andere 
boomsoorten voor. De stam is bijna nooit recht (volgens Ten Oever 
in Tectona 1911, bl. 401, op gunstige groeiplaatsen en in gesloten 
stand wèl recht), reeds laag met dikke, kromme takken bezet. 

Het harde hout, dat wel in zware, doch zelden ín lange afme- 
tingen is te bekomen, is glimmend lichtrood, fijn van draad, sterk 
en bijzonder duurzaam; het wordt over geheel Java door de inlan- 
ders zeer hoog geschat voor huis- en bruggenbouw: op gemak- 
kelijk bereikbare plaatsen zijn daar dan ook de bijzonder zware 
exemplaren meestal reeds uitgeroeid. Door den Artillerie Con- 
structie-Winkel te Soerabaja wordt dit hout boven alle andere 
javaansche houtsoorten, djati inbegrepen, verkozen voor affuiten 
K. & V. — 1, bl. 190). Over de sterkte en duurzaamheid van dit 
hout bestaat slechts één roep: het wordt niet aangetast door insecten 
en is bestand tegen weer en wind. 

Naar mij te Buitenzorg werd medegedeeld, wordt een koud af- 
treksel van den gestampten bast gedronken om diarrhee te stop- 
pen. De bladeren worden volgens Bulletin No. 50 Kol. Museum, 
bl. 181, aanbevolen als middel tegen blaassteen, in combinatie 
met daoen kédji bëling; Mevr. Kloppenburg zegt, dat een aftreksel, 
al cf niet met daoen oerat (Plantago), bij voortgezet gebruik hae- 
morrhoïden geneest en dat de bloemen, als thee gedronken, dien- 
stig zijn om de menstruatie te bevorderen (signatuurmiddel?). 

In het Museum: Hout. 


Lawsonia alba, Lamk (L. inermis, L.). 
Volksnamen. Mal. : Daoen laka (Mol.), Inai, Patjar djawa, 
Patjar koekoe. 

Heester, verbreid over alle warme landen der aarde, door Rum- 
phius (IV, bl. 42) beschreven onder den naam van Cyprus als 
een boompje van de grootte van een granaatappelboom, met een 
enkelen stam, een been dik, dat om zijn bladeren en geurige 
bloemen alom in de hoven wordt gekweekt van zaad of in de 
regenmaanden gemaakte stekken. 

De wortel wordt volgens Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 37) 
fijngemalen op het hoofd van kinderen gewreven tegen zweren 
(hoofdzeer?). Rumphius zegt, dat sommige maleische volken hem, 
in water gewreven, ingeven tegen steken in de zijde en dat zij van 
de rijsjes tandenstokers maken, of liever tandenborstels, want het 
einde wordt wat gekauwd totdat het een bezempje vormt, waar- 
mede men zich de tanden reinigt. Het gebit zou daardoor niet 
alleen zuiver, doch ook steviger worden. 

Het voornaamste gebruik heeft men van de bladeren, die de 
eigenschap bezitten om, gewreven en met een weinig vocht op- 
gelegd, vuurrood te verven en met citroensap en kalk gemengd, 
een helder roode kleur te geven, doch alleen aan levende licha- 
men en wat daaraan vast is, als nagels en haren. Die echter ver- 
ven zij zoo intens, dat de kleur door moeite noch kunst kan wor- 
den uitgewischt en moet uitslijten. Voornamelijk de nagels der vin- 


217/5497. 


LAGERSTROEMIA — SONNERATIA. 3 


gers worden met deze bladeren geverfd: die ze hooggeel of vuur- 
rood wenschen, wrijven de versche bladeren met schoon water en 
binden dit papje een nacht erop, terwijl die een hoogroode kleur 
verlangen, niet alleen citroensap nemen in plaats van water, maar 
bovendien daar nog kalk, een stukje oude siriboa en wat zout (in 
plaats van aluin, dat zij weinig hebben) bijdoen. De maleiers houden 
de bladeren bovendien vooreen toegeëigend middel tegen allerlei ge- 
breken der nagels, ’t zij die zwerend, gekneusd of afgebroken zijn, 
want zij maken losse nagels vast en doen in plaats van afgevallene 
spoedig nieuwe groeien. Zij gebruiken ze zelfs tegen fijt: als het ge- 
zwel rijp is, leggen zij er een papje op van de met curcuma gewreven 
bladeren en dat doet het in één nacht doorbreken, trekt den etter uit 
en doet den nagel afvallen of bevestigtdien opnieuw. De versche bla- 
deren worden ook gesmeerd op herpes, dien men tevoren heeft ge- 
wreven en gewasschen met scherpe, bijtende stoffen, zooals citroen- 
sap, kédondong- of kèlorbladeren met kalk gemengd, enz. (Rumph.). 

Het is niet raadzaam aan de mededeelingen van Rumphius veel 
toe te voegen van wat latere schrijvers er bij hebben gedaan, omdat 
dit meestal niet zeer betrouwbaar is. Zoo zegt Bisschop Grevelink 
op autoriteit van Van Musschenbroek, dat de bast in den handel is als 
een superieure soort van kajoe ting, speciaal voor het looien en 
verven van leer. Dit kan bezwaarlijk juist zijn, omdat Lawsonia alba 
te weinig wordt aangetroffen en daarvoor stellig niet wordt gekweekt. 
Technische toepassingen vindt de plant weinig of niet, hier zoomin 
als elders. Jasper & Pirngadie vermelden (Vlechtwerk, bl. 70), dat de 
bladeren wel eens worden gebezigd om aan roode kleurmiddelen voor 
vlechtmaterialen meer vastheid te geven, maar overigens zijn zij, vOOr 
zoover mij bekend, bijna uitsluitend als toiletartikel in gebruik. Die 
toepassing kent ieder van hooren zeggen, doch zij wordt — tenminste 
op Java— verre vanalgemeen in praktijk gebracht. Te Buitenzorg maakt 
men een papje van de bladereneneenstuk vaneen rooduitje, voegtdaar 
een zeer geringe hoeveelheid gambir aan toe en smeert dat ’s avonds 
op de nagels, waarna de vingertoppen worden omwikkeld met een 
böngkoedoe-of sirihblad; des ochtends zijn dan de nagels fraai oranje- 
rood gekleurd. De gepulveriseerde gedroogde bladeren, die in de 
overige mohamedaansche wereld bekend zijn als henna en dienen 
voor het roodkleuren van nagels en haar, alsmede voor het zwart- 
verven (met indigo) van het haar, komen hier in den handel niet voor. 

Wat de medicinale toepassing betreft: Dr Boorsma deelde mij 
mede, te hebben vernomen, dat een thee van de bladeren door 
inlandsche grooten wordt gedronken om vetvorming tegen te gaan 
en dat de welriekende bloemen met andere zaken worden gebruikt 
voor het maken van een bêdak tegen jeuk. 

In het Museum: Bladeren. 


SONNERATIACEAE. 


Sonneratia acida, L. f. 
Volksnamen. Mal. : Pidada, Pèérépat mérah — Soend.: Bogêm 
— Jav.: Bétah, Bidada, Bogêm, Kapidada — Amb: Wahat 
mérah, Wakat mérah — Ternate: Posi-posi mérah. 

Tot 15 à 20 M. hooge en 25 tot 40 cM‚ dikke boom van 


Technisch. 


Medicinaal. 


Bloemen. 


Ademwortels. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 
Vruchten. 


217/5497, 


Ademwortels. 


Hout, 


338 SONNERATIACEAE — CRYPTERONIACEAE. 


de vloedbosschen of den binnenzoom daarvan, in vele streken 
zeer algemeen, vooral aan en bij riviermondingen (K. &V. —lI, 
bl. 198). Volgens Rumphius (lll, bl. 112) wordt het Mangium 
caseolare rubrum somtijds bij de huizen geplant door hen, 
die smaak hebben in zijn vruchten. 

Deze boom is zeer eigenaardig, zeggen K. & V., door de talrijke, 
rechtop groeiende, op reusachtige asperges gelijkende ademwortels, 
welke steeds in grooten getale rondom elken boomte vinden zijn; zelfs 
bij vloed steken de toppen dezer zonderlinge wortels boven den 
waterspiegel uit. In vele streken wordt het weeke hout ervan als 
Surrogaat voor kurk gebezigd. Rumphius beschrijft de ademwortels 
van Sonneratia alstoegespitstehoorns, bestaande uiteen vooze, droge, 
taaie en zeer lichte substantie, gelijkend op kurk, doch met een kleine 
holte in het midden. In vele opzichten kunnen zij kurk vervangen, 
waartoe men ze goed moet uitkoken om de ziltigheid uit te trekken. 
Zij zwellen en sluiten echter niet zoo goed als kurken (Rumph.). 
Deze ademwortels worden in de inlandsche warongs verkocht 
onder den naam van Kajoe gaboes. 

Het hout wordt als te krom en te weinig duurzaam door de in- 
landers niet gebruikt; het is effen vuilwit en bevat geen kernhout 
(K. & V.). Rumphius deelt omtrent de eigenschappen niets mede. 

Op Madoera wordt — volgens het Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & L. 
dl 7 (1861), bl. 225 — de fijngemalen binnenbast van den whidodo 
gemengd met tot grof meel gestampte mais, welk meel, tot ballen 
gekneed en gekookt, het hoofdvoedsel vormt der madoereezen. 
Rumphius vermeldt,.dat de maleiers de bladeren rauw eten en be- 
spreekt ook uitvoerig de vruchten. Dit zijn, zegt hij, ronde appelen, 
doch platgedrukt als een kaasje, grasgroen van kleur, bestaande 
uit een korrelige, meelachtige massa, in reuk en kleur de potkaas 
zoo gelijk, dat men ze daarvoor zou aanzien. Zij worden door het 
gemeene volk gegeten, meestal rauw, of anders gekookt bij de 
visch. In de Soendalanden heeft elk deel van dezen boom een af- 
zonderlijken naam; daar heeten speciaal de vruchten kidada en 
van deze zegt ook Hasskarl (Het Nut No. 160), dat zij rauw wor- 
den gegeten, dwz, volgens K. & V., de middenvruchtwand: de 
tusschenschotten der vrucht zijn bitter. 

In het Museum: Ademwortels, hout. 


Sonneratia alba, Smith (S. evenia, Bl). 
Volksnamen als Sonneratia acida, in de Molukken met toe- 
voeging van het equivalent van „wit”. 

Het Mangium caseolare album is volgens Rumphius (II, 
bl. 111) een boom als de overige, doch met een stam, gewoon- 
lijk dikker dan een man kan omvatten, maar dan ook veel korter, 
wassende overal op vlakke stranden op harden, steenachtigen 
grond zonder slijk of moeras en door het zeewater beurtelings 
bedekt en ontbloot. Op Java is hij even algemeen als S. acida, 
doch groeit meer naar den zeekant, gaarne op koraalstrand. 

De ademwortels zijn kleiner dan die van S. acidaen volgens K. & V. 
(1, bl. 200) minder week, dus minder bruikbaar ter vervanging van kurk. 

Het spint is week en wit, geleidelijk overgaand in een hard, 
grofdradig, warrig, taai kernhout met roode tint, doch grauw be- 


SONNERATIA — CRYPTERONIA. 339 


stervend. In zeewater is het duurzaam en het wordt zeer veel ge- 
bezigd bij den scheepsbouw voor ribben en kromhouten; het splijt 
niet en houdt de (houten) nagels vast (Rumph.). K. & V. vermel- 
den, dat op Java het hout niet wordt gebruikt. In de Minahassa 
is het echter volgens Koorders (bl. 470) zeer in aanzien voor huis- 
bouw; tegen den regen beschut zou het onvergankelijk zijn. De 
opzichter der B.O.W. De Leau te Menado noemde tioes of posi- 
posi een zeer deugdelijke houtsoort, geschikt voor huizen- en brug- 
genbouw, hard, fijn van draad, doch een weinig broos, indien goed 
droog niet onderhevig aan werken en bestand tegen weer en wind. 
Het bevat echter veel zout en tast ijzer aan. 

De maleiers eten de bladeren rauw of gekookt en zij nuttigen ook 
de wrange, zure, reuklooze vruchten als die even week beginnen 
te worden, maar in de Molukken eet men ze niet, tenzij gekookt bij de 
visch (Rumph.). K. & V. noemen de vruchten bitter en oneetbaar. 

In het Museum: Hout. 


2171/5498. Duabanga moluccana, Bl. 


Volksnamen. Jav.: Takir — Mad.: Takèr — Bal. : Kadjimas 
— Sas.: Radjoemas — Alf. Minah.: Aras, Arès, Arêt. 
Boom, 25 tot 35 M. hoog en 70 tot 100 cM. dik, voorkomend 
in het oostelijk deel van den archipel, op Java vooral in Besoeki 
tusschen 300 en 900 M. zeehoogte, in Midden- en West-Java 
onbekend. De stam is zuilvormig, zonder wortellijsten en bijna 
zonder gleuven, kan dus hout leveren in voldoende afmetingen, 
doch op Java wordt dit door de inlanders als te weinig duurzaam 
niet gebruikt (K. & V. —l, bl. 195). Op Noord-Celebes staat 
het daarentegen blijkens Koorders’ Minahassa zeer goed aange- 
schreven; het wordt daar licht, maar duurzaam en zeer geschikt 
voor planken genoemd: van kajoe arêt vervaardigde prauwen wor- 
den het duurst betaald en kunnen jaren lang worden gebruikt. De 
B.0.W. opzichter De Leau te Menado schreef, dat kajoe arët grof van 
draad en niet dicht van vezel is, doch sterk en licht en hij bevestigde, 
dat het door de inlanders bij voorkeur wordt gebezigd voor prauwen. 
Wat bij deze houtsoort bijzonder opvalt, is haar voor een bruik- 
baar werkhout buitengewoon laag s.g.; het verwondert mij, dat 
deze boom, die toch ook op Ambon moet voorkomen, bij Rum- 
phius niet is terug te vinden. 
In het Museum: Hout. 


CRYPTERONIACEAE. 


2174/5499. Crypteronia Griffithii, Clarke. 


Volksnamen volgens Ridley. Mal. : Bekwoi, Sumput chingga 
badak. 

Boom van het Mal. Schiereiland, tot 100 voet hoog en 2 voet dik. 

Het bruine hout is dicht van draad en duurzaam; het wordt voor 

den huisbouw gebruikt (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 71). 


2174/5499. Crypteronia paniculata, B/. 


Volksnamen onvast. Soend.: Ki banèn. 
Knoestige, meestal kromme boom, tot 30 M. hoog en 40 cM. dik, 


Bladeren. 


Vruchten. 


Hout. 


Hout. 


Bladeren. 


218/5501. 


Wortel. 


Bloemen. 


Vruchten. 


340 CRYPTERONIACEAE — LECY THIDACEAE. 


verbreid over geheel Java tusschen O en 1300 M. zeehoogte, vooral in 

de laagvlakte nogal algemeen. Het roodachtige kernhout wordt in 

enkele streken van West-Java voor den huisbouw gebezigd en daar 

duurzaam genoemd; elders wordt het weinig gebruikt, omdat het zeer 

hard en nogal warrig is (K. & V.—l, bl. 203). Hasskarl’s Nut 

No. 414 zegt, dat de jonge loten rauw bij de rijst worden gegeten. 
In het Museum: Hout. 


PUNICACEAE. 


Punica Granatum, L. 
Volksnamen. Granaatappel — Mal. : Dalima. 

Welbekende heester, volgens K. & V. (l, bl. 187) op Java alleen 
gecultiveerd voorkomend, vaak in tuinen aangeplant als genees- 
krachtig gewas en om de eetbare vruchten. Rumphius, die hem 
beschrijft (Il, bl. 94) onder den naam van Malum granatum, 
zegt, dat hij met zorg behandeld wil worden en anders wegkwijnt: 
het best draagt hij als men hem plant in den tuin of op een vlak 
erf bij het huis en een hoogen steemen voet er omheen legt: ook 
moet hij dikwijls worden gesnoeid. 

De wortelbast was van oudsher, ook bij de inlanders, bekend 
als wormdrijvend: Hasskarl’s Nut No. 213 zegt, dat die bast ge- 
stampt tegen wormen en ook tegen lintworm wordt ingegeven. 
Als specifiek middel tegen lintworm is de cultuur van dalima op 
Java van hooger hand aangemoedigd; men meende, dat de wortel- 
bast een handelsartikel zou worden als kinabast, doch het koorts- 
werend middel heeft de geheele menschheid van tijd tot tijd noodig, 
terwijl daarentegen aan een middel tegen lintworm — tenminste 
in de beschaafde wereld — niet dagelijks behoefte bestaat. De in- 
landsche planters van dalima bleven dan ook met hun wortelbast 
zitten; niemand wilde een artikel opkoopen, waarnaar geen gere- 
gelde vraag bestaat en thans zou het vrij moeilijk zijn er een 
eenigszins aanzienlijke hoeveelheid van bij elkaar te krijgen. De 
wortelbast van dalima poetih, die buitengewoon rijk is aan alcaloïd, 
wordt als de beste beschouwd. In den cultuurtuin te Tjikeumeuh 
werd volgens het Verslag 1902 van ’s Lands Plantentuin, bl. 33, 
van 8-jarige planten 75 gram wortelbast geoogst. Volgens Mevr. 
Kloppenburg is deze bast ook een goed stopmiddel, dat echter 
minder vlug werkt dan de bioem of vrucht. 

De fraaie bloemen, in water gekookt en dan in den mond ge- 
houden, zijn goed om ziek tandvleesch te genezen (Rumph.). 

De pasgezette vrucht is een algemeen aangewend middel tegen 
mêdjëén, d.i. slijmafgang, gepaard met persingen; volgens Jasper, 
Geneeskrachtige planten, worden zij met een weinig water, honing 
en benzoë fijngewreven en wordt het vocht ingenomen. Mevr. 
Kloppenburg raadt het gebruik aan van een afkooksel. 

De schillen der rijpe vruchten werken insgelijks adstringeerend 
en tonisch: zij zijn een middel tegen dysenterie, diarrhee en witten 
vloed. Hasskarl (l.c.) zegt, dat die schillen, gedroogd en gestampt, 
met inlandschen azijn een zeer fraaien schrijfinkt geven. Volgens 
Dekker's Looistoffen 1, bl. 160, zijn zij zeer rijk aan galluslooistof. 

Wat van de vrucht als eetbaar geldt, is het sappig geworden 


nd De en nent nr ene 


219/5503. 


219/5506. 


219/5506.. 


CRYPTERONIA — BARRINGTONIA. 341 


deel van de zaadhuiden en dat is niet bepaald lekker, want de 
samentrekkende smaak, teweeggebracht door looistof, maakt haar 
op zichzelf vrij ongenietbaar. Voor roedjak kan men echter wat 
leelijk smaakt ook wel gebruiken en in dien vorm wordt dan ook heel 
wat dalima genuttigd. Inlanders zien er niet tegen op dalima ook 
zonder toevoeging te eten; de witte variëteit is daarvoor nog het 
minst ongeschikt (Jaarboekje 1903/4 Vereeniging Ooftteelt, bl. 71). 
Over smaak valt niet te redetwisten: dit „ooft” valt bij sommigen 
zeer in den smaak en iszelfs vrij duur. 
Dalima poetih met witte bloemen en bleekrood vruchtvleesch 
wordt, zooals gezegd is, voor medicinale en culinaire doeleinden 
hooger gesteld dan dalima mérah met roode bloemen en donker- 
der vleesch. Voorts heeft men nog dalima soesoen, met dubbele 
roode bloemen, waarvan de wortelbast volgens De Clercq spe- 
ciaal geacht zou zijn als middel tegen taenia. Indien dít juist is, 
wil dat nog niet zeggen, dat die bast inderdaad het beste is, 
omdat de primitieve geneeskunde der inlanders aan zwakker wer- 
kende medicamenten dikwijls de voorkeur geeft boven sterk wer- 
kende; met drastische middelen kan men zoo licht kwaad stichten. 
In het Museum: Bast, vruchten. 


LECYTHIDACEAE. 


Planchonia valida, Bl. (P. sundaica, Mig, P. timo- 

riensis, Bl). 

Volksnamen. Soend.: Poetat — Jav.: Poetat, P. kêbo, P. maéësa, 

P. pénggoeng, P. rèsèk — Mad. : Boetat — Boeg. : Poetjat sasa 

— Alf. Minah. (onzeker): Achlèm, Intjalên, Ipil, Nipil. 

Woudreus, tot 50 M. hoog en 1.50 M. dik, met zuilvormigen 

stam, over geheel Java verstrooid groeiend beneden 1000 M., 
vooral beneden 500 M. zeehoogte. Het hout, dat in kolossale 
afmetingen is te verkrijgen, wordt in Banjoewangi en te Tjilatjap 
voor den huisbouw hoog geschat (K. & V. — VI, bl. 24). 


Barringtonia acutangula, Gaertn. 
Volksnamen. Mal. : Poetat — Boeg. : Alakang — Alf. Minah. : 
Salinsa. 

Boom, verbreid over de kuststreken van den archipel, op Java echter 
nog niet gevonden. Het hout schijnt niet zoo inferieur te zijn als dat 
van de meeste Barringtonia’s. Watt’s Dictionary zegt, dat het in Eng.- 
Indië niet algemeen in gebruik ís, doch gebezigd wordt o.m. voor 
rijststampers, het bouwen van booten en zelfs voor meubelen. Koor- 
ders’ Minahassa vermeldt van den salinsa (onder den naam van Bar- 
ringtonia spicata, Bl): Hout voor huisbouwen bruggen hoog geschat, 
doch Koorders is wel eens wat forsch in zijn uitdrukkingen. 


Barringtonia insignis, Mig. 
Volksnamen. Soend.: Songgom — Jav.: Songgom. 

Zeer lage boom, hoogstens 5 à6 M. hoog en 15 cM. dik, op Java 
groeiend beneden 600 M., vooral beneden 100 M., op sommige 
plaatsen algemeen. Het hout is waardeloos (K. & V. — VI, bl. 13). 

De wortelbast is in de Preanger als vischvergif in gebruik; het 


Variëteiten. 


Hout. 


Hout. 


Wortel. 


219/5506. 


Wortel. 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Vruchten. 


219/5506. 


Hout, 


342 LECYTHIDACEAE. 


werkzame bestanddeel is een saponineachtig glucosied (Greshoff, 
Plantenstoffen II, bl. 80). 


Barringtonia racemosa, Bl. (B. rubra, BL). 
Volksnamen. Mal.: Boetoen darat (Mol.), Palam (Menado), 
Poetat, Poetat soengei (Banka) — Soend.: Pénggoeng — Jav.: 
Pénggoeng — Boeg. : Alakang — Tern: Toepak (?) — Alf. Mi- 
nah.: Koengkoengan, Mahakoengkoengan, Malégai. 

Nogal lage boom, tot 15 M. hoog en 40 cM. dik, voorkomend 
door den geheelen Maleischen Archipel, op Java bijna uitsluitend 
beneden 5 M. zeehoogte, niet zelden groepsgewijs bijeengroeiend 
langs riviermonden en aan den zoom der vloedbosschen. Op Java 
is er geen nut van bekend (K. & V. — VI, bl. 6). 

Rumphius beschrijft hem (lll, bl. 181) onder den naam van B u- 
tonica terrestris rubra en zegt, dat de javanen de gestooten 
wortels bezigen als vischvergif. Dit is mogelijk juist, hoewel het 
niet bevestigd is door nieuwere betrouwbare berichten; misschien 
ook berust die mededeeling op verwarring met andere Barringtonia- 
soorten, daar op de inlandsche namen niet veel staat is te maken. 

Het hout, zegt Rumphius, is week en onbruikbaar, doch de 
takken bezigt men voor levende tuinstaken, mede met het oog 
op de jonge bladeren. 

De schors wordt, tot een papje gewreven, op schurftachtigen uit- 
slag gesmeerd (Rumph.). Op Banka maakt men van den bast touw. 

De slappe, jonge bladeren, vervolgt Rumphius, zijn bruin en glim- 
mend, saladeachtig van smaak, een weinig bitter en samentrekkend, 
doch niet onaangenaam in den mond; zij worden veel rauw gegeten 
en voor zeer gezond gehouden. Men kan ze ook koken als moeskruid. 

De Indische Vergiftrapporten (No. 184) maken melding van een ge- 
bruik in de res. Ambon van de vruchten van boetoeng darat, dat Rum- 
phíus niet opgeeft, nl. dat zij (niet de wortels), fijngestampt, in holten 
tusschen de steenen in het water worden geworpen als vischvergif. 

Rumphius noemt verder nogeen Butonica terrestris alba, 
volgens Miquel en anderen Barringtonia alba, Hassk., die in ge- 
bruik met B. racemosa zou overeenkomen, behoudens dat de bla- 
deren bitterder zijn en daarom niet worden gegeten. 

In het Museum: Vezel. 


Barringtonia speciosa, Forst. 

Volksnamen. Mal. : Boetoen — Soend.: Boetoen — Jav. : Boe- 
toen, Kébén — Mak.: Talisè — Tern. : Madjoei — Alf. Minah.: 
Witoeng. 

Tot 17 M. hooge en 50 cM. dikke, meestal nogal kromme, laag 
bij den grond vertakte boom van Z.O. Azië, verstrooid groeiend 
op zandige en rotsachtige stranden en wegens zijn fraai gebladerte 
en bloemenpracht wel eens aangeplant (K.& V. — VI, bl. 4). Rum- 
phius beschrijft hem (Ill, bl. 179) onder den naam van Butoníica 
en zegt, dat hij nergens zoo schoon voorkomt als op het eiland 
Boeton, dat aan hem zijn naam zou ontleenen. 

Het hout is week en niet duurzaam; volgens Rumphius wordt 
het niet gebruikt. Ook K. & V. berichten, dat het van weinig waarde 
is en zelden wordt benut. In Kediri wordt het volgens mondelinge 


AT EE, 


ee en en ter er ln a 


BARRINGTONIA — CHYDENANTHUS. 343 


mededeeling van den Heer Backer gebezigd bij den huisbouw. 

De vierhoekige vruchten, die de grootte hebben van een vuist, 
bestaan uit een vezeligen bolster, waaronder, zonder schaal, een 
insgelijks min of meer vierkant zaad ligt. Dit is hard, inwendig 
wit als een kastanje en wat slijmerig. Die zaden, alleen of met toeba- 
wortel fijngewreven, worden gebruikt om bij afloopend water de 
in de kuilen en plassen achtergebleven visschen te bedwelmen. 
Op Ternate neemt men de zaden, alleen of gemengd met zaden 
van den boeroera (?) dan wel met den bast van dien boom, om rivier- 
visschen —in het bijzonder alen —te vangen. Op Java doet men 
hetzelfde; daar wrijft men de zaden gewoonlijk met peper, look 
en pieren (Rumph.). Hasskarl (Het Nut No. 757) maakt geen mel- 
ding van bijzondere toebereiding; hij zegt, dat de pitten gekneusd 
in het water worden geworpen. Een onderzoek naar de bestand- 
deelen (Bull. XVI du Dépt de lAgr. — 1908) toonde aan, dat het 
werkzame beginsel hoogstwaarschijnlijk hetzelfde is als dat van 
de zaden van Chydenanthus excelsus, Miers. 

Hasskarl bericht verder, dat uit de zaden een roodgekleurde olie 
wordt geperst, alleen bruikbaar om te branden. Volgens Wijs'vetca- 
talogus is echter in de zaden een drogende olie tot een hoeveel- 
heid van slechts 3°/, aanwezig. 

Rumphius vermeldt nog meer toepassingen. De chineezen op 
Java zouden het sap uit de fijngewreven zaden persen om daar- 
mede papieren regenschermen, die vooraf gevernist zijn, waterdicht 
te maken. Op Ternate bestrijkt men met het sap schurftigen uit- 
slag om de parasieten, welke dien veroorzaken, te dooden. De tot 
poeder gemalen asch van de zaden wordt, met andere ingrediënten 
vermengd, in- en uitwendig gebruikt tegen koliek (Rumphius). 

In het Museum: Hout. 


Barringtonia spicata, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Poetat lêmbik — Op Java: Poetat. 
Boom, tot 18 M. hoog en 60 cM. dik, op geheel Java voor- 
komend aan stilstaand of langzaam stroomend water beneden 400 M. 
Het hout wordt soms voor huisbouw gebezigd (K. & V. — VI, bl. 
15). Het is vuilwit en wordt spoedig door boeboek aangetast. De 
jonge bladeren worden hier en daar gegeten (K. & V.). Op de pasars 
te Batavia worden zij als groente verkocht: de inlanders eten ze 
bij de visch (ikan kémboeng). 
In het Museum: Hout. 


Chydenanthus excelsus, Miers (Barringtonia excelsa, 
BNB Nese vt Jed Bj 
Volksnamen. Jav.: Bésolé, Bloendêng, Brosol, Emprak, Léprak. 
Tot 28 M. hooge en 1 M. dikke boom, op Java voorkomend 
beneden 400 M. zeehoogte. Het hout wordt algemeen van weinig 
waarde geacht en alleen gebruikt om te branden (K. & V.—VI, bl. 20). 
De Indische Vergiftrapporten (No. 50) vermelden, datde gestampte 
bast, bij spijzen gevoegd, bedwelming en zelfs den dood kan 
veroorzaken. Greshoff (Plantenstoffen Il, bl. 82) vond er een gif- 
tige saponine-achtige stof in, evenals in de zaden, welke echter 
belangrijk minder giftig zijn en in beperkte mate toepassing vinden 


Vruchten. 


Hout. 


Bladeren. 


Hout. 


Bast. 


Zaden. 


ZO ne 


Brandhout. 


Basten. 


344 LECYTHIDACEAE — RHIZOPHORACEAE. 


in de inlandsche geneeskunde. Volgens mondelinge mededeeling 
van Dr Boorsma wordt bësolé, met kajoe timor gewreven, als 
algemeen tegengift aangewend. Wat verder omtrent de chemische 
bestanddeelen der zaden bekend is, kan men vinden in Bulletin 
XVI du Dépt de l'Agr. — 1908. 


In het Museum: Hout, bast, zaden. 
RHIZOPHORACEAE. 


Algemeen. In Treub’s feestbundel (Annales du Jardin botanique 
de Buitenzorg 1910, 3ième supplément le partie) geeft Foxworthy 
een welgeslaagd overzicht van de verbreiding der mangrovewouden 
in Zuid-Oost Azië en het nut dat ervan kan worden getrokken. 
Men leest daar, dat die wouden slechts voorkomen op vlakke, 
geleidelijk in de zee afdalende, niet rotsige stranden, waar geen 
branding staat en het getij zich sterk doet gevoelen, vooral aan 
de mondingen der rivieren. Soms is de mangrovegordel smal, 
dikwijls echter zeer breed. In den Maleischen Archipel bezit Borneo 
de meest uitgestrekte mangrove-wildernissen. Deze wouden zijn 
samengesteld uit hoogstens dertig verschillende soorten, en de 
groote meerderheid wordt gevormd door vertegenwoordigers van 
de familie der Rhizophoraceae. 

De mangroves zijn in de eerste plaats belangrijk als leveranciers 
van brandhout. Op een enkele uitzondering na bezitten zij een 
hard, zwaar hout, zeer geschikt voor brandstof en de terreinen 
door hen ingenomen, onbruikbaar voor alle andere doeleinden, 
bieden een eenige gelegenheid om tot in lengte van dagen te voor- 
zien in de plaatselijke behoefte aan brandhout. Als het gekapte 
bosch aan zichzelf wordt overgelaten en maatregelen worden 
genomen om te beletten, dat de ongewenschte api-api (Avicennia 
officinalis, L.) de overhand krijgt, dan herstelt het mangrovebosch 
zich in betrekkelijk korten tijd. Een systeem van exploitatie der 
vloedboschen met regelmatigen omloop is dan ook hier en daar 
buiten Ned.-Indië in zwang. In de F.M.S. bijv. worden jaarlijks 
(Straits Bulletin Mrt/Apr. 1915, bl. 243) 6 à 7000 acres aan de 
houthakkers uitgegeven: de omlooptijd is 20 jaar. 

In de tweede plaats zijn de rhizophorenwouden van belang uit 
een industrieel oogpunt, omdat de basten van sommige soorten 
ongemeen rijk zijn aan looistof en looizuurachtige kleurstoffen. 
Die basten worden onder den naam van bakau en téngar in 
aanzienlijke hoeveelheid uitgevoerd door de alluviale vlakte van 
Noord-Oost en Midden-Sumatra, zooals blijken kan uit het vol- 
gend uittreksel uit de douanestatistiek (tons). 


ET EE IED CE 
’ N gk Westerafd. 
van/in. Atjeh. Sum. O0. K, Indragiri. van Borneo. Celebes, Menado. 
1910 2.881 2.360 1.868 — 151 1.573 
1911 Zei 1.120 2.507 16 3 767 
1912 | 3.312 4.162 2.501 50 — 238 
1913 2.713 5.303 2.792 — — == 
1914 5.099 5.475 | 2 257 — — Tr 


eed nd 


ZONE 


CHYDENANTHUS — BAKAU. _ 345 


De têngar-bast, die ver in de minderheid moet zijn, wordt via 
de Straitshavens uitgevoerd naar China, waar hij wordt gebruikt 
om, in combinatie met indigo, goedkoope weefsels blauw of zwart 
te verven. Téngarbast is afkomstig van Ceriops Candolleana, Arn. 
en C. Roxburghii, Arn. (zie aldaar): twijfel hieromtrent is buiten- 
gesloten. De botanische herkomst van de voornamelijk voor de looi- 
industrie bestemde bakau-bast is daarentegen niet geheel zeker. 
Eigen onderzoek stelde overtuigend vast, dat bakaubast geleverd 
wordt door Rhizophora mucronata, Lamk en door Rh. conjugata, 
L., mogelijk ook door Bruguiera eriopetala, W. & A. en Br. gymnorhiza, 
Lamk. Aangezien deze basten zeer sterk op elkaar gelijken, is het vol- 
strekt niet onmogelijk, dat bij gelegenheid ook die van andere soor- 
ten worden ingezameld. Foxworthy zegt, dat Bruguiera gymnorhiza 
de allerbeste bakau levert, doch ik twijfel aan de juistheid van die 
opgave. Dezelfde vermeldt, dat voor de bereiding van mangrove- 
cutch, het ingedikte extract uit den bast, behalve de reeds genoemde 
bakau’s ook de beide Ceriopssoorten worden geëxploiteerd. 

De opgaven omtrent de basten, zelfs van een en dezelfde bota- 
nische herkomst, loopen enorm uiteen: het gehalte aan looistof, of 
wat voor looistof is gehouden, kan tientallen van procenten ver- 
schillen, zooals blijken kan uit het overzicht, door Zeylstra gegeven 
in Van Gorkom’s O.L.C. dl III, bl. 757. Over het geheel genomen schij- 
nen de indische basten te behooren tot de betrekkelijk looistofarme. 

Het inzamelen geschiedt ter Oostkust van Sumatra, volgens een 
van December 1906 dagteekenende nota van den controleur van Karí- 
mon, als volgt. Men velt den boom, na onderzocht te hebben of de bast 
minstens een vinger dik is en gemakkelijk loslaat. Is hij te dun of te 
vast aan het hout verbonden, dan gaat men den boom voorbij. In 
Korte Berichten van 16/6’11 wordt gezegd, dat men in de Kapoeas- 
delta den stam boven de luchtwortels, die geen (loonende hoe- 
veelheid) looizuur zouden bevatten, kapt en dan ontdoet van den 
1.5 à 2.5 cM. dikken bast. In Duitsch Oost-Afrika ontschorst men 
volgens Zeylstra (l.c.) de boomen op stam en deze zouden zich 
na 4 à 6 maanden herstellen. Op Sumatra wordt de bast in stukken 
gekapt van een hand breedteen vervolgens gedroogd; in vrij vochtigen 
staat wordt hij verzonden naar de Straitshavens. Men beweert, 
dat hij in waarde achteruit gaat, als hij geheel droog wordt, doch 
het is niet onmogelijk, dat inzamelaars en handelaren wel geneigd 
zijn om die meening te verdedigen in verband met het feit, dat 
droge bast zoo onvoordeelig is op de schaal. Tijdens het drogen 
valt de looistofarme schorslaag af; misschien wordt zij er ook 
wel afgeklopt. Hetgeen Zeylstra, die zich veel moeite moet hebben 
gegeven om in de zeer rijke, doch omzichtig te raadplegen lite- 
ratuur thuis te geraken, verder mededeelt omtrent bakaubast in 
Ned.-Indië, isnietmeeractueel: deverschepingen naar Europa hebben 
in 1913 geheel opgehouden. Hij zegt trouwens, dat basten met een 
lager looistofgehalte dan 40°, in Europa en Amerika vrij wel 
onverkoopbaar zijn en dat de onze „slechts” 22 tot 26°/, bevat- 
ten, hoewel ook handelsbasten bekend zijn, die 37.7 tot 41 °/, 
looistof, op watervrij product berekend, bevatten, enkele uitge- 
zochte stukken zelfs nog meer. 

Waar looistofextracten de basten in de techniek steeds meer 


Verfbasten. 


Looibasten. 


Exploitatie. 


Extractie. 


Toepassingen. 


Hout. 


220/5521. 


220/5522. 


346 RHIZOPHORACEAE. 


verdringen, lag het voor de hand om op de productieplaatsen zelf 
de natte basten te extraheeren, wat bovendien een aanzienlijke be- 
sparing geeft aan vracht. Het nadeel, dat daartegenover staat, is, dat 
een fabriek een slechts betrekkelijk gering terrein kan exploiteeren 
met het oog op den aanvoer. Hier heeft die extractie maar matig 
succes: de uitvoer blijft op één hoogte. De waarde van de geëxpor- 
teerde cutch heeft bedragen in de jaren 1910/14 respectievelijk 166, 
141, 242, 174 en 197 duizend gulden. Van de twee fabrieken in de 
Westerafdeeling van Borneo moest er een definitief sluiten wegens 
uitputting van de binnen het bereik der fabriek gelegen bosschen. 
Hoe de cutch in de Kapoeasdelta wordt bereid, wordt geheim gehou- 
den, doch de fabrikatie schijnt zeer eenvoudig te zijn. Zeylstra geeft 
er een schets van en fabrikanten van het benoodigde materiaal wor- 
den vermeld in Straits Bulletin Mrt/Apr. 1915, bl. 245. De cutch is 
een donkerbruine, vaste massa, met glinsterende, schelpachtige 
breuk, bevattend gemiddeld 50 ®/, looistof, doch vaak ook ca 70 0/,, 
bij luchtdroog product met bijna 20°/, water. 

Het heeft zeer lang geduurd voor de vooroordeelen tegen het 
gebruik van mangrove bij de lederbereiding uit den weg waren 
geruimd. Alléén geeft dit looimiddel volgens de op Java opgedane 
ervaring een hard, nerfbreukig leer, zoodat de bast of de cutch 
met andere looistoffen moeten worden gemengd. Een tweede 
bezwaar is, dat de kleurstoffen aan het leer een ongewenschte 
tint geven en om daarin verbetering te brengen moet vermenging 
platats hebben met niet of minder kleurende materialen, of moet 
he extract ontkleurd worden. 

Als looimiddel schijnen mangrove-basten en cutch niet zonder 
voorbehoud te mogen worden aanbevolen en het gebruik ervan is 
nog ver van algemeen. Voor de taanderij is de waarde twijtel- 
achtig, hoewel hier voor dat doel van bakaubast veel gebruik wordt 
gemaakt. Dr. G. C. A. van Dorp te Katwijk berichtte mij, dat het 
extract zich slecht aan de vezel hecht en Rumphius (IL, bl, 192) 
zegt, dat manggi-manggibasten voortreffelijk tanen, doch de netten 
verteren en broos maken, als deze lang droog hangen. 


Gynotroches axillaris, Bl 
Volksnamen. Onzeker, soms Jav.: Koekoeran. 
Boom, 15 tot 30 M. hoog en tot 50 cM. dik, vrij zeldzaam, in het 
westelijk deel van Java gevonden tusschen 700 en 1200 M. zeehoogte. 
Het hout wordt als te weinig duurzaam niet door de inlanders 
gebruikt; het bevat geen kernhout (K. & V. — IV, bl. 308). Hasskarl’s 
Nut (No. 161) vermeldt echter onder dezen wetenschappelijken en 
met boroboj als soendaschen naam, dat het hout fraai en bijzonder 
sterk is, dat het niet wordt aangetast door witte mieren en daar- 
om veelvuldig tot het bouwen van huizen wordt aangewend. 
Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 63) beschrijft den mata kêli 
als een kleinen boom, met licht bruinachtig, vrij zacht hout, bruik- 
baar voor daksparren, stijlen en ander werk onder dak. 


Ceriops Candolleana, Arn. en C. Roxburghiana, Arn. 
Volksnamen. Mal: Téngah, Téngar — Jav.: Tingi —Alf, 
Amb.: Paloen, Paroen. 

Kieine boomen of opgerichte heesters der vloedbosschen, tot 


220/5522. 10 M. hoog, meestal verstrooid groeiend; op Java — vooral in het 
oostelijk deel — komt de eerste het meest veelvuldig voor en van Su- 
matra ontving ik herhaaldelijk laatstgenoemde soort. De verschillen 
zijn echter van botanischen aard; de inlanders onderscheiden ze niet. 

De stammetjes zijn tot 10 cM. dik, recht, rolrond; indien zij rusten Hout. 
op steltwortels, zijn die toch steeds klein. Geschild worden zij in 

| Banjoewangi algemeen gebezigd als staken voor vischnetten en 

fuiken en zij worden gezegd voor dat doel zeer duurzaam te zijn (K. & 
V.—IV, bl. 284). Op Sumatra's Oostkust vinden zij bij de tabaks- 
cultuur toepassing als droogstokken. Ook benut men ze voor stijlen 
en dakribben: onder dak zouden zij het een tiental jaren uithou- 
den, doch aan weer en wind blootgesteld spoedig vergaan. De 

. kolenmijnen op Poeloe Laut gebruiken ze in groote hoeveelheid. 

Het hout is voorts een voortreffelijke brandstof, die volgens Straits 
Bulletin 1904, bl. 177, dadelijk na het vellen kan worden verstookt. 

De bast is de in de batiknijverheid zeer veel ín combinatie met Bast. 
soga (Peltophorum ferrugineum, Benth., zie aldaar) gebruikt wor- 
dende kajoe tingi. Reeds Rumphius (lll, bl. 106) beschrijft een Verfbast. 

| procédé, waarbij de schors van zijn Mangium minus werd ge- 

bezigd om weefsels hoogrood te verven. De chineezen op Banka 
verven met tingi in combinatie met indigo zwart en op Java 
wordt bij goedkoope batiks de blauwe kleur verkregen door na 

een (betrekkelijk) kortstondige behandeling met indigo de kleur 

de vereischte diepte te geven met tingibast. Ook worden de 

indigo- en tingibaden wel met elkaar afgewisseld. Met indigo 

diepblauw geverfd katoen wordt bij behandeling met tingi zwart 

(Jasper & Pirngadie, Batikkunst, bl. 34). Het verbruik op Java 

overtreft de productie van dat eiland; volgens de statistiek van 

het Encyclopaedisch Bureau werd in 1914 bakau en téngar — zonder 

twijfel was dat grootendeels, zoo niet geheel, tingibast — naar 

Java uitgevoerd ter hoeveelheid van 580 ton van Sum. O. Kust, 

136 ton van Palembang, 93 ton van de Westerafdeeling van Borneo, 

400 ton van de Z. & O. Afdeeling en 175 ton van Bali en Lom- 

bok. Deze bast verliest zijn waarde niet bij drogen: hij kost op 

| Java in de kustplaatsen ongeveer f 3.— per picol. 

| Zeer algemeen wordt hij ook gebezigd voor het conserveeren Taanbast. 

| van netten en zeilen. In het Tijdschr. v. Ind. T, L. & V. kunde 

dl 24, bl. 305, wordt gezegd, dat de voor de troeboekvisscherij 


q 
BAKAU — CERIOPS. 347 
| 


benoodigde netten zorgvuldig worden getaand met koelit tEngah. 
Ridley deelt in het reeds aangehaalde Straits Bulletin mede, dat 
het tanen om de 14 dagen moet worden herhaald en dat het op 
het Maleische Schiereiland als volgt wordt bewerkstelligd. Een 
met têngahbast gevulde kuip wordt vol gegoten met zuiver water, 
vrij van zout en andere minerale stoffen. Na uittrekken wordt het 
extract vervangen door versch water en dan wordt nog een der- 
| de aftreksel gemaakt. De duur van het extraheeren bedraagt ca 4 
| maanden, de eerste maal 20 dagen. De te tanen netten of zeilen 
moeten vooraf zorgvuldig worden uitgespoeld in zuiver water en 
gedroogd. Zeilen worden 2 of 3 maal in het verfbad gedoopt en 
na elke indompeling gedroogd. De kleurstof wordt vastgelegd 
| door het geverfde en gedroogde zeil in een kuip, die omgekeerd 
wordt geplaatst boven een pot met water, gedurende een kwartier 


Looibast, 


Andere toe- 
passingen. 


220/5523.. 


Hout. 


Bast. 


348 RHIZOPHORACEAE. 


te stoomen: door het aanbrengen van een latwerk voorkomt men, dat 
het zeil in onmiddellijke aanraking komt met het kokende water. 

In Agricultural Bulletin of the Malay Peninsula No. 3 (1893), bl. 
51, zegt Ridley nadrukkelijk, dat de chineezen op het Maleische 
Schiereiland tëngahbast behalve als kleurstof ook gebruiken als 
looistof. Het is mij niet gebleken, dat dit ooit het geval is op Java 
of elders in Ned.-Indië. Ook Watt maakt echter melding van het 
gebruik als looistof in Eng.-Indië: hij beweert zelfs, dat Ceriopsbast 
het leder fraai rood kleurt, doch gaat dan over tot het roemen van 
mangrovebast (in het algemeen), zoodat de juistheid van zijn be- 
richten niet boven alle bedenking verheven is. De aan engelsche 
bronnen ontleende bewering, dat de beste mangrove cutch van Ce- 
riopsbast wordt verkregen, acht ik onwaarschijnlijk in verband met 
het sterk kleurend vermogen van dezen bast, terwijl de cutchfa- 
brikanten verplicht zijn door vermenging met andere looimiddelen 
of ontkleuring het bezwaar te ondervangen, dat het eindproduct 
het leder te donker maakt. 

Bij een onderzoek naar het looistofgehalte van Ceriopsbast van 
het Mal. Schiereiland werd volgens Straits Bulletin Maart/April 1915, 
bl. 242, gevonden: 42.6 9/) bij een analyse verricht ter plaatse en 
31.6 °/, bij een analyse verricht te Manila. 

De maleiers koken wel kleine stukjes tEngahbast in de „pindang’’ 
om er wat smaak aan te geven en dienen een aftreksel van den 
drogen bast toe aan kraamvrouwen en tegen buikziekten. Rumphius 
zegt, dat hij bij gebrek aan de ware obat sagoëer wel wordt gebruikt 
ter vervanging daarvan, doch dat hij den drank wrang maakt en niet 
zeer bitter. Met den kelk, waarin de kiemvrucht hangt, kan men zich 
volgens R. behelpen als de pinang voor de sirihpruim ontbreekt. 

In het Museum: Hout, bast. 


Rhizophora conjugata, L. 
Volksnamen op Java onzeker en verward. Mal.: Bakauakik, B. 
akit, B. minjak, B. poetih — Jav.: Tandjang — Mad.: Tandjang. 

Boom, 6 tot 10 M. hoog, doch gewoonlijk minder, en 15 tot 25 cM. 
dik, den geheelen archipel door gezellig groeiend op modderige 
stranden in zout water en ook op steenachtigen bodem binnen het 
bereik van eb en vloed. De stam is kort en rust op een groot aan- 
tal, meestal 1.50 à 2 M. hooge, boogvormige, dikke steltwortels 
(K. & V. — IV, bl. 282). 

Uit Langsa werd mij bericht, dat de banka minjak, indien nog niet 
hooger dan 3 à 4 M., wordt gebruikt voor droogstokken op de 
tabaksondernemingen en dat het hout van volwassen boomen dient 
om te bouwen en als brandstof. Van Pangkalan Brandan ontving ik 
deze soort onder den naam van bakau poetih met de mededeeling, dat 
het hout wordt gebruikt voor stijlen, daklatten en ribben van loodsen, 
maar dat het minder duurzaam is dan dat van de Ceriopssoorten. 
Voorts wordt gezegd, dat de stammen, waarvan de bast is af- 
genomen, vaak in het bosch blijven liggen en als dan het buiten- 
ste deel is verteerd, blijft er een kern over, welke men fêras bakau 
noemt en die een goed bouwmateriaal oplevert, bestand tegen weer 
en wind; zelfs in den grond zou téras bakau het wel 10 jaar uithouden. 

Van deze soort staat het vast, dat de bast wordt ingezameld als 


‚ 220/5523. 


220/5525. 


CERIOPS — CARALLIA. 349 


bakau-bast, o.a. in Langsa. In Agr. Bull. of the F. M. S. Mrt/Apr. 
1915, bl. 242, wordt het looistofgehalte van een monster van het 
Mal. Schiereiland echter opgegeven als slechts 10.4 o/,. 

In het Museum: Hout, bast. 


Rhizophora mucronata, Lamk. 
Volksnamen. Mal.: Bakau itam, B. korap, B. mérah — op 
Java: Tandjang. 

Boom, rechter en vaak veel hooger dan de vorige soort, met grootere 
bladeren en vruchten, in verspreiding aan de vorige gelijk. Het is 
het Mangium candelarium van Rumphius (ill, bl. 108), die 
daarvan mededeelt, dat het hout rood, zeer hard en warrig is, 
moeilijk te kappen en voor timmerhout niet geschikt, omdat het 
zoo krom en vol kwasten is. Uit de dikste der steltwortels kan 
men ankers maken, die het ruim twee jaar uithouden. Het is goed 
brandhout, hetwelk echter niet zoo gemakkelijk vlam vat als dat van 
Bruguiera gymnorhiza, Lamk. De chineezen maken er smeedkolen 
van (Rumph.). Ook volgens K. & V. (IV, bl. 278) en anderen wordt 
het alleen gebruikt als brandhout: het is echter niet onwaarschijn- 
lijk, dat ook deze soort féras bakau geeft (zie Rh. conjugata, L.). 

Uit Langsa werd mij bericht, dat de bast van bakau itam of 
b. oe niet wordt ingezameld, doch wellicht is deze soort daar ter 
plaatse in de minderheid, wat mij als reden werd opgegeven, dat 
van Indragiri weinig bast van Rh. mucronata, daar bakau mérah 
of b. daih geheeten, wordt uitgevoerd, hoewel die den besten 
bakaubast levert, rijker aan looistof dan Rh. conjugata, L. (bakau 
bêtoel). Ook in Riouw wordt de bakau mérah of bakau bêloekap 
(Boeg.) als de beste bakau-soort beschouwd; ik heb echter van 
daar geen herbarium-materiaal ontvangen, waardoor de identiteit 
van de stamplant zou kunnen worden bevestigd. 

In het Straits Bulletin wordt ter plaatse, aangehaald bij de 
vorige soort, het looistof-gehalte opgegeven als 29.1%/, (analyse 
ter plaatse) en 35.3, (analyse te Manila) voor bastmonsters 
van het Mal. Schiereiland. 

In het Museum: Hout, bast. 


Carallia lucida, Roxb. (C. confinis, Bl. var. latifolia, 
Crintesertima, DC, Ci multiflota, Mig). 
Volksnamen. Mal.:!Ringit daroh, Sémêragi — op Java ver- 
ward en onzeker. Soend. : Ki koekoeran, Ki tamijang — Jav.: 
Kédalèn, Koekoeran, Krintjing, Sépat, Tandjang girang, Tan- 
djang goenoeng. 

Tot 27 M. hooge en 32 cM. dikke boom van de tropen der 
Oude Wereld, op Java voorkomend beneden 400 M. doch nogal 
zeldzaam, bij voorkeur in het oerbosch, niet in het Rhizophoren- 
woud en meestal zonder steltwortels. Nut is er niet van bekend 
(K. & V. — IV, bl. 301). Hasskarl’s Nut (No. 559) zegt echter, dat 
het hout van ki koekoeran of mandalaka gêdè=Symmetria ob o- 
vata, Bl (volgens den Index Kewensis=Carallia integerrima, 
DC.) sterk en bestand is tegen witte mieren: het zou als bouw- 
hout worden gebezigd. Ook uit Sumatra ontving ik gunstige be- 
richten omtrent de kwaliteit: het donkerroode, zeer zware hout 
wordt daar gebruikt voor stijlen en vloerbalken ; het wordt gezegd 


Hout. 


Bast. 


Hout. 


220/5526. 


Hout. 


Bast. 


220/5526. 


Wortels. 


Hout. 


Bast. 


Kiemplanten. 


350 RHIZOPHORACEAE. 


niet te scheuren, vrij te blijven van insecten, onder dak duurzaam te 
zijn en aan de buitenlucht blootgesteld een jaar of 5 mee te kunnen. 
In het Museum; Hout. 


Bruguiera caryophylloides, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Bakau boeroes — Jav.: Lindor (in Banjoe- 
wangi; overigens) Tandjang. 

Lage boom der vloedbosschen van Oost-Azië, hoogstens 10 à 12 
M. hoog en 25 cM. dik, rustend op korte steltwortels. De stam 
is niet zelden krom en het hout wordt wegens te geringe afme- 
tingen alleen gebruikt voor staken van vischfuiken e.d. (K. & 
V. — IV, bl. 298). Rumphius (III, bl. 119) zegt van zijn Mangium 
caryophylloides, dat het hout tot niets wordt gebruikt, behou- 
dens dat de broodbakkers het wel eens benutten als het halfdroog 
is. Uit Riouw werd mij bericht, dat het hout daar dient bij den 
huisbouw en als brandstof en dat de kiemplanten gekookt met 
suiker en geraspte klapper worden gegeten. 

Van den bast heb ík niets vermeld gevonden. 


Bruguiera eriopetala, W. & A. (B. cylindrica, Bl, B. 
_oxyphylla, Mig, B. Rheedii, Bl). 

Volksnamen. Mal: Ting (Menado), Tongkè parampoean(Mol.) 

— op Java: Djangkar, Tandjang — Alf. Minah.: Makoeroeng. 

Tot 30 M. hooge en 45 cM. dikke boom der vloedbosschen, 
met rechten, rolronden stam en hoog aangezette kroon (K. & 
V. —IV, bl. 295). 

Rumphius (II, bi. 107) zegt van zijn Mangium digitatum, dat 
de oudste en dikste wortels, die boven de aarde uitkijken (de boom 
is in het bezit van knievormige ademwortels) van binnen rood zijn 
als onrijp lakahout (Dalbergia), waarmede zij ook den geur gemeen 
hebben, zoodat zij geschikt zijn voor reukwerk. Het hout is rood, 
zwaar en dicht als dat van de andere Rhizophoren, doch weeker 
en vochtiger en niet zoo gemakkelijk brandbaar als dat van Br. gym- 
norhiza, Lamk. De langste en rankste stammen worden gebruikt 
als daksparren, doch men moet ze na het kappen een tijd lang 
overeind zetten om het vocht eruit te laten loopen. In aanraking 
met den grond vergaat dit hout licht (Rumph.). K. & V. zeggen, 
dat het soms voor huisbouw wordt gebezigd; zij vermoeden, dat 
de stammen geschikt zijn voor heipalen beneden de laagwaterlijn. 

De bast wordt volgens hen op Java gebruikt voor het tanen 
van vischnetten. Uit de Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo 
werd materiaal van deze soort ontvangen met de mededeeling, 
dat de bast als bakau (No. 2) wordt ingezameld. Bevestiging van 
dit bericht van andere zijde is echter nog niet verkregen. 

Als men de kiemplanten afkookt en daarna een nacht te weeken 
zet, is het „merg” eetbaar, hoewel het zeer samentrekkend en 
onsmakelijk is; desniettemin leven vele volken van Celebes daar- 
van. Ook kan men ze rauw gebruiken bij de sirih bij gebrek aan 
pinang. Op Boeroe bezigt men ze als middel om de troebelheid 
der oogen te verhelpen: zij worden met water en een weinig 
diëéroeksap gewreven en het vocht wordt ingedruppeld (Rumph.). 

In het Museum: Hout, bast. 


CARALLIA — BRUGUIERA. 351 


220/5526. Bruguiera gymnorhiza, Lamk (B. Rumphii, BL). 


Volksnamen. Mal.: Kéndéka nasi (Batav.), Pértoet, Poetoet, 
Toemoe, Tongkè (Mol.) — op Java: Tandjang — Mak. : Sala- 
sala — Tern.: Lolaro. 

Deze soort is met de vorige de hoogste van alle Rhizophoren; op 
Java wordt zij tot 18 M. hoog en 42 cM. dik, doch in de Tominibocht 
wel 28 M. K. &V. (IV, bl. 292) deelen mede, dat er op Java rond- 
houten van zijn aangevoerd van Gorontalo, onder den naam van 
boeasa, van 18 M. lengte en 25 à 30 cM. grootste middellijn en dat 
die in groote hoeveelheid en zelfs nog grootere lengte te verkrij- 
gen zijn. Zij roemen zeer, in navolging van Rumphius, de geschiktheid 
van deze stammen voor heipálen in een slappen bodem en achten 
met het oog daarop de cultuur aan te bevelen, temeer, omdat 
B. gymnorhiza met geringe kosten op de overigens onbruikbare 
modderstrooken der kusten geteeld kan worden, gecombineerd met 
Ceriops en andere technische waarde bezittende mangroves. 

Rumphius (lll, bl. 102) beschrijft Bruguiera gymnorhiza, Lamk 
onder den naam van Mangium celsum. Van het hout zegt hij, 
dat het ros of roodachtig is, hard, zwaar, saprijk en licht scheurend. 
Het is gemakkelijk brandbaar, ook groen : het vat vlam zoodra het een 
poosje in het vuur heeft gelegen en berookt is en brandt dan felen met 
groote hitte, zoodat het niet alleen voor huishoudelijk gebruik, doch 
ook voor steenovens en kalkbranderijen zeer in aanzien is. Het is een 
van de beste soorten brandhout. Dat ook Rumph. zegt, dat het zeer 
duurzaam is in fundeeringen in moerassigen grond onder de laag- 
waterlijn, werd reeds medegedeeld: hij voegt daaraan toe, dat als 
het aan weer en wind is blootgesteld, het in een paar jaar vergaat, 
doch dat het onder dak redelijk duurzaam is. Volgens Koorders’ 
Minahassa wordt het op Noord-Celebes veel voor huisbouw ge- 
bruikt, speciaal rond voor stijlen. 

De bast is zeer dik, ruig, gebarsten, broos en sappig; hij heeft 
een onaangename, zwavelachtige lucht, doch desniettemin zijn de 
inlanders er niet vies van hem in den kost te gebruiken (voor 
de toebereiding van het rauwe vischgerecht kokoho). Men beweert, 
dat te overvloedig gebruik de borst bezwaart en kortademig maakt. 
De chineesche ververs gebruiken hem voor het zwartverven van 
katoen, alsmede voor het tanen van netten (Rumph.). Bij een mon- 


ster lolaro-bast uit den Banggaai-archipel, waar deze boom in. 


groote hoeveelheid voorkomt, werd mij bericht, dat ook daar die 
bast wordt gebezigd voor het tanen van netten en dat men in 1905 
een proefzending ervan naar Europa had gedaan. Het moet toen zijn 
gebleken, dat er slechts 7°/ looistof in zat en dat hij wegens de 
vele harde vezels voor looimateriaal ook overigens ongeschikt was. 
Uit Langsa werd mij insgelijks opgegeven, dat de bast van pêrtoet 
niet wordt ingezameld voor den uitvoer, doch wel voor eigen 
gebruik, het tanen van netten. In Straits Bullettin Mrt/Apr. 1915, 
bl. 242, wordt voor een monster van het Mal. Schiereiland echter 
een looistofgehalte van 24.1 0/, opgegeven (analyse te Manila). 

De bladeren worden door het gemeene volk rauw gegeten en 
ook het hart van de vrucht (d.w.z. het binnenste deel van de 
kiemplant) is eetbaar, doch het is een brood der ellende, dat geen 
uitlandsche maag verdragen kan. Toch is het, zegt Rumph., een 


Palen. 


Bast. 


Bladeren. 
Kiemplanten. 


352 RHIZOPHORACEAE — COMBRETACEAE. 


bewijs van des Scheppers goedheid, dat hij dezen verachten boom 
heeft geschonken aan zoodanige eilanden, waar weinig sago, rijst 
en dergelijke levensbehoeften verkrijgbaar zijn, zooals Boeroe en 
inzonderheid de papoesche eilanden. Bovendien heeft men bevon- 
den, dat op die eilanden de vruchten veel smakelijker zijn dan op 
Ceram en andere plaatsen. De toebereiding is als volgt: de rijpe 
„hauwen” worden afgekookt en dan geopend, het merg eruit ge- 
nomen en dat nogmaals opgekookt met klappermelk of vischnat 
(Rumph.). 

Dat brood der ellende wordt te Batavia door chigeesche vrouwen 
geconfijt en daar is het bekend als manisan këndéka. 

In het Museum: Hout, bast, confituur. 


220/5526. Bruguiera parviflora, W. & A. 
Volksnamen. Mal.: Langgadei —op Java: Tandjang. 

Tot 12 M. hooge en 15 cM. dikke boom van de vloedbosschen 
van Oost-Azië, zeer veel gelijkend op B. caryophylloides, Bl. en 
in gebruik daarmede overeenkomend (K. & V.—IV, bl. 297). Bij 
een zending langgadei-materiaal van Langsa werd bericht, dat het 


Hout. hout bruikbaar is als bouwmateriaal. In Zuid-Oost Borneo wordt 
de langgadei (een vaste naam voor deze soort) veel gekapt ten 
Bast. behoeve van de kolenmijnen op Poeloe Laut. De bast wordt daar 


niet ingezameld, evenmin als in Langsa. 
In het Museum: Hout, bast. 


220/5527. Pellacalyx Saccardianus, Scort. 
Volksnamen. Mal: Kajoe djohor (Malakka), Mémboeloh rimba 
(volgens De Clercq). 

Kleine boom, omstreeks 30 à 40 voet hoog, recht en weinig 
vertakt, veel voorkomend op open terrein (dus niet in de vloed- 
Hout. bosschen). Het hout is tamelijk zwaar, geelachtig bruin van kleur, 
uiterst eigenaardig van weefsel, gelijkend op het hout van sommige 
Anonaceae. Het wordt gebruikt voor daksparren en woningbouw 

(Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 62). 


220/5534. Anisophyllea disticha, Baill. (Haloragis disticha, 
Jack). 
' Volksnamen. Mal.: Kajoe kantjil, Lambei ajam. 


Heester van Malakka en den Maleischen Archipel. Volgens Ridley 
Bladeren. (Mal. Geneesmiddelen, bl. 15) wordt een aftreksel van de bladeren 
gebruikt als stopmiddel bij diarrhee. 


220/5535. Combretocarpus Motleyi, Hook. f. 
Volksnamen. Mal: Pérépat darat (Billiton), Téroentoem batoe 
(Banka). 


Rechte boom, tot 25 M. hoog en 1 M. dik, uit de kuststreken 
van het westelijk deel van den Maleischen Archipel. De stam is 
rolrond, zonder wortellijsten, met hoog aangezette kroon. Op Banka, 

Hout. waar hij algemeen is, dient het harde hout voor stijlen en balken 
voor inlandsche huizen; het heet bestand te zijn tegen insecten 
en tegen weer en wind, doch is zeer onderhevig aan scheuren. 

In het Museum: Hout. 


nn Oa 


BRUGUIERA— QUISQUALIS. 353 


COMBRETACEAE. 


221/5538. Combretum Sundaicum, Mig. 


Volksnamen (volgens De Clercq). Mal.: Akar gambir-gam- 
bir, A. gégambir, Bajit djaha (Lamp.), Songsong ajër (W. 

Afd. v. Born.). 
Klimmende heester, hier en daar in Midden-Java gevonden 
(Backer, Schoolflora) en op het Maleische Schiereiland ontdekt 


als anti-opium middel; de geschiedenis van deze vondst en de 


221/5538 


221/5541, 


wijze van toepassen vindt men in Kew Bulletin 1908, bl. 235. 
Het schijnt, dat vele schuivers, die wel van de opium af wilden 
wezen, baat vonden bij de kuur en Kiewiet de Jonge schrijft in 
het Geneesk. Tijdschr. v. N. 1. 1909, bl. 321, dat hij er te Batavia 
mee experimenteerde en over den uitslag niet ontevreden was; 
tenminste, de resultaten waren van dien aard, dat zij, naar zijn 
meening, tot voortzetting van de proef aanspoorden. Het chemisch 
onderzoek heeft echter geen bijzonder bestanddeel aan het licht 
gebracht; een alcaloïd is er niet in aanwezig, wel een groene hars 
en looistof. In de laatste jaren werd dan ook van Combretum sun- 
daicum niets meer vernomen. 


Combretum trifoliatum, Vent. (Embryogonia luci- 


da; BL): 
Volksnamen. Mal.: Akar nangkei, A. songsong haroes (Mal. 
Schiereil.) — Soend.: Areuj ki tjaloeng. 

Heester, klimmend of nagenoeg opgericht, 2tot 5 M. hoog, groeiend 
in de laagvlakte in kreupelhout en vochtige bosschen (Backer, 
Schoolflora). Volgens Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 20) zijn 
de vierhoekige (?) vruchten in gebruik tegen ingewandswormen. 


Quisqualis indica, L. 
Volksnamen. Mal.: Dani, Oedani, Woedani—Jav.: Katjëkloek, 
Kétjeklék, Tjégoek, Tjékloek, — Mak.: Oedani. 

Klimmende heester, 1 tot'5 M. lang, groeiend in de laagvlakte 
tot op 50 M. zeehoogte in kreupelhout en heggen en soms als 
sierheester geplant (Backer, Schoolfora). Quisqualis noemde 
Rumphius hem (V, bl. 71) met een woordspeling, om zijn’ proteus- 
achtig voorkomen, dat hij uitvoerig beschrijft. In het eerst is het 
een recht overeind staand boompje, ruim 3 voet hoog, met ordelooze 
takken: op een gegeven oogenblik echter komt uit den wortel een 
andere, lange, gedoornde stengel, veel dikker dan het boompje, 
die langzamerhand met vele bochten over de omgevende struiken 
gaat loopen, doch zich nergens om vlechten kan, omdat hij zoo 
stijf is. Die stengel wordt mettertijd een arm dik. Daaruit komen 
zijtakken met anderen bladstand, die ongedoornd zijn. Aan de 
uiterste twijgjes komen na twee jaar de bloemen voort, gevolgd 
door de aan beide zijden toegespitste, van 5 uitstekende kanten 
voorziene vruchten. 

Dit gewas nu is een van de meest in gebruik zijnde worm- 
drijvende middelen (Rumph.). In de eerste plaats bezigt men voor 


dat doel den wortel, die door Vorderman in Geneesmiddelen IL Wortel. 


tot de „officineele” geneesmiddelen der inlanders wordt gebracht. 


221/5541 . 


Bladeren. 


Vruchten. 


354 COMBRETACEAE. 


Mevr. Kloppenburg zegt, dat als een afkooksel van dezen wortel 
wordt gegeven, het toedienen van castorolie, zooals moet geschieden 
na het innemen van Santonine, kan worden nagelaten. 

Ook de bladeren worden gebezigd: Rumphius zegt, dat de balische 
vrouwen ze wrijven met poetjoek en sari naga (van Mesua ferrea, 
L.) en dat te drinken geven aan kinderen, wier buik gezwollen 
en hard is door wormen of door opzeiting van de milt. De bruingele 
jonge bladeren — en dit werd mijte Batavia bevestigd — kan men 
nochtans eten en zij zijn zelfs niet onsmakelijk, gemengd onder salade. 

Veel meer algemeen in gebruik als wormdrijvend middel zijn 
echter de vruchten; 2 of 3 halfrijpe, die wat bitter zijn en een 
raapachtigen smaak bezitten, dan wel 5 rijpe, worden in water 
gewreven en den met wormen geplaagden kinderen op de nuch- 
tere maag ingegeven, met succes (Rumph.). Van de alle op het- 
zelfde neerkomende berichten lees ik verder nog de volgende uit. 
In het Tijdschr. v. Inl. Geneesk. 1906, bl. 141, zegt Boorsma, 
dat wie gelegenheid heeft om de vruchten versch te plukken, ge- 
woonlijk den vruchtwand verwijdert om alleen de zaden te ge- 
bruiken : 3 tot 5 stuks zouden voor een dosis voldoende zijn. De 
droge vruchtjes van de pasars, die dikwijls inwendig bedorven 
zijn, worden meest met wand en al in vereeniging met mata hi- 
jang (Caesalpinia) en andere ingrediënten gegeven ; men gebruikt 
dan ca 10 stuks per dag. Een te hooge dosis woedani, bijv. 20 
versche zaden, zou, naar men zegt, bedwelming teweeg brengen. 
Ook Bleeker (Natuur- en Geneeskundig Archief 1844, bl. 213) 
maant tot voorzichtigheid bij het gebruik en deelt een geval mede 
van een kind, dat door onophoudelijk hevig braken en afmattend 
hikken in zoodanigen toestand geraakte, dat het waarschijnlijk 
zou zijn bezweken, ware geen medische hulp verleend. 

Bij het rijpen schijnt de werkzaamheid af te nemen. Rumphius 
zegt, dat men de pitten der rijpe vruchten, die zoo zoet zijn als 
hazelnoten, voor zijn genoegen rauw kan eten, doch bij sommige 
menschen is dat genoegen niet zeer groot; kan de een er 10 
of 12 verdragen zonder nadeelige gevolgen te ondervinden, de 
ander voelt zich reeds na 2 of 3 stuks onwel worden. Dr Boorsma 
deelde mij mondeling mede, dat kinderen de pitten der rijpe 
vruchten gaarne eten, maar als zij er een stuk of 20 van nuttigen, 
krijgen zij „peroet panas”, worden duizelig en vallen in slaap, 
doch worden van zelf weer beter. 

Dr Boorsma (lc.) bericht, dat naar den aard van het worm- 
drijvend, eventueel het giftige bestanddeel, tot dusver nog geen 
afdoende onderzoekingen zijn verricht en dat in de chineesche 
apotheken een grootere vrucht verkrijgbaar is onder den naam 
van soe koen tjtoe, die door de chineezen insgelijks vaak tot het 
verdrijven van spoelwormen aan kinderen wordt ingegeven. Deze 
vruchten zijn eveneens afkomstig van een Quisqualissoort. Te 
Semarang is verder onder den naam van tjëkloek nog een ander, door 
boegineezen aangebracht vruchtje bekend, dat ook als vermifugum 
dient. Het is een weinig grooter dan de vrucht van Quisqualis 
indica, vierhoekig en bezit een stevigen wand; het is evenzeer 
afkomstig van een Combretacea (Boorsma). 

In het Museum: Wortel, vruchten. 


QUISQUALIS — TERMINALIA. 309 


221/5544. Terminalia arborea, K.& V. (Combretum arboreum, 
Miq, Embryogonia arborea, T.&B., Terminalia 
Teysmanni, K.& V.). 
geen, Soend.: Téngék tjaäh —Jav.: Blabah, Djaha 
céling. 

Boom, tot 30 M. hoog en 65 cM. dik, verbreid over geheel 
Java beneden 1000 M. zeehoogte, doch zeer zeldzaam (K. & V. — 
IX, bl. 20). Volgens Backer’s Schoolflora is het waarschijnlijk een 
vorm van Terminalia Chebula, Retz. 

Op Java zijn de eigenschappen van het hout onbekend (K. & V.); nout. 
Watt's Commercial products noemt dat van T. Chebula, Retz. 
tamelijk duurzaam, goed glad aftewerken, bruikbaar voor huis- 
bouw en voor huisraad, karren en landbouwwerktuigen. 

De vruchten worden volgens K. &V. in inlandsche medicijnen Vruchten. 
gebezigd; in hun geheel gedroogd zijn zij bekend als djaha këling. 
Vorderman (Geneesmiddelen I) zegt, dat de rijpe of halfrijpe vruch- 
ten van djaha Kêling of madja kéling van Bombay worden aange- 
voerd, soms vermengd met die van een andere Terminalia-soort. Als Medicinaal. 
gebruik vermeldt Mevr. Kloppenburg, dat zij gemengd worden onder 
middelen tegen witten vloed en andere inwendige ziekten; Dr Boors- 
ma deelde mij mede, dat een afkooksel van djaha kling met adas- 
poelasari wordt ingenomen tegen buikpijn. De onder den naam van 
madja keling soekoen of madja soekoen in den inlandschen medicijn- 
handel zeldzamer voorkomende gedroogde jonge Terminaliavrucht- 
jes zijn waarschijnlijk eveneens afkomstig van deze soort. Van Delden 
Laërne bericht in Teysmannia 1909, bl. 188, dat djaha soekoen 
wordt gebruikt voor het samenstellen van de djamoe galihan, een 
„middel voor het onderhouden van de natuurlijke warmte van 
het menschelijk lichaam”. 

Terminalia Chebula, Retz. noemt Watts Commercial products Technisch. 
een zeer variabelen boom, belangrijk, omdat de gedroogde vruchten, 
de zwarte myrobalanen van den handel, behooren tot de beste 
looimiddelen door Eng.-Indië voortgebracht. Opmerking verdient, 
dat in Oost-Java volgens Van Delden Laërne de alleen voor me- 
dicinale doeleinden aangewende djaha kling goedkooper is dan 
de meer voor technische doeleinden gebezigde djalawé (zie onder 
T. belerica, Roxb.), terwijl volgens Watt de myrobalanen van 
T. belerica in Eng.-Indië ver worden achtergesteld bij die van 
T. Chebula. Men verlieze echter niet uit het oog, dat djalawé, 
tenminste in West-Java, bestaat uit de vruchten, ontdaan van de 
geen looistof bevattende zaden. 

In het Museum: Vruchten. 


221/5544. Terminalia belerica, Roxb., var. laurinoides, Clarke (T. 
laurinoides, Mig.). 
Volksnamen. Jav.: Djaha, Dj. kébo, Dj. sapi. 
Woudreus, tot 50 M. hoog en 2 M. dik, op Java beneden 400 
M. zeehoogte verstrooid groeiend, vooral in de djatibosschen van 
Midden- en Oost-Java, in West-Java zeldzaam. Het hout, hoewel Hout. 
in kolossale afmetingen te krijgen, wordt weinig geacht en hoogst 
zelden gebruikt (K. & V.—IX, bl. 17). 
De van het zaad ontdane vruchten zijn volgens Vorderman Vruchten. 


Medicinaal. 


Technisch. 


221/5544. 


Wortels. 


Hout. 


356 COMBRETACEAE. 


(Geneesmiddelen 1) de djaha, djaha lawé of djalawé van den inland- 
schen medicijnhandel. Dr Boorsma noteerde, dat in de Vorstenlan- 
den poeder van geroosterde djalawé op den navel wordt gelegd, 
nadat de navelstreng pas heeft losgelaten. Meer echter dan als 
samentrekkend geneesmiddel wordt djalawé volgens Van Delden 
Laërne (Teysmannia 1909, bl. 188) gebezigd om te verven en te 
looien. In de ververij wordt djaha gebruikt om indigo te besparen; 
een mengsel van beide geeft aan de kains een diep blauwe kleur, die 
echter spoedig verbleekt, zoodat op deze wijze behandelde kleedjes 
niet gewild zijn. Alleen de goedkoope soorten worden daarom in 
Oost-Java met djaha geverfd. Jasper & Pirngadie (Vlechtwerk, bl. 
72 en 76) vermelden het gebruik van djaha in de Vorstenlanden om 
mèndong en pandan zwart te kleuren; de vlechtmaterialen worden 
een half etmaal in de modder geweekt en dan gekookt met djaha- 
vruchten, ijzersulfaat en een weinig suiker. In de Lampongs verft 
men volgens dezelfde schrijvers bamboevlechtmateriaal zwart met 
een bad van salam-bast (Eugenia polyantha, Wight) en djaha. 

Als looimiddel is djalawé volgens Van Delden Laërne algemeen 
bekend bij de leerbereiders, die er verder een zeer goedkoop, 
fraai zwart glimmend smeer van maken voor het onderhoud van 
tuigen. Het Natuurkundig Tijdschr. v. Nl. dl 26, bl. 435, schrijft 
voor een 50-tal djahavruchten in ruim een flesch water eerst een 
nacht te weeken en dan een half uur flink te koken; tijdens het 
koken wordt er toendjoeng (ijzersulfaat) onder geroerd en na af- 
koelen wordt de vloeistof gezeefd. De hoeveelheid van het ijzerzout 
is afhankelijk van de diepte van de kleur, die men verlangt. Op 
dezelfde wijze wordt van de versche djahavruchten door de java- 
nen een goedkoope schrijfinkt gemaakt. In het Jaarboek 1910 
Dept v. Landb., bl. 54, wordt aangeteekend, dat de droge dja- 
lawé een voortreffelijke inktsoort oplevert. Van Delden geeft het 
volgende recept: de vruchten worden met water opgezet en zoo 
lang gekookt, tot het water op de helft verminderd ís; na bezin- 
ken giet men het reeds donker gekleurde vocht door een zeef en 
mengt het dan met een even groote hoeveelheid aschwater (banjoe 
londa). Dit mengsel wordt weder tot de helft verkookt onder toevoe- 
gen van ijzersulfaat. Blijkt de inkt in het gebruik te dun of te wei- 
nig glimmend, dan kan men dat gebrek min of meer verhelpen 
door bijvoegen van wat gomwater of een scheutje jenever. 

In het Jaarboek 1910 Dept v. Landb. wordt als looistofgehalte 
van de vruchtschillen opgegeven 35 à 45 °/,, op droge stof berekend. 

In het Museum: Hout, vruchten. 


Terminalia Catappa, L. 
Volksnamen. In vele talen: Kêtapang. 
Woudreus, tot 40 M. hoog en 2 M. dik, meestal tot 20 M. hoog en 
1 M. dik, wildgroeiend in de laaglanden van den Maleischen Archipel, 
op Java uitsluitend aan het strand of op ziltigen grond nabij de kust; 
om de vruchten geplant wordt hij tot op 800 M. zeehoogte, doch 
vooral in de heete zône en nabij de kust (K.&V. — IX, bl. 26). 
De wortels zouden volgens Van der Burg (Geneesheer III, bl. 74) in 
afkooksel worden gebezigd bij vloeiingen, darmcatarrh en dysenterie. 
Het hout wordt wegens te geringe duurzaamheid niet gebruikt, 


TERMINALIA. 357 


melden K. & V., doch dit schijnt niet algemeen op te gaan. Rumphius 
(L, bl. 174) zegt, dat men van de wilde, aan het strand groeiende 
boomen groot gerief heeft bij den bouw ván vaartuigen voor 
planken en inhouten, omdat het hout, opgedroogd zijnde, vrij licht 
en toch duurzaam is in zeewater. Ridley (Mal. Timmerheutsoorten, 
bl. 63) noemt het tamelijk hard en goed, rood of geel van kleur, 
met veel spint, en zegt, dat het somtijds wordt gebezigd voor 
den bouw van huizen en booten. ä 
| Den bast en de bladeren gebruikt men tot het looien van leder, het 
zwartverven van katoen en om inkt te maken (Filet No. 7). Het gebruik 
| van den bast als looistof heb ik niet bevestigd gekregen, wel dat een 
| afkooksel van den bast dient om te verven. Voorts deelen Jasper & 

Pirngadie (Vlechtwerk, bl. 73) mede, dat in Ampat Lawang (Palem- 
bang) këtapangbast *) wordt gebezigd om rotanmateriaal zwart te 


Keke: Den 


kleuren. Men begraaft het vlechtmateriaal eerst twee etmalen in de 
modder, droogt de reepen, drenkt ze dan in het afkooksel van kêta- 
pangbast en verkrijgt de gewenschte diepzwarte kleur door een 
nieuw modderbad. Omtrent het medicinaal gebruik zegt Filet, dat de 
bast zeer gewild is als samentrekkend en harsrijk geneesmiddel bij 
spruw, Van der Burg, dat men er darmcatarrh mee geneest. Dekker’s 
looistoffenmonographie vermeldt als looistofgehalte 99/, en 12°/,. 
De bladeren zijn volgens Jasper (Geneeskrachtige planten) zweet- 
drijvend; Van der Burg acht ze een goed bedekkingsmiddel bij 
| rheumatische zwelling der gewrichten in plaats van gewaste taf. 
De zaadkernen van den gecultiveerden këtapang worden rauw 
gegeten, gelijk die van den kanari, doch die van den këtapang zijn 
wat droger en beter van smaak en bruikbaar om in gebak de aman- 
delen te vervangen (Rumph.). K. & V. noemen ze terecht zeer 
smakelijk, doch zeggen, dat zij slechts zelden in grootere hoeveel- 
heid te koop worden aangeboden. Deze kernen bestaan voor meer 
dan de helft van hun droog gewicht uit een kleurlooze, vette olie 
(Teysmannia 1890, bl. 191) en daarom worden ze door Mevr. 
Kloppenburg aanbevolen aan zoogende vrouwen, ook net het oog 
op het regelen van den stoelgang. Voor de samenstelling van deze 
olie, zie Wijs’ Vetcatalogus. 
In het Museum: Wortels, hout, bast, zaadkernen, olie. 


21/5544. Terminalia javanica, Mig. 
Volksnamen. Jav.: Kloempit, Kloemprit. 

Woudreus, tot 40 M. hoog en 2 M. dik, verbreid over geheel 
Java beneden 800 M. zeehoogte, niet gezellig groeiend, maar in 
vele streken, o.a. in de djatiwouden, niet zeldzaam. Hoewel het 
hout in groote afmetingen is te krijgen, wordt het zelden gebruikt; 
het vruchtvleesch (de middenvruchtwand) van de rijpe vruchten 
wordt wel rauw gegeten om den rinschen smaak (K. & V. —IX, bl. 23). 


22/5544. Terminalia sumatrana, Mig. 
Volksnamen. Mal.: Djaha kêling (Rawas), Kétapang talang. 
Rechte, 20 à 22 M. hooge boom, met een stammiddellijn van 
0.75 M., in Palembang verstrooid groeiend in de benedenlanden. 


Bast. 


Bladeren. _ 


Zaden. 


Hout. 


Vruchten. 


: Het hout ís grof, broos en niet duurzaam: het wordt spoedig mout. 


1) Mogelijk is de bast van T. sumatrana, Miq. bedoeld. 


Bast. 


221/5550. 


Hout. 


Bladeren. 


221/5550. 


358 COMBRETACEAE — MYRTACEAE. 


door boeboek aangetast. Men gebruikt het wel voor lsoengs 
(troggen voor het stampen van padi). 

Met een aftreksel van den fijngesneden bast wordt katoen en 
garen geel of bruin gekleurd: bruin wordt verkregen door her- 
haaldelijk indompelen, telkens na drogen. 

In het Museum: Hout, bast. 


Lumnitzera littorea, Voigt (L. coccinea, W. & Á.). 
Volksnamen. Mal.: Térsentoem — Soend.: Taroengtoeng — 
Jav.: Doedoek agoeng, D. gêdé — Timor: Tènê. 

Rijk vertakte boomheester of kleine boom, hoogstens 15 M. hoog 
en 20 cM. dik, alleen voorkomend in de vloedbosschen (K. & V. 
— IX, bl. 31). Anderen beschrijven den têroentoem als een rechten, 
hoogen boom met dikken stam zonder wortellijsten en hoog aan- 
gezette kroon. 

Volgens K.&V. wordt het hout, omdat het van te kleine afme- 
tingen is, zelden gebruikt. Teysmann zegt daarentegen, inhetNatuurk. 
Tijdschr. v. Nl. dl 34, bl. 390, dat op Timor voor paalwerk in zee 
bij voorkeur fènè-hout wordt gebruikt en Berkhout (bl. 34), dat 
het hout jarenlang weerstand biedt aan zeewater en paalworm. 
Hij bericht, dat men têroentoem had gebezigd voor den bouw 
van een havenhoofd op Banka en dat bij het vernieuwen daarvan 
na 20 jaar de palen nog bijna alle intact werden bevonden en 
moeilijk waren door te kappen. In het Tijdschr. v. Ind. T.L. & V. 
kunde dl Il, bl. 122, wordt medegedeeld, dat aan de palen van 
het zeehoofd te Riouw, dat van het lichtbruine, fijne, harde të- 
roentoem was gebouwd, geen spoor van verrotting of aantasting 
door paalworm was te bekennen en dat de overblijfselen van een 
ruim 50 jaar te voren gebouwd hoofd insgelijks volkomen gaaf 
waren, zoowel onder als boven de waterlijn. Uit Lingga werd mij 
bericht, dat téroentoem, behalve voor aanlegsteigers, ook wordt 
benut voor paaiwerk onder de huizen. Op het Mal. Schiereiland 
dient volgens Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 63) het hout 
voor assen van karren en dergelijk werk. 

De Clercq (No. 2109) vermeldt, dat de bladeren een middel zijn 
tegen Spruw. 

In het Museum: Hout. 


Lumnitzera racemosa, Willd. 
Volksnamen. Jav.: Doedaek rajap, Téroentoem— Mad. : Adoe- 
adoe—Boeg.: Welompelong. 

Boomheester of lage boom, tot 10 M. hoog en 20 cM. dik, groeiend 
in de vloedbosschen. Geen nut bekend (K. & V. —IX, bl. 33). Het hout 
werd mij van Celebes toegezonden als een bruikbare soort. 

In het Museum: Hout. 


MYRTACEAE. 


Rhodamnia trinervia, BL (R. cinerea, Jack, R. con- 

color, Mig, R. spectabilis, BL). 

Volksnamen. Mal.: Djending (Bill), Marapoejèn, Mérapin 

(Banka), Sékala (Lamp.) — Soend.: Ki beusi—Jav.: Andong. 
Variabele boomsoort, volgens K. & V. (VI, bl. 30) in vochtige 


TERMINALIA — PSIDIUM. 359 


bergstreken tot 30 M. hoog wordend met een ca 40 cM. dikken, 
bijna zuilvormigen, eerst hoog boven den grond vertakten stam, 
op droge standplaatsen in lagere streken daarentegen meestal 
niet hooger dan 15 M. bij een dikte van 20 cM. en zich reeds 
nabij den grond in twee tot vier stammen splitsend. Haar ver- 
breidingsgebied strekt zich uit van Voor-Indië tot New South 
Wales en zij is onder tal van namen beschreven. Op Java groeït 
Rhodamnia blijkens de opgaven bij K. & V., niet gezellig, beneden 
1350 M. zeehoogte. 

In de bergstreken wordt het buitengewoon zware, harde hout 
gebezigd bij den huisbouw, doch in de lagere streken wordt het 
zelden benut (K. & V.). Op Karimon djawa wordt de roko-roko 
bijna uitsluitend gebruikt voor stijlen, verder ook voor doode pagers 
(Koorders in Natuurk. Tijdschr. v. N. 1 dl 48, bl. 83). Volgens 
Cordes (Tijdschr. d. Ind. Mij v. N. &L. dl 14, bl. 175) bezigt men 
den marapoejên ter Westkust van Sumatra algemeen voor het ma- 
ken van houtskool en om de uitstekende hoedanigheid daarvan 
wordt hij in Priaman zelfs veelvuldig in de kampongs aangeplant. In 
Indrapoera wordt hij wel gekapt voor stijlen van huizen. Een en 
ander vindt bevestiging in de berichten van Van Hasselt (No. 
177/9 en 221), die verder mededeelt, dat het hout taai en duur- 
zaam is en, behalve voor huisbouw, ook dient voor het vervaar- 
digen van ploegen en andere landbouwwerktuigen. 

Op Java werd de bast vroeger gebezigd om zwart te verven 
(K. & V.); op Sumatra dient hij volgens Van Hasselt voor het tanen 
van netten. Volgens denzelfden auteur worden de jonge bladeren, 
fijngestampt, gebruikt voor het bevestigen van messen in hun hand- 


‚vat en zijn de vruchten eetbaar. Ook Koorders (l. c.) zegt, dat de 


222/5559. 


22215559. 


rijpe vruchten een aangenamen, eenigszins rinschen smaak bezitten. 
In het Museum: Hout. 


Psidium Cattleyanum, Sabine. 

Struik, tot 3 M. hoog, inheemsch in Brazilië en zeer veel gecul- 
tiveerd in zuidelijk Californië, waarvan de invoer vaak wordt 
aanbevolen met het oog op de vruchten. Hij stelt nog bescheidener 
eischen dan Ps. Guajava, L. en wordt daarom in Pflanzer 1914, 
bl. 90, geschikt genoemd voor grootere hoogten. Hier zal hij dus 
eventueel insgelijks alleen bruikbaar zijn in de bovenlanden: op 
Ceylon wordt hij geteeld boven 4000 vt. Hij draagt rijk, doch de 
vruchten zijn belangrijk kleiner dan de gewone djamboe bidji. 
Wegens haar aangenaam aroma eri zoeten smaak — de plant dankt 
daaraan haar duitschen naam van Erdbeer Guajave — worden de 
vruchten gaarne rauw gegeten en zij leveren een smakelijke gelei. 


Psidium Guajava, L. 

Volksnamen. Mal.: Djamboe bidji, Dj. bijawas, Dj. soesoe, 
Gojawas (Menad.)— Soend.: Djamboe kloetoek — Jav.: 
Djamboe kloetoek — Mad.: Djamboe bhêndér. 

Welbekende, tot 10 M. hooge en 30 cM. dikke boom, vaak ook 
heesterachtig, inheemsch in tropisch Amerika, als vruchtboom in 
aile heete landen gecultiveerd, op Java algemeen beneden 1200 M. 
en vaak verwilderd (K. & V. — VI, bl. 35). 


Hout. 


Bast. 


Bladeren. 


Vruchten. 


_360 MYRTACEAE. 


Wortels. 


222/5559. 


Hout. 


Bast en bladeren. 


De wortels komen volgens verschillende berichtgevers in gebruik 
overeen met de bladeren. Waitz (Practische waarnemingen, bl. 37) 
prijst een decoct van de wortels aan als een weergaloos genees- 
middel in het begin van het tweede stadium van dysenterie (volgt 
een beschrijving van den ziektetoestand). 

Het hout is dicht en ongemeen taai. Bij proeven in Nederland 
werd het geprezen als een fijne houtsoort, doch lastig te bewer- 
ken. Voor hechten van beitels zou het even geschikt zijn als het 
palmhout (Buxus) in Europa (Duyfjes’ Houtcatalogus No. 412). 
Hier gebruikt men het wel voor stelen van bijlen, handvatten e. d. 

Wortels, bast en bladeren worden door de javanen gebruikt 
tegen chronische diarrhee (z.g. chronische dysenterie). Volgens 
mijn bevinding, zegt Harloff in het Geneeskundig Tijdschr. v. 
N. IL. di Il, bl. 385, werkt dit middel in afkooksel zacht adstrin- 
geerend op het darmkanaal, geeft aan hetzelve als het ware een 
nieuwen tonus en wordt in voorzegden ziektetoestand beter ver- 
dragen dan simaruba, cascarille, columbo, enz. Van de talrijke 
aanbevelingen van Ps. Guajava haal ik verder slechts aan het 
Tijdschr. v. Inl. Geneeskundigen, 1896, bl. 1, waar gezegd wordt, 
dat een decoct van den wortel en een infuus van de bladeren op Java 
sinds lang bekend staan als goede middelen tegen diarrhee en dat 
men de bladeren ook in Europa heeft beproefd en daaraan een eerste 
plaats heett toegewezen onder de werkzame middelen tegen gastro- 
enteritis, vooral bij kinderen. De sterkste brakingen en ontlastingen 
kwamen tot staan na het gebruik van 3 of 4 theelepels van het infusum. 
Onder den naam van Folia Psidii zijn zij opgenomen in de Ned. 
Pharmacopee, als niet-verplicht geneesmiddel. Het werkzame be- 
standdeel is zonder twijfel de looistof, die tot een hoeveelheid van 99/, 
in de bladeren voorkomt. Indien voor medicinale doeleinden bestemd, 
schijnen zij op Java den naam te dragen van dipadjaja. 

Als samentrekkend middel wordt volgens Mevr. Kloppenburg nog 
gebruik gemaakt van een aftreksel van djamboe bidji- en sirih- 
bladeren als irrigatie bij witten vloed. Rumphius vermeldt (l, bl. 
142), dat men de bladeren van Cujavus agrestis in onder- 
scheiden stovingen en zweetbaden doet, ze appliceert op zuchtige 
leden en als rijpmakend middel bezigt. Volgens De Clercq (No. 2862) 
worden de gekookte bladeren verder aangewend bij droes van 
paarden. Vorderman (Geneesmiddelen Il) deelt mede, dat in som- 
mige mijnen op Banka djamboe bidji-bladeren gratis worden ver- 
strekt, om te worden gebruikt in de plaats van thee. 

In Moentilan worden pandan- en mêèndong-vlechtmaterialen 
zwart geverfd, door ze met fijngestampte djamboe bidji-bladeren 


‘in de modder te begraven (Jasper & Pirngadie, Vlechtwerk, bl. 76). 


Vruchten. 


Vormen. 


De sterk riekende vruchten worden rauw en gestoofd gegeten. 
Men maakt er allerlei soorten van hoog geroemde consefven van, 
zelfs wijn en ook azijn. Recepten voor een en ander zijn te vinden 
in Agricultural News 1908, bl. 196. 

Er bestaan meerdere weinig karakteristieke vormen van guajave; 
Rumphius noemt er twee, de door hem als wild beschouwde 
appelvormige soort met dun vleesch en veel pitten, klaarblijkelijk 
de ordinaire djamboe bidji, en de Cujavus domestica, een 
peervormige soort, grooter dan de voorgaande, waarschijnlijk de 


Ed ad 


PSIDIUM — PIMENTA. 361 


djamboe soesoe, die wel wat aangenamer is om rauw te eten dan 

de vorige, doch nog volstrekt geen aanspraak mag maken op den 

naam van tafelvrucht. De sterke, aromatische geur der gestoofde 

vruchten wordt door sommigen hoogst onaangenaam gevonden. 
In het Museum: Wortels, hout, bast, bladeren, vruchten, gelei. 


Bes, Psidium pumilum, Vahl. 
Volksnamen. Mal.: Djamboe bidji këtjil, Dj. ménir (Batav.). 

Opgerichte heester, 1 tot 4 M. hoog, die soms als vruchtboom 
wordt aangeplant en waarschijnlijk een variëteit is van de vorige 
(Backer, Schoolflora). 

De blaadjes worden voor dezelfde doeleinden gebruikt als die 
van P. Guajava, L. Rumphius, die deze plant beschrijft (l, bl. 145) 
onder den naam van Cujavillus, zegt, dat men ze voor war- 
mer houdt dan die van de groote soort. Pflanzer 1914, bl. 91, 
stelt de vruchten (Stachelbeer Guajave) op één lijn met die van 
P. Cattleyanum, Sabine. 

In het Museum: Bladeren. 


2225562. Decaspermum paniculatum, Kurz. 
Volksnamen. Mal: Kajoe dêmnang (Z. Sum), Kélintek njamoek 
(Malakka.), Tjéngkèh oetang daoen kétjil (Mol.) — op Java 
onzeker. Soend.: Zpis koelit— Jav.: Témbagan, Tipis koelit. 
Heester of laagvertakte boom van Z. O. Azië, soms 15 à 18 
M. hoog en 0.40 M. dik, doch meestal 5 à 6 M. hoog met een 
stammetje van den omvang van een dij. Door Rumphius (III, bl. 
211) wordt hij onder den naam van Caryophyllaster alter 
albus beschreven als een laag, gewoonlijk krom boompje. De 
minst kromme stammetjes worden gebruikt voor pagerstijlen en men 
maakt er ook stelen voor gereedschappen en rijststampers van, daar 
het lichtroode kernhout fijn van draad en tamelijk zwaar en hard 

is. Het is ook zeer geschikt om te branden. 
De jonge bladeren zijn samentrekkend van smaak; zij bevestigen 
bij kauwen de tanden (Rumph.). Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 15) 
zegt, dat de bladeren met pisang worden gekauwd tegen dysenterie. 


22/5563. Rhodomyrtus tomentosa, Wight. 
Volksnamen. Mal.: Karamoenting. 

Heester, 0.50 à 1.25 M. hoog, voorkomend in het westelijk 
deel van den Maleischen Archipel òf aan het strand, òf in de 
hoogere bergstreken (Backer, Schoolflora). Volgens De Clercq 
(No. 2978) wordt uit het hout een kleurstof verkregen voor het 
zwartmaken der tanden en dienen de gestampte bladeren wel 
tot het genezen van wonden. De zwartroode vruchtjes worden 
zoet en eetbaar genoemd: volgens Kew Bulletin 1896, bl. 127, 
wordt er in Eng.-Indië een zeer geroemde jam van gemaakt. 


en Pimenta acris, Wight. 

Boompje, waarvan op gezag van Miquel wordt vermeld, dat 
het op Java in cultuur is, doch dat door K. & V. (VI, bl. 42) niet, 
evenmin als de volgende, in cultuur is gezien buiten ’s Lands 
Plantentuin, waar het niet bijzonder gedijt. Het behoort thuis in 


Bladeren. 


Vruchten. 


Hout. 


Bladeren. 


Hout. 
Bladeren. 


Vruchten. 


222/5566. 


Hout. 


Bast. 


Vruchten. 


362 MYRTACEAE. 


de Antillen en ook op den vasten wal van Zuid-Amerika. De 
aetherische olie, die in de west-indische eilanden met stoom wordt 
gedistilleerd uit de van ongecultiveerde boomen geplukte en daarna 
gedroogde bladeren, is de bay oil van den handel. Het hoofd- 
bestanddeel, waardoor de waarde wordt bepaald, is eugenol. Ook 
de gedroogde bladeren worden uitgevoerd naar de Vereenigde 
Staten en Europa. Echte bay rum en florida-water, rum of zui- 
vere spiritus vermengd met wat bay oil, komen voornamelijk van 
de voormalige deensche bezittingen (Santa Cruz) in de Antillen. 
Literatuur: Agricultural News 1904, bl. 119 en 189: 1908, bl. 
271: 1912, bl. 513; voorts West-Indian Bulletin 1916, bl. 176. 


Pimenta officinalis, Lindl. 

Vrij hooge west-indische boom, waarvan door Miquel en zijn 
navolgers wordt aangenomen, dat hij in Ned.-Indië wordt geculti- 
veerd. De gedroogde onrijpe vruchtjes zijn de als piment, jamaica- 
peper, of all spice bekende specerij, voornamelijk voortgebracht 
door Jamaica. K. & V. (VI, bl. 43) echter zeggen, dat zij nooit een 
Pimenta op Java buiten den Hortus Bogoriensis ín cultuur hebben 
gezien en dat de in dien hortus gekweekte exemplaren niet bloeien. 
Wat Ridley in zijn „Spices” daaromtrent mededeelt, maakt het 
mede zeer onwaarschijnlijk, dat de piment op Java voorkomt. 
Hij zegt, dat de boom nergens ter wereld met succes schijnt te zijn 
gecultiveerd behalve in zijn vaderland, hoewel pogingen om hem 
intevoeren in het meerendeel der tropische koloniën zijn gedaan. 
In den Botanischen tuin te Singapore waren jaren geleden een 
paar exemplaren, die nimmer vrucht droegen, hoewel zij regel- 
matig bloeiden. Op Ceylon, waar de boom in 1824 werd geïm- 
porteerd, heeft men er al evenmin succes mede gehad. In den 
Botanischen tuin te Brisbane moet echter een 15-jarige boom 
hebben vruchtgedragen. 


Eugenia acuminatissima, Kurz (Jambosa acumina- 
tissima, Hassk.,J. saligna, Mig, Syzygium subde- 
currens, Mig). 

Volksnamen. Mal. : Dial bésar (Banka) — op Java onzeker en 
locaal. Soend.: Heèjas, Ki sireum beureum — Jav.: Klampok, 
Woeloehan — Mad. : Doewêt bato. 

Woudreus, tot 35 M. hoog bij een stammiddellijn van 1 M., 
veelal echter slechts 20 M. hoog en 35 cM. dik, op Java verstrooid 
groeiend tot op 1600 M. zeehoogte, in vele bergstreken niet zeld- 
zaam. De houteigenschappen zijn slecht bekend (K. & V. — VL, bl. 
155). Hasskarl (Het Nut No. 607) deelt het volgende mede: Het 
roode hout is grof en sterk en is in gebruik als bouwhout; het 
wordt echter aangetast door witte mieren. Van Banka werd mij 
insgelijks bericht, dat het een vrij goede houtsoort is, die door de 
boeboek wordt gespaard en ook aan de buitenlucht vrij lang stand- 
houdt: zij wordt daar gebruikt voor stijlen. 

Volgens Hasskarl dient een afkooksel van den bast, zonder 
bijvoeging van andere stoffen, om garen zwart te verven en zijn 
de vruchten zuur en een weinig wrang, maar eetbaar: op Banka 
worden zij als smakelijk gekwalificeerd. 


22215578. 


222/5578. 


222/5578. 


PIMENTA — EUGENIA. 363 


Eugenia aquea, Burm. (Cerocarpus aqueus, Hassk.). 
Volksnamen. Mal.: Djamboe ajër — Soend;: Dj. tjaj — Jav.: 
Dj. oewòr. 

Kleine, kromme vruchtboom, op Java uitsluitend in gecultiveerden 
staat aangetroffen, vooral in de heete laaglanden (K. &V.— VI, bl. 80). 

De bast van den Jambosa aquea is zeer dienstig tegen mond- 
spruw, wordende te dien einde met water gewreven en daarmede 
gespoeld (Rumphius Il, bl. 126). 

De vruchten zijn kleine djamboes met laffen smaak, levendig 
rood of zuiver wit van kleur. Zij worden, zegt Rumphius, rauw 
gegeten om den dorst te verslaan „of den brand te blusschen”’. 
Op de pasars vindt men ze dikwijls aan spietjes geregen te koop 
aangeboden voor roedjak. De witte variëteit zou ook gestoofd en 
geconfijt worden gegeten. : 

In het Museum: Vruchten, confituur. 


Eugenia argutata, K.& V. (Jambosa acutata, Mig.) 
Volksnamen. Soend.: Ki handjèrè, Ki tandoek. 
Woudreus, 35 M. hoog, met een zuilvormigen, rolronden stam 
van 1 M. dikte, verstrooid groeiend in West-Java beneden 1200 M. 
Volgens sommige inlanders is het hout geschikt voor huisbouw, 
volgens andere van weinig waarde (K. & V. — VI, bl. 146). 


Eugenia aromatica, O.K. (Caryophyllus aroma- 
Meus. Pi EnsentarcarvopbhyMata, TAünb., Jam- 
bosa Caryophyllus, Ndz.). 

Volksnamen. Kruidnagelboom. In vele inlandsche talen: 
Tjéngkêh. 

Tot 20 M. hooge en 40 cM. dikke boom, inheemsch in de Mo- 
lukken (volgens Rumphius bepaaldelijk het eiland Makian), sinds 
een eeuw ook elders hier en daar in den archipel aangeplant. Op 
Java wordt hij volgens K. & V. (VI, bl. 101) bijna alleen in tuinen 
en niet in het groot gekweekt. 

De cultuur, in bijkans alle tropische landen beproefd, heeft 
slechts op weinige plaatsen kunnen standhouden, voornamelijk 
tengevolge van het voortdurend dalen van den prijs. Alleen in 
Zanzibar en het tegenoverliggende Pemba is de teelt van nagelen 
een hoofdcultuur geworden, waarvan de opbrengst die van het 
oorspronkelijke, eng begrensde productiegebied thans verre over- 
treft. Verder brengt Madagascar kruidnagelen in vrij belangrijke 
hoeveelheid voort. In den archipel, met inbegrip van het Maleische 
Schiereiland en Penang, wordt nergens meer de cultuur van kruid- 
nagelen op eenigszins groote schaal door europeanen gedreven 
(Ridley, Spices). 

Caryophyllum verkiest een heet klimaat, gelijkmatigen regen- 
val en een vulcanischen bodem, zegt Rumphius (II, bl. 1). Men kan 
hem volgens Van Romburgh’s Aanteekeningen Cultuurtuin (bl. 21) 
vermenigvuldigen door zaden en door stekken. Kweekt men, zooals 
regel is, van zaad, dan geschiedt dat op overdekte bedden, waar- 
op het zaad wordt uitgelegd op 20 à 25 cM. en de zaailingen 
worden uitgeplant ') als ze 60 cM. hoog zijn. De aanplant 


1) In Zanzibar volgens Ridley 30 ft van elkaar. 


Bast. 


Vruchten. 


Hout. 


Verbreiding. 


Cultuur. 


364 MYRTACEAE. 


2225578. in den cultuurtuin dagteekent van 1877 en gaf veel teleurstel- 


Hout. 


Bladeren. 


Bloemen. 


ling door langzamen groei en doordat boomen van 1.50 tot 2 M. 
soms plotseling den witten mieren ten prooi vielen: zijn zij echter 
de periode van slechten groei te boven, dan gedijen ze in het 
buitenzorgsch klimaat goed. 

Rumphius geeft tal van cultuuraanwijzingen. Hij zegt,’ dat met 
het opdrogen van het vruchtvleesch der moernagels verlies van het 
kiemvermogen gepaard gaat en dat zulks reeds het geval ís, als de 
vruchten 8 à 10 dagen in huis liggen. De wortels gaan zeer diep 
en recht omlaag, waaraan men bij het overplanten indachtig moet 
zijn, want zoo men den penwortel breekt is er geen hoop, dat 
het boompje zal slagen, tenzij het reeds tamelijk hoog is, wan- 
neer het op den penwortel minder aankomt. In hun jeugd ver- 
langen de kruidnagelboomen schaduw, doch groot geworden moet 
die schaduw worden uitgekapt. Zij hebben veel ruimte noodig; raken 
zij elkaar, dan schieten zij hoog op—wat het plukken bemoeilijkt 
—en dragen slecht *). Dit ís ook het geval met boomen, die 
niet zijn overgeplant, reden waarom zij altijd worden overgeplant. 

In de Molukken vangen zij op 7 à 12-jarigen leeftijd aan te 
produceeren 2) en worden zij 60 à 100 jaar oud. De opgaven om- 
trent de opbrengst per boom loopen uiteen. Rumphius spreekt 
van exemplaren, die per oogst 550 pond, ja zelfs het dubbele, 
hebben opgeleverd, doch de meeste opgaven varieeren tusschen 4!/, 
en 7 Ibs. In de belangwekkende nota omtrent de kruidnagel- 
cultuur op Pemba in het Bull. Imp. Inst. 1914, bl. 415, wordt 
opgegeven, dat daar de boomen in arabische aanplantingen ge- 
middeld 3'/, à 4 lbs per jaar afwerpen, doch een plantage onder 
bekwame europeesche leiding leverde in 1913 (een goed oogst- 
jaar) gemiddeld 35 lbs droge nagelen per dragende boom. In 
goede jaren geven de grootste boomen daar 60 à 70 Ibs. Groote 
oogsten vallen om de 3 of 5 jaar. 

Het hout is sterk, zoodat ook een dunne tak den plukker kan 
dragen, hard en zwaar, doch grauwachtig met geel gemengd, niet 
fraai (Rumph.). Gruis van de bladeren is als daoen tjéngkèh ver- 
krijgbaar in den inlandschen medicijnhandel op Midden-Java; het 
wordt gebruikt in borèh en parêm (Boorsma, Geneesmiddelleer). 
Van Romburgh vond in die bladeren pl.m. 1 °/, aetherische olie, 
welke in eigenschappen overeenkomt met die uit de nagelen (Aan- 
teekeningen Cultuurtuin). Het in het Museum aanwezige monster 
is een deel van de 163 ccM. distillaat, door Dr de Jong bereid 
uit 51 Kg. blad. Een monster kruidnagelbladolie van zeer goede 
kwaliteit uit de Seychellen werd bij het Imperial Institute (Bull. 
1908, bl. 111) getaxeerd op een waarde van 4/4 à 4/6 per Ib. 
Hetzelfde periodiek, jaarg. 1914, bl. 233, bevat uitvoerige berichten 
omtrent taxatie's van kruidnagelbladolie, afkomstig van Mauritius. 

In het begin van den regentijd, nadat de boom zich met jong 
lichtbruin loof heeft getooid, verschijnen aan de spitsen der me- 
nigvuldige rijsjes de groene bloemknoppen, die 4 maanden noodig 


) Volgens Van Gorkom’s Beschrijvenden Catalogus (Specerijen) v/h 
Kol. Museum moet men de boomen op hoogstens 5 M. toppen. 
*) In Penang en Zanzibar volgens Ridley in het 4e of 5e jaar. 


EUGENIA. 365 


222/5578.hebben om zich te ontwikkelen tot volkomen kruidnagelen. De 
kleur is aanvankelijk donkergroen en gaat over in lichtgroen, daarna 
in bleekgeel en tenslotte in rood, gewoonlijk alleen aan de kelkslip- 
pen, soms geheel. Dan is het tijd om de knoppen te oogsten. 
Daartoe wordt (in de Molukken) de grond schoongemaakt en de 
boom beklommen. Zoover de trossen met de hand bereikbaar zijn 
worden ze afgebroken; die verder weg staan, worden met behulp 
van een haak van 7 à 8 voet lengte binnen het bereik van den 
klimmer gebracht. De schade, die de boom door deze ruwe wijze 
van oogsten lijdt, is zoo groot, dat hij eenige jaren noodig heeft 
om zich te herstellen, wat mede oorzaak is (hoewel volgens het 
Tijdschr. v. Ind. T. L. & V. kunde dl 8, bl. 28, een volwassen 
nagelboom in drie jaar tijds twee maal bloeit), dat groote oogsten 
slechts eens in de 4 tot 7 jaren voorkomen. De nagelen worden 
door onder den boom staande lieden van de trossen afgeplukt en 
daarna gedroogd. In Rumphius’ tijd werden zij eerst met bladeren 
toegedekt en eenige dagen lang boven een sterk rookend vuur 
geplaatst, waardoor zij rood werden: dit „stoven” is volgens Rum- 
phius noodig om te voorkomen, dat de nagelen gaan rimpelen, 
doch thans heeft het, voor zoover mij bekend, niet meer plaats. Zoo 
de omstandigheden het toelaten, geschiedt het drogen, waardoor 
de nagelen hun donkere kleur krijgen, in de felle zon. Na zuiveren 
zijn zij geschikt voor den handel. 

De kruidnagel heeft eerst waarde als specerij gekregen door den 
europeaan. De indianen, zegt Rumphius, gebruiken ze alleen — en 
dan nog inkleine hoeveelheid —ondersommige zalven om hetlichaam 
te verwarmen en wel eens gemengd onder de tabak, maar nooit in 
den kost. Hasskarl’s Nut No. 878 deelt mede, dat kruidnagelen worden 
gekauwd bij maagpijn en dat zij, met water fijngewreven, een zeer 
goed oogwater geven bij zwaarte en pijn in het voorhoofd. De 
jonge, nog groene nagelen kan men stukwrijven en met suiker 
tot een conserf maken en met de nog niet rijpe moernagels han- 
delt men insgelijks na verwijderen van het zaad (Rumphius). 

De uitvoer van nagelen heeft bedragen, volgens de officieele 
statistiek, in tons: 


ed ns 1: ad Wait ï 1 Fis ie T | rij | 5) TT: 
EE ee RE 
É 8 Elders || | | 
van/in Batavia. |Semarang | Makassar.) Ambon. , Menado. Saparoea., Elders. 
í van Java. | | 
| | | 
| | | | 
1910 | 20 | jd | — 41 61 | 3 |_n.v. 5 
1911 | —- | — | — 93 19 | — | 19 — 
1912 Tile CT UO EN dk A od LIE 5 
1913 | — — 1 | AOR nv HIE Rn 6 
1914 | — EP Be 16 / mda 2 


Het binnenlandsch verkeer is van even weinig beteekenis; in 1914 
voerde Java van buiten het tolgebied in: 149 ton, t. w. 66 ton van de res. 
Ambon, 37 ton van Benkoelen, 36 ton van het Gouv. Celebesen 10 ton 
van Menado. Ambon voerde verder nog uit: 146 ton naar Celebes, wat 
ongeveer juist de hoeveelheid is, door Makassar geëxporteerd. 


Specerij. 


Conserven. 


Uit de nagelen wordt op Ambon een roodgekleurde olie met Aetn. olie. 


366 MYRTACEAE. 


2225578. hoog s.g. gestookt, doch deze, zegt Rumphius, verschilt door een 


Stelen. 


Vruchten. 


Vormen. 


branderigen reuk en smaak van de kruidnagelolie, welke de apothe- 
kers in het vaderland eruit bereiden; zij is zeer scherp en brandt 
op de huid en zoo men haar bezigt voor geneeskundige doelein- 
den — men wrijft er de leden van beri-berilijders mede — dan moet 
men haar mengen onder vette olie. Ook wordt die olie inwendig 
gebruikt, in bier of anderen drank, tegen buikpijn. Van Romburgh 
vermeldt in zijn Aanteekeningen, dat hij uit kruidnagelen 18 °/, 
oleum caryophiylli won, waarvan het hoofdbestanddeel eugenol is. 
Uit eugenol kan langs chemischen weg vanilline worden bereid. 

De nagelen staan op korte steeltjes, welke minder specerijachtig 
zijn dan de nagelen, doch die scherp genoeg worden geacht voor 
gebruik in de medicijnen (Rumph.). Deze nagelstelen worden ook 
van hier wel eens uitgevoerd als goedkoope grondstof voor het 
bereiden van de aetherische olie, waarvan zij 5 à 6 /, bevatten: 
de export mag echter geen naam hebben. 

Laat men de nagelen doorgroeien, dan trekken na de bevruchting 
de kelkslippen zich samen: de knop wordt weer groen en dijt uit 
tot een groot amberkleurig zaad, omgeven door een laagje vrucht- 
vleesch, dat men rauw kan eten. Hun specerijachtigheid hebben zij 
dan voor een groot deel verloren. Deze moernagelen (de tjéngkèh 
lelaki of polong der inlandsche geneeskunde) zijn van ouds bij de 
chineezen, baliërs, javanen en maleiers in groot gebruik geweest 
in de medicijnen, voor verschillende doeleinden. Gewreven met 
kajoe rapat en madjakané geven zij ze ter vernauwing van de vagina 
aan vrouwen, die uit het kraambed opstaan en aan meisjes, die 
in het huwelijk treden ; gemengd met babakan poelé dienen zij om den 
eetlust op te wekken; gewreven met den wortel van Moringa olei- 
fera, Lamk om koliek te verdrijven; onvermengd bij winderigheid 
en koliek. De chineezen beschouwen ze als een aphrodisiacum 
(Rumph.). Volgens mondelinge mededeeling van Dr Boorsma wordt 
in Midden-Java tjëngkèh polong Alleen gebruikt in de djamoe galihan. 

Als men nauw toeziet, dan kan men eenige variëteiten van kruid- 
nagelen onderscheiden, vervolgt Rumphius. Van de gewone soort 
wordt de nagel een weinig rood; de tweede soort is wat kleiner 
en wordt bloedrood (boengalawang kiri), de boom breidt zich wat 
meer uit dan de eerste en brengt meer nagelen voort. De derde 
soort komt in kleur overeen met de eerste, doch de nagel is grooter 
en het bekwaamst om olie daaruit te distilleeren. Voorts noemt 
R. de koningsnagelen, een monstruositeit met een grooter aantal 
kelkslippen, zonder praktische beteekenis en tenslotte den wil- 
den kruidnagelboom, tjéngkêh oetan (Caryophyllum silvestre, 
Rumph.), door Miquel niet, door Teysmann wèl beschouwd als 
een afzonderlijke soort. Volgens Rumphius verschilt hij van de ge- 
cultiveerde soort, doordat de nagel smaakloos is en bij drogen niet 
bruin of donkerrood, doch vaal en rimpelig wordt. Hij komt voor 
op alle moluksche eilanden, ook daar, „waar de rechte nagelen 
nooit geweest zijn”. Evenwel vermeldt Rumph. twee gevallen van 
tamme boomen, die in wilde veranderden. Van dezen wilden 
boom gebruikt men alleen het hout bij den huisbouw ; het wordt 
ijzerhard, doch is in aanraking met den grond niet duurzaam. 

In het Museum: Bladolie, nagelen, stelen, nagelolie, moernagelen. 


EUGENIA. 367 


222/5578. EugeniaClavimyrtus, K.&V. (Jambosa glabrata, DC.). 
Volksnamen. Soend.: Ki pêtag, Ki sireum. 

Boom, tot 25 M. hoog bij 50 cM. stammiddellijn, voorkomend in 
West- en Midden-Java tusschen 600 en 1600 M. zeehoogte. Het 
hout dient soms voor huisbouw; de bast werd vroeger (onver- 
mengd) gebezigd om zwart te verven (K. & V.—VI, bl. 110). 


22255718. Eugenia ?conglomerata, Duthie. 
Volksnamen. Mal.: Hêling sérai talang (Palemb.). 

Rechte, slanke boom, 25 à 28 M. hoog en hoogstens 0.70 M. 
dik, met rolronden stam en hoog aangezette kroon: in Palembang 
werd hij verstrooid groeiend aangetroffen in de benedenlanden. 

Het roodbruine hout is tamelijk zwaar en vrij hard, doch ge- Hout. 
makkelijk te bewerken: het is onder dak duurzaam en wordt ge- 
bruikt voor stijlen, vloerbalken en ribben. Voor planken is het 
ongeschikt, omdat het sterk scheurt. 

Een aftreksel van den roodbruinen bast wordt gebezigd om garen Bast. 
of katoen een bestendige, bruine kleur te geven. 

In het Museum: Hout, bast. 


222/5578. Eugenia cuprea, K.& V. 
Volksnamen. Soend.: Ki fambaga— Jav.: Klis. 

Woudreus, tot 40 M. hoog en 1 M. dik, met zuilvormigen stam, 
uitsluitend voorkomend in de bergstreken, vooral tusschen 1400 
en 1700 M., niet gezellig groeiend, maar in sommige bosschen zeer 
algemeen. Het zeer harde hout is in groote afmetingen te krijgen; Hout. 
het wordt duurzaam geacht en soms voor huisbouw gebezigd _ 
(K. & V.—VI, bl. 125). 


In het Museum: Hout. 


2225578. Eugenia cymosa,.Lamk (Jambosa tenuicuspis, Mig. 
Syzygium nelitricarpium, 7.&B.). 
Volksnamen locaal en onzeker. Mal.: Méngkéêlingan (Bill) 
— Soend.: Ki sireum, Kopo — Jav.: Manting. 

Boom, 15 à 20 M. hoog en tot 85 cM. dik, voorkomend op 
geheel Java beneden 1200 M., niet gezellig groeiend maar niet 
zeldzaam. De houteigenschappen zijn weinig bekend (K. & V— Hout. 
VL, bl. 126). Op Billiton wordt het hout gebruikt bij den huis- 
bouw; het van daar ontvangen monster heeft lichtrood spint en 
iets donkerder kernhout; het is zacht doch zwaar, lang van vezel, vrij 
gemakkelijk te bewerken en schijnt dus voor een Eugenia vrij goed. 

De bast werd vroeger in sommige streken, o.a. bij Pelaboean Bast. 
Ratoe, gebezigd om zwart te verven (K.&V.). 

Met eenigen twijfel werd ook de oebar laki-laki uit Palembang 
als Eug. cymosa gedetermineerd. Omtrent oeba of oebar wordt 
in Veth, Sumatra-expeditie, Volksbeschrijving, bl. 390 en 396, 
het volgende gezegd: Oeba of taan is een bruine kleurstof, die 
men bereidt door den bast van een der wel algemeen, maar niet 
overvloedig voorkomende oeba-soorten in water te weeken, fijn 
te stampen en uit te persen. Het aldus verkregen vocht wordt 
met klappermelk vermengd en dan gekookt. Na bekoelen wordt 
het te tanen net er eenigen tijd in geweekt en vervolgens ge- 


222 


8. 


(a 
(a 


Hout. 


Bast. 
Bloemen. 


Vruchten, 


222/5578. 


Hout. 


Bast. 


Vruchten. 


368 MYRTACEAE. 


droogd. Dezelfde kleurstof wordt gebruikt om mandwerk en hout 
bruin te verven. In Lebong heet die oeba-kleurstof samah. Andere be- 
richten uit Palembang maken geen gewag van het koken met klapper- 
melk, dat dus niet onontbeerlijk schijnt te zijn. Uit Rawas werd mij 
medegedeeld, dat oebar laki-laki, daar ook wel oebar padi poeloet 
geheeten, van minder kwaliteit wordt geacht dan de oebar pêram- 
poean (zie Eugenia lepidocarpa, Wall.). 
In het Museum: Hout. 


Eugenia densiflora, Duthie (Jambosa densiflora,DC.). 
Volksnamen. Mal.: Oebar-oebar (Palemb.)—Soend. : Kopo, K. 
badak, K. lalaj, Pétag —Jav.: Djamboe alas, Dj. klampok, Dj. 
wana, Djambon, Klampok, Kl. aroem— Mad.: Klampok bato. 

Boom, meestal 10 tot 15, soms 20 M. hoog en 25 à 30 cM. 
dik, van het westelijk deel van den archipel, op Java voorkomend 
beneden 1500 M. zeehoogte. De stam is gewoonlijk kort en krom 
en levert slechts brandhout (K. & V.— VI, bl. 57). 

In Palembang dient de bast voor het bruinverven van garen en 
katoen. Te Buitenzorg deelde men mij mede, dat de talrijke bloemen 
met sambal rauw worden gegeten. K. & V. berichten, dat ook de rijpe 
vruchten door de inlanders worden genuttigd, doch niet lekker zijn. 

In het Museum: Bast, bloemen. 


Eugenia domestica, Baill. (E. malaccensis, Lamk, Jam- 
bossa malaccertsis, DC, Jepurpurascens DENME 
purpurea, Wight). 

Volksnamen. Mal.: Djamboe bëértèh, Dj. bol, Dj. kêmang 
(Koeboestreken)—op Java: Djamboe bol— voorts, Soend.: Dj. 
boöl, Dj. pêrtokal — Jav.: Djamboe dêérsana, Dj. térsana — 
Mad.: Dharsana. 

Tot 18 M. hooge en 45 cM. dikke ooftboom, inheemsch in den 
archipel, op Java alleen gecultiveerd voorkomende, doch algemeen 
over het geheel eiland tot op 1200 M. zeehoogte. 

Het hout wordt niet gebruikt (K. & V. — VI, bl. 55). Ridley (Mal: 
Timmerhoutsoorten, bl. 67) zegt, dat het bruin en hard, doch ge- 
woonlijk te klein is om van veel nut te kunnen zijn. 

De bast van Jambosa domestica is volgens Rumphius (l, 
bl. 121) wat samentrekkend en daarom wordt hij, met water ge- 
wreven, wel gebruikt als spoeling tegen mondspruw. 

De vruchten zijn fraai donkerrood of bleekgeel met purperroode 
strepen; Zij zijn zoowel bij de inlanders ais bij de europeanen gezocht. 
Grootte en geur varieeren bij verschillende boomen zeer (K. & V.)._ 
De gemeene djamboe heeft wel wat van een rooden, langwerpigen 
appel; zij wordt rauw gegeten om den dorst te verslaan en de 
maag te ververschen. Als men ze met spaanschen wijn en suiker 
stooft, geven ze een smakelijk eten, inzonderheid voor een zieke 
en slappe maag (Rumph.). 


In het Museum: Bast, vruchten. 


Eugenia fastigiata, Mig. (A. 
Volksnamen. Soend.: Géêlam, Ki djangkar, Salam gêdè. 
Boom, tot 25 M. hoog en 35 cM. dik, met rechten, rolronden stam, 


222/5518. 


222/5578. 


222/5578. 


EUGENIA. 369 


voorkomend in het westelijk deel van den Mal. Archipel. Op Java 
is hij alleen in het westen beneden 1300 M. verstrooid groeiend aan- 
getroffen. Het hout dient soms voor huisbouw (K.& V. — VI, bl. 104). 

Van den niet met volle zekerheid geïdentificeerden kélat abang 
van Palembang werd mij bericht, dat het hout zeer duurzaam is, ook 
in weer en wind, en gezocht als bouwhout; het wordt gezegd 
weinig te scheuren en vrij te blijven van insecten. 


Eugenia filiformis, Wall. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Kéêlat bëlijan, K. lapis. 

Op het Mal. Schiereiland veel voorkomende boom, 50 à 60 voet 
hoog. Het zware, lichtbruine hout is voor een kélat van uitstekende 
hoedanigheid (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 68). 

K. & V. (VI, bl. 110) beschouwen een door Ridley gedetermineerd 
exemplaar als var. minor van E. Clavimyrtus, K. & V. 


Eugenia grandis, Wight. 
Volksnamen. Mal. Malakka: Djamboe ajër laoet, Kerijan. 

Boom, een hoogte van 60 voet en een middellijn van 2 voet 
bereikend, in wilden staat gewoonlijk groeiend nabij de zee en te 
Singapore geplant langs de wegen. Hij is zeer goed geschikt voor 
brandschermen, omdat hij niet brandt en zich van door het vuur 
toegebrachte schade spoedig herstelt: een dicht beplante strook 
van omstreeks 20 voet breedte zal bijna altijd een gras- en hees- 
terbrand stuiten. 

Het hout is lichtbruin ‘van kleur, tamelijk zwaar doch niet hard 
en redelijk duurzaam: het wordt gebruikt voor den bouw van 
booten, voor balken bij den huisbouw, enz. (Ridley, Mal. Timmer- 
houtsoorten, bl. 66). 


Eugenia Jambolana, Lamk (Syzygium J., Mig.). 
Volksnamen. Mal. : Djamboelan (Menado), Djiwat — Soend. : 
Djamblang — Jav.: Djoewêt, Doewët. 

Tot 15 M. hooge en 75 cM. dikke, meestal kromme boom van 
tropisch Azië en Australië, in Midden- en Oost-Java in het wild 
voorkomend beneden 500 M., vooral in de djatibosschen, niet ge- 
zellig groeiend, doch soms nogal algemeen. Als ooftboom vindt 
men hem in de lagere streken van geheel Java aangeplant en de 
cultuur wordt door K. & V. (VI, bl. 132) sterk aanbevolen; hij 
neemt ook slechte gronden voor lief en komt volgens hen bij- 
zonder in aanmerking voor proefnemingen tot veredeling. 

Met het oog op de vruchten wordt het hout zelden gebruikt 
(K. & V.). Rumphius zegt (l, bl. 131), dat op Bali het hout van 
de oude stammen van Jambolana wordt gebezigd bij den huis- 
bouw, maar dat er niets fraais aan is. Van Bali werd mij bericht, 
dat het hout van djoewët manting (den door De Clercq voor 
E. Jambolana opgegeven balischen naam) bruin van kleur is, 
grof van draad, zacht, maar moeilijk te bewerken; het wordt 
daar inderdaad gebruikt bij den huisbouw. Bij blootstelling aan 
de buitenlucht is het onderhevig aan scheuren, doch het zou niet 
worden aangetast door insecten. 

De bast is, evenals de zaden, een ook in Europa als genees- 


Hout. 


Hout . 


Hout. 


Hout. 


Bast. 


370 MYRTACEAE. 


2225578. krachtig erkend middel tegen suikerziekte; beide zijn als niet- 


Bladeren en 
bloemen. 


Vruchten. 


Zaden. 


Vormen, 


verplicht geneesmiddel opgenomen in de Ned. Pharmacopee. De 
bast wordt gebruikt in aftreksel. Greshoff zegt in Teysman- 
nia 1890, bl. 106, dat men niet te weinig djamblang moet toe- 
dienen en dat een overmaat volstrekt niet schaadt. In de res. 
Semarang was in 1888 volgens K. & V. zondroge bast verkrijg- 
baar tegen 2 à 3 gulden per 100 Kg. en gemakkelijk in groote 
hoeveelheid uit de djatibosschen van Midden-Java te leveren. 
Volgens Filet (No. 1906) dient de bast ook tot het tanen van netten 
en is een afkooksel ervan soms heilzaam tegen diarrhee. De ma- 
doereezen gebruiken hem volgens Vorderman (Madoereesche planten 
No. 70) om het verzuren van palmwijn te vertragen. 

De bladeren en bloemen hebben, naar Mevr. Kloppenburg mede- 
deelt, dezelfde uitwerking bij glycosurie als de basten de zaden; 
ook zij verliezen hun kracht niet door drogen. 

Het oordeel omtrent de meestal paarse, olijfgroote vruchten 
loopt uiteen; de een noemt ze eetbaar doch wrang, de ander een 
gezocht en smakelijk ooft. In West-Java worden zij, ook door 
europeanen, gegeten na op de door Vorderman (Mad. planten) aan- 
gegeven wijze met wat zout tusschen twee borden te zijn geschud. 

Het zijn vooral de zaden, welke als antidiabeticum in gebruik 
zijn: te Semarang waren die in 1888 volgens K. & V. verkrijgbaar 
tegen 20 à 30 cent per Kg. Vorderman, die reeds in het Geneesk. 
Tijdschr. v. N. I. dl. 27, bl. 253, een verhandeling leverde over 
het gebruik van djamblangzaden, zegt in het Tijdschr. v. Inl. Genees- 
kundigen 1895, bl. 18, dat het toedienen ervan in poedervorm bij den 
zoogenaamden lichten vorm van diabetes mellitus nuttig kan zijn. 
Men geeft 1 gram bij het ontbijt en evenveel bij het middagmaal. 
Wat het werkzame bestanddeel *) kan zijn, is niet bekend, maar 
zeker is, dat de djamblang een bijzondere geneeskracht bezit voor 
proefdieren, bij welke door toediening van phloridcine kunstmatig 
diabetes mellitus is opgewekt (Vorderman). 

Behalve tegen suikerziekte beveelt Mevr. Kloppenburg het ge- 
bruik van de fijngemaakte zaden aan als middel tegen bedwateren 
van kinderen. 

Er bestaan meerdere variëteiten (waaronder misschien andere 
Eugeniasoorten?) van djamblang. K. & V. noemen van Semarang 
(Kedoeng djati): een vorm met groote, smakelijke vruchten, djoewêt 
of doewët geheeten en een met kleinere vruchten (wild of gecul- 
tiveerd), daar aangeduid als d. krikil. Voor Soerabaja geven zij op: 
de djoewët daging, met vrij licht gekleurde vruchten; de dj. bawang 
met witte vruchten; de dj. boetèn, een veredelden vorm met donker 
gekleurde, zaadlooze vruchten en verder de dj. itém met zwarte 
vruchten. Als geneesmiddel tegen suikerziekte geeft Mevr. Klop- 
penburg de voorkeur aan de djoewët met witte vruchten en zij 
meent, dat de wilde vorm met kleine zwarte vruchten sterker werkt 
dan de gecultiveerde met groote zwarte vruchten. 

In het Museum: Bast, vruchten, zaden. 


) Dr Boorsma deelde mij mede, dat stoffen van glucosidischen aard, 
als het antimelline, dat er vroeger in gevonden heette te zijn, bij uitgebrei- 
der onderzoek niet aanwezig zijn gebleken. 


nk 
- 


EUGENIA. 371 


222/5578. Eugenia jamboloides, K.& V.(Syzygium racemosum, 


DEN 
VEEN Jav.: Résép, Risép — Mad. : Klampok bato, Rèsèk. 

Nogal lage, dikke, meestal kromme boom, tot 15 M. hoog bij 
65 cM. stammiddellijn, op geheel Java verstrooid groeiend — in 
Midden-Java echter vrij algemeen — beneden 1000 M. zeehoogte. 
Het hout wordt soms als bouwhout gebezigd, doch de eigenschap- 
pen ervan zijn slecht bekend (K. & V.— VI, bl. 136). 

Van den met twijfel tot deze soort gebrachten gahara poetih van 
Palembang werd bericht, dat het tamelijk harde, roode kernhout 
duurzaam is en dat het wordt gebruikt voor stijlen bij den huis- 
bouw en voor bruggen: het wordt gezegd vrij te blijven van in- 
secten, maar onderhevig te zijn aan scheuren. 

In het Museum: Hout. 


Eugenia Jambos, L. (Jambosa vulgaris, DC.). 
Volksnamen op Java: Djamboe ajër mawar. 

Tot 15 M. hooge en 40 cM. dikke ooftboom, waarschijnlijk 
inheemsch in den Indischen Archipel, maar op Java alleen in gecul- 
tiveerden staat bekend. Hij wordt veel aangeplant, vooral in West- 
en Midden-Java, tot op 1200 M. zeehoogte. (K. & V. — VI, bl. 53). 

Het hout is tamelijk hard, doch voor bouwwerken te klein (Ridley, 
Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 68). 

De in suiker ingelegde bloemen geeft men als verkoelend en 
kalmeerend middel (Filet No. 1909). 

De bolvormige, door den kelkzoom gekroonde vruchten, die een 
middellijn hebben van pl.m. 25 mM., zijn rijp bleekgeel of bleek 
groengeel en hebben een zeer karakteristieken geur naar rozen- 
water. Zij zijn een vooral in Midden-Java zeer gezocht ooft (K. & V.). 
Volgens Filet worden zij ook geconfijt. 

De aromatische zaden, welke evenals de bast adstringeerende 
eigenschappen bezitten, worden bij diarrhee en dysenterie, ook bij 
catarrhale koorts, toegediend, zelfs als voorbehoedmiddel bij epide- 
mische catarrhen (Van der Burg: Geneesheer Ill, bl. 339). 

In het Museum : Hout. 


222/5578, Eugenia javanica, Lamk (Jambosa samarangensis, 


BE 
Volksnamen op Java: Djamboe samarang — voorts Jav.: Djam- 
boe klampok, Dj. tërsana. 

Tot 16 M. hooge en 50 cM. dikke vruchtboom, op Java veel 
gecultiveerd en daar wel soms half verwilderd, maar nog niet 
wildgroeiend gevonden. Het hout wordt niet gebruikt. 

De fraaie, peervormige vruchten zijn groenwit of rood; zij zijn een 
gezocht ooft, geuriger dan de djamboe ajër en het smakelijkst in de 
heete laaglanden, vooral in Oost-Java (K. & V. — VI, bl. 63). 

In het Museum: Hout, vuchten. 


22/5518. Eugenia ?lepidocarpa, Wall. 


Volksnamen. Mal.: Oebar pérampoean, Samak oebar. 
Nogal kleine boom met donkerbruin, tamelijk zwaar, hard, dicht, 
goed bruikbaar hout, doch in den regel niet zeer groot van af- 


Hout. 


Hout. 


Bloemen. 


Vruchten. 


Zaden. 


Hout, 
Vruchten. 


Hout. 


372 MYRTACEAE, 


Bast. metingen. De bast wordt gebruikt om te looien (Ridley, Mal. Tim- 
merhoutsoorten, bl. 67). 

De onder den naam van Eugenia lepidocarpa, Wall. in het Museum 
aanwezige monsters zijn. voor zoover zij vergezeld gingen van 
herbarium-materiaal, met twijfel tot deze soort gebracht. Bij het 
monster samak oebar van Bengkalis werd bericht, dat het hout 
alleen geschikt is voor binnenwerk, omdat het niet bestand is 
tegen weer en wind of tegen vocht. De identiteit van dat mon- 
ster is echter zeer twijfelachtig. Het monster samak-hout van 
Billiton voldoet, wat kleur en gewicht betreft, aan de beschrij- 
ving van Ridley; het wordt gebruikt bij den huisbouw, doch 
schijnt wegens de kortheid van zijn vezel als timmerhout niet 
bijzonder uit te munten. 

De bast levert een der oebarsoorten voor het verduurzamen van 
vischnetten, mandwerk, hout van prauwen, enz. (zie onder E. cy- 
mosa, Lamk); volgens een bericht uit Rawas is de oëbar pérampoean, 
ook wel oebar padi itam geheeten, de beste der oebarsoorten, 


222/5578. Eugenia lineata, Duthie (Jambosa lineata, DC. J. ru- 
bricaulis, Mig). 
Volksnamen. Mal.: Kajoe oedang, Kalèk tandoek (?) — Soend.: 
Ki sireum, Pêtag — Jav.: Nagasari rangkang. 

Boom, tot 28 M. hoog en 0.60 M. dik, meestal veel kleiner, ver- 
breid over het westelijk deel van den Maleischen Archipel, op Java 
in het westen en het midden beneden 1500 M. niet zeldzaam, doch 

Hout. verstrooid groeiend. Het hout wordt op sommige vindplaatsen als 
bouwhout geroemd, op andere niet gebruikt (K. & V. — VI, bl. 114). 

Van den kajoe oedang uit de Koeboestreken werd mij bericht, dat 
het harde, zware, bruine hout wordtgebezigd voor stijlen en dakribben 
en dat het ook voor buitenwerk geschikt wordt genoemd: het scheurt 
niet, maar wordt, op vochtigen grond, weleensaangetastdoor insecten. 

Bast. De bast wordt volgens K. & V. gebezigd voor het tanen van 
netten, wat mij te Buitenzorg werd bevestigd. 

In het Museum: Hout, bast. 


222/5518. Eugenia Michelii, Lamk (E. uniflora, L.). 
Volksnamen. Brazil cherry — Vulg. Mal.: Asam sèlong, Bêlim- 
bing blanda, Tjêrmé asam. 

Wijd vertakte heester of krom boompje, 2 tot 5 M. hoog, in- 
heemsch in Zuid-Amerika, op Java soms om de eetbare vruchten in 
de tuinen geplant (Backer, Schoolflora). De in vorm en kleur aan 

Vruchten. kleine tomaten herinnerende vruchten zijn zeer zuur, maar geschikt 
voor het maken van gelei. In Midden-Java wordt deze Eugenia 
gebruikt voor pagers; zij is daar dientengevolge veel algemeener 
dan in West-Java, waar zij uiterst zelden wordt aangetroffen. 


222/5578. Eugenia microcyma, K.& V. 
Volksnamen. Soend.: Gélam, Ki tambaga. 
Boom, tot 35 M. hoog en 60 cM. dik, alleen bekend van de 
Preanger tusschen 1000 en 1200 M. en daar bij Takoka verstrooid 
Hout. groeiend, maar niet zeldzaam. Het hout wordt soms voor huisbouw 
gebruikt (K. & V. — VI, bl. 92). 


EUGENIA. 373 


22/5578. Eugenia operculata, Roxb. (Syzygium costatum, Mig., 
S. nodosum, Mig.). 
Volksnamen. Soend.: Salam, S. hansen: Bandjé, Djam- 
bon — Mad.: Klampok bato. 
Boom, tot 21 M. hoog en 45 cM. dik, van tropisch Azië, op 
Java voorkomend tusschen 1000 en 1450 M. zeehoogte. Het hout Hout. 
dient soms voor huisbouw en van de var. densiflora werd aan- 
geteekend, dat bij Pantjoer (res. Besoeki) de rijpe vruchten rauw Vruchten. 
worden gegeten (K. & V. — VI, bl. 148). 


22/5578. Eugenia polyantha, Wight (E. lucidula, Mig). 
Volksnamen. Mal: Mésëlangan, Oebar sérai—op Java: Salam, 
voorts Jav.: Manting. 

Boom, tot 25 M. hoog en 1,30 M. dik, meestal slechts 17 M. 
hoog bij een middellijn van 50 cM.,‚ verbreid over het wes- 
telijk deel van den archipel. Wildgroeiend komt hij over geheel 
Java voor beneden 1400 M. zeehoogte en aangeplant vindt men 
hem in de meeste dorpen. 

Het hout wordt zelden benut (K. & V. — VI, bl. 88). Van Hasselt Hout. 
(No. 241) zegt, dat het hout van den oebar sarai hard en vrij fijn 
van vezelis; hij noemt het geschikt voor meubelen. Te Batavia 
bevond ik aan een boom in mijn tuin, dat het broos is; bij sterken 
wind woeien herhaaldelijk vrij zware takken af. 

De bast wordt gebruikt voor het tanen van vischnetten; te Bast. 
Batavia vindt men hem geregeld in verschen staat op de pasars. 
Op Sumatra wordt de oebar serai gebruikt als de andere oebar- 
soorten (zie onder Eugenia cymosa, Lamk), doch naar mij uit Rawas 
werd bericht, geldt hij als de minste onder de Eugenia’s die den 
naam oebar dragen. Het gebruik als kleurmiddel voor vlechtwerk 
vindt men ook voor Java vermeld, n.l. door Jasper & Pirngadie in 
Vlechtwerk, bl. 72. Deze schrijvers zeggen het volgende: In Anjer 
heet het zwartkleuren van bamboe-vlechtmaterialen met een tech- 
nischen term „kedjil’ ') en men bezigt daarvoor den salamboom. 
De versche, roode bast wordt gestampt, met water vermengd 
gekneed en door een mand gezeefd. Het verkregen vocht laat men 
twee etmalen in den bak staan en overdag zet men het in de zon (om 
bederf te voorkomen, meenen J. & P.). Het bezinksel wordt dan 
verwijderd en in het overblijvende vocht dompelt men de te vlechten 
gespleten bamboe gedurende twee etmalen dagelijks drie maal. Men 
verkrijgt hiermede roode of lichtbruine reepen, die, om ze zwart 
te maken, in bossen gebonden gedurende twee dagen in sawah- 
modder worden gelegd. Elders (bl. 65) zeggen dezelfde auteurs, 
dat aan het kleuren van bamboevlechtmateriaal met gëlinggëm 
(Bixa Orellana, L.) hier en daar drenken met een aftreksel van 
salam-bast voorafgaat. Het looistofgehalte van dezen veelvuldig 
gebruikten bast heb ik niet vermeld gevonden. 

Mevr. Kloppenburg deelt mede, dat een aftreksel van den bast 
en van de bladeren wordt gebruikt als medicijn tegen buikloop. De Bladeren. 
jonge bladeren, met het oog waarop de boom voornamelijk wordt 
gecultiveerd, zijn, op spietjes geregen, op alle pasars te vinden bij 


ijn v Zie: bli 70 "ens A67 


Vruchten. 


374 MYRTACEAE. 


de groentenverkoopers, daar zij hier de laurierbladeren vervangen. 
K. & V. zeggen, dat men liefst de bladeren van den gecultiveerden 
vorm bezigt, omdat die van wildgroeiende boomen eenigszins bitter 
zijn. Het geurige beginsel is een aetherische olie, die nog niet 
onderzocht schijnt te zijn. 

Uit de Kgeboestreken werden de vruchten mij toegezonden als 
eetbaar. 

In het Museum: Hout, bast, bladeren, aeth. olie, vruchten. 


22/5578. Eugenia polycephala, Mig. (Jambosacauliflora, DC). 


Hout. 


Vruchten. 


Volksnamen. Soend.: Gowok, Koepa, K. beunjeur — Jav…: 
Dompjong, Gowok. 

Tot 12 M. hooge en 0.50 M. dikke boom, op Java wildgroeiend 
tusschen 1000 en 1800 M. en als ooftboom zeer veel gecultiveerd. 
Het hout dient soms voor huisbouw (K. & V. — VI, bl.84). Ook vol- 
gens Hasskarl’s Nut No. 650, waar het wordt beschreven alsfraai rood, 

Sterk, zwaar, doch grof, is het voor huisbouw te gebruiken. 

In het heetst van den drogen tijd worden de vruchten in groote 
hoeveelheid te koop aangeboden. De armdikke en dunnere takken, 
zeggen K. & V., zijn dan bedekt met dicht opeengezeten groepen van 
de glimmende, zwart violette, zeer zuur smakende vruchten, die rijp, 
rauw worden gegeten; zij zijn zeer gezocht en leenen zich ook bij- 
zonder voor het maken van gelei. Naar de overtuiging van K. & V. 
zou er door veredeling een heerlijke vrucht van zijn te maken. 

In het Museum: Vruchten, conserven. 


222/5578. Eugenia spicata, Lamk (E. zeylanica, Wight, Jam- 


Hout. 


Bast. 


bosa bracteata, Mig). 
Volksnamen. Mal. : Gélam sérai — Soend. : Gélam boeöet, Ki 
sireum — Jav.: Pantjal kidang. 

Boom, tot 20 M. hoog en 40 cM. dik, van het westelijk deel 
van den archipel, op Java verstrooid groeiend beneden 200 M. 
Het hout wordt niet gebruikt, omdat het te klein is (K. & V.— 
VI, bl. 122); volgens mededeeling van den Heer Backer ís het 
wel geschikt voor huisbouw, doch zelden in voldoende afmetingen 
te bekomen. Van Moko-Moko werd gêlam sêrai mij toegezonden als 
een harde houtsoort, geschikt voor vierkante houtwerken onder 
dak; het is bruin, niet hard en bleek gemakkelijk te bewerken. 
Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 68) zegt, dat het hout van den 
kélat nasi-nasi zwaar en vast is en zeer goed zou zijn, indien het 
in voldoende afmetingen was te verkrijgen. 

K. & V. berichten, dat de bast vroeger werd gebruikt om zwart 
te verven. 

In het Musettm: Hout, bast. 


222/5578. Eugenia subglauca, K. & V. 


Hout, 


Volksnamen. Soend.: Kopo, Kopo laoet—Jav.: Djembloek, Dj. 

krikil, Klampok, K. watoe. 
Tot 15 M. hooge en 0.50 M. dikke boom, op geheel Java voor- 
komend beneden 300 M., vooral aan rivieroevers in streken met 
krachtigen oostmoesson, meestal verstrooid groeiend. Het hout 


. wordt alleen voor brandhout benut en de inlanders eten de rijpe 


nr a 


EUGENIA. 375 


geelgroene, wrangzoete vruchten, doch deze in niet lekker (K. Vruchten. 
& V. — VI, bl. 66). 


222/5578. Eugenia Suringariana, K. & V. 
Volksnamen. Soend.: Kopo lalaj. 
Boom tot 20 M. hoog bij een stammiddellijn van 0.50 M., in 
West- en Midden-Java verstrooid groeiend gevonden tusschen 900 
en 1200 M. Het hout dient soms voor huisbouw (K. & V. — VI, bl. mout. 
86). Het museummonster is bruin, vrij zwaar en dicht en maakt 
een niet ongunstigen indruk. 
In het Museum: Hout. 


22/5578. Eugenia ?variifolia, Mig. 
Volksnamen. Mal: Oebar mêrkoejoeng (Palemb.), Samak 
(Banka). 


De oebar mêrkoejoeng is een boom van Palembang, omtrent welks 
naam men dubieerde tusschen E. variifolia, Miq. en E. lepidocarpa, 
Wall. Hij is 25 à 28 M. hoog en tot 0.60 M. dik, met rechten, 
hoekigen stam en hoog aangezette, dichte kroon. Het hout is ge- hout. 
schikt voor bouw- en timmerhout; men bezigt het voor stijlen, 
balken en planken. Het wordt gezegd duurzaam te zijn, ook aan 
de buitenlucht, doch het scheurt meestal sterk. 

Met een afkooksel van den gestampten bast kleurt de bevolking Bast. 
garen en katoen, zooals het geval is met andere oebarsoorten. 

In hef Museum: Bast. 


222/5578. Eugenia spec. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Kowal, Pakoewa. 

Boom, 25 M. hoog, op Noord-Celebes gevonden tusschen 500 en 

600 M. Het hout dient voor balken (Koorders’ Minahassa, bl. 458. Hout. 

Spec. O). De B.O.W. opzichter De Leau te Menado berichtte om- 

trent deze houtsoort: Zij is lichtbruin van kleur, vrij grof, dicht van 

vezel en veerkrachtig, geschikt voor huisbouw, doch minder voor 

werk, dat aan weer en wind ís blootgesteld, omdat zij dan scheurt. 
Volgens Koorders (bl. 461) worden de zure vruchten gegeten. Vruchten. 
In het Museum: Hout. 


222/55718. Eugenia spec. 
Volksnamen. Mal. Mol.: Djamboe laoet, Dj. panté — Alf. 
Amb.: Roetoe pija. 

Jambosa litorea, Rumph. (III, bl. 81) is een dikke strand- 
boom, met lagen, bochtigen en meestal hellenden stam, voorko- 
mend op alle ambonsche eilanden, doch het meest op Groot- en Klein- 
Ceram en niet verder dan een steenworp van de zee. Zijn hout Hout. 
is lichtgrauw, dicht, tamelijk hard en zwaar, taai en niet onder- 
hevig aan splijten; het laat zich gemakkelijk zagen en schaven en 
indien het volkomen droog is, kan het dienen voor schrijnwerk, als* 
hoedanig het met zijn verwarde aderen niet onfraai is. Gepolijst 
kan het echter niet worden. In zeewater duurzaam zijnde is 
het, naast Gofasa (Vitex), het meest gebruikte hout voor den 
scheepsbouw bij de ambonneezen, die er zoowel de planken als 
de inhouten en ribben voor hun kora-kora’s van maken. Voor de 


222/5588. 


Hout. 


376 MYRTACEAE. 


planken worden natuurlijk de rechtste stammen uitgekozen, die 
gewoonlijk het verst van de zee af staan. 


Metrosideros vera, Ndz. (Nania vera, Mig, Syncarpia 
Vertholeni,:7..& B.) 

Volksnamen. Mal.: Nani (Menad. en Mol.) — Tern.: Haté 
bêsi— Alf. Minah.: Makalimbong, Tioes. 

Boom, 30 M. hoog, voorkomende op Celebes en verder oost- 
waarts, door Rumphius beschreven (Ill, bl. 17) onder denzelfden 
naam Metrosideros vera alseen groote, hooge woudboom van 
twee vadem omvang, gewoonlijk met rechten stam. Koorders (Mi- 
nahassa, bl. 463) trof hem op Noord-Celebes aan tusschen 400 
en 800 M. zeehoogte. Bij voorkeur groeit hij volgens Rumphius op 
kleiachtigen grond, waar veel steenen in zijn; hoe steenachtiger 
de bodem, des te beter is het hout. Het schoonste en beste wast 
op Ceram en wordt voor bijkans onvergankelijk gehouden, duur- 
zamer zelfs dan ijzer, dat in een vochtig, tropisch klimaat snel 
verteert, terwijl dit hout weerstand biedt aan weer en wind, den 
grond en het water, in het bijzonder zeewater. Het is daarom zeer 
gezocht voor roeren van groote prauwen en voor ankers, die zin- 
ken alsof het steenen waren. Nooit komt er de paalworm in. Het 
is kort van draad en warrig, doch laat zich betrekkelijk gemak- 


kelijk splijten. Voor bouwhout kan men het wegens zijn hardheid 


slecht gebruiken; het is niet mogelijk er een spijker in te slaan. 
Versch of halfdroog laat het zich nog eenigszins bewerken, maar 
als het geheel droog is kan men er met zaag en schaaf wei- 
nig meer aan uitrichten (Rumph.). 

Koorders zegt, dat het in de Minahassa voor huisbouw en vooral 
voor groote bruggen zeer gezocht is om de groote sterkte en de buiten- 
gewone duurzaamheid. Ook anderen, aangehaald door K. & V. (VI, bl. 
169), roemen het hout zeer; in het bijzonder wordter, als door Rum- 
phius, nadruk gelegd op het bestand zijn tegen paalworm. De E. 
A. W. Ambtenaar Wijnen te Amboina berichtte echter in Juni 1909 
het volgende: Nani of nirat wordt in dolken aangevoerd van 
Ceram en staat bekend als het best bestand tegen paalworm. Van 
dolken van dit hout ter dikte van 30 cM. werd dan ook gebruik 
gemaakt, toen de in zee staande sloepenloods alhier in 1898 na 
de aardbeving moest worden herbouwd. In 1908 evenwel waren 
die dolken door paalworm geheel doorgevreten en moesten zij 
worden vernieuwd. !) 

Dat het enorm harde en zware nanihout zich uiterst moeilijk 
laat bewerken, vermeldt ook de Heer Wijnen: het is mij — ook 
na de bij het Museum opgedane ervaring — onbegrijpelijk, dat De 
Sturler in zijn Beschrijving der houtsoorten (No. 8) het tegendeel 
beweert; het is ook niet glad te schuren. 

Rumphius vermeldt verder nog, dat de chineezen het zaagsel van 
dit hout strooien in ulceraties om die te doen opdrogen en dat 
uit de oude, omgevallen stammen uitmuntende kolen worden ge- 
brand, de beste die de smeden kennen. 


\) Het is de vraag of er wel één houtsoort bestaat, die onder alle om- 
standigheden tegen paalworm bestand is. 


EUGENIA — TRISTANIA. STP 


De van den stam afschilferende schors is een beproefd middel 
om witten vloed en buikloop te stoppen; zij wordt een weinig 
gekneusd en dan met oude pinang en wat gember, nagelen, mus- 
kaatnoot en knoflook gekauwd en het sap ingeslikt. 

Rumphius onderscheidt twee soorten of vormen, nl. den op- 
rechten nani met kleine bladeren en den breedbladerigen nani of het 
wijfje, dat op Ambon bekend zou zijn als nani mérah of nani ajêr. 
Die op vlakken grond groeien, zijn van het breedbladerige geslacht, 
zooals men ze vindt op de vlakke landen van Java en Sumatra. 
Het kernhout van het mannetje is grauw, gemengd met lichtbruin 
en bijna zoo hard en zwaar als ijzer; bij jonge boomen is het 
lichter getint, bij oude donkerder. Het kernhout van het wijfje is 
rooder en minder hard en bovendien in het midden zachter dan 
aan den kant (Rumph.). 

Het is niet duidelijk, wat de breedbladerige nani van Rum- 
phius kan zijn; op Java en Sumatra is nog geen Metrosideros-soort 
wildgroeiend gevonden. Air 

In het Museum: Hout. 


2225504. Xanthostemon celebicum, Kds. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Lokina, Mokochowè, Pasa, Tombaloi 
sêla. 
Hooge boom, op Noord-Celebes gevonden tusschen 50 en 800 M. 
zeehoogte. Het hout is geschikt voor huisbouw en wel voor balken 
en planken, mits onder dak (Koorders’ Minahassa, bl. 465 en 167). 


22/5596. Tristania Maingayi, Duthie. 
Volksnamen. Mal.: Pêlawan toedak (Billiton). 

Boom. Volgens de opgave in het Tijdschr. d. Ind. Mij v.N. & 
L. dl 19, bl. 109, is het hout geschikt voor den huisbouw. Het 
in het Museum aanwezige monster van Billiton is donkerrood, 
bruin bestervend, hard en vrij zwaar, lang van vezel, gemakkelijk 
te bewerken, dus klaarblijkelijk een bruikbaar timmerhout. In het 
Tijdschr. v. Ind. T. L. & V. kunde dl. 24, bl. 205, wordt gezegd, 
dat de sekah’s van Billiton het zeer buigzame hout van pêlawan 
toedak bezigen voor roeiriemen. 

In het Museum: Hout. 


22/5506. Tristania merguensis, Grijff. 
Volksnamen. ? 

Boom, op het Mal. Schiereiland zeer overvloedig voorkomend tus- 
schen 2000 en 4000 voet. Het roode hout is een van de weinige 
voor huisbouw geschikte soorten, die daar op grootere hoogte 
worden gevonden (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 66). 


2225506. Tristania obovata, R.Br. 
Volksnamen. Mal.; Pélawan kiring (Billiton). 

Boom. Levert volgens de opgave, genoemd onder T. Maingayi, 
timmerhout en wordt volgens Miquel op Banka, evenals andere 
Tristania-soorten, gebruikt voor het branden van houtskool voor de 
tinwinning. Het museum-monster van Billiton heeft grauw spint en 
rood kernhout, dat bruin besterft; het is hard en zwaar, zeer dicht, 


Bast. 


Vormen. 


Hout. 


Hout. 


Hout. 


222/5596. 


Hout. 


222/5596. 


222/5598. 


378 MYRTACEAE. 


doch kort van vezel en moeilijk te bewerken. Het is bitter en geeft 
onder het bewerken zwart af. 

In het Museum: Hout. 

Tristania sumatrana, Mig. (T. Whitiana, Griff). 
Volksnamen. Mal.: Kajoe moeloe (Palemb.), Pélawan (Ban- 
ka), P. koepoer (Billiton), Sibëloesoej (Midden-Sum.). 

Boom, 28 à 30 M. hoog en tot 0.80 M. dik, met rechten, meestal 
hoekigen stam, in het oog vallend door zijn lichtgrijzen, gladden, 
in lange reepen afschilferenden bast. In Palembang is hij alge- 
meen op ca 250 M. zeehoogte. Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, 
bl. 66) beschrijft hem äls een boom, zeer veel voorkomend op 
zandige plekken langs de kust. 

Het zware, buitengewoon harde hout dient bij den huisbouw voor 
stijlen en balken: meestal wordt het gebezigd voor onbehouwen 
stijlen. Het is uiterst duurzaam en biedt langen tijd weerstand aan 
weer en wind: alleen het spint zou wel eens door witte mieren wor- 
den aangetast. Ook Ridley zegt, dat hij zeer duurzame, rechte balken 
en stijlen levert van redelijke afmetingen. 

In het Museum: Hout. 

?Tristania spec. 
Volksnamen. Alf. Minah.: Solon kanon, Totombaloi. 

Boom, 40 M. hoog, op Noord-Celebes gevonden tusschen 350 en 
900 M. zeehoogte. Het duurzame hout is zeer geschikt voor huis- 
bouw en bruggen, speciaal-voor die deelen, welke in den grond 
moeten worden ingegraven. Het is buitengewoon hard en zeer 
moeilijk te bewerken (Koorders’ Minahassa, bl. 464). 


Eucalyptus alba, Reinw. 
Volksnamen. Mal. Timor: Kajoe poetih. 

Snelgroeiende, slanke, ca 25 M. hooge boom, inheemsch op Timor 
en in Australië, op Java ingevoerd. In het verslag van zijn Timor- 
reis (Natuurkundig Tijdschr. v. N. 1. dl 34, bl. 367) zegt Teysmann, 
dat hij op onderscheidene plaatsen groepen van Eucalyptus alba 
aantrof, waaronder van wel 80 voet hoogte, doch weinig dikker 
dan 2 voet; de inlandsche naam duidt op den glanzend witten stam. 

Van de vele Eucalyptussoorten —aldus Van Romburgh in Aan- 
teekeningen Cultuurtuin, bl. 47 — waarmede in ’s Lands Plantentuin 
proeven zijn genomen !), is deze voor de lage landen het best 


) Scheffer ijverde zeer voor het gebruik van Eucalyptus voor reboisatie en 
assaineering: voor de bovenlanden beval hij vooral E. Globulus, Labill. aan en 
voor de benedenlanden E. alba, Reinw. Het talrijkst zijn de rapporten omtrent 
proefnemingen daarmede in de jaarverslagen omtrent ’s Lands Plantentuin van 
zijn hand (tot en met 1878). Treub berichtte in het eerste door hem uitgebrachte 
verslag, dat hij den aanvoer van zaad uit Australië medio 1881 op verzoek van 
den Inspecteur vanhet Boschwezendeed staken uitoverweging,datderesultaten 
op den duur niet aan de verwachtingen beantwoordden: de zaden leden door 
regens, de planten. werden aangetast door witte mieren. Men zie ook Cor- 
des’ verhandeling in de Indische Gids 1888, bl. 955. K.& V. zeggen (VI, bl. 
174), dat vele Eucalyptussoorten op Java goed groeien en groote boomen 
worden, doch het vermogen missen zich spontaan voort te planten. In Tec- 
tona 1914, bl. 443, wordt een geval medegedeeld, dat op spontane voort- 
planting gelijkt: op den Tengger was in een aanplantje van E. Globulus, Labill. 
opslag ontstaan na een boschbrand, die het terrein geheel had gezuiverd. 

E. Globulus wordt op het Diëngplateau ook door de inlanders aangeplant; 
het hout staat daar hoog in aanzien en uit de bladeren wordt olie bereid. 


__222/5598. 


222/5598. 


ERISTANEA =S EUCALYPTUS. 379 


gebleken. De groeisnelheid is zeer groot: een driejarige boom te 
Weltevreden, had een hoogte bereikt van 15 M.;de in 1877 in den 
cultuurtuin geplante boomen bloeiden reeds op het eind van 1878 en 
waren in 1886 20 M. hoog. Te Tandjoeng Priok zijn in 1883 boom- 
pjes geplant, die in 1888 reeds tot zware boomen waren opgegroeid 
(doch bij den nieuwen havenaanleg bijna alle zijn uitgeroeid); zij moe- 
ten in hun jeugd tegen den wind worden beschermd (Van Romb.). 

Van Timor werd mij kajoe poetih gezonden als een van de wei- 
nige daar inheemsche houtsoorten, die door de B.O.W. worden 
gebruikt, doch naar aanleiding van een verzoek om inlichtingen 
betreffende de bruikbaarheid enz. berichtte mij de E.A.W. ambte- 
naar te Koepang in Juli 1914, dat het nief bij den dienst der Bur- 
gerlijke Openbare Werken op Timor wordt gebezigd. 

In de bij kneuzen naar de bekende kajoepoetih-olie riekende bla- 
deren vond Van Romburgh een aetherische olie, rijk aan terpenen, 
doch slechts ter hoeveelheid van ca 0.1 °/,. 

In het Museum: Hout. 


Eucalyptus deglupta, Bl. 

Boom, inheemsch op Celebes, niet bekend van Australië, waar- 
schijnlijk de Arbor versicolor van Rumphius (III, bl. 122). R. 
beschrijft dien onder de namen ai ala (Alf, Amb.) en kajoe kawan 
(Mal.? Mol.) als een zeldzamen boom met hoogen, zeer rechten 
stam en hoog aangezette kroon, groeiend in vochtig zand en op 
slijkgronden. Hij was hem alleen bekend van de noordkust van 
Ceram, waar hij moet voorkomen aan de kanten van enkele groote 
rivieren. Hij valt bijzonder op door zijn gladde schors, die in hoofd- 
zaak wit is, doch doorgaans onregelmatig afschilfert, waardoor 
scherp afstekende, grillig gevormde roode, gele en groene tee- 
keningen ontstaan. Het witte hout is onbruikbaar, doch de afge- 
vallen lappen schors worden door de inlanders bewaard als medicijn, 
onder voorgeven, dat zij dienstig zijn tegen alle gebreken des 
lichaams, inzonderheid loom- en lusteloosheid, alsmede tegen inge- 
kregen venijn. Men kauwt die schors met sirih-pinang (Rumph.). 

Deze boom herinnert sterk, zoo hij het al niet zelf is, aan den 
wonderboom van Ceram. In het Tijdschr. v.h. Kon. Ned. Aardrijksk. 
Genootsch. 1906, bl. 447, schrijft Sachse: In het binnenland treft 
men exemplaren aan van den patola-boom met zeker 40 M. hoogen, 
rechtopgaanden stam. Die stam is soms meer dan een vadem 
dik en bekleed met een gladden, fluweelachtigen bast met rose, 
zachtgroene en grijze strepen. Deze „Toorop’”-boomen staan nooit 
anders: dan aan den oever of in de onmiddellijke nabijheid van 
rivieren en hebben een donkerbruin gekleurd, vrij zacht en geschikt 
timmerhout. De bast laat zich gemakkelijk in groote lappen afschil- 
len; wij gebruikten dien als dakbedekking voor de bivakhutten 
of als vloerbedekking en hadden zoodoende een fraai tapijt. 


Eucalyptus saligna, Smith. 

Uit de talrijke australische Eucalyptussoorten, waarmede op Java 
is geëxperimenteerd, is, lang nadat de rage daarvoor was ver- 
dwenen, een soort te voorschijn getreden, die inderdaad aanbevelens- 
waardig schijnt te zijn indien geen herbossching, doch voorziening 


Hout. 


Bladeren. 


Hout. 
Bast. 


Hout 


Hout. 


Bladeren 


380 MYRTACEAE. 


in een behoefte aan hout wordt beoogd. Terwijl in de Verslagen 
omtrent ’s Lands Plantentuin ettelijke jaren over de Eucalypti van 
Tjibodas als oeconomisch gewas was gezwegen, vermeldt dat over 
1896 (bl. 74), dat zeer goede resultaten waren verkregen met E. 
saligna. Een 25-tal in 1877 geplante exemplaren muntte bijna zonder 
uitzondering uit door een buitengewoon krachtigen groei. Onder 
de kaarsrechte stammen waren er met een hoogte van 35 M. en een 
omvang op borsthoogte van 153 cM. Zij beslaan slechts een gering 
bodemoppervlak, aangezien zij op 3 M. onderlingen afstand zijn ge- 
plant, hetgeen bij de geringe kruin-ontwikkeling en den opgaanden 
groei voldoende werd geacht. Het hout bleek volgens te Tjibodas op- 
gedane ervaring als bouwhout van vrij goede kwaliteit te zijn. 

In het Jaarboek 1906 Dept v. Landb., bl. 30, wordt Eucalyp- 
tus saligna opnieuw door Wigman gesignaleerd als uitnemend 
geschikt voor de bovenlanden. In Maart van genoemd jaar werd 
het van de 28-jarige boomen te Tjibodas verkregen zaad daar uit- 
gelegd: in April plantte men de zeer kleine plantjes over in rijen 
op 2!/, X 3 M. en op ulto December waren zij reeds 4.75 à 5.20 
M. hoog met een stamomvang van 18 à 23 cM. op 1 M. van den 
grond. De boomen van den ouden aanplant waren toen tusschen 
40 en 50 M. hoog, kaarsrecht en hadden op borsthoogte een om- 
vang van 2,50 M. Het is geen gering voordeel, zegt Wigman, dat 
zij bestand zijn tegen zware winden, terwijl zij naar alle waarschijn- 
lijkheid in drogere streken niet minder goed zullen gedijen dan 
te Tjibodas, mits men zorge voor groote plantgaten en inde ge- 
legenheid zij deze, gedeeltelijk althans, met humus te vullen. 

Volgens Maiden’s Useful native plants of Australia, bl. 514, wordthet 
hout gequalificeerd als sterk en duurzaam, uitmuntend geschikt voor 
dwarsliggers; anderen noemen het daarentegen een inferieure hout- 
soort. Waarschijnlijk is, zooals gebleken met meer Eucalyptussoorten, 
de kwaliteit afhankelijk van de groeivoorwaarden, zoodat men heeft 
af wachten, hoe het resultaat in bepaalde omstandigheden uitvalt. 


222/5509. Leptospermum amboinense, Reinw. 


Volksnamen. Alf. Amb.: Hoelong, Hoerong. 

Myrtus amboinensis, zegt Rumphius (ll, bl. 77), is een 
sierlijk boompje, wassende op lage, kale bergen. Het stammetje 
is recht, gewoonlijk niet dikker dan een been; het bestaat uit een 
hard, duurzaam, gemakkelijk te splijten hout, dat nren gebruikt 
voor stelen van bijlen en heften van kapmessen. De stammetjes 
in hun geheel worden gebezigd als daksparren (Rumph.). 

Bij de maleiers worden volgens Ridley (Mal. Geneesmiddelen, bl. 
23) de bladeren gebruikt als die van Baeckea frutescens, L., dwz. 
een afkooksel tegen koorts en vermoeidheid en een aftreksel bij 
wijze van thee. 


Melaleuca Leucadendron, L. 
Volksnamen. Kajoe poetih — Mal.: Gélam. 

Heester of boom, zeer veranderlijk, de eenige vertegenwoordiger 
van het meer dan 100 soorten omvattende australische geslacht 
Melaleuca, die ver doordringt in Zuid-Oost Azië. Door den Malei- 
schen Archipel komt hij verspreid voor (op Java niet in het wild) 


EUCALYPTUS — MELALEUCA. 381 


222/5603. zoowel in de laagvlakte als in het gebergte. Rumphius (Il, bl. 72), 
die hem beschrijft onder den naam van Arbor alba, zegt, dat 
hij zelden aan het strand is te vinden en op zeer hooge, koude bergen 
niet gedijt en Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 64), dat hij 
op Malakka groeit op moerassige plaatsen en zelfs in het water. 
Teysmann vermeldt (Natuurk. Tijdschr. v. Nl. dl 34, bl. 390, dat 
men op Timor op de aan het strand grenzende moerassige gronden 
geheele bosschen vindt van hoog opschietende gêlang-boomen. 

Het hout beschrijft Rumphius als tamelijk hard en zwaar, lang Hout. 
van draad, van kleur grauwwit, waar wat rood doorheenloopt; het 
hart is weeker en meestal gescheurd. Het laat zich gemakkelijk splij- 
ten en is onderhevig aan scheuren; ook is het niet glad af te werken 
en het wordt spoedig door boeboek aangetast. Alleen in zeewater 
is het tamelijk duurzaam en daarom bezigt men het in de Oeliassers 
bij gebrek aan beter voor het bouwen van kleine vaartuigen. 
De O.C. gebruikte het veel voor inhouten en ribben van groote 
vaartuigen. In de westersche eilanden bezigt men de stammen voor 
sparren en ribben (Rumph.). 

Hoewel het hout van Melaleuca Leucadendron nu niet van de 
allerbeste kwaliteit is te achten, zijn toch andere berichten minder 
ongunstig dan die van Rumphius. Ridley (Mal. Timmerhoutsoorten) 
zegt, dat het donkerbruine hout der tamelijk groote, rechte, tot 
twee voet dikke stammen wordt gebruikt voor bouwwerken, palen, 
enz. Uit Timor werd mij door den E. A. W. ambtenaar Berkhemer 
bericht, dat Kajoe gêlang een zeer harde, buitengewoon zware 
(zinkende) houtsoort is, verkrijgbaar in alle afmetingen benoodigd 
voor het bouwen; het is lichtgeel van kleur, warrig, doch veerkraehtig 
en taai, bij blootstelling aan de buitenlucht onderhevig aan scheuren, 
maar bij uitnemendheid geschikt voor bovenbouw en kapconstruc- 
tie’s. Klaarblijkelijk evenwel heeft men op Timor niet veel keuze op 
het gebied van timmerhout, aangezien anders een soort met zeer 
hoog s.g. niet zoo zou worden geroemd voor dakwerk, voor welk 
doel zware houtsoorten elders liefst worden gemeden. Deze aan- 
beveling sluit evenwel de door Rumphius vermelde groote vat- 
baarheid voor boeboek uit, tenminste voor Timor. Ook de E. A. W, 
ambtenaar Shedens vermeldt van kajoe gëleueum van Boven-Singkel 
alleen, dat het zeer onderhevig is aan windscheuren; volgens hem 
wordt het slechts geschikt geoordeeld voor waterwerken, zooals 
beschoeiingen en paalfundeeringen. 

De witte schors, aldus Rumphius, is ongeveer een vinger dik Bast. 
en bestaat uit ontelbare zeer dunne en teere velletjes, vuilwit of 
vaal, die men niet van elkaar kan scheiden zonder ze te breken. 
Die bast, waarvan groote tappen kunnen worden afgetrokken zon- 
der schade voor den boom, is algemeen in gebruik om vaartuigen 
waterdicht te maken, daar hij in zeewater zwelt; men legt hem 
in de voegen voor men de eene plank op de andere zet. Dit werk 
heeft echter de fout, dat het later inkrimpt en uit de voegen valt, 
wat men moet voorkomen door te kalefaten. In de westersche ei- 
landen gebruikt men dien bast om te vermengen met een balsem, 
minjak kêroewing, voor het vervaardigen van toortsen. De jonge 
schors, met een weinig curcuma en tamarinde gekauwd en op open 
verzweringen gelegd, trekt den etter uiten werktzuiverend(Runiph ). 


382 MYRTACEAE. 


2225603. Bij de prauwvaart wordt koelit gélam nog op dezelfde wijze 


Aeth. olie. 


Bereiding. 


gebruikt als aangegeven door Rumphius. Palembang voert er een 
kleine hoeveelheid van uit; de waarde bedroeg daar in April/Mei 
1905 f 1 p.p. Op Boeroe wordt hij gebezigd als opvulmateriaal 
bij het verpakken van de flesschen kajoepoetih-olie. 

Deze aetherische olie werd in den tijd van Rumphius nog niet be- 
reid, hoewel R. wel een middel aangeeft, om uit de bladeren een weinig 
olie te verkrijgen, die, ter hoeveelheid van een paar druppels met bier 
of wijn ingenomen, door hem een voortreffelijk zweetdrijvend middel 
wordt genoemd. In zijn tijd werden de bladeren met geurige bloemen 
geweekt in olie, welke daarna op de gebruikelijke wijze werd berookt 
met benzoë, om een haarolie te bekomen. Het distilleeren der olie is 
op Boeroe ingevoerd door de europeanen en is practisch tot dat eiland 
beperkt gebleven; alleen op West-Ceram worden verder nog eenige 
ketels gevonden. De primitieve bereidingsmethode is herhaaldelijk, 
doch nooit volledig, beschreven; een zeer voornaam punt, het oliege- 
halte der bladeren, is niet bekend. Een geïllustreerde beschrijving 
vindt men in Van Gorkom’s O.L.C. dl II, bl. 894 en een door goede pho- 
to’s verluchte verhandeling, meer de oeconomische zijde der produc- 
tie rakend, is door den civiel gezaghebber Schmid van Boeroe gepu- 
bliceerd in Teysmannia 1914, bl. 33. Voorts doet Greshoff (Schetsen, 
bl. 177) eenige aanhalingen uit de oudere literatuur. 

De Heer Schmid bericht, dat op Boeroe een kleine 500 „ketels”’ 
in werking zijn, toebehoorende aan verschillende handelaren. Ketel 
is de naam van de geheele fabriek, bestaande uit het distilleerap- 
paraat, met het van hout, gaba-gaba en atap opgetrokken gebouwtje 
en het woonvertrek daaraan annex. Het distilleertoestel wordt ge- 
vormd door een op een oven van klei geplaatste gegoten ijzeren 
kwali van pl. m. 60 cM. middellijn, waarvan de boord is ver- 
hoogd door middel van een bodemlooze, 1 M. hooge kuip; de 
duigen daarvan worden met rotanbanden bijeengehouden en de na- 
den zijn gedicht met bast van den kajoe poetih zelf. Het vat is van 
boven afgesloten met een houten ring, die een blikken koker met 
koperen helm draagt; in dien helm mondt een rechte koperen of 
zinken pijp uit, die door een koelvat foopt en afvoert op een trechter, 
gezet op een als ontvanger dienende jeneverflesch, welke in een 
met water gevuld bakje is geplaatst. Door een der hoeken van die 
flesch af te slijpen, is de „vierkante pot” gemetamorphoseerd in 
een florentijnsche flesch. 

De zeer onvolkomen werkwijze is duidelijk: de distilleerkuip 
wordt gevuld met ongeveer 1 picol kajoepoetih-bladeren, die aan- 
getrapt worden tot een compacte massa, daarna overgoten met water 
en dan verhit. De ontstane stoom voert de aetherische olie mede en 
condenseert geheel of voor een deel bij het passeeren van het 
koelvat; het vloeibaar geworden deel druppelt in de flesch, die 
zich geleidelijk vult met de zich dadelijk van het water afscheiden- 
de olie, terwijl natuurlijk het zwaardere water door het gat aan 
den bodem ontwijkt. De opbrengst is in hooge mate afhankelijk 
van de koelgelegenheid. Waar het mogelijk is een constanten stroom 
van versch water toe te voeren door middel van een goot, verkrijgt 
men per etmaal 2 tot 4 !/, flesch olie van 1.5 L. inhoud, terwijl zon- 
der stroomend water, wanneer het koelwater tijdens het distilleeren 


MEL ALEUCA. 383 


222)5603. niet wordt ververscht, slechts 1 à 1'/, Îlesch wordt opgevangen. 


De exploitatie der ketels wordt door de eigenaars overgelaten aan 
vrijwillig samenwerkende groepen van 2 tot 6 man, dieeen huur van 
10 à 15 gulden ’s maands betalen en verplicht zijn o.m., om de olie aan 
den eigenaar van den ketel te leveren. De opkoopprijs bedroeg in de 
jaren 1910/12 respectievelijk 95, 75 en 65 cents per flesch van 1,5 L. 
inhoud. De uitvoer van Boeroe, dus practisch de geheele wereldpro- 
ductie, bedroeg in 1912 volgens opgave van den Heer Schmid pl. m. 
235.000 (bier)flesschen. De verpakking bestaat uit kisten van met 
bamboenagels aan elkaar geregen stukken gaba-gaba: elke kist 
houdt 12 of 25 flesschen in, die geacht worden 540 gram te be- 
vatten, en de tusschenruimten zijn opgevuld met bast van kajoe 
poetih of de gedroogde uitgeputte bladeren. 

Gewoonlijk zijn de ketels niet het geheele jaar door in werking. 
Volgens het Tijdschr. v/h. Kon. Ned. Aardrijksk. Genootsch. 1908, 
bl. 842, ontstaan geregeld elk jaar in de maanden October en 
November reusachtige boschbranden, die de jonge kajoepoetih- 
boomen dermate schaden, dat zij maandenlang niet te exploiteeren 
zijn. Bladmateriaal is dan weliswaar aanwezig, want — Z00 heet 
het daar — volwassen boomen zijn er voldoende, maar men prefe- 
reert de bladeren van jonge planten, omdat deze rijker aan olie, 
dus meer winstgevend zijn. 

Vervalsching van kajoepoetih-olie met petroleum komt zeer veel 
voor. In de eerste plaats geschiedtditreedsindeketelslangsdenietwat 
zonderlingen weg van begieten der bladeren voor het distilleeren. Ver- 
der laten de opkoopers zich niet onbetuigd door vermengen van de 
door de ketels geleverde olie, alvorens die op de voor export bestem- 
de bierflesschen van allerlei maaksel te bottelen. Ten slotte staan de 
chineesche handelaren te Makassar—de groote distributie-haven 
voor kajoepoetih-olie — onder verdenking te knoeien met petroleum 
en benzine. Die vervalsching kan zeer sterk zijn, voor zij zich aan den 
verbruiker verraadt. Vorderman schreef in het Maandblad tegen de 
Vervalschingen van Augustus 1899, dat zelfs als het mengsel voor 
AT°/, uit petroleum bestaat, de minerale olie door den reuk niet is 
waar te nemen. Een gewoon middel om die vervalsching te consta- 
teeren, is het schudden van een halfgevulde flesch: bij zuivere kajoe- 
poetih-olie zijn de luchtbellen, die daardoor aan de oppervlakte 
ontstaan, onmiddellijk weer verdwenen, terwijl zij bij het vervalschte 
product eenigen tijd intact blijven. In den kleinhandel hebben 
nog andere vervalschingen plaats, met spiritus, vette olie, enz. De 
groene kleur, die de olie van nature niet eigen is — gerectificeerde 
kajoepoetih-olie is kleurloos — heeft met vervalsching niets uit te 
staan; zij wordt veroorzaakt door het contact van de oliedampen 
met den koperen helm. Daar echter een fraai groene kleur in het 
oog van den handel en de verbruikers tot aanbeveling verstrekt, 
wordt de kleur zoonoodig verhoogd door een stukje koper in de 
olie te leggen. Ook schijnt men op Boeroe de olie wel recht- 
streeks te kleuren, vermoedelijk met een koperverbinding. 

Kajoepoetih-olie is in het Oosten een hooggeschat huismiddel, 
en terecht. Een in 1907 opgestelde stelde nota van den toenmaligen 
posthouder van Kajeli vermeldt, dat zij door de inlanders op 
Boeroe zoowel in- als uitwendig wordt gebruikt bij koliek, hoofd- 


Vervalsching. 


Toepassing. 


222/5593 


384 MYRTACEAE. 

pijn, kies- en oorpijn, rheumatiek, pijn in de borst, krampen in 
de beenen, buikkrampen en opzetting van den buik en verder 
voor versche wonden. Doch niet slechts de vervaardigers zelf 
nemen tot haar hun toevlucht: wat hier werd vermeld voor het 
eiland Boeroe, geldt voor geheel Indië en een groot deel van het 
Oosten. Inwendig gebruik is niet zoo algemeen, tenminste bij den hier 
wonenden europeaan: dat bepaalt zich hoogstens tot die gevallen, 


‘waarin men elders pepermuntolie aanwendt. Voor uitwendig ge- 


Beweging. 


bruik daarentegen is geen geneesmiddel zoo algemeen als kajoepoe- 
tih-olie. Zij is een onfeilbaar middel tot spoedige genezing van 
kleine snijwonden en versche brandwonden, voortreffelijk als wrijf- 
middel bij pijnlijkheid van de spieren, hoofdpijn enz. enz.; het 
ware te wenschen, dat zij dezelfde plaats van goedkoop huismiddel 
ook innam in de westersche landen, waar men de „kajepoet-olie” 
meerendeels nauwelijke bij name —en wat voor naam — kent. 

Om paal en perk te stellen aan het vervalschen der olie, hetwelk 
den producenten zelf tenslotte noodlottig moet worden in ver- 
band met de concurrentie der haar waarde aan hetzelfde bestand- 
deel, cineol, ontleenende Eucalyptus-olie, is meer dan eens voor- 
gesteld om contrôle uit te oefenen op de zuiverheid bij afscheep 
van Boeroe. De publicatie der verhandeling van den civiel ge- 
zaghebber Schmid had geen ander doel dan de noodzakelijkheid 
en finantiëele uitvoerbaarheid daarvan aan te toonen. Hoewel 
bij invoering van de gewenschte contrôle van overheidswege 
moeilijkheden van verschillenden aard zich zullen voordoen — in 
de eerste plaats zal een snelle methode moeten worden gevonden 
om de zuiverheid te beoordeelen en voorts zal een uniforme ver- 
pakking moeten worden geëischt, daar thans flesschen van aller- 
hande model en inhoud worden gebezigd—zullen die moeilijk- 
heden zonder twijfel wel te overwinnen zijn en de keuring zal 
bovendien preventief werken, als het bezit van vervalschte olie 
op Boeroe strafbaar wordt gesteld. In 1915 werden echter vol- 
gens het Verslag omtrent Nijverheid, Handel en Landbouw (bl. 
65) nagenoeg geen klachten vernomen over vervalsching, waar- 
door de handel in vorige jaren zoo zeer was bemoeilijkt. De prijzen 
te Makassar schommelden in de eerste helft van 1915 tusschen 
22 en 24 gulden per krat, doch stegen in het tweede semester tot 
32 gulden. In 1914 was de hoogste noteering f 26 per krat. 

De uitvoer van kajoepoetih-olie heeft bedragen volgens de offi- 
cieele statistiek (in Kg.): 


oe 5 Of KEEN kel el | nie) 
= 5 | Ki a> | = | 5 : | [= | PJ 
z hd | 5 nes © u u © pj 
z dij 8 Ei 8 E e £ 5 
- 5 8 nij 5 Gi E 8 mn 
n n > = 
1910 050 1.608 114 64.070 | 46.833 | n.v. n.v. 4.044 
1911 2.340 n.v. 8 55.490 52.473 | 2.750 25311 904 
1912 908 n.v 953 32.694 ‚ 38.679 n.v. | n.v. 2.561 
1913 136 2.365 | 6 | 30.338 89.048 n.v. | n.v. 4.842 
110 — | 28.085 1E TE 274 


1914 | 36.173 937 


362 
De afscheephaven op Boeroe wastot 1914 Kajeli en is thans Namlea. 
In binnenlandsch verkeer verscheepte in 1914 de residentie 


MELALEUCA. 385 


222/5603. Amboina 36.695 Kg. naar Java en ca 36.000 Kg. voornamelijk naar 
Celebes & Onderh. Laatstgenoemd gewest exporteerde 26.138 
Kg. naar Java en 21.384 Kg. naar de buitenbezittingen, waaronder 
12.828 Kg. naar de Zuider- en Ooster-afdeeling van Borneo, 
3.574 Kg. naar Menado, 2.807 Kg.naar Sumatra's Westkust, 1.836 
Kg. naar Timor en 330 Kg. naar Bali & Lombok. 

De beste van de buitenlandsche afnemers is Singapore, de haven 
van waaruit de olie wordt verspreid over Voor- en Achter-Indië. 
Langs indirecten weg betrekken ook de Vereenigde Staten van N.A. 
belangrijke hoeveelheden; de olie zou daar worden gebruikt voor 
het samenstellen van een aantal veel gebruikte patentmedicijnen, 

Van tijd tot tijd wordt vernomen van door overijverige bestuurs- 
ambtenaren aangewende pogingen, om elders het distilleeren van 
kajoepoetih-olie aan te vatten in concurrentie met Boeroe. Aan- 
moediging verdient m.i. dergelijk streven niet. Boeroe kan ge- 
makkelijk voorzien in de gansche behoefte tegen billijken, als 
het er op aan komt, zelfs uiterst lagen prijs. De afzetgelegenheid 
is beperkt, waarschijnlijk zelfs over het geheel afnemend, zoodat, 
indien andere streken zich op kajoepoetih-olie bereiding gaan toe- 
leggen, overproductie niet kan uitblijven met de gebruikelijke 
onevenredig sterke inzinking der prijzen, waardoor de industrie 
van Boeroe, dat weinig anders heeft dan zijn kajoepoetih-olie, 
geruïneerd wordt zonder veel nut voor den concurrent. Ook is 
niet à priori als vaststaand aan te nemen, dat elders, bijv. op 
Timor, gewonnen olie even gunstig zal worden ontvangen als het 
oude Boeroe-product. Ridley deelt mede (Mal. Timmerhoutsoorten, 
bl. 64), dat de bereiding van olie op het Mal. Schiereiland is 
beproefd, doch dat het distillaat om een of andere onverklaarbare 
reden op de europeesche markt niet gewild was. Bij de groote 
veranderlijkheid van Melaleuca Leucadendron is de mogelijkheid 
van, verschil in samenstelling der olie niet uitgesloten. 

De kleine vruchten van Melaleuca Leucadendron vergelijkt Rum- vruchten. 
phius bij holle wratten; versch is de smaak harsachtig of specerijach- 
tig—al naar de variëteit—doch oud geworden zijn zij droog enbijna 
smaakloos. De javanen en baliërs gebruiken ze in hun djamoe’s, maar 
daarin mengen zij zooveel kruiderijen, dat men kwalijk kan oordeelen 
wat voor kracht de ingrediënten elk voor zich hebben. Evenwel, 
de drank waar de meeste bolong-bolong in gaat, heeft men goed 
bevonden om een onwillige of kwade maag te verbeteren en te 
versterken (Rumph.). Op Java wordt volgens Vorderman (Genees- 
middelen 1) boewah gëlam, bolong-bolong of maritja bolong (Jav.) 
aangevoerd van Billiton en Palembang. Op laatstgenoemde plaats 
kostte deze medicijn in April/Mei 1905 f 1.25 per picol. De vruchten 
worden bijna altijd gebruikt in combinatie met de bladeren van 
Baeckea frutescens, L., zoodat men spreekt van djoeng rahab- 
bolong-bolong, evenals van adas-poelasari e.d. 

Het kafachtige zaad, uit de vruchten vallende, wordt volgens Zaad. 
Rumphius afzonderlijk vergaderd en insgelijks in djamoe’s gebruikt 
onder den naam van sari bolong; tegenwoordig is het in den inland- 
schen medicijnhandel, ten minste te Batavia, niet meer bekend. 

Melaleuca Leucadendron, L. is zoo veranderlijk van voorkomen Vormen. 
en in elk van zijn onderdeelen, dat het moeite kost zich vertrouwd 


386 MYRTACEAE — MELASTOMATACEAE. 


te maken met het denkbeeld, dat al die verschillende vormen be- 
hooren tot slechts één botanische soort. De verschillen zijn echter 
zoo weinig standvastig en komen dusdanig gecombineerd voor, dat 
het trekken van grenzen, dus het afsplitsen van verschillende va- 
riëteiten, niet mogelijk is. Rumphius maakt er twee soorten van, 
met een overgangsvorm, dien hij indeelt bij de eerste, de groote, 
welke ook door de botanisten van den lateren tijd is beschouwd 
als de typische Melaleuca Leucadendron. Rumphius zegt, dat dit 
een volslagen boom is met een enkelen, bochtigen stam, ge- 
woonlijk ter dikte van een man, soms van twee man. Hij groeit 
gezellig, nooit vermengd met andere boschboomen en duldt geen 
ander gewas in zijn gebied, behalve het snijgras en allerhande 
kruipende varens. Op hun hooge, luchtige bergen staan zij zoo 
wijd uit elkaar, dat de zonnestralen overal toegang hebben. Men 
vindt ze in bijna alle eilanden van de Molukken; op Boeroe en 
Ceram bekleeden zij het geheele gebergte. Dicht bij het strand 
ziet men ze niet en evenmin — zooals bereids vermeld is —op zeer 
hooge, koude bergen. De eigenschappen van het hout zijn reeds 
behandeld, zoodat daarop niet behoeft te worden teruggekomen. De 
vruchten noemt R. niet specerijachtig en deze vorm schijnt over 
het geheel niet rijk te zijn aan aetherische olie. 

De overgangsvorm van Rumphius, de kajoe gëlam van de wester- 
sche eilanden, is mogelijk een der later als Melaleuca minor, Sm. be- 
schreven vormen. Dezen beschrijft R. als ranker van stam dan de eer- 
ste, niet dikker dan een dij, zoo recht als een spar, 5 à 6 vadem hoog. 
Als men leest van het gebruik voor paalfundeeringen, treedt deze 
vorm ons in de gedachten en hiervan zullen ook de vruchten uit den 
inlandschen medicijnhandel afkomstig zijn, die nooit veel geur bezit- 
ten. In het verslag van zijn Banka-reis zegt Teysmann (Nat. Tijdschr. 
v.N.I. dl 18, bl. 6), dat de boom, waarvan die vruchten afkomstig zijn, 
bij voorkeur in moerassen, doch ook wel op droge gronden, groeit. 

Ook deze wordt niet gebruikt voor het bereiden van kajoe- 
poetih-olie: dat is alleen het geval met den kleinen of kleinbladerigen 
vorm, beschreven onder den naam van Melaleuca Cajeputi, Roxb. 
Rumphius zegt, dat die geen volslagen boom wordt en somtijds 
opschiet met meerdere stammen. Hij vereischt een drogen, klip- 
pigen grond en groeit alleen in de nabijheid der zee. De stammetjes 
hebben gewoonlijk een omvang van niet meer dan een been, zelden 
van een dij: het hout is harder dan van den grooten, meer rood en 
duurzaam, doch het wordt weinig gebruikt, omdat het zoo kort 
en dun is. De bast is dunner en meer houtachtig dan van de 
beide andere en daarom voor werk niet te gebruiken. De bladeren 
en vruchten zijn veel specerijachtiger dan van de andere vormen. 

In het Museum: Hout, bast, olie, vruchten. 


Baeckea frutescens, L. 
Volksnamen. Mal.: Djoendjoeng atap (Banka), /djar atap 
(Banka), Oedjoeng atap, Sésapoe (Billiton), Si gamei-gamei 
(S.W.K.), Toetoer atap (Banka). 
Heester of kleine boom van Zuid-Oost Azië, volgens Junghuhn 
(Battaländer |, bl. 158) 15 à 20 voet hoog en '/, voet of iets 
meer dik en groeiend in de alang-alangvlakten. Ridley (Mal. 


MELALEUCA — MELASTOMA. 387 


Timmerhoutsoorten, bl. 65) beschrijft hem als een kleinen of mid- 
delmatigen boom, een hoogte van 20 tot 30 voet en een dikte 
van 4 à 5 eng. duim bereikend, voorkomende alleen boven 3000 
voet. Het hout, zegt hij, is donkerrood van kleur, buitengewoon 
hard en vast, zwaar, dichten zeer duurzaam. 

De aromatische, naaldvormige bladeren, in den inlandschen 
medicijnhandel op het Maleische Schiereiland bekend onder den 
naam van daoen tjoetjoer atap, worden in aftreksel gedronken tegen 
koorts en vermoeidheid. Giet men er eenvoudig heet water op 
en gebruikt men ze als thee, dan is dat een zeer verfrisschende 
en versterkende drank (Ridley, Mal. Geneesmiddelen, bl. 23). 
Junghuhn zegt, dat in de Bataklanden de bladeren in gebruik 
zijn als middel om de maandelijksche zuivering te bevorderen. 
Voor een dergelijk doel dienen zij ook op Java: de Catalogus 
Brusselsche Tentoonstelling 1910 vermeldt, dat zij een bestand- 
deel vormen van verschillende djamoe’s, o. a. van de djamoe loen- 
toer, die wordt gebruikt om de kraamzuivering te bevorderen. 
Filet (No. 2395) zegt, dat zij in de Bataklanden ook als diureti- 
cum en abortivum dienst doen, doch aan welke bron dat is ont- 
leend, is mij onbekend: Junghuhn spreekt slechts van emmena- 
gogum. Op Java zijn deze bladeren bekend als djoeng rahab, 
kajoe ratjëk ot oedjoeng atap; volgens Vorderman (Geneesmid- 
delen |) worden zij aangevoerd van Billiton en Palembang. Ter 
laatstgenoemder plaatse bedroeg de waarde in April/Mei 1905 f 1.20 
p.p. Greshoff (Plantenstoffen Il, bl. 79) vond er een naar flores cinae 
riekende vluchtige olie in, die voor konijnen geen abortivum bleek te 
zijn en een harsachtige stof, wellicht van glucosidischen aard. 

In het Museum: Bladeren. 


222/5612a. Aphanomyrtus tetraquetra, Val. (Jambosa tetraq ue- 
tra, Mig.) 
__ Volksnamen. Mal.: Kajoe damar (Palemb.). 

Kleine, rechte boom, 8 à 10 M. hoog, met een vrij hard en zwaar, 
helderbruin gekleurd hout, dat onder dak zeer duurzaam heette 
zijn. Het is echter te klein van stuk om van veel nut te kunnen 
wezen: de inlanders gebruiken het voor ribben en kleine ronde 
Stijlen en wegens zijn elasticiteit ook voor stelen van bijlen. 

De naam kajoe damar houdtverband met den aromatischen,aan pijn- 
hars herinnerenden geur, dien de bladeren bij fijnwrijven verspreiden. 

In het Museum: Hout. 


MELASTOMATACEAE. 


223/5650. Melastoma spec. div. 

Uitgebreid geslacht van struiken en soms zelf vrij hooge hees- 
ters, van zeer gering nut, in den archipel algemeen. In het maleisch 
heeten zij vaak séndoedoek; harèndong is een algemeene naam 
ervoor in West-Java en séngeani in de streken waar javaansch 
wordt gesproken. De toepassingen liggen bijna geheel op het gebied 
der inlandsche geneeskunde. Rumphius beschrijit er twee of drie, 
die naar de beschrijvingen en afbeeldingen moeilijk met zekerheid 
zijn te herkennen. Zijn Fragarius ruber (IV, bl. 135) is gehou- 


Hout. 


Bladeren. 


388 MELASTOMATACEAE. 


den voor Melastoma moluccanum, Bl. =Otanthera moluccana, 
Bl; het is een kleine heester, wassend in lichte bosschages en in de 
woudzoomen. De met water gewreven wortels nemen de vrouwen in 
met het wit van een ei, als zij vreezen voor een ontijdige bevalling en de 
vruchten zijn den reiziger welkom, omdat zij met haar rinschheid den 
dorst verslaan; het is echter jammer, dat er zoo weinig aan te eten valt. 

Zijn Fragarius niger (IV, bl. 137), die gehouden wordt voor 
Melastoma malabathricum, L., is de meest verachte van alle struiken, 
overal wassend op zandige en dorre velden en alleen gebruikt tot 
brandstof, doch hij is in het bezit van weinig bekende medicinale 
krachten, want de bladeren, gekauwd op brandwonden gespuwd en 
de wonden daarmede verbonden, trekken den brand uit. Inwendig ge- 
bruikt men ze ook tegen rooden loop en fluor albus. Van deze soort 
worden insgelijks de vruchten als versnapering gegeten (Rumph.). 

Op Java behoort Melastoma malabathricum L.(M. polyanthum, 
BĲ.) tot de „officineele” geneesmiddelen der inlanders: Boorsma 
vermeldt hem in zijn Geneesmiddelleer, bl. 11, als harèndong of 
séngeani en Vorderman (Geneesmiddelen II) zegt, dat te Soera- 
baja de gedroogde bladeren van kêmandèn als een grof poeder 
worden verkocht. Die bladeren dienen tegen buikloop: volgens 
Jasper (Geneeskrachtige planten) worden daoen k&mandèn met 
adas-poelasari en roode uien fijngewreven en neemt men het sap 
in; volgens Mevr. Kloppenburg bezigt men een afkooksel met een 
stukje manggistan-schil en sêmboengbladeren. 


223/5104. Ochthocharis ? borneensis, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Karamoenting. 

Opgerichte, tot 1.25 M. hooge, sterk vertakte heester, in de Koe- 
boestreken in uitgebreide complexen gevonden op de bij vloed 
overstroomd wordende rivieroevers. De zuurachtige bladeren en 
zwarte, aan aalbessen herinnerende vruchtjes worden rauw bij de 
rijst genuttigd of tot sajoer bereid. 


223/5136. Marumia muscosa, Bl. 
Volksnamen volgens De Clercq. Mal.: Akar sêndoedoek, Sén- 
doedoek ajër — Soend.: Areuj harèndong badak. 

Min of meer klimmende heester uit de lagere bergstreken. Vol- 
Sap. gens Tropische Natuur 1915, bl. 182, wordt het waterige vocht, 
dat soms bij straaltjes uit de dikke, taaie stengels vloeit, door de in- 
landers gebruikt als medicijn tegen zeere oogen. Hasskarl's Nut 
No. 40 deelt mede, dat het wordt ingenomen, indien destoelgang met 
Toppen. _ bloed is vermengd. De jonge, viltig behaarde loten worden bij de rijst 
Vruchten. gegeten: zij smaken zuurachtig. De lichtroode bessen zijn rijp zeer 
gezocht om haar zoeten inhoud, die veel weg heeft van aardbeiengelei; 
voor het bereiden van marmeladen, confituren of verfrisschende 

dranken zullen zij zeker niet ongeschikt blijken (Tr. Natuur). 


223/574!, Medinilla crispata, Bl. 
Volksnamen. Mal. Amb.: Tali moréa—Alf. Amb: Walêtmaroeöe. 
Klimmende heester, door Rumphius beschreven (V, bl. 66) onder 
den naam van Funis muraenarum mas als een gewas, dat 
in de koude valleien groeit aan de kanten van rivieren, welke met 


223/5741. 


223/5741. 


MELASTOMA — ASTRONIA. 389 


dichte ruigte zijn bezet. In deze plantsteekteen wondheelendekracht, 
in het bijzonder in de kleine hechtworteltjes, welke gestooten als 
pleister worden aangewend op vleeschwonden. De jonge bladeren 
met een weinig curcuma gewreven, worden gesmeerd op huidschil- 
fering (kadel en noman) ; te Makassar worden zij bij de visch gekookt 
om de saus zuur te maken (Rumph.). 

Het wijfje, Funís muraenarum femina (V, bl. 67) = Medinilla 
quadrifolia, Bl, komt in medicinaal gebruik met de andere overeen; 
als heelend middel gebruikt men op Leytimor de groene schors van 
deze soort (Rumph.). 


Medinilla Hasseltii, Bl. 
Volksnamen. Mal.: Bongkol, Sapit oedang, Sibalantih(S.W.K.). 
Epiphytisch heestertje met weinig vertakten stengel, die niet 
dikker ís dan een potlood. De zuurachtige jonge bladeren wor- 
den in Zuid-Sumatra bij de rijst genuttigd en de tot moes ge- 
stampte vruchten gebruikt men ter vervanging van tamarinde bij 
het bakken van visch e.d. 


Medinilla radicans, Bi. 
Volksnamen. Soend.: Areuj mandjêl. 

Klimmende heester, voorkomend in West-Java in het gebergte. 
Met het vocht verkregen door den bast te stampen, wordt bamboe- 
vlechtmateriaal 3 of 4 maal bestreken om het paars te kleuren 
(Jasper & Pirngadie, Vlechtwerk, bl. 78). Te Buitenzorg vernam 
ik, dat de bladeren, met wat zout toebereid tot een sambal, worden 
gegeten tegen met bloed gemengden afgang. 


Astronia papetaria, Bl. 
Volksnamen. Mal. Amb.: Obat papéda — Alf. Amb.: Apajér. 

Pharmacum papetarium, Rumph. (IV, bl. 134) is een hooge 
struik, somtijds een middelmatige boom, een dij dik, weinig te 
vinden, groeiend meest op luchtige plaatsen aan de kanten van 
de bosschen op een harden, rooden kleigrond, alsmede in de luch- 
tige bosschen van den kajoe poetih. Versch is het hout zwaar, 
doch na opdrogen is het licht: als de stammen een dij dik zijn, 
kan men ze gebruiken voor stijlen van huizen, 

De schors is dun en brokkelig, zoodat men die niet in groote 
lappen van den boom kan nemen. Evenals de gladde, weeke bla- 
deren wordt zij gebruikt als obat papéda, om de saus een aange- 
name zuurte te geven (Rumph.). 


Astronia spectabilis, B/. 
Volksnamen. Soend.: Ki harèndong — Jav.: Gëmbiroeng, Part 
radèn, Sémboeng bima. 

Zeer dikke, tot 20 M. hooge boom, met een stamdiameter van 
1.50 M., meestal verstrooid groeierid tusschen 1200 en 1850 M. zee- 
hoogte. Hoewel in vrij groote afmetingen te krijgen, wordt het hout 
door de inlanders slechts bij hooge uitzondering voor huisbouw 
gebezigd, aangezien het te zeldzaam voorkomt en te hard is (K. 
& V. — V, bl. 191). Blume (Rumphia I, bl. 22) noemt het geschikt 
om er duurzame gereedschappen van te maken. 


Bladeren. 
Vruchten. 


Bast. 


Bladeren. 


Hout. 


Bast. 
Bladeren. 


Hout. 


2224/5791. 


224/5829. 


Vruchten. 


224/5829. 


Vruchten. 


390 MELASTOMATACEAE — ARALIACEAE. 


?Memecylon garcinioides, Bl.” 
Volksnamen. Mal.: Témbéêras talang. 

Heester, 3à 4 M. hoog, in de Koeboestreken algemeen op droge 
gronden. De zeer harde, sterke stammetjes, niet dikker dan een 
vinger, zijn gezocht voor wandelstokken. Men schraapt er den bast 
af, polijst ze met ampëtasbladeren, wrijft ze daarna herhaalde ma- 
len met klapperolie in en droogt ze ten slotte. Deze stokken be- 
zitten een fraaie, lichtbruine kleur. 

In het Museum: Stokken. 


OENOTHERACEAE. 


Jussieua angustifolia, Lamk. 
Volksnamen. Mal. : Kalaménja (Batav.) — Jav.: Salah njowo. 
Opgericht kruid, 0.75 tot 1.50 M. hoog, groeiend op vochtige 
plaatsen, waterkanten en sawahranden van af de laagvlakte tot 
op 1400 M. zeehoogte: dikwijls wordt het vermeld onder den 
naam van Jussieua suffruticosa, L. doch deze is op Java nog nooit 
met zekerheid gevonden (Tropische Natuur 1914, bl. 61). Volgens 
Boorsma schrijft men er geneeskrachtige eigenschappen aantoe; 
het zou worden gebruikt tegen spruw in den neus, 
In het Museum: Kruid. 


? Trapa bicornis, L.f. 
Volksnamen. Mal. Batav.: Lèngkat, Lèngkong. 

Waterplant met drijvende rozetten van bladeren, naar men zegt, 
afkomstig uit China, in de nabijheid van Batavia gekweekt in 
ondiepe vijvers om de eetbare vruchten. De vorm daarvan is eigen- 
aardig: zeer juist wordt die vergeleken bij een karbouwenkop. 
Een nauwkeurige beschrijving ervan vindt men in Teysmannia 1895, 
bl. 313; de rijpe vruchten zijn zwartachtig en wegen droog ca 6 
gram. Zij zijn rijk aan zetmeel en worden gekookt als versnapering 
gegeten, vooral door chineezen: de smaak is flauw zoetachtig met 
eenigszins knoflookachtigen bijsmaak, en tevens „goeri’”. Vorderman 
zegt, dat zij tegen chineesch nieuwjaar niet zelden te Batavia te 
koop worden aangeboden. 

De wetenschappelijke namen der beide op Java bekende Trapa- 
soorten, die metde in Tropenpflanzer 1905, bl. 703, gegeven beschrij- 
vingen niet goed kunnen worden overeengebracht, zijn onzeker, 
zoodat ik mij voorloopig houd aan die, door Vorderman vermeld. 

In het Museum: Vruchten. 


? Trapa quadrispinosa, Roxb. 
Volksnamen. Mal.: Saleikat. 

Waterplant als de vorige, wildgroeiend aangetroffen in de moe- 
rassen in het Tangerangsche in de residentie Batavia. De geschie- 
denis der ontdekking ervan in een tijd van schaarschte is opge- 
nomen in Vorderman’s opstel, vermeld bij de voorgaande soort. 
De vruchten werden toen, en later toen zich opnieuw schaarschte 
aan voedsel voordeed, gestampt als surrogaat voor rijst gegeten 
en men bereidde er ook kripik van (zie onder Gnetum Gnemon, L.) 
tot betere conservatie; in normale tijden ziet men er niet naar 
om. De schil wordt gevormd door vier driehoeken, waarvan de 


pn nt St 


25/5834. 


2255836. 


MEMCYLON — BOERL AGIODENDRON. 391 


ribben ca 1.5 cM. lang zijn: op elk der hoekpunten vindt men 
een scherpen doorn, even lang als de ribben. De rijpe vruchten 
wegen droog niet meer dan 1 gram. 

In het Museum: Vruchten. 


HALORRHAGIDACEAE. 


Myriophyllum brasiliense, Cambess. (M. proserpina- 
coides, Gill. & Hook.) 
Volksnamen. Soend.: Matris. 

Kruidachtige waterplant met in dieper water drijvenden, in zeer on- 
aiep water kruipenden, 0.30 tot 0.60 M. langen stengel, waarvan de 
top is opgericht. Zij wordt gekweekt in den bergtuin teTjibodasenis 
op den Gêdé thans op verscheiden plaatsen tusschen 600 en 1400 
M. zeehoogte verwilderd; mogelijk wordt zij soms wel opzettelijk 
geteeld. Het is een snelle groeier, die zich gemakkelijk langs vege- 
tatieven weg laat vermeerderen (Backer, Schoolflora). De toppen 
worden volgens mededeeling van den Heer Backer als lalab gegeten. 


Gunnera macrophylla, B/. 
Volksnamen. Soend. : Harijang gedé, Taraté goenoeng — Jav.: 
Soekmadiloewih. 

Stenggelloos kruid met lange, wortelslaande uitloopers, in de 
hoogere bergstreken van West- en Midden-Java groeiend tusschen 
1600 en 2300 M. zeehoogte in vochtige struikwildernissen en 
jong secundair bosch, vaak in groote hoeveelheid bijeen (Backer, 
Schoolflora). De vruchtpluimen komen in den inlandschen medicijn- 
handel voor als soekmadiloewih (Vorderman, Geneesmiddelen I); 
te Bandoeng noemt men ze Kembang sirih. Volgens Mevr. Klop- 
penburg is haar werking bij inwendig gebruik verkoelend; Van 
der Burg (Geneesheer ill, bl. 739) zegt, dat de inlanders ze als 
stimulans en tonicum bezigen. 

In het Museum: Vruchten. 


ARALIACEAE. 


Boerlagiodendron palmatum, Harms (Eschweileria 
palmata, Zipp., Trevesia moluccana, Mig). 
Volksnamen. Mal. Mol. : Daoen gorita — Bal. : Pélênda darat 
— Tern.: Saha-saha. 

Heester, herinnerend aan Ricinus communis, L., van het oostelijk 
deel van den Maleischen Archipel, door Rumphius beschreven (lV, 
bl. 101) als Folíium polypi mas; op Ambon komt hij zeld- 
zaam voor in vlakke bosschages en donkere valleien. 

De stam is omtrent een arm dik en verdeelt zich in twee of drie 
hoofdtakken, welke een groot, droog, vlierpitachtig merg bevatten. Dat 
merg gebruikt men op Bali voor klein beeld- en bloemwerk, zooals 
men op Ambon doet met het hart van Scaevola frutescens, Krause. 

De bladeren en stelen, in water afgekookt en met klappermelk 
of een ander sop gestoofd, geven een goed en gezond moes; het 
is een weinig bitter en wordt vooral door de makassaren veel 
gegeten. Op Ternate mengt men de bladeren onder de bestand- 
deelen van een drank tegen gonorrhee (R.). 


Vruchten. 


Merg. 


Bladeren. 


2217/5846. 


Hout. 


Getah. 


2271/5847. 


Bladeren. 


Bloemen. 


2271/5852. 


Hout. 


Bladeren. 


2271/5850. 


302 ARALIACEAE. 


Osmoxylon amboinense, Mig. 
Volksnamen. Ambonsch sandelhout, Rozemarijnhout — Alf. 
Amb.: Sasoeroe, Tonokoeko. 

Pseudo-sandalum amboinense wordt door Rumphius 
beschreven (Il, bl. 54) als een niet hooge, maar dikke boom met 
rechten stam, dien men in het ambonsche gebergte zeer zelden 
vindt: hij komt ook voor op Soela en op Ceram. 

Het hout is versch wit en week, droog roodachtig als geel ling- 
goeahout (Pterocarpus) en somtijds grauwrood; het bezitvele verward 
door elkaar loopende aderen en is dientengevolge moeilijk te klooven. 
Het versche hout is reukloos, doch het droge — in het bijzonder 
van oude, vanzelf omgevallen boomen — riekt als linggoea-hout 
(maar veel sterker) en naar rozemarijn. Voorts zegt Rumphius, 
dat het zich niet glad laat afwerken en bij het schaven een zeer 
sterke kamferlucht verspreidt. Op Hitoe wordt het gebruikt als 
reukhout: op kolen gelegd geeft het echter een onaangenamen geur. 

Oude boomen zweeten door barsten in de schors een weinig 
gele, taaie stof uit, die opdroogt tot een donkerroode hars. De 
versche traan gebruiken de ambonneezen als reukwerk (Rumph.). 


Trevesia sundaica, Mig. 
Volksnamen. Soend.: Panggang, P. tjoetjoek, Papanggangan 
— Jav.: Borang, Gaboes, Gorang. 

Boompje met gestekelde twijgen, tot 8 M. hoog en 15 cM. 
dik, op Java nogal algemeen tusschen 300 en 1500 M. zeehoogte. 
In Midden-Java wordt het ín de bergdorpen wel voor levende 
heiningen gebruikt. Het hout is waardeloos (K. & V. — VII, bl. 4). 
De bladeren dienen volgens mondelinge mededeeling van Dr Boors- 
ma wel als bestanddeel van djamoe’s; de bloemknoppen worden 
te Buitenzorg verkocht voor lalab. 

In het Museum: Bladeren, bloemknoppen. 


Schefflera elliptica, Harms (Heptapleurum ellipti- 
cum, Seem.). 
Volksnamen. Jav.: Tanganan—Timor: Panakomo. 

Tot 10 M. hoog klimmende, zeer rijk vertakte, in den grond 
wortelende of epiphytische heester, met een 5 cM. dikken stam, 
op Java in het midden en oostelijk deel verstrooid groeiend bene- 
den 1200 M. zeehoogte (K. & V.—VII, bl. 30). Teysmann zegt 
in het Natuurk. Tijdschr. v. N. L. dl 34, bl. 508, waar deze plant 
ten onrechte Paratropia parasitica, Miq. wordt genoemd, dat men 
op Timor tegen kiespijn of losstaande tanden een stukje van het 
gekneusde hout kauwtenK. & V. vermelden, dat bij Tjilatjap de jonge 
bladeren soms onder inlandsche medicijnen worden gemengd. 


Polyscias fruticosa, Harms (Panax fruticosum, L.). 
Volksnamen. Mal.:;Daoen papéda papoewa (Ambon) —Soend.: 
Kadondong laoet, K. tjina — Mak. : Bomboe—Tern.: Goe- 
rabati, Tampoesong. 
Heester, op Java in pagers aangeplant, door Rumphius be- 
schreven (IV, bl. 78) onder den naam van Scutellaria tertia 
of grooten peterselieboom, als een struik van manshoogte, op Ambon 


2271/5859. 


2271/5859. 


2271/5864. 


OSMOXYLON — NOTHOPANAX. 393 


ingevoerd van Ternate en in de hoven gekweekt, niet alleen als 
sieraad maar ook om zijn medicinale eigenschappen. 

Volgens Rumphius smaken alle deelen van deze plant naar 
peterselie, het sterkst de wortel *), en bezit zij diuretische eigen- 
schappen. Een afkooksel van den wortel en de bladeren, tezamen 
gebruikt of elk op zichzelf, wordt daarom ingenomen tegen graveel 
en pijnlijke urineloozing van allerlei aard; ook wordt het aangewend 
als stondendrijvend middel. De ternatanen koken de bladeren bij 
visch en vleesch gelijk andere sajoer (Rumph.). 


Polyscias nodosa, Seem. (Eupteron nodosum, Mig. 
Hedera nodosa, Hassk.). 

Volksnamen. Mal. : Papaja oetan (Mol.)—Soend.: Ki langit — 
Jav.: Dêèlëg, Djaranan, Manglé, Poetjéngan. 

Boom, tot 23 M. hoog en 35 cM. dik, op Java beneden 1000 M. 
zeehoogte niet zeldzaam (K. & V. — VII, bl. ki) 

Rumphius deelt mede (l, bl. 149), dat de stam van zijn Papaja 
sylvestris, zoover hij hard is, gebruikt wordt voor stijlen van 
heiningen, voor welk doel het hout voldoende duurzaam wordt ge- 
acht, en datmen uit de dikste stammen planken voor prauwen maakt. 

De bladeren worden volgens Hasskarl’s Nut No. 569 aangewend tot 
het bedwelmen van: visschen. Indische Vergiftrapporten No. 38 ver- 
meldt, dat zij na stampen met houtasch worden gemengd. Boorsma 
(Plantenstoffen IV, bl. 75) vond er een giftige saponineachtigestof in. 

In het Museum: Hout. 


Polyscias Rumphiana, Harms (Nothopanax pinna- 

tum, Mig, Panax pinnatum, Lamk). 
Volksnamen. Mal. Mol.: Daoen grisik, Daoen papéda pan- 
djang, Daoen mangko (Menado) — Alf. Minah.: Kèndèm. 
Scutellaria secunda beschrijft Rumphius (IV, bl. 76) als 
een heester, die omtrent de huizen in heiningen wordt geplant, 
doch buiten de Molukken niet veel wordt aangetroffen. De jonge 
bladeren zijn in groot gebruik als moeskruid; zij worden, met 
klappermelk gekookt en soms ook wel rauw, bij de visch gegeten, 
doch rauw veroorzaken zij een weinig jeuk in de keel. De oude blade- 
ren worden fijngesneden, even opgekookt en dan in de zon gedroogd: 
deze gebruiken de vrouwen bij het wasschen van het haar, om dat een 
aangenamen geur te geven. Tevenszijnzijdienstig, omeen viezezweet- 
lucht te verbergen. Daarvoor wordt een afkooksel bereid van deze 
bladeren met die van dilëm (Pogostemon), hetwelk wordt ingenomen 
en gebruikt om het lichaam, speciaal de oksels, te wasschen (R.). 
Rumphius beschrijft twee soorten of vormen, een met breede en een 
met smalle bladeren, welke in gebruik klaarblijkelijk overeenkomen. 


Nothopanax cochleatum, Mig. (Panax c.‚ DC). 
Volksnamen. Mal.: Daoen mangkok, Daoen papéda (Mol) — 

Jav.: Godong mangkokan — Mad.: Poering mangkok. 
Fraaie heester, vaak als sieraad en in pagers geplant, door 
Rumphius (IV, bl. 75) onder den naam van Scutellaria prima 


t) Boorsma (Plantenstoffen IV, bl. 74) zegt, dat hij den wortel volko- 
men reuk- en smaakloos bevond. 


Wortel. 
Bladeren. 


Hout. 


Bladeren. 


Bladeren. 


Vormen. 


Wortels. 


Bladeren. 


228/5803. 


228/5893. 


304 ARALIACEAE — UMBELLIFERAE. 


beschreven als een struik, 10 à 12 voet hoog, met een stam, 
van onderen een been dik, doch op een hoogte van 3 à 4 voet 
zich verdeelende in enkele rechte takken. De wortels zijn volgens 
hem diuretisch en zweetdrijvend. 

De bladeren waren oudtijds in gebruik als schotels om er sago- 
brij uit te eten: zij vervangen in het algemeen in geval van nood 
koppen of schotels. Jong zijn zij zelf eetbaar en geven gekookt 
een goed moes: de ternatanen verorberen ze ook rauw met veel 
smaak. De oude bladeren gebruiken de ternataansche vrouwen om 
zwerende borsten te genezen: daartoe worden die bladeren met 
klapperolie en een weinig curcuma ingewreven, warm gemaakt 
boven het vuur en op de borst gelegd, wat de zwelling doet slinken 
en de bedorven melk wegvloeien. Het verdient aanbeveling, zegt 
Rumphius, tegelijkertijd een aftreksel van de bladeren in te geven. 

Op Java bezigt men een pap van de fijn gewreven bladeren wel 
om de hoofdhuid in te smeren tegen het uitvallen van het haar. 


UMBELLIFERAE. 


Hydrocotyle javanica, Thunb. (H. globata, B/, H. ne- 

palensis, Hook., H. sundaica, Bl). 

Volksnamen. Mal.: Mangkok — Soend.: Doelang sontak, 

Poeseur boemi—Jav.: Rémbaän, Sémanggèn — Mad. : Koes- 

tikoesan, Telpok — Alf. Minah.: Lalampang kawajo. 

Vormenrijk opstijgend kruid, 10 tot 50 cM. lang, verbreid over 

geheel Java tusschen 200 en 2400 M. zeehoogte, groeiend op vochtig, 
beschaduwd terrein (Backer, Schoolflora). In de Soendalanden wordt 
het gebruikt voor het bedwelmen van kleine visschen, doch niet 
op zichzelf (Indische Vergiftrapporten No. 218). Dr Boorsma 
deelde mij mede, dat het wordt vermengd met de bladeren van 
Piper aduncum, L., omdat van doelang sontak alléén een te groote 
hoeveelheid noodig zou zijn. 


Hydrocotyle sibthorpioides, Lamk (H. hirsuta, Bl, H. 
latisecta, Zoll, H. puncticulata, Mig, H. ranuncu- 
loidess L. war; incisa, /Bl,:H, totun dito a RoD, 
Hsplendens,Bb, H. Zollinge ri, Molk:). 
Volksnamen. Mal: Salatoen—Soend.: Antanan beurit, A. lem- 
boet, A. tikoes, Koerawët galêng — Jav.: Andém, Katépan, 
Patikan tjina, Péndjalangan, Rèndèng, Sémanggi, S. goe- 
noeng — Mad. : Patèkèn tjèna. 

Zeer veranderlijk kruipend kruid, 5 tot 50 cM. lang, op Java alge- 
meen van af de laagvlakte tot op 2400 M. zeehoogte op vochtig bouw- 
en grasland en aan rivieroevers, vaak opslaand in tuinen (Backer, 
Schoolflora). Te Batavia is het op de pasars bekend als tikim, waar- 
schijnlijk afgeleid van den chineeschen naam pian tè kim. De bladeren 
zijn eenigszins peterselieachtig van reuk en smaak en niet bitter: 
zij worden rauw of gestoomd gegeten, vooral door de inlanders. De 
medicinale toepassingen komen in het algemeen overeen met die 
van Centella asiatica, Urban. Ridley zegt, dat de bladeren van péê- 
gaga oembon, fijngewreven met aluin, een goed middel heeten te 
zijn tegen ontsteking van de huid van het scrotum en dat zij met 
suiker en zoethout als hoestmiddel voor kinderen worden gebe- 
zigd (Mal. Geneesmiddelen, bl. 39 en 27). 


Ws 


228/589 1. 


NOTHOPANAX — CENTELLA. 395 


Centella asiatica, Urban (Hydrocotyle asiatica, L.). 
Volksnamen. Andische waternavel, Paardevoet — Mal.: Daoen 
kaki koeda, Pénggaga — Soend.: Antanan gëdè — Jav.: Ga- 
gan-gagan, Ganggagan, Kêrok batok, Panégowang, Panigo- 
wang, Rèndèng, Tjalingan rambat — Mad.: Koes-tikoesan. 
Kruipend kruid, cosmopoliet der tropen, verbreid over den gehee- 


len Maleischen Archipel, groeiend op vochtige plaatsen, vooral aan 


‘greppelranden, soms zeer algemeen. Volgens Backer’s Schoolflora 


wordt het op ondernemingen nog al eens aan terrasranden aange- 
plant om afspoeling tegen te gaan, waarvoor het door zijn vele 
wortels wel geschikt ís. 

Rumphius beschrijft het (V, bl. 455) onder den naam van Pes 
equinus en zegt, dat de bladeren rauw worden gegeten en als maag- 
sterkend gelden. Te Batavia ís dit kruid als groente op de pasars ver- 
krijgbaar: de versche bladeren smaken eenigszins bitter en pe- 
terselieachtig. Zij worden gegeten op dezelfde wijze als de hiervoor 
genoemde fikim. Overigens vertegenwoordigt deze plant een geheele 
apotheek: de voornaamste bij Rumphius vermelde medicinale toe- 
passingen zijn de volgende. De bladeren zijn uitmuntend voor het 
heelen van kleine, versche wondjes; om ulceratiën en etterende 
wonden te zuiveren giet men het warm gemaakte sap uit de wor- 
tels daarin en legt de bladeren erop: dit behoeft men niet meer dan 
één maal te doen, daar verder kan worden volstaan met de bladeren 
alleen. Het sap uit het kruid geeft men, alleen of onder moeskruid 
gekookt, aan kinderen tegen buikpijn en wormen en een afkooksel 
ervan in sagoëer heet heilzaam voor lijders aan graveel, die het zoo 
veel maanden moeten drinken als zij jaren aan graveel hebben gele- 
den. Klapperolie, warm gemaakt met deze bladeren en in het oor ge- 
druppeld, zou zinkings genezen. Vorderman zegt in het Tijdschr. 
v. Inl. Geneesk. 1895, bl. 17, dat pêgagan een goed en zacht diure- 
ticum is, dat tevens diaphoretisch werkt en te pas kan komen bij 
vergiftiging door overdadig gebruik van djèngkol (zie onder Pi- 
thecolobium lobatum, Benth.). Het best is het volgens hem toe 
te dienen als infusum van het versche kruid (wortels, stelen en 
bladeren) ter hoeveelheid van 5 gram op een infuus van 250 gram, 
over één dag verdeeld in te nemen. In Madoereesche planten (No. 
105) bericht dezelfde, dat op Madoera een aftreksel van de bla- 
deren wordt gedronken bij koortsige ziekten. Mevr. Kloppenburg 
beveelt een afkooksel van de geheele plant aan als bloedzuiverend 
middel, tegen gal, haemorrhoïden, drogen hoest en voor kinderen, 
die veel last hebben van neusbloedingen: een aftreksel zou een pro- 
baat middel zijn tegen slapeloosheid, om bij kinderen den eetlust 
op te wekken en met aluin tegen bloederig urineeren : syphilitische 
wonden worden gereinigd met een aftreksel van daoen gagan. Deze 
schrijfster eischt het gebruik van de plant in verschen staat: ge- 
droogd zou zij nagenoeg krachteloos zijn. Ridley (Mal. Genees- 
middelen, bl. 16) vermeldt o. m., dat een aftreksel van de gewreven 
bladeren bij de maleiers een vermaard middel is tegen tering en dat 
het tevens wordt gebruikt tegen leveraandoeningen. Een aftreksel van 
de bladeren wordt voorts gebezigd bij lepra en syphilis: de bladeren 
zelf dienen om te pappen. Gedroogd in poedervorm worden zij 
ingenomen bij verkoudheid en kinkhoest. Van der Burg (Genees- 


228 5923. 


Wortels. 


Bladeren. 


Aeth. olie. 


228/5953. 


Bladeren. 


396 UMBELLIFERAE. 


heer III, bl. 91) zegt o.a, dat een afkooksel der bladeren inwendig 
wordt gegeven bij bronchitis, asthma, darmcatarrh, fluor albus, gra- 
veel, andere nierziekten en waterzucht en als mondspoeling wordt 
aangewend bij spruwachtige aandoeningen. De gewreven bladeren 
worden bij roosachtige huidontsteking op de aangedane plaats ge- 
appliceerd, een handelwijze, waarvan ik (V. d. B.) meermalen goede 
resultaten zag. Ook bij phlegmoneuze zwelling en gekneusde won- 
den zag ik van plaatselijke bedekking met die bladeren zooveel nut, 
dat ik aan die behandeling boven alle andere de voorkeur geef. 
Zelfs bij lymphangitis, distorsiën enz. is diebedekkingaante bevelen. 

Dit is slechts een bloemlezing van hetgeen wordt medegedeeld 
omtrent het gebruik in Ned.-Indië, zooveel mogelijk ontdaan van 
berichten die op vreemden bodem wortelden. Volgens Greshoff's 
Schetsen, bl. 29, waar ook berichten zijn verzameld omtrent toe- 
passingen elders, is het wel waarschijnlijk, dat deze plant een 
werkzaam bestanddeel bevat, doch de onderzoekingen daarom- 
trent hebben nog weinig resultaat opgeleverd. 

In het Museum: Kruid. 

Eryngium foetidum, L. 

Volksnamen. Stinkdistel — Mal.: Kétoembar djawa (Ranau 
distr.), Walangan (Batav.)— Soend.: Katoentjar walanda, 
Walang doeri, Walang tjina — Jav.: Djintènan, Katoembar 
landa, K. moengsi, Toembar moengsi, Toembaran. 

Opgericht, bij kneuzing sterk naar wantsen stinkend kruid, 20 tot 
60 cM. hoog, inheemsch in Amerika, doch sedert vele jaren op Java 
verwilderd en daar thans van af de laagvlakte tot op 1700 M. zee- 
hoogte op tal van plaatsen een algemeen onkruid geworden (Backer, 
Schoolflora). 

Ridley zegt (Mal. Geneesmiddelen, bl. 26), dat de wortels met het 
kruid van Scoparia dulcis, L. door de maleiers tegen maagpijn 
worden aangewend. 

Uit de Ranau-districten werd mij bericht, dat de bladeren rauw 
bij de rijst worden genuttigd en dat ook het vee ‘deze plant gaarne 
eet. Zij is reeds meer als voederplant vermeld, doch daaraan is 
geen geloof gehecht, omdat men op Java van voorkeur voor dit kruid 
niets bemerkt. Wat het eerste betreft, over smaak valt niet te rede- 
twisten; trouwens ook de bladeren van Coriandrum sativum, welke 
insgelijks een vieze lucht hebben, dienen voor culinaire doeleinden. 

Omtrent de aetherische olie, in dit kruid aanwezig, zijn eenige 
bijzonderheden vermeld in Jaarboek 1911 Dept v. Landb., bl. 46. 


In het Museum: Kruid, aeth. olie. 


Coriandrum sativum, L. 
Volksnamen. Koriander. Mal.: Kétoembar — Soend. : Katoen- 
tjar, Toentjar —Jav.: Katoembar— Mad.: Katombhar, Tombhar. 
Opgericht kruid, 0.20 tot 1 M. hoog, op bescheiden schaal ge- 
kweekt zoowel in de laagvlakte als in de bergstreken, in het eerste 
geval om de bladeren, in het tweede om de vruchten. Het versche 
kruid, geteeld door de warmoezeniers, wordt op de bataviasche 
pasars verkocht onder den naam van wan soef, steeds tezamen met 
bawang tjina en koetjaj (Allium spec). Daar is het alleen in gebruik 
bij chineezen als kruiderij, in de Ranaudistricten ook bij de inlanders. 


228/6002. 


228/6004. 


CENTELLA — APIUM. 397 


In de bergstreken wordt volgens De Bie (Inl. Landb. II, bl. 21) 
kétoembar gewoonlijk op tegalans geplant: de cultuur is als volgt. 
Nadat de grond een of meermalen is behakt, worden er voren 
getrokken op een afstand van 3à4 voet. Daarop worden op een 
plantwijdte in het verband van 2 à 3 voet gaten in den grond 
gestooten, in elk waarvan 2 of 3 vruchten worden gedaan. Tegelijk 
met het wieden worden de plantrijen aangeaard. Drie maanden 
na het uitzaaien volgt de oogst, waartoe de planten worden uit- 
getrokken, aan bossen gebonden en een week of langer in de zon 
gedroogd, tot de vruchten een stroogele kleur hebben aangeno- 
men. Alsdan laten zij zich gemakkelijk afrissen. 

Koriander is een specerij, die zeer veel in de indische keuken 
wordt gebruikt, in den regel gecombineerd met djintén (Cuminum 
Cyminum, L.) en die ook behoort tot de artsenij-middelen der 
inlanders. Vorderman (Geneesmiddelen 1) vermeldt, dat de vruchten 
van Bombay worden ingevoerd, wat juist is voor de aan de kust ge- 
legen groote plaatsen. Mevr. Kloppenburg zegt, dat katoembar de 
spijsvertering bevordert en een gevoel van onpasselijkheid wegneemt. 

Het bestanddeel, waaraan de vruchten haar waarde ontleenen, 


is een aetherische olie (Bull. Imp. Inst. 1913, bl. 129). 
In het Museum: Vruchten. 


Cuminum Cyminum, L. 
Volksnamen. Komijn — Mal.: Djintén, D. poetih. 

Djintén wordt volgens Vorderman (Geneeskundig Tijdschr. v. Nl. 
1899, bl. 155) op Java hier en daar (doch zeldzaam) in het ge- 
bergte gekweekt: in de behoefte wordt echter zoo goed als geheel 
voorzien door invoer uit Eng-Indië. Dit product is altijd vermengd 
met de reukelooze stelen en met zanderig vuil, vaak beslist ver- 
valscht met zaden van andere planten en zelfs nagemaakte djin- 
tenvruchten (Teysmannia 1913, bl. 645). Het is een veel gebruikte 
kruiderij (zie de voorgaande soort), tevens benut in de inlandsche 


geneeskunde als bestanddeel van medicinale dranken. 
In hef Museum: Vruchten. 


Apium graveolens, L. 
Volksnamen. Selderie. 

Van selderie worden op Java in de bergstreken twee vormen 
geteeld nl. de z.g. waterselderie en de bladselderie. De eerste, 
1 à1!/, voet hoog, wordt volgens De Bie (Inl. Landb. II, bl. 14) altijd 
vermenigvuldigd door scheuren. De cultuur eischt de beschikking 
over helder bronwater en een bodem, uitsluitend of hoofdzakelijk 
bestaand uit zand of fijn grint: van mest of slib is deze vorm niet 
gediend. De aanplantingen worden danook alleen aangelegd aan 
de bovenste grens der ontginningen: de grond wordt geterrasseerd 
tot kleine vakjes en omdijkt als bij den aanleg van sawahs. De 
scheurlingen, die afkomstig zijn van oude planten en een knol- 
vormigen wortel moeten bezitten, worden op ongeveer 1 voet in 
het vierkant uitgezet: na twee maanden stoelen zij uit en drie 
maanden later kunnen de best ontwikkelde scheuten worden ge- 
sneden, van elke plant 2 of 3, soms meer. Daarna kan men ge- 
durende ca 5 jaar om de 4 à 6 weken oogsten, tot de scheuten 
spichtig beginnen te worden of het uitstoelingsvermogen ver- 


Vruchten. 


Waterselderie. 


Bladselderie. 


228/6006. 


228/6002. 


398 UMBELLIFERAE. 


mindert. Alsdan wordt de aanplant opgebroken, het terras eenige 
maanden, tot een jaar, braak g gelegd en dan opnieuw beplant, nadat 
het een maand geïrrigeerd is geweest. Het onderhoud van den 
aanplant bestaat uit inboeten en wieden, waarbij de grond vrij diep 
wordt losgemaakt. Den dag vóór het wieden wordt de watertoevoer 
afgesloten en daarna moet het veldje nog 3 of 4 dagen droog blijven 
liggen, waarop het water geleidelijk wordt toegelaten: te veel op- 
eens zou den lossen grond medevoeren en het water verontreinigen. 

De op drogen grond geteelde bladselderie—in een wat uitvoe- 
riger verhandeling in Pemimpin Pengoesaha Tanah van Sept./Oct. 
1915 noemt dezelfde schrijver dezen vorm knolselderie — heeft don- 
kerder bladeren en wordt 2 voet hoog. Bij voorkeur neemt men 
daarvoor vruchtbare, doorlatende gronden : bedden worden er soms 
wel, soms niet voor aangelegd. Ook deze vorm wordt meestal verme- 
nigvuldigd door scheuren: de uitstoeling is veel minder dan van wa- 
terselderie. Na drie of vier maanden worden de planten uitgetrokken. 


Petroselinum sativum, Hoffm. 
Volksnamen. Peterselie. 

Peterselie wordt hier ten behoeve van de europeanen in zeer 
kleine hoeveelheid geteeld: ik trof dit kruid wel aan bij de warmoe- 
zeniers te Batavia. Op de pasars is het echter slechts bij uitzon- 
dering te bekomen, zoodat men zich behelpt met het kweeken van 
enkele plantjes in potten, doch gewoonlijk afziet van het gebruik, 
in de meening, dat het hier niet te krijgen is. 


Carum copticum, Benth. 
Volksnamen. Mal.: Moengsi. 

Voor den inlandschen medicijnhandel werden de vruchten van 
Carum copticum aangevoerd uit Eng.-Indië, waar dit kruid in Bengalen 
wordt geteeld. Rumphius (V, bl. 270) meende, dat het ook op Java 
groeit en zegt, dat Mussíi werd verkocht om te mengen onder de 
dranken, die de vrouwen gebruiken om de menstruatie op te wekken 
en om te zuiveren na de bevalling: hij noemt het verder windbrekend 
en daarom in gebruik bij buikpijn en opgezetheid van de maag. 

Ook Dr djawa Soemodirdjo bericht in het Tijdschr. v. Inl. Genees- 
kundigen 1900, bl. 71, dat moengsi op Java bekend staat als een 
geneesmiddel tegen buikpijn (péroet kEmboeng en pêroet moelës). 
De javanen gebruiken het fijngestampt of fijngewreven en dan ver- 
mengd met water, somtijds ook nog gefiltreerd. Gewoonlijk neemt 
men als dosis een of twee theelepeltjes fijngemaakte moengsi op een 
theekopje water. Zelf, zegt hij, heb ik meermalen ajër moengsi met 
succestegen buikpijnen diarrhee gebruikt. In hetzelfdetijdschrift 1894, 
bl. 21, deelde echter Vorderman mede, dat de ook onder de javaansche 
doekoens verbreide meening, dat moengsi windenbrekende eigen- 
schappen bezit, gebleken is onjuist te zijn. Een infuus van de fijnge- 
stampte vruchten, 15 gram op 350 gram kokend water, vier maal daags 
ter hoeveelheid van een wijnglas gedronken, is evenwel volgens hem 
een geschikt middel tegen gebrekkige spijsvertering; het vermeerdert 
de speekselafscheiding, bevordert de secretie van het maagsap en 
werkt tevens in geringe mate als tonicum en stimulans ; deze medi- 
catie kan gepaard gaan met het gebruik van bidara laoet (Strychnos). 


á APIUM — PIMPINELL A. 309 
Het werkzame beginsel van moengsi is een aangenaam riekende 
| aetherische olie, waaruit thymol wordt bereid. Het afdistilleeren ge- Tuymot. 
schiedt zoo goed als alleen in Duitschland, zoodat de wereldoorlog 
thymolnood deed ontstaan. Deze was echter niet te wijten aan 
schaarschte van de grondstof : volgens Watt's Commercial products 
zijn de prijzen van ajowan seed sinds jaren gedrukt ten gevolge van 
groote productie's. Het thymolgebrek vestigde echter weer eens de 
aandacht op de vruchten, waaruit het wordt verkregen en zoo be- 
proefde men, of Carum copticum ook hier zou willen groeien. 
Bij de verschillende proefnemers schoot het kruid aanvankelijk 
welig op, doch stierf plotseling af kort voor of tijdens den bloei. 
In het Museum : Vruchten. 


228/6020. Carum Roxburghianum, Benih. 
Volksnamen. Mal.: Djintén (Palemb.) — Rénggiréng (Atjeh) 
— Soend.: Soeragè — Jav.: Plétikapoe. 

Kruid, pl.m. 60 cM. hoog, verbreid over den Maleischen Archipel, 
op geheel Java sporadisch gekweekt en veelal aangeduid met 
verbasteringen van het woord peterselie, te Buitenzorg echter con- 
stant soeragè genoemd. Bijzonder veelvuldig komt het voor op 
Tjileungsi en Kalapa noenggal en de administrateur van dat land, 
de Heer Frijlink, deelde mij mede, dat dit waarschijnlijk moet 
worden toegeschreven aan den kalkrijken bodem van Kalapa noeng- 
gal, die er bijzonder geschikt voor zou zijn; het wordt daar veel ge- 
plant op de hoema’s vóór de padi. Bijzondere zorg wordt er niet aan 
besteed: het zaad wordt eenvoudig uitgestrooid. Het versche kruid 
riekt heerlijk naar selderie: het wordtop de pasars verkocht voor lalab. 

Waarschijnlijk is het de plant, door Rumphius beschreven (V, 
bl. 269) onder den naam van Levisticum indicum, in het 
mal. der Molukken miga-miga en op Ternate timo-timno geheeten. 
R. zegt ervan, dat het een kruid is, 2 voet hoog, door de ambonneezen 
gaarne bij de kleeren gelegd om zijn geur. De wortel smaakt bij 
planten die nog niet hebben gebloeid, als peterseliewortels. De 
naar selderie riekende bladeren worden in rijstsop gedaan en som- 
migen mengen ze onder atjar. De vruchten zouden volgens Rumphius 
op Java worden aangetroffen in de kruidendoozen voor gebruik in 
borstdranken, doch waar hij „gist, dat de javaansche naam ganti is, 
moet aan deze laatste mededeeling niette veel waarde wordengehecht. 

In het Museum: Vruchtjes. 


228/6033. Pimpinella alpina, Kds (P. Pruatjan, Molk.). 
Volksnamen. Soend.: Antanan goenoeng — Jav.: Gébangan dé- 
pok, Poerwa atjéng, P. tjéng, Roempoet dempo, Soeri pan- 
dak abang. 

Overblijvend, bij kneuzing zeer aromatisch riekend kruid, 15 tot 
50 cM. hoog, thuis behoorend op zonnige vlakten tusschen 2000 
en 3000 M. zeehoogte in Midden- en Oost-Java (Backer, School- 
flora). Op de hoogste bergen, zegt Junghuhn (Java, 2e holl. uit- 
gave, bl. 595), heeft de stengel ternauwernood een lengte van een 
duim, doch dringt de wortel een halven voet diep in de aarde. 
Bij de inboorlingen van Oost-Java is het wijd en zijd beroemd om 
dien aromatischen wortel, welke diuretische eigenschappen bezit 


228 6046. 


228/6062. 


228,6063. 


Kruid. 


Vruchten. 


400 UMBELLIFERAE. 


en voornamelijk als aphrodisiacum wordt gebruikt. Menigwerf ont- 
moet men in het gebergte lieden, die poerwa tjëng zoeken voor 
hun meesters, bejaarde aanzienlijke javanen. Ook Teysmann spreekt 
in het Natuurk. Tijdschr. v.N.1. dl VIII, bl. 247 van de overvloedig 
op het Diëngplateau voorkomende poerwatjëng en de hooge ach- 
ting. waarin dit kruid bij de javanen staat; de wortel zou groote ver- 
sterkende krachten bezitten en een aftreksel ervan, met een zestal 
andere poerwasoorten, heilzaam zijn tegen alle ziekten en kwalen. 


Oenanthe javanica, DC. (Dasyloma javanica, Mig, 

Falcaria javanica, DC, Oenanthelaciniata, Zoll., 

O. stolonifera, Wall, Sium javanicum, Bl). 

Volksnamen. Mal.: Pijopo — Bat. : Batjarongi—Soend.: Bam- 

boeng, Tèspong—Jav.: Pampang alas, Pampoeng, Pangpoeng, 

Séladrèn. 

Zeer veranderlijk opgericht kruid, 0.10 tot 1 M. hoog, groeiend 

op drassige plaatsen, aan waterkanten en in zoetwaterpoelen tus- 
schen 10 en 2400 M. zeehoogte (Backer, Schoolflora). Volgens Hass- 
karl’s Nut No. 850 wordt het rauw bij de rijst gegeten. In Palembang 
werd het voor dat doel gecultiveerd aangetroffen. 


Foeniculum vulgare, Mill. 
Volksnamen. Venkel —Mal.: Adas, A. manis. 

Kruid, in de bergstreken van Midden- en Oost-Java gecul- 
tiveerd en bij Tosari overvloedig verwilderd. De vruchten worden 
in groote hoeveelheid verbruikt in de inlandsche geneeskunde, 
altijd in combinatie met poelasari, den geurigen bast van Alyxia 
stellata, R. & S., zoodat zij in de meeste gevallen zullen zijn te 
beschouwen als een middel om smaak en reuk der medicamenten 
te verbeteren (zie onder Alyxia stellata). Verder gebruiken de euro- 
peanen ze in gebak. In West-Java wordt zoo goed als uitsluitend uit 
Eng.-Indië afkomstige adas gebruikt; oostelijker treft men volgens 
Boorsma (Tijdschr. v.jlnl. Genees kundigen 1906, bl. 33) daarnaast ook 
de op Java — vooral in den Tengger — geteelde aan. De inheemsche 
adas is van veel minder kwaliteit dan de andere; de vruchten zijn 
slechts half zoo groot en bevatten niet meer dan 0.3 tot 1.340/) 
aetherische olie. Afdistilleeren van die olie heeft hier niet plaats. 

In het Museum: Vruchten, aeth. olie. 


Anethum graveolens, L. 
Volksnamen. Dille — Mal. : Endèr, in West- Java ook Adas. 
Opgericht, bij kneuzing zeer aromatisch riekend kruid, 0.40 tot 
1.20 M. hoog, inheemsch in het Middellandsche Zee-gebied, hier 
in de laagvlakte niet zelden aangeplant (Backer, Schoolflora). Te 
Batavia is het steeds op de pasars te vinden ; het wordt alslalab gege- 
ten en in de indische keuken gebruikt voor het kruiden van tafelzuur. 
De in den inlandschen drogerijhandel als adas sowa verkrijgbare 
vruchten worden aangevoerd van Eng.-Indië, doch volgens het 
Tijdschr. v. Inl. Geneeskundigen 1906, bl. 33, in de omgeving van 
Buitenzorg ook wel eens geteeld. Adas sowa is eenigszins scherp 
van smaak en bitter; zij wordt gebruikt voor inlandsch gebak 
en is een der bestanddeelen van de „boemboe” waarvan te Ba- 


228/6071. 


228/6109, 


PIMPINELLA — DAUCUS. 401 


tavia een alcoholvrije volksdrank wordt bereid, bekend onder 
den naam van bir (= bier). Zij heeft ook medicinaal gebruik: 
de daaromtrent te Batavia ingewonnen informatie's waren echter 
vaag; men sprak van gebruik tegen opgezetheid van de maag. 
De naam adas obat, die er ook wel aan gegeven wordt, duidt 
echter op uitgebreider medicinale toepassingen en misschien wor- 
den elders deze vruchten wel gebezigd in de plaats van venkel. 
In het Museum: Vruchten. 


Ligusticum acutilobum, S. & Z. 
Volksnamen. Mal.: Gantí. 

Voor den inlandschen drogerijhandel wordt ganti volgens Vor- 
derman (Geneesmiddelen I) aangevoerd van Japan en van Shanghai; 
het zijn ingedroogde, onregelmatig gevormde, doch in hoofdzaak 
ronde wortelstukken met een sterken geur van selderie. Een af- 
treksel ervan wordt ingenomen tegen duizeligheid en ook door 
inlandsche vrouwen wel gedronken om de bevalling te verlichten, 
wat van chineeschen oorsprong schijnt te zijn. Voorts wordt ganti 
verwerkt onder parêëm en bédak. De omstandigheid, dat in sa- 
mengestelde geneesmiddelen gantíi steedsvergezeld gaat van de 
insgelijks geurige poetjoek (Saussurea Lappa, Clarke), wekt het 
vermoeden, dat deze combinatie in den regel als smaakcorrigens 
wordt gebezigd. 


In het Museum: Wortels. 


Ferula spec. div. 

Duivelsdrek, in den inlandschen medicijnhandel bekend onder 
den naam van ingoe, gëtah inggoe of tahi inggoe, zooals Vorderman 
zegt in Geneesmiddelen 1, wordt via verschillende stations aange- 
voerd uit Zuid-West Azië. Het is de gomhars van bijna uitsluitend 
wildgroeiende Ferula-soorten, die gewonnen wordt door den wortel 
te kappen op het tijdstip, dat stilstand intreedt in den groei der 
planten; het uitvloeisel wordt na eenige dagen afgeschraapt—waar- 
na tevens de wond wordt ververscht—en blootgesteld aan de zon- 
newarmte om te verharden. Uitgebreider mededeelingen vindt men 
o.a. in Wiesner's Rohstoffe en de daar aangehaalde literatuur. 

In de inlandsche geneeskunde wordt duivelsdrek volgens den 
Catalogus Brusselsche Tentoonstelling 1910 met tamarinde toe- 
gediend tegen maagpijn en koliek. Dit werd mij te Batavia be- 
vestigd en ík vernam daar, dat het ook een middel is tegen wormen. 
Dr Boorsma deelde mij mede, dat aan duivelsdrek de kracht wordt 
toegeschreven kwade invloeden te weren, zoodat de toepassing 
meestal valt op het gebied van het bijgeloof. 

In het Museum: Duivelsdrek. 


228/6142. Daucus Carota, L. 


Wortelen worden op Java zoowel in de beneden- als in de boven- 
landen geteeld en zijn het geheele jaar door op de pasars verkrijg- 
baar. De cultuur, die niets opmerkenswaards biedt, wordt beschre- 
ven in Beknopte gegevens omtrent Cultuurgewassen No. 7, waar 
voor hier worden aanbevolen: Lange Hamburg, Halflange Caran- 
tan, Hollandsche korte roode, Halflange Lue en Parijsche eironde. 


402 


CORNACEAE. 


29/6151. Nyssa javanica, Wangerin (N. sessiliflora, Hook. f. 
& Th, Agathisanthes javanica, Bl). 
Volksnamen. Soend.: Hiroeng, Kapidêngkoeng—Jav.: Woe- 
roe gading —Mad.: Dhoewak manting. 

Woudreus, tot 50 M. hoog en 1.50 M. dik, met zuilvormigen, 
eenigszins hoekigen stam en zeer hoog aangezette kroon, ver- 
breid over het westelijk deel van den Maleischen Archipel, op 
Java verstrooid groeiend tusschen 100 en 1300 M. zeehoogte. 

Hout. Het hout is in de bergstreken in kolossale afmetingen, maar 
niet in groote hoeveelheden, te verkrijgen en wordt in West-Java 
door de inlanders bruikbaar voor huisbouw, doch niet zeer duur- 
zaam genoemd (K. & V.—V, bl. 96). Volgens Hasskarl’s Nut (No. 
358) is het sterk en wordt het gebruikt voor planken. 

Vruchten. De vruchten noemt Hasskarl eetbaar, doch zuur en niet lekker: 
volgens K. & V. daarentegen doen zij rijp niet onder voor mên- 
fêng (Baccaurea racemosa, Muell. Arg.), waaraan zij ook in smaak 
sterk herinneren. 

In het Museum: Hout. 


229/6154. Alangium begoniifolium, Baill. (Marlea begoniae- 
folia, Roxb., M. tomentosa, Endl., Styrax javani- 
cu mBL): 


Volksnamen. Soend.: Ki tjareuh. 

Boom, tot 15 M. hoog en 30 cM. dik, verbreid over de tropen 
der Oude Wereld, op Java verstrooid groeiend in de bergstreken. 
Het hout is volgens sommige inlanders zeer geschikt voor stelen 
van bijlen e.d. (K. & V.— V, bl. 82). 


229/6154. Alangium ebenaceum, Griff. (Marlea ebenacea, 
Clarke). 
Volksnamen. Mal.: Lidah kêrbaoe poetih. 
Boom (van het Mal. Schiereiland), 60 tot 100 voet hoog. Het hout, 
geel van kleur met rood hart, is sterk en duurzaam : het wordt ge- 
bruikt als bouwhout (Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten, bl. 72). 


2290/6154. Alangium nobile, Harms (Marlea nobilis, Clarke). 
Volksnamen. Mal. : Sétébal. 
Boom, als de vorige, 70 à 80 voet hoog, met hard, duurzaam 
hout, dat als bouwhout gebruikt wordt (Ridley, Mal. Timmer- 
houtsoorten, bl. 72). 


29/6154. Alangium spec. (nova ?). 
Volksnamen, Mal.: Kajoe manau. 

Meestal kromme boom, 15 à 18 M. hoog en 0.50 M. dik, in de 
Koeboestreken in het wild groeiend en vaak als vruchtboom aan- 
geplant. Het hout wordt wel eens onbewerkt gebruikt voor stijlen, 
doch het is niet duurzaam. De vruchten worden natuurlijk gegeten. 

In het Museum: Hout. 


OMERZLGHT 


EN 


NAAMREGISTERS, 


. 


And 


A RN 
RA k Load se 


en BEA 
A B it 

Vu Ma de Kk! 

Kb 


il 


/\ (Ke Dek LEN 


Mn VT 


OVERZICHT VAN DEEL III. 


EMBRYOPHYTA SIPHONOGAMA. 


2. Dicotyledoneae. 
Archichlamydeae (vervolg). 


129/GERANIACEAE 
130/OX ALIDACEAE 


132/LINACEAE 
134/ERYTHROXYLACEAE 


137/RUTACEAE 


138/SIMARUBACEAE 


139/BURSERACEAE 


Pelargonium/3928 


Oxalis/3936 
Biophytum/3937 
Averrhoa/3939 
Connaropsis/3940 


Linum/3945 
Ixonanthes/3950 


Erythroxylon3956 


Fagara/3991 
Evodia/3993 


Lunasia, 4000 
Ruta/4012 
Flindersia/4064 
Chloroxylon/4065 
Toddalia/4077 
Aecronychia/4079 
Glycosmis/4087 
Micromelum/4089 
Murraya/4090 
Clausena/4091 
Luvunga/4093 
Triphasia/4094 
Feronia/4098 
Aegle/4099 
Citrus/4100 


Samadera/4109 
Quassia/4114 
Eurycoma/4116 
Harrisonia/4117 
Brucea/4120 
Picrasma/41 21 
Soulamea/4126 


Protium/4137 
Canarium/4140 


spec. div. bl. 1. 


corniculata |. 

sensitivum 2. 

Bilimbi 2, Carambola 3. 
Griffithii 4, monophylla 4. 


usitatissimum 4. 
icosandra 5, reticulata 5. 


cuneatum 5, ecarinatum 6, nova- 
granatense 6. 


e 
celebicum 6, rhetsa 6, torva 7, 
spec. 7. 

latifolia 7, meliaefolia 8, sambuci- 
na 8, speciosa 8. 

amara O. 

chalepensis 9. 

amboinensis 9. 

Swietenia 9. 

aculeata 10. 

laurifolia 10. 

cochinchinensis 11. 

pubescens 11. 

exotica ÌÌ. 

excavata 12. 

eleutherandra 13. 

Aurantiola 13. 

elephantum 13, lucida 14. 
Marmelos 14. 

Aurantium 16, decumana 20, Hys- 
trix 21, japonica 22, medica 22, 
nobilis 23. 


indica 23. 
amara 24. 
longifolia 24. 
paucijuga 25. 
sumatrana 25. 
javanica 26. 
amara 26. 


javanicum 27. 

amboinense 28, balsamiferum 31, 
commune 28, decumanum 31, 
denticulatum 32, hirsutum 32, 
hispidum 32, littorale 33, micro- 
carpum 33, moluccanum 28, 
rostratum 34, serricuspe 34, syl- 


vestre 34, zephyrinum 35, spec. 36. 


139/Burseraceae (vervolg) 


140/MELIACEAE 


145/POLYGALACEAE 


146/DICHAPETALACEAE 
147/EUPHORBIACEAE 


II 


Santiria/4143 


Triomma/4148 
Boswellia/4149 
Commiphora/4151 
Garuga/4152 


Cedrela/4155 


Swietenia/4164 
Carapa/4166 
Melia/4175 
Azadirachta/4176 
Sandoricum/4178 
Dysoxylum/4179 


Chisocheton/4182 
Lansium/4183 
Amoora/4186 
Aglaia/4189 


Polygala/4273 


Xanthophyllum/4281 


Dichapetalum/4283 


Flueggea/4298 
Phyllanthus/4299 


Glochidion/4302 


Sauropus/4306 
Hemicyclia/4310 
Aporosa/4323 


Baccaurea/4324 


Antidesma/4327 


Bischofia/4337 
Cleistanthus/4343 
Bridelia/4345 


apiculata bl. 37, fasciculata 37, Grif- 
fithiüuú 37, laevigata 38. 
malaccensis 38. 

spec. 38. 

spec. 38. 

mollis 39, pinnata 39. 


celebica 39, febrifuga 40, odorata 
42, sinensis 42. 

macrophylla 44, Mahagoni 44. 
moluccensis 45, obovata 46. 
Azedarach 47, dubia 48. 

indica 49. 

indicum 50. 

acutangulum 51, alliaceum 52, 
amooroides 53, caulflorum 53, 
caulostachyum 54, costulatum 54, 
densiflorum 54, Heyneanum 55, 
macrocarpum 55, ramiflorum 55, 
velutinum 55, spec. 55. 
macrophyllus 56. 

domesticum 56. 

amboinensis 57, Aphanamixis 57. 
acida 58, argentea 58, canariifolia 
58, edulis 58, eusideroxylon 58, 
Forstenii 58, Ganggo 59, glabrata 
59, glabriflora 59, Griffithu 59, 
ignea 59, minahassae 60, odorata 


60, odoratissima 60. 


butyracea 61, glomerata 61, pani- 
culata 62. 
excelsum 62, lanceatum 63, obs- 
curum 63. 


timoriense 63. 


virosa 64. 

buxifolius 64, distichus 64, Em- 
blica 65, indicus 65, Niruri 66, 
Urinaria 66, virgatus 67. 
arborescens 67, borneense 67, 
brunneum 67, Kollmannianum 67, 
littorale 68, lucidum 68, micro- 
botrys 68, molle 68, obscurum 68, 
rubrum 69, zeylanicum 69. 
androgynus 70, rhamnoides 70. 
ovalis 70. 

arborea 71, aurea 71, ficifolia 71, 
frutescens 71, microcalyx 72, ni- 
gricans 72, Prainiana 72, sphaeri- 
dophora 72. 

brevipes 73, dulcis 73, javanica 
73, lanceolata 73, macrocarpa 73 
macrophylla 74, malayana 74 
minahassae 74, Motleyana 74 
multiflora 74, parviflora 74, race 
mosa 75, Wallichii 75. - 
Bunius 75, cuspidatum 76, Ghae- 
sembilla 76, neurocarpum 77, 
Rumphii 77, tetrandrum 77, tomen- 
tosum 77. 

javanica 77. 

myrianthus 79. 

glauca 79, minutiflora 79, pustula- 
ta 79, tomentosa 79. 


den 


Ee np 


147/Euphorbiaceae (vervolg) 


153/ANACARDIACEAE 


157/AQUIFOLIACEAE 


[Il 


Daphniphyllum/4347 
Croton/4348 


Claoxylon/4366 
Coelodepas/4317 
Podadenia/4381 
Trewia/4384 
Mallotus/4385 


Blumeodendron/4385a 
Alchornea/4388 
Macaranga/4400 


Acalypha/4407 


Plukenetia/4421 
Ricinus/4424 
Homonoia/4425 
Aleurites/4428 
Jatropha/4433 


Hevea/4436 
Elateriospermum/4438 
Manihot/4444 
Galearia/4445 
Codiaeum/4454 
Endospermum/44170 


Excoecaria/4418 


Homalanthus/4480 
Pimeleodendron/4481 
Sapium/4483 
Hura/4493 
Euphorbia/4498 


Ptychopyxis/4524 


Buchanania/4543 
Mangifera/4545 


Anacardium/4546 
Gluta/4547 
Swintonia;4548 
Melanorrhoea/4549 
Bouea/4550 


laurinum bl. 80. 
argyratus 80, Griffithii 80, Tiglium 
80. 


indicum 82, longifolium 82. 
bantamense 82. 

javanica 83. 

nudiflora 83. 

Blumeanus 83, cochinchinensis 83, 
floribundus 83, moluccanus 84, 
philippinensis 84. 

Tokbrai 85, spec. 85. 

rugosa 86, villosa 86, Zollingeri 86. 
bancana 86, gigantea 86, rhizinoides 
87, subfalcata 87, Tanarius 87. 
boehmerioides 87, Caturus 88, fruti- 
cosa 88, hispida 88, indica 89, 
spec. 89. 

corniculata 89. 

communis 89. 

riparia 04. 

moluccana 94, trisperma 96. 
Curcas 98, gossypifolia 100, multi- 
fida 100. 

brasiliensis 101. 

Tapos 102. 

Glaziovii 103, utilissima 104. 
filiformis 112. 


‘variegatum 112. 


malaccense 113, moluccanum 113, 
ovalifolium 114, spec. 114. 
Agallocha 115, baccata 117, bicolor 
17e 

populneus 118. 

amboinicum 118. ' 

indicum 119, sebiferum 120. 
crepitans 120. 

antiquorum 121, neriifolia 121, pi- 
lulifera 122, prostrata 123, pulcher- 
rima 123, Tirucalli 124, trigona 
124. 

costata 125. 


florida 125, sessihifolia 125. 
caesia 125, Curtisii 126, foetida 
126, indica 126, lagenifera 129, 
odorata 129, spec. 129. 
occidentale 129, 

Renghas 132. 

spicifera 133. 

Maingayi 133. 

Burmanica 133, macrophylla 134. 


Koordersiodendron/4551 celebicum 134, pinnatum 135. 


Spondias/4552 
Dracontomelum/4556 
Odina/4563 
Pentaspadon/4569 
Campnosperma/4578 


Rhus/4594 
Semecarpus/4603 


llex/4614 


dulcis 135, lutea 135, mangifera 
136. 

celebicum 136, mangiferum 136, 
spec. 137. 

Wodier 137. 

Motleyi 138. 

auriculatum 139, macrophyllum 
139, oxyrhachis 140. 

semialata 140, vernicifera 140. 


heterophylla 142. 


paraguayensis 143, pleiobrachiata 
145. 


158/CELASTRACEAE 


159/HIPPOCRATEACEAE 


161/STAPHYLEACEAE 


162/ICACINACEAE 


163/ACERACEAE 
165/SAPINDACEAE 


166/SABIACEAE 


168/BALSAMINACEAE 


169/RHAMNACEAE 


170/VITACEAE 


I7I/ELAEOCARPACEAE 


173/GONYSTYLACEAE 


IV 


Euonymus/4618 
Celastrus/4625 
Kurrimia/4632 


Hippocratea/4661 
Salacia/4662 


Turpinia/4666 


Platea/4678 
Stemonurus/4684 
Urandra/4685 
Cardiopteris/4718 


Acer/4720 


Cardiospermum/4726 
Allophylus/4734 
Sapindus/4739 
Erioglossum/4742 
Aphania/4743 
Otophora/4749 
Schleichera/4767 
Euphoria/4773 
Litchi/4776 
Xerospermum/4778 
Nephelium/4779 


Pometia/4780 


Guioa/4803 
Arytera/4819 
Mischocarpus/4820 
Dodonaea/4831 
Ganophyllum/4838 
Harpullia/4841 
Cubilia/4849 


Meliosma/4851 
lmpatiens/4856 


Ventilago/4858 
Zizyphus/4861 
Colubrina/4882 
Alphitonia/4889 
Gouania/4902 


Vitis/4909 


Leea/4919 


Elaeocarpus/4921 


Sloanea/4922 
Gonystylus/4936 


javanicus bl. 145, 
paniculata 145. 
paniculata 146. 


Glaga 146, indica 146. 
grandiflora 146, macrophylla 146 


pomifera 147. 


latifolia 147. 

scorpioides 148. 
corniculata 148. 
moluccana 148. 


niveum 148. 


Halicacabum 149. 

Cobbe 149. 

Rarak 149. 

edule 151. 

paucijuga 151. 

alata 152, amoena 152. 

trijuga 152. 

Longana 159, malaiensis 160. 
chinensis 160. 

muricatum 160, Noronhianum 160. 
costatum 161, eriopetalum 161, 
hamulatum 161, lappaceum 161, 
malaiense 162, mutabile 162. 
alnifolia 163, pinnata 163, tomen- 
tosa 163, spec. 164. 

pubescens 164. 

httoralis 164. 

sundaicus 164. 

viscosa 165. 

falcatum 165. 

thanatophora 165. 

Rumphii 165. 


nitida 166. 
Balsamina 166, platypetala 167. 


maderaspatana 167. 
calophylla 167, Jujuba 167. 
asiatica 168. 

excelsa 168. 

leptostachya 169. 


adnata 169, arachnoidea 170, com= 
pressa 170, discolor 171, flexuosa 
171, geniculata 171, lanceolaria 
171, Landuk 171, Lawsoni 172, 
nodosa 172, papillosa 172, poly- 
thyrsa 172, gquadrangularis 173, 
guadricornuta 173, repens 173, 
trifolia 174, vinifera 174, spec. 
div. 175. 

aculeata 176, aequata 176, angulata 
176, rubra 177, sambucina 177. 


edulis 177, floribunda 178, Gani- 
trus 178, glabra 180, grandiflora 
180, macrophylla 181, Mastersi 181, 
obtusa 181, oxypyrena 182, pedun- 
culata 182, stipularis 182, Valetonii 
182, spec. div. 182. 

Sigun 183. 


bancanus 183. 


174/TILIACEAE 


175/MALVACEAE 


177/BOMBACACEAE 


178/STERCULIACEAE 


180/DILLENIACEAE 


182/OCHNACEAE 


V 


Berrya/4938 
Pentace/4944 
Corchorus/4953 


Trichospermum/4962 
Schoutenia/4963 
Grewia/4966 


Diplophractum/4971 
Columbia/4972 
Triumfetta/4975 


Abutilon/4983 


Wissadula/4985 
Sida/ 4998 
Urena/5006 
Hibiscus/5013 


Abelmoschus/5014 


Thespesia/5018 
Gossypium/5020 


Bombax/5024 


Ceiba/5026 
Durio/5038 


Lahia/5038 
Neesia/5040 
Boschia/5041 
Coelostegia/5042 


Pentapetes/5049 
Melochia/5057 
Commersonia/5061 


Abroma/5067 
Theobroma/5068 
Guazuma/5069 
Pterospermum/5080 
Helicteres/5081 


Kleinhovia/5082 
Sterculia/5083 


Tarrietia/5087 


Cola/5091 
Heritiera/5092 


Tetracera/5098 
Dillenia/5106 


Ouratea/5113 


Ammonilla bl. 185. 

polyantha 185. 

acutangulus 185, capsularis 185, 
olitorius 185. 

javanicum 187. 

Buurmanni 187, ovata 187. 
acuminata 188, celtidifolia 188, eri- 
ocarpa 188, excelsa 188, laevigata 
189, paniculata 189, salutaris 189. 
auriculatum 190, subobovatum 190. 
javanica 190. 


rhomboidea 191. 


crispum 191, hirtum 192, indicum 
192. 

contracta 192. 

acuta 193, rhombifolia 193. 
lobata 194. 

cannabinus 196, celebicus 198, 
decaspermus 198, grewiaefolius 198, 
macrophyllus 198, mutabilis 199, 
radiatus 199, Rosa-sinensis 200, 
Sabdariffa 202, similis 202, surra- 
tensis 203, tiliaceus 203, venustus 
205. 

esculentus 205, Manihot 205, 
moschatus 206. 

Lampas 207, populnea 207. 
obtusifolium 208, spec. div. 215. 


insigne 219, malabaricum 219, 
Valetonii 220. 

pentandra 221. 

Oxleyanus 227, testudinarius 227, 
zibethinus 227, 

kutejensis 229. 

altissima 229. 

Griffithii 230. 

Griffithii 230. 


phoenicea 230. 

umbellata 230. 

echinata 231. 

augusta 232, fastuosa 232, mollis 
2398 

Cacao 233. 

ulmifolia 233. 

acerifolium 234, celebicum 235, 
javanicum 235. 

hirsuta 235, Isora 236, viscida 236. 
hospita 236. 

campanulata 238, foetida 238, 
javanica 239, macrophylla 240, 
scaphigera 240, urceolata 240. 
javanica 241, Riedeliana 241, simpli- 
cifolia 241, sumatrana 241. 

nitida 241. 

littoralis 242. 


amboinensis 244, Assa 243, hebe- 
carpa 243, moluccana 244. 

aurea 244, excelsa 245, indica 245, 
meliosmaefolia 246, ochreata 246, 
pulchella 246. 


sumatrana 246. 


186/ THEACEAE 


187/GUTTIFERAE 


188/DIPTEROCARPACEAE 


194/BIXACEAE 
198, VIOLACEAE 


VI 


Archytaea/5145 
Camellia/5147 
Gordonia/5148 
Haemocharis/5149 


Schima/5150 
Pyrenaria/5151 
Ternstroemia/5153 
Adinandra/5156 


Eurya/5157 
Tetramerista/5161 


Cratoxylon/5169 


Mesua/5175 
Mammea/5176 
Ochrocarpus/5177 
Calophyllum/5178 


Garcinia/5199 


Dipterocarpus/5211 


Anisoptera/5212 


Dryobalanops/5213 
Hopea/5215 


Shorea/5217 


Parashorea/5218 
Isoptera/5219 
Balanocarpus/5220 
Vatica/5223 


Bixa/5249 


Rinorea/5262 
Viola/5274 


alternifolia bl. 246. 

minahassae 246, theifera 247. 
excelsa 249. 

amboinensis 250, integerrima 250, 
ovalis 250. 

bancana 250, Noronhae 251. 
acuminata 252. 

macrocarpa 252. 

Brefeldii 252, dumosa 252, lam- 
ponga 252. 

japonica 253. 

glabra 253. 


Blancoi 253, celebicum 254, clan- 
destinum 254, cuneatum 254, for- 
mosum 254, glaucum 255, polyan- 
thum 255, racemosum 255. 

ferrea 255. 

americana 256. 

ovalifolius 257. 

amoenum 257, canum 257, Hass- 
karlii 257, Inophyllum 258, lani- 
geram 26f, pulcherrrmum 261, 
sclerophyllum 261, Soulattri 261, 
venulosum 262, Wallichianum 262. 
atroviridis 262, bancana 263, cele- 
bica 263, cornea 264, dioica 264, 
duleis 264, Griffithii0 265, Hombro- 
niana 265, lateriflora 265, macro- 
phylla 265, Mangostana 266, nervosa 
267, nigro-lineata 267, parvifolia 
268, picrorhiza 268, sizygiifolia 
269, spec. 269. 


balsamifera 271, bancanus 273, cri- 
nitus 273, gracilis 273, grandiflo- 
rus 273, lampongus 273, marginatus 
274, pilosus 274, pubescens 274, 
Tampurau 274, trinervis 274. 
costata 215, Curtisii 215, margi- 
nata 275. 

arorrmatica 276. 

fagifolia 290, Mengarawan 291, 
odorata 292. 

acuminata 296, aptera 296, Balange- 
ran 297, ciliata 298, collina 299. 
Curtisii 299, furfuracea 209, glau- 
ca 300, Guiso 301, Gysbertsiana 
301, Koordersii 303, lepidota 304, 
leprosula 304, macroptera 305, 
Maranti 305, Martiniana 306, mate- 
rialis 306, parvifolia 306, rigida 306, 
scaberrima 306, selanica 306, sericea 
308, Singkawang 308, stenoptera 
308, Teysmanniana 309, utilis 310. 
lucida 310, stellata 310. 
borneense 310. 

spec. 311. 

cinerea 312, lamponga 313, moluc- 
cana 313, Rassak 313, Teysmannia- 
na 314. 


Orellana 314. 


javanica 316. 


odorata 316. 


VII 


199/FLACOURTIACEAE Hydnocarpus/5290 
Pangium/5294 
Homalium/5313 


Flacourtia/5327 


Osmelia/5340 


203/PASSIFLORACEAE Àdenia/5370 
Modecca/5370 
Passiflora/5372 


205/CARICACEAE Carica/5377 


207/DATISCACEAE Tetrameles/5393 
Octomeles/5394 


208/BEGONIACEAE Begonia/5397 


210/CACTACEAE Opuntia/5417 
Peireskia/5421 


214/THYMELAEACEAE Aquilaria/5430 
Gyrinopsis/5431 
Phaleria/5433 
Linostoma/5440 
Wikstroemia/5446 
Daphne/5455 


215/ELAEAGNACEAE Elaeagnus/5472 


216/LYTHRAGEAE Woodfordia/5477 
Pemphis/5481 
Lagerstroemia/5493 


Lawsonia/5494 
217/SONNERATIACEAE Sonneratia/5497 

Duabanga/5498 
217a/CRYPTERONIACEAE Crypteronia/5499 
218/PUNICACEAE Punica/5501 
219/LECYTHIDACEAE Planchonia/5503 

Barringtonia/5506 


Chydenanthus/5507 


220/RHIZOPHORACEAE Gynotroches/5521 
Ceriops/5522 / 
Rhizophora/5523 
Carallia/5525 
Bruguiera/5526 


Pellacalyx/5527 
Anisophyllea/5534 
Combretocarpus/5535 


221/COMBRETACEAE Combretum/5538 


Quisqualis/5541 
Terminalia/5544 


Lumnitzera/5550 
222/MYRTACEAE Rhodamnia/5554 
Psidium/5559 


Decaspermum/5562 
Rhodomyrtus/5563 
Pimenta/5566 


heterophylla bl. 316. 

edule 317. 

foetidum 320, frutescens 321, Mi- 
nahassae 321, propinguum 321, 
tomentosum 321. 

Cataphracta 321, inermis 321, Ra- 
montchi 322, Rukam 322. 
celebica 322, Maingayi 322. 


cordifolia 323. 

singaporeana 323. — 

edulis 323, foetida 323, quadrangu- 
laris 324. 


Papaija 324. 
nudiflora 327. 


moluccana 328, sumatrana 328. 
tuberosa 328. 


spec. 329. 
Bleo 329, 


malaccensis 330. 

spec. 333. 

capitata 333. 

scandens 333. 

Candolleana 333, tenuiramis 333. 
composita 334. 


spec. 334. 


floribunda 334. 

acidula 335. 

hexaptera 335, speciosa 335. 
alba 336. 


acida 337, alba 338. 


moluccana 339. 

Griffithii 339, paniculata 339. 
Granatum 340. 

valida 341. 


acutangula 341, insignis 341, ra- 
cemosa 342, speciosa 342, spicata 
343. 

excelsus 343. 


axillaris 346. 

spec. div. 346. 

conjugata 348, mucronata 349. 
lucida 349. 
caryophylloides 350, eriopetala 350, 
gymnorhiza 351, parviflora 352. 
Saccardianus 352. 

disticha 352. 

Motleyi 352. 


sundaicum 353, trifoliatum 353. 
indica 353. 

arborea 355, belerica 355, Catappa 
356, javanica 351, sumatrana 357. 
littorea 358, racemosa 358. 


trinervia 358. 

Cattleyanum 359, Guajava 350, 
pumilum 361. 

paniculatum 361. 


tomentosa 361. 
acris 361, officinalis 362. 


222/Myrtaceae (vervolg) 


223/MELASTOMATACEAE 


224, OENOTHERACEAE 


VIII 


Eugenia/5578 


Metrosideros/5588 
Xanthostemon/5594 
Tristania/5596 


Eucalyptus/5598 
Leptospermum/5599 
Melaleuca/5603 
Baeckea/5612 
Aphanomyrtus/561 2a 


Melastoma/5650 
Ochthocharis/5704 
Marumia/5736 
Medinilla/5741 


Astronia/5171T 
Memecylon/5788 


Jussieua/5791 
Trapa/5829 


225/HALORRHAGIDACEAE Myriophyllum/5834 


227/ARALIACEAE 


228/UMBELLIFERAE 


229/CORNACEAE 


Gunnera/5836 


Boerlagiodendron/5845 


Osmoxylon/5846 
Trevesia/5847 
Schefflera/5852 
Polyscias/5859 


Nothopanax/5864 


Hydrocotyle/5893 
Centella/5894 
Eryngium/5923 
Coriandrum/5953 
Cuminum/6002 
Apium/6004 
Petroselinum/6006 
Carum/6020 
Pirnpinella/6033 
Oenanthe/6046 
Foeniculum/6062 
Anethum/6063 
Ligusticurm/6071 
Ferula/6109 
Daucus/6142 


Nyssa/6151 
Alangium/6154 


acuminatissima bl. 362, aquea 363, 
argutata 363, aromatica 363, Clavi- 
myrtus 367, conglomerata 367, 
cuprea 367, cymosa 367, densiflora 
368, domestica 368, fastigiata 368, 
filiformis 369, grandis 369, Jam- 
bolana 369, jamboloides 371, Jam- 
bos 371, javanica 311, lepidocarpa 
371, lineata 372, Michelii 372, 
microcyma 372, operculata 373, 
polyantha 373, polycephala 374, 
spicata 374, subglauca 374, Suringa- 
riana 375, varüfolia 375, spec. 
div. 315. 

vera 376. 

celebicum 377. 

Maingayi 377, merguensis 317, obo- 
vata 317, sumatrana 378, spec. 378. 
alba 378, deglupta 379, saligna 379. 
amboinense 380. 

Leucadendron 380. 

frutescens 386. 

tetraquetra 387. 


spec. div. 387. 

borneensis 388. 

muscosa 388. 

crispata 388, Hasseltii 389, radicans 
389. 

papetaria 389, spectabilis 389. 
garcinioides 390. _ 


angustifolia 390. 
bicornis 390, quadrispinosa 390. 


brasiliense 391. 
macrophylla 391. 


palmatum 391. 

amboinense 302. 

sundaica 392. 

elliptica 392. 
fruticosa 392, nodosa 393, Rum- 
phiana 393. 

cochleatum 393. 


javanica 394, sibthorpioides 394. 
asiatica 395. 

foetidum 396. 

sativum 396. 

Cyminum 397. 

graveolens 397. 

sativum 398. 

copticum 398, Roxburghianum 399. 
alpina 399. 
javanica 400. 
vulgare 400. 
graveolens 400. 
acutilobum 401. 
spec. 401. 
Carota 401. 


javanica 402. 
begoniifolium 402, ebenaceum 402. 
nobile 402, spec. 402. 


hen a rd 


Register der wetenschappelijke namen. 


De als geldend aangenomen namen zijn vet, de synoniemen gespa- 
tieerd gedrukt. De vet gedrukte getallen verwijzen naar de bladzijde waar de 
plant is behandeld, de cursief gedrukte naar de bladzijde waar zij in het voorbij- 
gaan wordt genoemd. De namen der familie's worden gevolgd door het nummer 
tusschen (__) overeenkomstig Genera Siphonogamarum van De Dalla Torre en 
Harms, de namen der geslachten door het nummer der familie en dat van het 
geslacht overeenkomstig hetzelfde werk (met terzijdestelling van het supplement). 


Abelmoschus 1175/5014. 
A. esculentus, Moench 205. 
A. Manihot, Medik. 205. 
A. moschatus, Medik. 156, 206. 
Abroma 178/5067. 
A. augusta, L. 232. 
A. denticulata, Mig. 232. 
A. fastuosa, R.Br. 232. 
A. mollis, DC. 233. 
Abutilon 175/4983. 
Avicennae, Gaertn. 192. 
crispum, Sw, 191. 
hirtum, Sw. 192. 
graveolens, W.& A. 192. 
hirsutum, Rumph. 192. 
indicum, Sw. 192. 
laeve, Rumph. 192. 
calypha 147/4407. 
boehmerioides, Mig. 87. 
Caturus, Bl. 88. 
fruticosa, Forsk. 88. 
grandis, Benth. 89. 
hispida, Burm. 88. 
indice, L. 89. 
stipulacea, Klotsch 89. 
Heat 163/4720. 
A. niveum, Bl. 148. 
ACERACEAE (163). 
Achyranthes aspera, L. 66. 
Acorus calamus, L. 41. 
Acronychia 137/4079. 
A. arborea, Bl. 10. 
A. laurifolia, Bl. 10. 
Actinophora 1174/2963. 
A. fragrans, R. Br. 187. 
Adambea glabra, Lamk 335. 
Adelia neriifolia, Roth. 94. 
Adenia 203/5370. 
A. cordifolia, Engl. 323. 
Adenocrepis javanica, Bl. 73. 


DD 


Adenostemma viscosum, Forst. 66. 


Adinandra 186/5156. 


Adinandra Brefeldii, Kds 252. 
cyrtopoda, Mig. 252. 
dumosa, Jack 252. 

glabra, Miq. 252. 
lamponga, Mig. 252. 
stylosa, Mig. 252, 
trichocoryna, Korth. 252. 
Wedle 137/4099. 

A. Marmelos, Corr. 14. 
Agallochum malaccensis, Rumph. 
A. spurium, Rumph. 184. 330. 
Agathisanthes javanica, Bl. 402. 
pens 140/4189. 

acida, K. & V. 58. 
argentea, Bl. 58. 
canariifolia, Kds 58. 
Diepenhorstii, Mig. 59. 
edulis, A. Gray 58. 
eusideroxylon, K.& V. 58. 
Forstenii, Mig. 58. 
Ganggo, Mig. 59. 

glabrata, 7. & B. 59. 
glabriflora, Hiern 59. 
Griffithii, Kurz 59. 

ignea, Val. 59. 
minahassae, Kds 59. 
odorata, Lour. 59, 248. 
odoratissima, Bl. 59. 
NE 229/6154. 

A. begoniifolium, Baill. 402. 
A. ebenaceum, Griff. 402. 

A. nobile, Harms 402. 

A. spec. 402. 

Alchornea 147/4388. 

A. rugosa, Muell. Arg. 86. 

A. villosa Muell. Arg. 86. 

A. Zollingeri, Hassk. 86. 
Aleurites 147/4428. 

cordata, R.Br. 98. 

Fordii, Hemsley 97. 
moluccana, Willd. 94. 
montana, Wilson 97. 


PrPPPrE 


dddddddddddedde 


deels 


Aleurites triloba, Forst. 94. 
A. trisperma, Blanco 96. 


Alliaria, Rumph. 52. 
Allophylus 165/4734. 
A. Cobbe, Bl. 149. 


A. javensis, Bl. 149. 

Alphitonia 1169/4889. 

A. excelsa, Reiss. 168. 

Alsodeia javanica, Hassk. 316. 

Alstonia scholaris, R. Br. I/9, 

Alyxia stellata, R. & S. 156. 

Ämara litorea, Rumph. 168. 

Amoora 1140/4186. 

A. amboinensis, Mig. 57. 

A. Aphanamixis, Roem. & Schult. 57. 

Ampacus latifolius, Rumph. 7. 

Ampelocissus arachnoidea, 
Planch. 170. 

A. thyrsiflora, Bl. 172. 

Ampelopsis indica, Bl. 170. 

Amyris dentata, Willd. 27. 

Ar SP riortiam es Derde 

ANACARDIACEAE (153). 

Anacardium 1153/4546. 

A. occidentale, L. 129. 

Anethum 228,6063. 

A. graveolens, L. 401. 

Anisophyllea 220/5534. 

A. disticha, Baill. 352. 

Anisoptera 188/5212. 

A. costata, Korth. 275. 

A. Curtisii, Dyer 275. 

A.” marginata, Korth. 275. 

Anisum moluccanum, Rumph. 7. 

Antidesma 147/4327. 

Bunius, Spreng. 75. 

cuspidatum, Muell. Arg. 76. 

Ghaesembilla, Gaertn. 76. 

neurocarpum, Mig. 77. 

paniculatum, Roxb. 76. 

Rumphii, Tulasn. 77. 

salaccense, Zoll. & Mor. 77. 

tetrandrum, Bl. 77. 

tomentosum, Bl. 77. 

Aparisthmium javense, Hassk. 86. 

Aphanamixis 140/4185. 

A. grandifolia, Bl. 57. 

Aphania 165/4743. 

A. paucijuga, Radlk. 151. 

Aphanomyrtus 222/5612a. 

A. tetraquetra, Val. 387. 

Apium 228/6004. 

A. graveolens, L. 397. 

Aporosa 147/4323. 

arborea, Muell. Arg. 71. 

aurea, Hook. f. 71. 

campanulata, J. J. Sm. 72. 

ficifolia, Baill. 71. 

frutescens, Bl. 71. 

fruticosa, Muell. Arg. 71. 

microcalyx, Hassk. 72. 

nigricans, Hook. f. 72. 

Prainiana, Hook. f. 72. 

sphaeridophora, Merr. 72. 

Apoterium Sulatri, Bl. 261. 

AQUIFOLIACEAE (157). 


Alseen 


Pr>rr>rrr> 


Fan een 214/5430. 

Agallocha, Roxb. 184, 330. 
bancana, Mig. 183. 

hirta, Ridley 330. 
macrophylla, Mig. 183. 
malaccensis, Lamk 156, 330. 
Moszkowskii, Gilg 330. 
ARALIACEAE. (227). 

Arbor alba, Rumph. 381. 

Arbor excoecans, Rumph. 115. 
Arbor Nussalavica, Rumph. 53. 
Arbor Pinguis, Rumph. 118. 
Arbor Radulifera, Rumph. 9. 
Arbor Regis, Rumph. 13. 
Arbor vernicis, Rumph. 132. 
Arbor versicolor, Rumph. 379. 
Archytaea 1186/5145. 

A. alternifolia, Szysz. 246. 

A. WVahlii, Chois. 246. 

Arytera 1165/4819. 

A. littoralis, Bl. 164. 

A. silaka, Mig. 164. 

Astronia 223/5777. 

A. papetaria, Bl. 389. 

A. spectabilis, Bl. 389. 

Atunus litorea, Rumph. 242. 
Aurantium acidum, Rumph. 17. 
A. pumilum madurense, Rumph. 
À. sinense, Rumph. 16, 17. fris 
A. verrucosum, Rumph. 17. 
Averrhoa 1130/3939, 

A. Bilimbi, L. 2. 

A. Carambola, L. 3. 

Avicennia officinalis, L. 344. 
Azadirachta 1140/4176. 

A. indica, Juss. 48, 49. 


Drrpr> 


Baccaurea 1147/4324. 

brevipes, Hook. f. 73. 
dulcis, Muell. Arg. 73. 
javanica, Muell. Arg. 73. 
lanceolata, Muell. Arg. 73. 
macrocarpa, Muell. Arg. 73. 
macrophylla, Muell. Arg. 74. 
malayana, King 74. 
minahassae, Kds 74. 
Motleyana, Muell. Arg. 74. 
multiflora, Burck 74. 
parviflora, Muell. Arg. 74. 
racemosa, Muell. Arg. 75. 
Wallichii, Hook. f. 75. 
Baecken 222/5612. 

B. frutescens, L. 385, 386. 
Balanocarpus 1188/5220. 

B. Heymii, King 31. 

B. maximus, King 31. 

B. Wrayi, King 311. 
Balsamina lafifolia, Bl. 167. 
BALSAMINACEAE (168). 
Bern 219/5506. 
acutangula, Gaertn. 341. 
alba, Hassk. 342. 

excelsa, Bl. 343. 

insignis, Mig. 341. 
racemosa, Bl. 341. 


PERRE RER 


PERRE 


ar hein eeen Se nn in cd ne ed ke 
7 dn rn dn oden 


Barringtonia rubra, Bl. 341. 
B. speciosa, Forst. 342. 

B. spicata, Bl. 341, 343. 

B. Vriesei, T. & B. 343. 
Begonia 208/5397. 

B. tuberosa, Lamk 328. 
BEGONIACEAE (208). 

Berrya 1174/4938. 

B. Ammonilla, Roxb. 185. 
Bilacus, Rumph. 14. 
Bintangor maritima, Rumph. 258. 
Biophytum 130/3937. 

B. sensitivum, DC. 2. 
Bischofia 147/4337. 

B. javanica, Bl. 77, 315. 

Bixa 1194/5249. 

Be Orellana, L. 250, 314, 375. 
BIXACEAE (194). 
Blackwellia tomentosa, Vent. 321. 
Blimbingum teres, Rumph, 2. 
B. silvestre, Rumph. 177. 
Blumeodendron 147/4385a. 

B. Tokbrai, J. J. Sm. 85. 

B. spec. 85. 

Boa massi, Rumph. 166. 
Boerlagiodendron 227/5845. 

B. palmatum, Harms 391. 
BOMBACACEAE (177). 
Bombax 1177/5024. 

B. insigne, Wall. 219. 

B. malabaricum, DC. 219. 

B. Valetonii, Hochr. 220. 
Borassus flabellifer, L. 153. 
Boschia 177/5041. 

B. Griffithii, Mast. 230. 
Boswellia Carteri, Bird 38. 
Bouea 1153/4550. 

B. Burmanica, Griff. 133. 

B. macrophylla, Griff. 134. 

B. microphylla, Griff. 133. 
Bridelia 1147/4345. 

B. glauca, Bl. 79. 

B. lanceolata, Kurz 79. 

B. minutiflora, Hook. f. 79. 

B. multiflora, Zipp. 79. 

B. pustulata, Hook. f. 79. 

B. stipularis, Bl. 80. 

B 


B. sumatrana, Roxb. 25. 
Bruguiera 220/5526. 
caryophylloides, Bl. 350. 
cylindrica, Bl. 350. 
eriopetala, W. & A. 345, 350. 
gymnorhiza, Lamk 345, 351. 
oxyphylla, Mig. 350. 
parviflora, W. & A. 352. 
Rheedii, Bl. 350. 
Rumphii, Bl. 351. 
uchanania 153/4543. 
arborescens, Bl. 125. 
auriculata, Bl. 139. 
bancana, Mig. 125. 
florida, Schauer 125. 
lucida, Bl. 125. 
macrophylla, Bl. 139. 


WEEKE 


ERE 


Xl 


Buchananiaoxyrhachis, Miq.140. 
B. racemiflora, Mig. 139. 

B. sessilifolia, Bl. 125. 

Bunius agrestis, Rumph. 77. 

B. sativa, Rumph. 75. 
BURSERACEAE (139). 

Butea monosperma, Taub. 159. 
Butonica Rumph. 342. 

B. terrestris alba, Rumph. 342. 
B. terrestris rubra, Rumph. 342. 


CACTACEAE (210). 
Caesalpinia Sappan, £. 100. 
Cajanus Cajan, Millspaugh 159. 
Czalophyllum 187/5178. 
amoenum, Wall. 257. 
bancanum, Mig. 261. 
canum, Hook. f. 257. 
dasypodum, Mig. 257. 
Diepenhorstii, Mig. 261. 
gracile, Mig. 261. 
Hasskarlii, 7. & B. 257. 
Inophyllum, L. 258. 
javanicum, Mig. 262. 
lanigerum, Miq. 261. 
plicipes, Miq. 261. 
pulcherrimum, Wall. 261. 
sclerophyllum, Vesque 261. 
Soulattri, Burm. 261. 
spectabile, Willd. 261. 
venulosum, Zoll. & Mor. 262. 
_ Wallichianum, Pleanch. 262. 
Camellia 186/5147. 
C. japonica, L. 249. 
C. minahassae, Kds 246. 
C. theifera, Dyer 246. 
Camirium Rumph. 96. 
Campnosperma 153/4578. 
C. auriculatum, Hook. f. 139. 
C. macrophyllum, Hook. f. 139. 
C. oxyrhachis, Engl. 140. 
Camunium amboinense, Rumph. 
C. japonense, Rumph. 12. 12. 
C. javanicum, Rumph. 12. 
C. sinense, Rumph. 60. 
C. vulgare, Rumph. 12. 
Canariopsis glabra, Mig. 31. 
Canarium 139/4140. 
amboinense, Hochr. 28. 
balsamiferum,. Willd. 31. 
commune, L. 28. 
decumanum, Gaertn. 31. 
decumanum, Rumph. 31. 
denticulatum, Bl. 32. 
eupteron, Mig. 275. 
hirsutum, Willd. 32. 
hispidum, Bl. 32. 
littorale, Bl. 33. 
luzonicum, Mig. 29. 
microcarpum, Willd. 33, 36. 
moluccanum, Bl. 28. 
nigrum, Rumph. 34. 
odoriferum hirsutum, Rumph. 
32. 
odoriferum leve, Rumph. 31. 


noonnnancaaanaaon 


eeserslelrigkekekeleleigiekekeng 


Canarium ovatum, Engl. 30. 
pachyphllyum, Perkins 30. 
rostratum, Zipp. 34. 
serricuspe, Mig. 34. 


sylvestre, Gaertn. 34. 
vulgare, Rumph. 28. 
zephyrinum, Rumph. 35. 
spec. 36, 156. 


aaoaanan 


Caakame brasiliensis, Perini 200. 
Capellenia moluccana, T. & B. 113. 


Carallia 220/5525. 


C. confinus, Bl. 349. 

C. integerrima, DC. 349. 
C. lucida, Roxb. 349. 

C. multiflora, Mig. 349. 


Carapa 1140/4166. 

C. moluccensis, Lamk 45. 

C. obovata, Bl. 45, 46, 51. 

C. procera, DC. 46. 
Cardiopteris 162/4718. 

C. moluccana, Bl. 148. 
Cardiospermum 165/4726. 

C. Halicacabum, L. 149. 

C. microcarpum, H.B.K. 149. 
Carica 205/5377. 

CrmPapavar ln 0IM2053248 
CARICACEAE (205). 
Carthamus tinctorius, L. 228. 
Carum 228,6020. 

C. copticum, Benth. 398. 

C. Roxburghianum, Benth. 399. 


Carumbium amboinicum, Mig. 118. 


C. populifolium, Reinw. 118. 
Caryophyllaster alter albus, 


Rumph. 361. 


C. litoreus, Rumph. 165. 
Caryophyllum, Rumph. 363. 
C. silvestre, Rumph. 366. 


Caryophyllus aromaticus, L. 363. 


Cassambium Rumph. 152. 
Cassuvium Rumph. 130. 

C. silvestre, Rumph. 143. 
Cattimarus, Rumph. 237. 
Cauda felis, Rumph. 88. 

C. felis agrestis, Rumph. 89. 
Cayratia carnosa, Gagnep. 174. 
C. geniculata, Gagnep. 171. 
Cedrela 140/4155. 

australis, F. v. Muell. 42, 
celebica, Kds 39. 
febrifuga, Bl. 40. 
odorata, L. 42. 

serrata, Royle 42. 
serrulata, Mig. 42. 
sinensis, Juss. 42. 

Toona, Roxb. 42. 

Ceiba 177/5026. 

C. pentandra, Gaertn. 221. 
CELASTRACEAE (158). 
Celastrus 158/4625. 

C. paniculata, Thunb. 145. 
Celtis cinnamomea, Lindl 156. 
Centella 228/5894. 

C. asiatica, Urban 66, 395. 
Ceriops 220/5522. 


999NAnnn 


silvestre alterum, Rumph. 34. 


XII 


Ceriops Candolleana, Arn. 345, 346. 

C. Roxburghiana, Arn. 345, 346. 

Cerocarpus aqueus, Bat 363. 

Chailletia timoriensis, DC. 63. 

Cheramela, Rumph. 64. 

Chisocheton 140/4182. 

C. macrophyllus, King 56. 

Chloroxylon 137/4065. 

C. Swietenia, DC. 9. 

Chydenanthus 2119/5507. 

C. excelsus, Miers 343. 

Cicca disticha, L. 64. 

C. nodiflora, Lamk 64. 

Cissus adnata, Roxb. 169. 
arachnoidea, Hassk. 170. 
cinerea, Lamk 174. 
compressa, Bl. 170. 
discolor, Bl. 171. 
geniculata, Bl. 171. 
hirtella, Bl. 171. 
Landuk, Hassk. 171. 
latifolia, Mig. 169. 
nodosa, Bl. 170, 172. 
papillosa, Bl. 172. 
pyrrhodasys, Mig. 169. 
guadrangularis, L. 173. 
repens, Lamk 173. 

EED 137/4100. 
aurantium, L. 16, 20. 
decumana, Murr. 20. 
Hystrix, DC. 18, 21. 
japonica, Thunb. 22. 
Limetta, Risso 18. 
Limonellus, Mib. 18. 
Limonellus, Hassk. 19, 20. 
medica, L. 18, 21, 22. 
nobilis, Lour. 23. 
Papaya, Hassk. 22. 

Claozslen 1471/4366. 

C. indicum, Hassk. 82. 

C. longifolium, Mig. 82. 

Clausena 137, 4091. 

C. excavata, Burm. 12. 

Cleistanthus 1147/4343. 

C. myrianthus, Kurz 79. 

Clompanus major, Rumph. 238. 

C. minor, Rumph. 241. 

Coccinia indica, W. & A. 174. 

Codiaeum 147/4454, 

C. variegatum, Bl. 112. 

Coelodepas 147/4377. 

C. bantamense, Hassk. 82. 

Coelostegia 177/5042. 

C. Griffithii, Benth. 230. 

Cola 178/5091. 

C. nitida, Chevalier 241. 

Colbertia obovata, Bl. 244. 

Colubrina 169/4882. 

C. asiatica, Brongn. 168. 

Columbia 174/4972, 

C. javanica, Bl. 190. 

Columellia geniculata, Merr. 171. 

C. trifolia, Merr. 174. 

COMBRETACEAE (221). 

Combretocarpus 220/5535. 

C. Motleyi, Hook. f. 352. 


slslslelslelsTeTelsYslelelelelelelelelsTelelsle 


Ens art a 4 ie 


dn nn nn 


A en de en ed 


Combretum 221/5538. 

C. arboreum, Mig. 355. 

C. sundaicum, Mig. 353. 

C. trifoliatum, Vent. 353. 
Commersonia 178/5061. 

C. echinata, Forst. 231. 

C. javensis, G. Don 231. 
C. platyphylla, Andr. 231. 
Commiphora, spec. 38. 
Condondum Rumph. 136. 

C. malaccense, Rumph. 135. 
Connaropsis 130/3940. 

C. Griffithii, Planch. 4. 

C. monophylla, Planch. 4. 
Corchorus 174/4953. 

C. acutangulus, Lamk 185. 

C. capsularis, L. 185. 

C. olitorius, £L. 185. 
Coriandrum 228/5953. 

C. sativum, L. 397. 
CORNACEAE (229). 

Corypha Gebanga, Bl. 39, 1/8. 
Cratoxylon 187/5169. 
arborescens, Bl. 253. 
Blancoi, Bl. 253. 
celebicum, Bl. 254. 
clandestinum, Bl. 254. 
cuneatum, Mig. 254. 
formosum, Dyer 254. 
glaucum, Korth. 255. 
Hornschuchii, Bl. 254. 
microphyllum, Mig. 255. 
polyanthum, Korth. 255. 
racemosum, Bl. 255. 
Crocus sativus, L. /56. 
Croton 147/4348. 

C. argyratus, Bl. 80. 

C. Griffithii, Hook. f. 80. 

C. Tiglium, L. 80. 
Crypteronia 2172/5499. 

C. Griffithii, Clarke 339. 

C. paniculata, Bl. 339. 
CRYPTERONIACEAE (217a). 
Cubilia 165/4849. 

C. Rumphii, Bl. 165. 
Cujavillus Rumph. 361. 
Cujavus agrestis, Rumph. 360. 
C. domestica, Rumph. 360. 
Cuminum 228/6002. 

C. Cyminum, L. 397. 


aaoaanapnaao 


Cupania Lessertiana, Camb. 164. 


C. pallida, Hiern 164 
Cyperus rotundus, Rumph. 88. 
Cyprus, Rumph. 336. 


Dalbergia parviflora, Roxb. 156. 


Dammara selanica, Rumph. 307. 


Danatophorus erythrospermus, 
Zipp. 165. 


Daphne 214/5455. 
D. composita, Gilg 334. 


* D. pendula, Smith 334. 


Daphniphyllum 147/4347. 

„ bancanum, Kurz 80. 
D. laurinum, Baill. 80. 
Dasyloma javanica, Miq. 400. 


XIII 


DATISCACEAE (207). 
Daucus 228/6142. 

D. Carota, L. 401. 
Decaspermum 222/5562. 

D. paniculatum, Kurz 361. 
DICHAPETALACEAE (146). 
Dichapetalum 1464283. 

D. timoriense, Engl. 63. 
Dillenia 180/5106. 

aurea, Smith 244. 

exelsa, Gilg 245. 

indica, L. 245. 
meliosmaefolia, Pierre 246. 
ochreata, Gilg 246. 
pulchella, Gilg 246. 
speciosa, Thunb. 245. 
DILLENIACEAE (180). 
Diploknema sebifera, Pierre 292, 
Diplophractum 1174/4971. 

D. auriculatum, Desf. 190. 

D. subobovatum, Hochr. 190. 
DIPTEROCARPACEAE (188). 
ERE 188/5211. 
balsamifera, Bl. 271. 
bancanus, Burck 273. 
Baudii, Korth. 274. 
crinitus, Dyer 273. 
gracilis, Bl. 273. 
grandiflorus, Blanco 273. 
Hasseltii, Bl. 274. 
lampongus, Scheff. 273. 
marginatus, Korth. 274. 
pilosus, Roxb. 274. 
pterygocalyx, Scheff. 273. 
pubescens, K. & VV, 274, 
Tampurau, Korth. 274. 
trinervis, Bl. 272, 274. 
Discostigma fabrile, Mig. 263. 
Dittelasma Rarak, Hook. f. 149. 
Dodonaea 165/4831. 

D. Burmanniana, DC. 165. 
D. viscosa, Jacq. 165. 

D. Waitziana, Bl. 165. 
Doona 188/5214. 

D. micrantha, Burck 290. 
D. odorata, Burck 292. 
Dracontomelum 1153/4556. 

D. celebicum, Kds 136. 

D. mangiferum, Bl. 136. 

D. spec. 119, 137. 
Dryobalanops 1188/5213. 

D. aromatica, Gaertn. 276. 

D. camphora, Colebr. 276. 
Duabanga 2117/5498. 

D. moluccana, Bl. 339. 
Durio 1177/5038. 

Durio Rumph. 227. 

D. Oxleyanus, Griff. 227. 

D. testudinarius, Becc. 227. 
D. zibethinus, £. 227. 
rn 140/4179. 
acuminatissimum, Bl. 52. 
acutangulum, Mig. 51. 
alliaceum, Bl. 52. 
amooroides, Mig. 53. 
cauliflorum, Hiern 53. 


VUUUUUUE 


AA 


vovoD 


Dysoxylum caulostachyum, Mig. 
54. 


costulatum, Mig. 54. 
densiflorum, Mig 54. 
Heyneanum, Val. 55. 
laxiflorum, Bl. 52. 
macrocarpum, Bl. 55. 
ramiflorum, Mig. 55. 
velutinum, Kds 55. 
spec. 55. 


voovoooo 


Echinocarpus Sigun, Bl. 183. 
Echinus trisulcus, Lour. 83. 
ELAEAGNACEAE (215). 
Elaeagnus 2115/5472. 

E. javanica, Bl. 334. 

E. latifolia, L. 334. 
ELAEOCARPACEAE (171). 
Elaeocarpus 171/4921. 
acuminata, K.&V. 182. 
angustifolia, Bl. 178. 
cyanocarpa, Mig. 178. 
edulis, 7 &B. 177. 
floribunda, £l. 178. 
Ganitrus, Roxb. 178. 
glabra, Bl. 180. 
grandiflora, Smith 180. 
lanceolata, Bl. 180. 
macrophylla, Bl. 181. 
Mastersi, King 181. 

obtusa, Bl. 181. 

oxypyrena, K.é&V. 182. 
pedunculata, Wall. 182. 
sphaerica, Schum. 178. 
stipularis, Bl. 182. 
tomentosa, Bl. 182. 
Valetonii, Hochr. 182. 

spec. 182,1853. 

Eeen en 147/4438. 

E. Tapos, Bl. 102. 

ES Tokbrai Bl ’85: 


Emblica officinalis, Gaertn. 


nmpanmmnnmnnmmnmnnnn 


65. 


Embryogonia arborea, T.& B. 355. 


E. lucida, Bl. 353. 


Empetrum acetosum, Rumph. 328. 


Endospermum 147/4470. 

E. malaccense, Benth. 113. 

E. moluccanum, Becc. 113. 

E. ovalifolium, Pax & Hoffm. 114. 
E. spec. 114. 

Epicharis altissima, Bl. 54. 

E. densiflora, Bl. 54. 
Eriodendron anfractuosum, DC. 
Erioglossum 165/4742. 
E. edule, Bl. 151. 
Eriophorus javana, Rumph. 221. 
Eryngium 228/5923. 

E. foetidum, L. 396. 
ERYTHROXYLACEAE (134). 
Erythroxylon 1134/3956. 

E. Burmannicum, Griff. 5. 

E. cuneatum, Kurz 5. 

E. ecarinatum, Burck 6. 

E. novagranatense, Hieron. 6. 


Eschweileria palmata, Zipp. 391. 


Esenbeckia altissima, Bl. 229. 


221. 


XIV 


Esula esculenta, Rumph. 122. 
Eucalyptus 222/5598. 

E. alba, Reinw. 378. 

E. deglupta, Bl. 379. 

E. Globulus, Labill. 378. 

E. saligna, Smith 379. 
Eugenia, 222/5578. 
acuminatissima, Kurz 362. 
aquea, Burm. 363. 
argutata, KX. &V. 363. 
aromatica, O.K. 363. 
Ene: Thunb. 363. 
Clavimyrtus, K. 6. 367. 
conglomerata, Duthie 367. 
cuprea, K.& VV. 367. 
cymosa, Lamk 367. 
densiflora, Duthie 368. 
domestica, Baill. 368. 
fastigiata, Mig. 368. 
filiformis, Wall. 369. 
grandis, Wight 369. 
Jambolana, Lamk 369. 
jamboloides, K. & VV. 371. 
Jambos, L. 371. 

javanica, Lamk 371. 
lepidocarpa, Wall. 371. 
lineata, Duthie 372. 
lucidula, Mig. 373. 
malaccensis, Lamk 368. 
Michelii, Lamk 372. 
microcyma, K. & V. 372. 
operculata, Roxb. 373. 
polyantha, Wight 315, 356, 373. 
polycepkala, Mig. 374. 
spicata, Lamk 374. 
subglauca, K. & V. 374. 
Suringariana, K. & V, 375. 
umibl oan ES 7e 
variifolia, Mig. 375. 
zeylanica, Wight 374. 
spec. 375. 

Euonymus 158/4618. 

E. javanicus, Bl. 145. 
Euphorbia 147/4498, 
antiqguorum, L. /2/, 121. 
neriifolia, L. //3, 121. 
pilulifera, L. 122. 
prostrata, Ait. 123. 
pulcherrima, Willd. 123. 
thymifolia, L. 122, 123. 
Tirucalli, L. 124. 

trigona, Haw. 124. 
EUPHORBIACEAE (147). 
Euphoria 165/4773. 

E. longana, Lamk 159. 

E. malaiensis, Radlk. 160. 
Eupteron nodosum, Mig. 393. 
Eurya 186/5157. 

E. acuminata, DC. 253. 
E. japonica, Thunb. 253. 
Eurycoma 1138/4116. 

E longifolia, Jack 24. 

Evia acida, Bl. 135. 

E. amara, Comm. 136. 
Evodia 137/3993. 

E. latufolia, DC; 7. 


ehh lieed ok eksel sd dee dea sc eN ed el ed she 


mmm 


Evodia meliaefolia, Benth. 8. 
E. sambucina, Hook. f. 8. 

E. speciosa, Reichb. & Zoll. 8. 
Excoecaria 147/4478. 

E. Agallocha, L. 115. 

E. baccata, Muell. Arg. 17. 

E. bicolor, Hassk. M7. 

E. indica, Muell. Arg. 119. 


Fagara 1137/3991. 

F. rhetsa, Roxb. 6. 

F. torva, Engl. 7. 

Ei Wepectuike 

Falcaria javanica, DC. 400. 
Feronia 137/4098. 

F. elephantum, Corr. 13. 

F. lucida, Scheff. 14 

Ferula 228/6109. 

F. spec. 401. 

Ficus elastica, Roxb. 101. 
Flacourtia 199/5327. 
Cataphracta, Roxb. 321. 
inermis, Roxb. 321. 
Jangomas, Gmel. 321. 
Ramontchi, L'Herit. 322. 
Rukam, Zoll. & Mor. 322. 
sapida, Roxb. 322. 
sepiaria, Roxb. 322. 
FLACOURTIACEAE (199). 
Flindersia 137/4064. 

F. amboinensis, Poir. 9. 
Flos festalis, Rumph. 200. 
Flos horarius, Rumph. 199. 
Flos inpius, Rumph. 230. 
Flueggea 147/4298. 

F. microcarpa, Bl. 64. 
F. virosa, Baill. 64. 
Foeniculum 2283/6062. 

F. vulgare, Mill. 400. 


gen Veeleer ber 


Folium acidum minus, Rumph. 269. 


Folium calcosum, Rumph. 84. 
Folium causonis, Rumph. 174. 
Folium polypi mas, Rumph. 391. 
Fragarius niger, Rumph. 388. 

F. ruber, Rumph. 387. 

Fructus regis, Rumph. 236. 
Frutex aquosus fem, 
Frutex aquosus mas., 
Frutex excoecans, Rumph. 118. 


Funis crepitans major, Rumph. 
170. 
Funis crepitans minor, Rumph. 
173. 
Funis crepitans trifolius, Rumph. 
175. 
Funis muraenarum fem., Rumph. 
389. 
Funis muraenarum mas, Rumph. 
388. 


Funis quadrangularis, Rumph. 173. 


Funis urens, Rumph. 243. 
Funis viminalis, Rumph. 167. 


Galearia 1147/4445. 


Rumph. 176. 
Rumph. 176. 


XV 


Galearia filiformis, Pax 112. 

G. sessilis, Zoll. & Mor. 112. 
Ganitrus Rumph. 178. 

G. oblongus, Rumph. 181, 182. 
G. sphaerocarpa, Gaertn. 178. 
Ganja agrestis, Rumph. 185. 
G. sativa, Rumph. 187. 
Ganophyllum 165/4838. 

G. falcatum, Bl. 165. 

Garcinia 187/5199. 

atroviridis, Griff. 262. 
bancana, Miq. 263. 
celebica, L. 263. 

cornea, Bl. 263. 

cornea, L. 264. 

dioica, Bl. 264. 

dulcis, Kurz 264. 

Griffithii, Anders 265, 266. 
Hanburyi, Hook. f. 270. 
Hombroniana, Pierre 265. 
javanica, Bl. 265. 
lamponga, Mig. 263. 
lateriflora, Bl. 265. 
macrophylla, Mig. 265. 
Mangostana, Mig. 264, 266. 
merguensis, Wight 270. 
nervosa, Miq. 267. 
nigro-lineata, Planch. 267. 
oxyedra, Mig. 263. 
oxyphylla, Mig. 263 
parvifolia, Mig. 268, 270. 
picrorhiza, Miq. 268. 
sizygiifolia, Pierre 269, 269. 
spec. div. 269. 

Ene 1359/4152. 

G. mollis, Turcz 39. 

G. pinnata, Roxb. 33, 39. 
GERANIACEAE (129). 
Glochidion 147/4302. 
arborescens, Bl. 67. 
bancanum, Mig. 67. 
borneense, Boerl. 67. 
brunneum, Hook. f. 67. 
dasyanthum, Kurz 68. 
glaucum, Bl. 68. 
Kollmanianum, J.J. Sm. 67. 
littorale, Bl. 68. 

lucidum, Bl. 68. 
microbotrys, Hook. f. 68. 
molle, Bl. 68. 

obscurum, Bl. 69. 
obscurum, Hook. f. 68. 
obsc. var. macrocalyx, J. J. Sm. 69. 
rubrum, Bl. 69. 
sumatranum, Mig. 69. 
zeylanicum, Juss. 69. 

Gluta 153/4547. 

G. Renghas, L. 132. 
Glycosmis 137/4087. 

G. cochinchinensis, Pierre 11. 
G. pentaphylla, Corr. 11. 
Gomphia sumatrana, Jack 246. 
GONYSTYLACEAE (173). 
Gonystylus 173/4936. 

G. bancanus, Baill. 156, 183. 
G. Miquelianus, T. & B. 183. 


apaappanparpnnaAAANANAARN 


popaappPpnanAAANA 


XVI 


Gordonia 1186/5148. 

G. excelsa, Bl. 249, 315. 

G. integerrima, T. & B. 250. 
Gossypium 175 5020. 
Gossypium Rumph. 219, 
acuminatum, Roxb. 215. 
arboreum, L. 216. 
barbadense, L. 216. 
brasiliense, Macf. 215. 
daemonis, Rumph. 232. 
herbaceum, L. 216. 

hirsutum, L. 216. 
javanicum, Bl. 218. 
latifolium, Rumph. 215. 
mexicanum, Tod. 217. 
microcarpum, Tod. 218. 
Nangking, Meyen 218. 
obtusifolium, Roxb. 208. 
peruvianum, Cav. 218. 
punctatum, Sch. & Thon. 216. 
purpurascens, Poir. 218. 
religiosum, Parl. 215. 
vitifolium, Auct. 215. 
vitifolium, Lamk 219. 
Wightianum, Tod. 212. 
Eeen 169/4902. 

G. javanica, Mig. 169. 

G. leptostachya, DC. 169. 
Granatum litoreum, Rumph. 45, 


PAPRARGAPLPPARREOREN 


Granum moluccanum, Rumph. 81. 
Granum moschatum, Rumph. 206. 


Graptophyllum pictum, Griff. 176. 
Grewia 1174/4966. 

acuminata, Juss. 188. 
celtidifolia, Juss. 188. 
eriocarpa, Juss. 188. 
excelsa, Vahl 188. 
inaequalis, Bl. 188. 
laevigata, Wahl 189. 
Microcos, LL. 189. 
oblongifolia, Bl. 189. 
odorata, Bl. 188. 
paniculata, Roxb. 189. 
salutaris, Span. 189. 
scabrida, Wall. 188. 
Grislea tomentosa, Roxb. 334. 
Guajacum officinale, L. 152. 
Guazuma 178/5069. 

G. tomentosa, Kunth 233. 
G. ulmifolia, Lamk 233. 
Guioa 1165/4803. 

G. pubescens, Radlk. 164. 
Gunnera 225/5836. 

G. macrophylla, Bl. 391. 
GUTTIFERAE (187). 
Gynotroches 220/5521. 

G. axillaris, Bl. 346, 
Gyrinopsis 2114/5431. 

G. spec. 333. 


ns Eed PAN AT 


Haemocharis 1186/5149. 
H. integerrima, K.& VV. 250. 
H. ovalis, O. K. 250. 
Haleky terrestris, Rumph. 89. 


Halicacabus peregrinus, Rumph.149. 


Haloragis disticha, Jack 352. 
HALORRHAGIDACEAE (225). 
Harpullia 165/4841. 

H. thanatophora, Bl. 165. 
Harrisonia 1138/4117. 

H. paucijuga, Oliv. 25. 
Hartighsea costulata, Mig. 54. 
Hedera nodosa, Hassk. 393. 
Hedraiostylus corniculatus, Hassk, 
Helicteres 178/5081. 89. 
H. hirsuta, Lour. 235. 

Ee sores [A 2367 

H. viscida, Bl. 236. 

Hemicyclia 1147/4310. 

H. ovalis, /./.Sm. 70. 


Heptapleurum ellipticum, Seem, 


392. 
Herba crinalium domestica, 
Rumph. 200. 


Herba c. silvestris, Rumph. 203. 
Herba moeroris alba, Rumph. 66. 
Herba m. rubra, Rumph. 66. 
Herba sentiens, Rumph. 2. 
Heritiera 178/5092. 

H. littoralis, Dryand. 242. 

Hevea 1147/4436. 

H. brasiliensis, Muell. Arg. 101. 
Hibiscus 175/5013. 

Abelmoschus, L. 206. 
cannabinus, L. 196. 

celebicus, Kds 198. 
decaspermus, K. & VV. 198. 
esculentus, L. 205. 
grewiaefolius, Hassk. 198. 
macrophyllus, Roxb. 198. 
Manihot, L. 205. 

mutabilis, L. 199. 

radiatus, Cav. 199. 

radiatus, Sims 200. 
Rosa-sinensis, L. 200. 
Sabdariffa, L. 202. 

similis, Bl. 202. 

spathaceus, Bl. 198. 
surattensis, L. 203. 

tiliaceus, L. 200, 201, 203. 
venustus, Bl. 205. 

vulpinus, Reinw. 198. 
Einoctalen 159/4661. 

H. Glaga, Korth. 146. 

H. indica, Willd. 146. 
HIPPOCRATEACEAE (159). 
Homalanthus 1174/4480. 

H. Leschenaultianus, 4. Juss. 118. 
H. populneus, O.K. 118. 
Homalium 1199/5313. 

H. foetidum, Benth. 320. 

H. frutescens, Warb. 321. 

H. Minahassae, Kds 321. 
H 
H 


he 


propinqguum, Clarke 321. 
tomentosum, Benth. 321. 
Homalomena alba, Hassk. 81. 
Homonoia 147/4425. 
H. riparia, Lour. 94. 
Hopea 188/5215. 
H. Balangeran, Korth. 297. 
H. fagifolia, Mig. 290. 


TRES 


XVII 


he globosa, Brandis 286. 
Griffithii, Kurz 292. 
intermedia, King 286, 292. 
lanceolata, De Vr. 310. 
Lowii, Dyer 291. 

Maranti, Miq. 305. 
Mengarawan, Miq. 286, 291. 
micrantha, Hook. f. 286, 292, 
odorata, Roxb. 292. 
Sangal, Korth. 292. 
Singkawang, Miq. 308. 
kn 147/4493, 

H. crepitans, L. 120. 
Hydnocarpus 199/5290. 

H. heterophylla, Bl. 316. 
ee 228/5893. 

asiatica, L. 395. 
globata, Bl. 394. 
hirsuta, Bl. 394. 
javanica, Thunb. 394. 
latisecta, Zoll. 394. 
nepalensis, Hook. 394. 
puncticulata, Miq. 394, 
ranunculoides, L. 394. 
rotundifolia, Roxb. 394. 
sibthorpioides, Lamk 394. 
splendens, Bl. 394. 
sundaica, Bl. 394. 
Zollingeri, Molk. 394. 


EE 


EEIEEEIEIEILE 


ICACINACEAE (162). 


lehthyoctonoslitorea, Rumph. 119. 


Ilex 157/4614. 

1. paraguayensis, St. Hil. 143. 
J. pleiobrachiata, Loes. 145. 
Impatiens 168/4856. 

1. Balsamina, £L. 166. 

1. platypetala, Lindl. 167. 


Intsia amboinensis, Thouars 114, 259. 


Isoptera 188/5219. 


1. borneensis, Scheff. 294, 297, 310. 


Ixonanthes 132/3950. 
1. icosandra, Jack 5. 
IL. obovata, Hook. f. 5. 
1. reticulata, Jack 5. 


Jambolana Rumph. 369 


Jambosa acuminatissima, Hassk. 


acutata, Mig. 363. 362. 


aqguea, Rumph. 363. 
bracteata, Mig. 374. 
Caryophyllus, Ndz. 363. 
cauliflora, DC. 374. 
densiflora, DC. 368. 
domestica, Rumph. 368. 
glabrata, DC. 367. 
lineata, DG 372. 
litorea, Rumph. 375. 
malaccensis, DC. 368. 
purpurascens, DC. 368. 
purpurea, Wight 368. 
rubricaulis, Mig. 372. 
saligna, Miq. 362. 
samarangensis, DC. 371. 


ng mn om mmm bmm mn em as mnd mnd mm mm mnd mt mn 
TE COR CRT Ere TRA OR  T eE k TAO E 


Jambosa tenuicuspis, Mig. 367. 
J. tetragquetra, Miq. 387. 

J. vulgaris, DC. 371. 

Janipha Manihot, H. B. K. 104. 
Jatropha 147/4433. 

J. Curcas, /.. 98. 

J. gossypifolia, L. 100. 

J. multifida, L. 100. 

J. purgans, Medik. 98. 
Juniperus spec. 156, 

Jussieua 224/5791. 

J. angustifolia, Lamk 390. 

J. suffruticosa, Auct. 390. 
Justicia Gendarussa, Burm. 205, 256. 


Kleinhovia 1785082. 

K. hospita, L. 236. 
Koordersiodendron 153/4551. 
K. celebicum, Engl. 134. 
K. pinnatum, Merr. 135: 
Kurrimia 1158/4632. 

K. paniculata, Wall. 146. 


Labrusca molucca, Rumph. 170. 

Lacca herba, Rumph. 166. 

Lagerstroemiaá 216/5493. 

L. Flos- reginae, Retz. 335. 

L. hexaptera, Mig. 335. 

LL. ovalifolia, T.& B. 335. 

Ee reginae, Roxb. 335. 

L. speciosa, Pers. 335. 

Lahia kutejensis, Hassk. 229. 

Landukia Landuk, Planch. 171. 

Lanius Rumph. 23. 

Lansium 1140/4183. 

Lansium Rumph. 56. 

L. domesticum, Jack 56. 

L. montanum, Rumph. 57. 

Laplacea amboinensis, Miq. 250. 

L. integerrima, Miq. 250. 

Lappago latifolia, Rumph. 195. 

Lawsonia 2116/5494. 

L. alba, Lamk 336. 

ante rans nas on 

LECYTHIDACEAE (219). 

Leea 1170/4919. 

aculeata, Bl. 176. 

aequatica, L. 176. 

angulata, Korth. 176. 

rubra, Bl. 177. 

sambucina, Willd. 177. 

Leiocarpus arboreus, Bl. 71. 

L. fruticosus, Bl. 71. 

Leptospermum 222/5599. 

L. amboinense, Reinw. 380. 

Levisticum indicum, Rumph. 399. 

Lignum clavorum, Rumph. 257. 

Lignum corneum, Rumph. 264. 

Lignum momentaneum, Rumph. 
183. 

Lignum mucosum, Rumph. 250. 

Lignum papuanum, Rumph. 36. 

Ligularia Rumph. 121. 

Ligusticum 228/6071. 


LE) 


XVIII 


Ligusticum acutilobum, S. & Z. 156, 
401. 


Limo agrestis, Rumph. 21. 
decumanus, Rumph. 20. 
ferus, Ramph. 21. 
praegnans, Rumph. 20. 
taurinus, Rumph. 18. 
tenuis, Rumph. 18. 
tuberosus, Rumph. 18. 
unguentarius, Rumph. 18. 
ventricosus, Rumph. 21. 
en Rumph. 18. 

L. aurarius, Rumph. 19. 

L. aureus, Rumph. 89. 

L. madurense, Rumph. 22. 
LINACEAE (132). 

Linostoma 2114/5440. 

L. scandens, Kurz 333. 
Linum 1352/3945. 


L. usitatissimum, £. 4. 


EERDERE 


Liquidambar orientalis, Mill. 154, 156. 


Litchi 1165/4776. 

L. chinensis, Sonn. 160. 
Lumnitzera 2211/5550. 

L. coccinea, W. & A. 358. 
L. littorea, Voigt 358. 

L. racemosa, Willd. 358. 
Lunasia 137/4000. 

L. amara, Blanco 8. 

L. costulata, Mig. 8. 
Lussa radja, Rumph. 25. 
Luvunga 1137/4093. 

L. eleutherandra, Dalz. 13. 
LYTHRACEAE (216). 


tar 147/4400. 
bancana, Muell. Arg. S6. 
gigantea, Muell. Arg. 86. 
rhizinoides, Muell. Arg. 87. 
stricta, Muell. Arg. 84. 
subfalcata, Muell. Arg. 87. 
Tanarius, Muell. Arg. 87. 

aldts 147/4385. 
angulatus, Mauell. 
Blumeanus, Muell. 
calcosus, Muell. 
cochinchinensis, Lour. 
floribundus, Muell. 
moluccanus, Muell. 
philippinensis, Muell. Arg. 84. 
Tokbrai, Muell Arg. 85. 

Malu Citrium, Rumph. 22. 

M. granatum, Rumph. 340. 

M. indicum, Rumph. 167. 

MALVACEAE (175). 

Mammea 187/5176. 

M. americana, LL. 256. 

Manga domestica, Rumph. 127. 

M. foetida, Rumph. 126. 

M. simiarum, Rumph. 128. 

Mangifera 153/4545. 


Arg. 84. 
Arg 83. 
Arg. 84. 
83. 


ZEEEEEEEREEEEEK 


M. caesia, Jack 125. 

M. Curtisii, Oliv. 126. 
M. foetida, Lour. 126. 
M. indica, £. 126. 

M. Kemanga, Bl. 125. 


Arg. 83.156. 
Arg. 84, 85. 


Mangifera lagenifera, Griff. 129. 

laurina, Bl. 128. 

longipes, Griff. 128. 

odorata, Griff. 129. 

Parih, Mig. 128. 

sumatrana, Mig. 128. 

spec. 129, 

angium candelarium, Pumph. 
349. 

caryophylloides, Rumph. 350. 

caseolare album, Rumph. 338. 

caseolare rubrum, Rumph. 338. 

celsum, Rumph. 351. 

digitatum, Rumph. 350. 

ferreum, Rumph. 335. 

minus, Rumph. 347. 

porcellanicum, Rumph. 335. 

Meeren Rumph. 266. 

celebica, Rumph. 263. 

Araaipe 147/4444. 

dichotoma, Ule 104. 

Glaziovii, Muell. Arg. 103. 

heptaphylla, Ule 104. 

Piauhyensis, Ule 104. 

utilissima, Pohl 104. 

Mens stricta, Reichb. f. & Zoll. 84. 

M. tanaria, Spreng. 87. 

M. tomentosa, Bl. 87. 

Marlea begoniaefolia, Roxb. 402. 


EEEEEEEK ZEEEKEE 


De 


SSSSE 


M. ebenacea, Clarke 402. 
M. nobilis, Clarke 402. 
M. tomentosa, Endl. 402. 


Marrubium album, Rumph. 66. 
Martabul latifolia, Rumph. 45. 
M. parvifolia, Rumph. 47. 
Marumia 223/5736. 

M. muscosa, Bl. 388. 
Massoia aromatica, Becc. 
Medinilla 223/5741. 

M. crispata, Bl. 388. 
M. Hasseltii, Bl. 389. 
M. quadrifolia, Bl. 389. 
M. radicans, Bl. 389. 
Melaleuca 222/5603. 

M. Cajeputi, Roxb. 386. 

M. Leucadendron, £. 380. 

M. minor, Smith 386. 
Melanolepis angulata, Mig. 
Melanorrhoea 153/4549. 

M. Maingayi, Hook. f. 133. 
Melastoma 223/5650. 

M. malabathricum, L. 388. 

M. moluccanum, Bl. 388. 
M. polyanthum, Bl. 388. 
MELASTOMATACEAE (223). 
Melia 140/4175. 

M. Azadirachta, L. 49. 

M. Azederach, L. 47, 49. 

M. bogoriensis, K. & V. 47. 
M. composita, Willd. 47. 

M. dubia, Cav. 47 

M. sambucina, Bl. 48 

M sempervirens, Roxb. 48. 
MELIACEAE (140). 

Melicocca amoena, Hassk. 152. 


Meliosma 166/4851. 


156. 


84. 


| 


XIX 


Meliosma nitida, Bl. 166. 
M. sumatrana, Jack 166. 
Melochia 178/5057. 

M. arborea, Blanco 230. 
M. indica, 4. Gray 230. 
M. umbellata, Houtt. 230. 
Memecylon 223/5788. 

M. garcinioides, Bl. 390. 
Mesua 1187/5175. 

M. ferrea, L. 255, 354. 
Metrosideros 222/5588. 

M. molucca mas, Rumph. 320. 
M. vera, Ndz. 376. 

M. vera, Rumph. 376. 
Micromelum 137/4089. 

M. pubescens, Bl. U, 1/5. 


Microsepala acuminata, Mig. 73. 
Rumph. 
Mischocarpus 165/4820. 65. 


Mirobalanus Embilicus, 


M. sundaicus, Bl. 164. 
Modecca cordifolia, Bl. 323. 
M. singaporeana, Mast. 323. 


Monocera lanceolata, Hassk. 180. 


M. obtusa, Hassk. 181. 
Moringa oleifera, Lamk 123, 366, 
Murraya 137/4090. 

M. exotica, L. 11. 

M. paniculata, Jack 12. 

M. sumatrana, Roxb. 12. 
Mussi Rumph. 398. 
Myriophyllum 225/5834. 

M. brasiliense, Cambess. 391. 


M. proserpinacoides, Gill & Hook. 
MYRTACEAE (222) 391. 
Myrtus amboinensis, Rumph. 380. 
Mytilococcus quercifolius, Zoll. 8. 


Nagasarium, Rumph. 256. 
Nanarium oleosum, Rumph. 33. 
Nania vera, Miq. 376. 


Nanium calapparium, Rumph. 6. 
Nanopetalum myrianthum, Hassk. 


Neesia 177/5040. 19: 


N. altissima,? Bl. 229. 
een 165/4779. 
costatum, Hiern 161. 
eriopetalum, Mig. 161. 
hamulatum, Radik. 161. 
lappaceum, L. 161. 
Litchi, Cambess 160. 
Longanum, Wight 159. 
Long Yan, Bl. 159. 
malaiense, Griff. 162. 
mutabile, Bl. 162. 
Nopalea 210/5418. 

N. coccinellifera, Salm-Dyck 329. 
Nothopanax 227/5864. 

N. cochleatum, Mig. 393. 
N. pinnatum, Mig. 393. 


ZZZZZL222 


Nothoprotium sumatranum, Mig. 


Novella Rumph. 203. 138. 


N. litorea, Rumph. 207. 
Nyssa 229/6151. 
N. javanica, Wangerin 402. 


N. sessiliflora, Hook. f. & Th, 402. 


OCHNACEAE (182). 
Ochrocarpus 187/5177. 

O. ovalifolius, Anders. 257. 
Ochthocharis 223/5704 

O. borneensis, Bl. 388. 
Ocimum basilicum, L. 66, 240, 245. 
Octomeles 207/5394. 

O. moluccana, Warb. 328. 

O. sumatrana, Mig. 328. 
Oculus astaci, Rumph. 175. 
Odina 1153/4563. 

O. gummifera, Bl. 137. 

O. Wodier, Roxb. 137. 
Oenanthe 228/6046. 

O. javanica, DC. 400. 

O. laciniata, Zoll. 400. 

O. stolonifera, Wall. 400. 
OENOTHERACEAE (224). 
Olus sanguinis, Rumph. 148. 
Opuntia 2210/5417. 

O. Dillenii, Haw. 329. 
Osmelia 199/5340. 

OQ. celebica, Kds 322. 

O. Maingayi, King 322. 
Osmoxylon 227/5846. 

O. amboinense, Mig. 392. 
Ossifraga lactea, Rumph. 124. 
Otanthera 223/5649. 

O. moluccana, Bl. 388. 
Otophora 165/4749. 

O. alata, Bl. 152. 

OQ. amoena, Bl. 152. 

O. spectabilis, Bl. 152. 
Oudemansia hirsuta, Miq. 235. 
Ouratea 182/5113. 

O. sumatrana, Gilg 246. 
OXALIDACEAE (130). 

Oxalis 130/3936. 

O. corniculata, L. 1. 

O. javanica, Bl 1. 

Oxys lutea indica, Rumph. 2. 


Pachynocarpus 188/5224. 

P. Wallichii, King 286. 
Pahudia Galedupa, Backer 156. 
Palacca Rumph.,328. 

Panax cochleatum, DC. 393. 
P. fruticosum, L. 392. 

P. pinnatum, Lamk 393. 
Pangium 199/5294. 

Pangium Rumph. 317. 

P. edule, Reinw. 205, 317. 
Papaja sylvestris, Rumph. 393. 
Parashorea 188/5218. 

P. lucida, Kurz 310. 

P. stellata, Kurz 310. 
Paratropia parasitica, Mig. 392. 
Passiflora 203/5372. 

P. edulis, Sims 323. 

P. foetida, L. 323. 

P. quadrangularis, L. 324. 
PASSIFLORACEAE (203). 
Pauw Rumph. 129. 

Peireskia 210/5421. 

ParBleor DCr329,. 


XX 


grens 129 dits 
capitatum, Ait. 
graveolens, ilt 1: 
odoratissimum, Willd. 1. 
Radula, L'Hérit 1. 
roseum, Willd. 1. 
Paine 220/5527. 

P. Saccardianus, Scor!. 352. 


Ee 


Peltophorum ferrugineum, Benth. 45. 


Pemphis 216 5481. 

P. acidula, Forst. 335. 
Pentace 1174/4944. 

P. polyantha, Hassk. 185. 
Pentapetes 1178/5049. 

P. phoenicea, L. 230. 
Pentaspadon 153/4569. 

P. Motleyi, Hook. f. 138. 


Perticaria tertia parvifolia, 


Rumph. 190. 


Pes equinus, Rumph. 395. 


Petalandra micrantha, Hassk. 290. 


Petroselinum 228/6006. 
P. sativum, Hoffm. 398. 
Phaleria 2114/5433. 

Ph. capitata, Jack 333. 


Pharmacum papetarium, Rumph. 
389. 
Dea sagueri, Rumph. 268. 


Philagonia sambucina, Bl. 8. 
Phyllanthus 147/4299. 

Ph. buxifolius, Muell. Arg. 64. 
Ph. distichus, Muell. Arg. 64. 
Ph. Emblica, L. 65. 

Ph. indicus, Muell. Arg. 65. 
Ph. Niruri, L. 66. 

Ph. simplex, Retz. 67. 

Ph. Urinaria, L. 66. 

Ph. virgatus, Forst. 67. 
Picrasma 138/4121. 

P. excelsa, Plench. 24. 

P. javanica, Bl. 26. 
Pierardia dulcis, Jack 73. 
P. macrocarpa, Mig. 73. 
P: racemosa, Bl. 75; 
Pigmentaria Rumph. 315. 
Pimela glabra, Bl. 31. 
Pimeleodendron 1147/4481. 

P. amboinicum, Hassk. 118. 
Pimenta 222/5566, 

P. acris, Wight 361. 

P. offinalis, Lindl. 362. 
Pimpinella 228/6033. 

P. alpina, Kds 399. 

P. Pruatjan, Molk. 399. 
Piper aduncum, L. 394. 

P. Betle, L. 360. 

P. Cubeba, L. 239. 
Pistacia 153/4568. 

P. Lentiscus, L. 38. 
Pithecolobium lobatum, Benth. 395. 
P. Saman, Benth. 159. 


Plagianthera oppositifolia, Reichb. 
f. & Zoll. 83. 


Planchonia 2119/5503. 
P. sundaica, Mig. 341. 
P. timoriensis, Bl. 341. 


Planchonia valida, Bl. 341. 

Platea 162/4678. 

P. corniculata, Becc. 148. 

P. latifolia, Bl. 147. 

Plukenetia 1147/4421. 

P. corniculata, Smith 89. 

Podadenia 1147/4381. 

P. javanica, J. J. Sm. 83. 
Poinsettia pulcherrima, R Grah. 
Polygala 145/4273. 1234 
P. butyracea, Heck. 61. 

P. glomerata, Lour. 61. 

P. paniculata, L. 61. 

P. variabilis, Hassk. 61. 
POLYGALACEAE (145). 

Polyscias 227/5859. 

P. Anisum, Harms 7 

P. fruticosa, Harms 392. 

P. nodosa, Seem. 393. 

P. Rumphiana, Harms 393. 

Pometia 165/4780. 

P. alnifolia, Radlk. 163. 

P. pinnata, Forst. 163. 

P. tomentosa, 7. & B. 163. 

P. spec. 164. 

Pomum draconum, Rumph. 136. 
P. drac. silvestre, Rumph. 137. 
Poupartia dulcis, Bl. 135. 

P. mangifera, Bl. 136. 

Prosorus indica, Dalz. 65. 
Prosthesia javanica, Bl. 316. 
Protium 139/4137. 

P. javanicum, Burm. 27. 

Prunum stellatum, Rumph. 3. 
Pseudo-sandalum amboinense, 
Psidium 222/5559. Rumph. 392. 
P. Cattleyanum, Sabine 359. 

P. Guajava, L. 359. 

P. pumilum, Vahl 361. 

Pterocarpus indicus, Willd. 56. 
Pterocymbium javanicum, R. Br. 
Pterospermum 1178/5080. 238. 
acerifolium, Willd. 234. 
Blumeanum, Korth. 235. 
celebicum, Mig. 235. 
diversifolium, Bl. 234. 
javanicum, Jungh. 235. 
lanceaefolium, Bl. 235. 
macrocarpum, Hochr. 234. 
Ptychopyxis 147/4524. 

P. costata, Mig. 125. 

Punica 2118/5501. 

P. Granatum, £. 340. 
PUNICACEAE (218). 

Pyrenaria 186 5151. 

P. acuminata, Planch. 252. 


lades 


Quassia 1338/4114. 

Q. amara, L. 24. 
Quisqualis 221/5541. 
Quisgualis Rumph. 353. 
Q. indica, L. 353. 


Ratonia littoralis, DC. 164. 


XXI 


Restiaria alba, Rumph. 231. Santiria laevigata, Bl. 38. 


RetinodendronRassak, Korth. 313. 


Rex amaroris, Rumph. 26. 
RHAMNACEAE (169). 
Rheum spec. 156. 
Rhizophora 220/5523. 


SAPINDACEAE (165). 
Sapindus 165/4739, 


SE 
S. 


Rarak, DE 149. 
utilis, Trabut 150. 


Sapium 147/4483. 


R. conjugata, L. 345, 348. S. indicum, Willd. 119. 
R. mucronata, Lamk 345, 349. S. sebiferum, Roxb. 120. 
RHIZOPHORACEAE (220). S. virgatum, Hook. f. 119. 


Rhodamnia 222/5554. 
R. cinerea, Jack 358. 
R. concolor, Mig. 358. 


Saponaria Rumph. 150. 
Sarcodactilis helicteroides, 


Sauropus 147/4306. 


Gaertn. 22. 


R. spectabilis, Bl. 358. SE albicans, Bl. 70. 

RK. trinervia, Bl. 358. S. androgynus, Merr. 70. 
Rhodomyrtus 222/5563. S. indicus, Wight 70. 

R. tomentosa, Wight 361. S. rhamnoides, Bl. 70. 
Rhus 1153/4594. S. sumatranus, Mig. 70. 


R. semialata, Murr. 140. 
R. succedanea, L. 142. 

R. sylvestris, S. & Z. 142. 
R. vernicifera, DC. 140. 
Ricinus 147 4424. 

Ricinus Rumph. 90. 


Saussurea Lappa, Clarke 156, 401. 
Scaevola frutescens, Krause 39]. 

Scepasma buxifolia, Bl. 64. 

Schefflera 227/5852. 


Ss. 


elliptica, Harms 392. 


Schima 1186/5150. 


R. communis, L. 89, 99. S. bancana, Mig. 250. 
R. inermis, Mill. 89. S. crenata, Korth. 251. 
R. rugosus, Mill. 89. S. Noronhae, Reinw. 251. 
R. salicinus, Hassk. 94. S. Wallichii, Chois.* 251. 
R. spectabilis, Bl. 89. Schleichera 165/4767. 


Rinorea 198/5262. 

R. javanica, O.K. 316. 
Rottlera affinis, Hassk. 84. 
R. floribunda, Hassk. 83. 
R. paniculata; Juss. 83. 

R. tinctoria, Roxb. 84. 
Ruta 137/4012. 

R. chalepensis, L. 9. 
RUTACEAE (137). 


SABIACEAE (166). 

Sajor Baguala, Rumph. 89. 
Salacia 159/4662. 
Buddinghii, Scheff. 146. 
celebica, Bl. 146. 
grandiflora, Kurz 146. 
Korthalsiana, Mig. 147. 
macrocarpa, Korth. 146. 
macrophylla, Bl. 146. 
melitocarpa, Bl. 147. 
oblongifolia, Bl. 147. 
ovalis, Korth. 147. 
prinoides, DC. 147. 
Radula, Hassk. 147. 
alken 138/4109. 

S. indica, Gaertn. 23. 
Samana Rumph. 259. 
Sandoricum 140/4178. 
Sandoricum Rumph. 50. 

S. glaberrimum, Hassk. 50. 
S. indicum, Cav. 50. 

S. nervosum, Bl. 50. 
Santalum album, £. /56. 
Santiria 139/4143, 

S. apiculata, Benn. 37. 

S. fasciculata, Benn. 37. 

S. Griffithü, Engl. 37. 


venu w 


mmm 


Ss. 


trijuga, Willd. 152. 


Schoutenia 1174/4963. 


Ss. 
S. 


Buurmanni, K. & V. 187. 
ovata, Korth. 187. 


Scoparia dulcis, L. 396. 
Scrotum Cussi, Rumph. 63. 
Scutellaria prima, Rumph. 394. 


5: 
5: 


secunda, Rumph. 393. 
tertia, Rumph. 392. 


Semecarpus 1153/4603. 


3: 
S. 


Forstenii, Bl. 142. 
heterophylla, DC. 142. 


Shorea 188/5217. 


naunLvIAMKLLLILALLI ww ww 


acuminata, Dyer 296. 
aptera, Burck 294, 296, 311. 
Balangeran, Burck 297. 
ciliata, King 298. 

collina, Ridley 299. 

Curtisii, King 299. 

eximia, Scheff. 299. 
furfuracea, Mig. 285, 299. 
glauca, King 298, 300. 
Guiso, Bl. 301. 
Gysbertsiana, Burck 294, 301. 
Koordersii, Brandis 286, 303. 
lepidota, Bl. 304. 
leprosula, Mig. 304, 305. 
lucida, Mig. 310. 
macroptera, Dyer 305. 
Maranti, Burck 305. 
Martiniana, Scheff. 306. 
materialis, Ridley 306. 
nitens, Mig. 304. 
palembanica, Mig. 297. 
parvifolia, Dyer 306. 

rigida, Brandis 306. 
scaberrima, Burck 306. 
selanica, Bl. 306. 


XXII 


Shorea sericea, Dyer 308. 
Singkawang, Burck 308. 
stellata, Dyer 310. 
stenoptera, Burck 294, 308. 
sublacunosa, Scheff. 299, 
Teysmanniana, Dyer 309. 
utilis, King 310. 

Sida 175/4698. 

S. acuta, Burm. 193. 

S. retusa, L. 193. 

S. rhombifolia, £. 193. 


Silagurium longifolium, Rumph. 


KANN NE 


S. rotundum, Rumph. 194. 193. 


SIMARUBACEAE (138). 

Sium javanicum, Bl. 400. 
Skaphium lanceatum, Mig. 63. 
Sloanea 1171/4922. 

S. Sigun, Schum. 183. 

Smilax China, £. 14. 

Solanum nigrum, L. 126. 
Sonneratia 2117/5497. 

S:. acida, L. ft 337. 

S. alba, Smith 338. 

S. evenia, Bl. 338. 
SONNERATIACEAE (217). 
Soulamea 1138/4126. 

S. amara, Lamk 26. 

Spina spinarum, Rumph. 322. 
Spondias 1153/4552. 

S. dulcis, Forst. 135. 

Se lutea, 1135; 

S. mangifera, Willd. 136. 


Stadmannia Sideroxylon, Bl. 152. 


Stalagmites dulcis, Cambess. 264. 
STAPHYLEACEAE (161). 
Stemonurus 162/4684 

S. scorpioides, Becc. 148. 
Sterculia 178 5083. 

campanulata, Wall. 238. 
foetida, L. 238. 

javanica R. Br. 239. 
macrophylla, Vent. 240. 
scaphigera, Wall. 240. 
urceolata, Smith 240. 
STERCULIACEAE (178). 
Stillingia sebifera, Mich. 120. 
Strychnos ligustrina, Bl. 24, 398. 
Styrax Javanicum, Bl. 402. 
Surenus Rumph. 40. 

Swietenia 140/4164. 

S. macrophylla, King 44. 

S. Mahagoni, Jacq. 44. 
Swintonia 1535/4548. 

S. spicifera, Hook. f. 133. 
Symmetria obovata, Bl. 349. 


nnn nnn 


Syncarpia Vertholeni, 7.6B. 376. 


Syzygium costatum, Mig. 373. 
S. Jambolanum, Mig. 369. 
nelitricarpium, T.& B. 367. 
nodosum, Mig. 373. 
racemosum, DC. 371. 
subdecurrens, Mig. 362. 


„uuw 


Rumph. 87. 


Tanarius minor, 


Taraktogenos Blumei, Hassk. 316. 


Tarrietia 178/5087. 

T. javanica, Bl. 241. 

T. Riedeliana, Oliv. 241. 

T. simplicifolia, Mast. 241. 

T. sumatrana, Mig. 241. 

Terminalia 221/5544. 

arborea, Kas 355, 

belerica, Roxh. 355. 

OR En: BSE Je 

Chebula, Retz. 355. 

javanica, Mig. 357. 

laurinoides, Mig. 355. 

sumatrana, Mig. 357, 357. 

Teysmannii, K. & V. 355. 

lernst berk 186/5153. 

T. macrocarpa, Scheff. 252. 

Tetracera 1860/5098. 

T. amboinensis, Boerl. 244. 

TerAssa GR 2430 

T. hebecarpa, Boerl. 243. 

T. moluccana, Martelli 244. 

Tetractinostigma 

Tetrameles 207/5393. 

T. nudiflora, R. Br. 327. 

T. rufinervis, Mig. 327. 

Tetramerista 186/5161. 

T. glabra, Mig. 253. 

Tetrastigma lanceolarum, Planch. 

T. papillosum, Planch. 172. 171. 

Thea assamica, Mast. 247. 

T. chinensis, L. 247. 

THEACEAE (186). 

Theobroma 78/5068. 

Tm Cacaon nas 

Thespesia 175/5018. 

T. Lampas, Dalz. & Gibs. 207. 

T. macrophylla, Bl. 207. 

T. populnea, Soland. 207. 

THYMELAEACEAE (214). 

TILIACEAE (174). 

Tingulong Rumph. 27. 

Tinia imbricata, Manson. 139. 

Toddalia 137/4077. 

T. aculeata, Pers. 10. 

T. asiatica, Lamk 10. 

Trapa 224/5829. 

T. bicornis, L. f. 390. 

T. quadrispinosa, Roxb. 390. 

Trevesia 227/5847. 

T. moluccana, Mig. 391. 

T. sundaica, Mig. 392. 

Trewia 147/4384. 

T. nudiflora, L. 83. 

Trichospermum 1174/4962. 

T. javanicum, Bl. 187. 

Tridesmis formosa, Korth. 254. 

Trigonochlamys Griffithii. 
Hook. f. 37. 


Sanada 


microcalyx, 


Hassk. 72. 


Triomma 1359/4148. 

T. malaccensis, Hook. f. 38, 
Triphasia 137/4094, 

T. Aurantiola, Lour. 13. 

De Ervtolrata sE 13. 
Tristania 222/5596. 

T. Maingayi, Duthie 377. 

T. merguensis, Griff. 377. 


de 


nn nnen ad 


XXIII 


Tristania obovata, R. Br. 377. 
T. sumatrana, Mig. 378. 

T. Whitiana, Griff. 378. 

Tis specs 318. 

Triumfetta 174/4975. 

T. rhomboidea, Jacg. 191. 

T. semitriloba, Lamk 191. 
Turpinia 161/4666. 

T. pomifera, DC. 147. 

T. sphaerocarpa, Hassk. 147. 


UMBELLIFERAE (228). 
Urandra 1162/4685. 

U. corniculata, Foxw. 148. 
Urena 175/5006. 

U. lobata, L. Í9/, 194. 

U. tomentosa, Bl. 196. 


Urtica molucca mortua, Rumph. 88. 


Vatica 188/5223. 

cinerea, King 312. 
lamponga, Burck 313. 
lepidota, Korth. 304. 
moluccana, Burck 313. 
Rassak, B/. 313. 
Teysmanniana, Burck 314. 
Ventilaze 169/4858. 

V. maderaspatana, Gaerín. 167. 
Vertifolia Rumph. 168. 


ssadses 


Villaresia scandens, Hassk. 63. 


Viola 1198/5274. 

V. odorata, L. 316. 
VIOLACEAE (198). 
Visenia indica, Mig. 230. 
V. umbellata, Bl. 230. 
VITACEAE (170). 

Vitis 170/4909. 

adnata, Wall. 169. 
arachnoidea, Backer 170. 
cerasiformis, T. & B. 172. 
compressa, Backer 170. 
cymosa, Bl. 169. 
discolor, Dalz. 171. 
flexuosa, Thunb. 171. 
geniculata, Mig. 171. 
glabrata, Backer 171. 
Hookeri, Laws. 171. 
lanceolaria, Wall. 171. 
Landuk, Mig. 171. 


SSSEESSESEEN 


Vitis Lawsoni, King 172. 
nodosa, Mig. 170, 172. 
papillosa. Backer 172. 
polythyrsa, Mig. 172. 
pubiflora, Mig. 172. 
quadrangularis, Wall. 173. 
quadricornuta, Mig. 173. 
repens, W. G A. 173. 
sylvestris, Bl. 171. 
thyrsiflora, Mig. 172. 
trifolia, L. 174. 
truncata, Bl. 171. 
vinifera, L. 174. 

spec. 175. 


SESAR 


Wikstroemia 2114/5446. 

W. Candolleana, Meissn. 333. 
W. tenuiramis, Mig. 333. 
Wissadula 175/4985. 

W. contracta, Fr. 192. 

W. periplocifolia, Presl 193. 
Woodfordia 2116/5477. 

W. floribunda, Salisb. 334. 
Wormia excelsa, Jack 245. 
W. meliosmaefolia, King 246. 
W. ochreata, Mig. 246. 
W. pulchella, Jack 246. 


Xanthophyllum 145/4281. 

X. excelsum, Mig. 62. 

X. lanceatum, J. /. Sm. 63. 
X. obscurum, Benn. 63. 
Xanthostemon 222/5594. 

X. celebicum, Kds 377. 
Xanthoxylum 137/3990. 

X. Budrunga, Wall. 6. 
X. celebicum, Kds 6 

X. flavum, Vahl 9. 

X. torvum, F. v. Muell. 7. 
Xerospermum 165/4778, 

X. muricatum, Radlk. 160. 
X. Noronhianum, Bl. 160. 
Xylocarpus obovatus, Juss. 46. 


Zizyphus 169/4861. 

Z. calophylla, Wall. 167. 
Z. Jujuba, Lamk 159, 167. 
Z. vulgaris, Lamk 168. 


Register der volksnamen. 


De vet gedrukte getallen verwijzen naar de bladzijde waar de plant of zaak is 
behandeld, de cursief gedrukte naar die waar zij in het voorbijgaan wordt genoemd. 


Abal, Mad. 8. 

Abdoe, Alf. Minah. 8. 
Aboe, Mad. 321. 
Acajou-olie. 132. 

Acheum, N. Celeb. 85. 
Achlèm, Alf. Minah. 341. 
Adal-adal, Jav. 80. 

Adas, Mal. 400, 400. 
Adas kastéla, Mal. Mol. 7. 
Adas manis, Mal. 400. 
Adas obat, Mal. 401. 
Adas oetan, Mal. Mol. 7. 
Adas sowa, Mal. 400. 
Ading, Boeg. 152. 
Adoe-adoe, Mad. 358. 
Afo, Tern. 113. 

Agëlhout. 184. 

Ai. Zie tweede woord. 
Ajër (Oiod), Mal. Batav. 170. 
Ajër këdjél. 70. 


Ajëér laki-laki (Kajoe), Mal. Mol. 176. 


Ajer pêrampoean (Kajoe), Mal. Mol. 
Ajowan seed. 399. 176. 
Akar. Zie tweede woord. 

Ala (Ai), Alf. Amb. 379. 

Alakang, Boeg. 341, 342. 

Alat aoesi, Alf. Amb. 269. 

Alat waba, Alf. Amb. 269. 

Alim, Bat. 332. 

Alipéga, Alf. Minah. 39. 

Aliwowos, Alf. Minah. 320. 

All spice 362. 

Aloëhout. Zie ook Garoe. 1/5, 121, 
Aloeloro, Mak. 160. 184, 330. 
Aloeng (Damar), Batjan. 313. 
Aloepang, Boeg. 238. 

Amandelen. 30, 357. 

Amasi, Mal. Amb. 165. 

Ambaloe, Mal. Banka. 51. 

Ambaloen, Mal. 51. 

Ambalau, Mal. 157. 

Ambit, Soend. 180. 

Amerikaansch zuur. 202. 

Amoerang (Kajoe), Mal. Menad. 39. 
Ampas (cassave). 108. 

Ampëdal ajam, Mal. 146. 

Ampéët, Jav. 254. 

Ampeuloeh, Mad. 54. 
Ampoeloet-poeloet, Mal. Mol. 194. 
Andé-andé, Jav. 76, 77. 
Andé-andéan, Jav. 77. 


Andém, Jav. 394. 

Andjing (Tali), Soend. 88. 
Ando, Tern. 33. 

Andong, Jav. 358. 

Anggoer (Boewah), Mal. 174. 
Angir (Ki), Soend. 152, 165. 
Angkoet (Damar), Mal. 289. 
Angoeri, Mal. 192. 

Anjang (Kajoe), Mal. 181. 
Änjang-anjang, Mal. 180. 
Annatto. 314. 

Anta-anta, Sas. 240. 

Antanan beurit, Soend. 394. 
Antanan gëêdè, Soend. 395. 
Antanan goenoeng, Soend. 399. 
Antanan lëmboet, Soend. 394. 
Antanan tikoes, Soend. 394. 
Antawali, Jav.? 172. 
Antoemboes, Bat. 139. 

Aoer (Ai), Alf. Amb. 84. 
Apajër, Alf. Amb. 389. 
Apëêdoe, Alf. Minah. 8. 
Apenoten. 131. 

Apêroe, Alf. Minah. 8. 

Api (Daoen), Mal. Mol. 243. 
Api (Tali), Mal. Mol. 243. 
Apon (Kajoe), Mal. Z. O. Born. 276. 
Aramina. 191, 195. 

Arang (Kajoe), Mal. Menad. 254. 
Araran, Alf. Minah. 165. 

Aras, Alf. Minah. 339. 

Arés, Alf. Minah. 339. 

Arét, Alf. Minah. 339. 

Areuj. Zie tweede woord. 
Arian, Boeg. 175. 

Aroeda, Mal. 9. 

Asahan, Mal. Soend. 243. 
Asahan (Areuj ki), Soend. 243. 
Asahan (Kajoe), Mel. 243. 
Asam (Damar), Mal. Z. Sum. 38. 
Asam (Daoen), Mal. Amb. 328. 
Asam gëloegoer, Mal. Malak. 262. 
Asam kêtjil (Daoen), Mal. 1. 
Asam sèlong, Vulg. Mal. 372. 
Asam soesoer, Mal. Banka. 203. 
Asang-asang, Mal. Banka. 274. 
Asëm, Jav. = Asam, Mal. 
Ashmouni. 218. 

Asi-asin, Alf. Minah. 303. 
Asoe, Tern. 328. 

Atjehnoten. 131. 


nente Edd den, ee dn Sn dn 


XXV 


Atoeng laoet, Mal. Mol. 242. 
Atoeng oetan, Mal. Amb. 242. 
Australische Ceder. 42. 
Awal, Jav. 8. 


Babalik (Kajoe daoen), Mal. Amb. 168. 
Babalingbingan (Areui), Soend. 323. 
Babi koeroes, Bat. 24. 

Babing, Jav. 70. 

Baboeni (Tali), Mal. Amb. 169. 
Badjëtah, Soend. 12. 

Badjing, Mad. 79. 

Bado, Mak. 152. 

Bael tree. 14. 

Baga, Jav. 322. 

Bagal tikoes, Jav. 12. 

Bagori, Soend. 192. 

Bahoet, Alf. Z. Boeroe. 306. 
Baja (Kajoe), Jav. 176. 
Bajawak (Ki), Soend. 8. 

Bajit, Mal. Lamp. Zie tweede woord. 
Bajoer, Mal., Soend., Jav. 235. 
Bajoer nasi, Mal. 234. 

Bakau, Mal. 344. 

Bakau akik, Mal. 348. 

Bakau akit, Mal. 348. 

Bakau bëloekap, Boeg. 349. 
Bakau bêtoel, Mal. 349. 

Bakau boeroes, Mal. 350. 
Bakau daih, Mal. 349. 

Bakau itam, Mal. 349. 

Bakau korap, Mal. 349. 

Bakau mérah, Mal. 349. 

Bakau miniak, Mal. 348. 
Bakau oe, Mal. 349. 

Bakau poetih, Mal. 348. 
Baladéwa, Jav. 222. 

Balam pérak, Mal. Palemb. 101. 
Balang, Bal. 234. 

Balang, Jav. 234. 

Balang djawa, Jav. 234. 

Balang pasir, Jav. 242. 
Balangitan, Alf. Minah. 327. 
Balasang (Minjak), Mak. /56. 
Balatjai, Mal. Menad. 98. 
Balau, Mal. 301. 

Balau bêtoel, Mal. 306. 

Balau boekit, Mal. 299. 

Balau boenga, Mal. 51. 

Balik angèn, Mad. 82, 83. 
Balo, Mal. Banka. 51. 

Baloeng kajoe, Jav. 112. 
Balsemien. 166. 

Bamboeng, Soend. 400. 
Bancoulier, 94. 

Bandjé, Jav. 373. 

Banèn (Ki), Soend. 339. 
Bangas mérah, Mal. Malak. 322. 
Bangbang, Mal. 273. 

Bangilan, Alf. Minah. 240. 
Bangko, Atjeh. 348. 

Bangkoer (Kajoe), Mal. 257. 
Bangkong, Jav. 147. 
Bangkongan, Jav. 147, 164. 
Banglé, Mal. 66, 121, 201. 


Bangsol, Mad. 58. 

Banol, Mal. Banka. 148. 

Bantèng, Jav- 171. 

Bantèngan, Jav. 169, 170, 171. 

Bantjèt, Soend. 147. 

Bantji, Jav. 185. 

Bantji poetih, Jav. /69. 

Bantoenan, Mal. 72. 

Baoe, Alf. Minah. 203. 

Baoe lamo, Obi. 306. 

Bapa (Kajoe), Mal. Mol. 306. 

Barèh-barèh, Minangk. Mal. 232. 

Barèra (Areuj ki), Soend. 170, 171, 171, 
1728 

Barèra boelëd (Areuj ki), Soend. 172. 

Barèra lalaki (Ki), Soend. 172. 

Barih, Mad. 238. 

Baroe, Mal. 203. 

Baroe, Mad. 203. 

Baroe, Boeg. 39. 

Baroe kësi, Mal. 198. 

Baroe kheutjheu, Mad. 202. 

Baroe laoe, Mal. 192. 

Baroe laoet, Mal. 207. 

Baroe panté, Mal. Mol. 207. 

Baroe sëlasa, Mal. 198. 

Baros, Jav. 263, 264. 

Baros kamfer. 284. 

Batavia damar. 287, 

Batjang, Mal. 126. 

Batjarongi, Bat. 400. 

Batoe (Damar), Mal. 290, 299. 

Bawang, Jav. 126. 

Bawang (Kajoe), Mal. Mol. 52. 

Bawang, Mal. Banka. 59. 

Bawang (Ki), Soend. 52. 

Bawang tjina, Mal. Batav. 396. 

Bay oil. 362. 

Bëbéka boerilang, Lamp. 83. 

Bëbongkal, Mal. 79. 

Bédaro, Mal. Z. Sum. 160. 

Bêdaroe, Mal. 148. 

Bëdi, Mal. Palemb. 117. 

Bëka-béka gading, Mal. Palemb. 59. 

Bekwoi, Mal. Malak. 339. 

Bëlalang soempa, Mal. Palemb. 192. 

Bëlangiran, Mal. 297. 

Bëlëkëtèbek, Soend. 183. 

Bëlëkëtèbek (Areuj), Soend. 10. 

Bëlimbing, Mal. 3. Zie ook Blimbing. 

Bëlimbing asam, Mal. 2. 

Bëlimbing bësi, Mal. 4. 

Bëlimbing blanda, Vulg. Mal. 372. - 

Bëlimbing kéra, Mal. 4. 

Bëlimbing manis, Mal. 3. 

Bëlimbing oetan, Mal. 177. 

Bëlimbing pipit, Mal 4. 

Bêlo, Sas. 7. 

Bëloes (Kajoe), Mal. Banka. 5. 

Bëmbém, Soend. 129. 

Bënang tikoes (Akar), Mal. 172. 

Bëngang, Soend. 229. 

Bèngèr, Soend. 335. 

Bënggala (Sajoer), Mal. Mol. 187. 

Bëéngkak (Boewah), Mal. 240. 

Bënoewang, Mal. 328. 


XXVI 


Bënoang, Alf. Minah. 328. 
Bêntjoj, Soend. 75. 

Benzoë. 155, 156. 

Béras-bëras itam, Mal. 76. 
Bergamot. 18. 

Berik, Jav. 71. 

Bêrnang, Jav. 27. 

Bëroek, Mal. Bill. 203. 

Béêroel, Mal. Lamp. 25. 
Bêroenai bêrtjoeping, Mal. 77. 
Bëroewas, Mal. 263. 
Bêrtoepoek, Jav. 82. 

Bësar, Alf. Minah. 51. 

Bësolé, Jav. 343. 

Bëtah, Jav. 115, 337. 

Bêtênoe, Lamp. 230. 

Bëtik, Mal. 324. 

Bëtjampioh, Mal. Palemb. 316. 
Bëtjëtah (Kajoe), Mal. 13. 
Betjëtah (Ki), Soend. 11, 12. 
Bêtoer, Mal. 261, 262. 

Bêtoer beloelang, Mal. 261. 
Bêtoer bëroeboek, Mal. 261. 
Bêtoer grobok, Mal. 261. 
Bêtoer mimar, Mal. 261. 
Bêtoer. Zie ook Bintangoer. 
Beubeureuman (Areuj), Soend. 171. 
Beulit gëdé (Areuj), Soend 7. 
Beunbeuroetan (Areuj), Soend. 169, 
Beureum (Ki), Soend. 40. 170. 
Beurik, Soend. 238. 

Beurre du Gabon. 61. 

Beusi (Ki), Soend. 358. 

Bewok (Ki), Soend. 86. 
Bhadjha (Kadjoe), Mad. 176. 
Bhoengor, Mad. 335. 

Bidada, Jav. 337. 

Bidara, Mal. 167. 

Bidara laoet, Mal. 24. 

Bidara pahit, Mal. 24. 

Bidara poetih, Mal. 24. 

Bidji katjang (Daoen), Mal. Mol. 122. 
Bidjitan, Soend. 57. 

Bigarada. 17. 

Bijahoet, Alf. Z. Boeroe. 306. 
Bila, Mad., Bal., Mak., Boeg. 14. 
Bila, Mad. 14. 

Bila ghêdhang, Mad. 14. 

Bila kérbo, O. Celeb. 14 

Bila paèk, Mad. 14. 

Bilak, Mal. 14. 

Bindjai, Mal. 125. 

Bindoeng, Mad. 327. 

Binèng, Mad. 238. 

Binglo, Soend. 125. 

Binglo poetih, Mal. 125. 
Binoewang, Mal. (Minangk.), Bat. 328. 
Binong, Soend. 239, 327. 
Bintangar, Alf. Minah. 236. 
Bintangoer, Jav. 261. 
Bintangoer batoe, Mal. 261. 
Bintangoer bêloelang, Mal. 261. 
Bintangoer boenga, Mal. 257. 
Bintangoer boenoet, Mal. 261. 
Bintangoer laoet, Mal. 258. 
Bintangoer ondjém, Mal. 261. 


Bintangoer padi, Mal. Bill. 261. 
Bintangoer. Zie ook Méntangoer. 
Bintaos laoet, Soend. 115. 

Bintinoe, Soend. 230. 

Bintit, Mal. Banka 164. 

Bintoengan, Minangk. Mal. 77. 

Bir, Mal. Batav. 401. 

Biroe, Soend. 32,39. 

Bisi mafala, Tern. 13. 

Bisoel (Daoen), Mal. Mol. 173. 
Bitterhout 24. 

Blabah, Jav. 355. 

Blëkëtoepoek, Jav. 82. 

Blëndok trémbalo, Jav. 157. 
Blèntiong, Jav. 231. 

Blimbing, Jav. 3. Zie ook Bëlimbing. 
Blimbing kêris, Jav. 4. 

Blimbing woeloeh, Jav. 2. 
Blindhout. 115. 

Bloendëng, Jav. 343. 

Bo, Jav. 243. 

Bodas (Ki), Soend, 321. 

Bodi, Mal. Palemb. 117. 

Bodin, Jav. 104. 

Bodo landak (Areuj), Soend. 172. 
Boeasa, Goront. 351. 

Boeboe (Tali), Mal. Amb. 167. 
Boegis (Kajoe), Mal. Menad. 134. 
Boehaja (Ki), Soend. 176,176. 
Boekat, Mad. 79. 
Boekoe-boekoean, Mad. 333. 
Boekol, Mad. 167. 

Boelan (Kajoe), Mal. 80. 

Boelët angin (Kajoe), Mal. Lamp. 84. 
Boeloe (Kajoe), Mal. Banka 183. 
Boeloe noenggal, Soend. 183. 
Boembang, Mal. 273. 

Boemboe roko, Midd. Java. 156. 
Boenè rèja, Mak. 77. 

Boenga. Zie tweede woord. 
Boengboelan peutjang, Soend. 83. 
Boengkoel, Mal. 212. 

Boengoer, Mal, Soend. 335. 
Boengoer koewal, Mal. Lamp. 335. 
Boengoer mêloekoet, Mal. 335. 
Boengoer tëkoejoeng, Mal. Palemb. 
Boengoro, Mak. 238. 3303 
Boeni, Mal. 75; 

Boenjok, Mal. 246. 

Boentoet koetjing, Mal. 88. 
Boernèh, Mad. 75. 
Boeroendoel, Soend. 160. 

Boeroera, Tern. 343. 

Boero maloko, Tern. 175. 
Boeta-boeta (Kajoe), Mal. 115. 
Boetat, Mad. 341. 

Boetoen, Mal, Soend., Jav. 342. 
Boetoen darat, Mal. Mol. 342. 
Boewah. Zie tweede woord. 
Boewah (Damar), Mal. 289. 
Boewah damar, Mal. 96. 

Bogëm, Soend., Jav. 337. 
Bolong-belong, Mal. 385. 
Bolong-bolong (Roempoet), Mal. Ba- 
Bomboe, Mak. 392. tav. 89. 
Bonak, Tim. 327. 


nerd nd 


in rc eem ih on mn 


XXVII 


Bongka tjhiamo, Chin. 51. 
Bongkol, Mal. Palemb. 389. 
Bonoeï, Alf. Minah. 328. 
Borang, Jav. 392. 
Borneo kamfer. 284. 
Borneo talk. 294, 
Borneol. 283. 

Boroboj, Soend. 346. 
Boschviooltje. 316. 

Bosi, Alf. Minah. 189. 
Boterplant. 61. 

Botik, Bat. 324. 

Boubou (Miniak). 154. 
Bourbonkatoen. 217, 218. 
Bowis, Alf. Minah. 134. 
Brahma (Ki), Soend. 26. 
Brazil cherry, 372. 
Brosol, Jav. 343. 
Button-lac. 158. 


Cacao. 233. 

Candle nut. 94. 
Carapicho. [91 
Caravonica katoen. 218. 
Carpaïn. 325. 
Cashewnuts. 131. 
Cassave. 104. 
Castorolie. 91. 

Ceara rubber. 103. 
Ceder. 39. 

Ceder (Australische). 42. 
Ceder (Jamaica-). 42. 
Ceder (Menado-). 39. 
Ceder (Moulmeir-). 42. 
Cedraat. 22. 
Chineesche katoen. 218. 
Chinois. 17. 

Choetoe (Kajoe), Alf. Minah. 26. 
Chutney. 128. 

Citroen. 22. 

Citronellal. 1. 

Coca. 6. 

Cochenille. 529, 
Copaïva balsem. 272. 
Croton. 113. 

Crotonolie. 81. 


Curcuma. 9, Il. 84, 173, 337, 381, 394. 


Cutch. 345. 


Dadja-dadja, Boeg. 189. 
Dagé k&miri. 96. 

Dagé poetjoeng. 319. 
Daging, Jav. 305. 

Daging (Damar), Mal. 304. 
Dahan, Alf. Minah. 87. 


Dahan kagoerangën, Alf. Minah. 86. 


Dahoe, Soend. 136. 

Dalima, Mal. 340. 

Dalisëm, Jav. 321. 

Damar (Boewah), Mal. 96. 
Damar (Kajoe), Mal. Palemb. 387. 


Dama bagèlèng, Mal. Midd. Sum. 289. 


Damar (Batavia-). 287. 
Damar boewah, Mal. 289. 


Damar daging, Mal. 304. 

Damar itam, Mal. Mol. 34. 

Damar laoet, Mal. 300, 310, 310. 
Damar &ba, Mal. Midd. Sum. 289. 
Damar sarang, Mal. 290. 

Damar séla, jav. 305. 

Damar sëmoet, Mal. 290. 

Damar steenkool, Mal. 290. 

Damar. Zie ook tweede woord. 
Dangdeur, Soend. 219, 220. 
Dangdeur gëdè, Soend. 219. 
Dangdeur leuweung, Soend. 219, 220. 
Dani, Mal. 353. 

Daoen. Zie tweede woord. 

Dara, Jav. 167, 171. 

Dara (Rabét), Mad. 171. 

Darik-darik (Akar), Mal. S.W.K. 171. 
Daroe, Mal. 148. 

Dawai-dawai, Mal. 167. 

Debo, Jav. 243. 

DE&dek, Jav. 69. 

Dêdoerijan, Mal. 230. 

Dékèt, Mal. 161. 

DÈlëg, Jav. 393. 

Dêmang (Kajoe), Mal. Z. Sum. 361. 
Dembo, Jav. 2453. 

Démpo. Jav. = Démpoel. 

Dê&mpo (Roempoet), Jav. 399. 
Démpoel, Jav. 67, 67,68, 68,68, 69, 69, 
Dêmpoel daoen, Jav. 69. 69, 76. 
Démpoel lëlës, Jav. 76. 

Démpoel lëlét, Jav. 67, 67, 69, 69. 
Dêémpoel watoe, Jav. 69. 

Dèngdèk poik, Soend. 185. 

Deres, Jav. 171. 

Déringoe, Mal. 66, 201, 227. 
Dharsana, Mad. 368. 

Dhoebadja, Mad. 334 

Dhoewak manting, Mad. 402. 

Dhok, Jav. 32. 

Diabetesbark. 130. 

Dial bésar, Mal. 362. 

Dilëm, Mal. /69, 395. 

Dille. 400. 

Dipadjaja, Jav. 360. 

Djagir, Mad. 163. 

Djaha, Jav. 355. 

Djaha (Bajit), Lamp. 353. 

Djaha këbo, Jav. 355. 

Djaha kêling, Jav. 355. 

Djaha kêëling, Mal. Palemb. 357. 
Djaha lawé, Jav. 356. 

Djaha sapi, Jav. 355. 

Djaha soekoen, Jav. 355. 

Djahè (Ki), Soend. 79, 80. 

Djakoel, Mal. Lamp. 54. 
Djalanggaro, Tern. 203. 

Djalawé, Jav. 355, 356. 

Djali (Kajoe), Mal. 73. 

Djaloepang, Soend. 190. 

Djambéjan, Jav. 32. 

Djamblang, Soend. 369. 

Djamboe ajër, Mal., Soend. 130, 363. 
Djamboe ajër laoet, Mal. 369. é 
Djamboe ajër mawar, Mal. 371. 
Djamboe alas, Jav. 368. 


Djamboe 
Djamboe 
Diamboe 
Diamboe 
Diamboe 
Diamboe 
Diamboe 
Djamboe 
Diamboe 
Diamboe 
Djamboe 
Diamboe 
Diamboe 
Diamboe 
Diamboe 
Diamboe 
Diamboe 
Diamboe 


Djamboe 
Djamboe 
Djamboe 
Djamboe 


XXVIII 


bërtèh, Mal. 368. 
bhêndèr, Mad. 359. 
bidii, Mal. 359. 

bidii këtiil, Mal. 361. 
bijawas, Mal. 359. 
bol, Mal., Jav. 368. 
boöl, Soend. 368. 
dêrsana, Jav. 368. 


kêmang, Mal. Midd Sum.368. 


klampok, Jav. 368, 371. 


kloetoek, Soend., Jav. 359. 


laoet, Mal. Mol. 375. 

monjèt, Mal., Soend. 129. 

mênir, Mal. Batav. 361. 

oeweèr, Jav. 363. 

panté, Mal. Mol. 375. 

pêrtokal, Soend. 368. 

samarang, Mal. Soend., Jav. 
Sl 

soesoe, Mal. 359, 361. 

têrsana, Jav. 368, 371. 

taj, Soend. 363. 

wana, Jav. 368. 


Djamboelan, Mal. Menad. 369. 


Djambon, 


Jav. 368, 373. 


Diangkang, Jav. 238. 

Djangkang darah (Boewah), Mal. 239. 
Djangkar, Jav. 350. 

Djangkar (Ki), Soend. 368. 

Djarak, Mal., Soend., Jav. 89. 


Diarak 
Diarak 
Diarak 
Diarak 
Diarak 
Diarak 
Diarak 
Diarak 
Diarak 
Diarak 
Diarak 
Djarak 
Djarak 
Djarak 
Diarak 
Djarak 
Djarak 
Djarak 
Djarak 
Djarak 
Djarak 
Djarak 
Djarak 
Djarak 
Djarak 


boedëg, Jav. 94. 

bokor, Jav. 94. 

brama, Jav. 82, 94. 
dalëm, Jav. 94. 
goendoel, Jav. 94, 98. 
goenoeng, Jav. 94. 
goerita, Soend. 100. 

iri, Jav. 98. 

kaliki, Soend. 89. 
kêbo, Jav. 94. 

këpjar, Jav. 94. 

klapa, Soend. 94. 
koesta, Mal. 98. 

koesta mérah, Mal. 100. 
kosta, Soend. 98. 

lalër, Jav. 94. 

landi, Jav. 100. 

mérah, Mal. 91. 
oeloeng, Mal. Lamp. 100. 
pagér, Mal., |Jav. 98. 

pati, Jav. 118. 

pindjal, Jav. 94. 

poetih, Mal. 93. 

sapi, Jav. 94. 

tjina, Mal., Soend., Jav. 98, 100, 
Djarakan, Mal. 80. 


100, 


Diarakolie. 91. 

Djaran (Kajoe), Jav. 137. 
Diaranan, Jav. 393. 
Diaroem-djaroem, Mal. 246. 
Diasah, Soend. 71. 


Diati. 131. 


Diati blanda, Mal. 233. 
Diati londa, Jav. 233. 
Djatos landi, Jav. 233. 
Djawoera, Soend. 264, 265. 


Djëboegan, Jav. 112. 


Djëboek, 


Djëbrèt, 


Mad. 240. 
Soend. 85. 


Djëdjéroekan, Soend. 10. 
Djëlanding, Mal. 114. 
Djëmbloek, Jav. 374. 
Djëmbloek krikil, Jav. 374. 
Djémpina, Jav. 290. 

Djënar, Jav. 11. 

Djending, Mal. 358. 
Djendini, Mal. 335. 
Djèngkol, Mal., Soend. 395. 
Djëngotan, Jav. 185. 


Djënitri, 


Jav. 178, 182. 


Djéraman, Jav. 68. 


Djêroek 
Djéroek 
Djëroek 
Djëroek 
Diëroek 
Djëroek 
Djêroek 
Diëroek 
Diëroek 
Diëroek 
Djéroek 
Djëroek 
Djëroek 
Diëroek 
Dijëroek 
Diëroek 


(Ki), Soend. 10. 

dalima, Mal., Soend., Jav. 20. 
katès, Jav. 22. 

kingkip, Jav. 13. 

kingkit, Mal. 13. 

lëgi, Jav. 17. 

limo, Mal. 20. 

manis, Mal. 17. 

nipis, Mal., Soend., Jav. 18. 
papaja, Mal. 22. 

pêtjél, Jav. 19, 28. 

poeroet, Mal., Soend., Jav. 21. 
rantè, Mad. 13. 

tangan, Mal. 22. 

tipis, Mal. 18. 

tjioplok, Soend. 23. 


Djëroekan, Jav. 11, 62. 
Djeuleupa, Atjeh. 192. 
Djhangkang, Mad. 238. 
Djidjëg, Jav. 112. 

Djiha, Mal. 71. 


Djintên, 


Mal. Palemb. 399. 


Djintén Mal. 397. 
Djintén poetih. Mal. 397. 
Djintènan, Jav. 396. 


Djirang, 


Mad. 176 


Djirék, Mal. Batav. 72. 
Djirëk, jav., Mad. 73, 75. 
Djirék Emprit, Jav. 73. 
Djiwat,; Mal. 369. 
Djoeboet, Jav. 230. 
Djoedi, Mal. 212. 


Djoekoet. 


Zie tweede woord. 


Djoeng pandan, Jav. 140. 

Djoeng rahab, Jav. 387. 

Djoeng rahab bolong-bolong, Jav. 385. 
Djoengdjoeng atap, Mal. 386. 


Djoenti, 
Djoeroe 
Djoewët 
Djoewët 
Djoewët 
Djoewët 
Djoewët 
Djoewët 


Djoewët. 


Jav. 244. 


hajam, Jav. 82. 
Jav. 369, 370. 
bawang, Jav. 370. 
boetèn, Jav. 370. 
daging, Jav. 370. 
itëm, Jav. 370. 
manting, Bal. 369. 
Zie ook Doewët. 


Djohor (Kajoe), Mal. Malak. 352. 
Djolo madjiko, Ternate 165. 


Djombo, 


Jav. 46, 


Dlingsém, Jav. 321. 
Dloempang, Jav. 235, 236. 


TEN SEE 


nn denn … an 


XXIX 


Dloempangan, Jav. 236, 236. 
Dloepang, Mad. 190. 

Dloewak, Jav. 189. 

Dloewang, Jav. 189. 

Doedoek agoeng, Jav. 358. 
Doedoek gëdé, fav. 358. 
Doedoek rajap, Jav. 358. 
Doedoerènan (Areuj), Soend. 334. 
Doekoe, Mal, Soend., Jav. 56,57. 
Doekoeng-doekoeng anak, Mal. 66. 
Doelang-doelang, Mal. 68. 
Doelang sontak, Soend. 394. 
Doengoe, Alf. Minah. 241, 242. 
Doengoen, Mal, Jav. 242. 
Doepa. 156. 

Dóerèn, Soend., Jav. 227. 
Doerènan, Jav. 58. 

Doeri kènkèng, |Jav. 10. 

Doeri pêndjait, Mal. S.W.K. 329. 
Doeri tongkok bato, Mad. 330. 
Doerijan, Mal. 227, 3/6. 
Doerijan boerseng, Mal. 227. 
Doerijan (Daoen), Mal. 230. 
Doerijan kësoemba, Mal. 229. 
Doerijan tanah, Mal. 227. 
Doerijan toepai, Mal. 231. 
Doewët, Jav. 369, 370. 
Doewët bato, Mad. 362. 
Doewët krikil, Jav. 370. 
Doewët. Zie ook Djoewët. 
Dofal madoro, Tern. 84. 

Doia, Jav. 53. 

Dok, Jav. 240. 

Dolog, Soend. 187. 

Dompjong, Jav. 374. 

Doro (Soekët), Jav. 61. 
Drakenbloed. 159. 

Drëdiëg, Jav. 86, 112. 

Drègèl, Jav. 245. 

Drëndëtan, Jav. 203. 

Drowak, Soend. 188, 189. 
Duivelsdrek. 401. : 
Duivelskatoen. 233. 


Egyptische katoen. 218. 

Ekor koetjing, Mal. 88. 

Ekor koetiing oetan, Mal. Mol. 89. 
Elemi. 28, 35. 

Empag, Bal. 7. 

Empélanjaoe, Mal. N. Born. 138. 
Empit, Daj. 138. 

Empoeraoe, Mal. W. Born. 274. 
Emprak, Jav. 343. 

Endaroe, Mal. 148. 

Endèr, Mal. 400. 

Endilau bintiil, Mal. 230. 
Endilau nasi, Mal. 187. 

Endilau oedang, Mal. 231. 
Endilau. Zie ook Nilau. 

Endog (Ki), Soend. 62, 72. 
Endog-éndogan, Jav. 11,62,112. 
Epèk (Ojod), Jav. 171. 

Erbis, Soend. 324. 

Erdbeer Guaiave. 359. 

Estri, Jav. 321. 


mmm 


Fenegriek. 157. 
Fernambuc katoen. 215. 
Flake. 109. 

Flores malvae. 205. 
Flores verbasci, 205. 
Foeni, Soela. 269. 

Folia althaeae. 205. 
Folia Psidii. 360. 


Gaboes, Jav. 392. 

Gaboes (Kajoe), Mal. 327, 338. 
Gabon (Beurre du). 61. 

Gadang, Daj. Samp. 324. 

Gading (Kajoe), Mal. Lamp. 82. 
Gading bëtina, Mal. 71. 

Gadog, Soend. 77, 315. 
Gagan-gagan, Jav. 395. 

Gahara poetih, Mal. Palemb. 371. 
Gajang laoet, Mal. Mol. 259. 
Gala-gala, Soend. 157. 

Gala-gala (Damar), Mal. Mol. 34. 
Galedoepa, Mak. 156. 

Galing, Jav. 174. 

Galing-galing, Mal. 174. 

Galing idjo, Jav. 172. 

Galing kébo, Jav. 169. 
Galinggëm, Soend. 314. 

Galnoten (Chineesche). 140. 
Galoega, Mal. 314. 

Galoempit, Soend. 241. 
Galoenggang, Soend. 193. 
Galopang, Alf. Minah. 191. 
Gambir-gambir (Akar), Mal. 353. 
Gambiran, Mal. 69. 

Gamik (Akar), Mal. S. W. K. 169. 
Gaméët, Soend. 203. 

Gamét blanda, Soend. 202. 
Gandapoera, Mal. 206. 
Gandapoera olie. 207. 

Gandarija, Mal., Soend. 134. 
Gandèk, Jav. 256. 

Gandoel (Daoen), Jav. 325. 
Gandri, Jav. Zie Kandri. 

Gang, Jav. 170. 

Gang poetih, Jav. 171. 
Ganggagan, Jav. 395. 
Ganggangan, Jav. 327. 
Ganggarangan (Areui ki), Soend, 146. 
Ganggo, Mal. S. W. K. 59. 
Ganitri, Soend., Bal. 178. 

Ganja oetan, Mal. Mol. 185. 
Ganja tina, Mal. Mol. 187. 
Ganti, Mal. /56, 401. 

Gaplèk. 106: 

Garangan, Jav. 176. 

Garigis. 280, 281. 

Garing, Alf. Minah. 11. 
Garnet-lac. 158. 

Garoe (Kajoe), Mal. 155, 156. 
Garoe boenoeh, Mal. Born. 331. 
Garoe boenoehan, Mal. Born. 331. 
Garoe boewaja, Mal. 116, 184. 
Garoe èkor, Mal. 331. 

Garoe kapala, Mal. 331. 

Garoe këmêëdangan, Mal. W. Born. 331 


Garoe 
Garoe 
Garoe 
Garoe 
Garoe 


XXX 


këniboengan, Mal. W. Born. 331. 
lanang (Kajoe), Mal. Palemb. 
148. 


laoet, Tern. 116. 
mata boeta, Tern. 116. 


mati diboenoeh, Mal. Born. 331. 


Gêntoeng, Jav. 77. 

Gêplak gadjih, Jav. 288. 
Gèpèng (Ojod), Mal. Batav. 171. 
Geraniol, 1. 
Geranium. 1. 


mêdang. Mal. Banka. 331. 
mêmboeloe roesa, Mal. 


Garoe 
Garoe 


W. 


Born. 331. 


mêngkaras, Mal. Born. 331. 
ongkaras, Mal. Born. 331. 
pasak, Mal. W. Born. 331. 


Garoe 
Garoe 
Garoe 


Garoe raméës, Mal. 184, 331. 
Garoe rankahan, Mal. Z. O. Born. 331. 
Garoe rankahan boenoehan, Mal. Z.O. 
Born. 331. 
Garoe rankahan mêdang, Mal. Z. O. 
Born. 331. 
Garoe rankahan niboeng, Mal. Z. O. 
Born. 331. 
Garoe rankahan roesa, Mal. Z. O. 
Born. 331. 
Garoe rankahan tênggëlém, Mal. Z. O. 
Born. 331. 
Garoe rawés, Mal. W. Born. 331. 


Cearoe 
Garoe 
Garoe 
Garoe 
Garoe 
Garoe 
Garoe 
Garoe 
Garoe 
Garoe 
Garoe têngkaras, Mal. Born. 331. 
Garoe timboel, Mal. Banka. 184. 
Garoet, Soend. 25. 


sahang, Mal. W. Born. 331. 
sêlisik, Mal. Banka. 331. 


sisir, Mal. Banka. 331. 
tahi aros, Banda. 116. 
takaras, Mal. Born. 331. 
tendoek, Mal. 184, 331. 
téboekan, Mal. 331. 
têngah, Mal. 331. 


Gatél mati (Daoen)}, Mal. Mol. 88. 


Gatèp pait, Mal. 23. 
Gëbangan dêpok, Jav. 399. 
GEbél, Jav. 19. 

Gêdang, Lamp., Soend., Bal. 324. 
Gédangan, Jav. 185, 187. 

Gédi, Mal. Menad. 205. 
Gégambir (Akar), 353. 
Gégambo, Atjeh. 323. 

Gélam, Mal. 380, 386. 

Gêlam, Soend. 368, 372. 
Gêélam (Boewah). 385. 

Gélam (Koelit). 382. 

Gêlam boeöet, Soend. 374. 
Gêlam sérai, Mal. 374. 

Gélang (Kajoe), Mal. Tim. 381. 
Gelang pasir, Mal. 123. 

Geèlang soesoe, Mal. 122. 
Gêleuëum (Kajoe), Atjeh. 381. 
Gélinggêm, Soend. 78, 250. 
Géêloegoer, Mal. 252, 265. 


Gêloegoer babi, Mal. Palemb. 265. 


Gémbiroeng, Jav. 389. 
Gémblok, Jav. 83. 

Gémpol, Soend. 67. 

Géndis, Jav. 56, 57. 

Gèndong anak, Mal. Batav. 122. 
Génitri, Mal., Jav. 178. 

Géntèng peudjit, Soend. 24. 


sloewang, Mal. W. Born. 331. 


ténggëlêm, Mal. Banka. 184, 331. 


Gerawan, Mal. 291. 

Gërondjing, Mal. 77. 
Gêronggang, Mal. 253, 254, 255. 
Gêtah. Zie tweede woord. 
Géêtasan, Jav. 125. 

Ghirang, Mad. 177. 

Gigit (Kajoe), Mal. O. Born. 297. 
Gijam, Mel. 314. 

Gimer, Jav. 68. 

Ginggijang, Soend. 176, 177. 
Ginggijang beureum, Soend. 177. 
Gintek mérah, Mal. 75. 
Gintjoepitten. 315. 

Gintoeng, Jav 77. 

Gintoengan, Jav. 77. 

Girang, Jav. 176, 177, 177. 
Girang djëmboet, Jav. 176. 
Girangan, Jav. 176. 

Glagah (Areuj), Soend. 146. 
Giëdog panto, Soend. 264, 
Godiho, Tern. 112. 

Godong. Zie tweede woord. 
Goela, Jav. 56, 57. 

Goeloen, Jav. 27. 

Goemi oekoe, Tern. 243. 
Goenggoeroetoe, Soend. 170. 
Goentjang, Mal. W. Born. 302. 
Goerabati, Tern, 392. 


“ Goerah. Mal. 119. 


Gojawas, Mal. Mol. 359. 
Golèng, Jav. 164, 164. 
Gombang, Mal. 273. 
Gomme de Mombin. 135. 
Gonggang, Mal. 253. 
Gongsèng, Soend. 11. 
Gonto (Daoen), Mal.? //8. 
Goprak, Jav. 88. 

Gorang, Jav. 392. 

Gorita (Daoen) Mal. Mol. 391. 
Gowok, Soend., Jav. 374. 
Grains d'ambrette. 206. 
Granaatappei. 340. 
Granadilla. 324. 

Grape fruit. 20. 
Gringging, Jav. 47. 

Grisik (Daoen), Mal. Mol. 393. 
Gronong, Jav. 179. 
Guaxima. /9/. 

Guaxuma. /9]. 
Gurjunbalsem. 271. 
Guttegom. 269. 


Hadji (Ki), Soend. 55. 
Hahaoewan, Soend. 178. 
Halim, Mal. 330. 
Haloepang, Mal. 231. 
Hamba radja, Mal. 80. 
Handèong, Soend. 231. 
Handja, Soend. 79. 
Handjawan, Soend. 88. 


XXXI 


Handjèrè (Ki), Soend. 363. 
Handoel, Jav. 181. 

Hanoewa, Alf. Amb. 87. 
Hantap, Soend. 240, 240. 
Hantap badak, Soend. 239. 
Hantap beureum, Soend. 239. 
Hantap dapoeng, Soend. 239. 
Hantap gëdè, Soend. 239. 
Hantap heulang, Soend. 238, 240. 
Haoe boni, Tim. 57. 

Harëmëng, Soend. 254. 
Harëmêëng boetoen, Soend. 254. 
Harêmêèng gëdè, Soend. 79, 255. 
Harèndong, Soend. 387. 
Harèndong (Ki), Soend. 389. 


Harèndong badak (Areuj), Soend. 388. 


Harepang (Ki), Soend. 87. 


Harepang prongpeng (Ki), Soend. 87. 


Harijang (Areuj), Soend. 173, 173. 


Harijang beureum (Areuj), Soend. 171. 


Harijang gëdè, Soend. 391. 
Harikoekoen, Soend, 187. 
Harloepang, Mal. 231. 

Haro, Alf. Minah. 303. 

Harong, Jav. 254. 

Hasat, Alf. Amb. 243. 

Hata (Damar), Mal. Z. Sum. 291. 
Haté bësi, Tern. 320, 376. 
Haté sika-sika ngadoe, Tern. 84. 
Hatoe kanal, Alf. Amb. 328. 
Hèjas, Soend. 362. 


Hêling sérai talang, Mal. Palemb. 367. 


Henna. 337. 

Herva maté. 143. 

Heutjip, Soend. 73. 

Heutjit, Soend. 73. 
Hickory-hout. 55. 

Hidoep (Daoen), Mal. Mol. 2. 
Hinan, Amb. 87. 

Hiroe (Damar), Batjan. 313. 
Hiroeng, Soend. 402. 
Hoelong, Alf. Amb. 380. 
Hoeni, Soend. 75. 

Hoenoet, Alf. Amb. 190. 
Hoeöet (Ki), Soend. 68, 69, 
Hoerang (Ki), Soend. 68. 
Hoeroe angin, Soend. 87. 
Hoeroe kapas, Soend. 148. 
Hoeroe lapoeng, Soend. 181. 
Hoeroe mandjël, Soend. 250. 
Hoeroe manoek, Soend. 148. 
Hoerong, Alf. Amb. 380. 
Hoesoer, Alf. Amb. 264. 
Hoewi dangdeur, Soend. 104, 111. 
Hoewi djèndral, Soend. 104. 
Houtolie. 272. 

Houtolie (Chineesche). 96, 97. 
Howè (Ki), Soend. 160, 164. 
Huile de pulza, Port. 99. 


Ibaxama. 191. 

Idat, Mal. 255. 

Idjar atap, Mal. 386. 
Igo-igo, Tern. 2. 
llagat, Mentawei. 272. 


Illipe (Large). 293. 

Imër, Jav. 64. 

Impoh, Mak. 68. 

Inai, Mal. 336. 

Inai ajër, Mal. 166. 

Indisch geel. 127. 

Ingas, Jav. 132, 142. 

Ingas kapoer, Jav. 142. 

Ingas kêbo, Jav. 142. 

Ingas têlik, Jav. 142. 

Ingas têmbaga, Jav. 132. 

Ingas tjëlik, Jav. 142. 

Inggaal, Mal. S.O.K. 44. 
Inggoe (Gêtab, Tahi), Mal. 401. 
Inggoe, Mal, Soend., Jav., Bal., Boeg. 9. 
Ingoe (Kajoe), Mal. S. W.K. 40. 
Intaran, Bali. 49. 

Intjalën, Alf. Minah. 341. 

Ipil, Alf. Minah. 341. 

Ipis koelit, Soend. 361. 

Itam (Damar), Mal. Mol. 34. 


Jamaica ceder. 42. 
Jamaica peper. 362. 

Japan talk. 142. 

Jequié. 104. 

Jujube. 168. 

Jute (Amerikaansche). /92. 
Jute (Bengaalsche). 185. 
Jute (Chineesche). 192. 
Jute (Java-). 196. 

Jute (Tientsin-). /92. 


Kabëmbëm, Mal. 129. 

Kabista, Mad. 13. 

Kadapan, Jav. 57. 

Kadjanta (Ki), Soend. 147. 

Kadjai, Minangk. Mal. 37. 

Kadjimas, Bal. 339. 

Kadjoe, Mad. Zie tweede woord. 

Kadoe, Soend. 227. 

Kadondong laoet, Soend. 392. 

Kadondong tjina, Soend. 392. 

Kadondong. Zie ook Kêdondong. 

Kahoi, Koetei. 297. 

Kai poeti, Alf. Minah. 231. 

Kait besi, Mal. 10. 

Kajawoe, Alf. Minah. 77. 

Kajoe. Zie tweede woord. 

Kajoe damar, Mal. Palemb. 387. 

Kajoepoetih-olie. 382. 

Kakadoean, Soend. 79. 

Kakaïs sla, Alf. Minah. 191. 

Kakapasan, Soend. 205, 206, 236, 333, 
334. 

Kaki koeda (Daoen), Mal. 395. 

Kakini, Alf. Minah. 189. 

Kalamênja, Mal. Batav. 390. 

Kalangkongan, Mad. 88. 

Kalapaän, Soend. 2. 

Kalèk tandoek, Mal. 372. 

Kalèkè, Mad. 89. 

Kalèkè djarak, Mad. 100. 

Kaléla, Alf. Minah. 125. 


XXXII 


Kaleronkon, Jav. 335. 

Kali (Ojod), Mal. Batav. 170. 
Kalijagè, Soend. 13. 

Kaliki, Soend. 89. 

Kaliki rijanre, Boeg. 324. 

Kalikih, Minangk. Mal. 324. 
Kalimba koewang, Alf. Mineh. 203. 
Kaloempang, Mak. 238. 


Kaloempang boeroeng, Mal. Mol. 241. 


Kaloepa, Boeg. 238. 
Kalompang, Mad. 238. 

Kalong, Jav. 239, 240. 
Kalongan, Jav. 239, 240. 
Kamakoan, Alf. Leytimor. 31, 32. 
Kamal lilan, Alf. Amb. 308. 
Kamala, 85. 

Kamangkib, Mal. 80. 

Kamanrè, Mak., Boeg. 80. 
Kambang (Daoen), Banda. 66. 
Kambing (Kajoe), Mal. Menad. 39. 
Kamelan, Alf. Amb. 7. 

Kamësi, Alf. Minah. 165. 
Kamfer (Sumatraansche). 276. 
Kanarèn, Jav. 32. 

Kanari (Ki), Soend. 33. 

Kanari (Tamme). 28. 

Kanari ambon, Mal. 30. 

Kanari babi, Mal. 31. 

Kanari barat, Mal. Mol. 35. 
„Kanari bësar, Mal. 31. 

Kanari minjak, Mal. Mol. 33. 
Kanari oetan, Mal. Mol. 34. 
Kanari soela, Mal. Mol. 31. 
Kandar loetoeng, Soend. 316. 
Kandèh (Tal:), Soend. 171. 
Kandis, Mal. 267, 268. 

Kandis (Gëtah). Mal. 270. 
Kandis boeroeng, Mal. 268. 
Kandis gadjah, Mal. 266. 
Kandis kéling, Mal. 267. 
Kandri, Mal. 79. 

Kandri, Jav. 67, 79, 79. 

Kandri bësar, Mal. 79. 

Kandri kêbo, Jav. 79, 79. 
Kanjèrè, Soend. 79. 

Kanjèrè badak, Soend. 79, 79. 
Kantjil, Mal. 352. 

Kantjilan, Jav. 86. 

Kaoewasa, Mak. 236. 

Kapa andjing, Mal. Palemb. 253. 
Kapal, Jav. 115. 

Kapal (Kadjéng), Jav. 137. 
Kapal, Alf. Minah. 246. 
Kapalan (Kajoe), O. Born. 297. 
Kapas, Mal. 208. 

Kapas (Boewah), Mal. Malak. 63. 
Kapas (Ki), Mal. ? 160. 

Kapas bajan, Lombok. 213. 
Kapas bénér, Mal. 208, 215. 
Kapas beureum, Soend. 216. 
Kapas blanda, Jav. 216. 

Kapas boegis, Mal. Palemb. 217. 


Kapas boeloe koetjing, Mal. Palemb. 
Kapas djantoek, Lombok. 213. 211. 


Kapas djawa, Jav. 212. 
Kapas hantoe, Mal. Mol. 232. 


Kapas inggris, Mal. Palemb, 217. 
Kapas kajoe, Mal. Palemb. 215. 
Kapas kënédai, Mal. Palemb. 211. 
Kapas mérah, Mal. 216. 

Kapas mori, Soend. 218. 

Kapas nasi, Mal. Palemb. 211. 
Kapas oeloe, Mal. Palemb. 211. 
Kapas oetan, Mal. 207. 

Kapas rampit, Z. O. Born. 216. 
Kapas sëdëki, Mal. Lamp. 206. 
Kapasan, Jav. 84, 205, 206, 207, 232. 
Kapialoen (Daoen), Mal. Mol. 174. 
Kapidada, Jav. 337. 
Kapidéngkoeng, Soend. 402. 
Kapo-kapo, Mal. S.W.K. 68. 
Kapoelasan, Soend. 162. 
Kapoendoeng, Mal. 75. 
Kapoendoeng, Soend., Jav. 73, 75. 
Kapoendoeng lanang, Jav. 73. 
Kapoer (Daoen), Mal. Mol. 84. 
Kapoer (Kajoe), Mal. 276. 
Kapoer baros (Kajoe), Mal. 276. 
Kapoerantja, Soend., Jav. 258. 
Kapoerantja, Jav. 257. 
Kapoeratja, Mal. 258. 
Kapokboom. 221. 

Kapok kalingi, Mal. Tim. 219. 
Kapok oetan, Vulg. Mal. 219. 
Kapotrèn, Mad. 54. 

Kara, Alf. Amb. 175. 

Karabista, Mad. 13. 

Karahan, Jav. 87. 

Karamoenting, Mal. 361, 388. 
Karas, Mal. 330. 

Kareumbi, Soend. 118. 
Kareumbi badak, Soend. 118. 
Kariala, Mal. Amb. 177. 
Karikis sëla, Alf. Minah. 321. 
Karoenroeng, Mak. 136. 
Karokot (Areuj), Soend. 173. 
Kartoe (Daoen), Mal. Batav. 70. 
Kasambhi, Mad. 152. 

Kasei talang, Mal. Palemb. 163. 
Kasipé, Daj. 157. 

Kasjmir (Ki), Soend. 120. 
Kasoemba kêling, Jav. 314. 
Kaspé, Jav. 104. 

Kastanje (Tamme). 166. 
Kastoeri, Jav. 206. 

Kastoeri (Kajoe). 156. 
Katapang. Zie Kêtapang. 
Katé-katé garo, Tern. 7. 

Katéla djèndral, Jav. 104. 
Katéla mantri, Jav. 104. 

Katéla poöeng, Jav. 104. 

Katéla sabekong, Jav. 104 
Katéla sarmoenah, Jav. 104. 
Katéla tapah, Jav. 104. 

Katépan, Jav. 394. 

Katerbih, Mad. 82. 

Katès, Jav. 324. 

Katilampa, Jav. 180. 

Katimaä, Bal. 236. 

Katimoeroe, Jav. 83. 

Katja (Damar), Mal. 275, 285. 
Katjang arab, Vulg. Mal. 205. 


XXXIII 


Katjang idjo, Mal. //4. 
Katjapè, Mad. 50. 

Katjapi, Soend. 50. 

Katjapi monjèt, Soend. 50. 
Katjëkloek, Jav. 353. 
Katjëmtjém, Bal. 136. 

Katji, Mak. 328. 

Katji-katji, Mak. 246. 
Katjipot, Jav. 146. 

Katoe, Jav. 70. 

Katoek, Soend. 70. 

Katoek badak, Soend. 70. 
Katoek &ndog, Soend. 70. 
Katoekan, Jav. 70. 
Katoelampa, Soend. 180, 182. 
Katoelempa, Bal. 183. 
Katoelampa badak, Soend. 181. 
Katoembar, Jav. 396. 
Katoembar landa, Jav. 396. 
Katoembar moengsi, Jav. 396. 
Katoen (Bourbon). 217, 218. 
Katoen (Caravonica). 218. 
Katoen (Chineesche). 218. 
Katoen (Egyptische). 218. 
Katoen (Fernambuc). 215. 
Katoen (New Orleans). 216. 
Katoen (Nier-). 215. 

Katoen ete 218. 

Katoen (Roode Peru). 218. 
Katoen (Sea Island). 216. 
Katoen (Upland). 217. 
Katoentjar, Soend. 396. 
Katoentjar walanda, Soend. 396. 
Kateeri, Mal. S. W. K. 263. 
Katombhar, Mad. 396. 
Katos, Jav. 27. 

Kattestaart. 88. 

Kawan (Kajoe), Mal. Mol. 379. 
Kawang, Jav. 290, 293. 
Kawèh, Mal. W. Born. 297. 
Kawista, Mal. Batav. 14. 
Kawista, Soend., Jav. 13. 
Kawista krikil, Jav. 14. 
Kaworo, Soend. 206, 232. 
KEbék, Jav. 239. 

Këbel, Mal. 24. 

K&bën, Jav. 342. 

Këdalèn, Jav. 349. 
Kêdangkai, Mal. 68. 
Kédëmoet, Mal. 290. 


K&djel taloi (Kajoe), Mal. Lamp. 67. 


Këdji bêling (Daoen), Jav. 336. 
Kédjil. 373. 

Kédoei, Mal. Palemb. 102. 
Kêdoeng leutik, Soend. 86. 
Kêdoja, Jav. 53, 57. 

Kêdoja sapi, Jav. 57. 

Kêdondong, Mal., Jav. 135, 136. 
Kêdondong leuweung, Soend. 136. 
Kêdondong sabrang, Soend. 135. 
Kêdondong tjoetjoek, Soend. 135. 
Kêdondong. Zie ook Kadondong. 
Keduju. 53. 

Kékoesin héndak, Lamp. 235. 
Kékontolan, Soend. 236. 
Kélabang, Mal. 263. 


Kéladan, Mal. W. Born. 276. 
Kéêlajoe hitam, Mal. Palemb. 164. 
Kêlampai sowak, Mal. 152. 
Kêlangsouw, Mal. W. Born. 276. 
Kêlat abang, Mal. Palemb. 369. 
Keêlat bêlijan, Mal. Malak. 369. 
Kélat lapis, Mal. 369. 

Kélat nasi-nasi, Mal. 374. 
Kêlëmbak, Mal. 156. 
Këlëmbaoean in taloen, Alf. Minah. 
Kelemoeng, Mad. 69. 198. 
Kelêmoer, Alf. Minah. 246. 
Kêlëngan, Alf. Minah. 241. 
Kêlepang, Mal. 252. 

Kéêliki, Jav. 64. 

Kêlintek njamoek, Mal. Malak. 361. 
Keêloekoep, Mal. Banka. 299. 
Kêloempang, Mal. 238. 
Keêloengkoeng, Mal. Palemb. 299. 
Keloh nasa, Timor. 54. 

Keèlor, Mal. if 

Këmaitan, Jav. 8, 180. 
Këmandëlan, Jav. 203. 
Keëmandèn, Jav. 388. 

Këmandèn oetan, Soend.(?) 334. 
Ke@mang, Mal., Soend. 125. 
K&mang badak, Soend. 125. 
Kémbang. Zie tweede woord. 
Kémêëndjing, Jav. 264. 
Kémêndjing kêbo, Jav. 265. 
Këmêësoe, Jav. 178. 

Këmêëtroe, Lamp. 250. 

Kêmirèn, |av. 207. 

Ke&miri, Mal. 94. 

K&miri tjina, Mal. 96. 

Kémlaka, Jav. 65. 

Kémliki, Jav. 64. 

Kémodoeng, Mad. 75. 
K&moening, Mal. 1. 

Kë&mpas roman, Mal. 37. 

Kénal in també, Alf. Minah. 185. 
Kênari Zie Kanari. 

Kéndéka nasi, Mal. Batav. 351. 
Kèndèm, Alf. Minah. 393. 
Kéndoeng peutjang, Soend. 25. 
Kèngkèng, Jav. 25. 

Kênidei, Mal. 79. 

Kênidei oetan, Mal. 79. 

Kênidei poenei, Mal. 76. 
Kênjan, Jav. 76. 

Kéêntjoer, Mal. Batav., Jav. 88, 89. 
Kêpajang, Mal. 317. 

Képang, Mal. 330. 

Këépang (Akar), Mal. 333. 
Képër (Ki), Soend. 181. 

Képët, Jav. /69. 

Képoeh, Mal., Soend., Jav. 238. 
Kepoeng, Mal. 305. 

Képoeng djalor, Mal. 305. 
K&poeng hantoe, Mal. 305. 
Kêpoeng segan, Mal. 305. 
Kêepoeng selawang, Mal. 305. 
K&poh, Mal., Soend, Jav. 238. 
Képoh kêtèk, Jav. 239. 
Kerakoer, Mad. 70. 

Keêrantei, Mal. 37. 


XXXIV 


Kéêrantei batoe, Mal. 37. 
Kéêrantei mérah, Mal. 38. 
Kêrawitan, Jav. 120. 

Kërijan, Mal. Malak. 369. 
Kërindjing,, Mal. 77. 
Kérkoetjing, Lamp. 236. 
Kêrnels. 131. 

Këroewing, Mal. 271, 273, 274, 274, 
Kéroewing batoe, Mal. 300. 381: 
Kêroewing boekoe, Mal. 273. 
Kéroewing boeloe, Mal. 273. 
Kêroewing dadak, Mal. 273. 
Kéroewing hidjaoe, Mal. 274. 
Kêroewing poetih, Mal. 273. 
Kêrok batok, Jav. 395. 
Késambi. Jav. 152. 
Këésamphih radië, Mad. 164. 
Te 

Kësoemba, Mal. 314. 
Këtangi, Jav. 335. 

Kêtapang, Mal. 356. 
Kêtapang talang, Mal. Midd. Sum. 357. 
Kêtapi, Mal. 50. 

Keterbik, Mad. 82. 

Kétima, Jav. 236. 

Këtimaha, Jav. 236. 
Këtimanga, Jav. 236. 
Kétipès, Jav, 149. 

Kètjap pangi. Mal. Mol. 319. 
Kêtjapi (Ki), Soend. 181. 
Kéêtjatjil, Jav. 154. 

Kétjëklëk, Jav. 353. 
Kétjëmplak, Jav. 192. 
Këtjipir, Jav. 85. 

Kêtjoebang (Kajoe), Mal. 86. 
Kêtoedieuh, Mad. 53. 
Kéêtoel, Alf. Minah. 39. 
Kêtoembang, Mal. 68. 
Kétoembar, Mal. 396. 
Kêtoembar djawa, Mal. Ranau distr. 
Këêtoembél, Mal. Batav. 68. 396. 
Kêtoembël, Jav. 68. 
Këtoepoek, Jav. 82, 82. 
Kheuroeh, Mad. 54. 
Khoeleuh, Mad. 57. 

Ki. Zie tweede woord. 
Kidada, Soend. 338. 

Kidang, Soend. 65. 
Kidangan, Jav. 65. 

Kidjai, Mal. 37. 

Kiel, Alf. Amb. 118. 

Kilajoe, Soend., Jav. 151. 
Kiling (Damar). 289, 290. 
Kinar, Mal. Amb. 236. 
Kindjëng, |lav. 67, 69. 
Kingking (Rabét), Mad. 10. 
Kingkit, Mal. 13. 

Kintja, Jav. 13. 

Kira-kira (Pohon), Mal. 46. 
Kiras, Mal. 263, 266. 

Kirasa, Mak. 263. 

Kirip, Jav. 73. 

Kisig, Jav. 165. 

Klalar, Fav. 273, 274. 
Klampét, Jav. 254. 

Klampok, Jav. 362, 368, 374. 


Klampok aroem, Jav. 368. 
Klampok bato, Mad. 368, 371, 373. 
Klampok watoe, |av. 374. 
Klënténg (Minjak), Jav. 226. 
Kletek, Mad. 82. 

Klis, Jav. 367. 

Klitri, Mad. 178. 

Kloempit, Jav. 357. 

Kloemprit, Jav. 357. 

Kloetoem basarang, Lamp. 253. 
Kloewak, Mal., Jav. 319. 
Klontjing, Jav. 136. 

Klowang, Mad. 240. 

Koeda (Kajoe), Mal. 137. 

Koeda (Ki), Soend. 137. 
Koeda-koedaän, Jav.? 325. 
Koeja (Ki), Soend. 71. 

Koejam, Jav. 82, 88. 

Koejoeng, Mal. Z. Sum. 299. 
Koekoe matjan, Soend. 120. 
Koekoeran, Jav. 346, 349. 
Koekoeran (Ki), Soend. 85, 349. 
Koeloet, Mal. 55. 

Koemarakas in taloen, Alf. Minah. 249. 
Koemaroko, Alf. Minah. 6. 
Koembang, Mal. Palemb. 145. 
Koemboelan, Jav. 185. 
Koemboetoel, Mal. 254. 
Koemoes, Mal. Malak. 298. 
Koenangan, Mal. 133. 

Koengki, Mal. 163. 

Koengkil, Mal. 163. 
Koengkoengan, Alf. Minah. 342. 
Koenjit, Mal. /3, 67, 122, 123. 
Koenter gauwa, N. Guinea. 165. 
Koentji koening, Jav. /2. 
Koentjir, Atjeh. 76. 

Koepa, Soend. 374. 

Koepa beunjeur, Soend. 374. 
Koepa landak, Soend. 322. 
Koepoi, Mal. 4. 
Koerang-koerang, Mal. Mol. 2. 
Koerawët galêng, Soend. 394. 
Koeripal, Mal. 227. 

Koesambi, Mal., Jav., Bal. 152. 
Koes-tikoesan, Mad. 394, 395. 
Koetikakata goenoeng, Mal. Amb. 
Koetjaj, Soend. 396. 76. 
Koetjila, Jav. 240. 

Koetjing (Akar), Mal. 10. 
Koetjingan abang, Jav. 235. 
Koetjingan poetih, Jav. 236. 
Koetoe (Daoen), Soend. 80. 
Koewalot, Soend. 25. 

Koewei, Alf. Minah. 205. 

Koili, Alf. Minah. 136. 

Kojan, Jav. 88. 

Kokon, Mad. 187. 

Kokosan, Soend. 57. 

Kokosan konèng, Soend. 57. 
Kokosan leuweung, Soend. 54. 
Kokosan poetih, Soend. 57. 
Kokosongan (Roempoet), Mal. Batav. 
Kokrok-kikrik, Jav. 48. 89. 
Kola. 241. 

Kola-kcela, Alf. Minah. 327. 


XXXV 


Kolokapan, Alf. Minah. 241. Landjoet, Mal. 129. 
Kolotada, Tern. 176. Landoek (Areuj), Soend. 171. 
Komijn. 397. Landoer, Mal. 136. 
Konèng sari, Soend. 72, Langgadei, Mal. 352. 
Koningsnagelen. 366. Langir, Soend. 152. 

4 Kopèn, Jav. 185. Langit (Ki), Soend. 393. 

/ Kopi arab, Mal. 205. Langkoewas, Mal. /2/. 
Kopi djawa, 205. Langsa, Mal. Mol. 56. 
Kopo, Soend. 367, 368, 374. Langsa goenoeng, Mal. Mol. 57. 
Kopo badak, Soend. 368. Langsat, O. Jav. 57. 

| Kopo lalaj, Soend. 368, 375. Langsat loetoeng, Jav. 58. 

Kopo laoet, Soend. 374. Langsatan, Jav. 58. 

Koriander. 396. Langsëp, Jav. 57. 

Kosambhi, Mad. 152. Langsëp alas, Jav. 54, 55. 
Kosambi, Soend. 152. Langsëp re, Jav. 54, 55. 

| Kosar, Jav. 245. Langsëp were, Jav. 54, 55. 
Ko som tji. 26. Lang-tolangan, Mad. 124. 
Kowal, Alf. Minah. 375. Lani, Alf. Amb. 23. 
Krambilan, Jav. 2. Laoe salak (Ai), Alf. Amb. 174. 
Kraminan, Jav. 54, 54, 55, 55. Laoesip, Alf. Minah. 74. 
Krèsèk, Jav. 165. Laoet, Jav. 40. 
Krèsèt (ki), Soend. 253. Laoet (Damar), Mal. 300, 310, 310. 

Krikil, Jav. 164. Laoet daoen bësar (Damar), Mal. 300. 

| Krinting (Djoekoet), Soc. 123. Laos, Jav. 319. 

| Krintjing, Jav. 349. Lapia (Kajoe), Mal. Amb. 250. 

| Kripik. 105. Lara garoet, Jav. 203. 

| Kroko, Jav. 243. Large Illipe. 293. 
Krokot tjina, Jav. 123. Larlaran, Jav. 88. 

Kruidnagel. 363. Latiam, Jav. 64. 

| Kumquat. 22. Latoe (Ai), Alf. Amb. 113. 
Kwang joe, Chin. 97. Laurierbladeren. 374. 
Kwassihout. 24. Lawanan, Alf. Minah. 235, 242. 
Kwèni, Soend., Jav. 129. Lawang, Jav. 242. 


Kwèni tipoeng, Soend. 129. Lawang (Koelit), Mal. 266. 
Lawang kiri (Boenga), Mal. Mol. 366. 
Lawé, Jav. 232, 333. 


Laban, Jav. (Pasoeroean). 335. Lawé-lawé, Jav. 333. 

Laboe (Kajoe), Mal. Palemb. 114. Lawéan, Jav. 333. 

Lac-dye. 158. Lawoe, Jav. 88. 

Lady's fingers. 205. Lëgêtan, Jav. 194. 

Lagan, Mal. 274. Lèhat (Ki), Soend. 82, 333. 
Lagan (Minjak), Mal. 272, 275. Lêla, Atjeh. 1. 

Laganwater. 275. Lêlatang, Mal. Batav. 89. 

Lahi, Koetei. 229. LElét, Jav. 68, 235. 

Laka (Daoen), Mal. Mol. 336. Lelëti, Mal. Bill. 80. 

Laka (Kajoe), Vulg. Mal. /56. Léma, Alf. Minah. 164. 

Laka këtjil, Mal. Mol. 166. Lémah (Kajoe), Jav. 6. 
Lakboom (Japansche). 140. Lemak berok,' Mal. Malak. 63. 
Lakhars. 157. Lëmanas, Mal. Palemb. 323. 
Lakodjong, Lamp. 246. Lemmetjes. 18. 

Lakoem, Mal. 174. Lémo kambar (2), Mak. 18. 
Lalajoe (Ki), Soend. 164. Lémon bonting, Banda. 20. 
Lalaki (Areuj ki), Soend. 188. Lémon itam, Mal. Mol. 17. 
Lalampang kawajo, Alf. Minah. 394. | Lémon karbaoe, Mal. Mol. 18. 
Laloempé, Alf. Minah. 39. Lémon kasoemba, Mal. Mol. 20 
Laloempéhé, Alf. Minah. 39. Lémon koeramas, Mal. Mol. 18 
Lama, Amb. 87. Lémon kolte (?), Mad. 17. 
Lambei ajam, Mal. 352. Lémon madoera, Mal. Mol. 22. 
Lamer, Jav. 68, 69, 69, 69. Lémon manis bësar, Mal. Mol. 17. 
Lamer tjilik, Mad. 69. Lémon manis tjina, Mal. Mol. 17. 
Lamoeran, Mal. Palemb. 149. Lémon martin, Mal. Mol. 18. 
Lampêët, Jav. 254. Lémon mas, Mal. Mol. 19. 
Landa, Mad. 79. Lémon papéda, Mal. Mol. 21. 
Landaän, Jav. 79. Lémon poeroet, Mal. Mol. 21. 
Landak, 'Mad. 69, 79, 322. Lémon soeasi (?), Mad. 17. 
Landji, Jav. 187. Lémon soesoe, Mal. 22 


XXXVI 


Lémon swanggi, Mal. Mol. 2, 21. 
Lëmotak, Sas. 115. 
Lémpaoeng, Mal. S.W.K. 73. 
Lenat, Amb. 142. 

Lèngkat, Mal. Batav. 390. 
Lèngkèng, Mal., Jav. 159. 
Lëngki, Jav. 176, 176. 
Lèngkong, Mal. Batav. 390. 
Lëngsar, Jav. 163. 

Lèpèk (Ojod), Jav. 171. 
Léprak, Jav. 343. 

Lèprak, Mad. 80. 

Lêrak, Jav. 149. 

Lèso (Kadjoe), Mad. 124. 
Lètji, Mal. 160. 

Leungsir, Soend. 163, 163. 
Lewer, Banda. 142. 
Lichtnussbaum. 94. 

Lidah ajam, Mal. 61. 

Lidah kérbaoe poetih, Mal. 402. 
Lijak, Mal. Lamp. 189. 

Lijan, Mal. Amb. 167. 
Lijnzaad. 4. 

Lila, Alf. Minah. 148. 

Limaoe koentji, Mal. 13. 

Lime berry. 13. 

Limes. 18. 

Limoes, Soend. 126. 

Limoes tipoeng, Soend. 126. 
Linat, Amb. 142. 

Lindor, Jav. 350. 
Lingmalingan, Mad. 170. 
Linké, Mal. 89. 

Linow, Alf. Minah. 231. 
Lipase. 92. 

Lipoga, Alf. Minah. 39. 
Litjin, Mal. Amb. 160. 

Liwas, Alf. Minah. 136. 
Lobi-lobi, Mal. 321. 

Lodja, Tern. 2. 

Lod-lodhan, Mad. 204. 
Loedai, Mal. 117, 118. 
Loedotoja, Jav. 169. 

Loeha, Oeliassers. 84. 

Loelan, Mal. 257. 

Loeli (Getah), Mal. Malak. 270. 
Loeloembakén, Alf. Minah. 74. 
Loeloep waroe, Jav. 204. 
Loeloes, Mal. Palemb. 255. 
Loenda, Jav. 171. 

Loenda banjoe, Jav. 169. 
Loengkoeng daoen, Mal. Z. Sum. 299. 
Loengo, Atjeh. 205. 

Loesing, Alf. Minah. 74. 
Loesoeng, Daj. 139. 

Loetoeng, Jav. 316. 

Loeweèk, Mad. 204. 

Lofiti, Tern. 88. 

Lofiti saloe oeki, Tern. 89. 
Loket, Mad. 69. 

Lokina, Alf. Minah. 377. 
Lolang wakan, Alf. Amb. 257. 
Lolang' waran, Alf. Amb. 257. 
Lalaro, Tern. 351. 

Lolohan, Jav. 54. 

Lompaiang, Bat. 73. 


Loro waran, Alf. Amb. 257. 
Lortéloran, Mad. 62. 
Lotong, Mad. 58. 

Lotong potè, Mad. 58. 
Lumies. 21. 


Madang. Zie Mëêdang. 

Madau, Mal. Lamp. 87. 

Madja, Mal, Soend., Jav. 14. 
Madja, Mal. Batav. 13. 

Madja (Ki), Soend. 11. 

Madja batoe, Mal. 14. 

Madja galëpoeng, Jav. 14. 

Madja gëdang, Jav. 14. 

Madja ingoes, Mal. 14. 

Madja kané, Jav. 366. 

Madja këling, Jav. 355. 

Madja kêling soekoen, Jav. 355. 
Madja loemoet, Jav. 14. 

Madja pait, Jav. 14. 

Madja soekoen, Jav. 355. 
Madjaoe, W. Born. 296. 

Madjoei, Tern. 342. 
Mahakoempas, Alf. Minah. 246. 
Mahakoengkoengan, Alf. Minah. 342. 
Mahambong, Daj. Z. O. Born. 297. 
Mahang (Kajoe), Mal. 86. 
Mahawénang, Alf. Minah. 86. 
Mahawoöe lansoena, Alf. Minah. 58. 
Mahoeng (Ki), Soend. 77. 
Mahonie. 44, 44. 

Maïtan, Jav. 8, 180. 

Mak, Jav. 305. 

Makalimbong, Alf. Minah. 376. 
Makassaarsche pitjes. 26. 
Makassar-olie. 154. 

Makoeranga, Alf. Minah. 125. 
Makoeroeng, Alf. Minah. 350. 
Mala-mala, Tern. 1. 

Malaka, Atjeh. 253. 

Malaka, Mal. 65. 

Malaka oedang, Mal. S.W.K. 246. 
Malakijan (Ki), Soend. 80. 
Malam (Kajoe), Mal. 71. 

Malam gëplak, Jav. 288. 

Malam tili, Jav. 288. 

Malang, Mal. 51. 

Malang-malang, Mal. 261. 
Malansot, Alf. Minah. 60. 
Malasoena, Mal. S.W.K. 48. 
Malëgai, Alf. Minah. 342. 

Malèla, Soend. 61. 

Mali-mali, Mak. 176. 

Mali-mali hantoe, Mal. Palemb. 177. 
Mali-mali poetjoek mérah, Mal. 177. 
Maloe, Alf. Amb. 269. 

Maloel, Alf. Amb. 269. 
Maloemei, Mal. 8. 

Maloen, Alf. Amb. 269. 

Maloer, Bat. 25. 

Mamalapa, Alf. Minah. 53. 
Mamangkokan, Soend. 11. 
Mamina, Alf. Amb. 118. 

Mammee tree. 256. 


Mamoeara disik, Alf. Minah. 58. 


XXXVII 


Mampat, Mal. 254. 

Mampat hitam, Mal. 255. 
Mampat padang, Mal. 80. 
Manau (Kajoe), Mal. 402. 
Mandalaka gëdè, Soend. 349. 
Mandarijn. 23. 

Mandiël, Soend. 250, 3/5. 
Mandjël (Areuj), Soend. 389. 
Mang (Kajoe), Mal. 86. 

Mangar, Lamp. 236. 

Mangar, Mad. 236. 

Mangèndèr (Areuj.), Soend. 146. 
Mangga, Mal, Soend. 126, 128. 
Mangga goerih. 127. 

Mangga pakèl, Jav. 129. 

Mangga parè, Soend. 128. 
Mangga parè manoek, Soend. 128. 
Manggis, Mal., Jav. 266. 

Manggis rimbo, Mal. S.W.K. 263. 
Manggisan, Karimondjawa. 257. 
Manggistan, Mal. /34, 266, 388. 
Manggoe, Soend. 266. 


Manggoe leuweung, Soend. 263, 265. 


Mangilo, Alf. Minah. 231. 
Mangir, Soend. 54. 

Mangir, Jav. 165. 

Mangko (Daoen), Mal. Menad. 393. 
Mangkok, Mal. 394. 

Mangkok (Daoen), Mal. 393. 
Mangkok (Ki), Soend. 11. 
Mangkokan (Godong), Jav. 393. 
Manglé, Jav. 393, 
Mangrovecutch. 345. 
Manigoba. 103. 

Manting, Jav. 367, 373. 
Maoeng, Jav. 73. 

Maos, Jav. 14. 

Mara, Soend. 87, 87. 

Mara bënér, Soend. 87. 


Mara këloewang, Mal. Midd. Sum. 274. 


Mara leutik, Soend. 83. 
Maraneh, Mak. 72. 
Maranginan, Soend. 54, 55. 
Marapoejèn, Mal. 358. 
Mareh, Mal. S. W.K. 8. 
Marëlang, Mal. 234. 


Marèmè, Soend. 67, 67, 68, 69, 69. 


Marèmeè gëdè, Soend. 67. 


Marërér toewama, Alf. Minah. 249, 


Margosa-olie. 50. 
Mariabalsem. 259. 

Marinték, Alf. Minah. 77. 
Maritja bolong, Jav. 385. 
Markisat, Soend. 324. 

Maroe kapës, Alf. Minah. 238. 
Marong, Jav. 254, 254. 
Masëgar, Mal. Palemb. 301. 
Masékam poetih, Mal. Malak. 72. 
Masooi, Mal. 51, 84. 

Massi (Boa). 166. 

Mastik. 38. 

Mata ajam, Mal. 73. 

Mata boeta (Kajoe), Mal. 115, 


Mata boeta darat (Kajoe), Mal. Mol. 118. 


Mata hijang, Soend. 354. 
Mata hoeli, Alf. Amb. 115. 


Mata hoeri, Alf. Amb. 115. 

Mata kéli, Mal. 346. 

Mata kêtam batoe, Mal. 246. 

Mata koeroeng, Mal. 85. 

Mata koetjing, Mal. 162. 

Mata koetjing (Damar), Mal. 285, 291, 
303312: 

Mata-mata, Mak., Boeg. 148. 

Mata oedang, Mal. Mol. 175. 

Mata peutjang (Areuj.), Soend. 146. 

Mata poeasa (Njating), Daj. Z. O. Born. 

Matatiri, Alf. Minah. 113. 292. 

Maté. 143. 

Matjan (Ki), Soend. 241. 

Matris, Soend. 391. 

Mawénang, Alf. Minah. 86. 

Mawëwéësar, Alf. Minah. 51. 

Mawoenoet, Alf. Minah. 189. 

Mawowis, Alf. Minah. 134. 

Mêdang gëloegoer, Mal. 252. 

Mêdang lgoendi, Mal. 6. 

Mêdang mêntjina, Mal. 80. 

Mêdang sasak, Mal. 80. 

Mêdang soesoe, Mal. 80. 

Mêdang tamansoe, Mal. S.W.K, 251. 

Mêdang tijo, Mal. 182. 

Mêdaro, Mal. 160. 

Mèjong (Ki), Soend. 75, 84, 241, 241. 

Mêlaboeng, Mal. 51, 146. 

Méêlanding, Mal. Banka. 203. 

Mélangir, Mal. Banka. 297. 

MElëbèkan, Mal. Palemb. 296. 

Melentangan, Mal. Bill. 55. 

Mêlëpangan, Mal. 50. 

Mêloekoet diantén, Mal. 253. 

Mêloewang, Mal. 273, 

Melonenbaum. 324. 

Mémantoet, Mal. 189. 

Mêëmata, Mal. 70. 

Mêmbaloeng, Mal. 51, 261. 

Mêmbawang, Mal. Banka. 59. 

Mêmboeloh rimba, Mal. 352. 

Mêmoetah, Mal. 115. 

Mêémpëdal ajam, Mal. 146. 

Mèmpheuh, Mad. 49. 

Mêmpitis, Mal. 254. 

Mêmpoleh, Mal. Banka. 24. 

Menado ceder. 39. 

Ménaga, Mal. 258. 

Mêénamëng, Mal. Banka. 183, 333. 

Mêndaroe, Mal. 148. 

Mèndong, Jav. 65, 78, 87, 356, 360. 

Mênëngan, Jav., Bal. 115. 

Mèngërawan, Mal. 291. 

Mêrgérawan bèno, Lamp. 291. 

Méngërawan damar, Lamp. 291, 292. 

Méngkaboeng, Z. O. Born. 296. 

Meêngkaras, Mal. 330. 

Mêngkëlingan, Mal. 367. 

Mêniran, Mal, Jav. 66. 

Méniran oetan, Mal. Mol. 2. 

Ménjan (Kajoe), Mal. 37. 

Méênjan arab, Vulg. Mal. 38. 

Ménjawak (Kajoe), Jav. 8. 

Méênsiah rimau, Mal. 53. 

Méntanèn, Jav. 11. 


XXXVII 


Méntangoer krak (kéra ?), Mal. Banka. 
257. 

Méêntangoer pêërit, Mal. Banka. 261. 

Mêntangoer. Zie ook Bintangoer. 

Mêntaos, Jav. 55, 70. 

Mentaroeh, Mal. 115. 

Ménténëm, Mal. 275. 

Mèntèng (Ki), Soend. 75. 

Mèntèng oetan, Mal. 73. 

Meèntèngan, Mal. 73. 

Mentenok, Mal. Banka. 231. 

Méntigi, Mal. 335. 

Mêntimoen gadjah mérah, Mal. 323. 

Mêntimoen paja, Mal. 323. 

Mêntoelan, Jav. 86. 

Mer, Mad. 69. 

Mérah (Pohon), Mal. 123. 

Mérah mata (Kajoe), Mal. Palemb. 72. 

Méêranak, lav. 86. 

Meèrang (Ki), Soend. 32. 

Meèrang in taloen, Alf. Minah. 203. 

Meèrang in tjoko, Alf. Minah. 203. 

Méêranti .……..., Mal. Bill. 299. 

Mêëranti abang, Mal. Palemb. 289, 306. 

Méranti bêras, Mal. S.W.K. 304. 

Méranti boenga, Mal. Palemb. 304, 305. 

Méranti boenga, Mal. Banka. 302. 

Méranti boewah, Mal. Palemb. 304. 

Méranti daoen kétjil, Mal. Malak. 306. 

Méêranti djawi, Mal. S.W.K. 304. 

Méranti hitam, Mal. S.W.K. 310. 

Méranti hitam, Mal. Palemb. 304. 

Méêranti kerap, Mal. Malak. 306. 

Mêranti paja, Mal. Malak. 296. 

Méranti sépan, Mal. Palemb. 304. 

Méranti tahi, Mal. Malak. 299. 

Méêrantong, Jav. 183. 

Méêrapin, Mal. Banka. 358. 

Mérbajoer, Mal. 241. 

Mérkaras poetih, Mal. 333. 

Merong, Mad. 79. 

Mêrsawa oelar, Mal. Malak. 275. 

Mésëlangan, Mal. Palemb. 373. 

Mésèn (Kajoe), Jav. 165. 

Méêsoji. 156, 265. 

Mêtjërméan, Mad. 69. 

Miga-miga, Mal. Mol. 399. 

Mimba, |av. 49. 

Mindi, Soend., Jav. 47. 

Mindi gédè, Soend. 48. 

Mindi kétj:l, Mal. 47. 

Minggoe (Godong), Jav. 9. 

Minjak. Zie tweede woord. 

Mirah, Jav. 171. 

Mirèn, Jav. 207. 

Miri, Soend. 46. 

Miri (Ai), Alf. Boeroe. 13. 

Mit afifi. 218. 

Mlakah, Mad. 65. 

Modjar, Jav. 76. 

Moehoetoe, Tern. 231. 

Moe joe, Chin. 97. 

Moelés (Kajoe), Mal. 236. 

Moelés (Ki), Soend. 123. 

Moelo (Boewah), Aroe. 63. 

Moelse (Kajoe), Mal. Palemb. 378. 


Moeloepas, Mal. 59, 
Moendër, Jav. 264. 

Moendoe, Mal., Soend., Jav. 264. 
Moengsi, Mal. 398. Î 
Moenoeng, Jav. 238, 239, 
Moenté in tasitj, Alf. Minah. 168. 
Moentjang, Soend. 94. 
Moentjang tjina, Soend. 96. 
Moepoes, Mal. 133. 

Moer, Arab. 38. 

Moernagel. 366. 

Moesing, Mad. /69. 

Moestaki. 38. 

Moetah, Mal. 5, 115. 

Moeton, Mal. S. W.K. 263. 
Mokochoweè, Alf. Minah. 377. 
Molombagoe, Alf. Minah. 203. 
Mombin (Gomme de). 135. 
Monjèt (Boewah), Soend. 323. 
Moréa (Tali), Mal. Amb. 388. 
Moron (Kajoe), Mal. Mol. 231. 
Motongsi, Alf. Minah. 165. 
Moulmein ceder. 42. 

Mranak, Jav. 86. 

Mroewoe, Jav. 118. 
Muskuszaad. /56, 206. 
Myrobalanen (Zwarte). 355. 
Myrobalani Emblicae. 65. 
Myrrhe. 38. d 


Nagas, Mal. Amb. 25. 

Nagasari, Mal., Soend., Jav., Bal., Mak., 
Boeg. 255. 

Nagasari rangkang, Jav. 372. 

Nago, Alf. Leytimor. 57. 

Naï, Alf. Minah. 134. 

Nakau, Mal. Palemb. 83. 

Namëng, Mal. Banka. 183. 

Namoe, Bol. Itang. 233. 

Nanang, Minangk. Mal. 84. 

Nanangkaän, Soend. 122. 

Nanangkaän gêdè, Soend. 123. 

Nanari, Alf. Amb. 34. 

Nangghêr, Mad 219. 

Nangkei (Akar), Mal. 353. 

Nangoei, Mal. 261. 

Nang-pènangan, Mad. 252. 

Nani, Mal. Mol. 376. 

Nani ajër, Mal. Amb. 377. 

Nani mérah, Mal. Amb. 377. 

Naniwar, Alf. Amb. 6. 

Nasi sioek, Mal. 146. 

Nating, Alf. Minah. 205. 

Naveloranjes. 20. 

Ndilo-olie. 260. 

Négri (Boewah), Soend. 323. 

Neroli. /7. 

New Orleans katoen. 216. 

Ngaro, Mal. Tern. 236. 

Ngéar, Alf. Minah. 246. 

Ngoedoe, Tern. 136. 

Nierkatoen. 215. 

Nilau, Mal. 231. Zie ook Endilau. 

Nilau koetjing, Mal. Palemb. 190. 

Nilau nasi, Mal. Palemb. 187. 


. henna end 


XXXIX 


Nilau roesa, Mal. Palemb. 231. 

Nileu (Minjak). 154. 

Nipil, Alf. Minah. 341. 

Nirat, Alf. Amb. 376. 

Niri, Mal. 46. 

Niri, Soend., Jav. 45, 46. 

Nito (Kajoe), Ranau. 44. 
Njamploeng, Mal., Soend., Jav. 258. 
Njan-minjanan, Mad. 55. 

Njating, Daj. 313. Zie ook tweede woord. 
Njato, Daj. 3/3. 

Njatoh boenga, Mal. 125. 

Njirèh, Mal. 46. 

Njiri, Jav. 46. 

Njiri abang, Jav. 46. 

Njiri goendik, Jav. 45. 

Njoeroe, Jav. 45. 

Noenoek makaoewoe, Alf. Minah. 252. 
Noman. 68. 

Nopalplant. 329. 


Obang, W. Born. 287. 
Obat Ilémon, Mal. Amb. 269. 
Obat papéda, Mal. Amb. 389. 
Obat sagéroe daoen manggoestan, 
Mal. Amb. 269. 
Obat sagoeer, Mal. Amb. 268, 269. 
Obat toeni, Mal. Amb. 269. 
Oeba, Mal. = Oebar. 
Oebar, Mal. 367. 
Oebar laki-laki, Mal. 367. 
Oebar mérah, Mal. 67. 
Oebar mërkoejoeng, Mal. 375. 
Oebar-oebar, Mal. 368. 
Oebar padi itam, Mal. 372. 
Oebar padi poeloet, Mal. 368. 
Oebar paja, Mal. 68, 69. 
Oebar pêrampoean, Mal. 371. 
Oebar sêrai, Mal. 373. 
Oebi djindral, Mal. 104. 
Oebi inggris, Mal. Menad. 104. 
Oebi kajoe, Mal. 104. 
Oedang (Kajoe), Mal. 372. 
Oedani, Mal. Bal. Mak. 353. 
Oedjoeng atap, Mal. 386. 
Oedjoeng pandan, Mal. 140. 
Oeka, Alf. Boeroe. 176, 176. 
Oelës (Kajoe), Mal. 236. 
Oelës (Kajoe), Lamp. 190. 
Oelit, Alf. Amb. 136. 
Oerang (Kajoe), Mal. 5. 
Oerang-oerangan, Jav. 254, 255. 
Oerat (Daoen), Mal. 336. 
Oerip (Kajoe), Jav. 124. 
Oeris-oerisan, |av. 68, 189. 
Oerit, Alf. Amb. 136. 
Oeroem (Kajoe), Lamp. 164. 
Oeseup nana (?), Soend. 123. 
Oesi-oesi, Jav. 203. 
Oeta hatoe, Alf. Amb. 165. 
Oeta lala, Alf. Amb. 148. 
Ojod. Zie tweede woord. 
Okra. 205. 
Olaär, Alf. Amb. 175. 
Olibanum. 38. 


Olifantsappel. 13. 
Olifantsluizen. 131. 

Ombil. 279. 

One-one, Tern. 23. 

Onggok, Soend. 109. 
Onggoloepang, Alf. Minah. 191. 
Ongkaras, Mal. Born. 331. 
Onjam, Soend. 76. 

Ontjom. /09. 

Opak. 106. 

Oraj (Ki), Soend. 198, 231. 
Oraj têloei, Daj. Sampit. 301. 
Oranjeappelen (bittere). 17. 
Oranjeappelen (zoete). 16. 
Oranjeschillen. /7. 

Oris, Mal. 71, 72. 

Orlean. 315. 

Orong-orong garoet, Jav. 203. 
Otaheite apple. 135. 

Otak oedang, Mal. 125. 
Otok-otok, Jav. 193. 


Paalworm. 254, 312. 320, 358, 376. 
Paardevoet, 395. 

Padang, Mad. 84. 

Padèsa (Ki), Soend. 25. 

Padi téngkawang. 293. 
Padja-padja, Mak. 246. 

Pagar, Mal. 5. 

Pagar anak, Mal. 5. 

Pahang goenoeng (Ki), Soend. 79. 
Pahit (Ki), Soend. 26. 
Paina-paina, Mal. 89. 

Pait (Minjak), Mal. 140. 
Pajoeng (Ki), Soend. 2. 

Pakal (Minjak), Mal. 96. 

Pakèl, Soend., Jav. 129, 
Pakengoenjo, Bat. 24. 
Pakoewa, Alf. Minah. 375. 
Paksi, Soend. 323. 

Pala, Bali. 274. 

Palahlar, Soend. 271, 273, 274, 274. 
Palaka (Kajoe), Mal. Mol. 328. 
Palam, Mal. Menad. 342. 
Palapak samak, O. Born. 297. 
Palëlët, Jav. 236. 

Palèmbhang (Kajoe), Mad. 137 
Paliran, Jav. 172. 

Palma Christi. 89. 

Paloen, Alf. Amb. 346. 
Pamasa, Mak. (?) /56. 

Pamoeli, Alf. Minah. 79. 
Pampang alas, Jav. 400. 
Pampoeng, Jav. 400. 
Panakomo, Timor. 392. 
Panamahout. /5/. 

Panégowang, Jav. 395. 
Panggang, Soend. 392. 
Panggang tjoetjoek, Soend. 392, 
Pangi, Mal. Mol. 317. 
Pangpoeng, Jav. 400. 
Panigowang, Jav. 395. 

Pantat oelat poetih, Mal. 321. ' 
Pantjal, Soend. 65. 

Pantjal kidang, Jav. 60, 65, 374. 


Pantjing tawa, Jav. 124. 

Pao, Mad. 128. 

Pao këtjik, Mad. 128. 
Paoeh lëbi, Mal. 140. 

Paoeh pipit, Mal. 125. 
Papaïne. 326. 

Papaja, Mal. 324. 

Papaja gantoeng, Mal. 327. 
Papaja oetan, Mal. Mol. 393, 
Papanggangan, Soend. 392. 
Papasan, Soend., Jav. 84. 
Papaw tree. 324. 

Papayer. 324. 

Papéda (Daoen), Mal. Amb. 393. 


XL 


Papéda pandjang (Daoen). Mal. Amb. 
393. 


Papéda papoewa (Daoen), Mal. Amb. 


Paraguay-thee. 143. 
Parak, Mal. Banka. 59. 
Parak api, Mal. 59. 

Parak kêloewang, Mal. 59. 
Parak mérah, Mal. 59. 
Parali, Mak. 21. 
Parana-thee. 143. 

Para rubber. 101. 

Parè, Soend. 128. 

Parè (Ki), Soend. 67, 68, 68, 69. 
Parè goenoeng (Ki), Soend. 68. 
Parè lalaki (Ki), Soend. 68. 
Parènan, Jav. 149. 

Parèngpèng, Soend. 80. 

Pari, Jav. 67, 68. 

Pari radèn, Jav. 389. 

Parija goenoeng, Soend. 149. 
Parija laoet, Mal. Mol. 168. 
Paroedan (Kajoe), Mal. Amb. 9. 
Paroen, Alf. Amb. 346. 

Pasa, Alf. Minah. 377. 

Pasak, Mal. S.W.K. 73. 

Pasak bêras-bêras, Mal. 59. 
Pasak kêrai, Mal. 54. 

Pasak lingga, Mal. S.O.K. 59. 
Pasak mérah, Mal. 59. 
Paskapasan, Jav. 84, 207. 
Paskapasan, Mad. 80. 

Pasoldèr, Timor. 190. 

Pasoler, Timor. 189. 
Passievrucht. 323. 

Patagoe, Alf. Minah. 134. 

Patah toelang, Mal. 124, 173. 
Patekèn tjÒna, Mad. 394. 
Patikan, Jav. 122. 

Patikan këbo, Jav. 122. 

Patikan tjina, Jav. 123, 394. 
Patjar ajër, Mal. 166. 

Patjar banjoe, Jav. 166. 

Patjar diawa, Mal. 336. 

Patjar 
Patjar leuweung, Soend. 167. 
Patjar tjina, Mal. 60. 

Patjar tjoelam, Jav. 60. 
Patjè-patjè, Soend. 62. 
Patjènè, Minangk. Mal. 324. 
Patjing tawe, Jav. 124. 
Patjoeng, Soend. 317. 
Patoeng-patoeng, Mak. 264. 


koekoe, Mal, Soend., Jav. 336. 


392. 


A dee 


Patola, Ceram. 379. 

Pêdada paja, Koeboestr. 253. 
Pédaroe, Mal. 148, 160. 
Pêdoe, Alf. Minah. 8. 
Pëgaga oembon, Mal. 395. 
Pëégagan, Mal. Batav. 395. 
Pégang mata, Mal. Amb. 183. 
Pèjor, Bat. 284. 

Pëkasam, Bat. 103. 

Pêla, Jav. 52. 

Pêladjau, Mal. 138. 
Pêlandjau, Daj. 138. 
Pêlandoek (Akar), Mal. S. W.K. 147 
Pëlangas, Mal. 72. 
Pêlangkongan, Mad. 88. 
Pêlawan, Mal. 378. 

Pêlawan kiring, Mal. 377. 
Pélawan koepoer, Mal. 378. 
Pêlawan toedak, Mal. 377. 
Pélém, Jav. 128. 

Pélém dodol, Jav. 127. , 
Pélém lalidjiwa, Jav. 127. 
Pêlëm séngir, Jav. 127. 
Pêlèmpang abang, Mal. 252. 
Pélèmpang hitam, Mal. 252. 
Pélèmpang poetih, Mal. 250. 
Pelênda darat, Bal. 391. 
Pèlèt, Jav. 237. 

Pêloempang, Mal. 252. 
Pèmpagar, Mal. 5. 

Pênaga, Mal. 258. 

Pênaga laoet, Mal. 258. 
Pênaga lilin, Mal. 255. 
Pênaga poetih, Mal. 255. 
Pênaga soega, Mal. 255. 
Penak, Mal. 298, 312. 
Pênawar bèjas, Soend. 316. 
Pênawar pahit, Mal. 24. 
Pénawar pipis,-Tern. 26. 
Pêndjalangan, Jav. 394. 
Pêndjalinan, Jav. 164, 164. 
Pêndoe, Alf. Minzeh. 8. 
Pêngantasan, Mal. S.O.K. 310. 
Pénggaga, Mal. 395. 
Pénggoeng, Soend., Jav. 342. 
Péntjahar, Jav. 80. 

Peper (Jamaica). 362. 
Pépitis (Kajoe), Lamp. 65. 
Pérah, Mal. 102. 

Pêrépat darat, Mal. 352. 
Pérëpat gèlang, Mal. 335. 
Pérépat mérah, Mal. 337. 
Pergueira, Portug. 99. 
Persian lilac. 48. 

Pêrtoet, Mal. 351. 
Perubalsem. /56. 

Peru katoen. 218. 

Peru katoen (Roode). 218. 
Pêtag, Soend. 368. 

Pëtag (Ki), Soend. 367; 372. 
Pétaling aiër, Mal. Malak. 321. 
Pêtaling tandoek, Mal. Malak. 72, 
Petang (Boenga), Mal. 192. 
Peterselie. 398, 399. 
Peterselieboom (Groote). 392. 
Péêtik, Atjeh. 324. 


pn 


ant ankns 


id eee dd a en 


ge EN 


XLI 


Peujeum, Soend. 106. 

Peuris, Soend. 72. 

Pbendjoer, Mad. 235. 

Physic nut. 100. 

Pian tè kim, Chin. 394. 
Pidada, Mal. 337. 

Pijopo, Mal. 400. 

Pikopijan, Mad. 60. 

Pili nuts. 30. 

Piment. 362. 

Pina-pina, Mal. 89. 

Pinang baik, Mal. S.W.K. 183. 
Pinang baik, Mal. Malak. 312. 
Pingko, Soend. 54, 55. 

Pintan, Alf. Minah. 8. 

Pisangan, Jav. 187. 

Pisek, Alf. Minah. 59, 60, 60. 
Pisëk séëla, Alf. Minah. 59. 
Pisëk tana, Alf. Minah. 58. 
Pisitan monjet, Soend. 52. 
Pitjoeng, Soend. 317. 

Plalar, Jav. 274. 

Plèpèk (Njating). Daj. Z. O. Born. 292. 
Plëtikapoe, Jav. 399. 

Podisari, Jav. 256. 

Poedé, Boeg. 258. 

Poeë (Ai), Alf. Amb. 119. 
Poehon (Kajoe)?, Mal. 335. 
Poejaän, Alf. Minah. 235. 
Poelas, Mal. 164. 

Poelas laoet, Mal. 164. 
Poelasan, Mal., Soend. 162. 
Poelasari, Mal. /56. 

Poelé, Mal. 88, 89, 366. 
Poeloengan, Jav. 149. 

Poeloet, Mal. 194. 
Poeloet-poeloet, Alf. Minah. 191. 
Poeloetan, Mal, Soend., Jav. 194. 
Poenaga, Mak. 258. 

Poenah, Mal. S.O.K. 253. 
Poendoeng, Jav. 73. 
Poendoengan, Jav. 73. 

Poenggei, Mal. 230. 

Poengoeng kidjang, Mal. Palemb. 37. 
Poengpoeroetan, Soend. 191, 192, 194. 
Poepoi, Mal. 4. 

Poerét, Jav. 207. 

Poering, Mal. 112. 

Poering bèngala, Mal. 123. 
Poering mangkok, Mad. 393. 
Poerwa atjëng, Jav. 399. 
Poerwa koetjila, Jav. 240. 
Poerwa tjëng, Jav. 399. 

Poeseur boemi, Soend. 394. 
Poespa, Soend. 251. 

Poetat, Mal., Soend., Jav. 341, 341, 342, 
Poetat kébo, Jav. 341. 343. 
Poetat lëmbik, Mal. 343. 

Poetat maésa, Jav. 341. 

Poetat pënggoeng, Jav. 341. 
Poetat rèsèk, Jav. 341. 

Poetat soengei, Mal. Banka. 342. 
Poetëér (Kajoe), Mal. 236. 
Poetëran, Jav. 236. 

Poetih (Kajoe), Mal. 380. 
Poetih (Kajoe), Mal. Tim. 378. 


Poetiholie (Kajoe-) 382. 

Poetjat sasa, Boeg. 341. 
Poetjëngan, Jav. 393. 

Poetjoek. 41, 84, 156, 167, 354. 
Poetjoeng, Jav. 317. 

Poetoet, Mal. 351. 

Poetri (Ki), Soend. 257. 

Pohon. Zie tweede woord. 
Pokhout. 152. 

Polèng (Ki), Soend. 241. 
Pomelo. 20. 

Pomeransen. /7. 

Pompelmoes. 20. 

Pompelmoes (Japansche), Amb. 20. 
Pong tai hai, Chin. 240. 
Pontjasoeda, Jav. 37. 

Popeleer koesoe, Mal. Amb. 63. 
Popo in tjawok aloes, Alf. Minah. 59. 
Popohan, Soend., Jav. 125. 
Popongan, Bal. 148. 

Poris, Mal. 71. 

Poris kërbo, Mal. 71. 

Posi-posi, Mal. Menad. 339. 
Posi-posi mérah, Tern. 337. 
Potong (Kadjoe), Mad. 124. 
Prakosa, Jav. 80. 

Pranadjiwa (Zoete). 240. 
Prêmbiloetoen, Jav. 64. 

Pulza (Huile de), Port. 99. 
Purgeernoten. 100. 


Rabët, Mad. Zie tweede woord. 
Radja (Boewah), Mal. Tim. 236. 
Radja (Kajoe), Mal. Mol. 113. 
Radja sor, Jav. 180. 

Radjak (Damar), Batjan. 313. 
Radjoemas, Sas. 339. 

Ragi. /06. 

Rama in asoe, Alf. Minah. 7. 
Rama woering, Alf. Minah. 303. 
Raman, Mal. Z. Sum. 133, 134. 
Raman hoetan, Mal. Z. Sum. 133. 
Rambai, Mal. 73, 74. 

Rambai boekit, Mal. 73. 

Rambai daoen, Mal. 296. 
Ramboeta, Tern. 314. 
Ramboetan, Mal. 161. 
Ramboetan lèngkèng, Mal. Batav. 162. 
Ramboetan monjèt, Soend. 83. 
Ramboetan pasèh, Mal. 161. 
Ramboetan patjat, Mal. 160. 
Rami boekit, Mal. 86. 

Rami oetan, Mal. 86. 

Rami tjina, Mal. Mol. 187. 
Ramin boekit, Mal. Malak. 86. 
Ramo heulang (Areuj), Soend. 10. 
Ranang, Mal. 67. 

Randoe, Jav. 221. 

Randoe agoeng, Jav. 219. 
Randoe alas, Jav. 219, 219. 
Randoe wana, Jav. 219. 
Ranggoeng, Mal. Palemb. 161. 
Rangoe, Mal. N. Born. 135. 
Ranoe, Mal. Z. Sum. 252, 253. 
Raoe (Boewah), Mal. Menad. 136. 


XLII 


Raoe, Mal., Jav. 136. 

Raoe hoetan, Mal. Mol. //9, 137. 
Raoe woelan, Jav. 32. 

Rapat (Kajoe), Vulg. Mal. 366. 
Rasak, Mal. Zie Résak. 
Rasamala, Mal. Mol. 33. 
Rasamala (Gëtah). /56. 
Rasamala (Kajoe), Mal. 36, 37, 154, 
Ragamala (Minjak), Mak. /54. 156. 
Rasbhëérasan, Mad. 62. 

Ratjëk (Kajoe), Jav. 387. 
Ratjoen (Ki), Soend. 13. 

Ratoe (Kajoe), Mal. Palemb. 5. ’ 
Ratoes, Jav. 155. 

Rawaj (Ki), Soend. 88. 
Rebambong, Mal. 67. 

Rébong péngajoh, Lamp. 232. 
Rëdani, Jav. 40. 

Rédjasa, Jav. 180. 

Rëdjasan, Jav. 73. 

Rëégas (Ki), Soend. 148. 

Régil, Jav. 164. 

Régoelo, Jav. 206. 

Rehen, Soend. 67. 

Rémbaän, Jav. 394. 

Rémék daging (Daoen), Jav. 117. 
Rémék daging, Mal. /56, 305. 
Rememe, Jav. 67. 

Réméng (Ki), Soend. 254. 
Réméng boetoen, Soend. 254. 
Rêmoegak, Lamp. 323. 

Rêmoek daging, Soend.? 71. « 
Rempi, Jav. 1. 

Rêmpoedoeng, Mal. 182. 

Rénat, Alf. Amb. 142. 
Rèndèng, Jav. 394, 395. 
Rengadean, Mal. 246. 

Réngas, Mal., Jav. 132. 

Réngas balang, Lamp. 125. 
Rêngas manaoe, Mal. Malak. 133. 
Rêngas manoek, Soend. 125. 
Rêngas mérah, Mal. 132. 
Réngas prahoe, Mal. 132. 
Réngas témbaga, Jav. 132. 
Réngas. Zie ook Reungas. 
Rénggiréng, Atjeh. 399. 
Rengkong, Mal. Malak. 275. 
Rênjoeng, Soend 72. 
Rènkinang, Mal. 178. 

Rérék, Soend. 149. 

Rérèntekan, Alf. Minah. 254. 
Résah lingeh, Mal. 125. 

Résak, Mal. 300, 313. 

Résak badou, Mal. Banka. 314. 
Résak paja, Mal. S.O.K. 314 
Résak siantan, Mal. Banka. 314. 
Rèsek, Mad. 371. 

Résép, Jav. 371. 

Résép, Mad. 77. 

Resina carneola. 305. 

Réêtjop, Lamp. 313. 

Reungas, Soend. 132. 

Reungas woeloeng, Soend. 142. 
Reungas. Zie ook Réngas. 
Réwoeloe, Jav. 206. 

Ribaja, Jav. 176. 


Rijang, Mal. 246. 

Rimau (Kajoe), Ranau. 44. 
Ringan-ringan, Bal. 165. 

Ringin (Kajoe), Mal. Born. 245. 
Ringit daroh, Mal. 349. 

Rioet (Djoekoet), Soend. 203. 
Riroekëm, Jav. 322. 

Risëép, Jav. 371. 

Ritjak (Akar), Mal. 170. 
Rocouyer. 314. 

Roebis, Mal. 324. 

Roeka, Oeliassers. 84. 

Roekëm, Jav. 321, 322, 322. 
Roemëran, Alf. Minah. 39. 
Roempoet. Zie tweede woord. 
Roena, Alf. Boeroe, 233. 
Roenoen laumoeri, Alf. Minah. 242. 
Roetoe pija, Alf. Amb. 375. 
Roewas-roewas dijantan, Mal. 80. 
Roko, Jav. 243. 

Roko-roko, Karimondjawa. 359. 
Roro garoet, Jav. 203. 
Roroemoe, Tern. 242. 

Rose damar. 314. 

Roselle. 202. 

Rozemarijnhout. 392. 
Rozengeranium. 1. 


Sabhrang, Mad. 171. 

Sadagori, Soend. 193. 

Sadan, Jav. 253. 

Sadjëng, Jav. 32, 33. 

Saffraan. 156. 

Saha-saha, Tern. 391. 

Sahagi (Areuj), Soend. 169. 

Sahakèpo, Alf. Minah. 67. 

Sahangi, Alf. Minah. 23. 

Saja kastéla, Tern. 230. 

Saja ngali-ngali, Tern. 199. 

Sakalor (Minjak) 154. 

Sakoe (Kajoe), Mal Amb 142. 

Sal, Tern. 183. 

Sala-sala, Mak, Boeg. 351. 

Salah (Kajoe)?, Mal 253. 

Salah njowo, Jav. 390 

Salam, Mal., Soend., Jav., Mad 3/5, 356, 
3758735 

Salam andjing, Soend 79. 

Salam banèn, Soend. 373. 

Salam gédè, Soend. 368. 

Salanggaro, Tern. 203. 

Salatoen, Mal. 394. 

Saleikat, Mal. 390. 

Saligoeri, Mal. 193. 

Salim lélaki, Mal. 58. 

Salinsa, Alf. Minah. 341. 

Salira, Soend. 10. 

Salo garo, Tern. 308. 

Salo hiroe, Tern. 313. 

Salo kokloe, Tern. 34. 

Salo téna, Tern. 303. 

Saloe, Mal. Banka. 68. 

Saloengsoeng, W. Born. 296. 

Samah, Mal. 368. 

Samak, Mal. 372, 375. 


XLIII 


Samak oebar, Mal. 371. Schellak. 158. 
Samal batoe, Alf. Amb. 320. Sea Island katoen. 216. 
Samangkok (Kémbang), Mal. 240. S&basa, Mal. 71. 
Samar batoe, Alf. Amb. 320. Sébasa djantan, Mal. 71. 
Sambang, Jav. 171. Sëbasa itam, Mal. 71. 
Sambang darah (Daoen), Jav. 117. Sëbasa minjak, Mal. 71. 
Sambi, Jav. 152. í SE&basa nipis koelit, Mal. 71. 
Samboeng toelang, Bal. 173. S&basa nipis koelit bëtina, Mal. 71. 
Samboeng toelang ketjil, Bal. 175. Seed-lac. 158. 

] Samboengan, Mal. Batav. 169. Sègèl, Soend. 245. 

| Samboeta, Mak., Boeg. 115. Sëkala, Lamp. 358. 

| Samè, Alf. Minah. 86. Sëkar waron, Jav. 205. 

Samè, Mal. Mol. 87. SEkEl (Ki), Soend. 145. 

| Samirin, Alf. O. Ceram. 7. Séla (Damar), Mal. 305. 

Sampang, Jav. 7. Sèladrèn, Jav. 400. 

Sampang (Ki), Soend. 7. S&lako, Lamp. 313. 

Sampeu, Soend. 104. S&lapan, Mal. 265. 

Sampi loehoet, Bat. 194. Sélapan, Mal. Koeboestr. 267. 

| Sampiradja, Jav. 164. Sëlapan, Lamp. 263. 

Sampora, Soend. 190. Sëlasi, Mal. 240, 245. 

\ Sandelhout. 3, /55, 156, 256. Selderie. 397. 

| Sandelhout (Ambonsch). 392. Séligi, Jav. 64. 
Sangal, Daj Z. O. Born. 292. S&loewai, Mal. Koeboestr. 163. 
Sangga loetoeng, Mal. 161. Sëmampat, Mal. 254. 
Sangga loetoeng djantan, Mal. 161. Sëmanggèn, Jav. 394. 
Sangkawang, Mal. Palemb. 296. Sëmanggi, Mal. Palemb. 1. 
Sangkèt, Alf. Minah. 118. Sëmanggi, Jav. 394. , 
Sangkir, Mal. S. W. K. 94. Sëmanggi goenoeng, Jav. 1, 394. 
Sangkoebang, Mal. Bill. 86. Sëmboeng, Mal. 205, 388. 
Sanintén sabrang, Soend. 166. Sémboeng bima, Jav. 389. 
Santën (Kajoe), Jav. 137. Sëmëragi, Mal. 349. 
Santoel, Mal. Batav. 50. S&midra (Kajoe), Mal. 10. 
Saoet (Akar), Mal. 323. Sëmir (Ki), Soend. 120. 
Saoetan, Mal. 323. Smoet, Jav. 69. 
Sapan (Kajoe), Mal. 3/6. S&moet (Damar), Mal. 290. 
Sapang, Alf. Minah. 55. S&moet (Kajoe), Mal. Amb. 113. 
Sapar lauhari, Alf. Amb. 168. S&mpoer, Soend. 244. 
Sapèh, Mad. 163. Sëmpoer sègèl, Soend. 245. 
Sapèn, Jav. 163. Sëmpoer tjaj, Soend. 244, 245. 
Sapi (Kajoe), Jav. 163, 163. S&mpoer. Zie ook Simpoer. 
Sapi (Pobon), Mal. 152. Senar, Mal. Banka. 231. 
Sapilan (Ki), Soend. 262. Sëndoedoek, Mal. 387. 
Sapit oedang, Mal. Palemb. 389. Sëndoedoek (Akar), Mal. 388. 

Sapoe (Ki), Soend. 253. Sëöndoedoek ajër, Mal. 388. 

Sapoe kalaman, Mal. 193. Sëèndok-séndok, Mal. 113. 
Saradan, Soend., Jav. 322, 322. Sengarengan, Mal. Batav. 177. 
Sarang (Damar), Mal. 290. Sengat (Ki), Soend. 86. 
Sari bolong, Mal. 385. Sënggani, Jav. 387. 
Sari koening, Soend. 251. Sëngkawang, Mal. 304. 
Sari koening, O. Jav. 260. Sëngkawang pinang, Mal. Palemb. 308. 
Sari koeroeng, Jav. 256. S@ngkoewang, Mal. 136. 
Sari mëkar, Jav. 256. Sënoe, Jav. 230. 
Sari moerni, Jav. 256. Sëntanèn, Jav. 11. 
Sari naga, Jav. 256, 354, Sëntigi, Jav. 335. 
Sari tjangkok, 256. Sëntigi, Mak. 335. 
Sariawan, Jav. 171. Séntoel, Mal., Soend., Jav. 50. 
Sarirah, Mal. 10. Sëntol, Mad. 50. 
Sasah bënër, Soend. 71. Sëpat, Jav. 76, 349. 
Sasah goenoeng, Soend. 71. Sëpat (Kajoe), Mal. 86, 246. 
Sasah Imboet, Soend. 71. Sëpatoe (Këmbang), Mal. 200. 
Sasak,. Mal. Banka. 309. Sëraja, Mal. 306, 308, 310. 
Sasoeroe, Alf. Amb. 392. Sëraja batoe, Mal. 296, 304, 
Satijnhout. 9. Sëraja samak, Mal. 306. 
Satlotong, Mad. 58. S&rani, Atjeh. 187. 
Satoe (Këmbang), Mal. Mol. 257. Sërég (Godong), Jav. 61. 
Schapenklaver. 1. Sërérép, Jav. 169. 


Sërëérép (Areuj), Soend. 169. 
Sëriawan (Daoen), Mal. 182. 
Sëriawan (Këmbang). 7. 
Sërilang, Mal. Batav. 10. 
Sering (Indische). 48. 
Sërkoebang, Mal. Palemb. 86. 
Sèro (Ki), Soend. 83. 

Sëêroe, Mal. 250. 

Sêroek, Mal. 250. 

Sesang aroes, Lamp. 94. 
Sësapoe, Mal. Bill. 386. 
Sëésapoe (Daoen), Mal. Mol, 193. 
Sësépang, Mal. Z. Sum. 25. 
Ssi, Lamp. 11. 

Sësira, Mal. 10. 

Sesoot, Alf. Amb. 268. 
Sétamboen, Mal. 74. 
Sëtanggi, W. Jav. 155. 
Sétébal, Mal. 402. 

Sétima, Mal. Palemb. 80. 
Seuheur (Ki), Soend. 77, 77. 
Seuheur kopek, Soend. 67. 
Seuheur lalaki (Ki), Soend. 77. 
Shaddock. 20. 

Shell-lac 158. 

Sibalantih, Mal. S. W.K. 389. 
Sibangor, Mal. Palemb. 265. 
Sibeloesoej, Mal. Midd. Sum. 378. 
Siboera, Mal. 252. 

Siboeroe, Minangk. Mal. 246. 
Sidagoeri, Mal. 193. 

Sidagori, Jav. 193. 

Sidawajah, Jav. 334. 

Sidjangè, Mal. S.O.K. 149. 
Siel, Alf. Amb. 118. 

Siftings. 110. 

Sigamei-gamei, Mal. S. W.K. 386. 
Sigar djalak, Jav. 64. 
Sigarenkistenhout. 42. 
Sigeung, Soend. 185. 

Sija, Mal. Palemb. 84. 

Sija mahoeri, Alf. Amb. 118. 
Sikaloer, Mal. S. W.K. 25. 
Sikat (Pohon), Mal. 86. 
Sikatan, Jav. 11. 

Sikil, Mal. 165. 

Sikoe kêloewang, Mal. 241. 
Sikop (Ki), Soend. 181. 

Sila, Jav. 145. 

Silaka, Mal. S. W.K. 164. 
Silangkang, Bat. 185. 
Silangkar, Soend. 177. 

Sima, Mak., Boeg. 178. 
Simalakijan, Minangk. Mal. 80. 
Simani, Minangk. Mal. 70. 
Simanto, Atjeh. 300. 
Simaoeng, Minangk. Mal. 317. 
Simasam, Minangk. Mal. 253. 


Simbar koebang, Mal. Z. Sum. 86. 


Simpeureum, Soend. 64. 
Simpoer ajér, Mal. 245. 
Simpoer hoetan, Mal. 246. 


Simpoer talang, Mal. Z. Sum. 245. 


Simpoer paja, Mal. 246. 
Simpoer. Zie ook Sémpoer. 
Simpol, Jav. 245. 


XLIV 


Singaran, Jav. 243. 

Singkawang tarindak, Mal. Palemb. 
Singkong, Soend. 104. 310. 
Sintok. 51. 

Sioeh lampoeng (Areuj), Soend. 169. 
Sioer-sioer, Mal. 63. 

Sioeri, Alf. Tom. 134. 

Sipik héndak, Lamp. 243. 

Sipik soeloeh, Lamp. 243. 

Sirarab (Areuj), Soend. 171. 

Sireum (Ki), Soend. 367, 367, 372, 374. 
Sireum beureum (Ki), Soend. 362. 
Sirih, Mal. 360. 

Sirih (Kémbang), Soend. 391. 

Sirih banda. /69. 

Sitampoe, Mal. S.W.K. 82. 

Sitih (Kadjëng), Jav. 6. 

Sitjantjang, Minangk. Mal. 149. 
Slangenhout (Indisch). 24. 

Slatri, Jav. 261. 

Slëtri, Jav. 261. 

Slijmappel. 14. 

Sobah, Jav. 94. 

Sobo, Mal. Palemb. 152. 
Soedoe-soedoe, Mal. 121. 
Soegi-soegi, Mal. 164. 

Soeka, Boeg. 333. 

Soekma diloewih, Jav. 391. 

Soe koen tjioe, Chin. 354. 
Soekoepan, |av. 191. 

Soelamoe pohon, Tern. 26. 
Soelangkar, Soend. 176, 177. 
Soelatri, Soend. 261. 

Soemin boekit, Mal. Malak. 86. 
Soemin djantan, Mal. Malak. 86. 
Soenkasoewoe, W. Born. 296. 
Soeragè, Soend. 399. 

Soeranti, Minangk. Mal. 310. 
Soerèn, Mal., Soend., Jav. 40. 
Soerèn kapas, Soend. 42. 

Soerèn sabrang, Soend. 42. 

Soerèn tali, Soend. 42. 

Soerèn tandoek, Soend. 42. 

Soeri pandak abang, Jav. 399. 
Soerijan, Mal. 42. 

Soerijan bawang, Minangk. Mal. 44. 
Soerijan bénër, Minangk. Mal. 43. 
Soerijan kampong, Minangk. Mal. 43. 
Soerijan ingoe, Minangk. Mal. 44. 
Soerijan nasi, Minangk. Mal. 44. 
Soerijan rimbo, Minangk. Mal. 44. 
Soerijan tandoek, Minangk. Mal. 43. 
Soeroe hajam, Jav. 82. 

Soesoe moending (Areuj), Soend. 334. 
Soesoean, Soend. 172. 

Soesoean (Areuj), Soend. 171. 
Soesoean, Alf. Minah. 333. 
Soesoedoe, Mal., Jav. 121. 
Soesoeroe, Mal., Jav. 121, 124. 

Soga, Jav. 95. 

Solon kanon, Alf. Minah. 378, 
Somin, Alf. Amb. 53. 

Songgom, Soend., Jav. 341. 
Songsong ajér, Mal. W. Born. 353. 
Songsong haroes (Akar), Mal. 353. 
Soré bëésar (Kémbang), Bal. 192. 


XLV 


Soré këtjil (Kémbang), Mal. Mol. 192. 
Sosoero boboedo, Tern. 88. 
Sowagh:, Soend. 169. 

Sowèn, Alf. Minah. 231. 

Sowo (Ojod), Jav. 171. 

Srimpët, Jav. 169. 

Sriwil, Jav. 238. 

Srogol, Soend. 160. 

Staartpeper. 239. 

Stachelbeer Guajave. 361. 

Steenkool (Damar), Mal. Palemb. 290. 
Stick-lac. 157. 

Stinkdistel. 396. 

Storax. 154. 

Sukade. 22. 

Sumput chingga badak, 339: 

Sweetcup. 323. 


Tabar (Kadjoe), Mad. 124. 
Tabo (Boenga), Mal. 166. 
Tacamahaka (Oost-Indische). 259. 
Tadjam (Ki), Soend. 88. 
Taghoeri, Mad. 193, 193. 
Tagoeréla abal, Alf. Amb. 177. 
Tahala, Lamp. 37. 

Tahi (Kajoe), Mal. /56, 208. 
Tahi (Ki), Soend. 53. 

Tahi gigi, Mal., Mak. 183. 
Tahi inggoe, Mal. 401. 

Tahi sapi (Roempoet), Mal. Menad. 
Tahi sëmoet, Mal. 157. 185. 
Tahoen-tahoen (Minjak). 154. 
Taing, Jav. 169. 

Tajoeman, Jav. 11. 

Takalara, Mak. 154. 

Takaras, Mal. Born. 331. 
Takèr, Mad. 339. 

Takir, Jav. 339. 

Tako (Ki), Soend. 112. 
Talangtang, Soend. 181. 

Talës, Jav., Mad. 240. 

Tali. Zie tweede woord. 
Talilampa, Jav. 180. 
Talingkoep, Soend. 82. 

Talisè, Mak. 342. 

Talk (Japan=-). 142. 

Talkboom (Chineesche). 120. 
Taloeka, Amb. 314. 

Taloeki, Jav. 198. 

Talok, Jav. 188, 188, 188. 
Talok kapoer, Jav. 188. 

Talok wingka, Jav. 188. 
Tamansoe, Mal. S. W.K. 251. 
Tambaga (Ki), Soend. 367, 372. 
Tambar boei, Bat. 25. 

Tambar sipago, Bat. 25. 
Tambara maritja, Mak. 25. 
Tambasoe, Mal. S. W.K. 251. 
Tamijang (Ki), Soend. 349. 
Tampar kidang, Soend. 77. 
Tampoei, Mal. 74. 

Tampoei batang, Mal. 74. 
Tampoei boelan, Mal. 73. 
Tampoei boenga, Mal. 74. 
Tampoei boeroeng, Mal. 74. 


Tampoei saja, Mal. 73. 

Tampoei tênkrawa, Mal. 73. 

Tampoeraoe, Daj. Z.O. Born. 274. 

Tampoesong, Tern. 392. 

Tanah (Kajoe), Mal. 83. 

Tanah (Ki), Soend. 6. 

Tandjang, Jav., Mad. 348, 349, 350, 
1) KL 0 

Tandjang girang, Jav. 349. 

Tandjang goenoeng, Jav. 349. 

Tandoek (Ki), Soend. 363. 

Tanganan, Jav. 392. 

Tangerine. 23. 

Tanggajoengan, Mad. 77. 

Tangghoeloen, Mad. 27. 

Tanggoeloen, Soend. 27. 

Tangkedang, Alf Minah. 233. 

Tangkèlè, Soend. 236. 

Tangkoeloe, Mak. 14. 

Tangkolo, Soend. 236. 

Tangkoro, Soend. 198. 

Tanglar, Soend. 54, 55, 58. 

Tanglar, Jav. 87. 

Tangloe, Lamp. 60. 

Tangoeloe, Soend. 249. 

Tangtalang, Soend. 181. 

Taoen, Alf. Minah. 164. 

Tao gé. 219, 225. 

Tapah, Atjeh. 300. 

Tapak liman, Soend., Jav. Il, 203. 

Tapé, Jav. 84, 106. 

Tapèn, Jav. 80, 83, 84. 

Tapèn (Këmbang). 84, 156. 

Tapèn këbo, Jav. 80. 

Tapoes, Mal. 102. 

Tapos, Soend. 102. 

Taraté goenoseng, Soend. 391. 

Tariti (Ki), Soend. 241. 

Taroengtoeng, Soend. 358. 

Tatome aoer, Alf. Amb. 84. 

Tawawe, Tern. 335. 

Té, N. Celeb. 230. 

Tekek, Mad. 84. 

Tê&ki, Mal. 88. 

Tela gantoeng, Jav. 325. 

Téla marikan, Jav. 104. 

Téla tjengkol, Jav. 104. 

Télawas, Jav. 11. 

Têlépok, Jav. 205. 

Teling, Mal. 231. 

Telinting, Mal. 231. 

Teloeki, Jav. 198. 

Têëlor (Kajoe), Mal. 62. 

Têlor kotok, Soend. 70. 

Têlpok, Mad. 394. 

Tëmbagan, Jav. 361. 

T&mbêras talang, Mal. 390. 

Têmbési, Jav. 13, 88. 

Téméntak, Mal. 333. 

Témêëntak akar, Mal. 333. 

Temétos, Atjeh. 64. 

Têmoe lawak, /9, 66, 265. 

Témoeng, Atjeh. 12. 

Têmoer, Alf. Minah. 254. 

Temou, Mal. 254. 

Témpajan (Boewah), Mal. 240. 


XLVI 


Tëmpawat, Mal. 178. 

Tèmpé tjënggèrèng, lav. 231. 
Tempoja, Mal. Palemb. 228. 
Ténam, Mal. W. Born. 287. 


Tënang, Mal. 
Tènè, Timor. 


Téném, Mal. 
Tenemalang, 


Têngah, Mal. 


Téngah hari 


Têëngar, Mal. 


Mol. 303. 

358. 

Banka. 275. 

Mak. 154. 

346. 

(Boenga), Mal. Mol. 239. 
344, 346. 


Tëngëk tjaäh, Soend. 355. 
Téngiling (Kajoe), Mal. 34. 
Téngkaras, Mal. Born. 330. 


Têngkawang 
Téngkawang 
Têngkawang 
Téngkawang 
Têngkawang 
Téngkawang 
Têngkawang 


Téngkawang 
Téngkawang 


Têngkawang 


Tengkawang 
Têngkawang 


Tengkawang 
Téngkawang 
Téngkawang 
Téngkawang 
Téngkawang 


Têéngkawang 


(Minjak). 284, 292, 508. 
(Padi). 293. 

asoe, Mal. Z. O. Born. 

296. 

babi, Mal. W. Born. 306. 

banei, Mal. W. Born. 306. 

goendjing, Mal. W. Born. 

306. 

goentjang, Mal. W. Born. 

ì 294, 302. 

hanteloh, Z. O. Born. 301. 

klépèk, Daj. Z. O. Born. 

310. 

lajar, Mal. W. Born. 294, 

301. 

Iësoem, Mal. Born. 304. 

loemoet, Mal. W. Born. 


306. 

Téngkawang madjaoe, Mal. W. Born. 
294, 296, 311. 
mêéngkaboeng, Mal. Z.O. 
Born. 296. 

noeron, Mal. W. Born. 
296, 302. 

pasir, Mal. Z.O. Born. 
296. 

pinang, Mal. W. Born. 
306. 

plépèk, Mal. Z.O. Born. 
310. 

rambai, W. Born. 294, 
302. 


Téngkawang 
Téngkawang 


Têngkawang 
Téngkawang 
Téngkawang 
Téngkawang 


Téngkawang 


Téngkawang 
Téngkawang 


Téngkawang 


Ténom, Mal. 


ramboet, Koetei. 296. 
saloengsoeng, Mal. W. 
Born. 296. 
soengkasoewoe, Mal. W. 
Born. 296. 
soenti (Minjak), W. Born. 
295. 
tanggoei, Z.O. Born. 310. 
têlor, Mal. Z.O. Born. 301. 
tErindak, Mal. W. Born. 
294, 310. 
tinggang, Sampit. 303. 
toengkal (2), W. Born. 
303. 
toengkoel, W. Born. 294, 


Téo-téo oetan, Mal. Menad. 335. 


Tepoeri, Alf. 


Tengsèk, |av. 165. 308. 
Banka. 276. 
Amb. 335. 
241. 


Téralin, Mal. 


Térantang, Mal. 139. 

Térantang ajam, Mal. Palemb. 125. 
Têéras bakau, Mal. 348, 349. 
Térèntang, Mal. 139. 

Têrèntang ajam, Mal. Palemb. 125. 
Têérèntang maloeng, Mal. 139. 
Térèntang poetih, Mal. 139. 
Térës, Jav. 171. 

Têerindak, Mal. 310. 
Téroendjam, Mal. 262. 
Téroentoem, Mal. 358. 
Têroentoem, Jav. 358. 
Têroentoem batoe, Mal. 352. 
Tèrong (Ki), Soend. 187, 316. 
Tèsoek, Soend. 198. 

Tèspong, Soend. 400. 

Têta toendjoe lanang, Mal. 38. 
Têtêr, Jav. 84. 

Têtoepoek, Jav. 82. 

Thee. 247. 

Thymol. 399. 

Tigaren, Mal. Z.O. Born. 203. 
Tijoep-tijoep, Mal. 252. 

Tikèl baloeng, Jav. 124, 173. 
Tikim, Mal. Batav. 394. 
Tikoesan, Mal. Batav. 12. 
Tikoesan, Jav. 12. 

Tilajoe, Soend. 151. 

Tima, Jav. 236. 

Timaha, Jav. 236. 

Timanga, Jav. 236. 

Timbalon, Mal. Midd. Sum. 310. 
Timboel (Ki), Soend. 69. 
Timo-timo, Tern. 399. 

Timor (Kajoe), Mal. /23,189, 235, 344. 
Timpoele, Alf. Amb. 335. 
Timpoet, Mal. Palemb. 146. 
Tindjo, Mak., Boeg. 53, 156. 
Ting, Mal. Menad. 350. 

Tingi, Jav. 346. 

Tingi (Kajoe). 337. 

Tinono, Alf. Minah. 254. 
Tioes, Alf. Minah. 339, 376. 
Tipis koelit, Jav. 67, 361. 
Tirah, Jav. 177. 

Tirucallirubber. 124. 

Tisoek, Soend. 198. 

Tisoek tambaga, Soend. 198. 
Tiwoe (Ki), Soend. 166. 
Tjaboek, Jav. 68, 69. 

Tjajoer, Soend. 235. 
Tjakra-tjikri, Mal. 48. 

Tjalik angin, Soend. 80, 83, 83, 87,148. 
Tjalingan rambat, Jav. 395. 
Tjelingtjing, Soend. 1. 
Tjalingtjing (Areuj), Soend. 323. 
Tjalingtjing amis, Soend. 3. 
Tjalingtjing woelët, Soend. 2. 
Tjaloeng (Areuj ki), Soend. 353. 
Tjampalagijang, Mak., Boeg. 80. 
Tjangkok, Soend. 249, 251. 
Tjangkok, |av. 256. 

Tjangkok koeroeng, Jav. 256. 
Tjangkok mëkar, Jav. 256. 
Tiantigi, Soend. 165. 

Tjaratan, Soend. 71. 


Tiarëmé, Soend., Jav. 64. 
Tjareuh (Ki), Soend. 231, 402. 
Tijatjangkir (Ki), Soend. 232. 
Tiëgoek, Jav. 353. 

Tieka mas, Mal. Malak. 89. 
Tjëkloek, Jav. 353, 354. 

Tjëkop manis, Mal. 70. 
Tjëlètièr, Jav. 172. 

Tjëlik, Jav. 142. 

Tjëlorèng, O. Jav. 57. 
Tjëloring, Jav. 57. 

Tjëmpaga, Jav. 54. 

Tjémpagan, Jav. 54, 55. 
Tjëmplak, Jav. 191. 

Tjëmplok, Jav. 191, 192. 
Tjénderai, Mal. 189. 

Tjëénèt, Mal. S. W.K. 149. 
Tjèngal, Mal. 290, 29/, 310, 311. 
Tjëngal, Soend. 290. 

Tjèngal batoe, Mal. Bill. 294. 
Tjèngal itam, Mal. Palemb. 29]. 
Tjëngkèh, Mal., Soend., Jav. 363. 
Tjëngkèh laoet, Mal. Mol. 165. 
Tjëngkèh lëlaki, Mal. 366. 
Tjëngkèh oetan, Mal. Amb. 366. 


Tjéngkèh oetan daoen kêtjil, Mal. 
é Mol. 361. 


Tjëngkèh polong, Mal. 366. 
Tjëngtjèng, Soend. 62. 
Tjépaga, |Jav. 54. 

Tjëpël (Ki), Soend. 83. 
Tjërakèn, Jav. 80. 

Tiërakin, Mal. 80. 

Tjerekan, Boeg. 175. 

Tiërlang, Soend. 234. 

Tjerlang laoet, Soend. 242. 
Tjërmé, Mal., Soend., Jav. 64. 
Tjërmé asam, Vulg. Mal. 372. 
Tjérmé landa, Jav. 152. 
Tjérméjan, Jav. 69. 

Tjeureun (Kadjoe), Mad. 137. 
Tjeuri, Soend. 264. 

Tjina (Kajoe), Mal. Mol. //4. 
Tjindo, Mak. /56. 

Tjingkam, Mal. 77. 

‘Tjinta moela, Mal. 6. 

Tjios (Kajoe in), Alf. Minah. 88. 
Tjoedan, Bat. 281. 

Tjoejer, Soend. 94. 

Tjoekilan, Jav. 149. 

Tjoelan, Mal., Soend. 60. 
Tjoemantoeng djantén, Mal. 182. 
_ Tjoemantoeng mérah, Mal. 181. 
Tjoengbiloet, Jav. 64. 

Tjoepa, Mal. 73. 


Tjoetjoer atap (Dacen), Mal. 387. 


Tjontjong pandan, Mad. 140. 
Tjorogol, Soend. 161. 

Tjorogol monjèt, Soend. 160. 
Tjotjo, Tern. 328. 

Tlètjèr, Jav. 172. 

Toba toko, Tern. 192. 

Toeba oelet, Mal. Palemb. 26. 
Toei (Ai), Alf. Minah. 119. 
Toekoel tokal, Jav. 188. 

Toel, Alf. Minah. 39. 


XLVII 


Toela-toela, Alf. Minah. 86. 
Toelang (Kajoe), Mal. Palemb. 164. 
Toelang poetih, Mal. 151. 
Toembar moengsi, Jav. 396. 
Toembaran, Jav. 396. 

Toembawa, Alf. Minah. 54. 
Toembawa rêndai, Alf. Minah. 54. 
Toembawa rintëk, Alf. Minah. 54. 
Toembawa sêla, Alf. Minah. 55. 
Toemboetoen, Mal. 254. 

Toemi, Lamp. 227. 

Toemoe, Mal. 351. 

Toempoeng, Mal. 80. 

Toendoen, Soend. 160. 

Toeng joe, Chin. 97. 

Toengkè ali, Minangk. 24. 
Toengking kidiang, Mal. Bill. 55. 
Toengloer, Jav. 240. 

Toentjar, Soend. 396. 

Toepa, Mal. 73. 

Toepak, Tern. 342. 

Toeroe laré, Jav. 2. 


Toetoembalën koelo, Alf. Minah. 74. 


Toetoep, Jav. 83, 84, 87, 87. 
Toetoep antjoer, Jav. 87, 88. 
Toetoep awoe, Jav. 83, 84, 87. 
Toetoep goprak, Jav. 88. 
Toetoep kêtiil, Jav. 83. 
Toetoep lowo, Jav. 83. 
Toetoep poetih, Jav. 84. 
Toetoep sapi, Jav. 83. 
Toetoep sroewa, Jav. 87. 
Toetoer atap, Mal. 386. 
Toewa (Ai), Alf. Amb. 335. 
Toewa (Kaioe), Jav. 177. 
Toewa (Ki), Soend. 177. 
Toewa (Pohon), Mal. 177. 
Tohi (Ai), Alf. Amb. 119. 
Tokbrai, Soend. 85. 

Toko bëjawa, Mal. 162. 
Tokoeloe, Alf. Minah. 6. 
Tolok, Jav. 238. 

Tombaloi sëla, Alf. Minah. 377. 
Tombhar, Mad. 396. 
Tomboe, Mak. 47. 
Tomoemo, Tern. 335. 
Tompang parot, Mad. 87. 
Tongkè, Mal. Mol. 351. 


Tongkè parampoewan, Mal. Mol. 350. 


Tongtolok, Soend. 238. 
Tonokoeko, Alf. Amb. 392. 
Torhooi, Mal. Palemb. 189. 
Toropati, Banda. 137. 

Totara (Kajioe), Mal. Mol. 231. 
Toto in singkoi, Alf. Minah. 8. 
Totoan, Jav. 11. 

Totombaloi, Alf. Minah. 378. 
Totop, Mad. 87, 118. 

Totop lakèk, Mad. 87, 118. 
Totop lobang, Mad. 118. 
Totop potè, Mad. 88. 
Touloucouma. 46. 

Trasi bêtong, Jav. 319. 

Trasi poetjoeng, Jav. 319. 
Trawalot, Soend. 25. 
Tr&mbiloetan, Jav. 64. 


XL VIII 


Trènggoeloen, Jav. 27. 
Turksch rood-olie. 92, 


Upland katoen. 217. 


Varkenspruim. 135. 
Venkel. /56, 400. 

Viooltie (Welriekend). 316. 
Vlas. 4 


Wadang, Jav. 234, 235. 
Wadëran, Jav. 185. 

Wadoeng, Jav. 264. 

Wahat mérah, Mal. Amb. 337. 
Wahoe, Alf. Minah. 203. 
Wajoe, Jav. 235. 

Wajoe, Alf. Minah. 235, 235. 
Wakat bësi, Mal. Amb. 335. 
Wakat mérah, Mal. Amb. 337. 


Waktoe bésar (Boenga), Mal. Mol. 
199 
Waktoe koening (Boenga), Mal. Mol. 
1925 


Walang, Jav. 83, 234, 235. 
Walang doeri, Soend. 396. 
Walang tjina, Soend. 396. 
Walangan, Mal. Batav. 396. 
Walangitan, Alf. Minah. 327. 
Walé in tjĳjos, Alf. Minah. 173. 
Walèt maroeöe, Alf. Amb. 388. 
Walik angin, Jav. 80, 83. 
Walik êlar, Jav. 148, 164. 
Walik lar, Jav. 80, 164. 
Walikoekoen, |av. 187, 187. 
Waliran (Ojod), Jav. 171. 
Wangilar, Alf. Minah. 240. 
Wan soei, Chin. 396. 
Warëdjit, Soend. 115. 

Warikis, Alf. Minah. 79. 
Wearing, Alf. Minah. 11. 
Waro, Alf. Minah. 303. 
Waroe, Mal. 202, 203. 
Waroe diëmboet, Jav. 198. 
Waroe gëli, Jav. 198. 

Waroe géni, Jav. 198. 

Waroe goenoeng, Soend. 202. 
Waroe goenoeng, Jav. 198. 
Waroe gombong, Jav. 198, 202. 
Waroe kopèk, Jav. 202. 
Waroe lanang, Jav. 198. 
Waroe landak, Jav. 199, 205. 
Waroe laoet, Soend., Jav. 203. 
Waroe lënga, Jav. 203. 
Waroe léngis, Jav. 203. 
Waroe lisah, Jav. 203. 

Waroe lot, Soend. 198. 
Waroe lot, Jav. 203, 207. 
Waroe pajoeng, Jav. 198. 
Waroe rangkang, Jav. 202, 203. 
Waroe songsong, Jav. 198. 
Waroe watang, |av. 198. 
Waron, Jav. 206. 


Waron gombong, Jav. 205. 
Waternavel (Indische). 395. 
Watës (Ki), Soend. 253. 
Watoe (Kajoe), Alf. Minah. 322. 
Weêgil, Jav. 164. 

Welahan, Jav. 54. 
Welompelong, Boeg. 358. 
Weênoang, Alf. Minah. 328. 
Weêrak, Jav. 149. 

Werang, Alf. Minah. 252. 
Were, Jav. 54. 

Weêsar, Alf. Minah. 51, 
Whidodo, Mad. 338. 
Widara, Mal., Soend., Jav. 167. 
Widjènan, Jav. 185. 

Widji, Jav. 256. 

Wierook. 38. 

Wijnruit. 9. 

| Wijnstok. 174. 

Wijoe, Jav. 39. 

Winëng, Jav. 238. 

Wingerd. 174. 

Wining, Jav. 238. 
Winoeang, Alf. Minah. 328. 
Winong, Jav. 327. 
Wintangar, Alf. Minah. 236. 
Wisnoe, Jav. 230. 

Witoeng, Alf. Minah. 342. 
Woedani, Mal. 353. 
Woeloehan, Jav. 362. 
Woene (Ai), Alf. Amb. 77. 
Woenga tambang, Jav. 88. 
Woengoe, Jav. 335. 

Woeni, Soend., Jav. 75. 
Woeni peutjang, Soend. 77. 
Woenoeng, Jav. 238. 
Woenoet, Alf. Minah. 189. 
Woeroe dapoeng, Jav. 148. 
Woeroe dêdek, Jav. 71. 
Woeroe gading, Jav. 402. 
Woeroe kébëk, Jav. 67. 
Woeroe këmbang, Jav. 148. 
Woeroe pinggang, Jav. 73. 
Woeroe poetih, Jav. 148. 
Woesël, Alf. Minah. 164. 
Wohèng, Alf. Minah. 254. 
Wolè (Kajoe), Alf. Minah. 59. 
Wolè méa, Alf. Minah. 59. 
Wolo, Alf. Minah. 234. 
Wolo i mèmbé, Alf. Minah. 242. 
Wolo séla, Alf. Minah. 234. 
Wonderboom. 89. 
Wonderboom (Ceramsche). 379. 
Wora wari, Jav. 201. 
Wortelen. 401. 


Wowis, Alf. Minah. 134. 


Yerba maté. 143. 


Zafiri. 218. 
Zeephout. /5/. 
Zeepnoten. 150. 
Zoethout. /56. 


dim ek, vm on an ca 


| 
Î 


Deze lijst wordt in het laatste deel definitief afgedrukt. 


LITERATUUR-OPGAVE 


VERMELDENDE DE MEEST GECITEERDE WERKEN 
EN PERIODIEKEN. 


Backer, C. A. Schoolflora (1911). 

Beccari, Odoardo. The species of Calamus, Annals of the Royal Botanic 
Garden, Calcutta, Vol. XI (1908). Geciteerd als: Beccar i. 

Berkhout, A. H. Boschbouwkundige beschrijving van het eiland Banka. 
Tijdschrift der Indische Maatschappij voor Nijverheid en Landbouw 
dl. 50 (1895). Geciteerd als: Berkhout. 

Bie, H. C. H. de. De Landbouw der inlandsche bevolking op Java. Mede- 
deelingen uit ’s Lands Plantentuin No. 45 (1901) en No. 58 (1902). 
Geciteerd als: De Bie, Inl. Landbouw. 

Bisschop Grevelink. A. H. Planten van Nederlandsch-Indië, bruikbaar voor 
Handel, Nijverheid en Geneeskunde (1883). Geciteerd als: Bisschop 
Grevelink. 

Burg C. L. van der. De Geneesheer in Nederlandsch-Indië (1885) Geciteerd 
als: Van der Burg, Geneesheer. 

„ De Voeding in N.l. (1904). Geciteerd als: Van der Burg, Voeding. 
Boorsma, W. G. Aanteekeningen over Oostersche Geneesmiddelleer op 
Java (1913). Geciteerd als: Boorsma, Geneesmiddelleer. 
Onderzoek naar de Plantenstoffen van Nederlandsch-Indië. Mededee- 
lingen uit’s Lands Pantentuin No. XIII (1894), XV111 (1897), XXXI (1899) 
en LIL (1902). Geciteerd als: Boorsma, Plantensto f fen I/IV. 
Verklaring van eenige namen van op java gebruikte geneesmiddelen. 
Jaarboek van het Departement van Landbouw, 1906. Geciteerd als: 
Boorsma, laarboek 1906. 

Burn Murdoch, A. M. Trees and Timbers of the Malay Peninsula (1911). 
Geciteerd als: Burn Murdoch. 

Clercq, F. S. A. de. Nieuw Plantkundig Woordenboek voor Nederlandsch- 
Indië, met korte aanwijzingen van het nuttig gebruik der planten en 
hare beteekenis in het volksleven (1909). Geciteerd als: De Clercq. 

Duyfjes, J. J. Houtsoorten van Nederlandsch Oost-Indië. Beschrijvende 
catalogus van het Koloniaal Museum te Haarlem (1956). Geciteerd 
als: Duyfjes, Houtcatalogus. 

Engler, A. und K. Prantl. Die natürlichen Pflanzenfamilien. Geciteerd als: 
Engler & Pra'ntl 

Engler, A. Das Pflanzenreich. Geciteerd als: Pflanzenreich. 

Filet, G. J. Plantkundig Woordenboek voor Nederlandsch-Indië, 2e druk 
(1888). Geciteerd als: Filet. 

Gorkom, K. W. van. Oost-Indische Cultures, opnieuw uitgegeven onder 
redactie van-H. C. Prinsen Geerligs (1913). 

Greshoff, M. Beschrijving der giftige en bedwelmende planten bij de 

vischvangst in gebruik. Mededeelingen uit ’s Lands Plantentuin No. X 

(1893) en XXIX (1900) en Mededeelingen uitgaande van het Departe- 

ment van Landbouw No. XVII (1913). Geciteerd als: G reshoff, 

Vischvergiften I/II. 

Indische Vergiftrapporten, derde uitgave (1914). 

Nuttige Indische Planten (1894). Geciteerd als: Greshoff, Schetsen. 

Onderzoek naar de Plantenstoffen van Nederlandsch-Indië. Mede- 

deelingen uit ’s Lands Plantentuin No. VII (1890) en XXV (1898). 

Geciteerd als: Greshoff, Plantenstoffen I/II. 

Hasselt, A. L. van. in Veth’s Midden-Sumatra, Natuurlijke historie, dertiende 
afdeeling B. Geciteerd als: Van Hasselt. 

Hasskarl J. K. Aanteekeningen over het nut, door de bewoners van Java 
aan eenige planten van dat eiland toegeschreven (uit berichten der 
inlanders samengesteld) (1845). Geciteerd als: Hasskarl, Het Nut 


Hasskarl J. K. Neuer Schlüssel zu Rumph's Herbarium amboinense (1866). 
Geciteerd als: Hasskarl, Neuer Schlüssel. 

Horsfield, Thos. Short account of the medicinal plants of Java, in Verhan- 
delingen van het Bataviasch Genootschap van Kunsten en Weten- 
schappen No. VIII (1826), bl. 95. Geciteerd als: Horsfield, 
Medicíinal plants. 

Jasper. J. E. Indische Planten met geneeskrachtige eigenschappen. Tijd- 
schrift der Indische Maatschappij voor Nijverheid en Landbouw dl. 68 
(1904), bl. 177 e.v. Geciteerd als: Jasper, Geneeskrachtige 
planten. 

Jasper, J. E. & Mas Pirngadie. De inlandsche kunstnijverheid in Neder- 
landsch-Indië. Deel 1 (1912) Vlechtwerk, Deel IL (1912) Weefkunst, 
Deel III (1916) Batikkunst. Geciteerd als: Jasper & Pirngadie, 
Vlechtwerk/Weefkunst/Batikkunst. 

Kloppenburg-Versteegh, Mevr. J. Indische planten en haar geneeskracht. 
3e druk (1909). Geciteerd als: Mevr. Kloppenburg. 

Koorders, S. H. Exkursionsflora von Java (1912). Geciteerd als: Koorders, 
Exkursionsflora. 

Koorders, S. H. Verslag eener botanische dienstreis door de Minahassa, 
tevens eerste overzicht der flora van N. O. Celebes, uit een weten- 
schappelijk en practisch oogpunt. Mededeelingen uit ’s Lands Plan- 
tentuin No. 19 (1898). Geciteerd als: Koorders, Minahassa. 

Koorders, S. H. & Th. Valeton. Bijdragen tot de kennis der Boomsoorten 
op Java, dl. T— XIII (1894 — 1914). Geciteerd als: K. & V. 

Miguel, T. A. W. Flora van Nederlandsch-Indië (1855). Geciteerd als: 
Miquel. 

Ridley, H. N. De inlandsche geneesmiddelen der Maleiers. (Malay drugs, 
Straits Bulletin 1906, bl. 193: overgedrukt uit de Indische Mercuur 
1907). Geciteerd als: Ridley, Mal. Geneesmiddelen. 

Wen we Spieesm(1012): 

De Maleische Timmerhoutsoorten (vertaald uit Agricultural Bulletin 

of the Straits and Federated Malay States, dl 1, 190!/2). Bulletin 

No. 27 van het Koloniaal Museum te Haarlem (1903). Geciteerd als: 

Ridley, Mal. Timmerhoutsoorten: 

Romburgh, P. van. Aanteekeningen over de in den Cultuurtuin te Tjikeu- 
meuh gekweekte gewassen (1892). Geciteerd als: Van Romburgh, 
Aanteekeningen Cultuurtuin. 

„ Les plantes à caoutchouc et à gutta percha (1903). 

Rumphius, Georgius Everhardus. Het Amboinsch Kruid-boek, dat is be- 
schrijving van de meest bekende boomen, heesters, kruiden, land- en 
waterplanten, die men in Ambóina en de omleggende eilanden vind, 
na haare gedaante, verscheide benamingen, aanqueking en gebruik, 
enz. (geschreven 1660 — 1701 en uitgegeven 1741 —1755). Geciteerd 
als: Rumph. 

Sollewijn Gelpke, J. H. F. Naar aanleiding van Staatsblad 1878 No. 110 (1901). 

Stakman, M. C. E. De afdeeling Toelang Bawang, Residentie Lampongsche 
districten, met betrekking tot landbouw en handel; met een opgaaf 
der meest voorkomende houtsoorten, boschproducten en cultuur- 
gewassen. Indische Gids 1885, bl. 620 e. v. Geciteerd als: Stak man, 
Toelang Bawang. 

Sturler, W.L. de. Beschrijving der houtsoorten, voorkomende in Nederlandsch 
Oost-Indië. Overgedrukt uit het Tijdschrift der Hollandsche Maat- 
schappij v. Nijverheid dl VII (1866). Geciteerd als: De Sturler, 
Houtsoorten. 

Veth, P. J. Midden-Sumatra. Reizen en Onderzoekingen der Sumatra- 
expeditie 1877 —1879. Beschreven door de leden der expeditie, 
onder toezicht van Prof. P. J. Veth. Geciteerd als: Veth, Sumatra- 
ER PIECES 

Vorderman, A. G. Inlandsche namen van eenige Madoereesche planten en 
simplicia. Natuurkundig Tijdschrift voor Ned.-Indië dl. 59 (1899), bl. 
140. Geciteerd als: Vorderman, Madoereesche planten. 

„ _Javaansche Geneesmiddelen. Geneeskundig Tijdschrift voor Ned. 

Indië dl. 34 (1894), bl. 269 e. v. Geciteerd als: Vorderman, Ge- 

neesmiddelen I. 

Javaansche Geneesmiddelen. Geneeskundig Tijdschrift voor Ned. 


hd dtm nd rn 


nt MEL la edn nd 


Indië dl. 40 (1900), bl. 149 e. v. Geciteerd als: Vorderman, 
Geneesmiddelen Il. 

Vorderman, A. G. Kritische beschouwingen over Dr.C. L. van-der Burg's 
„Materia medica”, tevens een bijdrage tot de kennis van eenige in- 
landsche geneesmiddelen (1886). Geciteerd als: Vorderman, Kri- 
tische beschouwingen. 

Waitz, F. A. C. Practische waarnemingen over eenige Javaansche genees- 
middelen (1829). Geciteerd als: Waitz, Practische waar 
nemingen. 

Watt, Sir George. The commercial products of India (1908). 

Watt, G. Dictionary of the economic products of India (1889 — 1896). 

Wiesner, J. Die Rohstoffe des Pflanzenreichs. 2e druk (1900 — 1903). 
Geciteerd als: Wiesner, Rohstoffe. 

Wijs, J. J. A. Vetten, Oliën en Wassen. Beschrijvende catalogus van het 
Koloniaal Museum te Haarlem (1906). Geciteerd als: Wijs, Vet- 
catalogus. 


Beknopte gegevens over cultuurgewassen, hunne behandeling en ziekten. 
Uitgegeven door het Departement van Landbouw. 

Catalogus der Ned. Afdeeling van de Algemeene En Internationale Ten- 
toonstelling van Brussel 1910. Geciteerd als: Catalogus Brussel- 
sche Tentoonstelling. 

Beknopte handleiding voor warenkennis ten behoeve van den dienst 
der In- en Uitvoerrechten en Accijnzen in Ned.-Indië (1913). Geciteerd als: 
Handleiding Warenkennis. 

Verhandelingen over de Natuurlijke Geschiedenis der Nederlandsche 
overzeesche bezittingen door de Leden der Natuurkundige Commissie in 
Indië. (P. W. Korthals: Botanie, Salomon Müller : Land- en Volkenkunde) 


(1839 — 1844). 


Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen (1826—1831). 

Bijdragen van het Koninklijk Instituut voor Indische Taal-, Land- en 
Volkenkunde. 

Bulletin van het Koloniaal Museum te Haarlem 1/52. 

Geneeskundig Tijdschrift voor Ned.-Indië. 

Handelsberichten. 

Indisch Archief (1849—1850). 

Korte Berichten voor Landbouw, Nijverheid en Handel. 

De Landbouwer (1887—1890). 

Mededeelingen van het Koloniaal Instituut, afdeeling Handelsmuseum. 
(De geciteerde nummers zijn die van de serie Handelsmuseum). 

Natuur- en Geneeskundig Archief (1844—1847). 

Natuurkundig Tijdschrift voor Ned.-Indië. 

Tectona. Uitgave der Vereeniging voor Ambtenaren bij het Boschwezen 
in Ned.-Oost-Indië. 

Teysmannia. 

Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap. 

Tijdschrift van het Indisch Landbouwgenootschap (1871 —1878). 

Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde, uitgegeven door 
het Bataviasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. 

Tijdschrift voor Inlandsche Geneeskundigen. 

Tijdschrift voor Land- en Tuinbouw en Bosch-cultuur in Ned. Oost-Indië 
(1885—1890). 

Tijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis en Physiologie (1834—1845). 

Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië. 

Tijdschrift der Maatschappij van Nijverheid. Geciteerd als : Tidsekr.d. 
Hol Mijs vaN 

Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw in Ned.-Indië. Geciteerd als: 
Tijdschr. d. Ind. Mij. v. N. & L. 

Veeartsenijkundige Bladen voor Ned.-Indië. 

Verhandelingen van het Bataviasch Genootschap van Kunsten en Weten- 
schappen. 

Agricultural Bulletin of the Straits and Federated Malay States (gestaakt 


Mei 1912). Geciteerd als: Straits Bulletin. 
Agricultural Bulletin of the Federated Malay States (aangevangen Aug. 


1912). Geciteerd als: Straits Bulletin. 


Agricultural Journal of India. 
Agricultural News, a fortnightly Review of the Imperial Department of 


Agriculture for the West Indies. 
Bulletin of the Imperial Institute. 
Colonial Reports. 
Diplomatic & Consular Reports. 
The Gardens’ Bulletin, Straits Settlements. 


Garden se Brulilennn. 
Kew bulletin of miscellaneous information. 


Philippine agricultural Review. 

The Philippine Journal of Science. 

Tropical Agriculturist. 

Notizblatt des Königl. botanischen Gartens und Museums zu Berlin- 
Dahlem. Geciteerd als: Notizblatt bot. Garten Berlin. 

Der Pflanzer. 

Der Tropenpflanzer en Beihefte zum Tropenpflanzer. 

’ Agriculture pratique des pays chauds. 

Bulletin économique de lIndochine. 

Journal d’Agriculture tropicale. 


Geciteerd als: Straits 


ek NER 


4 


ek 


New York Botanical Garden Library 


Nma 


185 OO1