Google

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the

public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual personal, non-commercial purposes.

and we request that you use these files for

Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

* Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web a[nttp: //books . google. con/]

-

TH... .- "oOsK PUELiC LIZ.. AY -

ASTOR, LENOX ANO TILDEN FOUNDATIONS,

DISSERTATIONES. PHILOLOGICAE

719598 ARGENTORATENSES |

c Quent anite

SELECTAE

J. VOLUMEN XIII.

ARGENTORATI APUD CAROLUM I. TRUEBNER MCMVIII.

» ----- - τ

e. . e *e.c€ .- e ^ 6€ . Φ Φ Φ ΣΕΥ ΦΑ e * o. .ο LN * ve e . Φ * e. * o e ec * " e. e. . * e εὖ . . e e. ν .* 9 9. * . "Ὁ" Φο φ4ο . e . . 9. e. .ο 9 . e. . 9 * e * ge δο MdL e, 9,90 e "7 .-ς . e 99 . [] . 5 * 9. ** e. e. 9 . ων . .ο e e. e e e. e." e e 9" v. LIPS . . δο e E . . * 9 v . * "otc -. e, . SIDA" . et - . ΓῚ ^ ν * * - .

0m co 00770007007 .

o

INHALT.

1. CouLoN, Vicrog, Quaestiones criticae in Aristophanis Fa- bulas.

2. ALBERTUS, JosEF, Die παρακλητικοί in der griechischen. und rómischen Literatur.

3. LATTERMANN, ἨΕΙΝΕΙΘΗ, Griechi sche Beuinschifi- vu A DO .

QUAESTIONES CRITICAE

4

IN ARISTOPHANIS FABULAS.

SCRIPSIT

VICTOR COULON. .

ARGENTORATI APUD CAROLUM I. TRUEBNER MCMVII. j /. L

' 712398 | EL l8 l2

BRUNONI KEIL RICARDO REITZENSTEIN

PRAECEPTORIBUS PIO GRATOQUE 4 ANIMO Re

D. D. f;

BRUNONI KEIL RICARDO REITZENSTEIN

PRAECEPTORIBUS PIO GRATOQUE 4 ANDD us

D. D. D;

PROOEMIUM.

S 1.

'Epémv χρῆναι πρῶτα γενέςθαι, πρὶν πηδαλίοις ἐπιχειρεῖν.

Hoc Aristophaneum non indignum nobis videtur, quod prooemio dissertationis nostrae praeponatur. Haud enim igno- ramus accuratam illam et perfectam cognitionem cum Graeci sermonis tum totius antiquitatis nobis deesse, qua in quae- stione critica de Aristophanis fabulis opus est. Itaque libellum nostrum, quem bipartitum esse voluimus, nihil aliud nisi remigis rudimentum et ipsi ducimus et duxerit si quis bene- vole eum legerit. In priore autem dissertationis parte pro viribus operam dabo, ut exponam, quae ratio Aristophanis apud Suidam reliquiis cum codicibus nostris intercedere videatur. Deinde in libro posteriore scholiorum lectiones con- feram eum optimis qui habentur libris, R. dico et V. Quo in codice cum quattuor fabulae desint, in utraque quaestione etiam recentiores libi AFOAM alii adhibendi sunt, quos excepto Ambrosiano M “ἃ Veneti archetypo vel a codice aliquo ex hoe descripto prodiisse" R. Schneeius in libello academico *De Aristophanis codicibus capita duo" (Halis Saxonum 1876) ΟΡ. 8 affirmavit, cum "contaminatam esse recensionem Am- brosiani ex Ravennate et ex codicum X (scil. ATOA) arche- ' typo" quaestione sua effecisse sibi videretur. Breviter denique in fine libri posterioris Suidam cum scholiis in comparationem voeare licebit.

De Aristophanis excerptis apud Suidam iam uberius scripsit 6. Buengerus in dissertatione sua, quae inscribitur: "De Aristophanis Equitum Lysistratae Thesmophoriazusarum sped Suidam reliquiis". (Argentorati 1878.) Quem librum aeeurate perlegi atque examinavi: nonnullas lectiones a Buengero allatas correxi, alias, quippe cum ad dissertationem

6 Victor Coulon,

meam non pertinerent, omisi, quasdam addidi. Fundamentum autem totius quaestionis fuerunt Blaydesii editiones XI fabu- larum et Velseni illae Ecclesiazusarum, Pluti, Ranarum, Thes- mophoriazusarum, Equitum (ed. alt. Zacheri 1897). Atque cum Blaydesii apparatum criticum levem et incertum esse inter omnes constet, saepe coactus sum, ut ad Herwerdeni colla- tiones lectionum RV in Mnem. Nov. Ser. XXVI; 1898, p. 94—111 refugerem. Lectiones igitur in quaestione nostra verbis "sec. Herw." insignitae ex Batavi illius critici colla- tionibus sumptae sunt. Quibus quamquam Blaydesii scrip- turae testimonia saepe correcta Sunt, tamen interdum loci inveniuntur, ubi ne hae quidem collationes accuratae sunt. Neque enim Herwerdenum omnes lectiones, quae in Blaydesii su- pellectile critica non reperiuntur aut falso proferuntur, diligen- ter significavisse Zacherus monuit in Philol. N. F. XV, 1902, p. 447—454; cf. exempli causa Ach. 842, ubi in Blaydesii apparatu critico legitur ὑποφανῶν R (s. Bekk) ὑποφαίνων (s. Invern.; Herwerdenus in Mnem. l. l. non adnotat, utram lectionem R praebeat. Qua de causa nonnunquam, cum vitare cuperem Charybdin, in Scyllam, ut aiunt, incidi. Praeter collationes Blaydesii, Velseni, Herwerdeni in Nubibus, Pluto, Avibus maximus numerus lectionum Ambrosiani M. praesto mihi fuit, quem H. Bretzelius, qua est benignitate ac libe- ralitate, cum Mediolani versaretur, rogatu meo contulit. In Suidae autem versibus proferendis G. Bernhardyi editione lexici Suidani usi sumus. Ex qua sumptas esse monemus discrepantias Suidae codicum, quorum duae discernendae sunt familiae: una Parisini Α saeculo XIII exarati optimae notae, Vossiani Leidensis V, Oxoniensis C, altera Parisini B saec. XIV et Bruxellensis E. Quorum librorum scripturas additis lectionibus editionis principis Mediolanensis anni 1499 hisce siglis SACVBE Med. gaepe distinxi. In Ranarum fabula opportune accidit, quod Buengerus "Aristophanis Ranarum apud Suidam reliquias collegit et disposuit" (Freiburg i. B. 1881) Sed hoc Buengeri opusculum, cum non ea diligentia confectum mihi videretur qua liber ille supra commemoratus, ex ipso Suida et e Velseni apparatu critico emendandum erat.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. T

Et quoniam de universa imagine codicum Aristophaneorum diximus, restat, ut de libris recentioribus, qui in Acharnen- sibus, Ecclesiazusis, Lysistrata, Thesmophoriazusis pro V ad- hibendi nobis erant, pauca addamus.

In Acharnensium fabula praeter R lectiones horum co- dicum in usum vocavi:

A Par. Bibl. Reg. 2712 XIII saec.

B Par. Bibl. Reg. 2715 XVI saec.

C Par. Bibl. Reg. 2717 XVI saec.

f Laurent. plut. 31 cod. 15 XIV saec.

A Laurent. plut. 31 cod. 16 XV vel XVI saec.

In Ecclesiazusis ex alterius familiae codicibus solum Laurentianum Γ respexi. Nam ex ceteris tribus libris ABN deest autem haec fabula in A Parisinum B ex f ortum esse ostendit Carolus Kuehne in p. 1—8 dissertationis suae quae inscribitur: "De codicibus qui Aristophanis Eocclesia- zusas et Lysistratam exhibent". (Halis Saxonum 1886.) Pa- risinus À autem usque ad v. 282 tantum extat, denique Mona- censis N, quamquam nonnunquam ex R interpolatus videtur, arte cum [ cohaeret.

In Lysistratae fabula praeter R adhibui Parisinos BO, Laurentianum A, Leidensem-Vossianum L saec. XIV. Quos codices specie quidem emendatiores quam HR sed interpolatos esse, "ut alterum genus (scil. R) etsi corruptum multis locis, tamen sincerius sit habendum" Engerus in praef. Lys. p. XII—XIV exposuit. Libris autem BCl'A lacunae communes sunt versuum 62—131, 200—267, 820—890, 1098— 1236, nisi quod Leidensis iam in v. 1034 desinit. Quarum lacu- narum originem in Buengeri quaestione de Aristophanis apud Suidam reliquiis p. 55 diserte explicatam invenies.

In Thesmophoriazusis unius R scripturas in usum vocavi. Nam Velsenus commentatione: "Über den codex Urbinas der Lysistrata und der Thesmophoriazusen des Aristophanes" Juntinam editionem principem ex ipso HR manasse proba- biliter docuit. Atque Augustanus (G Velseni), quo codice etiam adservantur Thesmophoriazusae, "ubique fere vel saltem in rebus gravissimis cum R consentire nec nisi calami er-

8 Victor Coulon,

roribus a R differre" Thierschio videbatur in Mus. Rhen. II, 1843, p. 245 et Engero in praef. Lys. p. XII.

Haec de codicibus dicenda erant. Iam notae proferantur, quas in tota quaestione adhibui: Ach. -— Acharnenses, Le. Lysistrata Ha. Hanse,

Av. Aves, Nb. Nubes, Th. z- Themospho- Ec. Ecclesiazusae, Pc. Pax, riazusae, Eq. Equites, ' Pl Plutus, Vp. Vespae;

gl. glossema, praef.— praeferendum, r. recte.

1 Una cruce notavi eas lectiones, quae numeris adver- santur,

ΤΊ duabus eas, quae aut a sensu aut ab arte grammatica abhorrent aut mendum vel corruptelam praebent,

* asterisco denique eas, de quibus fusius agendum est.

Bl. A. C. Gr. Blaydesii Analecta Comica Graeca, Halis Saxonum 1905.

Bueng. Buengeri De Aristophanis Equitum Lysistratae Thesmophoriazusarum apud Suidam reliquiis, Argentorati 1878.

Croenert Memor. Gr. Herc. Memoria Graeca Hercu- lanensis cum titulorum Aegypti papyrorum codicum denique testimoniis comparatam proposuit G. Croenert, Lipsiae 1903.

Herw. Vind. Ar. —- Herwerdeni Vindiciae Aristophaneae, Lugduni Batavorum 1906.

Mein. Vind. Ar. Meinekii Vindiciarum Aristophanearum liber, Lipsiae 1865.

Meisterhans Meisterhans-Schwyzer, Grammatik der attischen Inschriften, Berlin 1900.

Reisig. Coni Reisigii Coniectanea in Aristophanem, Lipsiae 1816. |

Z. Ar. St. Zacher, Aristophanesstudien. Erstes Heft. Anmerkungen zu Aristophanes' Rittern, Leipzig 1898.

Praeterea plus minusve alios libros in usum vocavi, quos suo quemque loco proferam. In comicorum fragmentis et Meinekium et Kockium secutus sum. Versus enim secundum Meinekii editionem protuli additis numeris editionis Kockii, quos quadratis uncis inclusi.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 9

8 2.

Priusquam autem ad ipsam quaestionis priorem partem aggrediamur, qua de Aristophanis apud Suidam excerptis disse- ratur, hoc monemus, non omnes reliquias a lexicographo e codice Aristophaneo haustas esse. Inveniuntur enim adnotationes, quae etiam in Hesychii vel Photii lexico.vel in Bekkeri Anec- dotis vel in aliis lexicis comparent. Quas, cum excerptae sint ex veteribus lexicis, sponte ac consilio segregavimus a dis- putatione nostra, quippe qua in Suidae codicumque Aristo- phaneorum rationem inquiratur. Glossas autem lexicographi ad Aristophanis fabulas pertinentes quaestioni subiungam ita quidem, ut primum eas proferam adnotationes, quae ex codice Aristophaneo scholiis instructo descriptae videntur, deinde eos locos enotem, ubi Suidam ex veterum gramma- ticeorum libris hausisse ceteri qui ad nos pervenerunt lexico- graphi testantur. Sic enim si quis hunc libellum leget, Aristo- phanis apud Suidam reliquias facile ac commode adire poterit et ipsi unicuique voci e Suidae lexico in dissertatione pro- Iatae glossam suam addere supersedemus. De ipso vero locorum indice hoc monendum est, si quos versus Áristophaneos expli- eationi lemmatis addidit lexicographus, eos numeris latius dispositis conspicuos esse redditos.

Tuvat denique Suidae excerptorum, quae ad Aristophanis fabulas pertinent, summam subducere. Locis 3373 universae undecim comoediae a Suida proferuntur:

Ach. 386 locis iisque 854 ex cod. schol. instructo, 82 ex vet. lex. descriptis.

Av. 410 3) » 884 3 » » 26 2) 3) 3) . Ες. 197 3) ᾽) 178 3) ui 3) LE 19 » » 3) Eq. 466 » 2) 430 3) 3) 23? 3) 86 33 1 3) Ls. 206 3 3) 184 » 3 ?) 3? 22 3) 3) 3) Nb. 418 3) 33 881 3) ᾽"» 2) 2) 97 3) 3) 3) 2) Pc. δῦ 3) 3) 228 PE 3) )?» )? 32 3} 323 » » PI. 209 3) Lb] 240 3) 9$ 7, E 19 3) 3) » » Ra. 333 33 3) 804 ᾽) 3) ᾽} 3) 29 73 3 ? ») Th. 137 33 33 121 3) 3) 3) 3) 16 3) » » »

Vp. 206 2) 3) 148 3) )? 3) 68 3) » 3)

10 Victor Coulon,

Versus autem 3179 Aristophanis undecim fabularum in Suidae excerptis adservantur:

Ach. 318 vss. iique 288 ex cod. schol. instructo, 30 ex vet. lex. deprompti.

Av. 372 ,, » 9509, , » » 13 , » » » Ec. 253 ,, » 293 , » » » 20 4, 5,5 » » Eq. 381 , » 994, , » » 4755 5 5 » Ls. 226 , » 202, , » » 294 5 » Nb 355 , , 823, , , 5. 92, , y, » Pc. 256 » » 221 » n » » 35 » nm » P. 281 , » 216, , » » 15 , , , » Ra. 363 » 93) 889 » »n » » 24 » » n? » Th. 196 ,, » 176, , » » 20 4, » » Vp. 228 » » 185 » 5 » » 46 » » » »

In extremo prooemio non possum summas gratias non agere societati Árgentoratensi, cui nomen est "Wissen- schaftliche Gesellschaft". Quae societas opibus suis be- nigne ac liberaliter me adiuvit ita, ut hac dissertatione con- fecta vere anni MCMVII codicis Ambrosiani M excutiendi causa Mediolanum proficisci mihi liceret.

Neque benificium obliviscar, quo viri praesides instituti, quod "Cunitz-Stiftung" vocatur, me sibi devinxerunt atque obligaverunt, cum haud exiguam pecuniam largiti sumptum huius libri typis exprimendi magnopere sublevarent.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 11

LIBER PRIOR.

Caput I. 8 3.

In priore hoc libro Suidae lectiones cum codicibus nostris in comparationem vocabimus. Átque ut initium capiamus ab iis locis, ubi lexicographus a parte aut ipsius V aut eorum codicum, qui pro V in Ach. Ec. Ls. fabulis adhibendi sunt, adversus R stat, hasce proferimus discrepantias:

vss. S—V Equitum:

71 αὐταῖει cum ΜΑΤ

8 δεῦρο νῦν cum MA. Blaydesio plaudo, qui solus ex editoribus vulgatam lectionem amplexus δεῦρό vuv scripsit, cum adno- taret: "Saepe νῦν (vuv) per δὴ explicatur". Cuius rei pro- bandae causa affero Ls. 285 μή vuv ἀντὶ μὴ δή schol. R, PL 414 ςπεῦδέ vuv: Τοῦτο τὸ vuv καθ᾽ óuaMcpóv ἀνα- γνωςτέον, ἵν᾽ εἴη ἀντὶ τοῦ δή schol. rec. Pl. 964 φέρε νυν: δή schol. O, Pl. 975 νῦν: δή Schol. O. Atque ad scripturam δεῦρό vuv πρόςελθ᾽ confir- mandam cf. Ra. 1368 ἴτε δεῦρό vuv (δεῦρο vOv codd.), Th. 279 δεῦρό vuv (νῦν R) ἕπου, Ls. 930 beüpóvuv (νῦν RA), Nb. 91, alios locos.

R

αὐταῖς δεῦρο δὴ

12 ^ Victor Coulon,

V88. S—V 81 ror cum MA -H 32 ἡγεῖ (-ῇ S) γὰρ cum AM 56 παραδραμὼν

62 μεμακκοακότα cum M (-κι- axóra À corr) r. C£. Ζ. Ar. St. p. 13.

15 αὐτὸς cum A Tt. Eodem vitio V αὐτὸς praebet pro οὗτος in v. 1062 et PL 185.

19 δὲ νοῦς cum MAT

143 ἐξολῶν cum MA τ. Cf. Z. Ar. St. p. 22.

210 ἡμᾶς cum MA

212 πρὸς ckéAoc (κέλος V) cum MA r. Cf. Z. Ar. St. p. 43.

216 τῇ βοῇ cum MA

292 εἰς ἔμ᾽ cum MAT

301 ἀδεκατεύτουςτῶν cum MA

314 τοῦθ᾽ cum MA

354 ἄκρατον cum M (-ra A) Ht

394 ἀφαύει cum MA

401 τραγῳδίαν cum MA praef. contra Meinekii scriptu- ram τραγῳδίᾳ Zachero probatam. Praestat enim vertere: dazu noch eine Tragódie singen (προςά-

R TOU ἡγῆ cott περιδραμὼν cum MA τ. Cf Z. Ax. St. p. 11. Praepositiones t (i. e. παρὰ) et ft (i. e. περὶ) fre- quentissime commutabantur, velut in Eq. 887, Nb. 994, Vp. 215, 392, Ra. 194, 1068, aliis locis. μεμακκοηκότα

οὗτος cum M

νοῦς δ᾽ om. ER. pr. ἐξελῶν R?

om. τὸ ςκέλλος. Eodem mendo ςκέλ- Aoc in Ach. 220 sec. Herw. om. eic μ᾽ ἀδεκατεύτῶΩν (sic) T To0To ἀκράτου ἀφανει (sic. Ex quo Ribbek- kius optime dgaíva conieeit. Cf. Z. Ar. St. p. 76sqq. τραγωιδια

vss.

414 531 532

630

634 091

188 964 1129 1138

1141 1266 1276 1311 1368

138 209 303 304

Quaestiones critirae in Aristophanis fabulas. 13

S—V δεῖν τραγῳδίαν) quam: zur Tragódie singen (rp. τραγῳδίᾳ), quod vereor, ut de choro dici possit. habent cum MA vuvi cum MA οὐκ ἔτ᾽ ἐνόντος cum À (οὐκέτ᾽ ὄντος SABE Med. 8. v. ἀφέλεια cum M T) ψευδατραφάξυος cum M, qui -ξύος praebet (-φύ- ξυος À) cx£raloi V À ςκίταλοί τε S περιεκόκκυτα cum MA

R

om. νῦν οὐκ éovroc (sic.) T

ψευδἀάἀτράφαξυς Tr

ςκύταλοι cum M ΤΥ περιεκόκκαυτα. Primus Din- dorfius περιεκόκκαςα soripsit. Quo de verbo cf. Zacherum in Philol. Suppl. vol. VII, 1899,

p. 494—98.

cc om. V?! et S3 cc cum MA δεῖ cum MA δῆ 77 δ᾽ ὅταν cum ὅτ᾽ ἂν δ τύχοι cum MH. De τύχῃ cum οἱ et commutatis cf. Vp. 1458 p. 21. ckéyacóe cum MA ckéyac6at TT ἐλατῆρας ἀείδειν cum MA ἐλατῆρος dibev {Ὁ ὃν cum MA ὧν {7 καθῆςθαι cum MA xa8eicoa ΤΥ ὑπολίεποις cum MA r. ὑπολίποις TT Cf. Z. Ar. St. p. 140.

Banarum: πῶς πῶς Ye eum MA tt βρεκεκέξ eum MA Bpekekeké ἔξεςτι δ᾽ cum MA praef. ἔξεςτί θ᾽

αὖθις αὖ cum M (ἀρτίως

αὖθις

14 Victor Coulon,

S—V À, quod ut varia lectio commemoratur in M) 308 ὁδὶ δὲ cum MA 366 ὑπάδων cum MA 474 πνευμόνων cum A

V88.

498 πειςτέον cum MA

536 μετακυλινδεῖν cum M (τ᾽ addidit A)

AagóvO' ἕν cum MA πρὸς τὸ cum MA

eic ἐμὲ cum MAT ἀδικοῦντ᾽ cum MA

πλὴν cum M. Cf. Lysiae or. XIX, 51, ubi πλὴν libri pro πρὶν.

130 προςελοῦμεν cum MAT

53' 539 562 617 621

804 ἔβλεψε γοῦν cum A (οὖν M) praef.

χαίταν cum MA praef. ἄρν᾽ ἄρνα cum MA μέλαιναν cum MA 1. Cf. Blaydesii adnot. ad h. v. cou cum praef. Xoi et cou commutata in Vp. 1433 cou V, coi R, Ach. 843 cou ΒΟΓΔ et S, cov RA, Ra. 626, Eq. 761, Nb. 482, aliis locis.

822 841 841

890

béT ἐπ ἄιδων tT πλευμόνων cum M r. Cf. Moer. p. 809: Πλεύμων, ᾿Αττικῶς. πνεύμων, Ἑλληνικῶς, schol. Pc. 1069: ᾿Αττικῶς δὲ διὰ τοῦ λ πλεύμων, denique Croenert Memor. Gr. Herc. p. 98 Ànm. 1. πιςτέον TT Idem mendum RV in Pc. 218 et εὐπίετως pro εὐὖ- πείετως RGin Th. 105 praebent. μετακυλίνδειν r. Of. Cobeti Var. Lect. p. 133. λαβόντ᾽ ἐν rt (£v R corr.) πρὸς τὸν TT εἰς μὲ ἀδικοῦντα 77 πρὶν cum A Tt

προυςελοῦμεν r. Cf. Fritz- schium ad ἢ. v.

ἔβλεψε δ᾽ οὖν χαίτην ἄρνα ἄρνα

μέλανα r.

ζου

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 15

vss. S—V

944 ávérpepov cum MA 961 ἐκομπολάκουν cum MA 964 δὲ cum M (om. A) 965 τούτου μὲν cum MA

970 Κεῖος cum ΜΊΙΑ τ. Οἱ Fritzschium ad Ra. 540 987 ckópobov cum MA 989 τέως δ᾽ cum MA praet. 1058 ἀνθρωπείως cum MA 1084 ὑπὸ γραμματέων cum M

1180 ἀκουςτέα cum MA 1315 ícrórova eum MA

1427 ὠφελεῖν cum MA 1437 Κινηεία cum MA tt 1417 τίς b cum MA

R &vécrpegov {7 ἐκομπαλάκουν TT ved τούτου μενὶ r. editores Din- dorfium secuti servaverunt. Kioc cum M?

«κόρον ΤΊ τέως ἀνθρωπίως 7 ὑπογραμματέων cum Α r. Cf. Fritzschium ad h. v. ἀκουςτέον T ícrórova praef. cum Kockio, Meinekio, Bergkio. Cf. Blay- desii commentarii p. 468. ὠφελεῖ TT Kivncíq τίς praef.

Nubium:

3 dméparov TT Recte ἀπέ- pavrov in v. 393. 11 Φελλέως cum MA 267 καταβρεχθῶ cum Α 218 Bapunxéoc

286 μαρμαρέαιςειν αὐγαῖς

335 ςτρεπταίγλαν cum MA, quod editores recte crpe- πταιγλᾶν scripserunt.

ἀπέραντον cum MA

QuXAMuctT καταβραχῶ cum Mtt βαρυαχέος eum MA praef. Cf. dorismos in chori vss. 276 εὐάγητον, 252 ápbouévav 289

ἀθανάτας.

μαρμαρέαις ἐν αὐγαῖς cum

MA praef. Cf. v. 310, ubi RV

plurimique cett. codd.similiter

παντοδαπαῖς ἐν ὥραις praebent. ςτρεπταίγλας {7

16 Victor Coulon,

V88. S—V

358 παλαιτζενές oum Mf 371 "ai0píac obcnc

409 ὥπτων cum MA

416 μήτ᾽ ἀριςτάν

482 γνώμας οὐδεὶς νικήςει πλείονας cum MA

511 Ἐἕνεκα

912 γένοιτ᾽ ἀνθρώπῳ cum

589 ἐξαμάρτητ᾽ cum MA

595 αὖτε cum MA

624 ἱερομνημονεῖν cum MA

645 ἡμιεκτέου 3T ex. v. 643 perperam illatum vi- detur.

100 τρόπον τε cavróv (re om. MA)

130 ἀποςτερητρίδα cum MA

171 dbi cum MA 832 τοςοῦτον cum MA

965 κρημνώδη S Bm. sec.) 995 "μέλλεις τἄγαλμ᾽ (V sec, Herw. ἄγαλμ᾽ S) ἀναπλή- cav cum M, in quo τ ante ἄγαλμ᾽ erasum est. 1171 τὴν χροιὰν cum MA 1172 νῦν μέν τ᾽ ἰδεῖν εἶ πρῶ- τὸν cum MA 1203 mpópar cum MA 1474 xurpeoóv cum MA

(κριμνώδη

R παλαιϊιογενές cum A αἰθρίας cum MA ὀπτῶν τ. Cf. Kockii adnot. ad h. v. μήτε ápicróv cum MAT γνώμας μεγάλας obbecvikce πλέον εἵνεκα cum MA γένοιτο τἀνθρώπῳ cum M

ἐξαμαρτάνητ᾽ sec. Herw.t αὐτῶι TT ἐπιμηνεῖν sec. Herw.-t ἡμιεκτέον cum A (-ταῖον MD

τρόπον τ᾽ ἐς αὐτὸν {7

ἀποςτερητικὴν aut e glossemate aut scribae incuria ortum ex v. 128.

ὧδε τοςοῦτο t T Cf. Blaydesii ad- not. ad h. v. κριμνιίύδη cum AM oorr. e xpi- μνύώδεις μέλλεις τἄγαλμ᾽ ἀναπλάττειν (μέλλεις τἄγαλμα Α omisso in- finitivo)

τῆς χροιᾶς TT γῦν μέν τ᾽ ἰδεῖν πρῶτον μὲν (om. ei)-T om. T xurpoio0v {7

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 11

S—V

R

Pluti:

17 *é&xoxpwopuétvov cum MA 185 αὐτὸς [7 Cf. Eq. 75 p.12 185 *uóvoc cum MA 242 "εἰς 268 uot cum MA 314 'Apícruoc (SABE Med.)

cum Mtt

387 δεξιοὺς cum MA

480 émypóáyu cum MA 529 οὔτε cum α

566 "εἴ γε λαθεῖν αὐτὸν δεῖ cum Α. Particulam ve M quoque praebet, sed δεῖ λαθεῖν αὐτὸν cum R 586 "κοτίνου crepávu

596 *xarà μῆν᾽ ἀποπέμπειν cum Α, vp. κατὰ μῆνα προςάγειν superscr. in V

681 ἥγιζεν cum MA

168 καταχύςματα cum MAT

1769 νεωνήτοιειν cum MA

958 προςεύξῃ cum MA

989 ἕνεκα r. Cf. locum p. 33 tractatum.

999 προςέπεμψεν cum MA

1005 ἅπαντά τ᾽ ἤεθιεν (γ᾽ om. S^, ἅπαντα κατήεθιε SMei. cum. MA) Com- positum κατήςθιε ne ve-

XIII, 1.

ἀποκρινομένῳψ οὗτος cum MA μόνον ὡς cum MA om. ᾿Αρίατυλλος cum A

δικαίους 7 ortum e glossemate vel ad χρηςτοὺς v. 386 vel ad δεξιοὺς adscripto. ἐπεγράψω TT οὔτ᾽ ἐν cum M, lectio ex iis- dem verbis initio v. 528 po- sitis nata. εἰ δεῖ λαθεῖν αὐτὸν

κοτίνῳ «τεφάνῳ cum M (-v τῷ À) κατὰ μῆνα προςάγειν cum M

ntnzev {7

καταχύςματα

νεωνήτοις T προςδέξῃ {7 ἕνεκεν cum MA

προςαπέπεμψεν ἅπανθ᾽ ὑπηίεθιεν. Quod pro- xime abest a scriptura ἅπαντ᾽ ἐπήςθιεν ex Athen. IV 170 d a Dindorfio probante de Bam- 2

18 Victor Coulon,

vss. S—V rum ducamus, vel nu- meri vs. impediunt. Nam si thesis in trimetro iambico ex duabus bre- vibus syllabis constat, prior brevis syllaba pars esse verbi antecedentis nequit; immo brevi illa syllaba aliud verbum, quod vel unam vel plures comprehenditsyl- labas inchoari necesse est De exceptionibus in quarto pede cf. ad Nb. 62 p. 93, in se- cundo cf. Engeri praef. Is. p. XXV.

1010 * cum MA

1020 *ypóac cum MA

1037 τηλία cum MA tt

1049 1052 1056 1085

dei ToUc tpórrouc cum MA μή uo: cum MA Aafoüca cum MA *cuvekmOTÉ" éctí coi καὶ τὴν τρύγα SV corr. AM (sed cov om. M), καὶ τὴν τρύγα ce V pr. m. 1110 "τέμνεται cum MA, vp. γίνεται V in mg. 1146 κατέλαβες cum MA

R

bergio recepta. Addere licet lectionem ἐπήςθιεν etiam apud Paroemiogr. Gr. II p. 67 (Gre- gor. Cypr. I 100) inveniri. Cf. compositi huius defensionem in Blaydesii Add. et Corr. p. 414. Mendum autem librarii R est illud ὑπ- pro én- (velut in Ra. 366 énóibuv R pro ὑπά- buv); correctoribus debentur lectiones V et MA.

om. χροιάς τηλίας. Cuius substantivi rec- tam explicationem vide apud Roemer, Stud. zu Ar. p. 73. ἀεὶ τοῖς τρόποις T μοι μὴ tt λαβοῦςαν Tt oUvekd ποτε ἐςτί ςοι καὶ τὴν τρύγα

γίνεται

κατέβαλες {7

Avium:

40 ἀεὶ cum MA 43 Éyovre. cum MA τ. Cf.

om.T ἔχοντες

Quaestiones criticae iri Aristophanis fabulas. 19

v8S. S—V R Ζζητοῦντε in v. 44 et καθι- ópuOÉvre in v. 45. 810 τιςαίμεθ᾽ cum M τηςαίμεςθ᾽ (nc -A) t 8177 abtüc(V sec. Herw.) cum εὐθὺς MA. Quod tuendum non esse iam Blaydesius in Add. et Corr. p. 460 affirmavit. Neque du- bito, quin idem vir doc- tissimus in adnot. ad h.v. Bentleio, Reiskio, Sea- gero aUróc conicienti- bus iure plauserit. Quae coniectura etiam R. Schneeio (De Ar. ma- nuscriptis quibus Ra. et Av. traduntur, p. 4) probata est, qui haud male lectionem εὐθὺς "interpretamentum vo- cis αὐτίχ᾽ quae sequitur" esse monuit.

463 οὐ κωλύει cum MA κωλύει TT 659 μούεης cum MA t μούςαις

694 ámneípoa cum M ἀπείροιει cum Af 806 ἀποτετιλμένῳ cumA et M, παρατετιλμένιω

qui calami lapsu -τετλι- μένῳ praebet. r. Cf. Bl. A. C. Gr. p.59 ad Av.806.

861 εἶδον cum MA ἴδον t 941 νομάδεςει vouábea cum Mj (-δαιει A) 943 ὑφαντοδόνατον(-δόνητον ἀμφιδόνητον ex interpreta- SM, -bívnrov À) tione ortum. 982 παρὰ τἀπόλλωνος cum παρ᾽ ἀπόλλωνοςΓ ΜΑ 1014 λαμβάνειν cum MA λαμβάνει {7

9*

20 Victor Coulon,

v88. S—V

1131 éxarovrópruiov cum MA ab editoribus in ékxarov- Topóvutov mutatum. Cf. Photium : ὀρογυίας Aé- Youav, οὐχὶ ópruíac Api- crogpávnc.

1878 φιλύρινον cum MA

1443 ἀνεπτέρωκεν cum r. Cf. v. 1445.

1519 Oecuogopíoici cum t 1589 ἔνεςτιν cum M

ἑκατοντόργυον

φελύρινον ΤΥ ἀνεπτέρωςεν ΟΥὮ similia men- da in Pl. 666 ὑπερηκόντιςεν SM pro -nxev, Nb. 1031 εὖ- δοκίμηςεν M aliique pro -μηκεν, Nb. 1080 ἠδίκηςας MA aliique

pro -κηκας.

Θεςμοφορίοις sec. Herw. tvec cum At

Vesparum:

135 φρυαγμοςεμνάκους τινὰς

484 οἷός praef.

506 ἔχω

501 τυραννικὰ

511 πεπνιγμένον

609 παππίζους᾽ τ. Cf. Eust. ad Il. p. 565, 31 icréov καὶ ὅτι κωμῳδίας ἴδιον παππίζειν διὰ τοῦ i τὸ xat! “Ὅμηρον παππάζειν διὰ τοῦ ἃ.

673 ἤεθηνται r. Neque enim in quarto pede tetra- metri anapaestici, post quem caesura fit, dacty- lus patiendus est, qualis particula γε post ἤςθοντο in B Ald. inserta effi- citur. Cf. Porson. praef. Eur. Hec. p. L.

φρυαγμοςεμνακουςτίνους TH οἷόν ἔχων tt τυραννίδα TT πεπηγμένον 77 παππάζους᾽

ἤἥεθοντο

Quaestiones criticae $i Aristephanis fabulas. 21

YSS. S—V

695 κωλακρέτηντ. ΟΥ Meister- hans p. 14.

1712 ἐλαολόγοι r. Cf. Meister- hans p. 30 sqq.

188 εκωπτόλης

192 ὀςφρόμενος

1035 ὃ’

1066 γνώμην HT

1080 ἡμῶν

1083 παρ᾽ τ. Cf. BL A. C. Gr.

p. 167. ad Ls. 1275.

οὗκ τῶν κρωβύλων τ. Cf.

similes locutiones in Nb.

1065 οὗκ τῶν λύχνων,

Αν. 18 οὗκ τῶν ὀρνέων,

ῬΙ. 488 fk τῶν γειτόνων.

1298 ταῖς πλευραῖς

1261

1291

13θ4 χοιρόθλιψ 1366 ταυτὸ Ht

1374 ἐν μέεῳ

1458 ἔχει TT Cf. similia men- ὧδ in Eq. 607 ἐξέρπει V pro -ποι, 1056 φέρει V pro -poi, 1138 τύχοι SV pro -xy, Ach. 362 ἔχοι Α pro ἔχει, Pl. 72 πύ- θοιεθε R. pro -θηςθε, 438, 47117, 896, 1037, alis locis.

R κωλαγρέτην

ἐλαιολόγοι

«κωπτόλις TT ὀςφραινόμενος T om.tt ῥώμην ὑμῶν Ht πρὸς

οὗκ τῶν κρωβύλον

ταῖς πλευραῖς ςτέγειν. Bentleius edd. probb. ταῖς πλευραῖς τέ- τους. Cf. Blaydesii adnot.

üctt

χαιρόθλιψ 17

τοῦτο τοὐμμέεῳ, ex quo editores τοὖν uécu restituerunt.

ἔχοι

Pacis:

11 οἷός τ᾽ 193 γλίεχρων

οἷος χὕλίεχρον T

22 Victor Coulon,

V8S. S—V 607 ὑμῶν 190 ἀποκνίεματα r.

R ἡμῶν TT ὑποκνίεματα. SAVBE 5, v, cov- pábec De praepos. ἀπὸ et ὑπὸ

permutatis cf. ad Ra. 644 p.44. Acharnensium : vss ) S—ABCIA R 10 κεχήνη r. addito ab edi- κεχήνει

toribus apostropho. Cf. E. M. 386, 30 ictéov δὲ ὅτι τὸ διαλυθὲν ἐκ τοῦ ἰωνικοῦ ευναιροῦειν οἵ ᾿Αθηναῖοι καὶ ποιοῦειν εἰς η, πεποιήκη λέγοντες, ὅθεν παρὰ ᾿Αριοτοφάνει᾽

ἐκεχήνη προςδοκῶν τὸν

Αἰεχύλον.

85 παρετίθει δ᾽ : cum Din- dorfio ex Athen. IV 130 f. παρετίθει θ᾽ scri- bendum est.

116 οὐκ

218 οὐδ᾽ ἂν

219 κρεμήςεται. Eadem forma in Vp. 808.

330 εἴρξας {7

333 δδ᾽

351 ἐπετίληςεν TT

393 ἤδη (ἥδη C) e glossemate originem duxisse videtur

535 Μεγαρεῖς

καὶ παρετίθετ᾽ T

κοὐκ praef. ἂν οὐδ᾽ κρεμαςθήςεται T

εἵρξας cum ΓΔ r. Cf. Eust. ad Od. p. 1387, 3 τὸ εἴργω ἐπὶ μὲν τοῦ κωλύω ἐψίλουν. --- ἐπὶ δὲ τοῦ ἐγκλείω ébácuvov. om. T ἐνετίληςεν

ἄρα μοι r. Cf. Blaydesii adnot. ad h. v.

Μεγαρῆς cum ΓΑΒ corr. praef. De Attico -fjc pro -éic in nom. plur. cf. Bachm. coni. observ.AÀr. p.131 et Meisterhans p. 140.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 29

vss. 8--- ΑΒΟΓΔ 622 καρτερὸν

639 ὑποθωπεύκεας

640 εὗρε τὸ πάν tT

658 οὔτε {Ὁ

687 «κανδάληθρ᾽ ἱετὰς

184 ἀλλ᾽ οὐδὲ. Et οὐ numeris adversatur neque οὐδὲ sententiae aptum. Cor- rexit οὐχὶ Dindorfius e versu insequente πᾶ δ᾽ οὐχὶ θύειμός écn; Cf etiam vss. 793 ἀλλ᾽ οὐχὶ χοῖρος τἀφροδίτῃ θύεται, 1218 ἀλλ᾽ οὐχὶ νυνὶ τή- μερον Παιώνια, Ec. 982, 991, PI. 993, alios locos.

802 φιβάλεως τ. (φορβάλεως ABC t1)

806 τρώξονται

843 cov r. Cf. v. p. 103 trac- tatum.

863 φυςῆτε r. s. v. ócrívoic, φυςᾶτε S. V. πρωκτός

908 ἔρχεται

973 ol' (olov S) ἔχει ςπειςά- μενος

1035 ςτριβιλικίγξ τ. Cf. schol. ad h. v.

1122 τοὺς κιλλίβαντας (kuM- AH)

1126 πλατὺς τ. Γέλως πλατὺς, οὐχὶ πολὺς, ἐρεῖς monet Herodianus apud Phryn. p. 471. Cf. etiam Bl. A. C. Gr. p.34.ad Ach. 1126.

R

κρατερὸν TT. sed r. καρτερὰν in v. 393.

ὑποθωπεύκςας n T

εὕρετο πᾶν οὐδὲ «κανδαλιθρίςετας TT ἀλλ᾽ οὐ

φιφάλεως TT

τρύξονται TH cou cum Α

Qucetre TT

ἐξέρχεται T crecáuevoc ol' ἔχει { Cf. Din- dorfii notam a Blaydesio ad h. v. allatam.

τριβίκιτξ sec. Herw.

τοὺς κιλίβαντας sec. Herw.t

πολὺς gl.

24 Vietor Coulon,

V88. S—ABCIA

1158 ἐπὶ τραπέζης ortum vi- detur e scriptura rpa- πέζηι (-πέζη AB)

1181 ἐξήγειρεν

Β ἐπὶ τραπέζῃ praet. Cf. Blaydesii adnot ad h. v. et Kuehner- Gerth de praepos. ἐπὶ c. dat. in Gr. Gr. II! 8 438 II p. 499. ἐξέγειρεν tT

Ecclesiagzusarum :

vss. 5--Γ 34 τρυγονῶςα (-τανῶςα À) 115 δεινὸν ἐςτὶν (A) 162 ἀκριβωθήςεται (v. deest in A) 168 ψόμην (v. deest in A) 180 νουθετεῖν (A) 235 τίς om.T 206 τί δ᾽ ἢν (A) 266 δὲ om. (Α)7 288 ὀρθρίοις 288 πνύκα HT 291 κεκογιμένος 587 ἐςτι 651 coi δὲ 678 παιδαρίοις T 681 καταθήεω 684 βῆτ᾽ 687 ὅτῳ F SC (obru SAYVBE 688 μὴ ἐξελκυςθῇ T 688 τούτους 689 Ec tt 692 ἄπειειν NS (drea [) 141 ópOpiov 932 coi 1086 τιὴ om. 1101 ἔχουςα tt 1119—20 αὖ | τῶν 1126 'cií praef.

R θρυγονῶςα praef. δεινὸν δ᾽ écriv praef. ακριβωθήςαιται (sic) TT

dóun tt om. T τίς τίν δ᾽ ἣν (sic) Ft δὲ ὀρθίοις ΤΠ Cf. infra v. 741. πύκνα. Cf. Meisterhans p.144. 10 Kexovicuévoc T ἐςτιν cU δὲ TT Cf. infra v. 932. παιδαρίοιςιν καθήτω T Büro T ὅτο 7 μὴ ᾽ξελκυςθῇ τούτοις TT ἔςται &mc tt ópOpiov corr. in óp6iov T cU 77 τίή corr. ex τίὴ Exoucav αὖ | τούτων

cnv

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 25

Lysistratae: vss. S—BCLA R 156 παρενιδὼν παρευιϊιδὼν cum Lt 170 puxáyerov T T ; ῥνυάχετον ῥυγχάχετον TH

editores ex Hes. et Phot. 8, v. restituerunt.

291 τὼ ξύλω

367 πλεύμονας r. Cf. ad Ra. 414 p. 14

417 πιέζει

448 ἐκκοκκιῶ (ἐκκωκιῶ S Med)

458 εκοροδοπανὸ-

506 γραῦ cavrí)

549 τηθῶν

553 ῥοπαλιςμοὺς

561 ἐφ᾽ ἵππου 51 πιλοῦντας (πωλ- BCA! tT)

656 dpa écnv

100 τῇ Ἑκάτῃ, quod θήκάτῃ legendum est.

191 nv!

195 ἡμεῖς δ᾽ praef.

983 kupcávie

1039 ravuAÉé0poiciv

1073 ἔχοντες

τῶι ξύλω (corr. ex ξυλῶ) {Ὁ πνεύμονας

πιεζεῖ TT ἐκκοκιῶ cum Οἵ «ςκοροπανὸ- γραῦς αὐτῆι {Ὁ τήθων TT ῥοπαλιμοις (sic) R! ῥοπαλιμοὺς R? | ἐφ᾽ ἵππον 17 θλίβοντας gl ex scholio καὶ πιλοῦντας τοὺς θλίβοντας eic τὴν πολιτείαν ἑαυτοὺς 1ῃ textum illatum. dpa ἐςτὶν {7 τῆι κάτῃ tt

τίν᾽ cum BC tt ἡμεῖς τ᾽ κυρςάνειε R. corr. t πανολέθροιειν T

ἔχοντας Tt

8 4.

Iam ad eos locos tractandos aggrediamur, quos asterisco notavimus. Átque cum de Eq. et Ra. versibus prolatis nihil dicendum nobis sit, a Nubium fabula ordiamur. Cuius in v. 311 καίτοι χρῆν αἰθρίας ὕειν αὐτόν, ταύτας δ᾽ ἀποδημεῖν S— V peccaverunt, cum post αἰθρίας glossema οὔςης metro invito in textum reciperent. Cf. Pl. 516, ubi similiter in V post ὑμῖν

26 Victor Coulon,

participium oíciv illatum est. Neque Blaydesio assentior, qui participium oócnc retinere vult pronomine αὐτὸν eiecto; quo carere omnino non possumus. Similes autem inveniuntur lo- cutiones, in quibus oücnc vel ὄντος subaudiendum est; no- tissimae illae sunt χειμῶνος, θέρους, ὀπώρας, ὄρθρου, δείλης, ἡμέρας, ἑςπέρας, κνέφους, cxórouc, aliae.

In v. 432 ἐν τῷ δήμῳ γνώμας οὐδεὶς νικήςει πλείονας R praebet γνώμας μεγάλας οὐδεὶς νικήςει πλέον có, S—V ᾿ γνώμας οὐδεὶς νικήςει πλείονας co. Quod Meinekius, Bergkius, Blaydesius lectionem S—V amplexi sunt, cum Kockio ab iis dissentio. Neque enim adiectivum μεγάλας temere e versu eiciendum est, cum in v. 433 Strepsiades dicat μὴ μοίγε λέγειν γνώμας μεγάλας. Optimo iure Kockius in apparatu critico monuit: “μεγάλας ist wegen 433 jedenfalls beizubehalten". Quo adiectivo a libraris propter μεγάλας in v. 433 omisso totus locus foedissime interpolatus est. Quae cum ita sint, critici versum coniecturis sanare studuerunt. Velut Porsonus γνώμας μεγάλας vixrca πλείονας οὐδείς proposuit verbis tamquam glossemate deletis. Sed cum in R Aldina editione comprobante genuina lectio γνώμας μεγάλας servata sit, a R proficiscendum mihi videtur. Itaque Kockio plaudere malim, qui illud πλέον in adnot. ad ἢ. v. defensum retinuit et genitivo co, qui glossemate f| expulsus est, in textum posito versum sic scripsit: ἐν τῷ δήμῳ γνώμας μεγάλας νικήςει coü πλέον οὐδείς.

In v. 511 S—V ἕνεκα exhibent, E εἵνεκα. Hoc loco oc- casione oblata exponere liceat, quibus formis huius praepo- sitionis Áristophanes usus esse videatur. In codicibus hae vocis formae inveniuntur: ἕνεκα (ἕνεκ᾽, ἕνεχ᾽, ouvexa (οὕνεκ᾽, οὔνεχ᾽), εἵνεκα (εἵνεκ, eivex"), ἕνεκεν. Iam locos afferamus, quibus R et V aut ii, qui pro V adhibendi sunt codices in Ach. Ec. Ls. fabulis, hanc praepositionem praebent:

V8SS.

Av. 84 trim. jamb. εἵνεκ᾽ numeris non invitis 293 tetr. troch. οὕνεκα » » " 517 tetr. anap. οὕνεκα " " » 855 vers. strophae iamb.-troch. ἕνεκα » ^ »

1274 trim. iamb. οὕνεκα " » »

vSS.

Αν. 1544 trim. iamb.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 21

RV ἕνεκα

numeris non invitis

Eq. 544 tetr.anap. ἕνεκα R num. inv.,oUvexa V, »

Nb. 6 238 361 420 422 511 526 555 1217 1236 1508

Pe. 203 210 221 664 144 160

PL 177 329 989 990 1177 1200

Ra. 108 189 232 1008 1118 1414

Vp. 702 103 119 886 1347

trim. iamb. 33

tetr. anap.

3)

7) })

trim. iamb.

?) 2»)

" 3)

οὕνεκα

οὕνεκα

? 2) ?"! » οὕνεκ᾽ num. inv. (cf. p. 31 et ad Nb. 62 p. 93)

num. non inv.

ἕνεκεν num. inv. (cf. p. 34)

ἕνεκα R num. inv, εἵνεκα V, ἡ» monom. 8Π8Ρ. ἕνεκα V num. inv, eivexaR. , ., Ὁ» vers. Eupolid. οὕνεκ᾽ R, εἵνεκ᾽ V; utrumque , 4.

οὕνεκα E, εἵνεκα V;

ἕνεκα ἕνεκ᾽ οὕνεκα οὕνεκα εἵνεχ᾽ οὕνεκ᾽ ἕνεκα

» num. inv. num. non inv.

tetr. anap. οὕνεκα R, εἵνεκα V; utrumque ,, , .,

3? ) trim. iamb.

)? 3)

εἵνεκα ἕνεκα εἵνεκα

οὕνεκα οὕνεκα οὕνεκ᾽ ἕνεκα

᾽» ? ?

3) ᾽) »?

» » ?*

»tvexevR num.inv.(ef.p.33),€vexa V, , »

», ἕνεκα V num. inv., εἵνεκα R » » »

0 dim. troch. tetr. anap. tetr. troch. trim. iamb.

ἕνεκα

οὕνεκα οὕνεχ᾽ οὕνεκα

tetr. anap. ἕνεχ᾽ (ἕνεκ᾽ V levi mendo) , , νυ»

? n dim. anap.

εἵνεκ᾽ εἵνεκ᾽

trim. iamb. εἵνεκα num. inv. (cf. p. 31)

» ᾽)

εἵνεκ᾽

3) ᾽) »

28 Victor Coulon,

V8. R et codd. qui pro V sunt Ach. 386 trim. iamb. ἕνεκα num. non inv. 958 ., " οὕνεκα »" 5( Ec. 106 ,, » οὕνεκα » » » 170 » » ἕνεκα » » " 360 , ἕνεκα » m 559 , » οὕνεκα » » 658 tetr. anap. οὕνεκ᾽ » 659 , 54, ἕνεκεν (oUvekev sic N num. inv.) , , 5 659 , » εἵνεκα 7^ 18. 14 trim. iamb. εἵνεκα » »» » 491 tetr. anap. ἕνεκα R num. inv.,oUvexaceteri, , , 501 , , εἵνεκα » » 5 544 dim. anap. ἕνεχ᾽ 4 » » Ph. 176 trim. iamb. οὕνεκ᾽ » » » 960 vers. glycon. ἕνεκ᾽ num. inv. 366 , » οὕνεκ᾽ num. non inv. 443 trim. iamb. ἕνεκ᾽ num. inv. 454 » οὕνεκα num. non inv.

Unum locum sciens omisi, Pl. 1085, ubi R solus lepido errore οὕνεκά ποτε exhibet, cum V, ceteri, Suidas recte cuvexk- ποτέ᾽ praebeant. Locis igitur 59 Aristophanes praepositione ἕνεκα usus est Addere liceat in comicorum fragmentis secun- dum Jacobii indices hasce formas inveniri:

ἕνεκα 14 locis

οὕνεκα 7 ,

εἵνεκα 4 ,

ἕνεκεν nusquam.

Atque formae praepositionis nostrae in Aristophanis ἴδ- bulis sic exhibentur in E et V vel iis qui pro V sunt:

ἕνεκα 185 locis

ἕνεκεν ,

οὕνεκα 22 ,

εἵνεκα 11 locis, non 8, ut arbitrantur Wackernagel in KZ. 28, 1887, p. 110 et Meisterhans p. 216. Reliquis 9 locis R et V vel ii qui pro V sunt inter se dissentiunt.

Primum videamus, num omnibus 15 locis forma ἕνεκα

Quaestiones critieae in Aristophanis fabulas. 29

reete se habeat. Numeris minime adversatur in Av. 855, 1544, Ab. 1217, 1236, Pc. 664, Pl.177, Ra. 108, 232, Vp. 702, Ach. 386, Ec. 170, 367, Ls. 544. Duobus reliquis locis, Th. 360 et 443, ἕνεκ᾽ in R traditum metro accomodari nequit. Atque in v. 360 οὕνεκ᾽ pro ἕνεκ᾽ rectam esse formam docemur ipso codice R. Nam verba v. 360 paulo post iterantur in v. 366, quem R sie exhibet: κερδῶν (Heiskius, χώρας R) οὕνεκ᾽ ἐπὶ βλάβῃ. In v. autem 443 Porsonus recte pro lectione R ἕνεκ᾽ αὐτῆ à metro aliena ἕνεκα καὐτὴ restituit.

Iam ad formas οὕνεκα et εἵνεκα transeamus. Ex quibus aliis criticis velut de Wilamowitzio in Eur. Her. II? p. 42, Weckleinio in curis epigraphicis p. 36—39, Blaydesio forma ouveka suspecta est, aliis Brunckium secutis εἵνεκα. Kaibelius in editione Soph. El. p. 164 dicit: "DaB die bei den Tragikern unzühligemal überlieferte Form der Prüposition οὕνεκα überall aus εἵνεκα verderbt sei (Wilamowitz Eur. Her. II* 42), kann man nicht glauben. Selbst wenn attische Inschriften des 6. u. 5. Jahrhs. für die gebildete Sprache nichts beweisen sollen (CIA IV 422, 4 ouvexa τοῦδε, 491, 8 ἀρετῆς οὔνεκα), wie kann denn die Form in die Texte gekommen sein ...? Ver- geblich sieht man sich nach einem áhnlichen Beispiel gewalt- samer Textverderbnis um. Man kann nur folgern, daf die rein attische Prosa ἕνεκα und εἵνεκα, die Dichter auch οὔνεκα schrieben, gleichviel wie die Katachrese zu erklüren sein mag". Blaydesius ad Ra. 189 adnotavit: “εἵνεκα revocavit ubique Holden, qui οὕνεκα non nisi coniunctionem esse neque prae- positionis vim usquam induere contendit laudatis Ammonio περὶ διαφ. λέξ. p. 106 et Donaldson (New. Cratylus p. 358)". Sed formam οὕνεκα praepositionis vim habere docemur in- scriptionibus Atticis. Cf. duos illos titulos supra prolatos. Accedit quod omnibus locis (25) apud Sophoclem in Mediceo M οὔνεκα invenitur idemque 4 locis apud Aeschylum in M et saepissime apud Euripidem.

Atque ut οὕνεκα sic etiam εἵνεκα minime addubitandum est, quo Homerum et epicos est enim epica forma, de qua cf. G. Schulzium in Quaestionibus Epicis p. 135 usos esse satis constat. Quam formam tragici Attici a Ionibus re-

30 Victor Coulon,

ceperunt; namque apud Aeschylum duobus locis (Prom. 361, Suppl. 194) in omnibus codicibus, apud Euripidem duobus locis una cum forma οὕνεκα, uno loco (Herc.210) in omnibus codicibus exhibetur. Quem ad Eur. locum de Wilamowitzius in Eur. Her. II? 42 haec adnotavit: “εἵνεκα und ἕνεκα ist beides gut attisch, ἕνεκεν nicht, obwohl Eur. sich dasselbe in Anapaesten vereinzelt gestattet hat (Med. 1086)". Atque titulis Atticis forma εἵνεκα confirmatur, cum in duobus epigrammatis oc- currat: C I A II 3620, b, 6 (IV saec. a. Chr. n.) πολλῆς εἵνεκα cuqgpocuvnc et IV, 1, a, 471, e (cirea 450 a. Chr. n).

His igitur expositis audiamus Wackernagelium. Qui quae- stione diligenter instituta in KZ. X XVIII, 1887, p. 112 monet: *Nach der Überlieferung haben also die attisch schreibenden Dichter, wenn die dactylische Form wünschenswert war, οὕνεκα oder εἵνεκα eintreten lassen, jenes eber viel háufiger ... Da- gegen in der Prosa scheint der Gebrauch sporadisch und zu- fálig; auch hier überwiegt im ganzen οὕνεκα aufler bei Demosthenes, dessen Überlieferung eine merkwürdige Vor- liebe für εἵνεκα zeigt". Idem vir doctissimus praepositione οὕνεκα sagaciter defensa p. 112—119 optimo iure p. 126 dicit: *Da somit οὔνεκα als genitiv-regierende Partikel sich wohl erklüren lüüt, hórt das Widerstreben gegen das von der Über- lieferung Gebotene auf, berechtigt zu sein". Sed quod pergit: "Wir werden es, auch wo es nicht überliefert ist, überall da einsetzen, wo die rein attisch schreibenden Dichter statt ἕνεκα eine dactylische Form angewandt haben, da eine andere dactyliche Form auBer dem vóllig unzulüssigen εἵνεκα sich nicht findet", ab eo dissentio. Sumamus enim formam eívexa pro οὕνεκα iis temporibus, quibus textus nostri orti sunt, in codices, quibus Atticorum poetarum opera adservantur, illatam esse: qui tandem fieri potuit, ut forma οὔνεκα ex tragoediis Atticis omnino non extruderetur, ex fabularum Aristophanea- rum singulis tantum locis iisque paucis expelleretur? Accedit quod Kaibelii dubitationes (supra p. 29) de voce oUvexa ex εἵνεκα corrupta etiam de forma εἵνεκα valent. Atque unum exemplum afferre liceat, quod omnino non pro Wackernagelii Sententia loquitur. In Ec. 658 omnes codices formam οὕνεκ᾽

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 21

praebent, cum in sequenti versu εἵνεκα exhibeatur. Quam vocem, cum formam οὕνεκα, ut ita dicam, subsequatur, certe grammatici vel librarii, si in ea offendissent, in οὕνεκα mu- tavissent. Itaque cum et οὕνεκα et εἵνεκα inscriptionibus Atticis VL V. IV. saec. a. Chr. n. confirmetur, illud mihi persuasum est: neque οὕνεκα neque εἵνεκα ex Aristophanis fabulis eici- endum esse, sed iis locis, quibus RV in una alterave forma exhibenda consentiunt, eam quae his libris exhibetur formam retinendam esse, nisi forte numeris adversatur.

Inquiramus igitur in singulos locos, quibus et R et V vel ii qui pro V sunt codices unam alteramve formam praebent. Οὕνεκα 22.168 traditum esse supra monuimus. Quibus 22 locis praeter Nb. 238, ubi Bentleio auctore ἕνεκ᾽ pro οὔνεκ᾽ scriben- dum est, ne prava anapaesti incisio fiat (cf. ad Nb. 62 p. 93), haec forma numeris accomodatissima est et ubique ut εἵνεκα in prima syllaba ictum metricum habet. Atque etiam εἵνεκα 11 locis, quibus et in R et in V vel iis qui pro V sunt codi- cibus exhibetur, metro minime repugnat excepto Vp. vs. 886 νέαιειν ἀρχαῖς εἵνεκα τῶν προλελεγμένων. Quo in trimetro jambico tertium pedem ἀρχαῖς ἕνεκα scribendum esse iam Reisigius vidit. Cf. alios trimetros iambicos, ubi ictus tertii pedis item in prima syllaba particulae ἕνεκα positus est: Nb.1217 ὅτε τῶν ἐμαυτοῦ τ᾽ ἕνεκα νυνὶ χρημάτων, Pl. 177 Φιλέψιος δ᾽ οὐχ ἕνεκα coü μύθους λέγει; Ec. 170 αὐτὴ γὰρ ὑμῶν ἕνεκα μοι λέξειν δοκῶ, 367 οὗτος γὰρ ἁνὴρ ἕνεκά Ye ςτεναγμάτων.

Pergamus ad 9 eos locos, quibus codices in voce ἕνεκα exhibenda inter se dissentiunt: 2 locis (Eq. 544 et La. 491) R solus contra metrum ἕνεκα praebet, V aliique οὕνεκα.

3 locis εἵνεκα et ἕνεκα exhibentur atque ita quidem, ut in Nb. 422 R ἕνεκα, ibid. 511 et Ra. 189 V ἕνεκα contra metrum praebeat, V recte εἵνεκα in Nb. 422 idemque R in Nb. 511 et Ra. 189.

3 locis oUvexa et εἵνεκα inveniuntur: Nb. 526 οὔνεκ᾽ R, εἵνεκ᾽ V, ibid. 555 οὔνεκα R, εἵνεκα V, Pe. 144 οὕνεκα R, εἵνεκα V. In Nb. 526 particula nostra coniuncta est cum re- lativo dv; neque vero pro certo diiudicari potest, utrum ὧν εἵνεκ᾽ an ὧν οὕνεκ᾽ retinendum sit, cum poeta in hac locutione

32 Victor Coulon,

sibi non constiterit. C£. Pc. 221 ὧν οὔνεκ᾽ RV; PL 1200 ὧν δ᾽ οὕνεκ᾽ RV ; Ra. 1414 ὧνπερ οὕνεκα RV ; Th. 176 ὧνπερ οὔνεκ᾽ R; contra Pe. 760 ὧν εἵνεκα RV; Vp. 703, 719, 1347 ὧν εἵνεκ᾽ RV. Equidem nostro loco lectionem HR sequi velim, quippe cum οὕνεκ᾽ secundum Blaydesium etiam in reliquis libris exhibeatur, nisi quod in A οὕνεκα legitur.

In Nb. 555 metrum neque οὕνεκα neque εἵνεκα patitur; aut oUvey' aut εἵνεχ᾽ scribendum est, cum pronomen ἣν se- quatur. Átque cum post substantiva forma οὕνεκα in codicibus exhiberi soleat (cf. Av. 293 ἀςφαλείας οὕνεκα, Nb. 361 γνώμης οὕνεκα, Pl. 990 φιλίας οὕνεκα, Ra. 1118 θεατῶν τ᾽ οὔνεχ᾽, Ach. 958 ευχοφάντων τ᾽ οὕνεκα, Th. 366 χώρας οὔνεκ᾽), nostro loco τοῦ κόρδακος οὔνεκ᾽ quam εἵνεκ᾽ scribere malo. Quae locutio etiam in Aristid. or. 34, 47 (Keil II 564 Dd.) in- venitur, ubi codices non interpolati οὕνεκα, ceteri εἵνεκα prae- bent, quo de loco B. Keilius me monuit.

Tertio denique loco, Pc. 744, lectio V εἵνεκα τουδὶ prae- ferenda mihi videtur; conferre enim licet Nb. 422 εἵνεκα τούτων RV; Poe. 210 τοῦδ᾽ eive! RV; Ls. 501 τοῦδ᾽ εἵνεκα RE ceterique.

Uno loco, Pl. 989, ἕνεκεν legitur in R, ἕνεκα in V; neu- trum numeris invitis. Priusquam autem ad formam ἕνεκεν transeamus, de formis ἕνεκα, oUvexa, εἵνεκα etiam illud monere iuvat Aristophanem sibi constitisse in hisce duabus locutionibus τίνος οὕνεκα; et πολλῶν oUvexa. Quarum prior illa invenitur in Av. 517, Pc. 203, Pl. 1177, Ra. 1008, altera in Nb. 6, 1508, Ec. 559, 659 (cf. p. 34), Th. 454.

Venio nune ad formam ἕνεκεν. Qua praeter Homerum et lyricos poetae Alexandrini, qui vocantur, usi sunt atque iis quidem locis, quibus metrum hanc formam flagitabat. Velut apud epicos Alexandrinae aetatis, Apollonium Rhodium 4, 364 Civ ἕνεκεν καμάτων et Theocritum 17, 46 cé0ev δ᾽ ἕνεκεν Βερενίκα, 29, 37 μάλ᾽ ἕνεκεν ςέθεν legitur. Sed a vetere dialecto Attica formam ἕνεκεν alienam esse monet Meisterhans p. 216. Cuius ipsa verba afferimus: "Dem Attischen von Haus aus . fremd sind die Formen auf -ev (ἕνεκεν, εἵνεκεν, obvekev) . . . Dagegen dringen die Formen auf -ev seit den Zeiten der

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 33

Koine auch in die attisehe Schriftsprache ein. Es findet sich nümlich ἕνεκεν am frühesten auf 2 Inschriften des religiósen Kollegiums der Thiasoten vom Ende des IV. Jahrhunderts: ἕνεκεν neben ἕνεκα CIA IT, 987, A, 2. 5 ("titulum post medium saec. quartum lapidi incisum esse censet Rangabis specie litterarum fretus. Nec probabile est eum multo recen- tiorem esse"); ἕνεκεν IV, 2, 611b, 13 (302 v. Chr.)". Apparet igitur Atticos IV saec. forma ἕνεκεν usos esse. Ác iam in Euripidis tragoediis eam inveniri de Wilamowitzius loco p. 30 prolato observavit. Uni autem loeo (Med. 1086) a viro doc- tissimo commemorato addere liceat Med. 999, 1114, El. 742, Hel. 383, ubi omnes codices ἕνεκεν exhibent. Qua forma Euripidem non solum in anapaesticis numeris, ut de Wila- movwitzius l. 1. monuit, sed etiam in iis versibus, qui dactylicos praebent numeros, usum esse perspicitur ex Med. 999 τέκνα vuugibíuv ἕνεκεν λεχέων, El. 742 (βροτεί-) w θνατᾶς ἕνεκεν δίκας, Hel. 383 καλλοςύνας ἕνεκεν ᾿ τὸ δ᾽ ἐμὸν δέμας. Itaque rectius sic dicendum est, in eo genere metrico, quod graece icov vocatur, particulam ἕνεκεν apud Euripidem nobis occurrere.

Iam consideremus singulos locos, quibus ἕνεκεν apud Aristophanem invenitur. In Pl. 989 RMA cett. codd. ἕνεκεν praebent, V et Suidas ἕνεκα. Blaydesius in adnot. ad ἢ. v. dixit: "Non credibile est ἕνεκεν scripsisse nostrum, cum aeque bene ἕνεκα ferat metrum". Cui assentiri non dubito, praesertim cum numeri v. nostri non ad illud icov, quod vocatur, genus spec- tent. Accedit, quod Aristophanes in quarto pede trimetri iambici tribrachum in deliciis habuit. Cuius rei confirmandae causa afferre iuvat, quae J. Rumpel in Philol. XXVIII, 1869, p. 604 8qq. quaestione diligenter habita monuit: "Von den 2625 Tribrachen, die sich somit bei Aristophanes finden, kommen 1102, also fast die Hülfte, auf den vierten Fuf ... Hinsichtlich der Bildung der einzelnen Tribrachen bemerken wir, daB von den 835 in einem Wort befindlichen etwa der vierte Teil aus dreisilbigen Wórtern besteht. Da dies be- sonders im ersten FufBe stattfindet, ist begreiflich, weil zu Anfang des Verses nur solche oder tribrachisch anlautende verwendbar sind. Aus demselben Grund treten dreisilbige

XII, 1. 3

34 Victor Coulon,

Worter mit tribrachischer Messung am háüufigsten im vierten FuBe auf; hier war es die Cüsur nach der dritten Basis, welche die Ausdehnung des Wortes hinderte und, da sie den Vers gleichsam in zwei gleiche Hülften zerlegte, zu einem ühnlichen Anfang nótigte wie im ersten Fufje". Atque hosce versus afferimus, in quibus ἕνεκα tribrachum efficit: Pc. 664 ἀκούςαθ᾽ ὑμεῖς ὧν ἕνεκα μομφὴν ἔχει, Av. 1544 τούτων ἕνεκα δεῦρ᾽ ἦλθον, ἵνα φράκαιμί cot, Th. 448 ὀλίγων ἕνεκα καὐτὴ παρ- ἦλθον ῥημάτων. Quae cum ita sint, lectio S—V ἕνεκα contra cett. omn. eodd. ἕνεκεν sequenda mihi videtur. Fortasse quis- piam dixerit: cum omnes codices contra V faciant, veri non est simile V genuinam praebere scripturam. At satis multi in Pl. fabula inveniuntur loci, quibus V contra eeteros codices verum servavit. Mihi quidem in Velseni apparatu critico 14 loci in vss. 256, 286, 307, 340, 621, 707, 715, 781, 948, 975, 1037, 1116, 1131, 1205 occurrerunt. Atque etiam in Pl. 586 illud κοτίνου crepávu S—V retinendum esse contra scripturam κοτινῷ crepávu ex cett. codd. lectionibus κοτίνῳ «τεφάνω (RM; xorivu crepávu cett) Dindorfio, Meineckio, Velseno aliis probatam p. 38 exponam.

Iam ad Ec. 659 pergamus, ubi ΒΓ πολλῶν ἕνεκεν (-xe f), N πολλῶν οὔνεκεν praebent. Ad Blaydesium me non applico, qui ad ἢ. v. adnotavit: "Fort. πολλῶν νὴ τοῦτον τὸν 'AnóAÀu". Quae coniectura audacior et violentior est, quam cui fides haberi possit. Cf. Bachm. coni. observ. Ar. p. 113 de legibus repetendae praepositionis. Bergkius aliique lectionem R πολλῶν ἕνεκεν amplexi sunt. Quae quamquam offensionem metricam evitat, tamen repudianda mihi videtur eo, quod quattuor reli- quis locis, quibus comicus hac locutione usus est (Nb. 6, 1508, Ec. 559, Th. 454), codices in verbis πολλῶν οὕνεκα exhibendis consentiunt. Quam ob rem nostro loco cum Meinekio πολλῶν οὕνεκα scribere non dubito, praesertim cum in interrogatione Praxagorae v. 658 τοῦ γὰρ τάλαν οὕνεκ᾽ Écovrai; eadem forma inveniatur.

Tertius locus, ubi ἕνεκεν apud nostrum extat, est Nb. 420, quo in v. RVMA cett. codd. ἕνεκέν γε (om. γε R) exibent. Vul- gata lectio ἕνεκέν γε metro adversatur, cum syllabam -ev in

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 35

thesi ponere non liceat, ut ex Euripidis versibus p.33 prolatis facile perspicias. Itaque hoc loco mutatione opus est. Neque vero ordo verborum immutandus est, quamquam Blaydesius adnotavit: "Praestat tamen forsan legi ἀλλὰ ψυχῆς τ᾽ ἕνεκα creppác. Plerumque enim post nomen ponitur Évexa". Nam praeter nostrum locum in Nb. 422, 1236, Pl. 177, 989, Po. 744, Ra. 232, Vp. 886 praepositio nostra ante vocabulum suum posita et in Nb. 511, 1217, Eq. 544, Th. 443 inter duo voca- bula, quibuscum coniuncta est, interposita est. Quae cum ita sint, aut οὕνεκά ye aut εἵνεκά γε scribendum est. Atque cum poetam formam οὕνεκα cum substantivis coniungere solitum esse p.32 viderimus, Meinekii mutationem ἀλλ᾽ οὕνεκά ve ψυχῆς κτλ. sequemur.

Hac igitur quaestione docuisse nobis videmur, tribus formis ἕνεκα, οὔνεκα, εἵνεκα comicum usum esse. Iam in fine singulos versus enumeremus ita, ut iis locis, quibus R et V vel ii, qui pro V sunt codices, inter se dissentiunt, unus asteriscus, iis vero quibus alia forma atque in codicibus le- gitur opus erat, duo asterisci addantur:

ἕνεκα 17 locis: Av. 855, 1544, Nb. **238, 1217, 1236, Pc. 664, Pl. 177, *989, Ra. 108, 232, Vp. 702, **886, Ach. 386, Ec. 170, 367, Ls. 544, Th. 443.

οὔνεκα 28 locis: Av. 293, 517, 1274, Eq. *544, Nb. 6, 3861, **420, *526, *555, 1508, Pc. 203, 221, PI. 990, 1177, 1200, Ra. 1008, 1118, 1414, Ach. 958, Ec. 106, 559, 658, **659. Ls. *491, Th. 176, **360, 366, 454.

εἵνεκα 14 locis: Av. 84, Nb. “429 , *511, Pc. 210, *144, 160, P1. 329, Ra. *189,Vp. 703, 719, 1341. Ec. 659, Ls. 14, 501.—

In fine v. 965 xei κριμνώδη κατανίφοι libri variant, cum κριμνώδη R, κρημνώδη S—V (κριμνώδη SB m. sec), schol. rec. κριμνώδη : vp. καὶ κριμνώδη kai κρυμώδη praebeant. Cum xpnu- vébn vulgari errore pro κριμνώδη scriptum sit, aut κριμνώδη aut κρυμώδη nobis eligendum est. Atque G. Hermannus, quam- quam utrumque bene se habere monuit allatis locis, quibus utraque lectio tueri possit, tamen praeferendum duxit κριμνώδη. Quo de verbo haec recte observavit vir doctissimus: "Quod et magis comicum videtur et nescio an aptius sit. Nam in

3*

86 Victor Coulon,

nivibus primo et praecipue speotatur densitas, eaque merito etiam potius commemoranda est quam írigus, quod sponte intellegitur".

In v. 995 aicypóv ποιεῖν, Ó n τῆς αἰδοῦς μέλλει τἄγαλμ᾽ ἀναπλήςειν in R traditum est μέλλεις τἄγαλμ᾽ ἀναπλάττειν, in S—VM μέλλεις τἄγαλμ᾽ (ἄγαλμ᾽ SM. corr.) ἀναπλήςειν. Lectio R hune sensum praebet: quod Pudoris imaginem effingere debes. Qua scriptura maxime propter articulum offendimur. Iure enim G. Hermannus ad h. v. monuit: "Cum vel satis mire dictum sit, aliquam imaginem Pudoris fingere, magis molestum est, addito articulo eam effigiem quasi unicam, quae fingi possit, commemorari". Atque etiam locutio τἄγαλμ᾽ áva- πλήςειν repudianda mihi videtur; nam vereor, ut compositum ἀναπλήθειν "inquinare" significet, quod et sensus requirit et simplex aptaque interpretatio schol. V Ald.: ὅπερ μέλλει μολύνειν (πληρῶςαι V) τὴν aiód) tuetur. Versus igitur corruptus quin coniectura sanandus sit, nemo iam dubitabit. Atque cum verbum inquinandi exspectetur, praeceptor meus B. Keilius m τῆς αἰδοῦς μέλλει (c in μέλλεις deleto, quod ex τ insequentis vocis originem duxit) τἄγαλμα παλάττειν scribere proposuit. Quae coniectura comprobatur et confirmatur H. Dielsii quaestione de voce παλάττειν in Hermae vol. XL, 1905, p. 306 sqq., ubi de commutatis verbis παλάττειν et πλάττειν agitur. Nostro igitur loco in R pro vera locutione τἄγαλμα παλάττειν librariorum neglegentia τάγαλμ᾽ ἀναπλάττειν scriptum est. Quam lectionem, cum a sensu totius loci abhorreret, grammaticus nescio quis in τἄταλμ᾽ ἀναπλήςειν mutavit. Atque notandum est librum R ut in v. 432 p. 26 tractato sic etiam in nostro v. ansam de- disse genuinae comici scripturae restituendae.

8 5.

Sequitur, ut Pluti locos tractemus, quibus S——V a R discrepant.

In v. 17 xai ταῦτ᾽ ἀποκρινομένου (S—V, -μένῳ HR) τὸ πα- ράπαν οὐδὲ γρῦ neque ἀποκρινομένου neque ἀποκρινομένῳ ferri posse primus Bentleius vidit. Cuius coniecturam ἀποκρινό- μενος Dindorfius amplexus iure editorum laudem tulit; haec

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 91

eius sunt verba: “᾿ἀποκρινομένου positum a librariis, qui genitivum accomodarent verbis κατόπιν ἀνθρώπου τυφλοῦ: ad quam constructionem nihil causae erat cur rediret poeta orationemque impeditam sine causa redderet. Admodum pro- babilis Bentlei coniectura est ἀποκρινόμενος. Chremylum a Carione interrogatum nihil respondisse apparet ex v. 19. 24".

In v. 185 ἐφ᾽ οἷς ἂν οὗτος ἐπικαθέζηται μόνος lectio S—V est μόνος, Βὶ μόνον. Dind. Mein. Bergk. μόνον retinue- runt. Quod ita defendi potest, ut adverbium μόνον ad verba ἐφ᾽ οἷς ἂν ἐπικαθέζηται referatur. Atque multa alia enun- tiata inveniuntur, in quibus simili munere fungitur μόνον͵, e. g. in Ls. 732 ὅςον διαπετάςας᾽ ἐπὶ τῆς κλίνης μόνον, Ra. 94 φροῦδα θᾶττον, ἣν μόνον xópov λάβῃ, Antiph. 3, 111,9 [K. 195, 9] óc ἂν μόνον τύχῃ τις εἰπὼν, Alex. 3, 485, IV, 8 [K. 222, 3] ἅπαντες ὀρχοῦντ᾽ εὐθὺς, ἂν οἴνου μόνον ὀςμὴν (op- xnv Blaydesii coniectura) ἴδωςιν. Velsenus nescio qua de causa coniecturam μόνοι proposuit ita, ut ad verbum κρατοῦςι illud μόνοι redeat. Quam quominus sequamur, eo prohibemur, quod μόνοι non solum nimio spatio a κρατοῦςι separatur, sed ne sententia quidem requiritur adverbio éxócrore praecedente. Masculinum μόνος Leeuwenius tuetur, cum in adnot., hanc interpretationem praebet: "Paulo laxior est verborum struc- tura. Nam hoc est quod Cario dicit: καὶ ἐν τοῖς πολέμοις οὗτος μόνος ἐπικαθεζόμενος τὴν νίκην óíbua, etiam in bellis hic modo adsit, victoria sequitur". Non dubito Leeuwenio assen- tiri, praesertim cum in v. 182 Chremylus dicat: μονώτατος γάρ €i cU πάντων αἴτιος et in v. 186 Plutus ex Carione quaerat: ἐγὼ τοςαῦτα δύνατός εἰμ᾽ εἷς ὧν ποιεῖν; Quo in versu elc ὧν significat "ipse solus". Cf. similem locum in Eq. 861 εἷς ὦν! ἔπαυςα τοὺς ξυνωμότας et Pl. 949, ubi ad εἷς ὧν adiectivum μόνος accedit: ὁτιὴ καταλύει περιφανῶς εἷς ὧν μόνος | τὴν δημοκρατίαν. Videsis etiam Vp. 1500, Eq. 140, Pl. 1053, alios locos apud Aristophanem, denique Hermipp. fr. 2, 399, III, 4 [K. 45, 4] eic yàp μόνος ὧν κατεβρόχθιςεν ἂν τὴν Πελοπόν- vncov ἅπαςαν.

In v. 242 ἣν δ᾽ ὡς παραπλῆγ᾽ ἄνθρωπον εἰςελθὼν τύχω R dc praebet, S V εἰς. Saepe particulae ὡς, εἰς, ἐς confun-

38 Victor Coulon,

duntur, e. g. in nostrae fabulae v. 152 ὡς V plurimique cett. codd., eic S, ἐς R, in v. 237 ὡς Par. 8 et Iunt. Ed, εἰς RV cett, in v. 495 ὡς RV, εἰς U, Bodl. 2. 3. Nostro loco editores optimo iure dc in textum receperunt . Neque enim eic de persona dici statuit Elmsleius ad Ach. 1222. Aut εἰςελθεῖν eic τινος (scil. οἰκίαν) aut ὥς τινα Attici dicebant, non εἴς τινα. Ceterum conferas velim de praepositione ὡς cum verbis eundi ab Aristophane coniuncta Bachm. coni. observ. Ar. p. 115.

V. 566 in R sic legitur: νὴ τὸν Δί᾽ εἰ δεῖ λαθεῖν αὐτόν, πῶς οὐχὶ κόςμιόν ἐςτιν; in V: νὴ τὸν Δί᾽ εἴ γε λαθεῖν αὐτὸν δεῖ, κόςμιόν écriv; Suidas verba profert: εἴ γε λαθεῖν αὐτὸν δεῖ; πῶς οὐ κόςμιόν ἐετιν; Meinekius, Bergkius, plurimi cett. editt. versum corruptum deleverunt. Cf. Porson. Δάν. p. 35. Iam scholiastae versus suspectus erat. Legimus enim in schol. rec. ψυχρὸν δὲ τὸ ἐνθύμημα. Adde quod coniunctione εἴ re, quippe quae ab Attico sermone aliena sit, non usus est comicus (cf. Dobree Adv. crit. II p. 187). Quae cum ita sint, grammaticus quidam Aristophani versum nostrum temere in- culcavisse videtur. Versus autem apud Suidam ex duobus Pherecrateis constat, cum in codicibus eius numeri depravati sint a malo versificatore, qui versum anapaesticis tetrametris comici accomodare voluit.

In v. 586 xorívu) crepávu traditum est in R, κοτίνου crepávu in S—V. Ex lectione R Porsonus κοτινῷ crepávu effecit, quod editores praeter Leeuwenium receperunt. Equidem de adiectivo κοτινῷ dubito, quippe cum nusquam inveniatur. Atque iure Leeuwenius in adnot. ad h. v. monet: "Genitivum materiae recte se habere testantur inscriptiones, e. g. creqa- γῶςαι θαλλοῦ crepdvu' in lapide Amorgino". Praeter hoc exemplum cf. CIA II, 660, 16, 17, 18 ter crépavoc xpucoüc θαλλοῦ, Dittenberg. Syll. I. Gr.* 277, 1 κιττοῦ crégavov, 588, 9 crépavov xpucoO xiccoO, alios locos, denique incerti poetae Anth. Pal V 199 κιςςοῦ κυάνεοι crépavot. Quae cum ita se habeant, et in v. 586 et in v. 592 κοτίνου crepávu scriben- dum est, quamquam in v. 586 mox sequitur χρυςῷ, quae causa fuisse videtur illius xorívu. Atque unum locum affere liceat, quo pariter atque in nostro v. post genitivum materiae adiec-

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 99

tivum xpucoüc sequitur, Áeschin. I 187, ubi de decreto, quod est de reducibus a Phyla castello, verba fiunt: ἔπειτα κελεύει ςτεφανοῦςθαι θαλλοῦ crepávu αὐτῶν Éxacrov, ἀλλ᾽ oU χρυςῷ. τότε μὲν γὰρ ἦν τοῦ θαλλοῦ ετέφανος τίμιος, νυνὶ δὲ καὶ χρυςοῦς καταπεφρόνηται.

In v. 596 R praebet κατὰ μῆνα προςάγειν, S—V κατὰ μῆν᾽ ἀποπέμπειν superscripto vp. κατὰ μῆνα προςάγειν in V.

Ex eo, quod in V legitur, colligendum esse puto in archetypo . προςάγειν scriptum fuisse κατὰ μῆν᾽ ἀποπέμπειν. Atque librarius R pro

genuina scriptura ἀποπέμπειν glossam interlinearem προςάγειν transcripsit. Lectio autem προπέμπειν, quam quidam ex deteri- oribus codicibus et schol. rec. exhibent, e verbis προςάγειν et ἀποπέμπειν conflata est.

In v. 1010 καὶ νὴ Δί᾽ εἰ λυπουμένην τ᾽ αἴςεθοιτό με particula Υ ἰὴ R abest. Velsenus non recte fecit, quod scripturam R am- plexus est. Iure contra Blaydesius monet: '*Restituenda omnino particula, quae plane hic requiritur". Nam permulti inveniuntur loci, quibus loeutioni xai νὴ Δία brevi spatio unius duorum- ve vocabulorum intermisso particula ve additur. Satis habemus hosce locos afferre: Pl. 134 καὶ νὴ Δί᾽ εὔχονταί γε, 144 καὶ γὴ Δί᾽ εἴ τί γ᾽ ἔστι, Eq. 418 xai νὴ AC ἄλλα γ᾽ écrí μου, 719 καὶ νὴ Δί᾽ ὑπό γε δεξιότητος, Nb. 1227 καὶ νὴ Δί᾽ ἀποδύςειν Y' ἐπώμνυς. Cf. multa alia exempla in Blaydesii adnot. ad ἢ. v. congesta.

In v. 1020 lectio S—V est χρόας, R χροιᾶς. Poetas diph- thongis οἱ, αἱ et vocalibus o, a ante vocales usos esse, prout metrum unum alterumve postulavit, nemo nescit. Velut apud Aristophanem invenitur póac metri causa in Vp. 1268, contra ῥοιῶν in Pc. 1001 numeris longam syllabam desiderantibus. Cf. etiam Ec. 676, 684, 686, ubi Γ croàc et croáv exhibet, R recte ςτοιὰς et croitàv, quae formae metro requiruntur. Vox xpóa praeter v. 1020 quattuor locis reperitur. Atque tribus locis (Nb. 718, 1012, 1016) numeris forma χροιὰ per diphthongum poscitur. Quarto autem loco (Nb. 1171) nihil interest, utrum χροιὰν au χρόαν scribas; neutrum numeros violabit. Quo loco cum in codicibus τὴν χροιὰν exhibeatur, nisi quod R falso genitivum τῆς χροιᾶς praebet,

40 Victor Coulon,

editores formam χροιὰν receperunt. Quae cum ita sint, quamquam neque χρόας neque χροιᾶς metro adversatur, tamen xpóac S—V, quippe quod ceteris codicibus et scholiis eonfirmatur, cum Meinekio et Velseno illi χροιᾶς R prae- ferre velim.

In v. 1085 R exhibet οὕνεκά ποτε écrí coi καὶ τὴν τρύγα, S—V corr. ςυνεκποτέ᾽ écrí coi xai τὴν τρύγα, sed V pr. m. cuvex- ποτέ᾽ écri kai τὴν τρύγα ce. Scribae incuria in R illud obve- κά ποτε ortum esse patet. Prior autem lectio V καὶ τὴν τρύγα cc inde nata videtur, quod corrector vel ipse librarius pro- nomine coi indiligenter neglecto ce falso in extremo versu addidit. Atque vera scriptura cot xai τὴν τρύγα in V secun- dum Velsenum a tertia manu restituta est.

In v. 1110 γλῶττα τῷ κήρυκι τούτων τέμνεται R ví- γεται praebet, ὥ---ἰτἶῖ τέμνεται, sed addito vp. γίνεται in mg. V.

vetat

Ex quo colligere licet in archetypo fuisse : τέμνεται. Cf. similes locos in v. 596 p. 39 et v. 271 p. 55 tractatos. Atque quod verbum γίνεται Dindorfius et Bergkius amplexi sunt, vereor ut recte fecerint. Certe τέμνεται servare praestat cum Mei- nekio, qui in Vind. Ar. p. 223 τέμνεται defendit hisce verbis: "Mihi sententiae loci unice convenire videtur τέμνεται, quod ambigue dietum est, sed ut praecidendi vel excidendi signi- ficatio praevaleat".

De discrepantiis S—V a R in reliquis fabulis fusius disputandum nobis non est.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 41

Caput II. S 6.

Quoniam de versibus egimus, quibus Suidas cum V aut

iis qui pro V sunt codicibus a R dissentit, pergamus ad eas scripturas tractandas, quibus lexieographus cum R corfeentit.

Quarum iam sequatur index:

vss.

Equitum :

S—R

61 δὲ γέρων cum M. Quod

cum editoribus servare velim contra Zacherum, qui in ΑΓ. St. p. 11 s8qq. lectionem εἶθ᾽ γέρων nimis exquisita ratione usus defendit. Verbum εαἰβυλλιᾶν simpliciter si- gnifient "an Orakelma- nie leiden" (χρηςμῶν ἐρᾷ, τοῖς xpncpoic ἥδεται Schol.). Atque iure Blay- desius in adnot. ad h. v. monet: "Sensus est: se- nex enim oracula amat". Particula εἶθ᾽ igitur apta non est.

104 ῥέγχει cum A

" εἶθ᾽ γέρων cum Α

ῥέγκει cum M r. Cf. Thom. Mag. p. 322, 1 (ed. Ritschl) Ῥέγχω οὐδεὶς τῶν ᾿Αττικῶν, ἀλλὰ ῥέγκω. Ἀριετοφάνης ἐν

42 Victor Coulon,

vSS. S —R

182 icyóew cum M 196 copuc cum M 211 αἰκάλλει cum M 3856 ἐγὼ δ᾽ cum M (δὲ A) 357 émmuv 408 ἰηπαιωνίςαι r. 9 580 φθονεῖςθ᾽ (S4) cum MF 580 κομῶειν cum Mt 680 ὑπερεπυππάζοντό με {7

156 νῦν δεῖ (δῆ R) ce πάντα δὴ cum MA προεικέςθαι (-ἰκεςθαί R) COU

161

161 πρότερον τ. Cf. Th. 380 p. 108 tractatum.

εὺ om.T

ὁρῶν οἰκοῦντα τοῦτον ἐν cum ΜΤ

821 μὴ cum MA

846 τῶν

849 αὐτοῖει τοῖς cum M 856 xaracmácavrec

161 192

928 τάδε cum Mt 1144 κἄμ᾽ RM, xàj' S

y Νεφέλαις. oi δ᾽ οἰκέται ῥέγ- xouav et Moer. p. 388 ῥέτγκει, ἐπὶ τῶν κοιμωμένων, 'Arnxüc. ῥέγχει, Ἑλληνικῶς.

ἰεχύεειν cum Α tT

ςαφῶς cum Att

᾿καλφᾳεῖ (sic V, καλεῖ A) ἐγὼ δέ τ᾽

ἐκπιὼν cum MA 1 ἰὴ παιὼν dca: cum M et A, qui παιῶν᾽ praebet; gl.

φθονεῖθ᾽ cum κομῶςει cum Α

ὑπερεπύππαζόν τέ ue cum MA r. De hoc verbo cf. B. A. 69, 1 ὑπερπυππάζειν : ὑπερθαυμά- Cev, ἐκπλήττεςθαι͵ παρὰ τὸ πύπ- παξ, ἐςτιν ἐπίρρημα θαυμας- μοῦ. νῦν δή ce πάντα δεῖ r. Cf. Z. Ar. St. p. 120. προκεῖςθαί cov cum levi mendo pro vera scriptura προ- ςκεῖεθαί coi. ΓΡ Ald.

πρότερος cum MA

cU cum MA τοῦτον ὁρῶν οἰκοῦντ᾽ ἐν cum A

om τι τῶν cum MA t αὐτοῖς cum A T xa8aprácavrec cum M corr. A r. Cf. Z. Ar. St. p. 126. ταδὶ cum À καί μ᾽ eum Att

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 43

γ88. S—R 1187 καὶ πιεῖν cum MA 1256 Écouaí co: cum M r.

1277 αὐτὸς cum M

1363 éxxpeuácac eum MA

1368 πυγιδίοιειν (-εἰ S) cum MA

1369 πολίτης cum MA Tft

Y

κἀκπιεῖν TT γένωμαί coi cum À. Iure Blay- desius in adnot. ad. h. v. monet: “Γένωμαι correxit grammati- cus aliquis, qui constructionem parum intellegeret et post ὅπως necessario requiri subiuncti- vum existimaret".

οὗτος cum A tt κρεμάςας T πυγιδίοις T

ὁπλίτης

Ranasarum:

134 ἐγκεφάλου cum MA

137 ἐπὶ eum MA praef.

189 εἵνεκα (οὕνεκα MA) cf. ad Nb. 511 p. 26 sqq.

217 κραιπαλαίκωμος tT

230 καλαμόφθογγα cum MA

249 πομφολυγοπαφλάεμαειν cum MA praef.

263 οὐδὲ μὴν ἡμάς εὖ γε (su- perscr. οὐ R) cum MA, οὐδὲ μνήμας (i. e. μ(ὴ)ν ἡμάς) εὖ ve S

281 φιλοτιμούμενος cum MA

289 παντοδαπὸν cum MA

356 εἶδεν cum Α

406 ἐξεῦρες

494 ἴθι cum MA

520 ὅτι cum M (ὡς A)

538 μεταςτρέφεςθ᾽ ἀεὶ cum M (-ctpégev Α)

ἐγκεφάλωι TT eic ἕνεκα

κραιπαλόκωμος cum MA καλαμόφογγα T3 πομφολυγοπαφλάεςματι

οὐδὲ μὴν ὑμάς cb. Recte se habet lectio RMAS omisso γε.

φιλότιμον Yévoc ΤΊ scribae mendum. παντοδαπῶν T1 εἶδε (δε Μὴ κἀξεῦρες cum MA praef. ice tT ór T μεταςτρέφεςθαι r. Schium ad h. v.

Cf. Fritz-

44

vss. 562 580

585 618

644

684

112 833 843 901

935 943

966

Victor Coulon,

S—R κἀμυκάτό ye cum MA παῦε παῦε τοῦ λόγου cum MA ἀντείποιμι cum MA BacavíiZu cum MA

ὑποκινήςαντ᾽ cum r. Cf. praepositiones ὑπὸ et ἀπὸ commutatas in Poe. 790 imoxvícuara R, ἀποκνίςματα S—V, PI. 562 et 1034 ἀπὸ R, ὑπὸ V, Nb. 762, aliis locis. κελαρύζει (τρύζει in com- mentario p. 261 restituit Fritzschius, cui κελαρύζει conflatum videbatur ex glossemate κελαδεῖ et τρύζει.)

τε κονίας cum MA Y ἅπερ cum A praef. παῦς᾽ cum MA t λέξαι cum At

κολοκτρυόνα {Ὁ

ἀπ᾽ ἠθῶν cum MÀ; ἀπ- ηθῶν scribendum est, quod ut variam lectio- nem adnotat schol. rec. Yp. δὲ καὶ ἀπηθῶν, ἀντὶ τοῦ ἐκλεγόμενος. ςαρκαςμοπιτυοκάμπται cum M

Y καὶ μυκάτό γε παῦε τούτους τοὺς λόγους

ἄν γ᾽ εἴποιμ᾽ ἔτι Ὁ} βαςανίεω r. Cf. Cob. Var. Lect. p. 178.

ἀποκινήςαντ᾽

κελαδεῖ cum MA

κονίας ὅπερ cum M παῦ᾽ λέξειν cum M r. Cf. futurum cuckeódv in v. 903. κἀλεκτρυόνα cum MA ἀπήθων

ς«αρκαςμοπιτυοκάμπαι cum Á. Eodem mendo V praebet àc- ματοκάμπας pro -κάμπτας in Nb. 333 et δυςκολοκάμπας pro -κάμπτους in Nb. 911.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 45

vss. S—R 967 οὗμὸς (οὐμὸς R)

995 ἐλαιῶν

1056 Λυκαβηττοὺς cum M?*A

1201 ληκυθίου cum MA

1387 ὥςπερ cum MA

1428 φανεῖται cum Fritzschio, cuius cf. adnot. ad h. v., praef, nisi quod futu- rum offensionem quan- dam praebet. Itaque haud scio an iure Ha- mackerus in Mnem. VI, 1851, p. 224 φανεῖται in πέφανται mutaverit, cui Kockius in adnot. ad h. v. (ed. IV. 1898) plaudit.

1448 *xpncaíuecOoa (-μεθα SAVE Med.) cugeínuev dv

1450 πράξαντες cum Dindor- fio, Fritzschio, Kockio praef. contra Bergkium, Meinekium, alios.

1466 πλήν τ᾽ (τ᾽ om. A)

1505 καὶ τοῦτο (τουτὶ ΑἹ

1514 κατὰ cum MA

Y οὗμοὶ (οὐ μοὶ M, δὐμοὶ A). Edi- tores recte οὑμοὶ. ἐλαιῶν cum MA r. Cf. Meister- hans p. 30 sqq.

Λυκαβητὸόντοὺς

ληκηθύου Hr ὅπως

πέφυκε cum MA. Grammati- corum coniecturam redolet, ut iam Fritzschius observavit; est enim lectio facilior.

χρηςαίμεςθ᾽ (-ue0' MA) icuc cueeinuev ἂν cum MA πράττοντες cum MA

γε πλῆν cum M4 καὶ τουτοῖ (καὶ Touroici Μ 3) Superscr. a pr. m. Tp. τούτοις. Corruptela orta propter τουτὶ in v. 1504. Bergkius xoi rov- Touci (scil. τοὺς βρόχους, i. e. laqueos, quos Pluto Aeschylo daturus est) scripsit Velseno, Blaydesio, Kockio (cuius cf.ad- not.in ed. IV. 1898) proban-

tibus. καὶ τὰ TT

46 Victor Coulon,

Nubium:

vss. S—R 133 βάλλ᾽ cum A

151 TTepcixai cum MA

294 οὕτως cum MA

333 ἀεματοκάμπτας cum MA

362 παραβάλλει (-ῃ S) cum M (περιβάλλει A)

365 πάντ᾽ éci cum MA

399 *rücófit cum M (πῶς Α)

400 cpóópa τ᾽ eum MA

559 τὰς ἐμὰς cum MA et Athen. VII 299 b.

649 κομψὸν cum MA

845 ἕλω cum MA

984 ἀρχαῖά γε καὶ cum MA

987 évipatíoiiói6dckeic cum MA r. Cf. Kockii adnot. ad h. v. in ed. IV. 1894.

996 εἰςάττειν (SAVBE, εἰειέναι SC Med. idemque SE inter VSS. 8. V. μήλῳ βληθῆναι. Verbum «eiciévat, quod nihil aliud est nisiglosse- ma, etiam MA praebent.)

1005 *óámo0pé£e (-ec SA, -οις M)

1006 cágpovoc cum MA

1155 κλάετ᾽ cum MA

1173 κἀντιλογικός cum MA

1217 ὅτε cum MA

1235 mpockara0eípv cum MA

1286 τοῦτο δ᾽ ÉcO cum MA

1395 ἂν cum MA

1474 xai cum MA

R βάλ᾽ cum M t3. Frequens men- dum. Cf. ad Nb. 131 p. 63. Περεικὰ FT οὕτως yàp ἀςματοκάμπας (idem SAVE) 4. παραβάλλεις. r. Cf. G. Herman- num ad h. v. et Bl. A. C. Gr. p. 175 ad Nb. 362. om. T δῆτ᾽ ςφόδρ᾽ (idem 5.4, τῶν ἐμῶν ortum propter ge- nitivum τῶν ἐγχελέων. ςοφὸν gl. λέγω t ἀρχαῖά γε ἐν ἱματίοις προδιδάςκεις

| ἄττειν [

καταθρέξεις

cugpocuync sec. Herw. 13 κάετ᾽ {7 κἀντίλογος ὅτι tt προκαταθείην (idem SMe2)4- τοῦτ᾽ ἔςθ᾽ ἂν om. T ce xai t

LL -————— μὰ cmn m umm -- RO -

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 47

Pluti:

vss. S—R

144 λαμπρὸν kai καλὸν (καλὸν καὶ λαμπρὸν SAE Med) cum M et A corr., qui

p sic exhibet: καλὸν xai

a λαμπρὸν 145 χάριεν ἀνθρώποιει

152 εἰς 7 Cf. v. 242 p. 37 tractatum.

184 κἀν cum MA

211 "ἡμᾶς cum MA

2(8 δίδωςι cum MA

307 vpuMMZovrec cum MAT

328 βλέπειν cum MA

328 Ἄρη cum A r. Cf. Meister- hans p. 143, 2. (Ἄρην M)

387 καὶ cum MA

949 τῆς πτωχείας πενίαν cum ΜΑ

556 φειεάμενος cum MA

556 καταλείψει cum MA

981 ὄντως cum M

981 λημῶντε (SBCE Med.) cum Mt

807 ’ετι eum MA

Y καλὸν t

χάριεν ἐν ἀνθρώποιςι cum MA dittographia. ὧς cum MA

xai TT ἔπειτ᾽ cot δίδωει T

γρυλίζοντες τ. Cf. B. A. 33,1 γρυλίζειν καὶ γρυλιςμός: ἐπὶ τῆς τῶν χοίρων φωνῆς. δι᾽ ἑνὸς λ, καὶ οὐ διὰ δυοῖν οἱ Polluc. V, 81. βλέπων ΤΥ Libenter commu- tantur uv et εἰν, e. g. in Αν. 420 ἔχων M pro ἔχειν, 788 ἐλθεῖν M. pro ἐλθὼν, Nb. 737 ἐξευρεῖν MA alii pro ἐξευρών, Ra. 365, 744 aliis locis.

"Agni ΤΊ

καὶ τοὺς T τῆς πενίας πτωχείαν T caesura tetrametri anapaestici neglecta. φειδόμενος TT καταλείψειν TT om. cum At λημῶντες cum α

om. T

48 Vietor Coulon,

VSS. S—R

818 *cxopobíoic cum MA 885 ἔδήγματος cum MA 904 τ᾽ cum MA

1086 καὶ cum MA

1087 "ταῦτα πάντ᾽ cum MA 1136 Tropícac MA

Y «κορόδοις διηγήματος γὰρτ τε kai T πάντα ταῦτ πορίςαις {7

?

Avium:

68 Φαειανικὸς cum MA 497 τὸ (R sec. Herw.) cum A 528 δ᾽ δα. R sec. Herw. cum MA

658 εοὔ T

659 dpícricov cum M r. Cf. Eq. 538 ἀριετίζων

692 ἔπαρ᾿ ἐμοῦ (S4V Med) cum schol. Nb. 361

101 δ᾽ om. (S4CE Med) cum

169 "τοιάδε cum MA

112 ἴαχον (SAYBE)

807 εἰκάεμεθα cum M et Δ, qui pro «i praebet

959 εὐφημία 'crw (ἔετω S) cum M

1212—'3 *d τριεμακάρι᾽ (-μά- καρ S), d κλεινότατε (κλεινότ᾽ R), cogpá- rare, | γλαφυρώτατε, karakéAeucov

1563 "τὸ λαῖμα cum MA

TTpobíku

Qaciavóc T τὸν sec. Herw. cum MT om. sec. Herw.Tt

cauroü cum MA ἀρίετηςον sec. Herw. cum A tt

Προδίκῳψ παρ᾽ ἐμοῦ cum MA

δ᾽ cum A

τοιάνδε ἴακχον cum MA r. Cf. v. p.97 tractatum. ἠκάςμεςεθα

εὐφημί᾽ Écrwu cum A tT

κλεινότατ᾽, cogpdürar', γλαφυρώτατε [ὦ τριεμακάρι",

κατακέλευςον cum MA

τὸ λαῖτμα

Vesparum:

429 μακαριεῖν ce 454 τρόπος

μακαρίζειν (om. ce) FT τρόπους tH

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 49

vss. S—R

905 ὀρθοφοιτο- (ὀρθροφοιτο- cum schol. legendum.)

510 ἐγχέλυειν Formam Atti- cam ἐγχέλεςιν, quam Athen. VII 299 b prae- bet, editores Dindorfio duce receperunt.

124 γάλα

900 xoi

1069 xixívvouc

1213 χύτλαςον

1268 οὗτος ὅν τ᾽

1301 Ῥκἄάτυπτέ με

1364 οὗτος t

1374 αὐτῆς

Y ὀρθοςφοιτο-

ἐγχελίειν (ἐνχελίειν 5.4) Ὁ}

μάλα TT om. 4 κίννους tT χύτλαρον Tt οὗτος ὦν κατέτυπτέ με οὗτος οὗτος om.

Pacis:

63 ceauro0 (SAYB)44

(6 πτερόν

187 v. om. propter vocem μιαρώτατος in fine vss. 185, 186, 187.

496 κακόνοι

111 κατελάβας

ςεαυτὸν Tre τὸν (i. e. πτερωτὸν) T v. habet

κακοὶ T καταγελάκας V corr. t

Acharnensium :

vss. S—R 230 ἀντεμπαγῶ 463 croryríiu

990 τεθνήςει Τ

141 ἦμεν d εἶμεν esse εἰ μὲν C ) Megaren- XIII, 1.

ΑΒΟΓΔ ἅτ᾽ (ἅτε B) ἐμπαγῶ T cporríu r. De hoc Atticismo cf. Koch in editione Moeridis lexici p. XCIX et alia exempla in Croenert Memor. Gr. Herc. p. 85 adnot. 3. τεθνήξει (-η À), ex quo Dawe- sius τεθνήξεις restituit. "uec B, ἦμις A ^ μὲν T |n 4

112 812

1099

1110

1160

1170

1179

1190

621

634 841

1088

VSS. 45 56

Victor Coulon,

S—R ABCTA sium inscriptiones do- cuerunt. Cf. Ahrens De Dial. Dor. p. 170; Boi- sacq Dial. Dor. p. 200.

περίδου περιδοῦ T4 πρίωμαι cüm B πρίομαι À πράομαι C | ΤΙ θυμίτας cum C (θυμητί- θυμοίτας vu δας SE Med.) θουμοίτας À καί μοι 77 κἀμοὶ τ. Cf. Ach. 512, 1102, 1125, 1133, alios locos. λαβεῖν αὐτοῦ cum C αὐτοῦ λαβεῖν T ςπέλεθον cum. AC πέλεθον ΒΓ τ. Cf. Moer. p. 310 Πέλεθος, ᾿Αττικῶς. crméAe80c Ἑλληνικῶς. παλίνωρον tT παλίνορον ΒΟ t παλίνορρον A I. ex voce παλίνορςος. ἀτταταῖ ἀτταταῖ ἀττα παττατὰ HT

Addimus quattuor locos, ubi ACT parte S—R contra BA stant:

τοῖς ἀναπαίετοις éríupev τοὺς ávarmaícrouc ἐπίωμεν B cum ΓΑΒ corr. C, praef. pr. Δ

ὑμᾶς cum ΑΟΓ ἡμάς BA tT ἀναπλήςει cum ΑΟΓ ςε καταπλήςει Β ᾿(εΕ ἀναπλήςει A | H δειπνεῖν cum ACT δειπνεῖν γὰρ BA T. Cf. similem locum in Nb. 294, ubi V con- tra metrum γὰρ addidit. Ecclesiazusarum.: S—R [ κἀρεβίνθων κἀρεβίνθου TT ἐμπλήμενος (sed πεπλη- ἐμπεπληςμένος (À) T

cuévoc cum schol. Eq. 662 S s. v. τριχίδες)

vss.

97 201 235

254 261 295 319 385

392 393 398 405

417 430 420

421 425 428 441

448

413 540

611

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 51

S—R τὸν Qoppíciov «κοπεῖςθ᾽ ἐπιπέμψειεν (ἐπιμέψειεν SBEY) dy λοιδορῇ ἐξωμιςάςαις παραχορδιεῖς γέλων πάντας εκυτοτόμοις (S^ πάντας, ceteri S πάντα) ἀποίμωξόν διοίχεται πρῶτος Νεοκλείδης ἐμβαλόντα

Ἐπλευρῖτις ἂν κυλοδεψῶν

τῇ θύρᾳ S. s. v. τετραςτα- τήρον, 804 τὴν θύραν falso s. v. ἀλφιταμοιβούς. ὀφειλέτυ)

μακρὰ

ἀνεπήδης᾽

εἶναι πράγμ᾽ ἔφη νουβυ- ςτικόν

οὐ μαρτύρων τ᾽. Parti- culam Υ᾽ iure delevit Dobraeus.

γεραιτέρων

ἠμπιςχόμην. ΑὉ edd. ex

B. 4.381,25 ἠμπεςεχόμην restitutum.

«ςκαλαθῦραι

Γ τὴν φ. (A) Ft ckoreic (Α)7

ἐπιπέμψειας ἄν ΓΤ

λοιδορεῖ (-ἢ A) T ἐξωμιάςαις (A) 7 παραχορδιῆς Hr καὶ γέλων πάντες «ςκυτοτόμοι tT

ἀποίμωζόν TT οἴχεται T om. ἐκβαλλόντα corr. ex ἐκβαλόν-

τα

πλευρῖτις κυλοδεψῶν ΤΊ τῆ θύρα (sic)

ὀφείλεται TT μακρὰν παρέχειν TT ἀνεπήδηςεν TT ἔφη πράγμ᾽ εἶναι νουβυςτικόν T

Y' οὐ μαρτύρων

γηραιτέρων TT ἠμπιςχημένον TT

τοῦτον ςκαλαθῦραι TT. Gl. τοῦ- τον male in textum irrepsit. De pronominibus insertis cf. Blaydesium ad Pl. 648, 1170, Ach. 437, Th. 754.

4

52

vss. 630 631 641 668 683 685

693

Victor Coulon,

S—R καλοῖα δημοτική T φιλήςειεν Ye n ἀπήει (ἀπήει SE) Hr τὸ δὲ θῆτ᾽ eic τὴν παρὰ ταύτην κατὰ τὰς διόδους

694 ἀπὸ τοῦ δείπνου

695 101 133 131 141

191 191 192 191 808 820 833 846

868 882

Aé£oucty

λαβόντας

«τέψαςαὖ

κομμώτρια

*áupi νύκτωρ(δ 0, ceteri S νυκτῶν.)

οὕτως

γένοιτο

διάξειεν

ταχύ

πλεῖν

ἔπειθ᾽

τἀνάφορον

Σμοιὸς,χυοὰ Σμοῖος scri- bendum est.

παμπηςίαν

ἴτ᾽

μελύδριον

τοῦτ᾽ ἐςτὶ

ἐμὸν

θρύμμα ΤΥ

γυνὶ

πρὸ τῆς

κατὰ τὸ

καννώνου

μεμύρωμαι ab editoribus ex Athen. XV 691 b in μεμύρικμαι correctum.

Γ καλοῖς T δημοτικὴν TT φιλήςει {7 om. ἀπίῃ τὸ δὲ θῆτ᾽ ἐςτι παρ᾽ αὐτὴν

κατὰ διόδους { ἀπὸ δείπνου Aé£ouct tT AaBoUcac Hr crpéyac κομμότρια T ἀωρὶ νυκτῶν

om. 1d γένηται tT διίξειεν TT ταχεῖς 17 πλεῖς ΤΥ ἔπειτ᾽ TT τἀνόφορον Σμυός. De οι et υ commutatis cf. Blaydesium ad Th. 392. πομπηείαν TT ire Y μελίδρυον TT τοῦτό écrtu ἐμοὶ tT θρέμμα γῦν τ πρὸς τῆς (sic) t κατὰ τοῦ TH κανόνου T μύρωμαι

Quaestiones critieae in Aristophanis fabulas. 53

Lysistratae: vss. S—R BCLA 27 πολλαῖςει v (SAY) r. (πολ- πολλαῖειν TT λαῖς τ᾽ SBEC) 48 κροκωτὰ popoücet praef. κροκωτοφοροῦςαι 360 ἤδη om. T ἤδη BCL r, τις Δ 189 ἐλαγοθήρει. Dind., Mein, ἐλαγοθήρα Engero probatum. Cf. Phryn. p. 621. 810 περιειργμένος cum C vepiipracuévoc BLA tt 1004 θίτειν (S., θιτῆν RB) εἴγειν BCL, ctfv Δ, ex quo εἰγῆν Invernizius edd. probb. 1028 éxcáAeucov ΤῊ ἐκεκάλευςον 1073 χωροῦειν Γ᾽ χωροῦς᾽ BCA

1243 κἀείςω (S., xatcu R). καὶ κινήεω BCA, gl. ad verbum óurobidEw adscriptum. 1244 ἐς τοὺς Acavaíouc τε καὶ ἐς τὼς Ἀκςαναίως τε καὶ ἐς ἡμᾶς. ἡμᾶς Non aequiescimus in Brunckii Scriptura ἐς τὼς 'Acavaíuc τε κῆς ἡμάς Dindorfio et Buengero (p. 59) probata. Iure Meinekius iu Vind. Ar. p. 139 monuit: "Neque ἡμᾶς in laconico ser- mone ferendum neque καλὸν substantivo carere potest". Quare ἐς τὼς Acavaíuc re xdy' ἄειςμ᾽ ἁμᾷ proposuit. Quae de Wilamowitzius (Textgesch. d. griech. Lyr. p. 88, 7) Meinekii inscius probavit, nisi quod κἄμ᾽ et ἁμά scripsit.

8 1.

In singulis versibus tractandis, cum de Equitibus nihil dicendum nobis sit, ordiamur a Ranarum fabula. Cuius in v. 1448 τούτοιει χρηςαίμεςθ᾽, ἴεως cwOeiuev dv adverbium icu,

54 Victor Coulon,

quod in ceteris codd. traditum est, in S—R propter similem vicinam syllabam cu in cwOeínuev excidisse veri est similli- mum. Atque vulgata lectio xpncaíueco', fcuc εωθείημεν dv verbo cuOcínuev metri sustinendi causa in ςωθεῖμεν contracto haud dubie vera est. Namque forma non contracta ab usu poeta- rum Atticorum aliena est; conferas velim, quae de hac re observaverunt La Roche in Ztschr. f£. d. ósterr. G. 1814, p. 428 et de Bamberg in Ztschr. f. d. Gymnasialw. 1877, Ber. p.15. Atque etiam Rutherford in The new Phrynichus p. 451 sqq. pluri- mis exemplis ex Atticorum poetarum fabulis congestis formam cu6Oeiuev a primo Dawesio in Miscell. Crit. p. 453 defensam amplexus est. Quae cum ita se habeant, facere non possumus, quin scripturae S—R χρηςαίμεςθα, cuOeínuev ἄν Kockio pro- batae fidem denegemus. Quod autem in M supra -μεθ᾽ icuc scriptum est: vp. ἴςθι, huic variae lectioni nihil tribuendum nobis videtur. Est enim mala coniectura grammatici cuiusdam legum metricarum imperitissimi, sive τούτοις χρηςαίμεθ᾽, ici (vel ἴσθ᾽ ὧς) εωθείημεν dv sive τούτοιςι xpncaíuecO', ἴςθ᾽ ὡς cuOciuev dv scribi voluit.

In Nubium v. 398—99 xai πῶς μῶρε cU... δῆτ᾽ οὐχὶ Σίμων’ ἐνέπρηςεν S—R praebent πῶς δῆτ᾽, V δῆτ᾽. Editores in hoc versu scribendo inter se dissentiunt. G. Hermannus, Bergkius, Meinekius voce δῆτ᾽ omissa πῶς, Bentleius, Blay- desius, Kockius, alii omisso πῶς illud δῆτ᾽ receperunt. Neque dubium est, quin Bentleius verum viderit. Nam δῆτ᾽ ad πῶς v. praecedentis referendum est ut in Eq. 17 πῶς ἂν οὖν ποτε εἴποιμ᾽ ἂν αὐτὸ δῆτα κομψευριπικῶς, ubi vox δῆτα separata πῶς eum hoc vocabulo coniungenda est. Cf. etiam alios ver- sus, in quibus particula δῆτα quibusdam verbis a πῶς aliisve vocibus seiuncta invenitur, velut Nb. 1196 πῶς oU δέχονται δῆτα, Pc. 200 πῶς οὖν ci δῆτ᾽, Ls. 912 xai πῶς ἔθ᾽ ἁγνὴ δῆτ᾽, Th. 211 πῶς οὖν ποιήτω δῆτα; Eq. 810 οὔκουν δεινὸν ταυτί ce λέγειν δῆτ᾽ ἔςτ᾽, Vp. 172 οὔκουν κἂν ἐγὼ | αὐτὸν ἀποδοίμην δῆτ᾽ dv; Ls. 54 "Ap! οὐ παρεῖναι τὰς γυναῖκας δῆτ᾽ ἐχρῆν ; si- milia passim. Atque vocabulum πῶς ita in versum venisse arbitror, ut nescio quis grammaticus πῶς supra δῆτ᾽ poneret, quo significaretur particulam δῆτ᾽ ad πῶς in v. 398 referen-

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 55

dam esse. Quae corruptelae origo verisimilior est, praesertim cum V illud πῶς omiserit.

In v. 1005 ἀλλ᾽ εἰς ᾿Ακαδήμειαν κατιὼν ὑπὸ ταῖς μορίαις ἀποθρέξει «τεφανωςάμενος κτλ. in S—HR ἀποθρέξει (-εἰς δ) legitur, in V καταθρέξεις. Editores praeter Blaydesium et Leeu- wenium compositum ἀποθρέξει servaverunt idque rectissime. Nam pro κατατρέχειν, quod exspectamus, poeta facete verbo ἀποτρέχειν usus est, quod de servorum manumissione dici solitum esse ex inscriptionibus potissimum compertum habe- mus. Δίκαιος enim λόγος tamquam in numero servorum habet Phidippidem, quem liberum evasurum esse promittit, si se se- queretur. Diiudicandum autem nobis est inter ἀποθρέξεις, quae forma apud Suidam, B. A. 427, 31, schol. Soph. ad Oed. Col. 101 invenitur, et ἀποθρέξει, quod in E exhibetur. Atque cum iam Brunckius viderit mediam formam in futuris ab Atticis in deliciis haberi et in Ra. 193 et R et V περιθρέξει praebeat itemque μεταθρέξει in Pc. 261, Bergkio, Meinekio, aliis ἀπο- θρέξει amplexis assentiri non dubitamus.

In Pluti v. 271 μῶν ἀξιοῖς pevaxícac ἔπειτ᾽ ἀπαλλαγῆναι ἀζήμιος in V ἔπειτ᾿, in S—R ἡμᾶς traditum est. Quibus ex. diversis scripturis colligendum esse arbitror in archetypo sic

à

scriptum fuisse: μῶν ἀξιοῖς qpevaxícac eren ἀπαλλαγῆναι. Illud ἡμᾶς interpretandi causa superscriptum falso pro ἔπειτ᾽ libra- rius R transcripsit propterea, opinor, quod accusativum requi- rebat. Sed vox ἔπειτ᾽ utique retinenda est. Cf. eandem con- Structionem in Ach. 497 «i πτωχὸς ὧν ἔπειτ᾽ ἐν ᾿Αθηναίοις λέγειν μέλλω, Nb. 1042 αἱρούμενον τοὺς ἥττονας λόγους ἔπειτα νικᾶν, Αν. 29, Th. 557, 559, 884, alis locis. Non recte igitur Blaydesius fecit, quod pronomen ἡμᾶς voci ἔπειτ᾽ prae- tulit. Meinekius contra laudandus est, qui lectionem V secutus est, nisi quod accusativum μ᾽ de verbo gevaxícac dependentem ante ἔπειτ᾽ inseruit. Quo pronomine haud scio an opus non sit. C. v. 280 ὅςτις gevaxiZeic, φράςαι δ᾽ οὔπω τέτληκας ἡμῖν et Ach. 90 ταῦτ᾽ ἄρ᾽ ἐφενάκιζες δύο δραχμὰς φέρων, quibus duobus locis φενακίζειν absolute positum est.

In v. 818 ἀλλὰ ckopobíoic ὑπὸ τρυφῆς ἑκάςτοτε Leeu- wenius ex substantivo ckopóboic, quod in V legitur, formam

56 Vietor Coulon,

ckopóbowtv restituendam esse putavit. Sed qui scripturae V fidem habet, mea quidem sententia vocem ckopóboic integram recipere (cf. xpucoic, λίθοις in v. antecedente) et metri eausa articulum τῆς ante τρυφῆς cum Tunt. ed. inserere debet. Neque vero dubito, quin cum Meinekio, Velseno, aliis lectio R cxo- ροδίοις retinenda sit et eo, quod cum ceteris omnibus codi- cibus tum scholiorum explicationibus εκοροδίοις, τοῖς τῶν ckopóbuv φύλλοις, confirmatur, et eo, quod deminutivis liben- tissime usi sunt comici.

In v. 885 ἀλλ᾽ οὐκ ἔνεετι εὐκοφάντου δήγματος V seribae mendo pro δήγματος praebet διηγήματος. Ut alios praeteream, qui hunc versum corrigendum et emendandum esse censue- runt, Velsenus et Leeuwenius pellecti, opinor, adnotatione Schol. λείπει φάρμακον hane voeem textui inseruerunt ita quidem, ut ille φάρμακα δ᾽ évecn. cukopávrou δήγματος; hie ἀλλ᾽ οὐκ Évecti cuxogpávrtou φάρμακον scriberet. Leeuwenii coniectura repudianda est, quippe qua substantivum δήγματος e textu eiciatur, quod vereor ut ex interpretatione in versum irrepere potuerit Neque quisquam Velseni mutationem se- quetur, quam ipse in adnot. ad h. v. incertam esse professus est. Mihi quidem Leeuwenius et Velsenus scholio R decepti videntur. Tali enim adnotatione scholiastae nihil aliud monere in animo habebant nisi hoc: eam vocem, quae praeter ex- spectationem in textu omissa esset a poeta, subaudiendam esse. Versus noster igitur omisso substantivo φάρμακον vertendus est: At non inest adversus sycophantae morsum, ita ut subau- diendum sit "remedium". Conferas velim idoneam interpre- tationem Suidae s. v. ἀλλ᾽ οὐκ Évecri, quae etiam in scholiis nostris invenitur; in qua de δακτυλίῳ sermo est φαρμακίτης vulgo vocato. Quo ex ipso anuli nomine apparet substantivum φάρμακον subintellegendum esse. Itaque cum Meinekio et Blaydesio adversus Velsenum et Leeuweniuim versum etiam ab Apostolio in Paroem. Gr. II p. 591 (XIII 57) sic ut in co- dicibus nostris prolatum non corrigendum esse arbitror. Hic locus enim una est ex iis sententiis dicacibus, quarum mucro ab illis quidem, qui Aristophanis temporibus vixerunt, statim comprehendebatur, a nobis vero, quippe cum absit

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 5T

vox φάρμακον, quae maxime desideratur, haud ita facile in- tellegitur.

In v. 1087 οὐκοῦν τρύγοιπος ταῦτα πάντ᾽ ἰάςεται lectio V est πάντα ταῦτ᾽, S—R ταῦτα πάντ᾽. Quarum neutra numeris adversatur. Utraque autem verborum positione poetam nos- trum usum esse multis docemur locis. Satis habemus hosce versus affere, quibus RV in ordine verborum exhibendo conspirant: Pl. 927 πάντα ταῦτα, Eq. 99 πάντα ταυτί, Vp. 514 πάντα ταῦθ᾽, contra Pl. 516 τούτων πάντων, Eq. 176 ταῦτα πάντα, Áv. (56 ταῦτα πάντ᾽. Quam ob rem iis locis, quibus codices inter se discrepant, is verborum ordo retinendus erit, qui maiore fide traditus est. Nostro igitur loco cum editoribus lectionem ταῦτα πάντ᾽ sequi non dubito, quippe quam praeter R Suidas, Paris. A, Ambros. M exhibeant. Accedit quod in V frequentes sunt verborum transpositiones, ut statim vide- bimus.

In ÀÁvium v. 692 εἰδότες ὀρθῶς παρ᾽ ἐμοῦ TTpobíkw κλάειν εἴπητε τὸ λοιπόν editores in diversas partes discedunt, cum Bergkius, Blaydesius,*Leeuwenius scripturam V Προδίκῳ παρ᾽ ἐμοῦ tueantur, Dindorfius, Meinekius, Kockius lectioni S—R παρ᾽ ἐμοῦ TIpobíxu fidem habeant Quamquam neutra verborum positione numeri violantur, tamen scriptura παρ᾽ ἐμοῦ Προδίκῳ praeferenda nobis videtur; nam librum V saepe verborum ordinem immutantem deprehendimus, velut in Av. 675 ἀγαθῇ τύχῃ pro τὐχἀγαθῇ, Eq. 508 ἔπη Aé£ovrac pro Aé£ov- Tac ἔπη, 1046 τεῖχός écr pro ἐςτι τεῖχος, Nb. 433 μεγάλας

B γνώμας sec. Herw. pro γνώμας μεγάλας, 481 πρὸς τῶν θεῶν

α

διανοῆι sec. Herw. pro διαν. rtp. τ. 0., 1407 τέθριππον τρέφειν pro τρέφ. τέθρ., 1508 παῖε βάλλε sec. Herw. pro βάλλε παῖε, Pc. 387 ταυτὶ λαβιὺν pro λαβ. T. 560 τῇ θεῷ πρῶτον pro mp. T. 0., 1175 δέῃ δέ που pro δέ που δέῃ, Pl. 57 πάνυ ταχύ pro ταχὺ πάνυ, 132 écriv παρέχων pro παρ. é, 426 με τίνα pro τίνα με, 459 τῆς πενίας πτωχείαν pro τῆς πτωχ. πεν., 507, 629, 747, 867, 870, 940, 969, 979, 1087, 1173, 1196, Ra. 847 παῖδες μέλαιναν pro μέλανα παῖδες, 1035, 1403, Vp. 1445 ém- κλητῆρες λείψουςι pro κλητῆρες ἐπιλείψουει.

58 Victor Coulon,

Etiam in v. 769 sqq. Bergkius lectionem V τοιάνδε κύ- «vot... ευμμιτῆ βοὴν ὁμοῦ πτεροῖς κρέκοντες ἴακχον "ÁAróAAu pro τοιάδε κύκνοι κτλ. amplexus est idque hoc quoque loco iniuria. Nam si legitur τοιάνδε κύκνοι voce τοιάνδε ad βοὴν in v. 771 relata, in v. 731, cui v. noster respondet, cum Bentleio scriptura Moüca Aoxuaía in MoOc' λοχμαία mutanda est. Neque vero habemus, cur verba Moüca λοχμαία addubitemus, praesertim cum in omnibus codicibus inveniantur. Propterea ut numeri v. 769 iis v. 737 respondeant, illud τοιάδε S—R quippe sententiae aptissimum vertendum enim est "in hunc modum" cum Dindorfio, Meinekio, Kockio servare praestat.

Vss. 1272—13 in S—HR sic exhibentur: τριςμακάρι᾽ (-uáxap S), xAevórare (κλεινότ᾽ ἢ), copurare, | τλα- φυρώτατε, karakéAeucov. VMA praebent: κλεινότατ᾽, ςοφώτατ᾽, γλαφυρώτατε | τριςμακάρι᾽ κατακέλευςον. Hunc loeun medela indigere inter criticos Aristophaneos constat. Nam praeterquam quod codices in verborum ordine exhibendo in diversissimas partes discedunt, adiectivum coqu- rare in v. 1272 ex fine v. 1271 repetitum ferri nequit. Pri- mum mea quidem sententia interest videre, quomodo ambo vss. traditi sint. Et in S—R et in VMA idem ordo trium su- perlativorum κλειν., cop; yÀagup. invenitur. Reliqua autem verba sic exhibentur, ut S—R τριςμακάρι᾽ initio v. 1272, VMA initio v. 1273 praebeant. Nunc quaestio oritur, utra positio vocabulorum τριςμακάρι᾽ genuina sit. Mihi qui- dem verba τριςμακάρι᾽ in S—R ex initio v. 1273 librarium errore initio v. 1272 posita esse verisimilius videtur quam in VMA, postquam initio v. 1272 omissa erant, versum 1273 inchoasse. Haec verba, cum in S—R non recte initio v. 1212 posita essent, librarii locum falso inchoatum simpliciter sic restituere sibi videbantur, ut legum metricarum rationem non habentes verba γλαφυρώτατε ex fine v. 1272 insequenti versui continuarent. Ut autem libris VMA vocabula Tpic- μακάρι᾽ initio v. 1273 exhibentibus fidem habeamus, vel eo commovemur, quod tres superlativi melius et aptius illud u τριςμακάρι᾽ praecedunt quam sequuntur. Quodsi quis nihilo- minus a lectione S—R proficisci volet, ei cum Meinekio fa-

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 59

ciendum erit, qui in Vind. Ar. p. 111 positione verborum τριςμακάρι᾽ S—R servata τρὶς μακάρι᾽, κλεινότατ᾽, γλα- φυρώτατε, κατακέλευςον, κατακέλευςον scripsit. Equidem ne rationem Meinekii probem, scholiis prohibeor testantibus Di- dymum et Symmachum verbum κατακέλευζον semel tantum positum legisse. Explicata scripturae discrepantia iam restat, ut offensio tollatur, quam repetita vox ςοφώτατε praebet. Qua in re Kockius punetum tulisse videtur, cum in adnot. ad v. 1272 ᾿ξοχώτατ᾽ pro ςοφώτατ᾽ scribere proponeret collatis Aesch. Ag. 1622: δύαι ἐξοχώταται φρενῶν iarpouávreic. Eur. Suppl. S89: Παρθενοπαῖος, εἶδος ἐξοχώτατος. Soph. fr. 518: οὐδεὶς ἔξοχος ἄλλος ἔβλαςτεν ἄλλου. Hac igitur leni mutatione Kockii adhibita vss.,1272—7713: κλεινότατ᾽, ᾿᾽ξοχώτατ᾽, γλαφυ- ρώτατε᾽ | τριςμακάρι᾽, κατακέλευςον nemini iam offensioni fore arbitror.

In v. 1563 τὸ λαῖτμα traditum est in V, τὸ λαῖμα in S—R Neutra vox sincera videtur grammaticis, qui hunc locum sa- nare conati pro codd. scriptura varia vocabula proposuerunt. Videsis, ne chartae nos misereat, coniecturas a Blaydesio con- gestas in adnotatione ad h. v. nimia materiae ubertate ut saepis- sime laborante. Adhuc sub iudice lis est, quam nos dirimere non posse libere profitemur. Ex omnibus autem mutationibus maxime nobis probatur Bentlei et Meinekii λαῖγμα, i. e. sacri- ficium, collata glossa Hesychii λαίγματα : πέμματα ᾿ οἱ δὲ crép- ματα, ἱερὰ ἀπάργματα. Cf. etiam Photii gl. λάγματα : ἱερὰ ἀπάρ- γματα. Accedit, quod Suidas vocem λαῖμα interpretatur ver- bis τὸ ἱερόν, θῦμα.

In Vesparum v. 1307 κἄτυπτέ με (S—R, κατέτυπτέ με V) γεανικῶς παῖ παῖ καλῶν et in S—R et in V contra metrum peccatum est. Ut numeri recte procederent, Bergkius et Mei- nekius cett. codd. lectionem κἄτυπτε δή ue receperunt. Sed de vocula δὴ haud scio an Blaydesius in adnot. ad h. v. recte sic iudicarit: "Particula δὴ metri fulciendi causa ab grammatico aliquo interpolata est". Quapropter Blaydesio κἄτυπτεν ἐμὲ scribenti plaudo. Facile enim litterae ve ante μὲ excidere poterant.

In Ecclesiazusarum v. 417 πλευρῖτις (ἂν R) ἡμῶν oU-

€0 Victor Coulon,

δέν᾽ ἂν λάβοι ποτέ Bergkius duplex àv R retinuit. Quod quam- quam ab arte grammatica non abhorret est enim 'Arrw- ἐμός, de quo in libro posteriore ad Pl. 1078 fusius agetur —, tamen ut numeri melius profluant, praeferenda est seriptura TÀeupiric sine ἂν ceteris editoribus probata. .

Adverbium νύκτωρ versus 741 ἀωρὶ νύκτωρ διὰ τὸν ὄρ- θριον νόμον C. Kuehnius (De codd. qui Ar. Ec. et Ls. exhi- bent, p. 10) bene sic defendit: ''Non perspicio, cur duo ad- verbia copula omissa coniungi nequeant, si quidem alterum, νύκτωρ, ad explicandum prius ἀωρὶ adpositum esse statuimus. Praeterea ex locis a Blaydesio allatis evadit ἀωρὶ τῶν νυκτῶν. mon ἀωρὶ νυκτῶν inveniri". Cf. etiam duos locos apud epi- Stolographos, quos dietionem comicorum imprimis imitatos esse constat, Aristaen. lib. II ep. 19 ἀκήκοα νέων κωμαςετῶν ὑπὲρ ἐμοῦ μαχομένων ἀωρὶ νύκτωρ et Phalarid. ep. 141 (sec. Hercherum) νύκτωρ dupi παντάπαειν.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 61

Caput III.

8 8.

Tertium est in quaestione nostra de Aristophanis apud Suidam reliquiis, ut de iis disseramus locis, quibus lexico- graphus et a R et a V discrepat. Ac primum quidem ii loci proferantur, quibus Suidas cum uno alterove ceterorum co- dicum contra RV facit in septem illis fabulis (Eq. Ra. Nb. Pl. Av. Vp. Pc.), quae et in R et in V traditae sunt. Iam sequitur

index locorum:

Equitum:

VsS. S

35 προβιβάζεις cum My

41 ἀκρόχολος cum ΜΑΘΓΞ (o in a corr, sed su- perser. o [32

(0 óxramAacíova cum MT

a (-ov À) 19 τὼ μὲν χεῖρ᾽ S Xed- cum M T (ἡ μὲν χεὶρ S4PY H7) 230 é£ewacuévoccum Ald. 289 τὸ νῶτον cum M corr. À 299 ςοφίζῃ cum M

406 πῖνε riv cum M

420 κἀγὼ cum M omisso "vt

517 ὀλίγοις χαρίςαςθαι cumM

RV προεβιβάζεις (-βιάζεις À) ἀκράχολος r. Cf. de hac voce Schanzi Proleg. ad Platon.

vol. VIII 8 1. ὀκταπλάςια R, ὀκταπλάειον V

TU χεῖρ᾽ cum Α

é£gkacuévoc cum MA

τὸν νῶτον (νότον R)t ςοφίζει cum Α r. Cf. Zacheri quaestionem de altera persona sing. indicat. med. in Philol. Suppl. vol. VII, 1899, p. 473 —84.

πῖνε πῖνε cum ΑΤ'

κἀγὼν R, κ᾽ αγώ ᾽ν Υ 3, κἀγὼ ἐν Α (κἀγὼ 'v scribendum) ὀλίγοις πάνυ (R, ἤδη VA) xa- ρίςαςεθαι T

62

vSS.

534 535 542 543 613

1181

18

111

991

1068

Victor Coulon,

S αὖον om. SABE Med. eum MADl10 χρῆν cum M πρῶτα cum M κἀντεῦθεν cum ΘΓ ἐρρέτω cum M, in quo superscr. yp. ἑρπέτω ΤΥ γοργολόφας cum MAO t

RV habent

χρὴ RA, χρῆ V t πρῶτον cum ÁT κᾷτ᾽ ἐντεῦθεν cum MA épréru cum À

γοργολόφα c

BRanarum:

πλεῖν ἐνιαυτῷ cum M (νιαυτῷ À)

ἀπολιτών μ᾽ ἀποίχεται cum MAY

ἔχω cum M ἑκατοντακέφαλος cum M, qui ἥκατον- praebet

κατερεικτῶν cum. praef.

διανοῇ cum MA

αὑτὸν cum À

écráva: cum MA τύπτης cum Ut (De 0t, n, €t confusis cf.supra p.21 ad Vp. 1458) yeubovítpou cum Α

κάθηνται cum

περὶ SABCE cum M (De περὶ et παρὰ commutatis cf. p. 12 ad Eq. 56)

πλὴν ἠνιαυτοῦ FT ἀπολιπών μ᾽ οἴχεται

Υ᾽ ἔχω cum A praef. ἑκατογκέφαλος cum Α r. Cf. B. Keil in Hermae vol. XX XV III, 1903, p. 140.

κατερικτῶν

διανοεῖ cf. supra Eq. 299. αὐτὸν cum Mtt ἐςτάναι tT τύπτοις Cum

ψευδολίτρου cum M τ. Cf. Phot. lex. p. 227, 23 Λίτρον, οὐ vi- Tpov, ᾿Αττικοί. οὕτως "Apicro- φάνης, Phryn. p. 305, Moer. p. 246.

κάθηντο cum M, unde καθῆντο Brunckius.

παρὰ cum Α editores proba- verunt, nisi quod Kockius in Nb. ed. IV. 1898 dubitanter

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 63

v8S. S

1164 ἐλήλυθε cum MA 1372 πλέων cum MA 1432 ἣν cum MA

RV

adnotavit: περὶ Quod equi- dem praeferendum duco exem- plis, quae Kockius in adnot. congessit, et Zacheri verbis in Ar. St. p. 11 ad Eq. 56 περι- δραμὼν collatis. Iam Pierso- nus in Moer. lex. p. 416 in nota ad v. yiruvíckoc praepo- sitionem περὶ probavit.

ἐλήλυθεν praef.

πλέον tT ἦν R, 7j (sic) Vtt

Nubium:

14 κατέχεε cum MT

88 τὸν ςαυτοῦ τρόπον cum Mtt

130 ς«κινδαλάμους cum M, unde Brunckius Atticum cxwboAdpouc restituit. Cf. Moer. p. 360 ibique Piersoni notam.

131 ςτραγγεύομαι cum MA

335 ἐποίουν cun MA

3171 ἐχρῆν (τ᾽ ἐχρῆν M)T

433 οὐδὲν ἔγωγε cum MAT

800 τῶν cum MA

813 érépuc cum A, aliis deterioribus Blaydesii codd.; gl.

845 πότερον cum MA

861 πιθόμενος cum A

κατέχεεν cum À τοὺς ςαυτοῦ τρόπους cum Á

ςκινδάλμους cum ΑΤ

ςτραγεύομαι ΤΥ Solitum. men- dum. Cf. Nb. 133 VM βάλ᾽ pro βάλλ᾽, 145 RV ἅλοιτο pro ἄλ- λοιτο, Pl. 307, 314, Po. 643, Ra. 257, multos alios locos. énóouv (V sec. Herw.)4 χρῆν cum Α οὐ δῆτ᾽ ἔγωγ᾽ om. HK, καὶ V tt

ἕτερα cum M, i. e. ἑτέρᾳ, quod A praebet.

πότερ᾽ ἂν 1} πειθόμενος cum MA fT

64

V88. 816 960 967 969

975

9175

916 1001

1006

1047

1110

1228

1235

Victor Coulon,

S καίτοι cum MA cautoü cum MA Bónua cum M (Bóaua SE) éyretvauévouc cum MA

dvicrauévouc ) Utraque cum MA lectio προνοῆςαι Spernen- cum MA da. TTpo- γοῆςαι enim praecedenti ξυμψῆςαι originem de- bet; ἀνιςταμένους autem a grammaticis in nume- ro singulari haerentibus male scriptum est. Simi- les numero plurali ad singularem transitiones multifariam apud Aristo- phanem comparent, e. g. in Th. 797—98, Ra. 1075 sqq. Vp. 553 sqq., 565 Sqq., Ls. 358 sqq. καταλείπειν cum MA βλιτομάμμαν cum M (-uá- pav À)

λευκῷ cum MA

*c' ἔχω pécov λαβὼν cum nonnullis Blaydesii de- terioribus codd.

οἵαν cum

Tu τότ᾽ cum AO dett. quibusdam codd.

κἂν προςκαταθείην cum ΜΑ

RV καίτοι Ye TT αὐτοῦ TT βόαμα cum A praef.

ἐντυναμένους R sec. Herw. ἐντηναμένης vel ἐντηνομέ- νης V sec. Blayd. (Herw. "n nihil adnotat).

ἀνιςτάμενον

προνγοεῖςθαι

καταλιπεῖν T κλιτομάμαν ΤΥ litteris minus- culae formae commutatis.

om. ce uécov ἔχω λαβὼν(λαβὼν ἔχω T MA)

olov e v. 1109 perperam re- petitum. πώποτ᾽ cum Mtt

xai προςκαταθείην (R, wpox.

vH

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 65

vss. S

1256 *rnpocamroBaAeic cum MA

1274 Ἐπροςκεκλήςεςθαί γέ μοι

cum MA

1376 κἀπέτριβεν cum MA et schedula vetustissimi co- dicis Reitzensteinio in Hermae vol XXXV, 1900, p. 602 sqq. edita.

.1473 οἴμοι cum MA

RV xai προςαποβαλεῖς E, kai προς- απολεῖς V προςκεκλῆςθαί μοι δοκεῖς

κἀπέθλιβε (-ev Υ) 77

uuo: R sec. Herw. ὦμοι V 77

Pluti:

172 τὰς cum MA

185 ἐπικαθίζηται 5. ΑΒΥ͂ cum M. Sed recte ἐπικαθέζε- εθαι S. in. adnot.

244 Énecov cum MA t

255 "dc καιρὸς cum MA

301 fjuuévov cum MA

314 ὡς Apícruloc SBEV Med. cum M1

329 οὔνεκα cum MA. Cf. de hac particula ad Nb. 511 p. 26 sqq.

401 ποιῆςαι vi) cum M corr. A

423 Ἐριννύς cum MA Ft

581 *rvwbpaic cum M oorr. (λήμαις SE pr)

635 λελάμπρυνται cum M? edd. probb.

662 κατεκλίνομεν cum Att

666 ὑπερηκόντιςεν cumM.Vi- desis ad Av. 1443 p. 20. 673 ἀθάρης cum M τ. Cf. B. A. 3515sqq., Bl. A. C. Gr. p. 236 ad Pl. 673, schol.

XII, 1.

om. t ἐπικαθέζηται cum Α

ἐξέπεςον ὡς (Β, οὐ τὰρ V) καιρὸς om. T ApícruAAoc (-τυλος V) cum À

εἵνεκα

ποιῆςαι (R, roncu V) νῶϊν tT *Epivüc λήμαις cum Α, sed vp. γνώ- μαις in V. λελάμπρυται cum Α

κατεκλίναμεν cum M

K ὑπερηκόντικεν (-cev R) eum praef. ἀθάρας cum Α 77 sed recte ἀθάρης R in v. 683, rursus ἀθάρας in v. 694. 5

vSS.

1093

245

29( 649 114

195

Victur CGotilon,

q dádnotationem ad ἢ. v. Ἀττικοὶ δὲ διὰ ToO ἀθάρης, fj δὲ κοινὴ διὰ τοῦ ἀθάρας, quacum Buidas corisentit. ἐπίττουν (ἔπιττον SV) cum MAT

RV

ὑπέπιττον. Vera forma est ὑπε- ttírTovv.

AÀvium :

Κάμπτεθ᾽ cum Áld. f Littera μ᾽ male inserta est, ut in Eq. 493 R ἐπέγκαμψον pro ἐπέγκα- vov, Ls. 688 Γ ἀμπελῶειν pro ἀπελ-, 920 R λάμβδα pro λάβδα, Pl. 729 RV ἡμιτύμβιονρτο ἡμιτύβιον, Th. 1197 R ευμβήνην pro cuBívnv, Vp. 721 schol. ckiuruvac pro cxím-, aliis locis. De hac re cf. G. Schulzii quaesti- onem in KZ. XXXIII, 1895, p. 366 sqq. et Meisterhans p. 84, 4. καινὼν ἔργων cum M tT ἔγωγε cum Att πέκτειν cum À, qui recte TIEKTEIV.

écriv ἐνθάδ᾽ cum M. Ald. praef., ne ordo verborum ἐνθάδ᾽ écriv ἴῃ v. (57 recurrat. Cf. eandem va- rietatem in v. 756 ἐςτὶν παρ᾽ ἡμῖν et in v. 758 παρ᾽ ἡμῖν écmv.

κάπτεθ᾽ cüm M (-τεςθ᾽ À)

καινῶν ἔργων τ᾽ (καιν. τ᾽ Ep. A) ἐγώ τε cum M πέκειν cum Mt

ἐνθάδ᾽ ἐςετιν eum A

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 67

vss. S

190 αὖ cum A Ald. r. Cf. v. p. 91 tractatum.

1498 Autpépnc cum M. Scri- bendum Διειτρέφης. Cf. Kockii adnot. in ed. III 1894 et Bechtel-Fiek, Griech. Personenn. p. 98.

919 κατὰ SVE Med. cum M4 haplographia.

1079 cnívouc cum MA τ. Cf. Phot. lex. p. 531, 10 Σπινός: διὰ τοῦ Évóc ν λέγουςειν. Ἀριςτοφάνης Taynvicroic οἱ Herod. (ed. Lentz) p. 945,17 8qq.

1381 λιγύμοχθος varia lectio in Γ.

RV

üv cum M

Autpepric cum Α ΤΥ (sed Au- tpégpnc in v. 1442)

κατὰ cum Α

crívvouc R rívouc V

|H

λιγύφθογγος cum À ;λιγύμυθος M,quodinterpretamentum esse verae lectionisMY(0gO00rTYoc per se patet; eiusdemque farinae esse λιγύμοχθος docet schol. ΕΥ̓͂: λιγύφθοτγγος (-ov V) ἔφη διὰ τὸν μόχθον κτλ.

Vesparum:

6355 παππίδιον cum BC r. Cf. v. 609 παππίζους᾽ 668 περιπεφθεὶς cum BC 614 λαγαριζόμενον (SA, λα- γαρυζομ- ceteri) cum BC Ald. Veram huius verbi formam esse λαταρίζε- εθαι Meinekius in FCG. 2, 313, VI monuit. 141 κοὐδὲν cum BC 1474 πράγματα cum BC 1481 διορχηςόμενος cum Ald. ;

παπίδιον

περιπεμφθεὶς TT λαγαρυζόμενον

καὶ οὐδὲν T τὰ πρ. διορχηςάμενος

5*

68 Victor Coulon,

vss. S RV "hue e v. 1499 migrasse suspicari licet", Blay-

desius. Pacis: 542 κυάθοις προςκείμεναι κυάθους προςκείμεναι (idem cum B Ald. SCV Med) r, Cf similem con- structionem Nb. 72 et Ec. 80: διφθέραν ἐνημμένος pro δὃι- φθέραν ἔχων ἐνημμένην. 628 κορώνεων cum B Ald. κορώναιον 77 640 φρονεῖ cum B Ald. φρονοῖ tt 1029 ὁπόςα cum B Ald. ὁπός᾽ ἄν 77 1031 φρενὶ καὶ (καὶ om. S 4CVE φρενὶ πορίμῳ τε τόλμῃ

Μοὰ) πορίμῳ τόλμῃ f Idem B Ald., sed arti- culo τῇ ante τόλμῃ in- serto.

. 8 9.

Iam de iis disseratur locis, quos asterisco significavimus.

In Nubium v. 876 scribendo, quem S. s. v. τάλαντος sic profert: καίτοι ταλάντου τοῦτ᾽ ἔμαθεν Ὑπέρβολος itemque s. v. ἀναπειςτηρίαν sed ἔμαθ᾽ pro ἔμαθεν, cum RV praebeant: καί- TOt γε ta. κτλ., editores in diversas partes discedunt. G. Her- mannus lectionem RV amplexus est; Porsonus ad Eur. Hec. v. 1206 καίτοι ταλάντου τοῦτό γ᾽ ἔμαθ᾽ Ὑπέρβολος scribere proposuit, cum ad Eur. Medeam haec adnotaret: "Existimo Atticis non licuisse γε post ro: ponere nisi alio vocabulo in- teriecto; exceptiones sunt certe perpaucae". Neque vero pro- nomini τοῦτο, sed nomini ταλάντου convenire particulam Ye Reisigius in Coni. p. 95 sagaciter exposuit. Qui l.l. non male καίτοι ταλάντου γ᾽ αὔτ᾽ (sc. ἀπόφευξιν δίκης xai κλῆςιν) ἔμαθεν Ὑρέρβολος scribendum esse coniecit collatis Ra. 488 οὔκουν ἕτερός τ᾽ αὔτ᾽ εἰργάςατ᾽ ἀνήρ et Nb. 901 ἀλλ᾽ ἀνατρέψω τ᾽ αὔτ᾽ ἀντιλέγων. Haec Reisigii mutatio certe probabilior est Por-

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 69

Ssoniana; nam praeterquam quod sensui sic optime consulitur, facile γ᾽ αὔτ᾽ in τοῦτ᾽ abire potuit.

In v. 1047 ἐπίεχες᾽ εὐθὺς γάρ ς᾽ ἔχω pécov λαβὼν ἄφυ- κτον RV positionem verborum ce μέςον ἔχω λαβιὼν habent, S c' ἔχω μέςον λαβών. Utraque scriptura metro accomodari potest ; sed cum prava sit constructio verborum in RV, non dubito cum G. Hermanno, Meinekio, Kockio, aliis lectionem S deterioribus quibusdam quoque codicibus adservatam praeferre. Mécov enim cum participio λαβὼν coniungendum est, utverborum constructio grammatice sic intellegatur: ἔχω ce ἄφυκτον, μέςον λαβών.

In v. 1256 προςαποβαλεῖς ἄρ᾽ αὐτὰ πρὸς ταῖς δώδεκα S—MA προςαποβαλεῖς ἄρ᾽ exhibent, R καὶ προςαποβαλεῖς ἄρ᾽, V xai προςαπολεῖς ap'. Proficiscamur a scriptura V G. Her- manno probata. Quae quamquam quadamtenus commendatur v. 1181 ἀπολοῦς᾽ ἄρ᾽ αὔθ᾽ (scil. τὰ πρυτανεῖα) θέντες, tamen cum Dind. Bergk. Mein. aliis προςαποβαλεῖς ἄρ᾽ scribere praestat Nam particula καί, quae hoc loco Latinum "etiam" valet, cum ad αὐτὰ referenda sit, ante ipsum pronomen, non ante verbum ponenda erat. Praeterea numeri lectionis xai προςαποβαλεῖς ἄρ᾽ anapaesto dactylum excipiente ferri non possunt. Nulla vero offensio est in verbis προςαποβαλεῖς ἄρ᾽ coniunctione xai omissa. Cf. similes locos in Nb. 1181 ἀπολοῦς᾽ ἄρ᾽, Ach. 325 b6r£oudp', 336 ἀπολεῖς ἄρ᾽, Ls. 452 γνώςεςθ᾽ dpa, Pe. 532 κλαύςἄρα, Ec. 668, Th. 248, 916, Pl. 876, aliis vss.

In v. 1277 sqq. cU νὴ τὸν Ἑρμῆν προςκεκλήςεςθαί τ᾽ ἐμοί, εἰ μἀάποδώςεις τἀργύριον in RV pro προςκεκλήςεςθαί γέ μοι (S—MA) legitur προςκεκλῆςθαί μοι δοκεῖς. Scripturam S—MA veram esse patet, nisi quod pro μοι rectius scri- bitur τ᾽ ἐμοί. Agitur enim de re futura, ut ex apodosi ei μὴ ἀποδύώςεις τἀργύριον elucet. Corruptela autem in RV errore librarii finem v. 1216 bis transcribentis aut invecto interpre- tamento δοκεῖς effecta est. Atque lectio S— MA scholiis con- firmatur, quae lemmati προςκεκλήςζεςθαι hane addunt adnota- tionem: ἀντὶ ToO διὰ μαρτύρων ἀχθήςεεθαι, eic τὸ δικαςτήριον κληθήςεςθαι. ἀπὸ κοινοῦ δὲ τὸ δοκεῖς. Ex quo apparet verbum δοκεῖς semel a comico adhibitum esse, in fine scilicet v. 1216: ςεςεῖεθαί μὸι δοκεῖς.

10 Victor Coulon,

In Pluti v. 255 ἴτ᾽ évxoveire ς«πεύδεθ᾽, ὡς καιρὸς οὐχὶ μέλλειν, R metro invito articulum omisit. Ex verbis autem V οὐ γὰρ καιρὸς οὐχὶ μέλλειν Meinekius in Vind. Ar. p. 210 QU γὰρ καιρός écri μέλλειν restituendum esse putavit, cum offendi sese diceret articulo in lectione S—MA ὡς καιρὸς οὐχὶ μέλλειν, Quam ferri posse concedit forma μέλλει pro μέλλειν reposita. Neque vero intellego, quid offensionis καιρὸς prae- beat. Similes enim inveniuntur constructiones in Th. 661 ὡς καιρός écri μὴ μέλλειν ἔτι, Soph. Oed. R. 1050 εημήναθ᾽, ὡς καιρὸς ηὑρῆςθαι τάδε, Aesch. Choe. 706 ἀλλ᾽ ἔςθ᾽ καιρός. Verbum autem écriv post καιρός, ὥρα, ςχολή, κίγδυνος, εἰκός, ἀνάγκη, alia similia vocabula saepe omitti satis nota res est. Itaque cum Bergkio, Blaydesio, Velseno, aliis scripturam S— MA tuentibus facio vel eo commotus, quod illud οὐχὶ, pro quo Meinekius écri scribere vult, in omnibus codicibus invenitur; quamquam non infitior locutionem ὡς καιρὸς οὐχὶ μέλλειν insolentem esse; est enim βραχυλογία, quam sic interpretari licet: ὡς καιρὸς οὐχὶ τοιοῦτος οἷος μέλλειν.

In v. 581 ἀλλ᾽ d Κρονικαῖς λήμαις ὄντως λημῶντες τὰς φρένας ἄμφω S—M oorr. γνώμαις praebent, RV λήμαις addito Y9- γνώμαις V. Multi loci eiusmodi occurrunt, ubi V in mg.

scripturam aliorum librorum commemorat. Videsis Pl. 1110 ἝΝ ; γνώμαις p.40 tractatum. Similiter atque aliis locis in archetypo λήμαις

seriptum fuisse suspicari licet. Quarum lectionum utraque etiam scholiastae Ald. praesto fuit, qui ἀντὶ δὲ τοῦ γνώμαις γράφεται λήμαις adnotavit addita explicatione vocis Aun, quam et in schol. RV et apud Suidam invenies. Ceterum cf. de lo- eutione proverbiali Kpovikai λῆμαι Suidam et Hesychium s. v. et Paroem. Gr. I p. 263 (Diogen. V 63).

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 11

Caput IV. 8 10.

Pergamus ad Suidae proprias scripturas. Quas non omnes proferemus, cum et longum neque operae pretium esse du- camus, unamquamque earum Suidae voluntariarum mutationum enumerare, ubi additis vel omissis nonnullis vocabulis vel ver- borum ordine immutato et permutato deformatum depravatum- que versum in schedas suas recepit. Ut paucis delibatis exem- plis lexicographi summam libidinem atque licentiam illustrem : Suidas s. v. τριβή verba οὐκ ἄχαρις ἐς τὴν τριβήν ex Av. 156 proferens ante οὐκ ἄχαρις de suo infersi£ οὗτος μὲν οὖν, vel 8. v. πραγματοδίφης verba Av. 1423—24 d) μακάριε τῆς τέχνης καὶ πραγματοδίφης sie transposuit: xai πραγματοδίφης. ' μα- κάριε τῆς τέχνης ; eiusdemque farinae sunt V p. 668 s. v. περι- πεφθείς : τούτοις τοῖς ῥηματίοις περιπεφθείς, ἄρχειν αἱρεῖ cau- τοῦ pro codicum lectione ἄρχειν αἱρεῖ cauroÓ τούτοις κτλ... Ra. 1280 s. v. βουβωνιῶ : βουβωνιῶ γὰρ τὼ νεφρὼ ὑπὸ τῶν κόπων pro ὑπὸ τῶν κόπων γὰρ τὼ νεφριὼ βομβωνιῶ. Iam igitur singulos locos enotemus:

vss. S RV Equitum : 4 ἀφ᾽ οὗ; cf. Bueng. p. 29. ἐξ οὗ 9 πενθήςωμεν gl.; cf. Bueng. κλαύεωμεν p. 33. | 48 ἐθώπευεν T ἐθώπευ᾽ 49 πο {{: cf. Bueng. p. 31. ἄκροιει 56 πανουργοτάτως T πανουργότατά πὼς 91 αὐτὴν tt αὐτὸς 104 ταῖς θύραις tt; cf. Bueng. ταῖει βύρκεαις p. 31.

1923 écriv T ἔτ᾽ écriv

259

212

319 382 991 400 419 502

511

Victor Coulon,

S ἔφευγεν βοηθεῖθ πρὶν λαχεῖν τὰ κοινὰ κατ- εςθίεις T διαςείων gl.; cf. Bueng. p. 29. εἰ δ᾽ ἐκκλίνει (ἐκκλίνοι δ ἃ, ἐνκλίνει δ᾽ ᾿νδείκνυμι r. Cf. Bueng. p. 26. ἀςκαρδάμυκτον S ABE

karackeudcu T Suidasse- eundum serioris Grae- citatis usumcomico com- posita inculcavit, ubi co- dices nostri simplicia exhibent, e. g. in Ra. 79 διακωδωνίεω pro κωδω- vícu, Nb. 126 κατακεί- cogat pro κείςομαι, 465 ἐπόψομαι pro ὄψομαι, 1216 καταςεςεῖεθαι pro ceceic8ai, Ach. 1082 δια- μάχεςθαι pro μάχεεθαι, Ls. 896 διαφορουμένης pro qopoupgévnc. ἐκκοψόμεθα TT

καὶ πυρὸς ἕτερα T

δὲτ

εἰ μή cet

ὁρᾶτ᾽ ἄρα SAVBE Med. 4-,- ἥξεις ex v. 497 huc mi- gravit. Cf. Bueng. p. 34. vevvaiucomissa καὶ S4VE Med.4- (add. καὶ SB)

RV

ἔφυγεν T παραβοηθεῖθ᾽ (-θεῖςεθ᾽ R) τὰ κοινὰ πρὶν λαχεῖν κατεςθίεις

πιέζων

ἣν δ᾽ ἐκκλίνῃ Rt ἣν δ᾽ ὑπεκ- κλίνῃ V δείκνυμι

ἀςκαρδάμυκτος r. Cf. Z. Ar. Sit. p. 45. ςκευάςω

«κέψομεθ᾽ (-ὠμεθ᾽ V) πυρὸς ἕτερα ὡς δὲ εἴ ce μὴ ὁρᾶθ᾽ ὥρα ἔλθοις

καὶ γενναίως

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 13

YSS. S

521 κατὰ τῶν ἀντιπάλων Τ (κατὰ interpretamentum; cf. schol. κατὰ τῶν ἀντα- γωνιςτῶν.)

522 δ᾽ ὑμῖν om.

538 ἡμάς SAB Med. 4-4

χρὴ T

546 ἀποπέμψατ᾽ T

510 fpéunce S^ (ἠρήμηςε

SY)H

ῥυππαπαῖ e schol. in-

vectum. Cf. Bueng. p. 32.

635 κοάλεμοι 5. v. κοάλεμος cum schol. V. Recte; cf. Z. Ar. St. p. 100.

192 ἐν πιθάκναις t

196 ῥοθοπυγίζων ex inter- pretatione ortum. Of. Bueng. p. 33.

803 καθορᾶται TT

807 αὐτῶν TT

835 ἕξ

844 ἐμοὶ δὲ τοιοῦτον ἔργον ἔςτ᾽ eipracuévov t

889 τοῖς rpómoia T

889 χρήςομαι T

1130 ταπεινώςαςρ]!. Cf. Bueng. p. 32.

1159 τοῦτον T

1252 οὐχὶ Ht

1214 λοιδορεῖεθαι TT

1217 ἀνδρὸς om.T

1312 ἐπὶ t ortum propter pro- ximum "ri τῶν ceuvuv θεῶν.

1321 ἀπεψήςας TT

RV τῶν ἀντιπάλων

δ᾽ ὑμῖν ὑμάς χρῆναι παραπέμψατ᾽ ἠρίθμηςεν (idem SCBE)

ἱππαπαῖ

κόβαλοι (idem S s. v. Σκίταλοι.)

ἐν ταῖς (raàia V) πιθάκναιει

ῥαθαπυγίζων

καθορᾷ cou αὐτὸν τετταράκοντα ἐμοὶ γὰρ ἔςτ' εἰργαςμένον(ἐργ- R) τοιοῦτον ἔργον Toiav (roici V) τρόποις χρῶμαι R, χρώμενος V 77 ἄρας

τουτονὶ οὐκ ἂν λοιδορῆςαι ἀνδρὸς εἰς

ἀφεψήςας

134

146 149 153

263

320 320 429

Victor Coulon,

S ευγεριςτικὸς (S40, cuve- ρειςτικὸς SBÉ, cuvepicn- κῶς SV) s. v. Φαίαξ.

RV ςυνερκτικὸς (idem S 8, ἢ. v.) Din- dorfius cuvepnkóc e schol. re- stituit.

BRanarum:

ἐγὼ οὐκ τ. Sic in Eq. 1021 Aristophanis alii, ἔγω γ᾽ οὐκ RM?. διακωδωνίεω

ἔτ᾿

ἰδίᾳ ἄνευ. Vetus est varietas scripturae; utin Aristophanis Parisino À ἄνευ

ἰδίᾳ traditum est, sic in

eo, quo Suidas usus est, &vev

codice ἰδίᾳ fuit.

δύο τ. De hac forma apud dual. cf. Schanzi praef. Platon. vol. VII 8 10. ςκῶρ ἀείνων

ἡλόηςεν r. Cf. Kockium ad h. v.

πυρρίχην ἔμαθε τὴν Ki- γηςίου T

πάντως νικήςεις verbo νικήςεις ex interpreta- tione perperam in tex- tum illato. Cf. schol.: ἔξωθεν δὲ προεληπτέον τὸ νικήςεις.

γοῦν οἴῃ.

ὥςπερ

τὸν

ἐγὼ τ᾽ οὐκ. Littera γ᾽ 6 serip- tura ἐγὼν οὐκ (i.e. ἔτ᾽ ox) male inserta. Kkuóuvicu ἕτερ᾽ ἰδία V, ἄνευ R

δύω

«κῶρ ἀεὶ νῶν R | ckü)p' ἀείναον V { ἠλοίηςεν

Tt

τὴν πυρρίχην τις ἔμαθε τὴν Kivncíou πάντως

γοῦν (οὖν V)

ὅνπερ praef. τοῦτον τὸν V τοῦτονὶ τὸν RT

VSS.

618

619

680

684

800

807 888

943 988 1000 1068

1073 1089

Quaestiones criticae im Aristopbanis fabulas.

ü ἐγ πίνακι TT. 8. v. Bacavi- ζειν. Atév κλίμακι s. v. κλιμακίζειν. d δαίρων TT s. v. Bacavíi- Cei. Αἰ δέρων s. v. κλι- μακίζειν. περιβρέμεται S346 cum Schol. ad v. 98 ΤΥ s. v. χελιδόνων. At émfpé- μεται 8. v. φιλοτιμότεραι. ὡς ἀπόλοιτο κἄν ἴςαι ψῆφοι γένωνται. Gl. est φῆφοι. εὐμπτυκτα SABY, εὐμ- πήκτα SCE Med. recto, nisi quod cum Aristoph. M Fóumnkra-serib. S sub- stant. gÀaiciov s. ἢ. v. verbis τὸ ἐκ ξύλων τετρα- γώνων πῆγμα explicat. οὐ yàp --- ευνέβαινεν T ἐπίθες καὶ cU δὴ λιβα- νωτὸν

δοὺς T

τὰς 7

τοῖς ἱςτίοις

ἰχθύας. ΓΓ Cf. Croenert Memor.Gr.Herc.p.174,1. εἰ utt

ὥςτ᾽ ἀπεφαυάνθην SACB Med. (ἐπαφ- S , ἐπεφ- SE)

RV ἐν κλίμακι

δέρων

ἐπιβρέμεται (v. ἢ. apud Suid. e male lecto compendio prae- positionis ἐπὶ nafa.)

ὡς ἀπολεῖται κἣν ἴςαι γένωνται

cüurruxa R ξύμπυκτα V

οὔτε Yàp ςυνέβαιν᾽ ἐπίθες καὶ δὴ λιβανωτὸν λαβὼν H, ἐπίθες λαβὼν δὴ καὶ cU λιβανωτὸν λαβὼν V in ras. sed. a pr. m. sec. Velsen. διδοὺς τῆς τοῖς (roiav V) ἱςτίοιςιν T ἰχθῦς HR, corr., ἰχθὺς V

ἀλλ᾽ ὥςτ᾽ ἀπαφανάνθην V, ὥςτ᾽ ἐπ᾿ ἀφανάνθην R. Fritzschius ἴῃ comment. p. 352 ὥςτε τ᾽ ἀφαυάνθην Bergk., Kock., V els. aliis probantibus.

126 157

215 320 365 912 460

465 550 103

114 813 813 832

864 869 913

Victor Coulon,

S τοὺς ὀφθαλμοὺς SAYBE 4A. Ópovn τοῦτο T

RV τοῖειν ὀφθαλμοῖς ὄρφνα praef. τουτὶ

Nubium:

Ἐδεῦρ᾽ ἴθ᾽ Ἐδῆτ᾽

κατακείοομαι T

*txoi (S40) περὶ ἐμπίδος (περὶ τῆς ἐμπίδος 580 ἔχει τὰς ἐμπίδας SÉ, qui inter γ88. περὶ τῆς ἐμπίδος) Ἐμέγα

ζητῶ (ζητῶν 54) 17

τὰ δ᾽ ἄλλα

τῷ νῦν λόγῳ

Ἐἕξων

ἐπόψομαι T

ἐμπηδῆςαι T

ἐμπέςῃς T ex interpreta- tione schol.

μοι διαγέγραπται T

πως om.T τὰ πολλὰ T ἐς τοςοῦτον μανιῶν T. s. v. χολῶειν. --- Αἰ s. v.

μανιῶν praebet ἐς rocoó- τον τῶν μανιῶν.

Ἐδτ᾽

τῶνδε SACY 4 βαδίζοντας, sed interpre- tatur quod SP praebet, καθίζοντας, verbis τουτ- έετιν, εὐκόςμως καθεεςεθῆ-

δεῦρ᾽ ἔλθ᾽ R, δεῦρ᾽ V δ᾽ ἠντεῦθεν R δῆν ἐντεῦθεν κείςομαι ἔχοι τὰς ἐμπίδας

πάνυ R, πάλιν V ζητεῖ τἄλλα δὲ τῷ νυνὶ λόγῳτ' ἕξεις R

ἕξεις V πιὸ Pr. sec, Herw. ὄψομαι V, ὄψομ᾽ Rt ἐπεμπηδῆς᾽ πέεῃς

διαγέγραπταί μοι πως τὰ τοιαῦθ᾽

ἐς τοςοῦτον (-ro R) τῶν μανιῶν

τούτου τῶν ἐνθάδε καθίζοντας (-τος V)

YSS.

1147

1215 1216

1218

1252

1216 1499

11

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. (dri

S vot (pro καθῆςθαι). Lit- terae B et x minusceulae formae a librariis com- mutatae ut in Nb. 1001 RV κλιτομάμαν pro βλι- τομάμμαν. δεῖ gl. Cf. Pl. 216, ubi similiter R*V δεῖ pro χρῇ et Ra. 1008, ubi R δεῖ pro χρὴ. ἦν τότ᾽ εὐθὺς T χρήςαντά με (μὴ S46, με μὴ SB) e scholiis: χρή- cavra πράγματα ἔχειν in- vectum. ἕλκω ce (Éxua SBV) κλη- τεύςοντα οὐκ ἂν ἀποδοίης ex initio v. 1250 οὐκ ἂν ἀποδοίην originem duxisse vide- tur. καταςεςεῖςθαι T *kai (om. γὰρ)

RV

Xp

εὐθὺς ἦν τότε non habent

ἕλκω c ἐκκλητεύςοντα R H ἕλκω ς᾽ ἐγκλητεύςοντα V ! οὐκ ἄρ᾽ ἀποδώεςεεις τ. Cf. Blay- desii adnot. ad ἢ. v.

ςεςεῖεθαι (idem S E) γὰρ (om. xoi)

Pluti:

95 ab editoribus Kueste- rum secutis iure recep- tum. Cf. schol. V ad Vp. 1074: τὸ δὲ ἀντὶ τοῦ ἦν Αττικόν, ὡς τὸ "rj παρ- eckeuacuévoc ἐν Πλούτῳ, schol. ad Vp. 1091, Av. 1363. Videsis etiam Blaydesii comment. p. 148 ad. h. v.

144 ἔἕνεςτι S48 44

ἦν

ἐςτὶ

18

vss. 3 150 τις αὐτὰς T (αὐτάς nc S E) 8. V. πειρῶν. At αὐτάς . Tc S. V. ἡταῖραι Kop. 528 δάπιειν

550 εἶναι

627 Θηεείοιειν SABVE Med. 4.

675 ἀφερπύςαι tT (ἐφ- SE)

801 "τῶν icyábuv SABY

1085 πιεῖν (SBV, πὰ (i sic S^ sec. Bernh. παίειν) tt

1086 κομιδῇ om. 4

1167 énittexv.1168 illatum.

Victor Coulon,

RV

αὐτάς τις

δάπιςι R corr. αὐ vid. ex δ᾽ dmi a tf, 5áma Vt φάτ᾽ εἶναι. Lineam invásit φάτ' a grammaticis ἐλλείψεως inter- pretandae gratia additum. Oncetoic ἐφερπύςκαι τὰς icyábac πίνειν

κομιδῇ (-δὴ V) ἐν

Ávium:

109 eárepov T 134 ποτ᾽ praef. 134 ὅτ᾽ t

149 οἰκίζετε

190 ἄνθρωτοι toic θεοῖς T 191 gépua φόρον

244 πρὸς {7

265 ἐς om.

215 χρόαν (χόαν SBE)

315 πάρει Interpretamentum a grammaticis additum propterea, quod deside- ratur verbum, quo enun- tiatum τίνα λόγον ἔχων regatur.

θατέρου τότε Y' ὅταν οἰκίζετον r. propter dualem ἐλ- 06v0' in proximo v. ἄνθρωποι θεοῖς φόρον φέρωοαι παρ᾽ ἐς χώραν r. Cf. schol., unde appa- ret lectionem S ex gramma- ticorum interpretatione ortam esse. om.

Quaestiones criticae ín Aristophanis fabulas. 19

vss. 3 336 Ῥἀλλὰ πρὸς μὲν τούτόυς ὕκτερος λόγος.

521 τινα 655 διατραγόντες ἐετὸν FT 717 πρὸς ἔργα τράπεςθε. Sub- stant. ἔργα ex adnot. schol. οὕτως ἐπὶ Ép- γα χωρεῖτε. 119 νόμιζε {[8.ν. ὄνον ὄρνιν.--- γομίζοντες T s.v.oiuvot.— γομίζετε s. v. ὄρνις ΓΤ. ὅςα περὶ μαντείας T. ha- plographias.v.óvov ὄρνιν. Óca μαντείας {7 s. v. ὄρνις. ὅςαπερ περὶ μαντείας Ss. v. οἰωνοί r. χορείαν s. v. πλουθυ- vicia v.Praecedenti εὐδαι- μονίαν originem debet χορείαν. --- χοροὺς S. v. γάλα. *váraici κορυφαῖς τ᾽ ἐν ὀρείαις ἀπεγεύετο gl S4, ἀπο- γεύετο 5.88. ἀπογευέτω SMed. ἀπελέγετο δ) ΟΥ̓ 196 Ταὖ κατέπτατο ἀλαζονευομένους

119

829 alterum ἂν οἴη. t 1078 "ζῶντα αὐτὸν ἀγάγῃ 1096 ἡλιομανὴς

1111 εἶτα βούληςθ᾽ ἁρπάςαι

nt

RV πρὸς μὲν οὖν (οὖν om. V 5) τὸν ὄρνιν ἡμῖν ἐςτιν ὕςτερος λόγος. τι διατραγόντ᾽ ἔςεεθον πρὸς ἅπαντα τρέπεςθε

νομίζετε

ὅςαπερ περὶ μαντείας

χοροὺς

γάπαιςι κορυφαϊεί(Υ sec. Herw.) τ᾽ ἐν ὀρείαις ἀπεβόςκετο

ἂν καθέζετο ἀλαζονευόμενοι verum esse e Schol. apparet. habent ζῶντ᾽ ἀγάγῃ ὑφ᾽ fiw μανεὶς V ὑφηλιομανὴς E | gl. εἶθ᾽ ἁρπάςαι βούληςθέ τι (βού- ληςθ᾽ ἔτι V sec. Herw.)

1113

1115

1127

1239

1432 1413 1471 1478

1480 1519

1563 1615

Victor Coulon,

S Tponyopejvac (προγ-

8^)

ἐὰν μὴ ἡμᾶς κρίνητε vi- κἂν ex schol. ad v. 1114 ἐὰν δὲ μὴ ἡμᾶς κρίνητε νικᾶν invectum. ἀμφότεροι koyuractaí in- terpretationis loco in- sertum.

δειλὰς T s. v. μάκελλα. δεινὰς s. v. μῶρά μοι εύγγνωθι μοι gl.

ἔςτι τι ΤΥ dittographia. δεινὸν T

τοῦτο μὲν οὖν ἦρος ἀεὶ (αἰεὶ SACE)4-

τοῦτο δὲ ὥςπερ ἐν

οιςι itt

Θεςμοφορί-

τοῦ καμήλου TT βαβακατρεῦ TT "Appa- rent vestigia corrupti- onis in ipso x, id est ic". Bernhardy.

1620 μιςητίᾳ

RV πρηγορεῶνας ab editoribus in πρηγορῶνας contractum. Cf. alia verba similiter formata in Kockii adnot. ad h. v. (ed. III 1894). ὡς ὑμῶν ὃς ἂν μήνην (μήνιν R) ἔχῃ

om.

δεινὰς

τί γὰρ πάθω ἔςτι γὰρ δειλὸν τοῦτο μὲν ἦρος ἀεὶ. Bentleius edd. probb. metri causa post τοῦτο articulum τοῦ addidit, qui propter syllabam τὸ facile excidere poterat. τοῦ ὡςπερεὶ Θεςμοφορίοις (-οια V sec. Herw.) r. Cf. similes locu- tiones in Blaydesii comment. p.422 ad h. v. congestas. τῆς καμήλου γαβαιςεατρεῦ

μιςητίαν TT Quod Dindorfius praepositione διὰ subaudita tueri frustra conatus est.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 81

vss. S RV Vesparum :

349 wrrüpat tt κιττῶ

454 οὐκ ἐς οὐκέτ᾽ ἐς

455 τε om.

504 ὅτι r. s. v. εἰ καὶ νῦν. «“---- ὁτιὴ R ὁτιὴ 7 s. v. ὀρθοφοιτο- ὅτι V Η

610 ἐπιθωπεῦςαν FT ὑποθωπεῦςαν

656 πρῶτα πρῶτον

656 ὑπὸ χειρὸς “"

Ἐπέπονθ᾽

γὰρ κατεψεῖς (-ῆς S HT

καμίνου TT interpolatum

ex depravato καμίλου

1066 καὶ τῶνδε {7

1264 ἴωμεν ἤδη. Glossema est ἤδη aut pro dye vuv aut pro δὴ in v. 1265 in- vectum.

1210 ἤπερ (εἴπερ S PE Med.) ΓῈ

1214 τοῖς Θετταλοῖς SB Med.

1301 Ἱππόλυτος

118 195 1035

1304 ἐπέπλητο (énénAncro S BE xe) δῇ

1461 μετέβαλον (-έβαλλον SB (LH

ἀπὸ χειρὸς τ. Cf. Blaydesii comment. p. 301 ad h. v. et Bl. A. C. Gr. p. 314 ad Vp. 656. ποθ᾽ γοῦν καθέψεις καμήλου

δεῖ τῶνδε ἄγε νυν ἴωμεν. Eadem locutio in Pc. 851.

ἧπερ V r., ἠπερ (sic) R τοῖς Θετταλῶν (idem S ACVE) Ἵππυλλος τ. Cf. Blaydesii ad- not. ad h. v. ἐνέπλητο

μετεβάλλοντο

Pacis:

41 ὡς Κλέωνα αἰνίττεται. De ὡς et ἐς inter se commutatis cf. Pl. 242 p.37 tractatum.

62 ποθῶν

XIII, 1.

ἐς Κλέωνα αἰνίττεται τ. Of. Eq. 1088 éc τὴν χεῖρ᾽ ---- ἠνίξατο.

ποθ᾽ ἡμῶν 6

531 562 631 640

134 134 1741 874 816

Victor Coulon,

S οὐκ ἔχω εἰπεῖν ex Euri- pidis fr. 15 δοξάκαι ἔςτι, κόραι᾽ τὸ δ᾽ ἐτήτυμον οὐκ ἔχω εἰπεῖν a schol. allato. ἔνδον T μὴ piv τὸν *j) μιαρὲ S ACVB, d; βδε- kupé καὶ τολμηρὲ S Med. μιαρὲ xai τολμηρὲ SE c om. τυγχάνει om. S AVBE Med.4 ἐςτὶ vóvt s. v. ἀλλ᾽ εἴ τις. -— νῦν ἐςτιν s. v, Σαμοθράκῃ Ἐπυρὸν "παρέτραγον ἐν ἡμῖν r. Nam cum praeter chorum nemo adsit nisi Trygaeus et Mercurius, verba v. 496 ad ipsum chorum re- Spicere debent. xoóc r. Cf. Th. 347 xyoócR. λιταργοῦμεν S AVBE Med. 4. βαλόντες T τὰ Bpacíba (S. v. Bpa- cíóac varia lectio haec:

a

Bpacíbou S 4C, Bpacíbou SE, Bpacíba SBY)

μέντοι T Tett τὸ νῶτον ἐν Βραυρῶνι T πρωκτοετηρίδα SACVE 4.

RV

ἄχθομαι ὑμῖν

ἔνδον δ᾽ μηδὲ τὴν piv τὸν τὸν μιαρὲ καὶ τολμηρὲ

τυρὸν παρέτρωγον ἐν ὑμῖν

χοῶς

λιταργειοῦμεν (i. e. λιταργι-)}

ἐμβαλόντες

τὰ Bpacíbou. Quam genitivi formam Buengerus p. 65 ad

Th. 1153 iure defendit.

μὲν τοὺς τὸν νῶτον T Βραυρῶνάδ᾽ πρωκτοπεντετηρίδαι

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 83

v8s. S RV 959 δαλίον τ. Cf. Blayd. ad δᾳδίον h. v. 1144 *doeue ἄφαυε, sed ἄφευε V in mg.

Toiv γνάθοιν r. De forma duali Toiv cf. Schanzi praef. Platon. vol. XII 89.

Acharnensium :

1309 ταῖν γνάθοιν

26

58 64

112

115 119

S ἀωρίᾳ. Ut saepe ita hic quoqueinterpretationem schol. in lemma S mi- grasse apparet ex adnot. Ald.: ἀωρίαν ἀντὶ ἀωρίᾳ. ἄθροι, sed ἅθροοι recte cum schol. legisse vide- tur, ut ex adnot. rpo- παροξύνειν δεῖ τὸ ὄνομα, καὶ δαςύνειν τὴν πρώτην ευλλαβὴν ᾿Αττι- κῶς evadit. Ceterum cf. Dindortfii notam a Blay- desio ad h. v. allatam. ἤδειν. De ἤδει(ν) οὗ. Lau- tensach, Grammat. Stud. Zu d. griech. Tragikern ἃ. Komikern, I 13 (Progr. Gotha 1896). τὴν ἀςπίδα HT φορήματος (φρονήματος SBEY. interpretatio vocis «ςχήματος.) Σαρδινιακὸν TT s. v. ἵνα μῆ ce. Σαρδιανικὸν s. vec. Σαρδώ et βάμμα. Y' om. SACMed.,. ἐξυρημένε

R ceterique ἀωρίαν

ἀθρόοι

ἤδ᾽ εἰ R | ἤδει ACTI, ἤδη BA "n

τὰς ἀςπίδας ςχήματος

Σαρδιανικὸν R Σαρδανιακὸν o^ ] H Σανδανιακὸν CA

3

Y

é£eupnyéve T 6*

84

VSS.

120

121

127

Victor Coulon,

S τοιόνδε δὴ s. v. Κλειςθέ- γην. ---- τοιόνδε δ᾽ r.

cum Aristophanis codd. BC s. v. Στράτων é£upnuévoc falso s. v. Στράτων. ἐςκευαςμέ- voc S. v. Κλειςθένην Ξοὐδέποτ᾽ lcyet γ᾽ fj θύρα

138 τὴν Θράκηνχιόνι πολλῇ

140 144 144

158

171

2958 213

301

343 391 392 405

441 454

ἡνίκα T ἔγραφον T

᾿Αθηναίοις (-ναῖοι S E) κα-

λός SAYBE-H ἀποτεθρίακεν

διοςημία ἐςτὶ, unde ab edd. διοςημία "cn resti- tutum.

μαθὼν 77

τοῦ Στρυμοδώρου Θρᾷτ- ταν tt

"τοῖς ἱππεῦειν εἰς καττύ- ματα.

τοῖς TH

4H

*oU προςδέξεται εἴπερ ποτ᾽ T

ὅςπερ praef. τάλας γε Τ 7 s.v. πλέκος. τάλας (omisso γε SAVBE

R ceterique τοιόνδε τ᾽ (R, θ᾽ AT). Par- ticula δ᾽ requiritur; in priore enim v. μὲν subintellegitur.

éckeuacpévoc

οὐδέποτ᾽ icye θύρα R, οὐδέποτέ γ᾽ ix θύρα ΑΒΓΔ χιόνι τὴν Θράκην ὅλην ὅτ᾽ ἐνθαδὶ ἔγραφ᾽ Ἀθηναῖοι καλοί

ἀποτέθρακεν RABpr.

ἀποτέθρακεν ἂν B corr. Δ T ἂν ἀποτέθρωκεν Γ διοςημί᾽ ἐςτὶ λαθὼν τὴν Στρυμοδώρου (Στρ. om. Α) Θρᾷτταν

τοῖειν (τοῖει C, τοῖς BA) ἱππεῦ- εἶν ποτ᾽ ἐς (ποτε B pr. Δ) κατ- τύματα (κατάμματα C) 'y τοῖς εἶτ᾽ οὐκ εἰςδέξεται εἴπερ δή ποτ᾽ ΒΔ, εἴπερ πώποτ᾽ RAF editt. probatum. Cf. si- milem locum in Pc. 302 βοη- θήςωμεν, εἴπερ πώποτε. ὥςπερ τάλας γε ΒΑΟΓῚΤ τάλας ce BA r.

vSS.

454 415

510 510 512

532 581

610

671

684

842

843 843 850 916 971 991 1032

1082 1099

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

S Med. γε habet SO) s. v. διακεκαυμένον τοῦ πλέκους T Εὐριπίδιον γλυκύτατον, φιλτάτιον. Elmsleius corr. Εὐριπίδιον, γλυ- κύτατον καὶ φίλτατον edd. probb. αὐτοῖς Ταινάρου {7 παρακεκομμένα e. v. 517 invectum.

νόμους ἐτίθει

εἰλιγγζιῶ r. Cf. de hac voce Schanzi praef. Pla- ton. vol. VII 8 1.

*üv ἕνη (ὧν ἕν S^V Med.)

Oacíav κυκῶςει T haplo- graphia.

οὐδὲν ὁρῶντες Med.) T

πημανεῖ T

S AVBE

*évaropnóp£erai Tipéuic Hr

*oU00' ὥςπερ πονηρὸς Ἐθρυαλλίδα

*eibec

ἐμὲ

τοῦ Σπιττάλου:; littera c falso cum Πιττάλου con- iuncta.

διαμάχεςθαι 3

δοὺς ἐμοὶ cum schol. R ad v. 712

R ceterique

πλέκους Εὐριπίδιον γλυκύτατον καὶ φιλτάτιον R Εὐριπίδιον φιλτάτιον καὶ γλυκύτατον ABC

καὐτοῖς r.

Ταινάρῳ (idem S 4) διακεκομμένα dittographia: ἀμπέ ΛΙΑ κεκομμένα, unde -λια in δια-. κεκομμένα ceteri r.

ἐτίθει νόμους ἠλιγγιῶ R, sed recte εἰλ- in v. 1218; ἰλιγπῶ ceteri.

ὧν ; evn (sic) R, ὧν ἕν ceteri

Oacíav ávaxuxA Ga (-κῶςι scri- bendum) οὐχ ὁρῶντες οὐδὲν

πημανεῖται levi mendo pro πημανεῖ τι. Cf. Blayd. ad ἢ. v. ἐξομόρξεται TTpérric οὐδ᾽ περιπόνηρος θρυαλλίδας εἶδες bis ἐμέ ve T τοῦ Πιττάλου Rf. corr. 1-3, τοὺς Πιττάλου ABCTpr. A

μάχεεθαι οἷςε, παῖ

86 Victor Coulon,

vss. S 1112 μίμαριν FT 1150 wexáboc s. v. Ἀντίμαχος. wekába cum schol. le- gisse videtur s. v. ψεκάς

1153 ἀπολέςειεν T 1155 ἄδειπνον ἀπέλυςεν T

1156 ἔτ᾽ ἴδοιμι T 8. v. τευθίδες (ἔπ- omissum propter ἔτ᾽). ἔτ᾽ ἐπίδοιμι 8. v. ψεκὰς

1160 ἁρπάςας φάγοι

1177 ἔρι᾽

1220 ὀδυρτὴ

R ceterique μίμαρκυν (RBA, -kov ACH) ψεκάδος BA tt ψακάδος ΒΑΟΓ r. C£. Th. 856 ψακάδος R, Pc. 121 ψακὰς RY, 1141 ἐπιψακάζειν RV et Moer. p. 419: Ψακὰς Ἀττικῶς ψεκὰς

Ἑλληνικῶς. ἐξολέςειεν

εν

ἀπέλυςεν (-av Δ) ἄδειπνον ΑΒΟΔ

ἀπέκλειςε δειπνῶν (i. e. δείπνων, ut schol. Ald. recte praebet) R. Quae lectio aut e glossemate aut "e coniectura orta videtur eius qui quid sibi vellet ἀπέ- λυςε non intellegeret", ut Bach- manni verbis utar. Qui in coni. observ. Ar. p. 10 scripturam Ald. ἀπέλυς᾽ ἄδειπνον Berg- kio receptam bene defendit.

ἔτ᾽ ἐπίδοιμι

ἁρπάςαςα φεύγοι ἔργ᾽ ΑΒΟΓΔ fT, vers. om. R ὀδυρτὰ RC τ. ὀδύρτα ΒΓΔ | óbup (sic) A | H

Iam in fine proferamus locos dialectum Megarenseni

prae se ferentes:

138 ἀλλ᾽ Écnv ἡμῖν Μεγαρική τις μηχανή

ἀλλ᾽ ἔςτιν γάρ μοι Μεγαρικά τις μαχανά

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 81

vss. 5

441 δόξητ᾽ ἦμεν ἀγαθὰ ευός (ubi legendum ἀγαθάς ὑός)

διαπεινῶμεν ἀεὶ πρὸς τὸ πῦρ

162 οὐκ εἰεβαλεῖτε, dc ἀρου- ραῖοι μύέξς

Ópüccere παςςάλῳ τὰς ἄτλιθας

112 εἰ βούλει, περίδου μοι περὶ θυμητίδων ἁλῶν

δελφακουμένη

ἕξει μεγάλην τε καὶ πα- χεῖαν κέρκον (gl. κέρκον) 818 τροφαλλίδος

814 ἂν λῇς (om. S4VBg) 860 ἴετω τ᾽ Ἡρακλῆς, ἔκαμον τὰν τύλαν κακῶς

R ceterique δοξεῖτ᾽ ἦμεν (ἡμὲν T, εἰμὰν. C, ἦμες B) ἐξ ἀγαθάς ὑός. Oorrec- ter B ἦμεν pro 1. pere. plur. habuit; quare Doricam .termi- nationem pec interpolavit. διαπεινάμες ἀεὶ ποττὸ πῦρ

ὅκκ᾽ ἐςεβάλητε τὼς ἀρωραῖοι (ἀρουραῖοι R) μῦύςς πάςςακι τὰς ἄγλιθας (γλίθας R) é£opuccere ai λῇς, περίδου (περιδοῦ ABCT) pot περὶ θυματιδᾶν (θυμητίδων R, θυμητιδάν Pl) ἁλῶν

δελφακουμένα ἑξεῖ μεγάλαν τε καὶ παχεῖαν κὐἠρυθρὰν τροπαλλίδος RABC τροπαλίδος ΓΔ

αἱ λῇς

ἴτω ρακλῆς ἔκαμόν γα τὰν τύλαν κακῶς

909 μικρός γε μῆκος μικκός (μικός À) γα {τε R) μᾶκος Ecclesiazusarum : vss. N RI 61 dcnep gl. καθάπερ

48 ἐκείνων τῶν «ςκυτάλων r, Cf. Kuehnium, De codd. qui Ár. Ec. et Ls. exhi- bent p. 24.

129 ληρῶν glT οὐδ᾽ ἂν Ht

235 θάττον

ἐκεῖνο τῶν «εκυτάλων

λαλῶν

οὐκ ἂν μᾶλλον gl. esse ex adnot. Suidae θᾶττον ἀναπνοῆς τάχιον. ἀντὶ

τοῦ μᾶλλον apparet.

88 Victor Coulon,

V88. S 2176 περιςτολίζεςθε e schol. in textum irrepsit. Sed lem-

ma recte ἐπαναβάλεςθε.

287 γὰρ κίνδυνος

366 Ἀντιεθένη cum Aristo- phanis Par. B praef.

417 ὑμῶν {7

428 λευκή tt

447 χρύςειον T

413 γέ τοί

554 μαςώμενος Κ7

611 βούληται cum Aristo- phanis Par. B

648 ὄζοις

683 ἐν ποίῳ t

686 τοὺς δὲ τὸ κάππ᾽ ΚΤ

688 ἐξελῶςειν t Cf. antea Ach. 1153 S ἀπολέςειεν pro

ἐξολ-. 109 προθύροις 132 ἂν om.t 133 δὴ θυλάκους κάτω T 81 ἴθι 848 γράφεται δὲ καὶ κονί- ποδα S. V. κονιόπους.

Legit igitur κονιόποδα.

932 δὲ Cf. antea Eq. 844, ubi S ut hic δὲ pro γὰρ praebet.

939 ἀναςποδῆςαι T

1002 ὠνούμεθ᾽ ἄν, unde Co- betus recte ὠνούμεθα coniecisse videtur.

1087 àv om.t

1121 πάντ᾽ ἀπέπτατο

Rr ἐπαναβάλλεςθε (metri gratia -βάλεςθε scribendum); cf. Sui- dae lemma.

κίνδυνος γὰρ Ἀντιεθένην

e

ἡμῶν λευκός χρύςει᾽ R τ. Cf. Kuehnium p. 24, xpucía ΓΤ

τέ τοί HT μαςωμένη βούλειταϊ (sic) R βούλεται Γ ὄζοις ἂν ἐν ὁποίῳ τοὺς δ᾽ ἐκ τοῦ κάππ᾽ ἀπελῶειν R, ἀμπελῶειν [FH frequenti mendo. Cf. p. 66 ad Av. 248.

|

προθύροιςει ἂν κάτω δὴ θυλάκους ἴθ᾽ κονίποδα. Dindorfius dualem κονίποδε restituit.

γὰρ

διαςποδῆςαι ὠνοίμεθ᾽ ἂν R ὠνοίμεθα ἂν Γ

ἂν πάντα πέπτατο {7

vss.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

89

Lysistratae :

Cum vss. 62—131, 200—267, 820—890, 1098—1236 absint a codicibus BCLA, primum eas componamus lectiones, quibus S a solo R discrepat in iis vss. qui in illis libris manuscriptis desiderantur.

S Ἑκάτειον, ex quo 600- κάτειον editores Bentleio auctore. ot T ἀλλ᾽ ἐμὸς T ὀκταδάκτυλον xpei' ἦ, unde χρείη Dawe- sius inMiscell.crit. p.271. ἐγὼ bé, κἂν ὡςπερεὶ δοῦναι omisso ἂν S^ACE Med.-4- (ἂν habent S BY) éppéru TT Cf. Eq. 673, ubi S ut hic éppéru cum M contra ἑρπέτω RV praebet. ἁνὴρ τὠμῷ r. S. v. ἐπεροπεύειν. τοὐμῷ 5. Y. κύλιξ ῥοπαλωτή οὐδὲ S ΑΥ̓ΒῈ Med. (εἰ δὲ SC

ἀντενῶ (ἀτενῶ SBV Med.)

λέαιν᾽

ἐμπληςθῇ

ξυμβοηθήςειν

ἐςτὶ τοῦτ᾽ --- τρέφειν T

καὶ φιλεῖν καὶ μὴ φιλεῖν om. Cf. Bueng. p. 64.

R * , τἀκάτιον

δ᾽ αὖ r. Cf. Bueng. p. 63. δ᾽ ἐμὸς ὀκτωδάκτυλοντ. Cf. Bueng.p.64. χρὴ f

ἐγὼ δὲ γ᾽ ἂν, κἂν ὥςπερ 7 δοῦναι ἂν, quod δοῦν᾽ ἂν le- gendum est. ἑρπέτω

ἀνὴρ 3 τὼ utt

ἐὰν δὲ

ἀνατενῶ cum S€ r. Cf. Bueng. p. 64. Aéatva T ἐμπληςθῆ ΤῊ ξυνβοηθήςειν tT εἴη (unde ἤδη Dobraeus probb. edd.) τοῦτον crpégetv habet

90 Victor Coulon,

vss. S

844 ξυςταθεύςω

κοινῇ

μοῦςα

ἀκούςας᾽

1128 λοιδορεῖςθαι TT Cf. Eq.

1274, ubi S ut hic for-

mam λοιδορεῖςθαι contra

rationem grammaticam

pro λοιδορῆςαι exhibet.

ἑταίρους r. Cf. Bueng.

p. 65.

1153 Ἱππία(-αν S BE, -εἰαν S Y), sed Ἱππίου cum ocodici- bus nostris in v. 619.

1153

R EuvcraOeUcu T κονῇ tt νοῦς τ. Cf. Bueng. p. 65. ἀκούςας TT λοιδορῆςαι

ἑτέρους t

ἱππίους, unde Ἱππίου, quod in I5.619, Eq. 449, Vp. 502 legitur, restitutum; cf. Bueng. p. 65.

Iam ii sequantur loci, quibus S et a R et a BCLA differt:

vss. S

13 αὐτοῖς tT

139 eià v. praecedenti de- betur. In adnot. recte écuév : δὲ νοῦς᾽ οὐδὲν ἐςμὲν κτλ.

353 αὖ om.t

454 ἀνδρῶν gl Cf. Bueng. p. 67.

461 παύεςθε

549 ávbpeotám,quodAthen.

III 90 b et Eust. ad Od.

p. 1485, 40 auctoribus

in textum receptum.

615 ἄνδρες om.

616 πλειόνων καὶ perícruv {Ὁ

688 ἵν᾽, interpretamentum pro ὡς ἂν.

RBCLA αὐταῖς ἐςμὲν

αὖ γυναικῶν

παύςεςθ᾽ R sec. Herw. παύςεαςθ᾽ BCLA ἀνδρειοτάτων

|n

ἄνθρωποι R 3, ἄνδρες BCLA

πλειόνων καὶ μειζόνων R

μειζόνων καὶ πλειόνων BCLA ὡς ἂν

vss.

1481

196

896

1003

1082

1085

1092

1093

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 91:

S

éc Haecforma non solum metro sed etiam usu ver- borum Aristophaneo fla- gitatur. Cf. Z. Ar. St. ad Eq.281 p.45 : *Ich habe überall eic geschrieben, auDer in lyrischen, epi- schen und parodischen Stellen und in den Re- densarten ἐς κόρακας und ἐς μακαρίαν." Qui- bus similem addere li- ceat locutionem ἐς (τὴν) κεφαλὴν (co) in Ach. 833, Nb. 40, Pc. 1063, Pl. 526, 650, 651, ubi éc, non eic scribendum est. :

ς«ωφρονέςτεροι gl. Cf.

Bueng. p. 68. διαφορουμένης gl. Cf. Bueng. p. 67. ὥςπερ λαμπροφόροι ὄν-

τες interpretamentum. τοὺς ᾿Αθηναίους gl. in- terl genuinam scrip- turam loco movit.

τι χρῆμα

ὅπως unt Cf. Bueng. p. 91. θοἰμάτιον

RBCLA eic

ci)ppovec φορουμένης

ἅπερ λυχνοφορίοντες (-popéov- τες ΒΔ) τούςδε τοὺς αὐτόχθονας

τὸ χρῆμα RBCA praef. Cf. Av. 826 λιπαρὸν τὸ χρῆμα, Ls. 83 καλὸν τὸ χρῆμα, Pc. 38, Vp.933, alios locos.

ὅπως οὐ

θοιμάτια (sic RCA, θοΐμ- B), unde Dawesius in Miscell. crit. p. 229 θαϊἰμάτια.

99 Victor Coulon,

8 11.

Quoniam discrepantias attulimus, de iis agamus locis, quos asterisco insignivimus.

Atque cum de Suidae propriis scripturis in Equitibus nihil iam dicendum nobis sit, initium capiamus a Ranarum fabula. Cuius in v. 888 libris hae praebentur lectiones:

ἐπίθες καὶ δὴ λιβανωτὸν λαβών R,

ἐπίθες λαβὼν δὴ καὶ εὑ λιβανωτὸν λαβών V, ἐπίθες λαβὼν δὴ καὶ εὑ λιβανωτόν AM, ἐπίθες καὶ εὑ δὴ λιβανωτὸν S.

Editores in diversas partes discedunt. Fritzschius, Kockius, Velsenus, Blaydesius ἐπίθες λιβανωτὸν καὶ εὑ δὴ λαβών, Bergkius et Meinekius ἐπίθες λαβὼν δὴ καὶ λιβανωτὸν scripserunt, ali alia temptaverunt. Ansam corruptelae mea quidem sen- tentia substantivum λιβανωτὸν dedit. Quod cum et ad ἐπίθες et ad λαβὼν pertineat, in archetypo haud dubie post ἐπίθες scriptum erat, sed grammatico quodam ad constructionem enuntiati explicandam atque illustrandam iterum supra λαβὼν additum

est. Librarius autem R, cum in exemplari suo legeret ἐπίθες λιβανωτὸν λαβὼν . λιβανωτὸν xai cU δὴ λαβών, additamentum variam lectionem

(cf. Brinkmann, Mus. Rhen. LVII, 1902, p. 481 sqq.) priusque substantivum λιβανωτὸν delendum esse ratus sic versum scripsit: ἐπίθες καὶ δὴ λιβανωτὸν λαβὼν verbis cu δὴ transpositis, ut numeriiambici,qui voce λιβανωτὸν posténíOec deleta turbati erant, restituerentur. Neque vero animadvertit librarius ille, alterum pedem xoi δὴ a legibus trimetri iambici abhorrere. Haud scio an Suidas quoque scripturam KR in codice suo legerit verbis tamen cU δὴ nondum transpositis. Itaque cum versus corruptus esset, in ceteris codicibus verba λιβανωτὸν et λαβὼν sedem suam mutaverunt ita quidem, ut in VMA ἐπίθες λαβὼν δὴ xoi c λιβανωτὸν scriberetur. Cui lectioni cum R comparatae libra- rius V in fine vs. stulte λαβών addidit. Habemus igitur nostro loco vetustissimam glossam interlinearem, qua genuina comici verba ἐπίθες λιβανωτὸν xai cU δὴ λαβών varie depravata sunt.

In Nubium v. 58 δεῦρ᾽ ἔλθ᾽, ἵνα κλάῃς R praebet δεῦρ᾽ ἔλθ᾽, V δεῦρ᾽, S δεῦρ᾽ ἴθ᾽, quam lectionem G. Hermannus in

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 93

textum recepit, quamquam Blaydesius eam ex interpretatione natam esse autumat. Sed non minus recte affirmare possis imperativum ἔλθ᾽ verbi ἴθ᾽ explicandi causa adscriptum fuisse. Quam ob rem videamus, utrum δεῦρ᾽ ἔλθ᾽ an δεῦρ᾽ ἴθ᾽ comi- eus dixisse putandus sit. Atque locos afferamus, quibus R et V vel ii, qui pro V sunt, codices in his locutionibus ex- hibendis consentiunt: δεῦρο cum ἐλθὲ in Eq. 150, 559, 1335, Pe. 709, Ra. 549, Th. 634; δεῦρο cum ἔξελθε in Eq. 725, Nb. 866, 1485; δεῦρο cum ἴθι in Ach. 155, Av. 252, Ec. 731, 882, Eq. 1389, Ls. 1271, Nb. 932, Pc. 79, 298, Ra. 1368; δεῦρο cum ἔξιθι in Ec. 734, 739. Atque etiam aliae locutiones inveniuntur, e. g. Eq. 586 δεῦρ᾽ ἀφικοῦ et Ls. 1263 μόλε δεῦρο. Novem igitur locis codices inter se consentiunt in voce δεῦρο cum ἐλθὲ vel ἔξελθε coniuncta. Duodecim locis adverbium nostrum cum ἴθι vel ἔξιθι coniunctum exhibetur. Nusquam vero formam plur. imperat. ἔλθετε cum δεῦρο coniunctam in- venimus. Plurali enim si opus erat, Aristophanes ἴτε adhibuit, velut in Pc. 79, Ra. 1368. Neque in verborum positione poeta sibi constitit, cum adverbium et ante et post imperativum collocaret et in Th. 634, Ls. 1271 imperativum voce δεῦρο bis posita cireumcluderet. Qua ex comparatione perspicitur nostro loco rem non ita disceptari posse, ut aut ἴθ᾽ aut ἔλθ᾽ glossema esse dicatur. Itaque id quod in libris fide praeter ce- teros dignis legitur, recipiendum erit. Atque cum praeter R etiam MA aliique codices ἔλθ᾽ praebeant et nostro loco similes inveniantur Eq. 150 δεῦρ᾽ ἔλθ᾽, ἵνα πύθῃ, 727 ἔξελθ᾽, ἵν᾽ εἰδῇς, Nb. 822 πρόςελθ᾽, ἵν᾽ εἰδῇς πλείονα, dubium non est, quin lectio Εὶ δεῦρ᾽ ἔλθ᾽, ἵνα κλάῃς servanda sit.

V. 62 libris sic exhibetur: περὶ τοὐνόματος δ᾽ ἠντεῦθεν (R, δῆν ἐντεύθεν V, δῆτ᾽ S) ἐλοιδορούμεθα. G. Hermannus δὴ᾽ ᾿ντεῦθεν reposuit. Quae verba propter caesuram pravam ana- paesti criticis Aristophaneis tolerari non posse videntur. Neque iniuria Engerus, Blaydesius, Kockius, alii in anapaesto -8ev ἐλοι- offenderunt. Talis enim incisio anapaesti vicem iambi gerentis in quarto pede trimetri iambici ferri non potest, nisi ante tertiam arsin gravis caesura fit, velut in Ls. 768 μὴ craciá- Cuuev: | ἔςτι δ᾽ χρηςμὸς obrocí, Ra. 652 ἅνθρωπος ἱερός. |

94 Victor Coulon,

δεῦρο πάλιν Babicréov, ibid. 658, Av. 442, Nb. 70. C£. G. Her- manni Epit. Doctr. Metr. p. XII et Rossb.-Westph.? II p. 486. Qua de causa ii trimetri iambici, quibus gravi caesuri penthemimeri non antecedente talis anapaestus exhibetur, qualis in Nb. 62, emendandi sunt, velut Nb. 238, ubi pro verbis RV ὧνπερ οὕνεκ᾽ ἐλήλυθα Bentleius ὧνπερ ἕνεκ᾽ ἐλήλυθα scripsit et Pc. 415, quem versum p.(99) nobis tractatum habe. Atque nostro loco Reisigius probante Engero in praef. I4 p. XX ex lectione M aliorumque codicum δὴ ταῦτ᾽ rescribendum esse δὴ 'vra00' coniecit. Sed cum vox ταῦτ᾽ grammaticorum eoniecturam redoleat et pro ἐνταῦθα, i. e. "da", adverbium exspectetur, quod nostrum "von der Zeit an" significat δὴ 'v6évb, quod Kockius (Nb. ed. IV 1894) in adnot. ad ἢ. v. proposuit, probabilius videtur quam Reisigii illud δὴ "vrai". Cf. locos Kockio allatos, ubi ἐνθένδε sic usurpatum est. In v. 187 ὁπότερα τὴν γνώμην ἔχοι, τὰς ἐμπίδας .... ἄδειν unde Suidae verba ἔχοι περὶ ἐμπίδος nata sint, conspicuum est. SE enim, qui recte ἔχει (levi mendo pro ἔχοι) τὰς ἐμπίδας praebet, verbis ὁπότερα τὴν γνώμην ἔχει inter lineas περὶ τῆς ἐμπίδος addidit explicandi gratia, quae esset res, de qua quid sentiret Socrates diceret Quam glossam Suidas ex eo. quo usus est, codice in schedas suas transcripsit Librum S* autem, quippe qui solus ex Suidae manuscriptis cum nostris Aodicibus consentiat, interpolatum esse, ut iam Bernhardy in praef. Suidae lexici p. XX monuit, tam ex hoc loco apparet quam ex similibus aliis locis. Cf. e. g. Pc. 182 μιαρὲ xai τολμηρὲ SE s. v. μιαροί recte cum. RV, μιαρὲ SACVB, d βδελυρὲ xai τολμηρὲ S Med., P1, 150 αὐτάς τις SE s. v. πειρῶν cum RV, τις αὐτὰς ceteri, 442—43 fic οὐδὲν πέφυκε ζῷον é£uMcre- pov SP s. v. ἐξωλέςτερον cum V, ἧς οὐδὲν θηρίον é£uAécrepov oeteri, 815 δ᾽ invóc ἡμῖν ἐξαπίνης γέγονεν SE s. v. ἴπνια eum Ambros. M., qui γέγον᾽ praebet, δ᾽ ἴπνος γέτον᾽ (S V, γέγονεν S 4B) ἐξαπίνης ceteri, Nb. 1216 xpricavró με e schol. invectum SE s. v. ἀπερυθριάςαι omisit cum RV, ceteri habent, 1276 ceceic- θαι s. v. τὸν ἐγκέφαλον recte cum RV, xaraceceic8ai ceteri. In v. 215 τοῦτο πάνυ qpovríLere pro lectione R πάνυ in V invenitur πάλιν, in S μέγα. Meinekius aliique πάνυ amplexi

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 95

sunt, G. Hermannus μέγα. Equidem vereor ut Aristophanes μέτα φροντίζετε dixerit. Nam in similibus locutionibus μέγα 8povráv, βοάν, ἀνακραγεῖν, λέγειν, créveiv, ἀποπέρδειν comico adhibitis illud μέγα nostrum "laut" significat. Nostro vero loco adverbium "sehr, ernstlíich", quod Graece voce πάνυ expri- mitur (Le. 620 πάνυ “δέδοικα, Pl. 122 ὀρροδῶ πάνυ, Ra. 65 πάνυ μανθάνω), sensu postulatur. Atque μέγα quomodo in textum 3 venerit, adnotatione schol. V μέγα" ἀντὶ τοῦ μεγάλως ad. v. 220 ἀναβόηςον μέγα docemur, quam falso ad. v. 215 referens Suidas μέγα ἀντὶ τοῦ μεγάλως. Apicropávnc Νεφέλαις, τοῦτο μέγα φροντίζετε protulit. Seriptura autem V πάλιν ita orta est, ut librarius pro TTANY perperam TTAAIN legeret. Quae cum ita sint, adverbio πάνυ, quod ut R ita MA plurimisque alis codicibus adservatur, fides habenda est.

In v. 460 scriptura S est ἕξων, RV ἕξεις, syllaba wv in V supra ec a pr. m. addita, Dependet haec vox de verbis ἴςθι δ᾽ ὡς in v. 458. Quod constructionem ἴοθι δ᾽ ὡς ἕξεις editores probaverunt, ab iis dissentio. Neque enim Aristophanes, quantum scio, locutione ἴςθ᾽ ὡς pro ic0' ὅτι usus est. Cf. etiam quae ad Pl. 119 in tertio capite libri posterioris dicam. Inveni equidem hasce constructiones:

ἴεθι cum particula ὅτι in Av. 1408, Eq. 948, Ls. 1138, Nb. 39, 1254, Pc. 373, Pl. 183, 216, 889, Th. 12.

ἴοθι interpositum in Ách. 783, Pc. 875, Ra. 296, 918.

ἴςθι cum participio in Ach. 456, 460, 490, Nb. 829, PI. 962, Ra. 436, Th. 1170; uno loco ἴςθ᾽ ὡς cum partic. fut, non cum indicat, Ach. 325 ὡς τεθνήξων ἴςθι νυνί. Haud igitur dubito, quin Bentleius verum viderit, cum ἴεθι ἕξων proposuerit, nisi quod codd. lectionem δ᾽ ὡς retinere debuit; namque defen- ditur locutio ἴςθι δ᾽ ὡς ἕξων collatis Ach. 325 ὡς τεθνήξων tct, Soph. Aut. 1063 ὡς μὴ unoAicuv ἴεθι τὴν ἐμὴν φρένα, PhiL 253 ὡς μηδὲν εἰδότ᾽ ἴεθι μ᾽ ὧν ávicropeic.

In v. 864 τούτου (RV) ᾿πριάμην coi διαςίοις ἁμαξίδα pro τούτου B ὅτ᾽ praebet. Quae Suidae scriptura Bentleio et Hei- sigio placuit, qui vocem ὅτ᾽ ad ποτὲ v. 861 referri voluerunt. Sed eum non solum non opus sit coniunctione ὅτ᾽, verum impedita atque languida fiat oratio, si duobus versibus inter-

96 Victor Coulon,

positis ὅτ᾽ ad ποτὲ refertur, non habemus, cur pronomini τούτου bene se habenti fidem denegemus. Suidae ipsi illud ὅτ᾽ crimini vertendum est. "Nescimus an memoriter versum laudarit" recte Bernhardy in adnot. ad. h.l. s. v. ópa£íc. In v. 1499 τοῦτ᾽ αὐτὸ γὰρ xai βούλομαι 8 exhibet καὶ omisso γάρ, quod dant RV omisso καί. Utraque particula et sensu et metro requiritur. Itaque ab editoribus τοῦτ᾽ αὐτὸ γὰρ καὶ βούλομαι, quod in MA aliisque codicibus traditum est, re- ceptum esse probo. Scripturas autem RV et S inde ortas esse veri simile est, quod in archetypo coniunctio xoi in textu omissa supra γὰρ scripta erat; quo factum est, ut in S γὰρ vocabulo xai, in RV xoi illo γὰρ e contextu eiceretur.

8 12.

In Pluti v. 801 ávícra0' ὡς ἁρπαςόμενος τῶν icxóbuv Dind., Mein., Vels., alii editores pro τὰς ἰςχάδας RV scripturam S τῶν ἰςχάδων optimo iure defendisse videntur, ut quae speciosior sit genitivo partitivo recepto. Of. similes locutiones ab Aristo- phane usurpatas in Ach. 184 ξυνελέγοντο τῶν λίθων, 805 ἐνεγ- κάτω ric ἔνδοθεν τῶν icyábuv, Eq. 420 τῶν κρεῶν ἔκλεπτον, Pc. 772 δὸς τῷ φαλακρῷ τῶν τρωγαλίων͵ 962 τοῖς θεαταῖς ῥῖπτε τῶν κριθῶν, 1102 τῶν «πλάγχνων φέρε δευρί, 1186 κἀνθρα- κίζων τοὐρεβίνθου, Υρ. 239 ἥψομεν τοῦ κορκόρου, aliis vss.

Avium v. 336 S sic exhibet: ἀλλὰ πρὸς μὲν τούτους Ocrepoc λόγος, RV πρὸς μὲν οὖν (οὖν om. V !) τὸν ὄρνιν ἡμῖν ἐςτιν ὕετερος λόγος. Fritzschius ad Th. 910 lectionem RV amplexus est, eum Dind., Mein., Kock., Blayd., alii Porsonum sequerentur, qui a verbis S profectus ἀλλὰ πρὸς τοῦτον μὲν ἡμῖν écnv Ocrepoc λόγος proposuit. Recte editores contra Fritz- schium pronomen τοῦτον substantivo τὸν ὄρνιν praetulerunt. Verba enim ὕςτερος λόγος sermonis forensis sunt, in quo οὗτος vocatur is qui accusatur, ut hoc loco upupa. Optime igitur toti sententiae convenit τοῦτον illi τὼ δὲ in v. 337 oppositum. Ansam autem variae scripturae dedisse videtur accus. τὸν ὄρνιν, qui haud scio an cum Blaydesio glossema putandus sit ad τοῦτον olim adscriptum. Atque etiam ἀλλὰ hic bene se habet. Praestat certe initio talium chori enuntiatorum, quale

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 97

est noster v., particulam ἀλλὰ quam οὖν ponere. Cf. praeter multa alia exempla Av. 352 ἀλλὰ μὴ μέλλωμεν ἤδη et nostro loco similem Vp. 453 ἀλλὰ τούτων μὲν τάχ᾽ ἡμῖν δώςετον καλὴν δίκην. Quibus causis commoveor, ut totum v. 336 in codicibus foedissime interpolatum esse censeam. Neque dubito ad Por- sonum me applicare, cum non habeam, cur in eius soriptura offendam.

V. 740 in RV sic legitur: νάπαιςι κορυφαῖκί τ᾽ (V sec. Herw., non -φαῖείν τ᾽, ut Blaydesius adnotavit) ἐν ὀρείαις. Idem Suidas s. v. «τροφὴ protulit, nisi quod κορυφαῖς pro κορυφαῖςί traditur. Ad hunc locum sanandum opus est versum 772 con- siderare, cui v. noster respondet. V. 772 sic exhibetur: rrre- poic κρέκοντες ἴαχον (R alii, laxxov VMA) Ἀπόλλω. Quamquam Ellendt in lexico Sophocleo s. v. ἴαχω formam i&xov defendit, tamen editores iure ἴακχον in textum receperunt. Nam ἴαχον vox est epica (cf. G. Schulzium in KZ. X XIX, 1888, p. 230—49 eiusdemque Quaestiones Epicas p. 490), qua Attici usi non sunt nisi iis locis, ubi dictionem epicam imitari voluerunt, velut Aristophanes in Eq. v. hexametro 1016 ἴαχεν ἐξ ἀδύτοιο κτλ. Ἴακχον contra forma est e cultu Iacchi nata (cf. Suidam "exxoc οὖν παρὰ τὸ ἰάκχω S. v. "laxyoc gl. 2.. Verbo ἴακχον igitur servato v. 772 πτεροῖς xpékovrec lakyov Ἀπόλλω trimetrus logaoedicus est. Iam ad v. 740 aggrediamur. Quem Meinekius G. Hermanno auctore particula Te post νάπαιςι inserta et v ephelcystico voci kopuqaici addito sic scripsit: νάπαιςί τε κο- pupaicív τ᾽ ἐν ópeíaic, ut tribracho in syllabis re xo admisso numeris v. ((2 accomodaretur. Itaque cum metrum utriusque versus bene se habeat, neminem iam neque Bergkio νάπαιςί T€ καὶ κορυφαῖς ἐν ὀρείαις neque Fritzschio, Dindorfio, Blaydesio váraict καὶ κορυφαῖς ἐν ópeíaic scribentibus plausurum esse puto.

Lectio RV ἂν καθέζετο in v. 796 εἴτα βινήςας ἐκεῖθεν αὖθις ἄν καθέζετο adverbio ἐκεῖθεν antecedente ferri nequit. Recte Blaydesius monet: "Dura foret locutio καθέζετο ἐκεῖθεν, non addito, participio quale est ἀνελθών. Facilis haec corruptio". Desideratur certe verbum ad actionem abeundi exprimendam. Aecedit, quod eadem fere coniunctione et constructione verborum qua in vss. 795—796 ἀνέπτετο, εἶτα αὖθις αὖ

XII, 1. 7

98 Victor Coulon, |

κατέπτετο usus est poeta in vss. praecedentibus: 788—189 ἐκπτόμενος --- kdT' αὖθις αὖ κατέπτετο, 791—792. ἀνέπτετο, κἀποπαρδὼν αὖθις αὖ κατέπτετο. Quae cum ita sint, haud scio an iure Blaydesius verba S αὖ κατέπτατο scripturae RV ἂν καθέζετο praetulerit, nisi quod xarérraro Cobeto auctore in Var. Lect. p. 305 in κατέπτετο mutavit.

Numeri vs. 1078 et verbis RV ζῶντ᾽ ἀγάγῃ et S ζῶντα αὐτὸν ἀγάγῃ laeduntur. Itaque editores variis coniecturis metrum restituere conati sunt; velut ζῶντ᾽ ἀναγάγῃ Brunckius, ζῶντ᾽ ἀπαγάγῃ Bergkius, ζών ric ἀγάγῃ Dindorfius et Meinekius proposuerunt. Probabilius autem his omnibus mutationibus utique est id quod Burgesium et Lentingium secutus Blay- desius scripsit ζῶντά γ᾽ ἀγάγῃ ex lectione Ambros. L 41 ζῶντ᾽ ἀγαγάγῃ, unde eausa corruptelae elucet. Neque aliena est par- ticula γε a sensu huius loci; ἣν δὲ γε enim "sin autem" valere Blaydesius in adnot. ad h. v. obiter monuit.

Vesparum v. 713 RV sic exhibent: οἴμοι, τί ποθ᾽ ὥςπερ νάρκη μου κατὰ τῆς χειρὸς καταχεῖται. Idem Suidas praebet, nisi quod πέπονθ᾽ pro ποθ᾽ profert. Editores scriptura S οἴμοι, πέπονθ᾽ κτλ. pellecti sunt, ut coniectantes in diversas sententias discederent. Velut Kuesterus Bentl. Pors. Blayd. pro- bantibus οἴμοι, πέπονθ᾽; ὡς νάρκη κτλ., Meinekius, οἴμοι, τί πέπονθ᾽: ὥςπερ νάρκη μου τῆς χειρὸς καταχεῖται caesura neglecta, alii alia temptaverunt. Mihi quidem cum Bergkio in vulgata lectione οἴμοι͵ τί ποθ᾽ ὥςπερ κτλ. acquiescendum videtur, in qua non sit quod reprehendatur. Cf. similes locos in v. 973 aigoi, τουτὶ τὸ κακὸν τί ποτ᾽ ἔςθ᾽ ὅτῳ μαλάττομαι: Eq. 183 οἴμοι, τί ποτ᾽ ἔςθ᾽ ὅτι cavróv οὐ φὴς ἀξιον; Pe. 62 Ζεῦ. τί δραςείεις ποθ᾽ ἡμῶν τὸν λεών; Quo in Pacis v. lexicographus s. v. δραςείεις pariter peccans atque nostro loco τί bpaceíeic ποθῶν τὸν λεών scripsit.

Pacis v. 182 in RV sic legitur: μιαρὲ καὶ τολμηρὲ κἀναίςχυντε εὖ. Quod plurimi editores βδελυρὲ pro μιαρὲ Suidam tradere adnotaverunt, non prorsus recte fecerunt. Nam 8. v. μιαροὶ in verba RV inveniuntur, cum S^CVB jj μιαρὲ prae- beant omisso καὶ τολμηρὲ, SMed. dj; βδελυρὲ καὶ τολμηρέ. Quae lectio SMe4- nihil aliud est nisi coniectura eaque elegans facta

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 9D

ad Ra. 465 βδελυρὲ xávaícyuvre καὶ τολμηρὲ có. Sed ipsum eomicum μιαρὲ dixisse arbitror et propter v. 184 et propter ' v.362, ubi Merenrius iterum in Trygaeum isdem verbis μιαρὲ καὶ τολμηρὲ quibus initio v. 182 invehitur. Non igitur mutanda est codd. scriptura.

In v. 368 τυρὸν traditum est in RV, πυρὸν in S, utrum- que (0) metro aptum. Videamus, utrum substantivum sensu flagitetur. Trygaeus minas Mercurii interpretatur, quasi in eastra proficiscendum sibi sit, id quod ei idem est atque mortem obire. Ad bellum autem profecturos victum in tres dies secum ferre debuisse ex Ach. 197 xai μὴ "mrnpeiv cri ἡμερῶν τριῶν et Pc. 312 οὐ γὰρ ἦν ἔχοντας ἥκειν cri" ἡμερῶν τριῶν apparet. Atque quod scholiasta in v. nostro explicando dicit homines ad militiam profecturos caseum et farinam sibi comparare solitos esse et caseum fuisse cibum, quem milites in castris sumebant, id versu 1129 confirmatur, in quo chorus gaudet et laetatur, quod caseo liberatus sit pace restituta; quare quin lectio RV sincera sit, non est dubium. Neque alienum erit hic afferé, quae Roemerus in Stud. zu Ar. p. 101 ad verba schol. Vp. 909 ὡς τῶν ἐρετῶν καὶ ναυτῶν περὶ πλείετου ποιουμένων τὸν τυρόν dixit: "Das ist kein leerer Wahn der sogenannten semidocti homines aus dem Altertum, sondern die wirkliche Wahrheit wie Pax 1129 (cf. Blümner, Privat- altert. 228 Anm. 5) lehrt und Plutarch De glor. Ath. c. 6 be- zeugt καὶ τριήραρχοι τοῖς éAabvouciv ἄλφιτα rrapackeudcavrec, ὄψον καὶ κρόμμυα, τυρὸν évefígaZov eic τὰς τριήρεις. Überhaupt spielt der Küse bei der Menage der Griechen eine gróBere Rolle als unsre landlüufigen Handbücher über Privataltertümer uns zu erzühlen wissen".

V. 415 vulgo sic legitur: καὶ τοῦ κύκλου παρέτρωγον ὑφ᾽ ἁρματωλίας. Suidas pro παρέτρωγον aoristum παρέτραγον prae- bet Vulgatam scripturam propter numeros ferri non posse Blaydesius iure adnotavit, cum neutiquam defendi posset anapaesti eiusmodi, qui in syllabis ov ὑφ᾽ óápu occurrit, post primam syllabam incisio, nisi ubi vocabula «duo aut plura Sensu arte coniungantur. Conferas velim etiam, quae ad Nb. 62 p.93 diximus. Itaque ab editoribus ex Antiatticista in B.

T4598

100 Victor Coulon,

À. 19, 10 'AuapruMa: Apicropávnc Εἰρήνῃ, Εὔπολις Μαρικᾷ metri causa ὑφ᾽ ἁμαρτωλίας scriptum est. Qua de voce Blay- desius haec monet: "Ergo ἁμαρτωλία dixerunt noster et Eupolis pro usitatiore ἁμαρτία (ut in Vp. 745), ita ut ambiguitas sit in nominis significatione: namque ἁμαρτυλία significare potest vel error (quemadmodum ἁμαρτάνειν τῆς ὁδοῦ dicitur) vel fraudulentia (quemadmodum explicat Hesychius, ἁμαρτωλόν: πανοῦργον, μοχθηρόν, αἱμύλον. Cf. Thesm. 1111 ἁμαρτωλὴ puv.)' Iam lectioni S si fidem haberes, in syllabis müpérpi- YÓv ὑφ᾽ duo tribrachi deinceps positi essent. Quorum numerorum concursus quantum potest vitari debet. Propterea retinendum est imperf. παρέτρωγον, praesertim cum in v. 414 forma dualis imperf. παρεκλέπτετην inveniatur. Coniecturas autem Blaydesii et Leeuwenii (cf. eorum adnott.) in medio relinquo, quippe quae nulla probabili causa nitantur. Initio v. 1144 ἀλλ᾽ ἄφευε τῶν φαςήλων τύναι τρεῖς χοίνι- xac in S scriptum est ἄφευε, in ΕΥ̓͂ ἄφανε, sed ἄφευε V in mg. eiusque schol. τινὲς γράφουςει dgauce. Quae varia lectio sine dubio ita orta est, ut supra ἄφαυε posituen (dqüve pro c haberetur et falso post vu adderetur. Videamus nune, utrum ἄφαυε an ἄφευε praeferendum sit. Plurimis locis, qui- bus comicus hoc verbo utitur, maiore auctoritate ἀφεύειν 1n- venitur, ut in Th. 216 ἀφεύειν, 236 ἀφεύεω, 590 dqeucev, Ec. 18 ἀφεύων. In Eq. 394 contra ἀφαύει traditur in omnibus codicibus praeter R, qui ἀφανεῖ praebet. Quo Eq. loco Ribbeckius non male ἀφαίνει coniecit. Nostro igitur loco si quis Bergkium et Mei- nekium formam ἄφευε tuentes sequi noluerit, nisus Ribbeckii coniectura in Eq. 394 Zacheri verbis in Ar. St. p. 76 sqq. defensa atque illustrata ex dqaue leni mutatione ἄφαινε scripserit.

8 18.

Quaestionem nostram de Suidae propriis lectionibus con- cludat Acharnensium fabula. Cuius in v. 127 S exhibet οὐ- δέποτ᾽ ἴεχει γ᾽ θύρα, Βὶ οὐδέποτ᾽ ἴεχει θύρα, ΑΒΓΔ οὐδέποτε γ᾽ ἴεχ᾽ θύρας Cum S οἱ R in verbis οὐδέποτ᾽ ἴεχει con- sentiant, haud scio an corruptela sic explicanda sit, ut in R Y propter litteras xe: excideret. Quo facto versum a numeris

M

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 101

trimetri iambici alienum sanare conatus interpolator familiae ABI A e terminatione verbi ἴσχει articulo restituto post οὐδέ- ποτε particulam γ᾽ inseruit. Itaque cum non habeam, cur verba S addubitem, et Elmslei scripturam οὐδέποτέ γ᾽ ἴεχει θύρα Bergkio, Meinekio, Blaydesio, aliis probatam et coniecturam οὐδεμί᾽ ἔτ᾽ ἴεχει θύρα nuperrime Herwerdeno in Vind. Ar. p.3 propositam reicio; quarum prior illa vel propterea scru- pulum mihi inicit, quod articulus f| deest, altera, quod codicibus recedit.

V.301 in codicibus sic legitur: ἐγὼ κατατεμῶ roiciv (roia C, τοῖς BA) ἱππεῦςίν ποτ᾽ ἐς (rore B pr. A) καττύματα (karáp- ματα C) Suidas s. v. κάττυμα profert: ὃν ἐγὼ κατατεμῶ τοῖς imreücv eic καττύματα. Schol. adnotat: ἐνταῦθα πάλιν περιττεύει τὸ ποτέ διὰ τὴν μετροποιίαν, καὶ ἔτι πρὸς τὴν ἐξήγηςιν, οὐ ποτὲ τέμνει τὸν Κλέωνα "Apicropávnc, ἀλλ᾽ ἀεί. Iure igitur ad- verbium ποτέ, quod etiam Suidas non agnovit, ab editoribus deletum est. Totum autem versum Bergkius, Blaydesius, alii pronomine ἐγὼ eiecto sic scripserunt: κατατεμῶ τοῖςιν ἱππεῦςι καττύματα. Meinekius contra in Vind. Ar. p. 6 monens: "'Fre- quentissime Aristophanis codices composita habent pro simpli- cibus. Hic quidem κατατεμῶ ab iis illatum erat, quibus simplex non rectum videretur" ἐγὼ tuetur praepositione κατα- eiecta. Neutra lectio a sensu abhorret; quare videamus ope artis metricae adscita, utra praeferenda sit. Versibus 299—301 re- spondent vss. 344—346. Qui hosce praebent numeros:

209 |, vv v-vowvv

344 v. -o--vvov 300 - o s-vvovo-vovv Sec. Mein. —Lo-c-vvv-vvev-«wvwsUV Sec. Bergk. | 34b |, -υυὐυσυυν-υνὺ | 3010 -...-.--o--vosc sec. Mein. uv -.-wv-—w--uvss Sec. Bergk.

| 346 WANN LN N M AN Les Res ipsa loquitur pro Meinekii ratione. Qua et in extremis vss. 300 et 345 cretici eodem modo dissoluti efficiuntur et initio v. 301 numeri in , »; » dissoluti vitantur, qui a te- trametro cretico bene profluente prorsus alieni sunt.

are

102 Victor Coulon,

V. 892 S sic exhibet: ὡς εκῆψιν ἁγὼν οὗτος οὐ προςδέ- ξεται, Ηὶ ceterique ὡς εκῆψιν..... οὐκ εἰςδέξεται. Aristophanis fragmentu 2, 1087, XIX [K. 331] ἁγὼν πρόφαςιν οὐ δέχεται, opinor, Cobetus et Meinekius pellecti sunt, ut ὡς εκῆψιν ἁγὼν οὗτος οὐχὶ δέξεται scriberent. Neque vero intellego, quid offen- sionis praebeat compositum eicbé£erai. Nam non solum simplex δέχεεθαι in hac similibusque locutionibus occurrit, sed etiam composita, e. g. γὰρ τοιαύτη αἰτία οὐ παραδέχεται «κῆψιν οὐδε- μίαν οὐδενὸς οὐδ᾽ ümupocíav in Hyperid. or. ὑπὲρ Εὐξενίππου cap. XXII 8 7 (Blass p. 38 ed. IIL) et ἀγὼν πρόφαειν οὐκ ém- δέχεται in Paroem. Gr. I p. 44 (Zenob. II 45). Cf. etiam alia exempla in Blaydesii comment. p. 282 congesta. Qua de causa cum Dindorfio, Bergkio, Blay desio, aliis eicbé£ero: retinere velim, quippe quod omnibus codicibus adservetur. Suidam autem libenter alia composita atque codices praebere compertum ha- bemus. Satis est Eq. 546 ἀποπέμψατ᾽ pro παραπ., Pl. 675 ἀφερ- πύςαι pro égpepm., Vp. 610 ἐπιθωπεῦςαν pro $mo0., Ach. 1153 ἀπολέςειεν pro ἐξολ., Ec. 688 ἐξελῶςειν pro ἀπελ., 939 dva- «ποδῆςαι pro b1xcm. afferre.

V. 610 sie traditur: ἤδη πεπρέεβευκας πολιὸς ὧν ἕνη in S (ὧν ἕν SAV Med), djy; evn (sic) in R, ὧν ἕν in cett. codd. Verba schol. οὕτως ἐν τοῖς ἀκριβεςτάτοις ἕνη, ἵνα λέγῃ ἐκ πολλοῦ nugae sunt. Hunc locum sanare "grammatici cer- tant et adhue sub indice lis est". Ut omittam alias coniecturas, Dindorfius div; ἐνὶ, Bergkius ὧν τε νῦν, Blaydesius ὧν ἀνὴρ: vel ὧν γέρων; vel ὧν ἅπαξ; vel dv τινα; vel ὧν ποτε; vel ὧν; ἰδοῦ, Leeuwenius denique ὧν πάλαι proposuit. Vides Blaydesium imprimis pro consuetudine sua multa medicamenta prompta habere. Equidem verbis ABCTA ἕν et adnotatione schol. et Suidae s. v. ἕνη: οἱ δὲ λείπειν aci τὸ δύο, ἵνα ἐρω- τῶν λέγῃ ἕν δύο (ἐρωτῶν δὲ λέγει ἕν δύο S) inductus eram, ut etiam de scriptura ἕν; ἣν cogitarem. Quae sic ver- tenda esset: Hast du alter Graukopf schon ein eingiges Mal den Gesandten gespielt? Hm? aut vocabulo ἣν cum ávéveuce eoniuncto: Sieh, er hat den Kopf geschüttelt. Sed cum nus- quam accusativo ἕν vim adverbii nostri "einmal" suhieolam esse invenerim, ab hac ratione recedere non dubito. Iam igitur

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 103

vocem ἕνη consideremus. Quam Bergkius et Meinekius ἕνῃ scripserunt auctore G. Hermanno ad Vigerum p. 837, qui verba ἤδη πεπρέςβευκας ci πολιὸς ὧν évn; sic Latine reddit: "Iamne- legati munere functus tu, qui perendie canus eris?", cum adderet: ""Evn legendum in hoc loco, i. e. perendie. Nam, ut hoe obiter moneam, Évoc est novissimus, idque de die sic solet dici, ut crastinus intelligatur, perendie futurus novissi- mus". Secundum αὐ. Hermannum igitur illud ἕνῃ Germanice "hüchstens, bald" vertendum esset ut Latinum "propediem" Terentio (Hautontim. 160, 868, Ad. 888) aliisque scriptoribus usurpatum. Fritzschio contra in comment. ad Ra. 48 p. 21 illud ἕνῃ graviter negandi vim habuisse videtur, ut vernaculum "über- morgen". Neque vero stare possunt Hermanni vel Fritzschii sententiae ; namque notioni vocabuli évoc repugnant. Quod cum nihil aliud significet nisi Latinum "senex" (cf. Meisterhans p. 86), facere non possum, quin ad unam ex multis criticorum coniecturis refugiam. Probabilissima certe est Leeuwenii illa ὧν πάλαι, quippe quae sensui aptissima sit. Palaeographice autem facillima est Blaydesii mutatio ὧν ἀνὴρ in Add. et Corr. p.465 sic defensa: "Exciderat, opinor, in margine detrita ultima litera vocis ἀνὴρ, ita ut tantum ἀνη superesset, unde orta corruptela".

In v. 843 οὐδ᾽ évaropóp£erai Πρέπις τὴν εὐρυπριωχκτίαν cot 3 habet ἐναπομόρξεται, quod schol. legisse videtur, qui inter- pretatur ἐναποψήςεται, ἐναπομάξει; R cett. codd. ἐξομόρξεται praebent. Dubitari nequit, quin cum Pors. Ribb. Elmsl. Mein. ἐναπομόρξεται retinendum sit contra ἐξομόρξεται Blaydesio, Dindorfio, aliis probatum. Cuius verbi praepositione éE versus obscenitate privatur; compositum vero ἐναπομόρξεται est enim irrumare optime huic loco convenit. Quae cum ita se habeant, genitivum cou in fine vss. a librariis RA male pro cot transcriptum (cf. de coi et cou commutatis ad Ra. 890 p. 14) repudiandum esse per se patet. S igitur solus genuina comici verba ἐναπομόρξεται ---- ςοἱ integra servavit.

In v. 850 scriptura S est οὐδ᾽ ὥςπερ πονηρός, cum in R ceterisque codicibus οὐδ᾽ περιπόνηρος inveniatur. Particula οὐδ᾽ ab editoribus deleta metrum concinnum, perspicuus sensus

104 Victor Coulon,

fit Comieus enim Cratinum περιπόνηρον significare voluit, ut adnotatione schol. παρ᾽ ὑπονοίαν δὲ ἔφη τὸ Ἀρτέμων ᾿ οὐ γὰρ τοῦτον, ἀλλὰ τὸν Κρατῖνον βούλεται δηλῶςαι docemur. Manavit certe illud οὐδὲ ex initio v. 848 οὐδ᾽ ἐντυχών. Lectio autem οὐδ᾽ ὥςπερ πονηρὸς aut Suidae ipsi crimini danda est, quem saepissime verba immutantem deprehendimus, aut librariis pro περι falso ὥςπερ transcribentibus. Atque ad verba περιπόνηρος ᾿Αρτέμων illustranda Blaydesius, cuius cf. adnot. ad h. v. praeter alia Hesychii glossam Περιπόνηρος Aptéuuv et Athen. XII 533 e protulit.

In fine v. 916 R ceterique codd. θρυαλλίδας exhibent, S θρυαλλίδα et in textu et in schol, cum schol. R in adnot θρυαλλίδας praebeat. Alii critici singularem θρυαλλίδα, alii pluralem θρυαλλίδας amplexi sunt. In extremo v. 917 BOT διὰ 0puaMíbac tradunt, AC θρυαλλίδας (om. διά). In R totus versus propter homoeoteleuton deest. Editores in v. 917 numerum singularem restituerunt, quod in v. 918 statim sequitur αὕτη γὰρ κτλ. Quapropter praestare mihi videtur etiam in v. 916 cum Dind. Elmsl. Mein. aliis Suida auctore 0pvaM ba scribere.

In v. 971 εἶδες d) πᾶςα πόλι τὸν φρόνιμον ἄνδρα τὸν ὑπέρεοφον verba εἶδες d) bis leguntur in omnibus codicibus, semel in S et lemmate schol. Ut dici possit, utra scriptura sincera sit, v. 988 adhibendus est, qui nostro versui respondet. Initio v. 988 ἐπτέρωταί τ᾽ ἐπὶ τὸ δεῖπνον ἅμα καὶ μεγάλα δὴ φρονεῖ in R sec. Herw. ἐπτέρωταί τ᾽, in Γ ταὶ δ᾽, in A τῶ 0, in BCA τάδ᾽, in lemmate schol. δ᾽, sed ἐπτέρωται in adnot. schol. R traditum est. Priusquam notum erat in R ἐπτέρωταί τ᾽ inveniri, editores aut lacunam statuerunt aut e coniecturis locum suppleverunt, velut Meineckius in Vind. Ar. p. 18 oi- Toci δ᾽ émrónra. Iam cum pronomen Οὗτος delendum esse constet, quin in v. 971 lectio S et schol. εἶδες contra codd. εἶδες εἶδες d) vera sit, dubitari non potest.

In fine huius paragraphi pauca dicamus de locis dialectum Megarensem prae se ferentibus, quos p. 86sqq. allatos vides. Omnes fere voces dialecti Megarensis in Atticam linguam versae apud Suidam nobis occurrunt. Quas mutationes cum Buengero (p. 61) non ipsi Suidae tribuendas esse censeo

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

105

verum grammatico cuidam, qui in codice illo, ex quo lexico- graphus versus suos excerpsit, inusitatis formis Megarensibus

vulgatas Atticas superscripsit.

8 14.

Restat, ut de Thesmophoriazusis agamus. Quam fa- bulam propterea ad finem quaestionis nostrae de Aristophanis apud Suidam reliquiis reservavimus, quod cum uno R lexi- cographi lectiones comparari possunt (cf. p. 7). Iam sequitur

index locorum:

vss. S

42 μελοποιῶν

53 ἁψῖδας r. s. v. δρύοχοι. --- áyibac levi mendo cum schol Ach. 78 s. v. Àat- καςτής.

54 τορεύει (τωρ- SAT s. v. δρύοχοι. τορνεύει (ro- pen SA. Topeín SCVE Med.) S. V. λαικαςτής.

14 χρή ce

100 μυρμήκων (-ouc SBE)4

106 ἔχει r. Cf. Bueng. p. 44.

130 πότνιαι

139 ἀξύμφορον r. Cf. Bueng. p. 45.

140 τίς T

142 ποῦ τὸ πέος T s. v. Aaku- γικαί. ποῦ δὲ τὸ πέος T 8. Υ. πέος

R μελωποιῶν tT ἀςπίδας T

Topveuet τ. Cf. Bueng. p. 43.

χρῆν cc τ. Cf. Bueng. p. 43. μύρμηκος ἔχεις πότνια TT οὐ ξύμφορον (Idem S VO)

τίς bai. Frequentissime δαὶ et δὲ confunduntur, e. g. in Αν. 832, Ra. 135, Vp. 1212 5€ V pro δαί, Eq. 28 et 171 δὲ M pro δαί, Ra. 558 δε R pro δαί, Ec. 978 δὲ Bf pro boi, Ach. 803 δὲ P Ald. pro δαί.

kai ποῦ «πέος (πέος recte Augustanus)

Victor Coulon,

S μὲν om.T οἵπερ ἐχύμιταν r. Cf. Bueng. p. 45. διεκίνουν

οἷός τε

ἂν μαινοίμεθ᾽ ἂν r. CK. Bueng. p. 46.

ἀτταταὶ drraroi, editores «ταῖ.

γεγένημαι

τὸν τράμιν 17

ἥδιον μὲν οὖν

ἔγκυκλον τ. Cf. Bueng. Ρ. 40.

Θεςεμοφόρῳ Tt

εὐφημία écru, ex quo

εὐφημία "cru. Brunckius. λέγους᾽

ὥςθ᾽

*npóTepov

ἔμβραχυ τ. Cf. Cob. Var. Lect. p. 207 sqq. μοιχοτρόπους r.

ávbpepacrpíacr.Cf. Bueng. p. 41.

οἰνοπίπας. Cf. Bueng. p. 41.

ἀνδράειν ἐδίδαξε ἰδέας

R

μὲν οἱ περὶ T ἐχύμηςαν

διεκίνων (Mein. Vels. τε κἀχλί- buv; cf. Bueng. p. 46.) οἷόν τε T μαινοίμεθ᾽ ἂν

ἄττα ἀτταται (sic)

γεγέννημαι T τὴν τράμιν

ἡδὶ μὲν οὖν r. Cf. Bueng. p. 46. ἐγκύκλιον t

Oecuopopíu, cum Meinekio Oecuogopeíu scribendum. Cf.

. Bueng. p. 47.

εὐφημί᾽ écru, sed εὐφημία 'crw r.in Áv. 959. λέγοναιν T ὡς | e' (in v. 370) tt πρῶτον ἐνβραχὺ

puxotpórnouc.Solitum mendum. Cf. Blayd. ad h. v. ἀνδρεαςτρίας (idem S^C)

oivortótibac praeferendum esse in posterioris libri extremo capite IV exponam. ἀνδράςι T ἐδίδαξεν T εἰδέας tT

Quaesitones criticae in Aristophanis fabulas.

vs8. 8

438 ποικίλως tT

μον᾽ xvuev τ. Cf. Bueng. p. 48.

193 μάλιςθ᾽ ὅταν T Cf.

193 ληκώμεθα r. Bueng.

494 ὅλην pl. p.48,49.

514 ἔκμαγμα cóv SBEC ἔκμαςον 8^

ἐκμάςςοντα SV 532 πλὴν ἄλλαι

| t

560 ἑτέρα τὸν ἄνδρα τῷ πελέκει r. Cf. Bueng. p. 49.

916 ὑμᾶς {7

616 χθὲς γὰρ SAVE Med. ἐχθὲς γὰρ SB γὰρ ἐχθὲς SC

631 τί δὲ μετὰ τοῦτο

647 extat apud Suidam

710 ἥκεις γ᾽ τ. Cf. Reisig. Coni. p. 397.

130 cU τὸ

1397 καλὸν T

81 δὲ t Cf. idem mendum S in Ls. 91 p. 89.

141 6cov

169 οἶδα δ᾽ {

*- 2 f. (69 πρότερον T c 112 γ᾽ ἔκειντό μοι Dui. 113 εἰ ταδὶ uq

834 Στηνίοιςει $68 ζῆ τῶν (ζητῶν SPE, ζῇ τῶν S4)

107

R ποικίλους μ᾽ οὔκνυεν

ὅταν μάλιςθ᾽ κινώμεθα R corr. ἕωθεν αὐτέκμαγμα

πλὴν ἄρ᾽ εἰ τ. Cf. Bueng. p. 49. τὸν ἄνδρα τῷ πελέκει γυνὴ

ὑμῶν | γὰρ ἐχθὲς. Recte Bueng. p. 50 e variis lectionibus S γάρ ᾿ χθὲς γὰρ restituisse videtur. τι με τοῦτο T schol. manu adscriptus est ἥκεις τ᾽

τόδε τὸ T ἀγαθὸν δ᾽ αὖ

καὶ ὅςον i. e. χώςον (Bent- leius) οἶδ᾽ πόρον γένοιτ᾽ ἄν μοι εἶτα διὰ T ἀντὶ τῶν πλατῶν

τηνίοιςι 77 ζῶ τῶν τ. Cf. Bueag. p. 53.

108

v8S. S 910 ἐγὼ δὲ Μενέλεων ὅςον ἐκ τῶν ἰφύων

926 ἣν 935 ταύτην 1t 948 θεῶν S^, 0e" (i. e. θεαῖο)

Victor Coulon,

R

ἐγὼ δὲ Μενέλαον Ó6ca v ἐκ τῶν ἀφύων. Fritzschii emen- dationem ἐγὼ δὲ Μενελάψ c, ὅςα γ᾽ ἐκ τῶν ἰφύων ab ipso cri- tico in adnot. ad h.v. bene defen- sam cum Velseno amplector.

ἤνπερ

αὐτὸν θεαῖν; Cobetus in Var. Lect.

SC, θεαινῶν SBEV 1214 διέβαλέ μ᾽ γραῦς r. arti- culo fj cum Engero in mutato. 1217 ἔφερεν (— 'pepev)

p. 69 θεοῖν edd. probb. διέβαλλε μ᾽ γραῦς

fipepev Hr

Uno loco et a Buengero et ab editoribus dissentio. Ín v. 380 enim legitur: Περίθου vuv τόνδε πρῶτον (R, πρότερον δ) πρὶν λέγειν. Blaydesius solus dubitanter adnotavit: “πρότερον Suidas in περίθου. Recte?" Equidem inspexi omnes locos, quibus πρότερον πρὶν et πρῶτον --- πρὶν apud nostrum invenitur, quos iam affero:

Ec. 649 οὗτος μὲν πρότερον (omn. eodd., nisi quod τὸ πρότερον in [ legitur) γέγονεν πρὶν τὸ ψήφιςμα γενέεθαι (positive cum infinitivo), Eq. 761 πρὶν ἐκεῖνον mpocxeicOaí cot πρότερον (SR recte, πρότερος ceteri) c. μετεωρίζου (posit. c. inf), Ra. 673 ἐβουλόμην δ᾽ ἂν πρότερον (omn. codd.) γοῆςαι, πρὶν λαβεῖν (posit. c. inf);

Ec. 588 μή vuv πρότερον (omn. codd.) óroxpoücy, πρὶν ἐπίεταςθαι (negative c. inf) Ec. 620 οὐκ ἐπιλείψει τὸ πέος npó- τερον (omn. codd.) πρὶν ἀφικέεθαι (negat. c. inf);

Av. 700 πρότερον (omn. codd.) δ᾽ οὐκ ἦν πρὶν Ἔρως ξυνέμιξεν ἅπαντα (negat. c. ind.).

Altera coniunctio exhibetur in Ach. 383—384 νῦν οὖν ue πρῶτον (omn. codd.) πρὶν λέγειν éácare évckeuácacOai μ᾽ (posit. c. inf), Eq. 542 épémv χρῆναι πρῶτον (RV metro in- vito, πρῶτα SM Ald) γενέεθαι πρὶν πηδαλίοις ἐπιχειρεῖν, κάτ᾽ ἐντεῦθεν κτλ. (posit. c. inf);

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 100

Ec. 1017 μὴ cmobeiv αὐτὴν πρὶν ἂν τὴν γραῦν προκρούςῃ πρῶτον (omn. codd.; sed initio v. 1018 pro ταύτην, quod Vel- senus scripsit, omn. codd. πρότερον praebent) (negat. c. coni.).

Quibus ex tribus locis Ách. vss. 383, 384 suspecti sunt. In Eq. 542 vero illud πρῶτα oppositum est voci κᾷτ᾽ initio v. 543. Cf. similes locos Eq. 155 κατάθου πρῶτα ἔπειτα, Av. 550 πρῶτα bibácku κἄπειτα, Ec. 597 τὴν γῆν πρώτιςτα ποιήσω κοινὴν «eir, ubi particula μὲν deest, quae post πρῶ- rov(-ra) addi solet. In Ec. 1017 denique Herwerdenus in Anal. erit. p. 54 pro πρῶτον vocabulum πρότερον ex initio v. 1018 πρότερον προκρούειν, ἀλλ᾽ ἐπιθυμῇ τῆς νέας, quem pro adul- terino habet, iure, opinor, reposuit. Atque perstitit vir doc- tissimus in sententia sua nuperrime in Vind. Ar. p. 121. TTpiv autem particula respondens adverbio πρότερον apud Hero- dotum primum, quod quidem sciam, comparet. Cuius in libro 182 legitur μὴ πρότερον θρέψειν xóunv πρὶν Θυρέας ávacicuv- ται. Videsis etiam alia exempla in Scehweighüuseri lexico Herodoteo s. v. πρότερον. Ad Atticos autem ab Herodoto translata est haec coniunctio. Velut invenimus in Platori. Soph. 261a τοῦτο πρότερον ἀναγκαῖον διαμάχεςθαι πρὶν ἐπ᾽ αὐτὸν ἐκεῖνον dgikéc0ai; Phaed. 104 c πρότερον ----- πείςεςθαι πρὶν ὑπομεῖναι, Phaedr. 277 b, c; Resp. III 402 b, VI 487e; Euthyd. 295 c; Ion. 534 b; Soph. Phil. 197 τοῦ μὴ πρότερον τεῖναι τὰ θεῶν ἀμάχητα βέλη, πρὶν ὅδ᾽ ἐξήκοι χρόνος; Thucyd. II 65, 3 οὐ μέντοι πρότερόν γε οἱ ξύμπαντες ἐπαύ- cavto πρὶν ἐζημίωςαν ; V 10, 9; VIII 45, 1; Xenoph. Cyr. V 9, 9 dro6vrickouci πρότερον, πρὶν δῆλοι γίγνεςθαι οἷοι ἧςαν ; Lvs. III 7 οὐ πρότερον ἠθέληςεν ἀπελθεῖν, πρὶν --- ἐξήλαςαν βίᾳ; XVI 4; XXII 4; XXX 3; Dem. XVII 20 εκευωρού- μενοι περὶ αὐτὰ oU πρότερον dgeicav, πρὶν ὑμεῖς éyngicac8e, XXII 15, multis aliis locis. Quae cum ita sint, haud scio an nostro loco Suidae πρότερον exhibenti fides habenda sit, praesertim cuius magnam esse auctoritatem in Th. fabula ap- pareat. Saepe autem πρότερον et πρῶτον etiam in codicibus Aristophanis inter se commutari Av. 75 πρότερον R, πρῶτον V, Nb. 507 πρότερον RMA, πρῶτον V, Pc. 1074 πρότερον RV, πρῶτον Ald. Vp. 55 πρῶτον RV, πρότερον CP docemur.

110 Victor Coulon,

Caput V. 8 15.

Quoniam de singularum fabularum apud Suidam reliquiis uberius disputavimus, in fine prioris huius libri quid sentis mus de excerptis lexicographi complectamur.

Priusquam autem accuratius inquiratur, quae ratio Suidae intercedat cum codicibus nostris, disseratur necesse est de Suidae propriis vitiis. Quorum plurima ipsi lexicographo crimini vertenda sunt; namque summa libidine atque licentia eum usum esse in versibus Aristophaneis excerpendis et Buengerus com- pertum habuit et ipsi quoque initio 8 10 aliisque locis occa- sione oblata ostendimus. Ac multi etiam inveniuntur loci, ubi eorruptelae librariorum neglegentiae debentur. qui codices nostros lexici a Suida conditi exaraverunt. Horum igitur vitio- rum nihil interest ad investigandam atque illustrandam Suidae eodicumque Aristophaneorum rationem. Neque vero omnibus locis certo diiudicari potest id quod Buengerus quoque (p. 34, 36, alibi) expertus est —, utrum ad ipsum Suidam vel eius librarios an ad codicem illum a lexicographo adhibitum vitia referenda sint. Glossemata sane et verborum omissiones vel transpositiones ipsi Suidae inculcanda esse existimo; est enim ista compilatoris consuetudo atque indoles.

Iam si numeros eorum versuum in $ 10 prolatorum in- dicamus, in quibus Suidae quae inveniuntur vitia aut ipsius aut librariorum inceuriae adnumeranda nobis videntur, illud monemus in hoc locorum indice etiam eos versus enotari, qui nisi probabilitate quadam non commendantur:

Eq. vss. 4, 9, 48, 49, 56, 57, 104, 192, 257, 258, 259, 312, 319, 382, 391, 400, 502, 511, 521, 522, 538, 542, 546, 510, 602, 796, 835, 844, 1130, 1271, 1312.

Quaestiones oriticae in Aristophanis fabulas. 111

Ra. vss. 79, 153, 263, 320 bis, 429, 618, 619, 680, 684, 800, 807, 943, 1073, 1089, 1247, 1332.

Nb. vss. 126, 157, 215, 465, 550, 703, 813 bis, 832, 869, 973, 1147, 1215, 1216, 1276.

Pl. vss. 144, 150, 675, 1085, 1086, 1167.

Av. vss. 109, 149, 190, 191, 265, 275, 315, 521, 655, 117, 119 bis, 732, 750, 829, 1111, 1113, 1115, 1127, 1239, 1432, 1473, 14771, 1519, 15063.

Vp. vss. 349, 454, 455, 504, 713, 1035, 1066, 1264, 12710, 1274, 1301, 1304.

Po. vss. 62, 119, 121 bis, 162, 172, 182, 243, 271, 218, 562, 631, 640, 734 bis, 874, 810.

Ach. vss. 23, 64, 112, 115, 120, 121, 138, 140, 144 bis, 258, 273, 343, 391, 454 bis, 510 bis, 532, 671, 684, 842, 850, 1032, 1082, 1112, 1156, 1160, 1226.

Ec. vss. 61, 129, 161, 276, 287, 417, 648, 686, 732, 133, 7137, 1087.

Ls. vss. 13, 91, 105, 116, 139, 229, 353, 454, 615, 616, 688, 796, 839, 840, 896, 1003, 1082, 1092, 1124.

Enotatis igitur locis, quorum ratio non habenda est in com- parandis libris Aristophaneis cum eo codice deperdito, quem lexicographus in usum vocavit, ad singulas fabulas aggrediamur.

Àc primum quidem consideremus quinque illas (Eq. Ra. Nb. Pl. Av.), quae etiam Parisino Α et Ambrosiano M ad- servantur. Átque codicem M. a Suidae scripturis in Equitibus proxime abesse Buengerus p. 37 asseveravit. Cuius sententia eommoti sumus, ut praeter RV Ambrosianum M adhiberomus. Parisinum À vero propterea quaestione nostra implicavimus, quod Buengerus p. 16 haec monuit: "Neque cum Α neque cum tota hac familia (scil. codd. A l'OA) Suidae codicem necessi- tudine quadam coniunctum fuisse inde apparet, quod et À codi- cis propria vitia et totius familiae menda apud Suidam desunt".

Ut autem statuamus, quae ratio lectionibus S cum RV intercedere videatur, iam sequitur index locorum, quibus ab alterutro codice discrepat:

SV contra R locis: 33 in Eq. 34 in Ra, 27 in Nb. 28 in PL, 18 in Av.

112 Victor Coulon,

SR contra V locis: 28 in Eq, 38 in Ra, 23 in Nb, 22 in Pl, 13 in Av.

Exordiamur ab Equitibus. Qua in fabula S 334 versus ex codice Aristophaneo depromptos proferens vitia R et pravas seripturas gravioris momenti vitavit 9 locis (in vss. 8, 32, 210, 212, 216, 301, 414, 532, 1129) exceptis vss. 161 bis, 792, 856, 1369. Atque etiam levia peccata R desunt apud S locis 14 (in vss. 62, 143, 314, 394, 401, 531, 630, 634, 964, 1141, 1266, 1276, 1311, 1368), inveniuntur 7 locis (in vss. 104, 356, 580 bis, 680, 156, 928). Contra graviora vitia V pravaeque lectiones a S vitantur 11 locis (in vss. 61, 211, 357, 408, 821, 846, 849, 1187, 1256, 1363, 1368) exhibentur locis 4 (in vss. 31, 56, 79, 783). Leviora peccata V absunt a 5 locis (in vss. 182, 196, 761, 1144, 1211) praebentur 6 locis (in vss. 7, 75, 292, 354, 697, 1138). Qua ex comparatione apertum est Suidam in Equitibus neque cum R neque cum V arta cohaerere necessitudine, praesertim cum lexicographum etiam 16 locis cum uno alterove cett. codd. contra RV facere in $8 8 viderimus. In quibus 5 versus sunt (289, 406, 517, 535, 542), ubi S cum M veram scrip- turam servavit. Accedunt 47 Suidae propriae lectiones in δ᾽ 10 enotatae. Ex quibus quamquam 31 ipsius lexicographi vel eius librariorum incuriae attribuendae nobis videntur (cf. p. 110), tamen reliquas 16 discrepantias iam in Suidae codice deperdito fuisse verisimile est. Quos inter 16 locos 3 inveniun- tur (in vss. 254, 278, 635), quibus S solus verum exhibet.

Pergamus ad Ranas, quarum 339 versus ex codice Ar stophaneo excerptos S profert. Locis 6 vitia R aut malu lectiones gravioris momenti S non praebet (in vss. 138, 304. 308, 621, 987, 1180), cum aliis 6 locis ea amplectatur (in vss. 406, 538, 712, 901, 935, 1448). Atque leviora peccata R absunt S 17 locis (in vss. 303, 366, 498, 537, 539, 611, 804, 822, 847, 890, 944, 961, 964, 970, 989, 1058, 112!) exhibentur locis 6 (in vss. 217, 618, 843, 967, 995, 1505) Omnia contra V vitia pravasque scripturas gravioris momenti S vitavit 12 locis (in vss. 137, 263, 281, 562, 580, 585, 684, 1056, 1387, 1428, 1450, 1466). Leviora peccata V apud

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 113

desunt 14 locis (in vss. 134, 189, 230, 249, 289, 3506, 494, 520, 644, 833, 943, 966, 1201, 1514), inveniuntur locis 11 (in vss. 209, 474, 536, 562, 730, 847, 965, 1084, 1315, 1437, 1477) His adiungendi sunt ilii 15 loci in $8 8 allati, ubi S cum uno alterove cett. codd. et R et a V discrepat. In quibus 6 sunt (in vss. 18, 505, 537, 1068, 1372, 1132), ubi cum M accedente À in vss. 18, 505, 537, 1372, 1432, unus (536) | ubi cum A verum praebet. Addendum est, quod in 28 illis discrepantiis in 8 10 enumeratis 11 lexicographi pro- priae scripturae reperiuntur, quae codici illi a Suida adhibito adscribendae videntur. Ex quibus 5 habemus (in vss. 33, 134, 146, 149, 1000), ubi S soli genuinam debemus lectionem. Quae cum ita se habeant, dubium non est, quin in hac quoque fabula scripturae S neque ad R neque ad V referendae sint.

Transeo nunc ad Nubium fabulam. In qua 323 versus ex codice Aristophaneo in schedas suas recipiens S praeter v. 399 neque corruptelas neque pravas lectiones EK gravioris momenti (in vss. 267, 589, 595, 624, 730, 995, 1172, 1203) neque leviora R vitia excepto v. 362 (in vss. 71, 335, 416, 100, 832, 1171, 1474) amplexus est. Atque etiam graviora peccata V pravasque scripturas S vitavit locis 14 (in vss. 294, 365, 400, 559, 649, 845, 984, 996, 1005, 1006, 1173, 1286, 1395, 1474), habet 4 locis (in vss. 371, 432, 512, 995). Vitiosae V lectiones minoris momenti absunt a $S locis 6 (in vss. 133, 151, 333, 1155, 1217, 1235), praebentur 9 locis (in vss. 3, 218, 286, 358, 409, 511, 645, 771, 965). Neque paucis locis (28), quos in 8 allatos vides, S cum uno alterove cett. codd. contra RV facientem deprehendimus. In quibus 15 loci in- veniuntur (in vss. 131, 335, 800, 845, 960, 969, 976, 1001, 1006, 1110, 1235, 1256, 12771, 1376, 1473), ubi S cum MA et 3 (in vss. 861, 1047, 1228), ubi S cum nonnullis dett. codd. in v. 1228 accedente Α veras probabilesve scripturas retinuit. Accedunt 26 Suidae propriae lectiones. A quibus cum 15 segregandae sint, quippe quae ipsi lexicographo vel eius li- brariis crimini vertendae sint (cf. p. 111), tamen 11 restant, quae ad Suidae codicem deperditum referendae nobis videntur. Atque verum S solus tuetur locis 3 (in vss. 372, 460, 1218).

XIII, 1. 8

114 Victor Coulon,

His igitur de causis in Nubibus idem de ratione S cum RV quod in Equitibus et Ranis statuendum nobis est. Neque aliter de Pluti et Avium apud Suidam reliquiis iudicandum esse statim videbimus.

In Pluti fabula enim 216 versus ex codice Aristophaneo sumptos proferens S vitia R pravasque scripturas gravioris momenti non habet 11 locis (in vss. 268, 387, 566, 596, 169, 958, 989, 1049, 1052, 1085, 1110), amplexus est locis 2 (in vss. 152, 271). Leviora peccata R praeter vss. 307, 581 apud S frustra quaeras (in vss. 17, 185, 480, 529, 586, 681, 1010, 1020, 1056, 1146). Atque etiam omnes graviores corruptelae V et pravae lectiones praeter vss. 242, 768, 999, 1005 desunt apud S (in vss. 144, 145, 184, 278, 328, 381, 549, 556, 581. 807, 904, 1086, 1087). Neque leviora peccata V (in vss. 338, 556, 818, 885, 1136) exceptis tribus locis (in vss. 185, 314, 1037) S exhibet. Ab utroque autem codice S cum uno al- terove cett. codd. differre locis 15 in 88 vidimus. Inter quos 6 nobis occurrunt (in vss. 172, 255, 301, 401, 635, 673), ubi S cum M verum praebet adiuvante A in vss. 172, 255, 301. 401. His addendae sunt 11 lexicographi propriae lectiones in $ 10 prolatae. Neque desunt loci, quibus S solus genuinam scripturam servavit (in vss. 77, 528, 550, 801).

In Avium denique fabula, euius versus 359 lexicographus e codice Aristophaneo descripsit, graviora omnia peccata R et vitiosae lectiones praeter vss. 658, 1272— 73 a S absunt (in vss. 40, 377, 463, 806, 943, 982, 1589) itemque leviora menda R (in vss. 43, 370, 694, 861, 941, 1074, 1131, 1378. 1443) exceptis vss. 701, 772, 807. Atque etiam corruptelas et malas lectiones V gravioris momenti frustra apud S quaesiveris (in vss. 68, 692, 169, 959). Leviora peccata V lexicographus vitavit 4 locis (in vss. 497, 523, 659, 1563), non fugit locis 3 (in vss. 659, 1519). Accedit, quod 10 locis in 8 8 enotatis S cum uno alterove cett. cod. et a et a V discrepantem deprehendimus. Inter quos non desunt versus, in quibus 3 veram scripturam tuetur (in v. 714 cum A, 775 cum M Ald, 196 cum A Ald., 1079 cum MA) Atque ex 38 Suidae proe priis lectionibus in 10 allatis 13 iam in codice illo a lexico

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 115

grapho in usum vocato traditas fuisse existimamus; quorum tredecim loci 4 sunt (in vss. 134, 796, 1096, 1620), ubi S soli verum debemus. Uno denique loco (336) idem S ansam genuinae comici scripturae recuperandae dedit.

S 16.

Quoniam igitur Suidae lectiones neque cum R neque cum V arta quadam necessitudine cohaerere explanavimus, nunc quaestio existit, cuius codicis vel cuius codicum generis Sui- das consimilis reperiatur. Atque ut praedicamus, quid de hac re sentiamus, illud persuasum nobis est in omnibus quinque fabulis lexicographi seripturas ad Ambrosianum M. et Parisi- num Α maxime aspirare. Quae nostra sententia quo facilius atque planius perspici possit, hosce praeponimus indices:

I. Ex Eq. 33 locis, ubi SV a R differunt, M 29, A 28 locis cum SV facit. , Ra&.34 , ,, SVaR » M31, A29 , , SV , » ΝΡ. , , SVahR » M17, A17. , , SV , » P1.28 , ., SVaR » M21, A23. , , SV , » Av.18 , , SVaR » M17,A14 , , SV , II. Ex Eq. 28 locis, ubi SR a V differunt, M 19, Α 8 locis cum SR facit. n Ra. 38 n n SR aV » M 28, A 25 » » SR "n ,. Nb.28 , , SRaV » M21, A90 » SB , , PL22 , , SRaV » M19, A18 , » SR , Σ Av. 18 » » SR a V » M 8, A 6 » » SR » III. Ex Eq.16 locis, ubi S, alii codd. a RV differunt, M 14, A DBlocis cum S facit. ;HRa15 , ,S,, , aRV , M11,A11 , , S, » Nb.28 » » S, » » RV » M 24, A20 » »n S » ;PL15 , ,S$,, , aRV , M145A9 , , S, E Av.10 » » S, n » a RV » M 5,A 4 » » S 3)

Qua ex comparatione forsitan quispiam Schneei in libello academico "De Aristophanis codicibus capita duo", p. 9 sqq. rationem secutus coniciat e Βὶ et V codices MA contaminatos esse. At ne in hanc coniecturam incidamus, vel eo prohibe- mur, quod scripturae MA Suidae auctoritate probantur, quam haud spernendam esse nemo facile infitias ibit; namque lexieo-

8*

116 Victor Coulon,

graphus procul dubio et librum R et V vetustate superat. Cum autem iam Buengerus p. 20 sqq. Schneei rationem refellerit, in occupatione huius amplius versari supersedemus.

Progredientibus igitur in enodanda necessitudine, quae inter Suidam et codices MA intercedat, cum de discrepantiis supra enumeratis, qualem prae se ferant speciem, in antece- denti paragrapho satis dictum nobis sit, proximum videtur esse, ut locis, quibus Α et M a parte S stant, eos oppona- mus, ubi Α et M adversus S faciunt. Qua in re sic agemus, ut primum eos proferamus versus, in quibus et A et M aS dissentiunt, deinde eos, ubi M a S, tum eos, ubi A a S dis- crepat; quo fit, ut versus quosdam iam in antecedentibus tabellis (88 3, 6, 8) enotatos non denuo afferre nequeamus. Quibus alii loci addantur litteris , cum RV*' praediti, ubi S et à R et a V contra MA adiuvatur.

vss. MA S Equitum:

506 περιδραμὼν παραδραμὼν 230 ἐξῃκαςμένος ἐξεικαςμένος 357 ἐκπιὼν ἐπιπιὼν 408 ἰὴ παιὼν (παιῶν 'À) dco ἰηπαιωνίςαι 543 κἄτ᾽ ἐντεῦθεν κἀντεῦθεν 680 ὑπερεπύππαζόν τέ με ὑπερεπυππάζοντό με 7101 προκεῖςεθαί coi προςικέςθαι cou 101 πρότερος πρότερον 101 ci om.

188 ce om.

846 τι τῶν τῶν

856 καθαρπάςαντες καταςπάςαντες Ranarum :

57 ἀτταταί ἀππαπαῖ cum RV 138 πῶς γε πῶς 189 οὔνεκα εἵνεκα 211 κραιπαλόκωμος κραιπαλαίκωμος 240 τὸ ναῦλον τὸν ναῦλον cum RV

290 ποτὲ τότε cum RV

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

vss. MA

293 τοίνυν γ᾽

406 κἀξεῦρες

519 αὐλητρίεςι superscripto ópyncrpía pr. m. in M

585 τύπτοις

620 ἐπί τε τὰς

684 κελαδεῖ

935 κἀλεκτρυόνα

942 μικροῖς

967 οὐ μοὶ M, oU μοὶ À

995 ἐλαῶν

1302 Μελίτου .

1428 πέφυκε

1448 χρηςαίμεθ᾽ icuc εωθείη- uev üv

1450 πράττοντες

117

S τοίνυν cum RV é£cüpec ὀρχηςτρίειν cum RV

C

τύπτῃ . ἔτι δ᾽ εἰς (ἐς RV) τὰς cum RV

κελαρύζει . κολοκτρυόνα λευκοῖς cum RV οὗμὸς ἐλαιῶν Μελήτου cum RV φανεῖται χρηςαίμεςθα εωθείημεν ἂν

πράξαντες

Nubium :

3 ἀπέραντον 218 βαρυαχέος 286 μαρμαρέαις ἐν αὐταῖς 311 αἰθρίας 416 μήτε ἀριςτᾶν 436 παράδος θαρρῶν 511 εἵνεκα 591 ὑψικεράταν 648 ἡμιεκτέονί(-ταῖον M) 703 eic 813 ἑτέρᾳ (ἕτερα M) 861 πειθόμενος 880 δὲ 965 κριμνώδη 996 εἰειέναι (idem SC Med. in textu et SE inter vss. 8. v. μήλῳ βληθῆναι.) 1041 ce pécov λαβὼν ἔχω Y 1156 τἀρχεῖα

,

ἀπέρατον βαρυηχέος μαρμαρέαιειν αὐγαῖς αἰθρίας οὔεης μήτ᾽ ἀριςτάν θαρρῶν παράδος cum RV ἕνεκα ὑψικέρατα cum RV ἡμιεκτέου ἐπ᾿ cum RV ἑτέρως πιθόμενος τε cum RV κρημνώδη εἰςάττειν

ς᾽ ἔχω μέεον λαβὼν τἀρχαῖα cum RV

118 V8S. MA

Victor Coulon,

S

Pluti:

45 Euvinc 145 χάριεν ἐν ἀνθρώποιει 152 ὡς 185 οὗτος 242 ὡς 453 ἀνακςτήςαιτο 526 cov 586 xorívu crepávu (-u -u À) 989 ἕνεκεν 989 μιςγητίας 1110 τούτῳ (-u A)

£uvieic cum BV χάριεν ἀνθριώποιει εἰς αὐτὸς εἰς ἂν «ςτήςαιτο cum BV Col κοτίνου crepávu ἕνεκα μιεητίας eum. RV τούτων cum RV

AÀvium: 210 xÓcov Aócov cum RV 345 κάπτεθ᾽ (-rec0' ΑἹ κάμπτεθ᾽. 523 ἀνδράποδα ἀνδράποδ᾽ cum RV 658 εαυτοῦ ςοῦ 692 ἸΠροδίκῳ παρ᾽ ἐμοῦ cum παρ᾽ ἐμοῦ TTpobíku S4V Met. S BCE

198 πιτυναῖα

941 νομάδεει (-δαιει À)

1110 αἰετὸν

1272—'3 κλεινότατ᾽, co- φώτατ, d γλαφυρύώ- τατε [ὦ τριςμακάρι᾽, κατακέλευςον

1381 λιτύφθογγος À λιζύμυθος M

πυτιναῖα cum RV νομάδεςει ἀετὸν cum RV τριςμάκαρ, KkAevórare, ςοφώτατε, | γλαφυρώτατε, κατακέλουςον

λιγύμοχθος

Quam sint paucae hae discrepantiae contra eos locos, ubi MA cum $8 concordant, ex hisce numeris facile perspicias:

MA cum Eq. 38 locis Ra. 55 , Nb. 53 , Pl 45 , Av.20 ,

MA contra S 12 locis 20 , No, Ho, 10 2

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

119

Neque gravioris momenti sunt lectiones, quibus MA a S differunt exceptis aliquot versibus, velnt in Eq. 56, 850, Ra. 684, 1428, 1448, 1450, Nb. 371, 436, 813, 1047, PI. 152, 212, Av. 1212 —13, 1381. Reliquas vero discrepantias omnes fere librariorum neglegentia ortas esse manifestum est.

Iam videamus, num forte M Parisino non accedente

gravioribus locis a S dissentiat ita, ut statui possit eum cum Suidae scripturis artiore vinculo coniunctum non esse. Qua- propter proferantur loci, ubi S adiutore Α adversus M facit:

vSS.

18

36

15 104 324 368 1023 481 521 634 693 156 162 184 3830 853 856 929 978

983 991 1150 1265 1285

M

S—4A

Equitum :

κομψευριπιδικῶς δράμα

οὗτος

ῥέγκει

βδύλη

CoU

περὶ πάντων παριςτορῶ τάςξεως

εκύταλοι

μορμῶν

ςαυτοῦ παράβαλε ἐπανέρου θαλαττοκομπεῖς τούτοις

αὐτὰς

τάγκυον ἀργαλεωτέρων, ortum ex

praecedentinpecButépu v.

xpucivuv

ἐθέλει καταμυλῶν καταπαυομένοις καςαυρίοις

κομψευριπικῶς cum. RV πράγμα cum RV αὐτὸς ῥέγχει βδύλλει (βδέλλει A) cum RV ce cum RV περὶ πάντ᾽ cum RV παραςτορῶ cum RV ctáceuc cum RV ckíraAot μορμὼ cum RV ςεαυτοῦ cum RV παραβαλοῦ ἐπαναίρου cum RV θαλαττοκοπεῖς cum RV τούτους cum RV ἂν τὰς cum RV Tá(nvov cum RV ἀργαλεωτάτων cum RV

xpnciuu cum RV ἐθέλειν cum RV καταμηλῶν cum RV καταπαυομένοιςει cum RV xacaupíoici (kaucap- À) cum RV

Victor Coulon,

vss. M S—4A

1370 μετεγραφήςεται μετεγγραφήςεται cum RV

1405 ἕδραν ἕδραν θ᾽ cum ΕΥ̓͂ Ranarum :

289 d γοῦν cum RV

290 μὲν μέν γε cum RV

290 δὲ δ᾽ cum RV

303 λέγει cum SY λέγειν cum RV

356 ἴδε εἶδεν

414 πλευμόνων πνευμόνων

536 αὐτὸν αὑτὸν

554 ἀνημιωβολιμαῖα cum SBE ἀνημιωβολιαῖα cum RV

111 weubolirpou ψευδονίτρου

804 οὖν γοῦν

833 ὅπερ ἅπερ

901 λέξειν λέξαι

956 ἐμβολὰς εἰεβολὰς (éc- À) cum RV

991 xóOnvto κάθηνται

1008 ταῦθα M oorr. ταῦτα cum RV

1084 ἀνεςτομώθη dveuecruón cum RV

1466 ve πλῆν πλήν τ᾽ (τ' om. A)

1505 τουτοιςεὶ τοῦτο (τουτὶ À) Nubium:

33 μέλε᾽ μέλ᾽ cum RV 121 τοῖς τοῖειν cum RV 133 βάλ᾽ βάλλ᾽ 267 καταβραχῶ καταβρεχθῶ 436 προςπόλοιει προπόλοιει cum RV 512 γένοιτο τἀνθρώπῳ γένοιτ᾽ ἀνθρώπῳ

655 818

ἀχρῆος M. corr. TUVVOUTOÍ

1238 πώποτ᾽

1254 καίτοι τ᾽

1356 ἐπαίχθη

ἀγρεῖος cum RV τυννουτονὶ cum RV TU τότ᾽ cum RV καὶ τοῦτ᾽ cum RV ἐπέχθη cum RV

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

vss. M Pluti:

328 "Apnv

529 οὔτ᾽ ἐν

566 δεῖ λαθεῖν αὐτὸν

512 κομίςῃς

596 κατὰ μῆνα προκςάγειν

662 κατεκλίναμεν 1043 λάβοι

Àvium: 299 491 649 ἐγώ τε 414 πέκειν 496 ἂν 839 ἀποδοὺς

κήρυλλος τὸν

121 S—A

Aen

οὔτε λαθεῖν αὐτὸν δεῖ koufcnc cum RV

κατὰ ufjv' ἀποπέμπειν

κατεκλίνομεν λάβῃ cum RV

κηρύλος (κιρ- A) cum RV

ἔγωγε πεκτεῖν (πέκτειν 8) αὖ ἀποδὺς cum RV

Quibus ex discrepantiis plurimas levia menda esse libra- riorum modo oculorum lapsu modo suo Marte peccantium

neminem fugit.

Denique eos enotamus locos, ubi S—M contra Parisinum

A conspirant: Equitum:

vss. Α προεβιάζεις εἶθ᾽ γέρων τὼ χεῖρ᾽ τὸν λεὼν ἰεχύςειν ςαφώς καλεῖ xnpufáce ςοφίζει ἄκρατα

μὴ om. πῖνε πῖνε

S—M προβιβάξεις δὲ γέρων τὼ μὲν χεῖρ᾽ τοὐλεὸν cum RV ἰεχύειν ςοφῶς αἰκάλλει κυρηβάςει cum RV cogízn ἄκρατον μὴ cum RV πῖνε miv'

122 Victor Coulon,

vss. Α S—M

420 κἀγὼ ἐν κἀγὼ

517 ἤδη om.

535 χρὴ xpfiv

5371 ἡμῶν ὑμῶν cum RV 538 ἔπεμπεν ἀπέπεμπεν cum RV 542 πρῶτον πρῶτα

580 φθονεῖθ᾽ φθονεῖςθ᾽

580 κομῶει κομῶειν

611 γενικώτατε γεανικώτατε cum RV 630 ψευδατραφύξυος ψευδατραφάξυος 635 βερέεχεθοί τε om. habent cum BV 673 ἑρπέτω éppétu)

192 τοῦτον ὁρῶν οἰκοῦντ᾽ ἐν ὁρῶν οἰκοῦντα τοῦτον ἐν

198 γυπρίοις 807 παρακόπτου 849 αὐτοῖς

804 καλὸν

024 ἱπτούμενος 928 ταδὶ

045 πολίταις 964 τῶν μυρρίνου 1121 γνώμαις 1128 πρὸς ταύτην 1188 τύχῃ

1144 καί μ᾽

1256 γένωμαί cot 1277 οὗτος

1285 xaucapíoia 1377 ἐμάνθανε

134 θρία

2360 γ᾽ ἔχω

245 πολυκαλύμνοις 200 δὲ

γυπαρίοις cum RV παρεκόπτου cum RV αὐτοῖςι τοῖς καυλὸν cum RV ἰπούμενος cum RV τάδε πολλοῖς cum RV τοῦ μυρρίνου cum RY κόμαις cum RV προςτάτην cum RV τύχοι κἄμ᾽ (κἄμ᾽ S) ἔεομαί cot αὐτὸς καςαυρίοιει (-οἷς M) cum RV ἀπέθανε cum RV

BRanarum: Opíu cum RV ἔχω πολυκολύμβοιει(-οις M) cum RV δ᾽ αὖ cum RV

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

vsS. Α

304 ἀρτίως, φυοά ut varia lec- tio commemoratur in M

369 μὲν et γε habet

413 ἑκατογκέφαλος

512 ἔχων om.

520 dc

536 v

531 μᾶλλον τοῖχον

537 γεγραμμένου

588 μεταςτρέφειν

021 πρὶν 822 λαειαύχαινα 954 ToUtoic

964 δὲ om.

966 εαρκαςμοπιτυοκάμπαι 1068 παρὰ

1084 ὑπογραμματέων 1200 coi

1280 μου πονῶ

1302 καρηκῶν

1814 μὰ τὸν δί᾽

1449 κεἰ

1449 ἐν om.

123

S—M αὖθις αὖ cum V et R, qui αὖ om. om. cum RV ἑκατοντακέφαλος habent cum RV ὅτι cum R et V, qui ὅτ᾽ praebet. om. cum RV . | τοῖχον μᾶλλον cum RV γεγραμμένην cum RV μεταςτρέφεςθ᾽ ἀεὶ cum V et B, qui -cOat om. ἀεὶ praebet. πλὴν λαειαύχενα cum RV τουτουςὶ cum R et V, qui τού- Touc exhibet. δὲ ςαρκαςμοπιτυοκάμπται περὶ ὑπὸ γραμματέων cou cum RV βουβωνιῶ cum RV Καρικῶν cum RV tóv cum RV εἰ cum RV ἐν cum RV

Nubium :

14 κατέχεεν

88 τοὺς cavroÜU τρόπους 130 εκινδάλμους

186 τῆς Λακωνικῆς

358 παλαιογενές

362 περιβάλλει

311 χρῆν 381 αὐτὴν ἐξαίφνης

κατέχεε τὸν ςεαυτοῦ τρόπον ςκινδαλάμους τοῖς Λακωνικοῖς eum RV παλαιγενές παραβάλλει (-n S) cum V οἱ R, qui -εἰς praebet. ἐχρῆν (Τ᾽ om. S) ἐξαίφνης αὐτὴν cum RV

399 πῶς

425 ἀτεχνῶς om. 442 baipev

448 κύρβης

145 ξυγόθριςον 967 βόαμα

995 verb. om.

1153 κἂν παρῆςαν

185 ἐπικαθέζηται 814 "pícruAAoc 407 écnv

550 oi

555 αὐτῶ

581 ὄντως om. 581 λημῶντες 635 λελάμπρυται 666 ὑπερηκόντικεν 673 ἀθάρας

168 εἰειοῦς᾽

(85 ἐνδεικνύμενοι 807 μὲν γὰρ 1136 τιν᾽ om.

30 ὑμεῖς 121 εὐάερον 165 πανταχοῦ

257 καινῶν τ᾽ ἔργων

212 φοινικοῦς 278 ἔπτατο

370 τιςαίμεςθ᾽ 811 τοῦδ᾽

448 νῦν μὲν 639 μέλλω νικᾶν

Victor Coulon,

S—M πῶς δῆτ᾽ habent cum RV δέρειν cum RV κύρβις cum RV Ζζυτώθριςον cum RV Bónua ἀναπλήςειν (-πλάττειν R) cum RV κἂν tapa cum RV

Pluti: ἐπικαθίζηται ὡς Ἀρίετυλος ἐςτι νῦν cum RV οἵπερ cum RV αὐτοῦ cum RV ὄντως λημῶντε λελάμπρυνται ὑπερηκόντιςεν ἀθάρης ἰοῦς᾽ cum RV ἐνδεικνύμενος eum RV uév cum RV τιν᾽ cum RV Avium: ἡμεῖς cum RV εὔερον cum RV πανταχῆ cum RV καινῶν ἔργων φοινικιοῦς cum. RV écénraro cum RV τιςαίμεθ᾽ τοῦθ᾽ cum RV vuv μενὶ (νῦν uevi MR) cum RV μελλονικιᾶν cum RV

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 125

vss. A S—M

659 dpíctcov ἀρίςτιςον

694 ἀπείροιει ἀπείροςι

101 δ᾽ δ᾽ ΟΠ].

106 ἐμήριςαν διεμήριςαν (διο- M) cum RV 142 ἱζομένη ἱζόμενος cum RV

155 ἐνθάδ᾽ ἐςτιν ἐςτιν ἐνθάδ᾽

167 γενέεθαι γενέεθω cum RV

198 Διιτρεφής Διιτρέφης

839 ópyacot ópracov cum RV

874 Κολωνὶς Κολαινὶς cum RV

919 κατὰ τὰ κατὰ

941 νομάδαιςι νομάδεςαι (-ca MR) cum RV 959 εὐφημί᾽ ἔετω εὐφημία 'cru

1073 ἡμῶν ὑμῶν cum RV 1324 dc οὐ cum RV 1467 οὐκ om οὐκ cum RV 1519 ὥςπερ ὡςπερεὶ (ὥςπερ ἐν S) cum RV 1562 ἦλθ᾽ ἀνῆλθ᾽ cum RV

1562 κάτω κάτωθεν cum RV 1589 ἔνεςτ᾽ ἔνεςτιν

1593 ἂν om ἂν cum RV

Quibus ex versibus comparatis apertum est Parisinum À cum multo pluribus tum multo gravioribus locis quam Ambrosianum M a S differre. In vss. Eq. 61, 79, 211, 517, 192, 849, 1256, Ra. 473, 621, 1068, Nb. 88, pi. 314, 581, Av. 155 ii loci gravioris momenti occurrerunt, quibus À com- probante R aut V aut utroque codice a S—M dissentit. lis vero omnibus locis, ubi S—M. et a R et a V adversus A ad- iuvantur, sunt enim plurimi, ut ipso locorum indice doce- mur A corruptelas pravasque lectiones praebet, in quibus graviores Eq. 152, 400, 538, 611, 635, 945, 964, 1121, 1128, 1377, Ra. 245, 290, 304, 369, 512, 520, 531, 538, 1280, 1374, 1449, Nb. 362, 387, 425, 995, 1153, PI. 407, 550, 768, 801, 1136, Av. 278, 639, 706, 742, 1324, 1467, 1519, 1562 bis, 1593.

126 Victor Coulon,

Haec quamquam ita se habent, tamen quominus cum Buen- gero (p. 16) Suidae codicem cum A nulla necessitudine coniunc- tum fuisse censeamus hoc obstat, quod librum Α permultis locis cum S adversus R aut V aut utrumque codicem conspirantem deprehendimus (cf. tabellas initio 16). Facere igitur non pos- sumus, quin ut Ambrosianum M sic etiam Parisinum A artius cum S cohaerere existimemus, quamvis infitias ire nequeamus librum M proprius quam Α ad Suidae reliquias accedere. Quae cum ita sint, haud scio an de Suidae codicumque MA inter se ratione haec statuenda sint: Ambrosianum M cum eo libro de- perdito, quo lexicographus in excerpendis fabulis Aristopbaneis usus est, ad unum eundemque archetypum referendum esse et Parisinum A ex codice aliquo originem duxisse, qui archetypo S—M fuerit consimilis. Suidas igitur cum M et A singularem codicum classem eamque haud contemnendae notae reprae- sentat. Neque enim quidquam tribuendum est ei, quod M et À imprimis multa menda pravasque lectiones exhibent, cum libros XIII et XIV saeculis exaratos vitis sceatere constet.

Ut autem archetypum singularis familiae S—MA genu- inum comici textum melius atque sincerius ea codicum classe, cui RV attribuendi sunt, effinxisse atque expressisse iudicemus eo commovemur, quod saepissime libros S—MA ut cum uno al- terove codicum RV ita solos nonnullis locis integram poetae scripturam servavisse tota dissertatione nostra comprobavimu:. Ex quo concludere licet libris S—MA optimam et antiquissi- mam originem vindicandam esse, fontem vero, unde R et V fluxerunt, et vetustate et bonitate inferiorem fuisse illo h- brorum S—MA. Illud quidem addere non alienum est Am- brosiani M et Parisini A quae sit praestantia, nisi Suidae reliquiis adhibitis recte existimari non posse.

Iam in fine quaestionis nostrae de Eq. Ra. Nb. Pl. Av. fabulis non possumus Velseni de Ambrosiano M iudicio non assentiri, quod Schneeius in libello suo supra commemorato "De Ar. codd. capita duo" frustra labefactare conatus est. Accipe ipsa verba Velseni in praef. Eq. p. VIII: "Is liber (scil M) diligentissime pictus gravissimi in constituendi:

poetae verbis est momenti, utpote qui genuinam Aristophanis .

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 124

manum saepe servaverit solus cum Ravennate, interdum quam- vis raro solus". Nemo iam igitur cum Schneeio faciet, qui p. 9 Ambrosiani M "prorsus inanem et caducam auctoritatem fidemque esse" putavit. Itaque is optimam Nb. Pl. Av. fabu- larum editionem criticam paravisse videbitur, qui ut Velsenus in Eq. et Ra. sic in Nb. Pl. Av. codicem M ad constituendum comici textum adhibuerit.

Aique etiam Parisinus Α non temere tamquam liber de- terior neglegendus est. Quem codicem ad eandem familiam atque S—M referendum esse supra vidimus. Ad confirmandam autem nostram de libro A sententiam non alienum est monere Schneeium in alio libello, qui inscribitur: "De Aristophanis manuscriptis quibus Ranae et Aves traduntur" (Hamburgi 1886), p. 7 Ranarum lectiones quasdam conspicuas enotasse, ex quibus colligendum ei videbatur "Parisini archetypum idem esse atque Ambrosiani". Iam locos a Schneeio enume- ratos, ubi AM adversus RV concordant, proferimus: "v. 53 ἐξαίφνης πρὸς ἐμαυτόν, v. 157 καὶ πολὺν χειρῶν κρότον transp., v. 1035 τεχε (sic!), v. 1418 πλούτων (pro ποιητήν }), v. 103, 124, 191, 193, 197, 222, 268, 286, 291, 296, 300, 304. 308, 329 ete." Quibus ex versibus delendus est v. 1418, ubi vir ille doctus Velseni apparatum criticum non recte inspexit; AM enim idem praebent quod RV, scilicet ποιητήν. Locis autem a Schneeio enotatis addere iuvat e Velseni supellectile critica vss. 359, 374, 375, 389, 409, 488, 519, 543, 565, 611, 620, 625, 627, 671, 748, 800, 829, 880, 892, 907, 939, 942, 946, 949, 1021, 1067, 1182, 1186, 1188, 1195, 1228, 1302, 1394, 1422, 1482. Quae cum ita sint, hoc persuasum nobis est, si quis omnibus ex partibus in codices RVMA accuratius et diligentius inquiret, eum operam haudquaquam inutilem in codicum nostrorum generibus recte diudicandis et aestimandis praestaturum esse.

δ 117.

Proximum est, ut videamus, num duae reliquae ex sep- tem ilis fabulis, quae et R et V adservantur, Vespas dico et Pacem, ita traditae sint, ut consensus inter S et RV de- prehendi possit.

138 Victor Coulon,

In Vespis, quarum versus 185 e codice Aristophaneo in Suidae lexicon recepti sunt, S 221** cum V adversus R, 12i cum R adversus V congruit. Atque graviora vitia R vitavit S locis 6 (in vss. 511, 673, 792, 1083, 1267, 1293) itemque omnia levia peccata et menda R (in vss. 135, 454, 506, 507, 609, 695, 712, 788, 1035, 1080, 1297, 1364). Uno solo loco S eandem pravam lectionem atque R amplexus est; in v. 1364 enim uterque semel-oüroc praebet, cum in cett. codd. recte οὗτος οὗτος inveniatur. Sed vix quicquam mo- menti tribuendum est huic loco, utpote cum scriptura SR e mero librariorum errore orta sit. Atque etiam corruptelae et vitiosae lectiones V gravioris momenti apud S desunt (in vss. 429, 900, 1069, 1307, 1374) exceptis duabus (in vss. 1066, 1374). Locis 6 (in vss. 454, 505, 510, 724, 1213, 1268) levia, quae librario debentur, menda V a S absunt, exhibentur 3 locis (in vss. 1366, 1458). Locis autem 6 in S 8 allatis lexico- graphus cum uno alterove dett. codd., imprimis cum Parisinis BC, et à R et a V differt. In quibus 5 habemus, ubi verum praebetur a S et BC in vss. 655, 668, 674. 741, 1474, quo- rum 741, 1474 gravioris momenti sunt. His adiungendi sunt 17 loci, ubi Suidae propriae scripturae inveniuntur. Atque verum lexicographus solus servavit in v. 504. Quae cum ita se habeant, etiam in Vespis S neque cum R neque cum V arta quadam cohaeret necessitudine.

Neque in Pacis fabula, cuius versus 221 e codice Aristo- phaneo excerptos lexicographus protulit, S cum codicibus RV ulla affinitate coniunctum esse apparet. Locis enim 4, ubi S cum V contra R facit (in vss. 17, 193, 607, 790) levia menda R vitata sunt. Inter 5 autem illos locos, quibus SE a V dis- crepant, 3 sunt, ubi vitia V a S absunt (in vss. 76, 496, 711): reliquis duobus locis (in vss. 63, 187) S peccata R amplexus est. Quibus opponere licet 5 locos, ubi S cum Parisino B et Aldina editione contra RV consentit (in vss. 542, 628, 640, 1029, 1031). Atque verum praebent S—B Ald. in vss. 628, 640, 1029. Addendum est, quod 26 Suidae propriae nobis occurre- runt lectiones. In quibus non desunt loci, ubi lexicagrapho soli veram debemus scripturam (in vss. 496, 537, 747, 959).

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 129

Àb antiquissimis igitur manuscriptis RV, quibus Eq. Ra. Nb. PL Av. Vp. Pc. fabulae integrae adservantur, Suidae codicem in omnibus septem illis fabulis separandum esse manifestum est.

Venio nunc ad quattuor reliquas fabulas. Atque ut ab Acharnensibus ordiar, quorum versus 288 lexicographus e codice Aristophaneo descripsit, 27 locis S cum eodd. ABCI'A eontra R, 12 locis cum R contra ΑΒΟΓΔ facit. Omnia graviora viia R a S vitatas vides (in vss. 85, 218, 279, 333, 639, 184, 806, 908, 973, 1035, 1126) itemque levia peccata R (in vss. 10, 622, 687, 802, 843, 863, 1122, 1181) praeter vss. 463, 590, 1110, 1170, 1179, quibus tamen 5 locis nihil tribuendum est; librariorum menda sunt. Contra vitia codd. ABCTIA apud S comparent 8 locis (in vss. 116, 330, 351, 393, 535, 640, 658, 1158) excepto v. 1160. In quibus 3 gravioris momenti deprehendimus (in vss. 351, 393, 640) Levia menda ABCIA 6 locis S non amplexus est (in vss. 230, 741, 772, 812, 1099, 1190). Adiungendi sunt 4 loci, ubi S cum RACÉ a BA discrepat: 627 τοῖς ἀναπαίςτοις émí- uuev S—RAB oorr. Cl, τοὺς ἀναπαίετους ἐπίωμεν B pr. A, 634 ὑμάς S—RACTI, ἡμάς BA, 847 ἀναπλήςει S—RACT, ce ἀναπλήςει (καταπλήςει B) BA, 1088 δειπνεῖν S—RACT, berrvei yàp BA. His omnibus locis oppositae sunt 54 Suidae pro- priae lectiones, in quibus 25, quae separatis reliquis 29, quas ipsi lexieographo eiusque librariis p. 111 imposuimus, iam in codice Aristophaneo a S adhibito traditae fuisse nobis videntur. Atque verum S solus fideliter servavit 12 locis (in vss. 26, 119, 127, 158, 171, 441, 581, 843, 916, 971, 991, 1177). Itaque cum S vitia codd. ABCTI A 8 locis amplectatur, omnes contra graviores corruptelas R evitet, uno denique loco gravissimi momenti, in v. 1155 scripturam ABCA ἀπέλυςεν ἄδειπνον adversus R ἀπέκλειςε δεινῶν tueatur verbis illis qui- dem ἀπέλυςεν ἄδειπνον transpositis, hoc statuere non dubito, S cum R artiore vinculo coniunctum non esse, immo ad ABCI A aspirare, quamvis cum hisce codicibus non plane congruat.

De Eeclesiazusis, quarum 233 versus Suidas ex codice Aristophaneo in schedas suas recepit, Carolus Kuehne

XIII, 1. 9

130 Victor Coulon,

(De codd. qui Ar. Ec. et Ls. exhibent, p. 23) haec dixit: "Qua ex collatione (scil. eorum locorum ubi S adversus [ a parte R stat) perspicitur Suidam cum Ravennate arctius cohaerere quam cum libro ['; nam multa vitia huic codici propria vitavit, quorum graviora inveniuntur vss. 379, 393, 398, 425, 611, 668, 676, 693, 751". Quamquam multa vitia et menda Γ S abesse non nego, tamen viri illius docti sententia aliquid dubitationis mihi inicit, et quia non desunt loci, quibus 5 vitia f amplexus est (in vss. 34, 115, 235, 266, 283, 587. 678, 688, 689, 1086, 1101, 1119, in quibus 235, 266, 689. 1086, 1119 gravioris momenti) et quia vitia et peccata R (in vss. 162, 168, 180, 256, 283, 291, 651, 681, 684, 687. 688, 692, 741, 932, 1126, quorum sex graviora 180, 651. 681, 684, 688, 932) apud S non comparent exceptis vss. 417, 683, 694, 733, 973. Quibus 5 locis non multum tri- buendum est; vss. 683, 733, 973 calami lapsu orti, verba ἄν in v. 417 et τοῦ in v. 694 a librariis male inserta sunt. His omnibus discrepantiis 28 lexicographi proprias lectiones opponimus. À quibus quamquam 12 p.111 segregavimus, utpote quae ipsius Suidae vel eius librariorum incuriae ad- numerandae nobis viderentur, tamen reliquae 16 codici Aristo- phaneo a Suida in usum vocato adscribendae sunt. Cum autem in 4 vss. (78, 235, 473, 1121) ex 106 illis locis S ipse solus, in vss. 366, 611 cum Parisino B verum, denique in v. 1002 vestigium veri servaverit, quin S cum neutro codice plane congruat, mihi quidem dubium non est.

Lysistratae versus 202 ex codice Aristophaneo de- promptos Suidas protulit. Qua in fabula cum vss. 62— 131. 200—267, 820—890, 1098—1236 desint in BCLA et L iam in v. 1034 desinat, difficile est diiudicatu, quae ratio inter Suidam et familias R et BCLA intercedat. Locis 19 S—BCLA a R, aliis 10 S—R a BCLA discrepant. Omnibus autem 19 illis prioribus locis S—BCLA verum exhibent excepto v. 170, ubi et R et S—BCLA peccaverunt. Porro inter 10 eos locos, ubi S cum R adversus BCLA concordat, 5 habemus (in vss. 27, 43, 189, 810, 1243), ubi S—R vitia alterius familiae vitaverunt; reliquis 5 locis S contra BCLA vitia αὶ am-

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 131

plexus est (in vss. 360, 1004, 1028, 1073, 1244). Unde mea quidem sententia colligere non licet lectiones S propius a R quam BCLA abesse, cum nesciamus, utrum 25 illis locis, quibus lexicographum a solo R differre p. 89 sqq. vidimus, 8 etiam ab integro archetypo BCLA discrepuerit necne. Quod iam Buengerus p. 59 optimo iure monuit. Neque vero totum me applicare possum ad virum illum doctum, qui p. 69 sic existimavit "singularis codicum familiae quasi specimen fuisse Suidae codicem XI fabularum Aristophanearum, quamvis in Lysistrata Suidanae lectiones propius a He quam a BCLA absint". Cuius sententiae prior illa quidem pars mihi pro- batur, utpote cum praeter 19 eos locos, quibus S— BCLA a R et 10, quibus S—R a BCLA dissentiunt, S 25 locis contra solum R, 17 contra utrumque codicum genus faciat neque raro solus fideliter verum exhibeat (in vss. 115, 221, 223, 231, 235, 241, 461, 549, 787, 844, 1111, 1127, 1153), denique in vss. 64, 113 ansam praebeat verae lectionis resti- tuendae. Ád comprobandam vero alteram sententiae suae partem Buengerus probabilia argümenta non adhibuit. Nam cum illud, quod iam supra diximus, de lacunis codicum BCLA communibus suspicari liceat, tamen ex iis minime effi- ciendum est, Suidam artiore quadam cognatione cum R vel cum archetypo R coniunctum esse. Alterum argumentum, quo Buengerus opinionem suam commendavisse atque con- firmavisse sibi videbatur, est hoc (p. 58): “οἱ Ri scholia ver- suum 376—404 deesse nec apud Suidam ex versibus 367 —413 fragmentum ullum extare". Quod, nedum firmum atque cer- tum sit, ne veri quidem simile esse cum eo edocemur, quod saepe eiusmodi lacunae apud lexicographum obviam nobis fiunt, quas ab ipso Buengero p. 58 notatas invenias, tum eo, quod in Eq. fabula, quamquam pariter ac nostro loco libro R scholia desunt versuum 216—1408, tamen S per- multos ex his versibus protulit Buengerus igitur lacunis omnino nihil tribuere neque quidquam aliud pro certo affir- mare debebat nisi hoc: "singularis codicum familiae quasi specimen fuisse Suidae codicem XI fabularum Aristopha- nearum". 9*

132 Victor Coulon,

Restat, ut de Thesmophoriazusarum apud Suidam reliquiis dicamus. Qua in fabula, cuius 176 versus lexico- graphus e codice Aristophaneo excerpsit, permagnus numerus locorum invenitur 63 in 8 14 a nobis allatos habes —, quibus S a R discrepat. Veras autem probabilesve scripturas S solus plus 30 locis servavit et hic illic ansam dedit genuinae comici lectionis recuperandae. Quae cum ita sint, non possumus Buengero non astipulari, qui p. 54 magnam esse in Thes- mophoriazusis recensendis Suidae auctoritatem monuit. Illud sane, ne quis lexicographi singulari in nostra fabula bonitati multo plus tribuat quam par est, Buengeri sententiae addimus, quod in Th. prae ceteris decem fabulis S bonae notae lectio- nibus quasi abundet atque affluat, mirum non esse, utpote cum praeter R omnes codices in textu huius fabulae constituendo nobis desint.

Iam cum in Vp. Pc. Ach. Ec. Ls. Suidam neque cum R neque cum uno alterove ceterorum codicum plane congruere, sed modo alterius codicum generis, modo alterius scripturas amplexum esse, multis denique locis ab utroque codicum genere differre docuerimus, haud scio an iure sumamus lexi- cographum reliquias suas omnium undecim fabularum ex singulari illa editione hausisse, cuius quinque fabulae (Eq. Ra. Nb. Pl. Av.) in MA integrae extant, nisi quod Parisino Α etiam Acharnenses et Ecclesiazusae usque ad v. 282 ad- servantur. Nam cum Suidas in quinque illis fabulis, quae codicibus traditae sunt, plurimis locis cum M et A faciat, si in proferendis versibus reliquarum fabularum lexi- cographus libro quodam alterutri codicum R et V generi gemino usus esset, certe unus alterve codicum nostrorum tam mire cum lectionibus S conspiraret quam M et in Eq. Ra. Nb. Pl. Av. Quae cum secus se habeant, tria codicum Aristophaneorum genera discernenda sunt: primum R, alterum V, tertium S—MA. Atque ut uno oculorum obtutu cognoscas, qua ratione Suidas cum codicibus coniunctus sit, hoc stemma apponimus: |

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 133

(archetypus) a BP SM! S Α

M

Sic fere illustranda nobis videtur Suidae codicumque inter se ratio et necessitudo. Ut autem perspici possit, qualem prae se ferat formam atque imaginem universa fabularum Aristophanearum recensio, etiam inquiratur necesse est, quae ratio scholiis Aristophaneis et cum codicibus nostris et cum Suidae excerptis intercedat. Quam totam quaestionem in libro posteriore aggredi atque absolvere conabimur.

134 Victor Coulon,

LIBER POSTERIOR. δ L

Haec altera pars quaestionis nostrae criticae in Aristo- phanis fabulas in comparandis scholiorum lectionibus cum codicum R et V aut eorum scripturis, qui in Acharnensibus, Ecclesiazusis, Lysistrata pro V adhibendi sunt, versabitur ita quidem, ut primum eae tractentur lectiones, quibus scholia cum V vel cum iis, qui pro V sunt, codicibus a R dissentiunt, deinde eae, quibus a parte R adversus V vel eos, qui pro V sunt, libros scholia stant, tum de iis disseratur locis, ubi scholia contra utrumque librorum genus faciunt, denique de lis, ubi scholiasta praeter eam scripturam, quam in textu suo invenit, varias lectiones commemorat.

Qua in re tractanda praeter Duebneri editionem scho- liorum, quam non omnibus ex partibus accuratam et perfec- tam esse satis constat, et praeter À. Martini collationem scho- liorum R, Guil. Rutherfordii editione scholiorum codici R ad- scriptorum usus sum, quae a criticis non tam magna eum laude quam acri cum vituperatione excepta est, Atque ut omittam Α. Roemerum, qui multo longius quam par est in vituperando Rutherfordio progressus esse videtur, in libro suo, qui in- scribitur: "Studien zu Aristophanes und den alten Erklürern desselben" (Leipzig 1902), Zacherus in Parergis suis (Phil. Suppl. vol. VIL, 1899, p. 498 —529) et I. van Ijzeren in Mnem. Nov. Ser. XXVIII, 1900, p. 176 sqq. in quaestione sua: "De variis lectionibus a Rutherfordio e scholiis Aristophaneis erutis' Brittannici illius critici librum acri subtilique ingenio et iudicio percensuerunt. Quae cum ita sint, in Rutherfordii scholiis Aristophanicis adhibendis summam cautionem adhibui.

Haec igitur fundamenta posterioris huius libri erant, cum meliora deessent. Atque praeter Duebneri, Martini, Rutherfordii

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

135

libros etiam duae dissertationes mihi praesto fuerunt, una I. Augsbergeri, quae inscribitur: "Die Scholien zu Aristophanes' Fróschen im, cod. Venetus A" (München 1880), altera, quae est diligentissima dissertatio inauguralis de scholiis in Ari- stophanis Lysistratam a Gustavo Stein scripta (Gottingae 1891).

Caput I. δ 2.

Ut autem ab iis locis initium capiamus, quibus scholia eum V aut iis, qui pro V sunt, codicibus adversus R faciunt, has enotavimus singulas, quae nobis occurrerunt, discrepantias :

vss. Sch.—V R Equitum: 4 αὐταῖει αὐταῖς 32 ἡγεῖ γὰρ ἡτῆ cott

61 εἶθ᾽ γέρων

62 μεμακκοακότα τ. Cf. Z. Ar. St. p. 13.

10 ὀκταπλάσοντ

133 δύο. De hac forma duali cf. Schanzi praef. Platon. vol. VII S 10.

140 ἔτι

147 κατὰ θεῖον

161 καταγελᾷς

190 τουτί ce μόνον T

212 πρὸς ckéAoc (κέλος V) r. Cf. Z. Ar. St. p. 43.

282 v) Δία

ábekareUTOUC τῶν

389 dc ἂν

ἔγωγε

414 v. habent

δὲ γέρων τ. Cf. v. p. 41 al- latum. μεμακκοηκότα

ὀκταπλάεια δύω T

om. καταθείων TT καταγελάι [7 Idem mendum in Ach. 1081. τουτί μόνον ς᾽ τὸ ςκέλλος

νὴ AUC ἀδεκατεύτῶων (sio) T

ὡς ἐὰν

ἐγὼ T

v. om.

136

vss. Sch.— V

433 *"xAdev cc μακρὰ κελεύων 468 ευμφυςεώμενα

471 ἐπὶ

487 xoi xpavóv

493 ἐπέγκαψον

508 ἔπη Aé£ovrac

529 ἦν

532 οὐκ ἔτ᾽ ἐνόντος

580 ἀπεετλεγγιςμένοις

608 ἔφθη tt

623 ἡδόμεςθά

630 ψευδατραφάξυος

634 Σκίταλοι

641 é£ápa£zaTdT

646 τῶν δ᾽ διεγαλήνηςεν praef. Cf. Z. Ar. St. p.101. περιεκόκκυςα. Cf. v. p. 13 prolatum.

1736 οἷοί T

751 eic TO πρόςθ᾽ ἐχρῆν

697

488 cupüvT 806 «τεμφύλων tT 936 ἐλθὼν. Cf. p.4A7ad P1. 328. 1018 δάκνων V!, Aáckuv V?, γρ. λάεκων schol. V, r. Cf. Ach.1046, ubi et codices et scholia Aóckuv ex- hibent, et Hesychii glos- sam Aáckouct κύνες : bÀax- ToOci. 1020 xaraxpáZouct

Victor Coulon,

R κλαίειν ce πολλὰ κελεύςας ευμφυςώμεθα ΓΤ ἐν r. Cf. Z. Ar. St. p. 82. κεκραγὸν TT ἐπέγκαμψον TT Cf. similia men- da ad Av. 245 p. 66 congesta. λέξοντας ἔπη τ. Cf. Porsoni praef. Eur. Hec. p. LVIII. ἐνῆν t οὐκ éovroc (sic) árecrerricaevoic. (510) ἘΤ ἔφη ἡδόμεθά ψευδάτράφαξυς (sic) Σκύταλοι 7 ἐξήραξα οἵ δ᾽ --- διεγαλήνιςαν

περιεκόκκαυςα

oit tT ἐς τὸ πρόεθε χρὴ τ. Cf. Z. Ar. St. p. 115 sqq. μικρῶν «τεμφύλῳ ἐλθεῖν r. Cf. Ζ. Ar. St. p. 128. χάεκων

κατακρώζουει τ. Cf. idem ver- bum in Av. 2: ἥδε δ᾽ αὖ κρύξει πάλιν.

vss. 1039 1046

1056

1110 1158

1171 1225

1949 1271

1323 1368

18 217

252

308 344

369

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Sch.—V ὥςτε. δ᾽ μόνον cbnpoüv τεῖ- χός écr καὶ ξύλων litt. ὧν in ras. V; υρ. καὶ ξύλινον in mg. adscr. V?. abnpoüv τεῖχός écrr καὶ ξύλινον lemma schol. V καί κε γυνὴ φέρει (φέροι Schol. recte). De εἰ et οι inter se commutatis cf. ad Vp. 1458 p. 21. *fjón οὖν bpácov (bpáccov V)

γε

Tu V! et schol. τ. Cf. Z. Ar. St. p. 134. κυλίνδετ᾽ elcu

οὗτος

ἰοςτεφάνοις

ὑπολίοςποις r. Cf. Z. Ar. St. p. 140.

R ὡς 77

μόνον σιδηροῦν ἐςτι τεῖχος

καὶ ξύλων

καί γε γυνὴ φέροι {7

elcu bpácuv 8| " bpácov R? om. οὖν om. T τοι (idem V?)-Hr

κυλίνδετέ μ᾽ εἴτω αὐτὸς 7 ἰοςτεφάνοιειν T ὑπολίποις 1H

BRanarum:

πρίν γ᾽ ἂν κραιπαλόκωμος

T ἄρα (τ᾽ ἄρα lemma schol rec.)

ὁδὶ δὲ

φλέγεται τ. Cf. Eritz-

schium ad ἢ. v. "τούτοις αὐδῶ V et lem- ma schol. V sec. Augs- berg. p. 23.

πρὶν ἂν (idem lemma schol. R) | κραιπαλαίκωμος (idem lemma

schol. R) 77 γὰρ

δὲ

φέγγεται (corr. ex φθέγγεται)

τούτοις ἀπαυδῶ(τούτοιειν ἀπαυ-

δῶ lemma schol. Ald.)

181

138

v88.

439

Victor Coulon,

*

Sch.— V ἀλλ᾽

560 αὐτοῖς τοῖς

621 130

841

894

929 961

1075

1144

1356

3

104 306

398

311 980

622 638 650

πλὴν

προςελοῦμεν (προςελε- λοῦμεν lemma schol. R) μέλαιναν t Cf. Blaydesii adnot. ad h. v.

ὧν ἂν ἅπτωμαι λόγων (Schol.in adnot. ad ν.815) γρυπαιέτους ἐκομπολάκουν

κἀκβάς τινα (Schol in adnot. ad v. 992) ἐκεῖνον (lemma schol.

R à'ütt aUroict haplographia. πρὶν TT προυςελοῦμεν r.Cf. Fritzschium ad h. v. μέλανα

ὧν (sic) ἅπτομαι λόγων t

γρυπεαίτους T ἐκομπαλάκουν (idem lemma schol. R) 77

xakBaa τινὰ (sic) {7

ἐκεῖνος r. Cf. Fritzschium ad

rec.) h. v. Κρῆτες Κρήτας ΤΥ Nubium: ἀπέρατον ἀπέραντον. Quam lectionem scholia non recte damnant.

v. habent v. om.

ὑψερεφεῖς (lemma schol. ὑψηρεφεῖς T

6)

παλαιγενές (lemma schol. παλαιογενές

rec)t

αἰθρίας οὔεης αἰθρίας τ. Cf. v. p. 25 tractatum.

ψεκάζομεν ψακάζομεν τ. Cf. ad Ach. 1150 p. 86.

v. habent v. om.

*nÓTepa πότερον

εἶτ᾽ ἐπαΐειν schol. V le- gisse videtur, cum sec. Duebn. p. 437 τὸ δὲ érrai- εἰν ἀντὶ τοῦ αἰςθάνεςθαι praebeat.

ἐπαΐοντ᾽ (idem lemma schol. R sec. Rutherf.) Cuius scripturae defensionem cf. in G. Her- manni adnot. ad. h. v.

vss. 1073 1246

1367

17

32 12

146 203 256

298 424 438 454

410 510

524 539

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 139

Sch.— V R ἐκιχλιςμῶν καχαςμῶν ἀποδώςειν cov δοκεῖ ΓΤ. ἀποδώςειν μοι δοκεῖ

Testes enim apud Ari-

stophanem (in Vp. 1412,

Pl. 891) semper mutos

esse monuit Beerius

(De num. histr. p. 116).

ácócrarov (V sec. Herw.) ἀξύςτατον r. De formarum civ et ξὺν usu cf. Meisterhans

p. 220, 46. Pluti :

ἀποκρινομένουι Cf. v. ἀποκρινομένῳ

p. 36 tractatum.

τὼς . πρὸς

πύθηςθε πύθοιςθε HT. Cf. similia menda p.21 ad Vp. 1458.

*roÓ (sup. τῷ V) τῷ

Ἐδειλότατον δειλότατος

παρόντ᾽ παρόντας Eodem vitio me- trico R praebet ἐγκατακλινοῦν- τες pro -κλινοῦντ᾽ in v. 621 et δᾷδας pro δᾷδ᾽ in v. 1041.

καὶ kpauraAdvra T κραιπαλῶντα

γέ τοι (lemma schol. rec.) uévrort

v. habent v. om.

καθάρματε (lemma schol. καθάρματοι ex interpretatione

rec.) schol. καθαρμάτους (pro xa- θάρματα) δὲ αὐτούς qncv κτλ. ortum videtur.

ἐμέ τε ἐμὲ T

διανείμειεν (-μειε lemma διανέμειεν t

schol. Θ)

κινδυνεύων κινδυνεύειν {7

ἐπεγείρουςαι ἐπαγείρουςαι tT

140

V88.

621

626 681 696 112 193 «69 . 833

996

999 1008 1020 1031 1037.

1041

1041

Victor Coulon,

Sch.— V ἐγκατακλινοῦντ᾽ (lemma schol 0) eUTpemicuéva ἥγιζεν npocjav (-ἥειν V)

v. habent οὖν veuvr|toiciv v. habent

τοῦ πίνακος προςέπεμψεν T ἐπ᾽ ἐκφορᾷ TT

xpóacr. Cf. v. p. 39 tracta- tum.

v. habent

τηλία (ma, sic lemma schol. R sec. Rutherf.) HT

crépavov (schol. in ad- not. ad v. 959)

δᾷδ᾽ (schol.in adnot. ad v. 959). Numerum singula- rem rectum esse confir- matur verbis τὴν δᾷδα μή povrpócoep'v.1052,quae anus adulescenti dicit.

R ἐγκατακλινοῦντες T

εὐπρεπιςμένα 77 ἠίτιζεν {7 προςκήει ΥὟΤ v. Om. om. t γεωνήτοις T v. om. Librarius, cum vss. 833 et 834 idem initium κομιδῇ μὲν οὖν praebeant, primum versum neglegentia praeteriit. τοὺς πίνακας {7 προςαπέπεμψεν ἐπεκφοράν, quod ἐπ᾽ ἐκφορὰν Scribendum est. χροιάς

v. om., 8βοσ. in mg. R*? TnMac. Cuius substantivi ex- plicationem vide apud Roe- merum (Stud. zu Ar. p. 13). crepávouc r. Cf. Blaydesii Add. et Corr. p. 416. Comicum for- plurali usum esse vel versu 1089 probatur, ubi ebrius ille adulescens plures coronas se habere indicat hisce verbis:

βούλομαι --- ἀναθεῖναι τοὺς ςτεφάνους τούςδ᾽ ὡς ἔχω. δᾷδας

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

vss. Sbh.—V 1081 ἐπιτρέπων (lemma schol. R)

1085 εὐυνεκποτέ᾽ écri καὶ τὴν τρύγα ce schol et V!, cuvexmoré ἔετι coi καὶ τὴν τρύγα (sic) Υ

1089 Τοὺς

1110 τέμνεται (in mg. vp. γίνε- ται V). Cf. v. p. 40 trac- tatum.

1117 ἐπεμελεῖςθ᾽

1146 κατέλαβες

1148 "ἐνθάδε

141

R

émcrpéyuv, unde editores recte futurum ἐπιτρέψων re- stituerunt, nisi quod Leeu- wenius sine ulla probabili causa ἐπιτάξιων scripsit.

οὕνεκά ποτε ἐεςτί coi xai τὴν τρύγα. Cf. v. p. 40 tractatum.

ὡς γίνεται

ἐπιμελεῖςθ᾽ ΤῊ κατέβαλες ΥΥ 7 ἐνταυθοῖ

AÀvium :

43 ἔχοντε r. Cf. ζητοῦντε in v. 44 et καθιδρυθέντε in v. 45. 692 TTpobíku παρ᾽ ἐμοῦ

105 δὲ καλοὺς 169 τοιάνδε (lemma schol. rec.) 712 laxyov r. Cf. v. p. 97 tractatum. 806 ἀποτετιλμένῳ τ. Cf. Bl. Α. C. Gr. p. 59 ad Av. 806. 926 co δ᾽ dt 978 ἐν 1001 προςτιθεὶς (lemma schol. R. sec. Rutherf)t ex v. 1004.

ἔχοντες

παρ᾽ ἐμοῦ TTpobíku (idem schol. in adnot. ad Nb. 361) τ. Cf. v. p. 57 tractatum.

om.T τοιάδε τ. Cf. v. p. 58 tractatum.

ἴαχον παρατετιλμένω (510) εὺ δὲ

om.T TtpocOcic

142

v8S.

1378

1508

288

318

446 483

511 513

102

124

849 917

Victor Coulon,

Sch.— V φιλύρινον

τουτὶ

R φελύρινον (idem lemma schol.

R sec. Rutherf) t

ταυτὶ ΓΤ

Vesparum:

παχὺς. Recte schol. V explicat : παχὺς δὲ πλού- ειος.

ταῖν θεαῖν. Iure editores τοῖν θεοῖν scripserunt auctore Cobeto, cuius cf. Var. Lect. p. 69 sqq. ῥιτῶν

ξυνωμότας r. Cf. v. 488.

πεπνιγμένον χοιριδίοις

ἔλαιον (86}0]. in adnot. ad v. 701) r. Cf. de hoc loco Roemerum, Stud. zu Ar. p. 21. κωλακρέτου r. Cf. Mei- sterhans p. 74. διατρίψεις 7

τῷ κοινῷ τ᾽ ἐμοὶ (γέ μοι lemma schol. V)

ταχὺς {7 Eodem mendo ΒΓ τα- χεῖαν pro παχεῖαν in Ec. 1048.

τῶν θεῶν

ριγόν (sic) FT ξυνωμὸ (sic sec. Blayd. in Add. et Corr. p. 469).

πεπηγμένον TH- xoipíoic, quod xoipeítotc scriben- dum esse iure monet Meinekius in Vind. Ar. p. 29. Cui lectioni favent verba schol. V : (cuc ὅτι χοῖρος προςαγορεύεται τὸ τυ- γαικεῖον αἰδοῖον. Item Richteri coniectura κωλῇ pro frigido illo φωνῇ in v. 572 commendatur adnotatione schol. V, ubi verba illa dpceva et θήλεα haud dubie ad aiboia spectant. ἄλευρον (idem lemma schol. V)

κωλαγρέτου KR corr.

διατρίβεις τῷ κυνῷ γέ μοι [Ὁ Ortum prop-

ter κυνί antecedentis v.

vss. 997 1045

1065

1240 1297 1364 1433

: 1502

63 130

658 140

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 143

Sch.— V *ánéquYe ávaAbeicquod optime ex- plieatur glossa R £npóc. *aíb' (in lemmate, οἵδ᾽ in explicatione) érav- 000a τρίχας τούτῳ χοιρόθλιψ cov. De cot et cov in- ter se commutatis cf. ad Ha. 890 p. 14.

nécaroc. Recte schol. alt. V monet: ἀντὶ τοῦ μέςος, xai Μένανδρος Καρχηδονίῳ. Cf. Mein. FCG. 4, 146, VI, VII [K. 261]. Ceterum vide de hac forma Kuehner- Gerth Gr. Gr. I! 8 154 adnot. 8, p. 561.

R πέφευγε ἀναιδεῖς {7

αἵδ᾽ ἐπανθοῦει τρίχες

τοῦτο TT üctt χαιρόθλιψτίζ

cot-T Μαῖὶθ Hirschigio in textum receptum. Nam sic in- tellegendus est locus: ὅμοια καὶ ταῦτα τοῖς ἄλλοις τρόποις COU. Cf. similem locum contortum, ubi simplicior structura desi- deratur, in Th. 167 ὅμοια yàp ποιεῖν ἀνάγκη τῇ puce.

μεςαίτατος {7

Pacis:

ςεαυτὸν

πετεινῶν praef. ut Atti- cum; cf. Porsoni Eur. Hec. p. IX.

εἴποι

τοῖς φθειρεὶν(τοϊὑὐεφθειρ- sic lemma schol R sec. Rutherf.)

ceauroó 77 πετηνῶν (πετείνων lemma schol R sec. Rutherf)

εἴποιμι T τοὺς g6epdvtt

144

V8S.

190

850

942 1150 1345

v88.

10

68

18

118

279

308 8117

Victor Coulon,

Sch.— V R dmokvícuara (ἀπὸ xvíc- ὑποκνίεματα ματα lemma schol. R sec.

Rutherf.) r.

ἀλλὰ κἀκεῖ (ἀλλακακεῖ ἀλλὰ κεῖ tT

lemma schol sec.

Rutherf.)

ἐςτιν (V sec. Herw.)3 ἔςθ᾽

πυός ποῖος tT

πράγματ᾽ πράγματα T

Archarnensium :

Sch.—ABCÉA R

κεχήνη. Cf. v. p. 22 pro- κεχήνει

latum.

διὰ τῶν Kaücrpiuv πε- δίων

δὲ

ὅς ἐςτι r. Cf. vss. 5, 442, Pl. 59 multosque tragi- corum locos in Blaydesii adnot. ad Ach. 442 con- gestos.

κρεμήεεται. Eadem forma in Vp. 808 invenitur. οὔτε

λέγω cum Meinekio aliis- que coniunctivo aor. λέξω, quem Bergkius

παρὰ τῶν Kaücrpiuv πεδίων. Meinekii coniectura in Vind.' Ar. p. 2 περὶ Kaücrpiov πεδίον (i. e. Caystrium campum perer- rantes) sensui aptissima mihi probatur, praesertim cum περὶ et παρὰ frequentissime inter se commutari constet. Vide sis ad Eq. 56 p. 12. γὰρ, ,repetitum videtur ex cpóbpa γάρ in v. 71“. Dind. ὅςτις écrit

κρεμαςθήςεται T

οὐδὲ cum Btt λέξω

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 145

vs. Sch.—ABC[A retinuit, praeferendum duco, cum δοκῶ se- quatur.

338 εἴ cot δοκεῖ

366 *0eác8e

412 με κοιράνους (μὲν pro με lemma schol. inepte)

521 χόνδρους ἁλὸς (lemma schol.sec. Duebn. p.393). Correxit ἅλας Elmsleius, cuius cf. verba a Blay- desio ad ἢ. v. allata.

527 πόρνα δύο τ. Cf. Eq. 1001 ξυνοικία δύο, Nb. 1182 ἡμέρα δύο, V p.928 κλέπτα δύο, similia passim.

581 ἰλιγγιῶ lemma schol. hie et in v. 1218, sed veram scripturam εἰλιγγιῶ (ef. ad h. v. p. 85 prolatum) schol. explicat, cum dicit τοῦτο δὲ xai Xupaxó- ciot εἰλεὸν (εἴελον R) λέ- γουςι.

640 εὗρε τὸ πάν {7

652 διὰ τοῦθ᾽ ΤΊ

658 οὔτε {7

130 tv

1763 ἄγλιθας ΑΒΟΓΔ τ. (à- γλῖθας schol. Ald. sec. Duebn. p. 394, ἀγλῖδας schol. R sec. Rutherf.)

119 τύ γ᾽. Recte se habet τὺ pro ce; cf. supra v. 730.

XIII, 1.

R

εἴ τι cot δοκεῖ 0éacai γε τυράννους De κοίρανος et τύραννος confusis cf. Elms- leium ad. Eur. Med. 70, 845, 1266. χονδρὰς ἅλας

πόρνας δύο. De duali δύο cf. Schanzi praef. Platon. vol. VII S 10.

ἠλιγπῶ

εὕρετο πᾶν διὰ ταῦθ᾽ οὐδὲ τοι T T Idem vitium in Eq. 1225. vM0actT

10

146

v8S.

192 800 802 810

835 849

863 888 1032

1035 1081 1122 1133

1141

1167

1179 1213

Victor Coulon,

Sch.— ΑΒΟΓΔ inH ἐρώτη praef. φιβάλεως ἀνειλόμην

παίειν

ὑποψωνῶν. Recte schol. R adnotat: ἐπὶ ὀψωνίᾳ κακουργῶν.

φυςῆτε praef. .

μοι

πρὸς τοὺς Πιττάλου schol. legit; recte enim anim- advertit: λείπει δὲ τὸ μαθητάς.

ςτριβιλικίγηξ 1. καταγελᾷς

τοὺς κιλλίβαντας (κυλλ-

Ac) v. habent

v. habent

τῆς κεφαλῆς praef. Cf. schol adnot: drnküc ἀντὶ τοῦ τὴν κεφαλήν.

παλίνορον (-oppov A r.) ἀλλ᾽ οὐχὶ νυνὶ τήμερον (νυνὶ om. ΑΔ). Cf. similes locos in Ec. 982 ἀλλ᾽ οὐχὶ vuvi τὰς UrepeEnkovré-

R ἔςται ἐρώτα φιφάλεως } ᾿ ἀνελόμαν. Iure primus Brun- ckius Aldinam secutus ἀνειλύ- μαν scripsit. om. T ὑποφανῶν sec. Bekk. ὑποφαίνων sec. Invern. Herwerdenus in Mnem. No. Ser XXVI, 1898, p. 105 tacet. φυςεῖτε om.t πρὸς τοῦ ΤΠιττάλου

τριβίκιγξ sec. Herw. καταγελάι {7 τοὺς κιλίβαντας sec. Herw.t

v. om. in mg. suppl man.

tertia sec. Herw.

v. om. errore librarii, qui, cum

et v. 1141 et 1142 in verba

τὰ πράγματα terminaretur. v.

nostrum neglegentia praeteriit. τὴν κεφαλὴν

παλίνωρον tT ἀλλ᾽ οὐχὶ νῦν γε εήμερον, parti- cula γε ut saepissime inepte addita.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Sch.—ABCÉA rec, 991 ἀλλ᾽ οὐχὶ νυνὶ κρηςέραν αἰτούμεθα. ὀδύρτα (ὀδυρ sic À)

vSS.

1226

141 S

ὀδυρτὰ cum C ΓΤ.

Ecclesiazusarum :

Sch.— BF περιδουμένη (-δυμένη B). quod schol. R recte per περιδεςμεύουςα explicat. κεκονιμένος r. De verbo xoviu cf. G. Schulzii Quaestiones Epicas, p. 352 sqq. λάβδα (λαύδα Bl) Qua de voce cf. Croenert Memor. Gr. Herc. p. 73.

VSS.

118

291

920

R περιδομένη tt

κεκονιςμένος

λάμβδα tT

Lysistratae:

Sch.—BCLA

45 κιμβερίκ᾽ (xiuuepixX BCLA) ὀρθοςτάδια

56 τοι

ῥυχάχετον TT ; ῥυάχετον

editores ex Hesychio et

Photio s. h. v. restitue-

runt.

ὥςπερ φαεὶν (φηεὶν BA)

Αἰεχύλος ποτέ praef.

Cf. Blaydesii comment.

p. 184 ad ἢ. v.

189 μηλοςφαγούςας

29] τὼ ξύλω

307 εἰτὼ μὲν ξύλω (μὲν om. B)

188

320 ὥςπερ

R κιμβερινκορθοςτάδια {Ὁ

vet ῥυγχάχετον tt

)

ὥςπερ φας᾽ ἐν Αἰεχύλῳ ποτέ.

μηλοςφαγούςαις τῶι ξύλω (corr. ex Eu) οὖν τὼ μὲν ξύλω. Particula οὖν e praecedenti οὔκουν male repetita.

ὡς}

148 Victor Coulon,

vss. SCch.—BCLA

389 ábuviacuóc

403 ἁλυκὸν

408 ἐπεςκεύαςας (ἀπ-Δ)

462 οἴμ᾽ ὧς κακῶς r. Cf. ean- dem locutionem in Eq. 998, Pc. 172, Th. 920, 1185, aliis locis.

412 κυλοιδιᾶν

506 γραῦ cavri)

509 ἠρέεκετέ τ᾽ fuc

5711 πιλοῦντας (πωλοῦντας

ΒΟΤΤ)

613 ἐπεςκευαςμένα 622 ἐς Κλειςεθένους 101 Troia

114 δὲ διαςτῶειν

189 ἐλαγοθήρα

948 γε 947 ἀλάβαετρον

957 Ἐκυναλώπηξ

966 ὄρθρους

983 xupcávie

988 παλεός Ya,nisi quod L? et schol. L παλέοϊ praebent sec. Carolum Kuehne: De codd. qui Ar. Ec. et Ls. exhibent, p. 30.

1000 et 1003 ἅπερ (ἅπερ AT)

R ἀδωνιςμὸς (ἀδωριςμὸς Ο) ἁλυκῶ TT éckebacac T οἴμοι κακῶς

κοιλιδιᾶν TT

γραῦς αὐτῆι tT

ἠρέςκετ᾽ ἡμᾶς θλίβοντας gl. e scholio καὶ m- Aoüvrac: τοὺς θλίβοντας eic τὴν πολιτείαν ἑαυτοὺς invectum. éckevacpéva Cf. supra v. 408.

ἐκ KAeceévouc tT Toici FT

δ᾽ ἀποςτῶςιν sec. Herw. t Hoc verbum e schol. διχῶς ἀποςτῶα in textum irrepsit. ἐλαγοθήρει Dind., Mein., Eng. probb. Phryn. p. 627.

re cum Ctt ἀλάβαςετον cum C ΓΤ. Formam Atticam ἀλάβαςτος testantur Eust. ad. Il. p. 1161, 29 et Athen. VIII 365 d.

χηναλιύπηξ ὄρθους cum Ctt xupcávec R! (-ae R?)t

raa: (sine acc.sec.Herw.)ópyo. Quam lectionem litteris sic distinctis: παλαιόρ ya veram esse Hesychii glossa παλαιόρ᾽ μωρός docemur. ἅιπερ (idem lemma schoL R in v. 1000 sec. Rutherf)tt

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 149

vs. Sch.—BCLA R

1028 ἐκεκάλευςον ἐκεάλευςον tT 1057 μηκέτ᾽ ἀποδῷ schol μηκέτ᾽ ἀποδιδιῶ (omisso t sub- legisse apparet ex ad- scr.) Aoristum ἀποδῷ, qui arte notatione: ἀντὶ ἀποδῷ grammatica postulatur, Meine- παρ᾽ ὑπόνοιαν. kius servavit et Sergius Sobo- lewski(SyntaxisAristophaneae capita selecta de sententiarum condicionalium temporalium relativarum formis et usu, p. 162) probavit. 1255 ᾧπερ (ἅπερ AT) ἅιπερ ΤΊ

δ 3.

Quoniam discrepantias attulimus, ad eos locos tractandos aggrediamur, quos asterisco insignivimus. Ac primum quidem de Equitum versibus dicendum nobis est.

In v. 433 R praebet κλαίειν ce πολλὰ κελεύςας, V et lemma schol. V κλάειν ce μακρὰ κελεύων. Aoristum κελεύςας ut prae- senti κελεύων praeferamus, ipso contextu orationis cogimur. Neque dubium est, quin adiectivum πολλά, quod haud scio an e fine v. 435 invectum sit, ferri nequeat; terminus enim technieus est κλάειν μακρά, e. g. in Pl. 612, Th. 212, Vp. 584. Cf. etiam similes locutiones in Ls. 520 ὀτοτύξεςθαι μακρά, Av. 1207 et Pl. 111 οἰμώξει μακρά, quibus duobus locis RV μακράν exhibent. Quam lectionem RV A. Kretschmarus in libello accademico "De Menandri reliquiis nuper repertis" (Lipsiae 1906), p. 44 iure probaverit necne, hic diiudicare non alienum est. Quapropter iam congeramus locos, quibus μακρὰ et μακρὰν cum verbis flendi coniuncta inveniuntur:

Ec. 425 κλάειν μακρά (ἢ, -àv B, μακρὰν παρέχειν [), Pe. 255 κλαύςει μακρά (codd., Pl. 6129 κλάειν μακρὰ (codd.), Th. 212 μακρὰ κλάειν (codd.), Vp. 584 κλάειν --- μακρὰ (codd.);

Ra. 34 xuxüóetv -“--- μακρά (codd.), Ls. 1222 κωκύςεεθε --- μακρά (codd., nisi quod R mendose ἅμακρά praebet);

Ls. 520 ὀτοτύξεσθαι μακρὰ (codd.);

150 Victor Goulon,

Av. 1207 οἰμώξει μακρά (M. Vaticanus, -óv ceteri), Pl. 111 οἰμώξει μακρά (MAU alii, -áv RV).

His adiungantur quattuor loci ex comicorum fragmentis: Antiph. 3, 128, II, 6 [K. 218, 6] οἰμώζειν μακρά (-άν Parisin. C), Eupol. 2, 551, VIII, 1 [K. 305, 1] οἰμώξει μακρὰ idemque Diphil. 4, 395, II, 26 [K. 43, 36] et Menandri nov, fr. XVIII, 2 apud Kretschmarum p. 118.

Quibus locis allatis Kretschmarum audiamus, qui illud μακρὰν sic defendit: “μακράν "longe', *ut longe audiatur ido- neum praebet sensum cf. Kühner-Gerth II 1 p. 313, adn. 1? et difficilior lectio est potior". Equidem inspexi Kuehneri gram- maticam, ut exempla invenirem, quibus μακρὰν Latinum longe' significat. Sed cum Kuehnerus exempla non afferat, ad Kruegeri grammaticam refugi, ubi in 43, 3, 8 et 9 hi loci adnotantur: Eur. Phoen. 906 ὅδ᾽ οὐ μακρὰν ἄπεςτιν. ἀλλὰ πληςείον et Platon. Theaet. 200 a μακρὰν περιελθόντες. Quibus addere licet Platon Phaedr. 272 d ἀνάγειν ἄνω yox- pàv περιβαλλομένους, Legg. III 683 c μακρὰν ἂν ἔλθοιμι ἔτωγε, VI 153 & μακρὰν ἀποικοῦειν ἑκάτεραι, Soph. Oed. R. 998 Κόρινθος ἐξ ἐμοῦ πάλαι μακρὰν ἀπῳκεῖτ᾽, Eur. Cycl. ὡς ὡδηθείης μακράν, ἐγὼ πυθόμενος, Iph. Α. 664 μακρὰν ἀπα- ρεῖς, denique Ar. Av. 1184 κἄςτ᾽ οὐ μακρὰν ἄπωθεν, ἀλλ᾽ ἐν- ταῦθά που ἤδη᾽ crív, Ra. 434 μηδὲν μακρὰν ἀπέλθῃς. Ομ alia exempla, ne molestus fiam. Hoc quidem moneo, illud μακρὰν nusquam cum verbis sonandi coniunctum mihi oc- eurrisse. Saepissime autem acc. neutr. μακρὸν aut μακρὰ cum verbis ἀῦςαι, βοᾶν, μυκάεθαι, similibus coniunctum iam apud Homerum inveniri satis constat. Cf. Ebelingi Lexicon Home- ricum s. v. μακρὸς et Herwerdeni adnot. ad Pc. 255 xAauca μακρά: ,Praeivit Homerus dicendo μακρὰ βοᾶν, μεμυκώς sim. isque usus se propagavit ad formulam μακρὰ χαίρειν φράκαι τινί, ubi χαίρειν comice significat κλάειν.“ Atque pro adiectivo μακρὰ etiam μεγάλα usurpatur, e. g. in Av. 341 ἵνα μὲν οὖν κλάοιμι μεγάλα. Utrique autem adiectivo eadem vis et sen- tentia subiecta est quae accusativo neutr. sing. μέγα in lo- cutionibus μέγα Bpovrdv, βοάν, ἀνακραγεῖν, crévev, similibus, scilicet: "magna voce, ut longe audiatur". Non igitur dubito

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 151

eum editoribus illud οἰμώξει μακρὰ in Av. 1207 et Pl. 111 seripturae RV οἰμώξει μακρὰν praeferre. Quam siquidem defendere voluit Kretschmarus, haud scio/^an melius sic inter- pretatus fuerit, ut coll. Th. 382 μακρὰν (scil. ῥῆςιν) ἔοικε λέξειν substantivum οἰμωγὴν subaudiendum esse diceret.

Initio v. 1046 6 τιτὸ cibnpoüv écrit τεῖχος xai ξύλου codices μόνον praebent. Optimo iure Velsenus Ó m τὸ scripsit ita, ut delendum arbitraretur μόνον tamquam glossema ad ἕν antecedentis v. adscriptum. Atque quod R écn τεῖχος, V scholiaque τεῖχός écr exhibent, quamquam neutra lectio a metro abhorret, tamen positionem verborum in R genuinam esse censeam, cum V et scholia in hoc v. pariter ordinem verborum invertisse mihi videantur atque iu v. 190, ubi τουτί ce μόνον a numeris alienum pro τουτὶ μόνον ς᾽ et in v. 508, übi ἔπη Aé£ovrac pro λέξοντας ἔπη in V scholiisque invenitur. Cf. etiam alias transpositiones in V ad Av. 692 p. 57 pro- latas. Iam vero neque genitivo ξύλων, qui vulgo legitur, neque accusativo ξύλον, quem [! et Ald. praebent, sensui bene consulitur. Praestat certe Blaydesii coniectura ξύλου a Zachero in textum recepta et Herwerdeno in Vind. Ar. p.28 probata. De varia autem lectione ξύλινον Brunckius recte, opinor, iudicavit, cum librarios recordatione verborum v. 1040 τεῖχος ποιήςας ξύλινον turbatos esse diceret.

In v. 1110 τρέχοιμ᾽ ἂν ἤδη (V scholiaque) πρότερος pro ἤδη in R εἴεω traditum est. Quamquam neutra scriptura sensus aut metrum violatur, tamen multo magis quam eicu adver- bium ἤδη mihi placet, quod optime convenit sedulitati et adu- lationi, qua Cleon isiciarium superare studet. Accedit, quod probabilius est vocem εἴσω, qua carere possumus, explicandi causa, quo Paphlagon cursum direecturus esset, textui ad- seriptam in versum migrasse, quam ἤδη, quod quomodo tam- quam glossema in textum venire potuerit equidem non video.

In Ranarum v. 369 sqq. ἀπαυδῶ --- ἐξίεκταςθαι μύεταιςι χοροῖς V et lemma schol. V τούτοις αὐδῶ praebent, R τούτοις ἀπαυδῶ expuncto ἀπ secundum Velsenum. Blaydesius a Vel- seno aliisque editoribus ἀπαυδῶ receptum esse miratus haec animadvertit: "Quis enim Graecus unquam dixit ἀπαυδῶ

152 Victor Coulon,

Cot ἐξίςεταςθαι" Post ἀπαυδῶ enim sequi oporteret par- ticulam μὴ cum verbo iunctam, ut in Ách. 169 ἀλλ’ ἀπα- γορεύω μὴ ποιεῖν éxkAncíav, Eq. 1072 ταύτας ἀπαυδᾷ μὴ διδόναι ς᾽ Λοξίας". Alia exempla in Blaydesii adnot. ad ἢ. v. con- gesta invenies. Quae cum ita sint, Blaydesius ter ἀπαυδῶ in πρωυδῶ correxit. Cuius mutationem Herwerdenus nuper in Vind. Ar. p. 90 repudiavit, cum haec adderet: "Lenior est Richardsii coniectura primo loco αὐδῶ, deinde bis ἐπαυδῶ reponentis". Sed ne haec quidem sententia. stare potest, cum illud ἐπ propter voces αὖθις et τὸ τρίτον supervacaneum sit. Et Blaydesius et Richardsius falsi sunt particula μὴ opus esse arbitrati. Kockius econtra lectionem ἀπαυδιῶ é£ícracOat amplexus est, quam in adnot. ad h. v. bene sic defendit: "Wie nach Kr. 67, 12, A. 3 gesagt werden konnte ἀπαυδῶ μὴ cuveivai μύςταιςι χοροῖς, so ist hier statt μὴ ευνεῖναι das gleichbedeutende ἐξίςταςθαι mit ἀπαυδῶ verbunden".

In Nubium v. 638 πότερον περὶ μέτρων κτλ. V scho- liaque πότερα praebent, R πότερον. Numerorum gratia modo forma πότερον, modo πότερα servanda est. Cf. Blass. Att. Bereds. III 1 p. 107 de usu Demosthenico harum vocum. Aristophanes metri causa tres formas πότερον, πότερα, πότερ᾽ adhibuit. Quod ut comprobemus, afferamus Av. 427 πότερα μαινόμενος (omn. codd.), 1244 φέρ᾽ ἴδω πότερα (RV M, πότερον Α) Λυδὸν Φρύγα, Nb. 203 πότερα (omn. codd., nisi quod R hanc vocem omisit sec. Herw.) τὴν xAnpouxumv; Quibus locis forma πότερα numeris flagitatur. lis vero locis, quos iam enotabimus, nihil nisi πότερον metrum patitur: Av. 102 πότερον (omn. codd.) ὄρνις ταῶς; 104 πότερον (omn. codd.) ὑπὸ νότου τινός; Ec. 24 πότερον (omn. codd.) οὐκ éppapévouc Eq. 1245 πότερον (omn. codd.) ἐν ἀγορᾷ. Sequuntur nonnulli loci, quibus πότερ᾽ metro postulatur: Ra. 1141 πότερ᾽ οὖν (RA, πότερον οὖν VM T), 1452 πότερ᾽ (omn. codd.) αὐτὸς ηὗρες Ls. 982 πότερ᾽ (ab editoribus restitutum; πότερον omn. codd. T) ἄνθρωπος fj Κονίςαλος; Iam duos proferamus locos, quibus particula nostra initio senarii iambici legitur: Ach. 734 πότερα (omn. codd.) πεπράςθαι et Nb. 845 πότερον (codd. praeter RV, qui depravate πότερ᾽ ἂν praebent) παρανοίας. In Ach. (34

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 153

editores recte πότερα servaverunt. Neque enim offendimur illo tribracho, cum iambus statim sequatur. Sed quod in Nb. 845 Brunckius et Dindorfius πότερα scripserunt, ab iis dis- sentio. Revocandum est utique πότερον, ne tribrachyn ana- paestus in eadem dipodia excipiat. Cf. de hac lege metrica Bachm. coni. observ. Ar. p. 59. Atque etiam in v. 638 nu- merorum concinnitatis causa contra Meinekium, Blaydesium, alios eum G. Hermanno πότερον περὶ μέτρων Scribere velim, ne duo tribrafhi deinceps positi sint. Iam cum de voce πότερον agatur, hic moneamus editores in Nb. 1105 τί δῆτα; πότερα τοῦτον ἀπάγεεςεθαι λαβὼν scripturam RV πότερα formae πότερον in MAAO aliis codicibus scholiisque traditae iure praetulisse; aptius enim numeris itemque ad sonum hoc loco suavius esse illud πότερα nemo negabit.

In v. 1073 quamquam nihil interest, utrum scripturam V scholiorumque κιχλιςμῶν an καχαςμῶν R amplectamur, tamen ut κιχλιομῶν cum Blaydesio et Bergkio contra Hermannum, Meinekium, alios retineamus et eo adducimur, quod KR solo substantivum καχαςμῶν adservatur, et eo, quod schol. R, cum ipse eodex καχαςμῶν praebeat, κιχλιομῶν δὲ, ἀντὶ τοῦ γελώτων ἀδιαφόρων adnotat. Praeterea ut in v. 983 verba ὀψοφαγεῖν et κιχλίζειν (omn. codd.) 816 etiam in nostro v. substantiva ὄψων et κιχλιςμῶν bene coniuncta sunt. Recte, opinor, Blay- desius de scriptura R iudicavit: "Glossema videtur καχαςμῶν᾽᾽.

S8 4.

In Pluti v. 32 érepncópevoc οὖν ᾧχόμην πρὸς τὸν θεὸν V scholiaque ὡς τὸν θεὸν, R πρὸς τὸν θεὸν exhibet. Aristophanem πρὸς (non ὡς) τὸν θεὸν cum verbis eundi coniunxisse multis docemur locis, velut Pl. 653 ἀφικόμεθα πρὸς (omn. codd.) τὸν θεόν, 823 ἵνα πρὸς (omm. codd.) τὸν θεὸν ἴωμεν, 827, 840 πρὸς (omn. eodd.) τὸν θεὸν ἥκω, 844 ἔρχομαι πρὸς (omn. codd.) τὸν θεόν, Ra. 399 ευνακολούθει πρὸς (omn. codd.) τὴν θεόν. Quae cum ita sint, cum Velseno πρὸς τὸν θεὸν scribere non dubito. Praepositio autem ὡς in archetypo voci πρὸς superscripta in textum V illata videtur. Ceterum cf. de praepositionibus πρὸς et ὡς ab Aristophane usurpatis Bachm. coni. observ. Ár. p. 115.

154 Victor Coulon,

In v. 146 ἅπαντα τῷ (R) πλουτεῖν γάρ éc0' ὑπήκοα libro V

ὧι

traditur τοῦ. Scholiastae V, cum ἅπαντα τοῦ πλούτου écriv ὑπήκοα xai ὑποτεταγμένα praebeat, haud scio an genitivus praesto fuerit. Qui quamquam frequentius dativo invenitur (cf. Kuehner-Gerth Gr. Gr. II 8 417 adnot. 6 p. 359), tamen dativus ab editoribus receptus mihi probatur, quippe «qui vulgo exhibeatur et in V quoque genitivo superscriptus sit. Iam cum Blaydesius offensus positione particulae γὰρ in adnot. ad ἢ. v. dicat: "Scripserat fortasse ἅπαντα γὰρ τῷ mÀouciu (vel τοῦ TÀoucíou) 'c0' ὑπήκοα, ne quis mutandum esse existi- met ordinem verborum, locos quosdam afferamus, quibus γὰρ post secundum vel tertium vocabulum positum est: PL 65 εἰ μὴ φράςεις γὰρ, Nb. 1198 ὅπερ oi προτένθαι γὰρ. Áv. 1545 ἀεί ποτ᾽ ἀνθρώποις γὰρ, Ls. 489 διὰ τἀργύριον πολεμοῦμεν γάρ; Vp. 814, 971 αὐτοῦ μένων γάρ. Qua collocatione par- ticulae γὰρ comicus id efficere in animo habuisse videtur, ut ea vox, in quam orationis pondus incumberet, cum maiore vi et gravitate efferretur. Cf. etiam Eur. Bacch. 4117 τὸν θεὸν ὁρᾶν γὰρ φὴς caquc, Troad. 1020 ἐν τοῖς Ἀλεξάνδρου τὰρ ὕβριζες δόμοις, Herc. 1396 καὶ τοὺς ςθένοντας γὰρ, Hipp. 465 οὐδὲ «τέγην γὰρ, 1005 οὐδὲ ταῦτα γάρ, El 688 raícu κάρα γὰρ (mutatione Geelii maícu γὰρ ἧπαρ haud scio an opus non sit. Ex comicorum fragmentis denique Kockius ad Av. 1545 in ed. III 1894 et A. Kretschmarus in libello- academico "De Menandri reliquiis nuper repertis" (Lipsiae 1906) non- nullos locos, quos ex Jacobii comicae dictionis indice s. v. γὰρ facile augeas, congesserunt, ubi multo etiam insolentius particula yàp collocata est.

In v. 203 δειλότατόν éc0' πλοῦτος editores in lectione V et schol δειλότατον adversus ben óraroc R recipienda con- sentiunt idque rectissime. Nam satis nota est lex illa, quae, cum de certis agitur hominibus vel rebus, adiectivum prae dicativum aut masculinum aut femininum esse iubet, neutrum contra, cum de genere vel generibus agitur. Cf. Pl. 573 ὡς ἔςτιν ἄμεινον πενία πλούτου, Ec. 115 δεινὸν δ᾽ écriv f] μὴ ᾿μπειρία, Vp.27 δεινόν ve τοὔςτ᾽ ἄνθρωπος ἀποβαλὼν ὅπλα, Av. 151 δολερὸν μὲν ἀεὶ κατὰ πάντα δὴ τρόπον πέφυκεν ἄνθρωπος

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 155

Eur. fr. 235 πλοῦτος δ᾽ ἀμαθία δειλόν θ᾽ ἅμα, denique nostro loco similem Eur. Phoen. 597 δειλὸν δ᾽ πλοῦτος καὶ φιλόψυχον κακὸν scholiis allatum, ad quem comicus respexisse videtur. Atque legem illam, quam supra commemoravimus, secutos editores in v. 1049 ἀλλ᾽ ἀκόλαςτός (RMA schol, -τόν V) écnv τοὺς τρόπους recte scripsisse hic monere liceat.

In v. 1088 sqq. βούλομαι | ἐλθὼν ἀναθεῖναι τοὺς crepávouc τούςδ᾽ dc (R) ἔχω in V scholiisque oüc pro ὡς exhibetur. lllud oüc ἔχω vel propterea ferri nequit, quod scaenarium non est; coronae enim iam in v. 1041 cregpávouc γέ τοι καὶ δᾷδ᾽ ἔχων πορεύεται commemorantur. Meinekius scripturam R in Vind. Ár. p. 222 bene sic defendit: "Postrema verba satis ieiuna sunt, ac nescio an poeta scripserit ὡς ἔχω, con- festim, quod frequens est Aristophanis dicendi genus, habetque hoc ipsum Rav. Cf. Equ. 488 πρῶτον δ᾽ ὡς ἔχω τὰς κοιλίας καὶ τὰς μαχαίρας ἐνθαδὶ καταθήςομαι᾽. Quo Eq. loco O. Schnei- derus male ἃς ἔχω coniecit. Cf. Eq. 1070 ἃς δὲ ναῦς ἑκάςτοτε αἰτεῖ ταχείας ἀργυρολόγους οὗτοςί, ταύτας ἀπαυδᾷ κτλ. Atque Meinekii illi versui Eq. 488 addimus Ls. 376 οὐκ οἶδα ς᾽ εἰ τῇδ᾽, ὡς ἔχω, τῇ λαμπάδι craGeUcu. Vide sis alia exempla a Blaydesio in A. C. Gr. p. 139 ad Ls. 376 congesta et Krügerum ad Xenoph. anab. IV 1, 19 et Thucyd. III 30. 1. Ac ne quis propter oüc pronomen τούςδ᾽ post substantivum τοὺς crepávouc positum esse existimet, comicus in hac voce collocanda sibi non constitit. Eandem quam hic positionem habes in Nb. 393 τὸν δ᾽ ἀέρα τόνδ᾽ ὄντ᾽ ἀπέραντον pronomine relativo non sequente.

In v. 1148 ἔπειτ᾽ ἀπολιπὼν τοὺς θεοὺς ἐνθάδε μενεῖς: V scholiaque recte ἐνθάδε praebent, R ἐνταυθοῖ numeris neglectis. Adverbia ἐνθάδε, ἐνταυθοῖ, ἐνταῦθα saepe inter se commutari Guil. Sehmidius (Atticismus 1, 91) monuit. Hoc loco, cum de vocabulo ἐνταυθοῖ agamus, non alienum est illud monere, apud Atticos hanc formam nusquam in ἐνταυθί mutandam esse. Conferas velim Meisterhans p. 147, 11. Itaque in Nb. 814 et Vp. 1442 ἐνταυθοῖ cum RV, idem in Ach. 152 cum ABC con- tra ἐνταῦθα R, in Ls. 568, 570 contra ἐνταυθὶ R cum ceteris eodicibus retinendum est. Denique in Ec. 532 vulgata lectio ἐνταῦθά τι in ἐνταυθοῖ τι, non in ἐνταυθί m corrigenda est.

156 Victor Coulon,

In Vesparum v. 997 a Meinekio scripturam R πέφευγε adversus ἀπέφυγε V schol. receptam esse miror. Neque enim simplex φεύγειν "absolvi" significat, immo "reum esse" vel "causam dicere". Of. Vp. 1000 πῶς οὖν ἐμαυτῷ τοῦτ᾽ ἐγὼ cuveícouat, | φεύγοντ᾽ ἀπολύςας ἄνδρα; Optimo igitur iure Din- dorfius, Bergkius, Blaydesius, alii ἀπέφυγε, i. e. "absolutus est", scripserunt. Nam ἀποφεύγειν οἱ ἐκφεύγειν terminos esse technicos pro nostro "freigesprochen werden" nemo nescit Cf. Vp. 579 κἣν Οἴαγρος εἰεέλθῃ φεύγων, οὐκ ἀποφεύγει et 994 ἐκπέφευγας, Λάβης.

V. 1065 in R sic traditus est: αἵδ᾽ ἐπανθοῦςι τρίχες, in V οἵδ᾽ ἐπανθοῦςι τρίχας. Schol. praebet αἵδ᾽ (in lemmate, οἵδ᾽ in explicatione) ἐπανθοῦςι τρίχας. Quae tres lectiones quo- modo ortae sint, patet. Αἵδε ---- τρίχες in αἵδε τρίχας. abiit, quod in οἵδε τρίχας mutatum est. Scriptura R utique se quenda est. Cui in schol. R favet adnotatio: δεικνύουειν τοὺς κροτάφους. Explieatio autem schol V: δὲ διαιροῦςιν ir ἄλλης ἀρχῆς τοῦτο, οἵδ᾽ ἐπανθοῦςει τρίχας, ἵν᾽ περὶ τῶν veu- τέρων λόγος καὶ γὰρ τὰ ἑξῆς περὶ αὐτῶν qma quid sibi velit, vix assequor. Scholiasta, ni fallor, versum 1065 choro senum de iuvenibus, de quorum cincinnis in v. 1069 sermo est, dictum esse arbitratus locum sic interpretari voluit: hi vero (scil. iuvenes) capillorum flore abundant.

In Acharnensium v. 366 ἰδοὺ θεᾶςθε (ΑΒΟΓΔ schol. θέαςαι R) τὸ μὲν ἐπίξηνον τοδὶ Dindorfius, Meinekius, alii lec- tionem R θέαςαι tutati sunt. Qua recepta numeri minime vio- lantur; nam "longe maxima pars dactylorum divisorum (scil. tertii pedis) ita formata est, ut longa syllaba exprimatur lon- gioris vocabuli ultima syllaba, prior brevis syllaba mone syllabon continens alteram inchoet versus partem". (Pongratz 1902: De arsibus solutis in dialogorum senariis Aristophanis p.27) Quae quamquam ita se habent, tamen alteram scrip- turam 6eác0e servare praestat cum Blaydesio, qui haec monet: "Numerus pluralis aptior hic videtur quam singularis"; plures enim personas Dicaeopolis alloquitur. Cf. similem locum in Soph. Trach. 1079 ἰδοὺ θεᾶςθε πάντες. Neque conferri debet ad illud θέαςαι comprobandum Eq. 997 ἰδοὺ θέαςαι κοὐχ

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 157

ἅπαντας ἐκφέρω aut Eur. Herc. 1131 ἰδοὺ θέαςαι τάδε τέκνων πεεήματα. Namque altero loco Cleon solum isiciarium, altero Amphitruo solum Herculem alloquitur. Ceterum vide de vi et significatione vocis ἰδοὺ de Wilamowitzii comment. ad Eur. Herc. 1131 scripturam ἰδοὺ θεάςθε in Ach. 366 pro- bantis.

In Lysistratae v. 957 ποῦ κυναλώπηξ ; (BCLA, xnva- λώπηξ R) lectioni R fides deneganda est. Nam adnotatione schol.: Φιλόετρατος᾽ xai ἀλλαχοῦ “Φιλόετρατος f| κυναλώπηξ᾽᾽ docemur Philostratum lenonem intellegi, cui etiam in Eq. 1069 cognomen κυναλώπηξ est. Χηναλώπηξ vero, quod vafri hominis cognomen est, (cf. schol. ad Ach. 855: Aucícrparoc ἐπὶ μαλα- κίᾳ διεβάλλετο, ἐκαλεῖτο δὲ xai χηναλιύπηξ) sententiae huius loci non convenit.

158

Victor Coulon,

Caput II. 8 5.

Nunc transeo ad eos locos tractandos, quibus scholia cum

R a V vel ab iis, qui pro V sunt, codicibus discrepant. Quo- rum iam sequatur index:

VSS.

Sch.—R V Equitum: περιδραμὼν τ. Cf. Z. Ar. παραδραμὼν St p. 11. φάραγγα. Cf. Z. Ar. St. φάλαγγα Ρ. 30. δ᾽ ἤνυςτρον (lemmaschol. δέ τ᾽ ἤνυςτρον Y Θ)1 γὰρ δὴ γὰρ ἤδητ ἐξέρποι ἐξέρπει Γ{ Cf. similia menda ad Vp. 1458 p. 21 allata. μὴ εκέρβολλε (-βολε ςκέρβολλεζ R1) ἀνθρώποις ἀνθρώποιςει T αὐτοῖςει τοῖς αὐτοῖς φέροι φέρει [7 Cf. supra v. 607. Ranarum : ctauvíou ταμνίου TT μάλατ uda Editores μἀλλὰ Do- braeo auctore. ἐγκεφάλου ἐγκεφάλωι tT καλαμόφθογγα καλαμόφογγα TT πομφολυτγοπαφλάεςμαειν πομφολυγοπαφλάεςματι TT

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 159

vSS. Sch.—R

257 μέλει (lemma schol. rec.)

129 τουτονὶ

526 οὐ δήπου τ. Cf. Fritz- schium ad ἢ. v.

548 τοὺς προςθίους

613 ποιῆςαι (schol. rec. in ad- not. ad v. 605) t

105 ócrépu (lemma schol. rec.)

153 κἀκμιαίνομαι. ^ Wortspiel mit paívopgai(751)." Kok- kius in adnot. ad. h. v. (ed. IV 1898.)

812 ὡς ὅταν Y

966 ςαρκαςμοπιτυοκάμπται

910 Kioc (Kioc Aristarchus . apud scholiastam.) 1032 μὲν γὰρ (lemma schol. V sec. Augsberg. p. 36) 1466 εὖ, πλήν (πλῆν R) τ᾽

Y

μέλλει 77 τοῦτον

οὐ τί που τοῦ προςθίους ΓΤ voficat

Ucrepov 7

κἀκμολύνομαι gl.

ὅταν T -κάμπαι Γ7 Cf. idem mendum infra in. Nb. 333. Keioc r. Cf. Fritzschium ad Ra. 540.

γὰρ T

εὖ τε πλῆντ

Nubium: «1 Φυλλέως 7 Φελλέως 212 προχοαῖς. Cf. Pl. 125 in προχοὰς TT capitis III 88 tractatum. 218 Bapuayéoc r. Cf. v. p. 15 βαρυηχέος prolatum.

204 τετρεμαίνω

333 ἀςματοκάμπτας

349 τὸν Ξενοφάντου

441 τετρεμαίνειν

396 περιφλύει (schol. rec.)

τετραμμαίνω sec. Herw.4 ἀεματοκάμπας TT τὸν Ξενοφῶντα 7 τετραμμαίνειν T περιφλέγει. Ex interpretatione Schol. oüc μὲν κατακαίει, oüc δὲ ζῶντας περιφλέγει (πυρὶ φλέ- ve V) ortum.

160

V8S. Sch.—R

400 ςφόδρα τ᾽ 402 δρῦς vet 458 ἕτοιμον

558 ἐρείδουςιν

562 ἑτέρας

649 κομψὸν

919 φυραςάμενος

986 Μαραθωνομάχους praef. 1187 Σόλων παλαιὸς 1197 ἕνῃ τε καὶ νέᾳ (lemma Schol. rec.)

Victor Coulon,

V cpóbp' T δρῦς εὔτολμον falso lectum propter praeced. v. ἄτολμον. épeibouc T προτέρας {7 ςοφὸν gl. κεραςάμενος gl. Μαραθωνομάχας Σόλων παλαιὸς ἕνην τε καὶ νέαν. Mendum li brarii ex ἕνηι et νέαι ortum.

1235 mpockara8eínv προκαταθείην TT 1480 Tapavoncavtoc r. Cf. v. παρανομήςαντος 1476 οἴμοι παρανοίας. Pluti: 15 μέθεςθε péOerov tT 210 τοῦ om. 285 ἄγων φέρων gl. Cf. infra ad v. 824.

306 πάντας τρόπους (τοὺς τρόπους omisso πάντας lemma schol ΒΕ sec. Rutherf. T)

307 vpuAMCovrec {7

314 "ApícruAAoc

328 βλέπειν

328 "Apn r. Cf. Meisterhans p. 143, 2.

362 écnv

811 τοῦτ᾽ (lemma schol. rec.) ab editoribus servatum propter τὸ πράγμα v. an- tecedentis.

πάντας τοὺς τρόπους

γρυλίζοντες r. Cf. v. p. 47 pro latum. ApícruAoctd βλέπων 77 Ἄρη! 7

ἔςτ᾽ T ταῦτ᾽

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

vss. Sch.—R

406 εἰςαγαγεῖν cum Dindorfio et Bergkio praef.

461 ἐκπορίζομεν

515 ῥήξας

563 ἤδη (lemma schol. rec.)

566 πῶς οὐχὶ. Cf. quae de hoc versu p. 38 diximus.

065 μέν γε

194 δῆτα τὰ

$18 ckopobíoiwc r. Cf. v. p. 55 tractatum.

824 ἴωμεν

S823 ἔχοντ᾽ 911 rmpochket 989 ἕνεκεν

1049 àxóAacroc r. Cf. Pl. 203 p. 154 tractatum.

1018 *érérperov

1092 γὰρ

1124 ἐποίεις (ἐπόεις R) ζημίαν τ. Cf. Pc.1226 οὗτος μὲν οὐ μή cor ποιήςῃ ζημίαν

XIII, 1.

161

V εἰςάγειν per haplographiam ut in v. 794 δὴ τὰ pro δῆτα τὰ et in Pc. 439 vulgata lectio διάγειν Dindorfio olim metri causa in διάξειν correcta, a Lentingio recte in διαγαγεῖν mutata. ἐκποριζοίμεθ᾽ ΤΥ πήξας TT om. T om. T

μέντοι γέ δὴ τὰ haplographia; cf.ad v.406. ς«κορόδοις

ἔλθωμεν gl. Cf. similes Pl. locos, ubi V synonyma substituit in vss. 285 φέρων pro ἄγων, 316 ἄγ᾽ pro ἀλλ᾽, 514 Bupcobeyeiv pro ckuAobeyeiv, 580 ἀποκομί- ζει pro ἀποπέμπει, 834 τότε pro τέως, 911 écrí poi pro προςή- κει, 1044 αἰεχύνομαι pro ὑβρί- ζομαι, 1190 ἐλθὼν pro ἥκων. ἔχων T

ἐςτί μοι gl. ἕνεκα τ. Cf. v. p. 38 trac- tatum.

ἀκόλαςτον

ἐπέτρεψ᾽ ἐγὼ

γάρ τι 7 ἐπόεις ζημίας

11

162 Victor Coulon,

vss. Sch.—R V et similes locutiones ab Herwerdeno in .com- ment. ad Pc. 1226 allatas. 1131 πρὸς περὶ τ. Cf. Pe. 175 ctpogci n πνεῦμα περὶ τὸν ὀμφαλὸν et Antiphan. 3, 97, II [K. 111] ἐὰν δ᾽ dpa | crpéqn pe περὶ τὴν γαςτέρ᾽ τὸν ὀμφαλόν.

AÀvium: 395 Κεραμεικὸς οὐ Καραμεικὸς 7 672 Ἐὀβελίεκοιν ὀβελίςκων 959 εὐφημία "cro (lemma εὐφημί᾽ écru schol. rec.) r. 1354 ἐν ταῖς κύρβεειν τ. Cf. ἐν τοῖς --- kxuüppeav

E. M. 541, 45 s. v. κύρ- Bec et schol. Paris. ad Apoll. Rhod. IV 280.

Vesparum: 215 παρακαλοῦντες περικαλοῦντες 7 Cf. ad. Eq. 56 p. 12. 240 ἔεται écriv t 329 crmóbicov cróbivcov 77 342 Δημολογοκλέων τ. Cf. δημολόγος κλέων

Holdeni Onomasticon Aristophaneum s. h. v.

386 κλαύςαντες κατακλαύςαντες

112 ἐλαιολόγοι ἐλαολόγοι r. Cf. Meisterham | p. 30 sqq.

928 Aóxun λόγχη tT Item V λόχμην fals pro λόγχην in v. 1119.

1069 κικίννους kivvouc 7

1084 τοξευμάτων τοξοτῶν T

1346 Aecfieiv om. T

1417 ὦμοι 7 οἶμοι

1445 κλητῆρες ἐπιλείψουει ἐπικλητῆρες Aetyova Tt

vSS.

1482

1490

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 163

Sch.—R V ἐπ᾽ αὐλείοιει (érrauAeíoiav ἐπ᾽ αὐλείαιαι FT lemma schol. cum Ald.) , πτήςςει Cf. Mein. Vind. πτήςει Ar. p. 36. Pacis: περικυλίας (ΒΒ sec. περικυκλίςας

Herw.). Recte explica- tur verbis schol. mepi- ελκύςας καὶ περιςύρας.

YAMcypov (lemma schol. YAcypuv B) 9 ἄγετον ξυνέλκετον ἄγε τὸν ξυνάλκετον (sic) sec. Herw.tT κακόνοι κακοί T δαιμόνια δαίμονα TT διαβάλοι διαβάλλοι T ἐκεχειρίαν ἐγκεχειρίαν 566. Herw. T3 τοιςδὶ (τοῖςδι lemma Toic t schol. R. sec. Rutherf.) AÁcharnensium :

Sch.—R ΑΒΟΓΔ

αὑτηΐ cum À auti C (idem mendum infra in v. 483), ἡδεὶ BA | uu Σαρδιανικὸν Σαρδανιακὸν ΑΒΓ Η Σανδανιακὸν ΟΔ |

éréveucav (-ev lemma évéveucav. À | p schol. R. sec. Rutherf.) ἔπνευςαν C cum B ἄξω αὔξω TT εἵρξας cum ΓΔ r. C£. v. εἴρξας ABC p. 22 allatum. * ápa τὸν (θ᾽ add. R sec. dpa θ᾽ ἥλικα BA

Herw.) ἥλικα cum Cf, ἀβὰ" ἥλικα A 11*

164

v8S. Sch.—R 358 oU om. cum t propter

] praeced. v. οὖν.

483 αὑτηὶ cum

499 τρυγῳδίαν cum BC r.

541 ei καὶ cum ACft

590 τεθνήςει cum Ctt, littera cscripturae re8vrz& falso relata. Rutherf. schol. R sic scripsit: ᾿Αττικοὶ διὰ τοῦ c qací, τεθνήξεις.

608 ἀμηγέπου cum C

667 πρινίνων cum BC

6174 ádvpowórovov cum BC. Bergkius et Meinekius hanc vocem iure rece- perunt. Ludit enim co- micus verbis εὔτονον et ἀγροικότονον; carmen propterea εὔ -Tovov vo- catur, quod ἀγροικό -Tovov est.

129 ᾿Αθάναις

191

Recte se ζαμίαν cum BC| habent « formae 139 ὑμὲ cum f dia-

151 μάν cum Α Jlecticae.

816 Ἕρμ᾽ ἐμπολαῖε cum AC

911 Acc r. 084 προκαλουμένου

1099 θυμίτας cum C

Victor Coulon,

ABCÉIA οὐ BCA

αὐτηὶ tt τραγῳδίαν εἰ ΒΔ τεθνήξει ΒΔ (- A) Primus Dawesius τεθνήξεις restituit.

ἀμηγέπου ΒΓ ἁμηγέπη Α praef.

πυρίνων Att ἀγροικότερον

᾿Αθήναις (-ας Α) ζημίαν ὐὑμὲ À, ὕμμε B, ὑμμὲ C

μέν C, τί μάν (vp. μάν) Ἑρμῆ 'umoAaie BA. Iure pri mus Scaligerus Ἑρμᾶ 'umohoi scripsit schol. R duce: τὸ πλῆρες Ἕρμά.

Ζεὺς προςκαλουμένους (-ou C) AD AT, npockaAoupéva T, ortum propter praec. πολλά.

θυμοίτας ΒΓΔ H θουμοίτας |

ce

vSS.

1115

1146

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 165

Sch.—R ABCTA κἀπιτρέψαι cum B κἀπιςτρέψαι Α l H

*xámcréyat C. | ῥιγῶν cum ΒΓΔ τ. Cf. ῥιτοῦν A Ahrens De Dial Dor. ῥιοῦ γνῶν (sic) C | uu p. 204. Ecolesiazusarum.:

Sch.—R Bf τροχηλάτου τραχηλάτου TT θρυγονῶςα praef. τρυγονῶςα κἀρεβίνθων κἀρεβίνθου {Ὁ λόχμης λόγχης Γ

λέχους (corr. ex λο-) B "t ἄλλος om.1 μιεθοφορεῖν ζητοῦντας μιςθοφοροῦντας T ςκοπεῖςθ᾽ ckorteic TH καινὸν κακὸν Γ γε κακὸν Β | tt

ἐν πυκνὶ τ. De declina- ἐν πνυκὶ

tione substantivi πνύξ cf. Meisterhans p. 144, 10. αὐτῶν cum B r.

ὑφέλκσμαι

διοίχεται κομμώτρια

ἀωρὶ νύκτωρ r. Cf. v. p. 60 tractatum. Σμοιὸς, quod Brunckius in Σμοῖος correxit.

ἐπ᾿ ἐκφοράν (-ἂν R) ve

κηρίνων παχεῖαν ἀπεκναίετε

Uu αὐτὸν (sic) f ἀφέλκομαι Γ | ἀφειλόμην B H οἴχεται T κομώτρια B | κομμότρια Γ Τ ἀωρὶ νύκτων (νυκτῶν f) Σμυὸς 7

ἐπ᾿ ἐκφορὰν ΒΤ ἐκπεφόραν FTT κηρίων TT ταχεῖαν TT ἐπεκναίετε {7

166 Victor Coulon,

Lysistratae:

V88. Sch.—R BCLA

33 μὴ δὲ (μηδὲ lemma schol.) μήτε praef.

147 τουτογὶ cum C τουτονὶ H-

331 ετιγματίαις pacnyriouc TT

868 Écr ἔςτιν t

582 τῆς γῆς (lemma schol. γῆς BAT

R sec. Rutherf.) cum CL 679 Μίκων μήκων CL ) H μήνων B (supr. μήκων) AJ 1023 τότ᾽ τόδ᾽ TT δ 6.

Iam pauca de locis asterisco notatis dicenda nobis sunt

In Pluti v. 1078 οὐκ ἄν ποτ᾽ ἄλλῳ τοῦτ᾽ ἐπέτρεπον ἂν ποιεῖν in R scholiisque ἐπέτρεπον legitur, ἐπέτρεψ᾽ ἐγὼ in V. Meinekius et Velsenus scripturam V amplexi sunt, quam Leeuwenius haud scio an iure παραδιορθώςει deberi dicit. Mihi quidem, cum illud ἐπέτρεπον et in ceteris codicibus et in lemmate schol. R inveniatur, Bambergii coniectura ἐπέτρεπον ἂν a Blaydesio in textum recepta probatur. Facile enim ἂν post -ov excidere potuit; cf. Eq. 1353, ubi post terminationem -ὡν participii παραδραμὼν, Nb. 1086, ubi post οὖν, 1385, ubi post terminationem -ov imperfecti ἐξέφερον R particulam àv omisit. Eandem contra in sententiis negativi: et interrogativis ab Aristophane iteratam invenias Ach. 21* οὐδ᾽ ἂν ἐλαφρῶς ἂν ἀπεπλίξατο, 307 πῶς δ᾽ ἔτ᾽ ἂν καλῶς Méyoic dv; Av. 829 καὶ πῶς ἂν ἔτι γένοιτ᾽ ἂν εὔτακτος πόλις, 114i τί δῆτα πόδες ἂν οὐκ ἂν ἐργαςαίατο; Ec. 118 οὐκ ἂν φθάνοις ἄν; Eq. 17 πῶς ἂν εἴποιμ᾽ dv; 1.5. 8 οὐδ᾽ ἂν διελθεῖν ἦν ἂν, 361 φωνὴν ἂν οὐκ ἂν εἶχον, Nb. 977 ἠλείφετο δ᾽ ἂν τοὐμφαλοῦ οὐδεὶς ---- ἄν, 1056 οὐδέποτ᾽ ἂν ἐποίει --- dv, Po. 68 πῶς ἄν ποτ᾽ ἀφικοίμην dv; 321 οὐ γὰρ ἂν παυςαίμεθ᾽ ἄν, Ra. 581 οὐκ ἂν γενοίμην Ἡρακλῆς ἄν, Vp. 171 οὔκουν κἂν (pro καὶ ἂν) --- ἀποδοίμην δῆτ᾽ dv; 927 οὐ γὰρ ἄν ποτε τρέφειν δύναιτ᾽ dv, aliis locis. Omitto tragicorum exempla, velut Eur. Androm. 177, El. 534, Hec. 359, Hel. 1011, Hipp. 961, Iph. T.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 167

98. Unum Euripidis affero locum, Suppl. 447 πῶς οὖν ἔτ᾽ ἂν γένοιτ᾽ ἂν ἰςχυρὰ πόλις, ad quem Aristophanis Av. 829 supra commemoratus respicere videtur. Ceterum vide de hoc ᾿Ἀἀττικιομῷ Guil. Sehmid, Atticismus I, 244 et 1V, 619.

In Avium v. 672 ῥύγχος ὀβελίεκοιν ἔχει dualis Ε scho- liorumque ófielíckoww plurali V ὀβελίςκων praeferenda est. Sic enim accurate exprimitur duabus hastis rostrum formari, quo ille histrio, qui lusciniae partes agebat, instructus erat. Àc ne quis cum Tyrwhittio, qui ῥύγχος ὀβελίεκιον proposuit, in constructione ῥύγχος ὀβελίεκοιν offendatur, afferimus Av. 686 πλάςματα πηλοῦ, Ach. 992 crépavoc ἀνθέμων, Ls. 647 ἰχάδων ὁρμαθὸν, Pl. 586 κοτίνου «τεφάνῳ, 165 κριβανιτῶν (sie pro codd. lectione κριβανωτῶν scribendum est, ut postea in capitis IV 8 12 in Pl. 765 tractando videbimus) ὁρμαθῷ, Vp. 475 κράσπεδα ςτεμμάτων, 1144 κρόκης χόλιξ, ubi genitivus materiae pro ἐκ cum genitivo invenitur. Cf. etiam Kuehner- Gerth Gr. Gr. II! S 414, 1e, p. 333 et 402c, p. 264.

In Acharnensium v. 336 ἀπολεῖς dpa τὸν (θ᾽ add. in R sec. Herw.) ἥλικα (RC[I schol, dpa θ᾽ ἥλικα BA) τόνδε φιλανθρακέα Dindorfius aliique editores Reisigium (Coni. p. 210) secuti ἄρ᾽ ὁμήλικα pro codicum lectionibus scripserunt. Neque vero acquiescendum videbatur criticis in hac Reisigii coniectura. Nam praeterquam quod a traditis scripturis recedit, etiam verendum est, ut choragus corbem carbonariam aequalem dixerit. Propterea Bergkius non male ἄρ᾽ ἀφήλικα coniecit. Sed multo magis quam Bergkii coniectura mihi arridet id, quod Meinekius in Vind. Ar. p. 8 proposuit. Quo loco vir ille doctissimus pro subtili suo ingenio vocem τήλικα Bergkii mutationi ἀφήλικα, in quam ipse quoque primum inciderat, oppositam potiorem esse monuit, ut verba ἀπολεῖς dpa τήλικα τόνδε φιλανθρακέα in hunc fere modum vertenda essent: Hunc tantulae aetatis carbonarium perditurus es. Sic et sententiae et numeris, qui versui 285 μὲν οὖν καταλεύςο- uev, μιαρὰ κεφαλὴ respondent, optime consulitur.

168

Victor Coulon,

Caput III. 8 1.

Proximum est, ut de iis agatur locis, quibus scholia et a R et a V dissentiunt. In quibus proferendis ea utimur ratione, ut iis scholiorum lectionibus, quae cum uno alterove ceterorum codicum conspirant, signa addamus eorum librorum. quibuscum conspirant. Ii igitur loci, ubi scholiorum scripturis signa codicum nulla sunt adiecta, scholiorum propriae lectiones

habendae sunt. vss. Sch.

RV

Equitum:

11 κινυρόμεθ᾽ cum ACfO 18 κομψευριπιδικιῶς lemma schol. V cum MAld. 26 ἣν cum Vat. A? 68 ἀναπείσετ᾽ (-cere lemma schol. Ald.) cum CP 140 ἂν οὖν cum M t 230 é£ekacuévoccum Ald. t 248 ἐγὼ ᾿νδείκνυμι 289 τὸ νῶτον cum 346 ἀλλ’ οἷςθ᾽ ὅπερ πέπονθας lemma schol V Ald.

φλαῦρον cum Ald. καικίας alt. schol. eum f 565 βουλόμεθα cum ΑΓΘΡ Ald. 4

κινυρόμεςθ᾽ (xuvup -V)t κομψευριπικῶς (idem lemma

schol. R) ἦν ΤΤ

ἀναπείσητ᾽ r. Cf. Z. Ar. St. p. 16 et 107 sqq. οὖν ἂν ἐξῃκαςμένος ἐγὼ δείκνυμι tT τὸν νῶτον (νότον R)t ἀλλ᾽ οἷςθ᾽ ὅπερ πεπονθέναι μοι δοκεῖς (idem lemma schol. M). Verbis ὅπερ πεπονθέναι poi δοκεῖς praeferenda videtur lectio AOP Ald. μοι πεπον- θέναι δοκεῖς. Cf. Z. Ar. St. p. 58 sqq. φαῦλον gl. Cf. Z. Ar. St. p. 15. κακίας {7 βουλόμεςθα (-μεςθ᾽ V ἢ)

vss.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 169

Sch.

635 ad r. Cf. Z. Ar.

635 MóOuv

St. p. 100 sqq.

156 vOv bei ce πάντα δὴ cum

ΒΓ! AO Ald.

830 πτερυγίζεις schol. V

300

in adnot. ad Pc. 92 haud Scio an memoriae errore prolatum sit, cum in Pl. 575 ἀλλὰ φλυαρεῖς καὶ πτερυγίζεις legatur. ἐριτίμων ἀπὸ τριπόδων T

Φοβεςτράτη T

RV

κόβαλοι

Μόθωνες vOv δῆ cc πάντα δὴ R, νῦν δή cc πάντα δεῖ V r. Cf. 2. Ar. St. p. 120. πλατυγίζεις (idem schol in adnot. ad h. v.) r.

διὰ τριπόδων ἐριτίμων (idem schol. RV in adnot. ad Pl. 39) Φοβεειετράτη

Banarum:

πλεῖν νιαυτῷ cum MA ἄγων cum MAU tt (jor, ὃπ bis lemma schol. rec. cum MA, qui litteras sic divisas d) ὅποπ (M, ὄπ᾽' ὄπ A) exhibent. λίμναις T

ἀλλ᾽ ἐξόλοιςθ᾽ αὐτῷ κοάξ

ἡλάμεεθα schol. rec. cum Ald.

ἐξόπιεθε νῦν ἴθι cum MAU 1t. Quae lectio verbis πρόςθε vuv ἴθι v. sequentis originem de- bent; recte editores ἐξ- ómc0' ἴθι Dobraeo auc- tore.

τοῦτό γ᾽ ἔθ᾽ ἥττον

πλὴν ἠνιαυτοῦ FT ἄγω (idem lemma schol. R) ómóm ter V T, v. om. R

λίμναιειν (idem lemma schol. R) ἀλλ᾽ ἐξόλοιςθ᾽ αὑτῷ

κοάξ κοάξ R T ἐξολοῖςθ᾽ αὐτῷ kodz V

ἠλάμεθα (idem lemma schol. RE)T

é£ómcóev ἴθι R | " é£ómcOev αὖ ἴθι V

τοῦτό γ᾽ ἧττον (idem lemma

170

Ὑ88.

340

312

318

422

418

680

800

818

815

Victor Coulon,

Sch.

*Érepe φλογέας : τὸ ἑξῆς ἔγειρε φλογέας λαμ- πάδας ἐν χερεὶ τινάςςων schol. V sec. Augsberg. p. 22.

Ἐχώρει vOv (χώρειαν νῦν in lemmate schol. V sec. Augsberg p. 23.)

* üápeic schol. V ; αἰρήςεις

lemma schol. R ex scrip- εις tura aipnc.

τὸν Κλειεθένη cum Ald.

ἑκατοντακέφαλος cum U et M, qui fikarov-praebet. T Cf. p. 62 ad h. v. περιβρέμεται schol. ad v. 93 ἐπιβρέμει schol. ad. H v. 1532 ξύμπηκτα M eiusque schol., τ. Cf. ad v. p. 15 prolatum. γενήςεται schol. in adnot. ad v. 738 T ὀδόντας cum M! et qui- busdam Blaydesii dett. codd.

818 óyióguvschol.Ald.cum

Blaydesii dett. codd.

quibusdam

RV schol. V sec. Augsberg. p. 20.) Bergkio et Meinekio probatum. ἔγειρε φλογέας λαμπάδας ἐν χερεὶ γὰρ ἥκει τινάςεων

χώρει δὴ νῦν

αἴρεις R aípricac V

τὸν Κλειεςθένους τ. (τὸν Καλ- λίαν interpretandi causa su- perscr. pr. m. in V) a ἑκατογκέφαλος (τ᾽ ἑκατογκέφ lemma schol. V sec. Augsberg. p. 27.)

ἐπιβρέμεται

εύμπτυκα R ξύμπυκτα V

γίνεται (viYv-V)

ὀδόντα τ. Cf. Fritzschium ad h. v.

ἱππολόφων (idem lemma schol. V sec. Augsberg. p. 33.) r. Cf. vss. 821 ῥήμαθ᾽ ἱπποβάμονα,9935 ῥήματ᾽ ὀφρῦς ἔχοντα xai λόφους,929 ῥήμαθ᾽ ἱππόκρημνα.

215

243

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Sch. μορμορωπὰ editoribus probatum. μέντοι: vU (μέντοὐγὼ

Bothio auctore editores) φρονεῖν cum MAU τοῖς icríoic

τοὺς TTépcac cum Blay- desii quibusdam dett. codd.

οὐκ ἔθ᾽ cum MA νοτίαις cum A corr. aliis- que dett. codd.

μακάριον Tt

171

RV μορμουρωπὰ (-μυρωπὰ V)

μέντοι εωφρονεῖν. Verbum cugpoveiv idoneum sensum non praebet. τοῖς (roiav V) ἱςτίοιειν T TTépcac

οὐκ ἔςθ᾽ tT νοτεροῖς V, νοτίοις R r., “νότιος zweier Endungen bei Aesch. Prom. 401: νοτίοις παγαῖς. Strab. 15, 685: θαλάττης τῆς νοτίου. Kockius ad ἢ. v. μακάριος Y'

Nubium:

Δήμητρα lemma schol. rec. eum AAO aliis. De declinatione vocis Δημή- inp cf. Croenert Memor. Gr. Herc. p. 169. Κικυννόθεν cum ΑΔΘ r.Vide Meisterhans p.97. ὑμῖν

ὑμῶν

μέγα schol. rec.

ἐπέτριψεν schol. rec. cum MA aliis r. Cf. v. 438.

Δήμῆτραν R sec. Herw. Δήμητραν V

ES

Κικυνόθεν, sed V recte Κικυννεῖς in v. 210. ἡμῖν TT, quod ferri nequit, cum discipulus usque ad v. 221 in

scaena remaneat.

ἡμῶν τ. "Intellige dictum ad populum conversa repente ora- tione, non ad Socraticum" G. Hermannus ad h. v.

πάλιν V, πάνυ R τ. Cf. v. p. 94 tractatum.

ἔτριψεν (idem schol. V in adnot. ad v. 242.)

112

VSS. Sch.

300 χθόνα cum AA aliis.

307 mpócobo: cum MA aliis.

r. Cf. Pe. 397, Av. 853,

Bl. A. C. Gr. p. 173 ad

Nb. 307.

ἔεχων cum M oorr. ΔΘ

aliis.

436 npocrtóAoicilemmaschol. R sec. Rutherf. cum M

409

aliis T

484 ὀφείλεται schol. rec. cum AU aliistt

490 *cuvaprrácet

507 μελιτοῦτταν cum CAO r. Cf. oivoürrav in Pl. 1121.

571 ἱππονώμαν cum M et

quibusdam dett. codd. r. Eadem forma in Eur. Hipp. 1399 et Soph. ΑἹ. 232.

688 dppev' ἐν ὑμῖν schol. rec. cum dett. quibusdam codd. Praepositione ἐν, quae e dittographia ori- ginem duxit, deleta haec lectio sincera est.

130 ἀποεςτερητίδα schol. rec. cum AU alüsTt

154 ἀντέλλοι cum dett. qui- busdam codd. Editores recte ἀνατέλλοι.

155 τιὴ τί δή cum MAO aliis.

Victor Coulon,

RV

ἐς x06va T πρόδομοι

ἔςχον (ἐεχον sic lemma schol. R sec. Rutherf)tt προπόλοιςει

ὀφείληται

ὑφαρπάςει (idem lemma schol. R sec. Rutherf.) μελιττοῦταν. Idem mendum in Ls. 601.

ἱππονόμαν

ἄρρεν᾽ ἡμῖν. Pronomen ἡμῖν à sensu huius loci alienum est.

ἀποςτερητρίδα V r., drocrepn- τικὴν R, aut scribae incuria e v. 128 aut e glossemate. ἀνατέλλει TT. Cf. similia menda p. 21 ad Vp. 1458.

ὁτιὴ τί δή r. Cf. G. Hermannum ad h. v.

vss.

156

162

811

833

869

1001

1006 1036

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Sch. ἀργυρίων lemma schol. rec. cum Áld.

ὑποχάλα schol. rec. cum dett. quibusdam codd. drtoAéyeic: ἀπολεπίςπεις᾽ ἐὰν δέ, ὡς ἐν τοῖς πολ- λοῖς, ἀπολάψεις, ἐκπίῃς. Quamquam utraque scriptura etiam a Suida s. V. ἀπολάψεις comme- morata sententiae con- venit ἀπολέψεις enim "decorticabis", ἀπολά- wec "exhauries" valet, tamen eum Meinekio, Kockio,;aliis verbum ἀπο- λάψεις praefero, quippe quod et in RV legatur et teste scholio in pleris- que apographis scriptum fuerit.

πείθειν lemma schol. rec. cum Mtt

κρεμαςτῶν οἱ κρεμα- «τρῶν. Sed recte schol. in adnot. ad Vp. 1429 κρεμαθρῶν.

βλιτομάμαν cum ΜΑΔΘ λευκῷ cum MA aliis.

xai μὴν πάλ᾽ Évur' ἐπνι- TÓóunv lemma schol. rec. cum OU aliis. Editores

118

RV tàpropiov.Legendum τἀργύρια; cf. Kockii adnot. ad h. v. in ed. IV 1894. ἀποχάλα. De ὑπὸ et ἀπὸ inter se commutatis cf. ad. Ra. 644 p.44. ἀπολάψεις (idem lemma schol. R sec. Rutherf. cum explica- tione ἀφαρπάςεις, ἀποκερδα- veic.)

πείθει

κρεμαθρῶν. Cf. Moer. p. 242: Κρεμάθρα, "Arriküc, xpeuácrpa Ἑλληνικῶς. Etiam Suidas for- mam Atticam agnoscit s. v. κρεμάθρα.

κλιτομάμμαν T3

οἵη. καὶ μὴν ἔγωγ᾽ ἐπνιγόμην. Pro- nomen ἔγωγ᾽ interpolatum vi- detur e v. 1038. Nihil frequen-

114

VSS.

1046

1047

1105

1154

1203

1256

1211

1298

119

148

Victor Coulon,

Sch. καὶ μὴν πάλαι γ᾽ ἐπνιγόμην Bentleio duce scripse- runt. Cf. similem locum in Nb. 4 xoi μὴν πάλαι τ᾽ fikouc' ἐγώ. Ἐδειλὸν lemma schol. rec.cum A aliisque dett. codd. μέςον ἔχω λαβών ce. Cf. v. p. 69 tractatum. πότερον lemma schol. rec, cum MAAO aliis. βοάςομ᾽ ἄρα τὰν cum Ald. (βοάςομαι τὰν lemma schol. R sec. Rutherf.)

νεναςμένοι schol. rec. νενοιςμένοι ibus. dam codd. προςαποβαλεῖς cum MA A aliis, r. Cf. v. p. 69 tractatum.

προςκεκλήςεςθαι cum M A AO aliis, r. Cf. v. p. 69 tractatum.

caugópa cum A aliis, r. Cf.G.Hermannum ad h.v.

RV üus esse pronominis inter- polatione constat. Vide sis Blaydesii adnott. ad Ach. 437. Pl. 648, 1170, Th. 754.

δειλότατον

ce μέεον ἔχω λαβὼν

πότερα r. Cf. Nb. 638 p. 159 tractatum.

βοάςομαί τ᾽ dpa τὰν (R, γὰρ ἄταν V levi mendo corruptum ex τἄρα τὰν). Editores recte βοάςομαι τἄρα τάν. νενηςμένοι r. Cf. Lobeck. ad Soph. Aiac. p. 263 (318).

xai προςαποβαλεῖς R καὶ προςαπολεῖς V

προςκεκλῆςθαι (idem lemma schol. R sec. Rutherf.)

racía

Pluti:

Ἐμῶρ᾽ ἔμ᾽ ei et μῶρ᾽ ἔπη schol. Iunt. ed. cum dett. codd.

δοῦλος γεγένημαι: mpó- τερον ὧν ἐλεύθερος Schol. R

μῶρ᾽ ἔμ᾽ el

διὰ τὸ μὴ πλουτεῖν ἴεως. Quod e glossemate v. praecedenti ἔγωγέ τοι διὰ μικρὸν ἀργυρίδιον adscripto originem duxisse

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

vss. Sch.

316 ἀλλ᾽ lemma schol. rec. cum MA

401 ποιῆςαι vi) cum MAU

421 λεκυθόπωλιν schol Θ cum MA aliistt

428 évéxpavtec cum MAU aliis, r. Cf. Bl. A. C. Gr. p. 232 ad Pl. 428.

488 ἀντιλέγοντας legisse vi- detur, cum praebeat: xp) λέγειν ὑμάς ἀντι- λέγοντας.

493 βούλευμα et alt. schol. falso βούλημα

505—506 οὐκ᾽ οὖν εἶναι φημὶ ὁδὸν ἥντινα ἰὼν lemma schol. R. Ex adnotatione schol, quod "unum in- tricatissimorum in hanc fabulam" esse iure mo- nuit Duebnerus, appa- ret, quantopere antiqui grammatici in hoc ver- su legendo laboraverint. Cf. Duebner. p. 566 et

175

RV primus Heimreichius in Mis- cellaneis Criticis, p. 19 (Progr. d. Gelehrtensch. zu Flensburg, 1865) vidit. Cf. etiam Rutherf. ad h. v. et van Ljzeren in Mnem. Nov.Ser. XX VIII,1900, p. 180. Iure igitur Velsenus v. 148 siescripsit: δοῦλος γεγένη- μαι πρότερον ὦν ἐλεύθερος. om. Rt ἄγ᾽ V gl. Cf. ad v. 824 p. 161. ποῆςαι (moncu V) vdivtt

λεκιθόπωλιν (idem lemmaschol. R sec. Rutherf.) . ἀνέκραγες R et alt. schol. | ἀνακέκραγες V H ἀντιλέγοντες τ. Partic. enim cum verbo νικήςετε quam cum χρῆν coniungere praestat. "Iu priore scriptura (scil ἀντιλέ- Yovrec) facilior est orationis cursus." Hemsterhusius.

βούλημα tT

οὔκουν εἶναί qnu' εἰ παύςαι ταύτην βλέψας πόθ᾽ Πλοῦ- Toc | ὁδὸν ἥντιν᾽ ἰὼν κτλ. R. Versus 505 in V sic deprava- tus est: οὐκοῦν εἶναι φημὶ ei παύςει ταῦτ᾽ ἣν βλέψηι πόθ᾽ Πλοῦτος. Cum Blaydesio aliis- que editoribus lectionem amplector, quippe quae ido- neum sensum praebeat.

vss. Sch. van ljzeren in Mnem. Nov. Ser. XX VIIT, 1900, p. 191.

516 é£ cum MAU

528 τάπηςι cum MAU, inter- pretamentum: cf. schol. Ec. 840 δαπίδων δὲ τῶν ταπήτων.

586 κοτίνω crepávou (sic) lemma schol. R

596 κατὰ μῆνα προπέμπειν cum dett. quibusdam

* eodd.

631 τρόπων schol. rec. eum

MA, ortum, opinor, ex

τρόπου in fine v. prae-

cedentis.

λελάμπρυνται cum M

corr. aliis, praef.

666 ὑπερηκόντιςεν cum MU aliis.

673 ἀθάρης cum MU aliis, r. Cf. ad h. v. p. 65; ἀθάρας alt. schol.

101 μέν τις cum MAU aliis.

102 oTrmqpvOpíacelemmaschol.

O cum dett. quibusdam

codd.

cuvekoÀuwydgunv. schol. O

cum MAU aliisTd

121 éxcrpéyac cum ΜΑ aliis.

125 *Tfic ἐκκλησίας cum AU aliis et ταῖς ἐκκληείαις.

101

Victor Coulon,

RV

vH báma R corr. ut vid. ex δ᾽ ári cti, δάπηςι V levi mendo.

κοτίνῳ crepávu . R, κοτίνου crepávu V r. Cf. v. p. 38 trac- tatum.

κατὰ μῆνα προςάγειν R, κατὰ μῆν᾽ ἀποπέμπειν V τ. Cf. v. p.39 tractatum.

φίλων (idem lemma schol. R sec. Rutherf.)

λελάμπρυται

Ürtepnkóvricev R (-«ev V). Cf. v. p. 65 prolatum.

ἀθάρας (idem lemma schol. R sec. Rutherf.)

μέν τις R (idem lemma l

schol. R sec. Rutherf.) p

μέν γε omisso τις V ὑπερυθρίαςε R | bmopuOpíace V Hn

ἐνεκαλυψάμην

éxrpéyac TT τὰς ékxAncíac (ex- R)

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

vss. Sch.

129 ἡμιτύβιον lemma schol. R cum M oorr. O aliis. κατεπέτας᾽ schol. O cum MAU aliis.

ὥς γέ μοι δοκεῖν lemma schol. cum Ald.

8415 Ἐμῶν οὖν ἐμυήθης cum MAU aliis.

904. ὅταν τύχω in lemmate, sed ὅταν τύχῃ explicat verbis ὅταν γένηται και- poc πολέμου. Utique re- tinendum est τύχω. Cf. similes constructiones a Blaydesio ad h. v. in comment. p. 322 et ad Ra. 945 in comment. p. 393 adnotatas.

1011 virápiov καὶ βάτιον lem- ma schol. R sec. Rutherf.

1096 προείεχεται schol. rec. et schol. in adnot. ad v. 1042 cum MAU aliis.

1140 ὑφείλου schol. O cum

MA? corr. 8115 7

ἕνειτιν Schol. rec. et

schol. in adnot. ad v.

1171 cum MAU alüstT

1201

1t

RV ἡμιτύμβιον TT

κατέπαςς᾽ (-émhac V)

ὡς γ᾽ ἐμοὶ (τ᾽ ἐμοι ΒΕ) δοκεῖ. Editores Dind. praeeunte ὥς γ᾽ ἐμοὐδόκει.

μῶν ἐνεμυήθης R (idem lemma schol. R sec. Rutherf), μῶν ἐμυήθης V

ὅταν τύχω. Hemsterhusius, Meinekius in Vind. Ar. p. 218, Velsenus ςκήπτομαί γ᾽, ὅταν τύχῃ scripserunt "invita lin- gua",ut Leeuwenius in Mnem. Nov. Ser. XX X, 1902, p. 422 iure monuit.

νιτάριον ἂν καὶ βάτιον. Meinekii coniectura in Vind. Ar. p. 220 νηττάριον ἂν καὶ φάβιον Vel- seno probata tam sensus quam metrum curatur.

προςείχετο {7

ὑφέλοις RT, ὑφέλοι᾽ V r.

Émeiciv

AÀvium :

35 ἀνεπτόμεθ᾽ (-μεςθ᾽ M) ἀμφοῖν Toiv ποδοῖν schol. R XII, 1.

ἀνεπτόμεεθ᾽ ἀμφοῖν ποδοῖν (idem Suidas s. v. ἀμφοῖν, ubi 12

178 Victor Coulon,

vss. Sch. RV in adnot. ad. v. 45 cum ἀνιπτάμεςθ᾽Ἶ; ἀμφοῖν ποδοῖν M. Ad diiudicandum, etiam schol. V Ald. in adnot. utralectio verasit,inter- ^ad. v. 45 sec. Duebn. p. 419. est quaerere, Aristo- phanes in voce ἄμφω cum substantivo con- iuncta articulum ad- diderit necne. Atque cum Kockius (cuius cf. adnot. ad h. v. in ed. III 1894) articulum a comi- cis addi affirmaverit, quin scriptura ἀνεπτό- μεθ᾽ --- ἀμφοῖν roiv πο- boiv sincera sit, dubitari

nequit. 129 πρῶϊν lemma schol. αὶ πρώτιςτ᾽ R, mun εἰς (sic) V. sec. Rutherf. T3 utrumque depravatum ex ngu τις, quod Ald. praebet. 245 κάμπτεθ᾽ cum Ald. κάπτεθ᾽ 569 ἔνορχιν cum A Ald. évópynv 1007 dcrépoc cum B pr. Uedd. ácrépec (V sec. Herw.) Qu probb. casus hic ferri nequit. 1187 "πᾶς τις schol in ad- πᾶς R, παῖε V not. ad v. 1118 cum C Ald. 1480 τοῦτο δὲ τοῦ δὲ 1506 ἀπὸ γὰρ ὀλέςεις schol ἀπὸ γὰρ ὀλέςει V, ἀπὸ Tdi rec. cum B Ald. μ᾽ óléca R, unde ἀπὸ μ᾽ ὀλεῖς Mein. in Vind. ΔΓ p. 114. 1590 λιπαρά τ᾽ εἶναι πρέπει λιπαρὰ πρέπει Rt cum B Ald.t λιπάρ᾽ εἶναι πρέπει V 1693 "ἀλλὰ γαμικὴν | schol. in γαμικὴν cum B adnot. ad

1693 δότω cum BA! v. 1565. διδότω

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 179 vss. Sch. RV Vesparum: 36 ἐμπεπρηςμένης cum BC. ἐμπεπρημένην R (-cuévnv V) T 57 κεκλαμμένον tt κεκλεμμένον 90 "mi cum cett. codd. om.T 110 ἔχων in lemmate schol. τρέφει V; at in R adnot. illa παίζει, ἀντὶ τοῦ ἔχει ad genuinam lectionem τρέ- qe spectat. 145 εὐκίνῳ tT cukívou 462 τῶν μελέων lemma et τῶν μελῶν τῶν

614

schol. in adnot. ad v. 415 cum A Ald.t ἐκ ςτεμμάτων

ὀρθροφοιτο- r. Ἐἅμα βληχάται cum BC

Kui] schol. V haud scio an recte legerit. Cf. ad Vp. 573 p. 142. λαγαριζόμενον cum. C Ald., r. Cf. v. p. 67 pro- latum.

τιθαςευτὴν cum B Ald. r. Cf. Croenert Memor. Gr. Herc. p. 94, 1. ςκίμπωνας cum B pr. Ald. Cf. similia menda p. 66 ad Av. 245.

ςτεμμάτων r. Blaydesii con- iectura κράςπεδ᾽ ἐκ «τεμμάτων ex adnot. schol. opus non est. Cf. quae ad Av. 672 p. 167 diximus. Ceterum vide de verborum κράςπεδα ςτεμμάτων significatione Roemerum (Stud. zu Ar. p. 89) ὀρθοφοιτο- R (-cporro- V) áp ἅμα βληχάᾶται R, ἀποβληχάτ᾽ V sec. Herw. φωνῇ

λαγαρυζόμενον τιθαςςευτὴν ςκιπίωνες Rsec. Herw. ΚΤ, ckí-

Tuvac V r.

12*

180 Victor Coulon,

v8S. Sch. RV

783 ἀναμαςώμενοι cum BC ἀνακαςςώμενοι r. Cf. Dindorfii notam a Blaydesio ad v. 704 al-

latam. 890 τενναιοτέρων et ve veu- vevvaiorépu v. Quae lectio a τέρων numeris aliena inde originem duxit, quod αἱ ut legebatur. 083 *üàmebáxpuca in |lem- ἀπεδάκρυςα

mate, sed compositum ἐπιδακρύειν in adnot. 1050 εἰ παρελαύνων τ. schol. V εἴπερ ἐλαύνων t cum interpretamento: ἀντὶ τοῦ ἐπιχειρῶν xai

ἐπιτρέχων. 1091 cum B r. Cf. p. 77 ad ἦν R, ἣι (sic) V Pl 11. 1111 κυττάροις cum Kurápoic VT, καττάροις RH 1120 ἔμβραχυ eum BC τ. Cf. ἐμβραχὺ R Cobeti Var. Lect. p. 207 ἐνβραχὺ V 866. 1139 Ἐτριβωνικῶς et yepovri- τριβωνικῶς

κῶς (schol. R) 1134 ἀποπῆξαι schol R sec. ἀποπνίξαι; quod -πνῖξαι sCTI- Rutherf. Cf. van Ijzeren bendum est. in Mnem. Nov. Ser. XXVIII, 1900, p. 180. 1221 'Axécropoc ἀκέςετερος 7 1232 μαινόμενος lemma schol. μαιόμενος R r. V cum ΒΤ. Sed ex- μαινόμενος V (sed v del. m. pr plicatur μαιόμενος (quod sec. Herw.) etiam schol. ad Th. 162 praebet): ἀντὶ τοῦ ζητῶν μέτα κράτος.

1348 ἐφιαλεῖς schol. V φιαλεῖς. Cf. ad Nb.1293 émaló φιαλεῖς schol. p. 207.

1450 ce schol rec. cum B Y€ Ald.tt

VSS.

1455

1418

1510 1534

10

253

303

Quaestiones criticae in Aristopbanis fabulas. 181

Sch. ἐπὶ τὸ τρυφερὸν cum B aliisque. Haud dubie verum est τρυφερόν. Quo in τρυφὸν (R) corrupto grammaticus nescio quis TO {(τὸρυφάν scribere vo- luit Neque vero ferri potest verbum τρυφάν cum adiectivo μαλακὸν coniunctum. παύςεται cum BC Ald. Male ortum propter fu- tura ἀποδείξειν et διορ- xncóuevoc in vss. 1480, 1481. πιννοτήρης eum Ald. τριόρχαις cum Β Ald. praef. Cf. Mein. Vind. Ar. p. 108 ad Av. 1181.

RV émrpugóv (sic) R | " ἐπὶ τὸ ῥυφάν V Τ

παύεται

πινοτήρης τριόρχοις

Pacis:

ἀναρριχάτ᾽ (in lemmate schol R sec. Rutherf,, ἀνερριχάτο lemma schol. rec.) Vanae sunt schol. etymologiae.

πειςτέον cum BC . Ald. ἐν πολλοῖς κεῖται τὸ coi schol. V. Syllaba θα in θατέρῳ sine dubio causa fuit pronominis in textu schol. eiecti.

φοινικίδων schol. R legis- sevidetur; cf. Rutherfor- dii adnot.ad schol. R.Iam

ἀνερριχάτ᾽. Editores ἀνηριχάτ᾽ scribere debebant. Of. Lauten- sach, Grammat. Stud. zu d. griech. Tragikern. u. Komikern (Augment u. Reduplikation), II 136. mcréov tt

οὗτος παραινῶ coi μέλιτι xpfi- εθαι θατέρῳ r., nisi quod ᾿᾽τέρῳ (i. e. ἑτέρῳ) pro θατέρῳ scri- bendum est.

φοινικικῶν

182

V88. Sch. Meinekius in Vind. Ar. p.42 poetam substantivo qoivikibuv usum esse su- spicatus est, quod adiec- tivum φοινικικὸς ad. φοι- νικὶς revocari non posset.

346 *ei γάρ μοι γένοιτο lem- ma schol. V.

402 κλέπταιγὰρ vóvelav Iem- ma schol. V. Meinekio astipulor, qui κλέπται τὰ vOv Yvóp eia μάλλον πρὸ τοῦ in Vind. Ar. p. 44 restituit.

542 xai κυάθοις lemma schol. RV cum B Ald..

562 λιταργιοῦμεν cum B Ald.

5817 τὸ uépicrov cum B Ald.

610 ἐξεφύςηςε γὰρ cum B Ald. 4

628 κορώνεων cum B Ald.

633 οὐκἐλάνθανεν priusscho- lion R cum B Ald. ^ et Ju minusculae scripturae inter se commutatis.

676 οὗπερ

153 βαρβαροθύμους

907 προῖκα cum B Ald.

1000 "x Μεγάρων schol. V; ab edd. auctore Hamakero receptum,quod aptiorem et elegantiorem sensum praebeat quam μεγάλων.

Victor Coulon,

RV

εἰ γὰρ ἐκγένοιτ᾽ (γένοιτ᾽ V) ἰδεῖν κτλ.

κλέπται τε (in αἱ τε corr.) γὰρ γῦν μάλλόν cia V, versum om. R

καὶ κυάθους sec. Herw., r. Cf. v. p. 68 allatum.

λιταργειοῦμεν {7

μέγιετον ἐξεφύεηςεν (idem lemma schol. R sec. Rutherf.) κορώναιον T οὐκ ἐμάνθανεν r.

ὅπερ T βορβοροθύμους r. Cf. Eq. 309,

ubi ipse Cleon βορβοροτάραξις vocatur. προῖκ᾽ ἂν (idem lemma schol. R sec. Rutherf.)

μεγάλων

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

vss. Sch.

1032 οὐδὲν bence t

1066 aigoi aigoi cum Ald. 1086 τραχὺν cum B Ald. 1112 xev cum C τ. Cf. v. 1076, ubi V in eodem prover- bio κεν exhibet.

1159 ἡνίκ᾽ ἂν cum B Ald.

1195 τὰς ἀμύλους cum B Ald.

188

RV οὐ ber|ce αἰβοῖ Boi τρηχὺν (Vsec. Herw.) hic praef. ut epicum. καὶ

ἡνίκα δ᾽ ἄν G. Hermannus metrum restituens ἡνίκ᾽ ἂν δ᾽. τοὺς ἀμύλους r. Subauditur πλακοῦς in ἄμυλος. Cf. E. M. 87, 42 : Ἄμυλος᾽ βρῶμα, τὸ μὴ πε- πτωκὸς ὑπὸ μύλην ᾿ ἀρςενικῶς et Phot. s. v. Ἀμύλους᾽ καὶ τὸν ἄμυλον dpceviküc λέγουει (Reitzenstein, Anf. des Lex. des Phot. p. 91).

Acharnensium:

vss. Sch. 26 ἅθροοι τ. Cf. v. p. 83. 35 ἤδει. Cf. p. 83 ad ἢ. v.

82 ópuv cum ΓΔ: ὀρῶν scribendum cum Suida 8. V. ἀποπάτημα.

120 τοιόνδ᾽ 3

121 οὐδέποτ᾽ Icxye fj θύρα. Cf. v. p. 100 tractatum. 198 ὅπου

503 xai νῦν cum BA tT 610 ἕνη. Cf. v. p. 102 trac- tatum.

R ceterique ἀθρόοι ἤδ᾽ εἰ R | ἤδει (ACT, «ἡ ΒΔ)! TT ὄρρων R | H ὅρων (BC, ὁρῶν A)

τοιόνδε γ᾽ U(R, θ᾽ ΑΓὴ, τοιόνδε δ᾽ ΒΟ r. Cf. v. p. 84 allatum. οὐδέποτ᾽ ἴςχει θύρα R, οὐδέποτέ Y' lex θύρα ΑΒΓΔ ὅπῃ KR sec. FO MK praef. ὅπη C, ὅποι ABA JutAtticum. Cf. Meisterhans p. 64, 3. vóv τε ἢ, νῦν ACT evi (sic) R, ἕν ΑΒΟΓΔ

vss. Sch. ckavóaln6picrac et ckav- δάληθρ᾽ ἱςτὰς

θυμιτιδᾶν cum Ald. Berg- kio, Meinekio, aliis pro- batum.

418 *oó χρῆςθα αἰγᾶς lem- ma, sed οὐ χρῆςθα crráv in adnot.

ἀλλὰ μὴν cum [t

112

832

833 πολυπραγμοεύνῃειν lem- ma, sed genitivus πολυ- πραγμοεύνης explicatur adnotatione: λείπει δὲ τὸ ἕνεκα, ἵνα rj ἕνεκα τῆς πολυπρ. λῷετε lemma invito metro, sed recte βέλτιςτε in v. antistrophico 948 praebet. 966 *oüx ἂν μὰ Δί᾽ oU δοίην lemma 971 εἶδες semel )|Cf v. 988 τὰ b'inlemmate, | 971 p. sed érrépuravin 104 adnot. schol. R1 trac- sec. Rutherf. ) tatum. 1086 τὴν xícriv in lemmate et in adnot. ad v. 961 FT v. legerunt

929

1097

1099 δοὺς ἐμοὶ schol R in

adnot. ad v. 772 7

Victor Coulon,

R ceterique cxavbalpícrac RTT, «κανδά- Àn0p' icràc ABCTA τ. θυμητίδαν (R, -δᾶν l) θυματιδᾶν ΑΒΟΔ

οὐ χρῆςεθα εἰγῆς

ἀλλὰ uiv R, ex quo primus Elmsleius ἀλλ᾽ ἁμῖν restituit. Cf. Ahrens De Dial. Dor. p. 259. ἀλλὰ μὲν ABCA T

πολυπραγμοεούνης ABCTA, πο- λυπραγμοςύνη R, quod cum Meinekio probante Fritz- schio ad Th. 1109 retineo.

βέλτιςτε

οὐκ ἂν μὰ Δί᾽ εἰ δοίη

εἶδες bis ἐπτέρται (ΞΞ- ἐπτέρωται) R sec. Herw., ταὶ δ᾽ Γ, τῶδ᾽ A, τάδ᾽ ΒΟΔ

τὴν κίςτην

v. om. RACT, non B. Facile omitti poterat propter sequen- tem v.

oice, παῖ

vSS.

63

282

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Sch.

μίμαρκιν TT ἀτταπαττᾶ lemma tt

18b

R ceterique

μίμαρκυν ΕΒΔ τ. (-kov AC tH) ἀτταταῖ ἀτταταῖ R, ἀτταπαττατὰ ABCIA Tt

Ecclesiazusarum :

Sch. διερειςκαμένη ab editori- bus auctore Schaefero receptum. ἐνδυόμεναι legit, cum interpretetur: xarabvó- μεναι eic τηλικαύτην TÓÀ- μαν λάθρα. μετοικιτόμενος legisse videtur, cum μετοικίςαι θέλων praebeat.

ΒΒΓ διερειςμένη

ἐνδούμεναι t T

μετοικιζόμενος τ. Futurum ye- Totkicópevoc repudiandum est; Atticum enim esset μετοικιού- μενος. Cf. Eur. Heraclid. 46.

Lysistratae:

Sch.

Θεογένους Dind. Eng. alii probante Meinekio in FCG. 2, 475, XXXV. Cf. Kirchner Pros. Att. n. 6703.

ἐφ᾽ ἑπτακαίδεκ᾽ ἀςπίδας

αὐταῖς τ. Cf. Bl. A. C. Gr. p. 138 ad Ls. 351.

RBCLA Θεαγένους

ἐφ᾽ ἑπτὰ καὶ δέκ᾽ ἀςπίδων r. Cf. Leeuwenium, qui in adnot. ad ἢ. v. collatis Herod. Thucyd. Xenoph. exemplis haec monuit: "De ordinem servantibus ge- nitivum, de consistentibus ac- cusativum dici videmus; et ipsa id fert ratio". αὐτὰς

186

vss.

676

vss. 2] 99

125

119

220 213 291

396 834 910

Victor Coulon,

Sch. διαγράφω ab editoribus auctore Bentleio recep- tum. Quo de verbo vide Kockium ad Nb. 774. Lemma διαγράψομαι ha- bet L sec. Stein.T

RBCLA διαγράψω Rt, διαγράψαι BCLA litteris ομ futuri διαγράψομαι

librariorum incuria omissis.

Thesmophoriasusarum : Sch. R

οἷόν γε οἷόν τε Τῇ

λαὸς λεὼς t

δόκιμον δοκίμωι. Lenissima mutatione Meinekius in Vind. Ar. p. 147 δοκίμων scripsit probante Buengero (De Ar. Eq. Ls. Th. apud Suid. rell. p. 44).

xaivi,quod verum legisse κοινῇ

schol. ex interpretatione

μεγάλῃ καὶ θαυμαεςτῇ

Bisetus conclusit. |

ξυροδόκης ξυροδίκης TT

Ἱπποκράτους ὑποκράτους TT

ποςθαλίεκκον Dindorfio praeeunte editoribus pro- batum.

λεγούςεας

Στηνίοιςι

ἰφύων r. Cf. adnot. δέον εἰπεῖν ἐκ τῶν ὄψεων εἶπεν ἐκ τῶν ἰφύων; ludit enim comieus, qui ut in vss. 387 et 456 sic etiam hic Euripidem ut humili loco natum maledico ser- mone carpit.

πρὸς θάληκον. Quod quomodo ex ποςθαλίςεκον depravatum sit, Engerus in adnot. ad h. v. ex- ponit. λεγούςαις TT τηνίοιςι FT ἀφύων tT

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 187

vss. Sch. R 947 παίσωμν πέςωμεν TT 1197 ευβήνην ευμβήνην Tt De littera μ in- serta cf. p. 66 ad Av. 245. 1227 πέπαιεται πέπυςται tT 8 8.

Pergamus ad singulos, quos asterisco notavimus, locos tractandos.

In Ranarum v. 340 sqq. ἔγειρε φλογέας λαμπάδας ἐν Xepci Twváccuy post ἐν χερεὶ in RV γὰρ ἥκει insertum est. Schol. V explicat: ἔγειρε φλογέας " τὸ ἑξῆς ἔγειρε φλογέας λαμ- πάδας ἐν xepd mwváccuv: ἥκεις νυκτέρου τελετῆς φωςφόρος ἀςτὴρ ἐν χερεὶ τινάςεων φλογέας λαμπάδας: schol. R.: νοητέον οὕτως’ ἔγειρε φλογέας λαμπάδας ἐν χερεὶ τινάςεων᾽ ἥκεις γὰρ νυκτέρου τελετῆς φωςφόρος ἀκςτήρ. Versus a criticis diu mul- tumque vexatus est. Meinekius quidem in Vind. Ar. p. 164 nváccuv removendum esse putavit, G. Hermannus et Reisi- gius (Coni. p. 299) γὰρ ἥκει eliminaverunt, alii alia tempta- verunt. Participium Twváccuv delendum non esse persuasum habeo. Hoc enim eiecto non perspicio, quid sibi velit illud ἐν xepci. Quibus cum verbis, quae participium desiderant, op- time coniungitur rtwváccuv; quo de verbo pendet accusativus λαμπάδας. Praestat certe verba γὰρ ἥκει eliminare. Quae e glossemate in textum illata esse Kockius in adnot. ad. h. v. haud scio an iure moneat, cum voce ἔγειρε, quam stare non posse aptissime exponit, in ἔπειγε mutata sic ratiocinetur: "Vielleicht ist ἔπειγε (intransit.) zu lesen: eile herbei, wo- zu 344f. die Begründung geben: denn alles wartet nur auf dich. Dann kónnte γὰρ ἥκει (ἥκεις), das die Hdss. hin- ter xepci haben, aus einer Glosse zu ἔπειγε entstanden sein. Thesm. 783: Bácker', ἐπείγετε. Eubul. 15, 11; ὥςτ᾽ εἴ n βούλει τῶν λελειμμένων φαγεῖν, ἔπειγ᾽, ereive". Verba autem γὰρ ἥκει sic in textum irrepserunt, ut locum obtinerent vocis TINACCON, quae propter simile illud lIAKXQ exciderat (cf. schol. rec. ad v. 343 ἐν ma ἐκλέλοιπε τὸ τινάςςων).

188 Victor Coulon,

In v. 372 χώρει vuv rác ἀνδρείως RV χώρει δὴ νῦν ha- bent; scholiasta χώρει νῦν legit; sed. lemma schol V est χώρειαν νῦν. In quo litterae av nihil aliud sunt nisi vesti- gia maiuscularum litterarum AH, quibus archetypus exaratus erat. Àut δὴ aut νῦν metri causa eiciendum est. Atque edi- toribus assentior, qui χώρει vuv scripserunt; cf. Ra. 440, Nb. 1114 χωρεῖτε vuv, alios similes locos. Particulam autem δὴ ut saepe sic etiam in nostro v. voci vuv adscriptam in tex- tum illatam esse verisimile est. Nuv enim frequentissime per δὴ explicatur; cf. ad. Eq. 8 p. 11 prolatum.

In v. 378 ἀλλ᾽ ἔμβα χώπως ἀρεῖς τὴν Σώτειραν R exhi-

ει bet αἴρεις, V αἱρήςεις, quod nescio an ex oipnc ortum sit. Schol V adnotationem praebet: oiov ὑψώςεις τοῖς ἐπαίνοις Quae verba indicio sunt scholiastam ἀρεῖς legisse. Hanc schol. scripturam cum Meinekio, Kockio, Blaydesio reponere malim quam cum Velseno codicum lectiones violenter in ἄρξει mutare.

In Nubium v. 489—90 ἄγε vuv ὅπως, ὅταν τι προβά- Àu) cot ςοφὸν | περὶ τῶν μετεώρων, εὐθέως ὑφαρπάςει (RV) pro ὑφαρπάςει schol ευναρπάςει in lemmate habet. In R glossa invenitur ὑφαρπάςει ἀντὶ τοῦ ςυναρπάκςης (-ec Rutherf) Appa- ret igitur genuinam vocem ὑφαρπάςει, cui nostro loco utique melior et elegantior sententia subest valet enim Latinum "surripere" quam illi ευναρπάςει, hoc glossemate ex textu, qui scholiastae praesto erat, extrusam esse.

V. 1046 sic traditus est: ὁτιὴ κάκιετόν ἐςτι καὶ δειλότα- τον (RVMAO, δειλὸν A aliique) ποιεῖ τὸν ἄνδρα. Schol. rec. in lemmate praebet δειλόν, sed schol. vetus in adnot. dicit: δειλότατον δὲ εἶπεν. Hunc versum, qualis in codicibus legitur, ferri non posse inter criticos constat. Blaydesius quidem ad h. v. monuit: "Versus frigidus et nostro indignus". Neque aliter Kockius sensit, cum in apparatu critico animadverte- ret: "Da viele Hdss.,, darunter Rav. Ven., und Schol. δειλό- τατον haben, so ist die Vulg. sicherlich unrichtig; auch ist die Antwort ὁτιὴ κάκιςτόν ἐςτι unsüglich einfáltig (Bücheler)." Quapropter viri docti varias coniecturas proposuerunt, quas in Blaydesii adnot. congestas invenies. Quamquam vereor, ut

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 189

una alterave ex illis criticorum emendationibus genuina co- mici verba restituta sint, tamen maxime mihi probatur Kockii mutatio: ὁτιὴ ποιεῖ βλακίςτατον καὶ δειλότατον τὸν ἄνδρα, quam ipse in adnot. ad apparatum criticum illustravit. Sic enim frigidum illud κάκιςτόν ἐςτι removetur, quod haud scio an glossema sit voci BAaxícrarov olim adscriptum.

Pluti vs. 119 sqq. in RV sic leguntur: Ζεὺς μὲν οὖν εἰδὼς τὰ τούτων μῶρ᾽ ἔμ᾽ ei | πύθοιτ᾽ ἂν (ἂν om. V) ἐπιτρίψειε (— εν V). In Iunt. ed. hoc interpretamentum invenitur: εἰ μὲν γράφεται μῶρ᾽ ἔμ᾽ ei, οὕτω ευνταχθήςεται Ζεὺς μὲν εἰδὼς τὰ τούτων μῶρα ἔπη, εἰ πύθοιτο ἐμὲ ἀναβλέψαντα, ἐπιτρίψε- ταί με. εἰ δὲ μῶρ᾽ ἔπη, τὸ πύθοιτ᾽ ἂν διὰ μέςου ἔεςται, τουτέςτι " γνοίη ἂν ταῦτα καὶ οὐδὲν αὐτὸν λήςεται. Duae igitur lectiones huic schol. notae erant, altera RV μῶρ᾽ ἔμ᾽ εἰ et altera aliorum codicum μῶρ᾽ ἔπη. Multi viri doctissimi his versibus inter- pretandis et sanandis enixe operam navaverunt, cum alii ver- bis ei πύθοιτο, alii participio eibux sese offendi dicerent. Cf. Blavdesii adnot. ad. v. 119. Ac ne taedium pariamus legen- tibus, ex plurimis coniecturis eas solas proferamus, quas di- gnas esse censemus, quae commemorentur. Ordiamur a con- iectura Velseni, qui verba ei πύθοιτο ex interpretatione in tex- tum migrasse existimans Ζεὺς μὲν οὖν εἰδὼς τὰ τούτων μῶρ᾽ ἐμὲ | αἴςεχιςτ᾽ ἂν ἐπιτρίψειε scripsit. Quae mutatio primum quidem valde mihi arrisit, nisi quod pro αἴςχιςτ᾽ vocem κά- xicr' scribere malui pellectus locutionibus Pl. 456 d) κάκιςτ᾽ ἀπολουμένη, Nb. 726 ἀπολεῖ κάκιςτ᾽, Ra. 588 κάκιςτ᾽ ἀπολοίμην, aliis similibus. Sed cum nusquam in Aristophanis fabulis ne- que aicyicr' neque xáxic cum. verbo ἐπιτρίβειν coniunctum inveniatur, sine dubio a Velseni ratione recedendum est. Pro- inde aliam ingrediamur viam cum ceteris editoribus. Ex qui- bus, ut omittam, quae Leeuwenius in Mnem. Nov. Ser. XXX, 1902, p. 398 de versibus nostris scripsit, Blaydesius in ad- not. ad. h. v. monet: "Lectionem «ibux vitiosam esse vel ex eo constat, quod, si Iuppiter stultitiam eorum cognoverit (εἰδὼς), non opus est, ut eam cognoscat (ἐπεὶ πύθοιτο). Ve- rum est haud dubie oió' ὡς". Quam Blaydesii aliorumque »ententiam stare non posse mihi persuasi. Neque enim us-

190 Victor Coulon,

quam Aristophanes oib' ὡς et oic0' ὡς pro οἶδ᾽ ὅτι et oic0' ὅτι dixit. Ac ne chartae nos misereat, nihil nisi quosdam lo- eos indicemus, velut Nb. 331, 1329, Ra. 584, 601, Av. 668, 1010, 1221, 1246, Ec. 992, Ach. 375, 555, Vp. 1395. Ls. 59, 100, 154, 764, Pc. 371. Cf. etiam, quae ad Nb. 460 p. 95 diximus, ubi de imperativo ἴςθ᾽ ὅτι egimus. Duos autem locos ad v. nostrum illustrandum aptissimos afferimus, Pl. 72 sqq. ἀλλ᾽ fjv πύθηεςθέ μ᾽ ócric εἴμ᾽ εὖ oio! ὅτι | κακόν τί μ᾽ éprácecóe κοὐκ ἀφήςετον et Pl. 452 544. μόνος γὰρ θεὸς οὗτος οἶδ᾽ ὅτι | τροπαῖον ἂν ςτήςαιτο τῶν ταύτης τρόπων. Neque conferri debere Ach. 1064 oic0' ὡς ποιεῖται τοῦτο; quivis intelleget. Quo loco, si modo vera est lectio oic0' ὡς, particula ὡς pro ὅπως posita est. Iam quod Blaydesius aliique cum dett. codd. μῶρ᾽ ἔπη scripserunt offensi illo μῶρ᾽ nomine non adiuncto, inspicere debebant Ec. 474, ubi ex seriptura R. ὅς ἂν ἀνόητα X μῶρα βουλευεώμεθα genuina comici verba ὅς᾽ ἂν ἀνόητ᾽ μῶρα βουλευεώμεθα restituta sunt. Illud autem ἔπη sine dubio ex interpretatione in dett. codd. invectum est. Cf. glos- sam e codice Vind. Bibl. Imper. 163 (W) a Blaydesio alla- tam: ἔπη δῆλον. Quibus de causis etiam Blaydesii coniecturae Ζεὺς μὲν οὖν oib dic τὰ τούτων μῶρ᾽ ἔπη | εἰ πεύςετ᾽, ém- τρίψει με et πυθόμενος ἐπιτρίψει με concidunt. Quarum altera vel proptera repudianda est, quod offensionem quandam me- tricam praebet; neque enim numeri bene procedunt duobus tribrachis in πυθόμενος ἐπὶ deinceps admissis. Itaque re- vertamur ad ea, quae in R leguntur. Quae sic divisa: Ζεὺς μὲν οὖν, εἰδὼς τὰ τούτων pup, ἔμ᾽, εἰ | πύθοιτ᾽ ἂν ἐπιτρίψειε in hunc fere modum vertenda videntur: Iuppiter, cuius noti- tiam horum μῶρα non effugiunt, me, si compererit (scil. me oculorum lumen recuperasse) perdiderit. Cf. Soph. Oed. R. 498, ubi Iuppiter una cum Apolline omnia providere et anim- advertere dicitur: ἀλλ᾽ μὲν οὖν Ζεὺς 6 τ᾽ Ἀπόλλων ξυνετοὶ καὶ τὰ βροτῶν εἰδότες. Sed ne scripturam R genuinam esse putemus, vel positione coniunctionis ei in extremo versu pro- hibemur. Nota nobis quidem est vox ἐπεὶ sic collocata, e. g. in Pl. 1077 aicyuvópevoc τὴν ἡλικίαν τὴν cv, ἐπεὶ (omn. codd.) | οὐκ dv ποτ᾽ --- ἐπέτρεπον ἂν ποιεῖν. Atque etiam xei in

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 191

fine Ra. 152 νὴ τοὺς θεοὺς ἐχρῆν ye πρὸς roUroia κεὶ (καὶ εἰ R, x'ei V) | τὴν πυρρίχην τις ἔμαθε κτλ. invenimus. Hic vero locus, cum K καὶ εἰ praebeat et in v. 153 etiam πυρρί- xnv legi schol. ad h. v. commemoret, incertus et multis cri- ticis, velut Fritzschio et Kockio suspectus est, qui vss. 152 —153 sic scripserunt: νὴ τοὺς θεοὺς καὶ | ei πυρρίχην mc κτλ. Itaque cum nostro loco id agendum sit, ut illud εἰ in fine v. 119 tollatur, non possum ingeniosam et satis lenem emendationem ab Herwerdeno in Vind. Ar. p. 102 propositam Ζεὺς μὲν οὖν, εἰ δρῶντά γ᾽ οὕτω (quod facile in εἰδὼς τὰ τούτων abire poterat) μῶρ᾽ ἐμὲ [πύθοιτ᾿᾽, ἂν ἐπιτρίψειε non probare, praesertim .quae aptum et perspicuum sensum prae- beat. Àc ne cui collocatio encliticae àv offensioni sit, si- milem locum Ra. 556—357 οὐ μὲν οὖν με mpocéboxac, | ὁτιὴ κοθόρνους eixec, ἂν γνῶναί ς᾽ ἔτι proferimus.

Versum 725 RV sic exhibent: ἵν᾽ ἐπομνύμενον παύεω ce τὰς ÉkkAncíac (ex-R). Schol. V. Ald. adnotat ἐκκληςίας δὲ ἀντὶ τοῦ ἐν ταῖς ἐκκληςίαις (ἐν τῇ ἐκκληςίᾳ V) et alt. schol. ἄλλως. ἐπομνύμενον μὲν ἀντὶ τοῦ ἐφεδρεύοντα ταῖς ἐκκληςίαις καὶ cukopavroOvra ὑπὲρ τοῦ κερδαίνειν. Prior igitur scholiasta genitivum τῆς éxxAncíac legit, alter ταῖς ἐκκληςίαις. Infeliciter Blaydesius genitivum defendere conatur, qui de raücu pen- deat, collatis Àv. 1259 μήν ce rauca τῆς ὕβρεως οὑμὸς πατήρ, Eq. 429 ἐγώ ce παύεω τοῦ Opócouc, Ra. 268 ἔμελλον dpa παύςειν ποθ᾽ ὑμᾶς τοῦ κοάξ, quibus constructionem suam com- probare studet. Velsenus dativum ταῖς ἐκκληςίαις e schol. ad- notatione erutum in textum recepit. Quem casum vir ille doc- tissimus aut locativum interpretatus est aut cum verbo ὑπο- μνύμενον coniunxit. Locativum si verba ταῖς ἐκκληςίαις esse voluit, ab eo propterea dissentio, quod nusquam in Aristo- phanis fabulis dativus loci pro antiquo locativo mihi occurrit. Uno solo loco Nb. 212 Νείλου προχοαῖς legitur. Αἴ hunc ver- sum corruptum esse patet. Nam cum in vss. 210, 271 εἴτ᾽ ἐπ’ Ὀλύμπου κορυφαῖς et εἴτ᾽ ᾿Ωκεανοῦ πατρὸς ἐν κήποις exhibeatur, etiam in v. 272 εἴτ᾽ ἄρα Νείλου προχοαῖς κτλ. praepositio ex- spectatur. Cf. schol. ad ἢ. v.: λείπει ἐπί, ἵνα ἐπὶ ταῖς mpo- χοαῖς τοῦ Νείλουι Aut cum Meinekio εἴτ᾽ ἄρα Νείλου ᾽ν προ-

192 Victor Coulon,

xoaic aut cum Panschio (N. Jahrb. f. Philol. CXIII, 1876, p. 208) παρὰ Νείλου προχοαῖς scribendum erit. Atque exempla ex Aesch. Sept. 374 παρ᾽ ὄχθαις ποταμίαις et Soph. Trach. 524 τηλαυγεῖ παρ᾽ ὄχθῳ Panschio ad coniecturam suam confir- mandam allata hisce locis augere possumus: Eur. El. 863 παρ᾽ Ἀλφειοῦ eé0poic, Hel. 250 παρὰ Σιμουντίοις ῥοαῖει, Cvcl 66 κρήναις παρ᾽ ὑδροχύτοις, Pind. I. V, 42 Καΐκου παρ᾽ ὄχθαις, Bacchyl.(Blass ed.III 1904)1II, 20 παρὰ KacraAíac ῥεέθροις, V,64 παρὰ Κωκυτοῦ ῥεέθροις, denique nostri Ha. 1309 παρ᾽ ἀενάοις θαλάςεης xüpaci. Iam. ut δὰ locativum redeamus, hic casus haud raro usurpatur ab Homero et tragicis Atticis; conferas velim Kuehner-Gerth Gr. Gr. 11 $ 426 p. 441. Atque testimoniis ibi congestis addere iuvat Eur. Bacch. 68 τίς ὁδῷ; τίς ὁδῷ: τίς μελάθροις; Soph. Ant. 1079 ἀνδρῶν γυναικῶν coic δόμοις κιυικύματα, Trach. 205 ἀνολολυξάτω δόμοις. Sin autem Velse- nus in Pl. 725 cum verbo ὑπομνύμενον dativum ταῖς ἐκκλη- είαις coniunxit, prorsus falsus est. Quis enim Graecus unquam dixit ὑπόμνυμαί vi? Itaque cum Velseni lectio stare non possit, versum sanaturi profieiscamur de voce émopvüuevov. Quam primus Girardus recte in ὑπομνύμενον emendavit nisus Polluce VIII, 56: ὑπωμοεία δέ écnv, ὅταν τις yrpicua νόμον γρα- φέντα γράψηται ὡς ἀνεπιτήδειον" τοῦτο γὰρ ὑπομόςαεθαι λέ- Youcv et Hyperidis verbis (fr. 202 in Blasii ed. III 1894) καὶ ἐμοὶ μὲν cuupácnc ἀρρωετίας xai ὑπομοεθείςης ταύτης τῆς γρα- φῆς ἀνεβλήθη ἀγὼν in schol. ad v. nostrum prolatis. Neque dubium mihi videtur, quin accus. plur. τὰς ἐκκληςίας cum verbo ὑπομνύμενον coniungendus et versus sic vertendus sit: ut mea opera desinas contiones eierare, i. e. per ὑπωμοείαν inter- cedere, ne id quod in contionibus agitur ad eventum per- veniat. Cf. terminum technicum Latinum "forum eierare" in Ciceronis act. in Verr. III 8 137: "negotiatores sibi putant esse turpe id forum sibi iniquum eierare, ubi negotientur". Totum autem locum optime interpretatur H. Holdenus, qui in Onomastico Áristophaneo s. v. Νεοκλείδης haec monet: ""Narra- tur Aesculapius Neoclidem prout merebatur curasse, nimirum eruciatus eius et caecitatem augens, quo eiurare posset con- cionem, 716—725, et caeciorem etiam quam erat ante reddens".

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 193

In v. 845 μῶν οὖν ἐμυήθης δῆτ᾽ ἐν αὐτῷ μεγάλα; R praebet μῶν ἐνεμυήθης, V μῶν ἐμυήθης, schol. cum MAU μῶν οὖν ἐμυήθης. Meinekius in Vind. Ar. p. 217 scripturam μῶν οὖν ἐμυήθης defendit hisce verbis: "Vereor ne viros doctissi- mos eomparatio cum nostro einweihen in errorem induxerit. Graecum est μυεῖςθαι τὰ μυεςτήρια, non ἐμμυεῖςθαι". Cf. Ra. 158, 318, 456, Pc. 278, 375. Idem criticus postea in Adden- dis eiusdem libri p. VIII minus feliciter animadvertit: "Ferri sane potest Hav. scriptura ἐνεμυήθης, non tamen ut ἐμμυεῖεθαι pro μυεῖςθαι dici posse concedam; imo ἐνεμυήθης dictum est ut in sequente versu éveppífuca sc. ἐν τῷ τριβωνίῳ. Com- parari possunt ἐναποτίνειν, ἐναποπατεῖν et multa eiusdem gene- ris alia". Quam Meinekii sententiam Leeuwenius in Mnem. Nov. Ser. XX X, 1902, p. 353 sagaciter refellit, ubi Aristopha- nis, Herodoti, Euripidis locos protulit, quibus praepositioni év in ἐναποτίνειν, ἐναποπατεῖν, aliis similibus compositis "more prisco sed nunquam intermortuo vim adverbii localis" tribuere licet. Vide sis etiam Leeuwenii adnot. ad Av. 38 de prae- positione ἐν adverbiali. Quae cum ita sint, lectio μῶν éve- μυήθης ἐν αὐτῷ admittenda non est. Ac ne quis de par- ticulis μῶν οὖν coniunctis dubitet, Leeuwenius 1l. l. ad Pc. 527, Aesch. Choeph. 177, Eur. Andr. 82 allegat. Quibus exemplis addo Platon. Soph. 250d μῶν οὖν ἐν ἐλάττονί τινι νῦν ἐςμὲν ἀπορίᾳ περὶ τὸ ὄν; 267 c, Legg. I, 624a, IIT, 680d, Hipp. mai. 302a, Phileb. 23d. De origine autem lectionum RV Leeu- wenius recte sic existimavit "mero errore particulam OYN vel 8N ab altero librario in €N mutatam esse, ab altero per haplographiam post MQN omissam".

8 9.

In Avium v. 1187 ró£eue παῖε (V) ςφενδόνην τίς μοι δότω pro παῖε legitur πᾶς in R, rác τις in schol. ad v. 1118. Bergkius móc nc coniecit, cui Blaydesius in adnot. ad ἢ. v. plaudit. Aristophanem adiectivum πᾶς vel πᾶςα cum altera persona sing. imperat. praes. coniunxisse permultis docemur locis, velut Av. 1190 φύλαττε πᾶς, Ach. 204 τῇδε πάς ἕπου. 238 εἶτα móc, Pc. 458 ὑπότεινε δὴ rác, 512 ἄγε rác, Ra. 372,

XIII, 1. 18

194 Victor Coulon,

Vp. 422, Th. 372, 956, 961, Ec. 502, Ach. 282, Pc. 301, 555, denique Áv. 1196 ἄθρει δὲ πᾶς κύκλῳ «κοπῶν. Cf. etiam Eur. Rhes. 685 παῖε πᾶς, 688 icxye móc δόρυ, 690 ἕρπε mác, 130 dva móc. In Av. 1196 multi viri docti coniecturis usi sunt. Ut alios omittam, Reisigius (Coni. p. 276) ἄθρει δὲ πᾶς τις πανταχῆ κύκλῳ «κοπῶν, Bergkius ἄθρει δὲ πᾶς mc πάντα περὶ κύκλῳ «κοπῶν proposuit. Quibus emendationibus repudiatis, quippe cum nusquam apud nostrum verba πᾶς ric cum alters persona sing. imperat. praes. coniuncta invenerim, cum Mei nekio et Kockio lacunam ante ἄθρει statuere praefero, quoad probabilis correctio proposita sit. Mihi quidem non aliena videtur G. Hermanni ratio, qui, cum tumultus in scaena ortus sit, verbum tacendi ante ἄθρει desiderans "initio versus cyáte εἴτ᾽ excidisse statuit et praeterea, ut fieri solet in tali rerum forma, qualis hic describitur, ἔα ἔα ceteris praeponit", ut cum Meinekio (Vind. Ar. p. 108) loquar. Nec non sensui forsitan convenerit hoc: ἔα ἔα, | τουτὶ τί rjv; Quod coll. Av. 1495 ἔα. τουτὶ τί ἦν; proposuerim commotus versibus 1197—98 ὡς ἐγζὺς ἤδη δαίμονος πεδαρείου [δίνης πτερωτὸς φθόγγος 6o- κούεται ; haec eium verba causa sunt interrogationis τουτὶ ri ἦν; In v. 1187 autem cum Meinekio, Kockio, aliis scripturam V τόξευε παῖε servare non dubito. Cf. similes locos Av. 365 ἕλκε, τίλλε, παῖε, δεῖρε, κόπτε πρώτην τὴν χύτραν, Nb. 1505 δίωκε, βάλλε, παῖε, alios.

Versum 1693 RV sic exhibent: γαμικὴν χλανίδα διδότω τις δεῦρό μοι, schol. in adnot. ad v. 1565 ἀλλὰ γαμικὴν χλαμίδα (sic confusis substantivis yAavic et χλαμὺς) δότω τις δεῦρό μοι. Editores praeter Blaydesium lectionem schol. mutato illo χλα- μίδα in χλανίδα secuti sunt. Quamquam versus, qualis in schol. profertur, numeris non adversatur (cf. Fr. Pongratz: De ar- sibus solutis in dialogorum senariis Aristophanis, p. 25 sqq... tamen Blaydesius omissa particula ἀλλὰ Bentlei coniecturam γαμήλιον haud scio an iure in textum receperit. Vocabulum γαμικὸς enim neque apud comicos neque apud tragicos Atti- eos invenitur, sed omnibus locis, quibus poetae illi adiectivum a substantivo γάμος ductum adhibuerunt, *ox γαμήλιος legitur. velut in Av. 1158 et Th. 1122 λέχος γαμήλιον, Th. 1034 γαμη-

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 195

Mu ---- παιῶνι, Menand. 4, 231, VI, 8 [K. 535, 8] γαμηλίῳ λέχει, Aesch. Suppl. 813 πρὸ κοίτας γαμηλίου, Eumen. 838 γαμηλίου τέλους, Choeph. 485 χοάς --- γαμηλίους, fr. 242 γαμηλίων Aéx- Tpuv, Eur. Med. 673 εὐνῆς --- γαμηλίου, 1026 γαμηλίους εὐνάς, Orest. 1050 yaunMou λέχους, Troad. 352 μέλεει ---- γαμηλίοις, fr. 781, 4 yaunMouc μολπάς, 781, 17 γαμήλιον Ἀφροδίταν, fr. 889 γαμήλιον λέχος. Adiectivum γαμικὴν igitur e vetustissi- mo glossemate voci γαμήλιον superscripto in textum illatum videtur. Quo facto grammaticus nescio quis scripturae codd. γαμικὴν χλανίδα metri sustinendi gratia particulam ἀλλὰ prae- prosuit. Iam ne lectionem RV διδότω τις verbis BA schol. δότω τις potiorem ducamus, eum numeri huius versus tum sermonis usus Aristophaneus obstat, de quo Hemsterhusium ad Pl. 1195 Kockius in adnot. ad Av. 1579 collatis multis exemplis haec animadvertisse monuit: "Quando in scaenam aliquid proferri sibique porrigi postulant, fere legitimum est δότω τις, éxbóru mc". Quae cum ita sint, v. noster sic legen- dus est: γαμήλιον χλανίδα δότω mc δεῦρό μοι.

Vesparum v. 570 sic traditur: τὰ δὲ ουγκύψαντ᾽ ἅμ ἅμα βληχάᾶται᾽ κἄπειθ᾽ κτλ. in R, τὰ δὲ ευγκύψαντ᾽ ἀποβληχάτ᾽ (sec. Herw.) κἄπειθ᾽ κτλ. in V. Lemma schol. V praebet ἅμα βληχάᾶται. Huic versui sanando multi critici studuerunt. Dindorfius qui- dem lemma schol. V secutus ἅμα βληχᾶται scripsit. Quod a numeris alienum est, cum syllaba pa ante litteras 8A corripi non possit. Cf. Δ. Koppii quaestionem: "Über positio debilis und correptio Attica" in Mus. Rhen. XLI, 1886, p. 248 sqq. Meinekii vero scriptura τὰ δὲ cu[xümrovra βληχᾶται vel eo repudianda est, quod a lectionibus RV longius discedit. Ne- que in Blaydesii emendatione δὲ ευγκύπτονθ᾽ ἅμα βληχᾶται versari operae pretium est. Iam quod Bergkius probante Her- werdeno in Mnem. Nov. Ser. X, 1882, p. 86 ἀμβληχάται per ἀποκοπὴν pro ἀναβληχᾶται scripsit, ab eo propterea dissentio, quod alia exempla ἀποκοπῆς ab Aristophane adhibitae non in- veni nisi iis locis, qui parodia sunt versuum tragicorum, e. g. Ra. 1477 τίς oibev εἰ τὸ ζῆν μέν écrt κατθανεῖν, aut iis, quibus comicus personas Atticae: dialecti nescias loquentes facit, ve- lut civem Megarensem in Ach. 732 ἄμβατε ποττὰν μάδδαν,

13*

196 Victor Coulon,

166 ἄντεινον, ai λῇς, Lampitonem in Ls. 106 ἀμπτάμενος ἔβα, 183 πάρφαινε μὰν τὸν ὅρκον. Itaque cum his omnibus con- iecturis offensio non tollatur, ex recentioribus Leeuwenium audiamus in Mnem. Nov. Ser. XXI, 1893, p. 108 de voce βληχᾶται dubitantem : "Corruptum (igitur) esse verbum βληχά- ται Suspicor, balandi autem notio non tam apposita est hoc loco ut Ionicum verbum μηκάται commendabile ducam; non enim de agnis tantum sermo fit, quibuscum puerulos senex comparavit, sed etiam de porcellis, quorum clamoribus puel- larum querelas similes esse modo dixit. Itaque haud scio an verbo βρυχάςθαι, id quod de quovis clamore violentiore usur- pari potuisse videtur, Aristophanes hoc loco sit usus; quae omnium lenissima est correctio: τὰ δὲ ευγκύψανθ᾽ ἅμα βρυ- χάᾶται᾽᾿. Planissime astipulamur Leeuwenio. Nam βρυχάςθαι de fletu infantium comicos dixisse schol. Nicandri Alexiph. 221: βρυχάται, κλαυθμυρίζει, ὡς παιδίον φωνεῖ δακρύει, ὡς Mé- γανδρος docemur. Comparari potest Alciphronis, cuius sermo insignem comicae dictionis prae se fert similitudinem, epist I, 35, 2 ἀνερρίπιςε γάρ μου τὴν ἐπιθυμίαν ὥςτε κλαίοντά με xai βρυχώμενον ἐλεεῖεθαι μὲν παρὰ τοῖς ἐπιεικεςτέροις, γέλωτα δὲ τοῖς ἄλλοις παρέχειν.

In v. 983 ἐγὼ γὰρ ἐπεδάκρυςα νῦν γνώμην ἐμὴν vulgata lectio est ἀπεδάκρυςα. Schol. V adnotat: ἀπεδάκρυςα: κοινόν Tt παθὼν πρεεςβύτης, καὶ ἐπιδακρύςας τῷ τῶν παίδων óbupuüi κτλ. Qua schol. interpretatione nisi, opinor, Bergkius, Meine- kius, alii ἐπεδάκρυςα scripserunt praeeunte Hirschigio, qui collato v. 882 in commentariolo suo monuit: “᾿ἐπιδακρύειν Graece dicitur de eo, qui post alium eiusque fletu permotus flet: atque hoc unicum est, quod stare hic potest". Quae Hir- schigii sententia recte se habet; in v. 978 enim iam infan- tes flere coeperunt. Iniuria igitur Dindorfius et Blavdesiu: compositum ἀπεδάκρυςα in textum receperunt.

In v. 1131 sqq. τὸν τρίβων᾽ ἄφες, τηνδὶ δὲ χλαῖναν ἀνα- βαλοῦ τριβωνικῶς sine dubio verum est illud τριβωνικῶς RV. Namque Aristophanes ludit hoc loco, ut Blaydesius in com- ment. p. 394 animadvertit: "Ambigue dictum, vel tanquam pallium (τρίβωνα, ut pallium induere solebas), vel solerter,

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 197

perite (ut τρίβων, Nub. 869.)". Quem lusum Donnerus sic reddidit: '"Wirf diesen Lumpenmantel weg, | Und lege lumpenhaft dir an dies warme Kleid". Equidem, ut prin- cipalis significatio verbi τρίβειν, quae substantivo τρίβων sub- est, in nostro sermone servetur, sic vertere velim: "Wirt diesen alten, abgeriebnen Mantel weg und lege dir ge- rieben an dies warme Kleid". Leeuwenius autem vituperan- dus est, quod temere νεανικῶς in textu posuit hac causa addita: “τριβωνικῶς codd., quod nihil est. Ex lectione altera, quam scholia praebent, γεροντικῶς, apparet solas litteras iuc genuinas esse, ceteras male esse suppletas aut e praecedenti versu huc aberrasse". Qua Leeuwenii mutatione loci acumen tollitur.

Pacis v. 346 in RV sic legitur: ei yàp ἐκγένοιτ᾽ (γένοιτ᾽ V) ἰδεῖν ταύτην με τὴν ἡμέραν ποτέ. Scholiasta metricus post lemma εἰ γάρ μοι γένοιτο hunc versum esse tetrametrum tro- chaieum catalecticum adnotavit. Versus, quem RV praebent, numeris adversatur. lam ad eum sanandum consideremus v. antistrophicum 582. Sed cum hie quoque versus in RV in- vito metro sic exhibeatur: χαῖρε, χαῖρ᾽ φίλταθ᾽ (-rar' R sec. Herw.) ὧς ácpévoiciv ἡμῖν ἦλθες, ex eo metrum v. 346 resti- tui nequit. Illud quidem ex adnotatione schol. certum est numeros trochaicos versui nostro reddendos esse. Quapropter Meinekius aliique Porsono auctore pronominibus με RV et μοι Schol. eiectis, quae ut saepissime (cf. ad. Nb. 1036 p. 173) ita hoc loco inserta esse verisimile est, εἰ γὰρ ἐκγένοιτ᾽ ἰδεῖν τὴν ἡμέραν ταύτην ποτὲ scripserunt ordine verborum ταύτην τὴν mutato, ne quintum pedem tetrametri trochaici spondeus —- τὴν τὴν occuparet.

In Acharnensium v. 778 codicum lectio est οὐ xpfic0a ciyfjic. Schol. R explicat: λεληθότως πρὸς τὰ χοιρίδια λέγει τὸ οὐ χρῆςθα ειἰγάν. Legit igitur haud dubie οὐ χρῆςθα ctyáv. Quam scripturam infinitivo Dorico cYfjv reposito Meinekius sie vertit: non debes silere. At suo iure Blaydesius veretur, ut χρῆςθα significet "debes". Nam χρῆςθα pro χρήζεις, i. e. vis, cupis dictum volunt Dind. Bergk., Ahrens De Dial. Dor. p. 353. Itaque nescio an praestet cum Bergkio, Fritzschio

198 Victor Coulon,

ad Th. 554, Ahrensio De Dial. Dor. p. 195 οὐ χρῆςθα; ατῆς; scribere locumque sic vertere: non vis (scil. grunnire)? siles? Quae vulgata lectio multo simplicior atque sincerior est illa oU χρῆεθα cyfjv.

V. 966 in codicibus sic exhibetur: οὐκ ἂν μὰ Av εἰ δοίη γέ μοι τὴν ἀςπίδα. In scholiis haec inveniuntur: οὐκ ἂν μὰ Δί᾽ οὐ δοίην: ὅτι ἐπὶ ὀψαρίων μόνον λέγεται τὸ (λέγεται τὸ om. R) τέμαχος, ἐπὶ δὲ τῶν ἄλλων τόμος οἷον τυροῦ. Et lemma et adnotationem a versu, qualis codicibus adservatur, abhor- rere nemo non intellegit. Lemma illud quidem sic legendum est: οὐκ ἂν μὰ Δί οὐ δοίην, ut verba οὐ δοίην glossema sint ab interprete adscriptum propterea, quod in versu nostro mente addendum est verbum dandi, quo servus in v. 960 sqq. ἐκέ- λευε Λάμαχός ce μεταδοῦναι usus est. Interpretamentum autem ὅτι ἐπὶ ὀψαρίων xrX., quo Rutherfordius infeliciter pel- lectus est, ut v. 966 in quibusdam codicibus sic traditum fuisse suspicaretur: οὐκ ἂν μὰ Δί᾽ ei δοίη τεμάχη τῆς ἀςπίδος, ad v. 967 spectat.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

199

Caput IV. 8 10.

Extremum est propositum, ut ii tractentur loci, quibus scholiasta praeter eam scripturam, quam in textu suo invenit, varias lectiones commemorat. Iam enotentur versus:

Sch.

vSS.

RV

Equitum:

1 críyo: ἰαμβικοὶ τρίμετροι ἀκατάληκτοι ἑκατὸν ἐνε- γήκοντα τρεῖς schol. rec. Schol. V O nihil nisi haec, ςτίχοι ἰαμβικοὶ ἀκα- τάληκτοι.

4 εἰςήρρηςεν: ἐν ἐνίοις δὲ ἀντιγράφοις εἰςέφρηςε γράφεται schol. V

35 ἑτέρᾳ ποι: γράφεται δὲ καὶ πῆ schol. Ald. 181 olov: γράφεται καὶ ὅςον schol. V 211 αἰκάλλει με: γράφεται δὲ καὶ καλεῖ με schol. V

196 contra schol. 193 trimetros iambicos efcOeciv fabulae effi- ciunt. Vss. 92—94, cum prop- ter frigidam atque languidam enumerationem novae comoe- diae dictionem redoleant, spu- rios sibi videri B. Keilius in scholis monuit. Tres igitur ver- sus ili, quos scholiastam in fabulae contextu non legisse suspiceris, haud scio an versui 91 adscripti in textum irrepse- rint. εἰτήρρηςεν r. Varia lectio eicé- qpnce repudianda est. Cf. Blay- desii adnot. ad h. v. ἕτερα ποι. Dobraeus ἑτέρα πῇ edd. probb.

ócov R praef, oiov V

αἰκάλλει με R r. ᾿καλεεῖ ue V

200

V88. Sch.

240—241 vss. legerunt, sed ἕν ri δὲ oi δύο críyot οὐκ ἔγκεινται schol. V

387 μηδὲν ὀλίγον ποίει: γρά- φεται μηδὲν ἔλαττον ποίει

schol. V Ald.

408 τὸ δὲ παιῶνα δὴ γρά- φεται παιηωνίςαι ἧ- cOévr' ἰὴ παιὼν dcaischol. Ald. metro invito, ut ipse scholiasta animad-

vertit.

527 ἀφελῶν: ἔνιοι δὲ διὰ τῶν ἀφύων τράφουει schol. V

673 épnérw: γράφεται ἐρρέτω schol. V, v0. xai ἐρρέτω suprscr. ΓΞ

680 ὑπερεπυππάζοντό με:

γράφεται καὶ ὑπερεπλής-

covró με schol. V. Va- riam lectionem ex inter- pretatione originem du- xisse adnotatione Suidae

S. V. ὑπερεπυππάζοντο

docemur: ὕὑπερεπλής-

οοντό ye, karemArnccov- τό με.

περιελαύνεις: γράφεται

παρελαύνεις, quod A ex-

hibet, schol. rec.

887

Victor Coulon,

RV

v88. habent. Cum in v. 231 isiciarius exclamans οἶμοι κα-͵ κοδαίμων, Παφλαγὼν ἐξέρ- χεται fuga salutem petere stu- deat, eum a servo verbis οὗτος τί φεύγεις; κτλ. increpari con- sentaneum est.

μηδὲν ἔλαττον (ὀλίγον V) ποίει. De hoo loco cf. Z. Ar. δὲ. p. 16, ubi comparativus ἔλαττον iure defenditur.

inroiuvícai R i παιὼν dco: V, glossema.

ἀφελῶν τ. Cf. Z. Ar. St. p. 90.

ἑρπέτω r.

ὑπερεπυππάζοντό ue R ὑπερεπύππαζόν τε pue V idemque alt. schol. r. Cf. v.

p. 43 allatum.

περιελαύνεις τ. De περὶ et παρὰ permutatis cf. p. 12 ad. Eq. 56.

VSS.

921

1046

1151

15

95

113

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Sch.

τῶν ξύλων: év Toic πλείοςει τῶν δάδων (δετῶν Dind.) schol. Ald. Glossema est τῶν ξύλων. γράφεται schol. V ἄπατ᾽: γράφεται ἔρρ᾽ (aip' V) schol. V Ald.

s

καὶ ξύλινον

201

RV τῶν δάδων, quod in τῶν ὃᾳ- δίων mutandum est. Cf. Ζ. Ar. St. p. 127.

ξύλων. Cf. v. p. 151 tractatum.

ἄπατγ᾽ r.

Ranarum:

Ἐςκευηφοροῦς᾽ ἑκάςτοτ᾽: τριχῶς : τὰρ εκευη- φοροῦειν (1): εκεύη φέ- povav (2): ckevoqópouc ἄνδρας ποιοῦςιν schol. R: τριχῶς γράφεται (ἡ δὲ γραφὴ τριχῶς Ald) ς«κευηφοροῦειν κτλ. ut R, schol. V Ald. μικρός: παίζει. ἔςτι γὰρ μεγαλόςωμος Μόλων schol. V; ἄλλως γράφεται μακρός schol. Ald.

γράφεται δεξιός schol. V. Glossema voci ἀγαθὸς adscriptum.

κρήνας: γράφεται xpn- μνούς schol rec. MO. "Haec altera scriptura, cuiomninonihil tribuen- dum est, G. Hermanno recte vel hoc nomine displicet, quod ceterae res omnes iucundae sunt potius, quam fugiendae".

ςκεύη qépouc' ἑκάςτοτ᾽ ἐν κωμ- ῳδίᾳ (corr. ex τῆι κωμῳψδίῳ R (— 2) εκευηφοροῦς᾽ (ΞΞ 1; in mg. dextro a pr. m. vp. ckeun φέρους᾽ 2) ἑκάςτοτ᾽ ἐν κωμ- ωδίᾳ V

μικρὸς r. "Lectio μακρὸς non solum metro repugnat, verum etiam glossemati simillima est". Fritzschius in comment. p. 24.

ἀγαθὸς

κρήνας

202

V88.

133

153

169

115

191

Victor Coulon,

Sch. Fritzschius in comment. p. 75. εἶναι in lemmate R. τινὲς δὲ ypágovav εἴητε (quod sec. Fritzschium íere le- gendum est) prius schol. V; γράφεται δὲ ἐν πολλοῖς εἶναι ἀντὶ τοῦ εἵητε (iere) alt. schol. V. v. legerunt: τινὲς δὲ οὐ Ypápoua τὸν 'v) τοὺς θεοὺς᾽ críyov, ἀλλ᾽ ἀφαι- ροῦκαιν αὐτὸν καὶ τὸν ἑξῆς οὕτω γράφονοειν : f) πυρ- ρίχην τις ἔμαθε τὴν Κινη- cou. διὸ καὶ Ἀριετο- φάνης Taparíóna τὸ ἀντίειγμα καὶ τὸ εἶγμα schol. V

μῆύρω : ἀντὶ τοῦ ἐὰν δὲ μὴ εὕρω schol. V; τρά- φεται καὶ ἔχω" ἤγουν ἐὰν μὴ ἔχω ἀργύριον schol. HR; γράφεται δὲ καὶ ἂν δὲ μὴ ἔχω schol. Ald.

ἐὰν : γράφεται δὲ καὶ ἵνα schol. V. Verum est ἐάν. Cf. Fritzschium ad h. v. διχῶς fj γραφὴ καὶ ve- κρῶν καὶ κρεῶν schol. V sec. Augsberg. p.18; διά- φοροι vpagaí. οἱ μὲν

RV

εἶναι i.e. εἶναι. Ex interpre tatione ortum est illud εἵητε (tere).

v. habent. Versum 152 νὴ τοὺς θεοὺς κτλ. editores recte ser- vaverunt. Ansam turbationis vss. 151 et 153 dederunt, qui iam Aristophani Byzantio su- specti erant. Prior ille quidem v. 151 Μορείμου mc jfjav ἐξεγράψατο Leutschio delendus videbatur. Sed Kockius (cuius cf. adnot. ad v. 151 in ed. II 1868) iure monuit pro certo diiudicari non posse, uter versus spurius sit.

μῆἤυρω. "Nimirum ἐὰν δὲ μὴ χω nihil amplius est, quam infelix coniectura grammatici, cui, ut erat cerebrosus, unUpu crasis raro alias obvia stoma- chum commoverat". Fritz- schius in comment. p. 112.

iva R iva àv V

τὴν περὶ τῶν κρεῶν. * Vox νεκρῶν tota absurda est, sive eam ex historiae fide, sive e comoediae ioco metiri

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Sch. κρεῶν, ὧς Apícrapxoc κτλ. --- ἕτεροι δέ φαει αἰνίττεεθαι τὴν περὶ Ἀρ- Ὡνοῦςαν ναυμαχίαν, ἣν διὰ τοὺς νεκροὺς ἠγωνί- cavro τὴν δευτέραν γρα- φὴν (scil. νεκρῶν) αἱ- ρούμενοι schol. R sec. Rutherf. ; φέρεται δὲ xai ἄλλη γραφή τὴν περὶ τῶν νεκρῶν schol. M Ald.

320 Διαγόρας: δὲ τὸ δι᾽

343

941

351

362

ἀγοράς Ttepicmücv, ὡς Ἀπολλόδωρος Ταρ- ςεύς schol.V Ald. Quam variam lectionem ab He- sychio quoque s. v. Aia- Yópac commemoratam deWilamowitzius (Text- gesch. d. griech. Lyr. p. 81, 1) bene defendit. ἐν δέ τιςι ἐκλέλοιπε τὸ τινάςςων schol. rec.

* xpovíuv τ᾽ ἐτῶν lemma schol. rec. addita varia lectione χρόνους (i. e. xpovíouc) τ᾽ ἐτῶν

ἔξαγε πανθηρόν lemma in V sec. Augsberg. p. 22; τινὲς δὲ ἀναγιγνώεκουει πάνθηρον schol. RVO

Oupuxiuv: τινὲς δε Oo- ρυκίων (i. e. Oopikiuv, ex demo Oopikóc; cf. Kockii adnot. ad h. v. in ed. II

203

RV placuerit." Fritzschius, qui in comment. p. 123—127 de variis scholiorum interpretationibus uberius disputavit.

διαγόρας αὶ δι᾽ ἀγοράς, vp. διαγόρας a pr. m. in mg. V

τινάςεων τ. Cf. v. p. 187 trac- tatum. xpovíouc τ᾽ ἐτῶν

ἔξατ᾽ ἐπανθηρὸν (επ- R); ἐπ᾽ ἀνθηρὸν scribendum. Inepta scriptura ἔξαγε πάνθη- pov ita orta est, ut litterae ἐπ

male distinguerentur. Oupuxíuv r. Genitivum plur. Oopuxíuv ineptum esse nemo non intellegit.

204

v8S.

494

567

625

141

145

119

Victor Coulon,

Sch. 1868) γράφουειν, ἀντὶ τοῦ τὰ τῶν Θορυκίων μιμούμενοι schol. V ἐληματιᾷς: γράφεται xai ληματίας χωρὶς τοῦ schol. Ald. Ἐτὰς ψιάθους: ἐν δὲ τῷ Καλλιςτράτῳ (levi men- do pro Καλλιετράτου sec. Duebn. et Rutherf.) γέγραπται τοὺς ψιάθους schol. RV Ἐμὴ δῆτ᾽ ἔμοιγε lemma schol. RV; τινὲς δέ, μὴ δῆτ᾽ ἐμέ γε, τοῦτον δὲ βαςάνιζ᾽ ἀπαγαγών schol. rec. Ἐἐξελέγξαντ᾽ in lemmate; Yp. ἐξελεγχθέντα (vp. é£- ἐλεγχθέντων ἀττικῶν V sec. Áugsberg. p. 32 et Herw. in Mnem. Nov. Ser. XX VI, 1898, p. 105) μάλ᾽ ἐποπτεύειν δοκῶ lemma schol. RV; ἔςτι δὲ xai ἄλλη γραφή, μάλα v ἐποπτεύειν δοκῶ. ἔτι δὲ Kaí, μάλ᾽ ἐποπτεύειν μοι δοκῶ schol. rec. Utraque varia lectio quippe a numeris aliena spernen- da est. Ἐλυγιςμῶν lemma schol. RV; γράφεται λογιςμῶν (καμπῶν Ald.) rovrécn παραλογιςμῶν schol.

RV

ληματιᾷς (superscr. rp. λημαπας in V)

τὰς ψιάθους

μὴ δῆτ᾽ ἔμοιγ᾽. οὕτω δὲ βακά- νιζ’ ἀπαγαγών. (οὕτως ἄνευ τι- μῆς βαςάνιζ᾽ ἀπ- V)

ἐξελεγχθέντ᾽ (-ελλ-Ε)

μᾶλλ᾽ (μάλ᾽ V) ἐποπτεύειν δοκώ. Quam lectionem editores iure servaverunt, nisi quod ud scripserunt. De μἀλλ᾽ (— μὴ ἀλλὰ) cf. Kockii adnot. ad R& 103 in ed. IV 1898)

λυγιςομῶν

330

838

935

912

943

1038

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 205

Sch. Ald.; γράφεται καμ- πτῶν ἀποπαραλογιςμῶν schol. O; τράφεται καὶ κάμπτων λογιςμὸν schol. Μ μεθείην : γράφεται καὶ με- θείμην schol. rec. Ἐἀπύλωτον cróua: Φρύ- vixoc ἀθύρωτον. οἱ δὲ γράφουειν ἀπύλωτον schol. V Kolokrpuóva: γράφει (RVO "quasi nomen grammatici alicuius ex- ciderit" Dind., γράφεται M) κολοκτρύονα (RV, xoAexrpuóva O, καλεκτρυ- óva M) schol. RVOM

μικροῖς: γράφεται λευκοῖς schol. rec. Lectio μικροῖς ex interpretatione vocis émuAMoic: ἀντὶ τοῦ Ào- γίοις μικροῖς originem duxisse videtur.

ἀπ᾿ ἠθῶν: γράφεται δὲ καὶ ἀπηθῶν schol. rec. Cf. v. p. 44 allatum. Xaipic δέ pna τὸ Aa- ρείου ἀντὶ τοῦ Ξέρξου prius schol V; τινὲς δὲ γράφουει Δαρείου (ἀντὶ inserendum, ut e priore scholio sequi- tur) τοῦ Ξέρξου alt. schol. V

RV

μεθείην R μεθείμην V r. ἀθύρωτον R (lectio Phrynichi), ἀπύλωτον V

κολοκτρυόνα R, καλεκτρυόνα V, quod editores recte κἀλε- krpuóva scripserunt; Euripides enim Aeschylum vituperat, quod gallum in tragoedia de- scripserit. Locustae autem, quae est κολοκτρυών, mentio hoc loco prorsus inepta est. λευκοῖς

ἀπ᾿ ἠθῶν R ἀπήθων V

Δαρείου. Descholiorum adnott. Holzinger (Ztschr. f. d. ósterr. G. XX XI, 1880, p. 598—604) fusius egit.

2006

v8S.

1122

1210

1288

1294

1505

14

214

Victor Coulon,

Sch.

πραγμάτων: γράφεται καὶ ῥημάτων schol. R. "Ab- surde". Fritzschius.

ὅειον κράτος: ἐν τοῖς πλείςτοις αἴειον. Ἀςεκλη- πιάδης τὸ ὅειον schol. V. Cum plurimi codices óciov praebeant, Fritz- schio in comment. p. 386 Scholion sic corrigen- dum videtur: ἐν τοῖς πλείςτοις ὅειον. "Ackàn- πιάδης δὲ τὸ ὅδιον.

ἔν rici οὐ κεῖται schol. V

τὸ ευγκλινὲς ἐπ᾽ Αἴαντι: Τιμαχίδας qnci τοῦτο ἐν ἐνίοις μὴ γράφεεθαι. ᾿Απολλώνιος φηειν ἐκ Opnccüv αὐτὸ εἶναι schol. V

RV πραγμάτων -

b óciov (δε δῖον i. e. ὅςειον RJ κράτος. Porsono auctore ὅδιον correctum ex Aesch. Agam 104. Illud atcov, quod schol. ut variam lectionem comme- morat, alterum epitheton vocis κράτος est.

v. habent. Hoc versu utique opus esse ex ipso contextu orationis elucet.

τὸ εὐυγκλινές τ᾽ ἐπ᾽ Αἴαντι. "Recte vero iudicasse Apollo- nium probabile est ob men- tionem Aiacis". Fritzschius in

comment. p. 391. 9

*roUroic. in lemmate; τοῦτο R, rouroi V (supra a n. γράφεται καὶ τουτοιςὶ pr. Tp. τούτοις) superscr. in M

Nubium:

ῥέγκουει : écri δὲ Ἀττι- κόν. ἐπεὶ καὶ ῥέγχουει Υρ. Schol. rec.

τῶν χρημάτων : εὕρηται τοῦτο. καὶ δημάτων᾽ ὅπερ οὕτως εἴποις ἀλλὰ κατ- έχεε τῶν ῥημάτων ἐμοῦ ἱππικὸν ἔρωτα schol. rec. Ἐχαρεῖςαι: γράφεται δὲ φανεῖςαι schol. V

ῥέγκουειν τ. Cf. ad. Eq. 101 p. 41.

τῶν χρημάτων. Schol. variam lectionem ineptam esse patet.

xapeicat R qaveicai V

VSS.

289

121

965

989

1017

1213

1299

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Sch.

ἀθανάταις ἰδέαις lemma; sed ἀθανάτας (Herman- nus, ἀθανάτης Ald. sec. Duebn. p. 421) ἰδέας xei- ται Schol. Ald.

φρουρᾶς ἄδων : διςεὴ δέ ἐςτιν γραφή, φρουρὰς ἄδων καὶ φρουρὰς ἰδών schol. V

κριμνώδη : γράφεται xai κριμνώδη καὶ κρυμώδη schol. rec.

ἐν δὲ τοῖς παλαιοῖς τῶν ἀντιγράφων, ἀμέλει τῆς Τριτογενείης, εὕρηται schol. rec. Legit igitur cum M aliisque codd. ἀμελῇ τῆς Tpiroveveíac, quae est sincera scrip- tura.

μικροὺς: γράφεται καὶ λε- πτοὺς καὶ λευκούς schol. rec. Adiectiva λεπτοὺς et λευκοὺς sine dubio imprudentia aut libra- riorum aut interpretum cum substantivo ὥμους coniuncta sunt.

ἀπ᾽ ὄνου: τινὲς δὲ ἀπό- vou (i. e. ἀπὸ νοῦ) λέγου- av schol. V; τὴν... δὲ ἀπὸ νοῦ λέγειν (sic) schol. R corrupte sec. Rutherf. ἔετιν γραφὴ διςςή᾽ ἐπι- λων καὶ ἐπιαλῶ (R, ἐπὶ

201

RV ἀθανάτας ἰδέας αὶ τ. Pendet genitivus de praepositione in ἀποςειςάμεναι. ἀθανάταις ἰδέαις V

φρουρὰς ἄδων r., nisi quod φρουρᾶς scribendum est. Cf. Kockii adnot. ad h. v. in ed. IV 1894. Lectio ibdv inepta coniectura est.

κριμνώδη (kpn- V levi mendo) r. Cf. v. p. 35 tractatum.

ἀμέλει (V sec. Herw.) τῆς Τρι- τογενείης

μικροὺς. Verum est ὥμους μι- κροὺς illi ὥμους μεγάλους v. 1012 oppositum.

ἀπ᾽ ὄνου τ. Cf. Roemer. Stud. zu Ar. p. 104.

ἐπὶ ἄλλων V, ἐπι ἀλῶ (sic) R, quod cum O Ald. ἐπιαλῶ scri-

208

v88.

1509

39

11

266

4506

Victor Coulon,

Sch. ἄλλων xai ἐπὶ ἅλω V, ἐπὶ ἅλω καὶ ἐπιαλῶ Ald.) schol. RV Ald.; τινὲς δὲ οὕτως ἄξεις ἐπιβαλών add. schol. RV

ὡς ἠδίκουν : γράφεται καὶ οὗς ἠδίκουν schol. R. Quae varia lectio ὡς et oüc inter se commutatis originem debet.

RV

bendum est. De vi et usu huius verbi cf. Kockii adnot. ad h.v. in ed. IV 1894 et Lautensach, Grammat. Stud. zu d. griech. Tragikern ἃ. Komikern (Aug- ment u. Reduplikation) II 69. ὡς ἠδίκουν τ. Voces ὡς et οὖς etiam in Pl. 1089, ubi R ὡς, V oüc exhibet, aliisque locis permutatas invenias.

Pluti:

ταῦτα: οἱ γράφοντες ταὐ- τὰ οὐ καλῶς γράφουειν " εὔρηται γὰρ ἐν πολλοῖς τῶν παλαιῶν ἀντιγράφων τὸ ταῦτα, καὶ ἔςτι κρεῖττον ἐκείνου schol. rec. ςτεμμάτων : τινὲς δὲ xai θεεφάτων. Ἄλλως γρά- gerat (γράφει V) εκεμμά- tuv schol. V Ald.

ἦν: τινὲς ἄνευ τοῦ v αὐτὸ γράφουειτὸ μόνον ἀφι- έντες schol. V r. Cf. ad v. p. ?7 prolatum. μυδῶντα: γράφεται xai μυδῶντα καὶ μαδῶντα. καὶ μυδῶντα μὲν ἀντὶ τοῦ Óucdón ἀποπέμ- Tovra* μαδῶντα δὲ ἀντὶ τοῦ κόμην μὴ ἔχοντα schol. rec. Iunt. ed. Aoibopei: τινὲς Aoibopeic ἐνταῦθα γράφουςει, τὸ ἡμῖν πρὸς τὸ προεελ-

ταῦτα r.

ςτεμμάτων r. Lectiones θεςφά- Tuv et ckeuuáruv grammati- eorum doctrinam redolent.

ἦν

μαδῶντα r. Illud μυδῶντα e glossemate praecedenti voci ῥυπῶντα adscripto ortum vi- detur.

λοιδορεῖ (mut. in Aoibopeic V 5) Mala grammaticorum mutatio λοιδορεῖς est.

YSS.

559

519

981

601

660

681

{11

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Sch. θοῦςα ευνάπτοντες schol. rec. Ald. et Iunt. edd. ποδαλγοῦντες : γράφεται δὲ καὶ ποδαλγοῦντες καὶ ποδαγρῶντες schol. rec. Iunt. ed. τινὲς μετὰ τοῦ v, τὸν xpá- τιςτον schol. R

γνώμαις: ἀντὶ δὲ τοῦ γνώμαις γράφεται λήμαις schol. Ald. τινὲς μετὰ τοῦ T ἀνύτειν schol. RVO

προθύματα: γράφεται καὶ θυλήματα schol. V Ald. sine dubio e glossemate.

eic εάκταν : γράφεται καὶ cáxxov (V, εἰς cóxxov Θ Ald.) schol VO Ald. Glossema.

καταπλαςτόν : κυρίως δὲ ὀξυτόνως τοῦτο τρά- φουει schol. V; τινὲς δὲ καὶ προπαροξύνουει κα- τάπλαςτον schol. RV

XIII, 1.

209 RV

ποδαγρῶντεςτ. Verbum ποδαλ- γοῦντες glossema sapit.

τὸ κράτιετον τ. Illi τινὲς ad- iectivum κράτιςτον stulte ad τὸν Δία referre voluerunt. λήμαις (etiam in lemmate schol. R sec. Rutherf.; yp. γνώμαις in mg. V) r. Cf. v. p. 10 tractatum. ἀνύττειν V, ανύειν (sic) R, quod ἀνύειν Scribendum est. Cf. He- rodianum ed. Lentz. I p. 541, 20 τὸ ἁνύω Ἀττικοὶ bacóvouc, B. Α. 14, 47 ἁνύειν bacóvovay οἱ Ἀττικοί, schol. V ad PI. 229, Vp. 30, denique Meisterhans, p. 177, 18: “ἁνύτω ist nicht überliefert, dafür erscheint in der Poesie des IV. Jahrh. v. Chr. ávóu (ἀνύω) προθύματα r. Schol. apte inter- pretatur: προκατάργματα f| τὰ πρὸ τῆς Oucíac γινόμενα θυμιάματα.

εἰς ςάκταν

κατάπλαςτον καταπλαςτὸν V r.

14

v8$. Sch.

417 évexeipncev: τράφον-

Tec, ἐνεχείριςε τρίβειν,

διὰ τοῦ i, ἀμαθεῖς schol.

rec.

*éy κριβανωτῶν ὁρμαθῷ

lemma, sed κριβανωτῶν

ὁρμαθῷ in adnot. schol.

V; γράφεται δὲ xai ἐκ κρι-

βανωτῶν ὁρμαθῷ schol.

rec.

916 γράφεται δὲ xai ἐν εχή- ματι ἀποφατικῷ οὔκουν schol. rec. Recte; cf. B. A. 517, 10—20.

1093 προςέπιττον : γράφεται

καὶ ὑπεπείρων schol. R,

interpretamentum.

165

Victor Coulon,

RV ἐνεχείριςε ΒΗ, éviyeipice V corr. Verum est éveyeipnce.

κριβανωτῶν ὀρμαθῶ (mut. in ὀρμαθῶν R*) R, ἐκ (corr. ex ἐν) κριβανωτῶν ὀρμάθω V

ὑπέπιττον (γρ. ὑπεπείρων V). Editores ὑπεπίττουν Bentleio auctore.

Avium:

15 ὃς τώδ᾽: γράφεται καὶ ὡς τώδε schol. V

23 ἥδ᾽ κορώνη: τινὲς δὲ γράφουειν: οὐδὲ κο- ριύνη schol. RV. Parti- cula οὐδὲ ex praecedenti versu originem duxit.

66 "γράφεται καὶ μὴν ἐρώτα πρὸς ποδῶν. --- ἔν na δὲ γράφεται᾽ καὶ μὴν (καὶ μὴν om. Ald) ἐρώτα πρὸς τίνων. καὶ οὕτω καὶ μὴν ἐρώτα πρὸς ποίων schol. V Ald.

Oc τώδ᾽ τ. Schol. varia lectio nihili est.

ἥδ᾽ f] κορώνη R, οὐδ᾽ κορώνη V sec. Herw. Cum Meinekio facio, qui in Vind. Ar. p. 89 564. Kockio aliisque edd. prob. versum sic scribendum esse monet: τί δ᾽; f| κορώνη τῆς ὁδοῦ τί λέγει πέρι;

καὶ μὴν ἐροῦ τὰ πρὸς ποδῶν

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 211

vss. Sch. RV

204 "καλοῦμεν αὐτοὺς: γρά- καλοῦμεν αὐτοὺς gerat καί᾽ καλοῖμι ἂν αὐ- τοὺς schol. R

348 ῥύγχει: γράφεται καὶ δάμ- ῥύγχει τ. Cf. Kockium ad h. v. qe schol. V et Iacobii comicae dictionis

indicem s. v. ῥύγχος.

417 γράφεται xai δίχα τοῦ 1 ὁρᾷ τ. Illud προςτακτικὸν ὅρα τὸ ὁρᾷ, ἵνα εἴη προςτα- grammatico cuidam rebus mi- κτικόν. τινὲς δὲ καὶ μετὰ nutis occupato debetur. τοῦτ, ἵνα ἐρωτηματικόν᾽ schol ER sec. Rutherf.

Idem schol. V, nisi quod γράφεται δὲ καὶ μετὰ roO i ἵνα εἴη (sic, Duebn. sine ulla causa) ἐρωτη- ματικὸν pro τινὲς δὲ καὶ

κτλ. praebet.

456 *gppevóc: ἔν nc δὲ οὐ κεῖ- φρενὸς ται τὸ φρενὸς schol. rec.

521 ῥάβδους: γράφεται εταυ- ῥάβδους

ρούς schol rec. Gl. ex interpretatione substan- tivi ῥάβδους ortum.

566 *rpóágperam Tloceibüvi οἷν βοῦν τις θύῃ schol. V

645 γράφεται καὶ Θρίηθεν Κριῶθεν (Θριῆθεν Rutherf.) schol. RV

1091 *mvírfouc: τινὲς τὸ mví- πνίτους

Youc κατὰ γενικήν paciy schol. RV Ald.

1188 ἔν na δὲ τῶν ἀντι- LibriRVquomodo disposuerint γράφων εἰς δύο κῶλα cola haec dochmiaca, editores διήρηται τὸ ἕν, ἐν δὲ nonindicant. Quae ad vss. 1188 ἄλλοις ευνῆπται schol.V. οἱ 1262 de dochmiacarum pe-

riodorum dispositione ac divi- 14*

1262

1299

1363

1381

1563

1656

(ὃ

Victor Coulon,

Sch.

ἔν τιει δὲ κατὰ δύο κῶλα cuvfjrra ταῦτα schol. RV.

φέρεται δὲ ἐν (ἐν om. V) τοῖς πλείςετοις, ὑπὸ ςετυ- φοκόμπου.-- Διονύειος δὲ Ζώπυρος (? cf. postea p. 235) γράφει ὑπ᾽ ὀρτυγοκόμπου schol. V Ald.

^: γράφεται xai ἦν᾽ oi- ρετώτερων δὲ τὸ ἀντὶ τοῦ ἔα schol. V γράφεται λιγύμυθος λι- γύμοχθος schol. rec. Cf. v. p. 67 allatum.

λαῖτμα in lemmate : γρά- φεται δὲ xai δέρμα. elpn- ται δὲ ἐκείνοις οὐδὲν ςαφὲς τοῖς γράφουει δέρ- μα schol. R

vóOu' E ἀποθνήεκων: γράφεται voOeia schol. V : προπεριςπωμένως δὲ ἀν- αγνωςτέον τὸ οθεῖα schol. RV Ald.

RV sione schol tradunt, non ad lectionum varietatem, sed ad metricas rationes spectant.

ὑπὸ ετυφοκόμπου. E Dionysii lectione Bentleius feliciter ὑπ᾽ ὀρτυγοκόπου restituit Meinekio in Vind. Ar. p. 112. probante.

τ. Cf. p. {1 ad Pl. τῇ.

λιγύφθογτος. Idem scholia ΕΥ̓ legerunt, ut ex adnotatione Mog Oorrov(-ocV )égn apparet. λαῖμα R, λαῖτμα V. Of. v. p. 99 tractatum.

νόθω᾽ ξαποθνήςκων τ. Cf. Kok- kii adnot. ad ἢ. v.

Vesparum:

τοπάζετε: γράφεται δὲ xai ἀπροςώπως τοπάζεται (Florens Christianus, το- πάζετε V Ald.) schol. V Ald.

τοπάζετε r. Variam schol. lec tionem Roemerus (Stud. zu ΔΙ. p. 67) "eine Dummheit der Spüteren" significans recte sic explicat: "Dieselbe (scil d

vSS.

108

338

493

516

1296

175

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Sch.

Ἐὑποπεπλαςμένος : γρά- φεται ἀναπεπλαςμένος schol. V

*100 δ᾽ ἐφέξειν (ἔφεξιν Dobraeus): γράφεται καὶ ὑφέξειν (ύφεξιν Ποῦ ΓΆΘ118) schol. V

ἐν τοῖς πλείετοις ὀρφῶς, ἔν τιει δὲ ὀρφούς. schol. V

γράφεται καὶ πλούτου schol. R "ab eo qui text. scripsit". Ruthert.

κατ᾽ ὄρθρον: γράφεται δὲ καὶ κατ᾽ ὀρθὸν (κατόρθον V )év πολλοῖς schol. V Ald. πατάξαι: γράφεται καὶ κα- ταράξαι schol. Ald. Quod e glossemate verbo θυρο- κοπῆςαι superscripto or- tum esse suspicari licet. ἔνιοι ςτιζόμενος γράφου- ctv, οἷον κεντούμενος. ἐὰν δὲ craZópevoc γράφηται, καὶ οὕτως ἔςται παρὰ τῶν ψακάδων schol. V

218

RV Dummh. d. Spát.) hat aus der παρεπιγραφή : τοπάζεται eine Variante gemacht." ἀναπεπλαςμένος

ἔφεξιν R ἐφέξειν Υ

ὀρφῶς. Cum Dind., Mein. aliis | ópquc scribere praestat. Cf. Athen. VIL 315c.

πλούτου V r., οἴκου ἢ. Gram- matici, qui genitivum de voce ἀρχὴ pendentem desideravit, coniectura pro ἄρ᾽ οὐ initio versus.

κατ᾽ ὄρθρον. Varia lectio κατ᾽ ὀρθὸν interpretum minutam doctrinam redolet.

κατάξαι levi mendo pro vera Scriptura πατάξαι, quae in V addita est yp. πατάξαι sec. Herw.

crZóyevoc r. Participium cra- ζόμενος mala grammaticorum coniectura est.

Pacis:

γράφεται καὶ πνεῦμα schol. R; γράφεται καὶ πράγμα schol. V

πνεῦμα V r, πράγμα R, mala coniectura. Neque enim satis obscoene explicantur tormina ventris voce πράγμα.

214

γ88. Sch.

219 ἐπόλιν: ἐν ἀντιγράφῳψ δὲ εὑρόν ποτε “ἣν ἔχω- μεν τὴν Πύλον schol. V; πόλιν οἱ Πύλον in adnot. schol. R

173—298 *ér' ἐνίοις ἀντι- γράφοις μετὰ criyouc να΄ ἐετὶ κωλάριον τόδε “τί qnc"; καὶ μετ᾽ ἄλλους λη΄ τόδε ““ἰὴ in. schol. V ad vss. 173—298.

236 *nvéc δέ qaa τὸν Δία

ταῦτα λέγειν schol. V

Ἐτὸ ἰοὺ ἰού τινες ToO

χοροῦ φαεὶν εἶναι (εἶναι

om. HR sec. Rutherf) schol. RV

536 *rpágeraieic ἰπνὸν schol. V

583 τινὲς γράφουςειν ébáyn- uev schol. V. Scripturae ébóyunpev(schol.)etébáyn μὲν (R) nescio an inter- pretibus debeantur, qui offensi multis particulis γὰρ in vss. 583, 581, 590, 591, 595 inserto μὲν illud γὰρ e nostro v. eicere voluerint.

593 xábárava xai φίλα: τινὲς δὲ γράφουει μετὰ τοῦ i, ἵνα τὸ νοούμενον rj, δα-

πάνῃ τε τρυφῶμεν schol.

Y

311

616 τὸ δὲ ἠκηκόειν,͵ οὕτω διὰ

Victor Coulon,

RV πόλιν

Neque verba τί φηςι neque illud ἰὴ bis positum usquam in vss. 173—298 RV exhibent.

ἰὼ βροτοὶ κτλ. Bello tribb.

ἰοὺ ἰοὺ choro tribb.

εἰς ἀγρὸν

ἐδάμη μὲν R ἐδάμην V

Editoribus ἐδάμην probatum, quod et numeris aptum neque a sensu alienum est. Cf. de transitionibus a numero plu- rali ad singularem p. 64 ad Nb. 975.

sec. Herw.

κἀδάπανα καὶ φίλα. Herwer- denus de schol. adnot. sic iu- dicavit: '*Fuit igitur olim varia lectio kai δάπανα δαπανηρά. Cf. Thuc. V 103. Sed praestat quod vulgatur".

ἠκηκόειν ab editoribus Phry-

vSS.

155

959

990

1144

1147

1335

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 215

Sch. τοῦ Φρύνιχος dva- γνύώεκει schol. V

"*Tnwvéc δὲ ετίζουςειν εἰς

τὸ βουλή, καὶ ευνάπτουει τὸ cU τῆς Θεωρίας ὅεον ζωμὸν fogncec ἡμερῶν τριῶν Schol. V

κύννης: 'Eparoc8évnc ἀγνοήςας τὰ κατὰ τὴν Κύνναν xuvóc Tpáget(ku- νὸς ὡς ἀκτῖνες ἔλαμπον add. V) schol. RV. “ῬΓΑ- va Eratosthenis coniec- tura". Blaydesius. δαδίον: γράφεται δὲ xai δαλίον schol. R

*rpía δέκ᾽ ἔτη (sic lemma schol. V sec. Holzinger. in Wien. Stud. V, 1883, p. 208): τουτέςτι πάλιν τὸ μονόμετρον βέλτιον κατὰ παράθεςειν ἀναγι- γνώεςκειν alt. schol. V dqaue: τινὲς γράφουει ἄφανε (-cov Ald.) schol. V Ald. Cf. v. p. 100 trac- tatum.

οἰναρίζειν : τινὲς δὲ γρά- φουειν ἀμπελουργεῖν schol. V Ald.

ἕν nriciv οὐ φέρεται διὰ τὰ μέτρα (in τὰ δ΄ μέτρα Dobraeo correctum) schol. V Ald.

RV nicho auctore in ἠκηκόη mu- tatum. μακαρία cU βουλὴ (-ῆι R sec. Herw.) τῆς Θεωρίας.

Κύννης

δᾳδίον. Recte se habet varia lectio δαλίον. Cf. Blayd.ad h. v. τριακαίδεκ᾽ ἔτη

ἄφαυε (ἄφευε V in mg.)

oivapiZev r. Verbum ἀμπελουρ- γεῖν glossema sapit.

vss. 1336 —1339 habent. Verba τί δράςομεν αὐτήν; τρυ- γήςομεν αὐτὴν Dawesius schol. auctoritate fretus delevit. Cf. Herwerdenum, qui in adnot. ad v. 1332sqq. de hoc loco uberius disputavit.

216

Victor Coulon,

Acharnensium:

vss. Sch.

346 γράφεται καὶ crpógiryi schol Ald., interpreta- mentum.

690 λύζει: ἐὰν μὲν διὰ ToO L, ὀλολύζει. ἐὰν δὲ χωρὶς τοῦ Ζ, ἀλύει᾽ τουτέετιν ἀδημονεῖ schol.

838 ἐν τῇ Ὑορᾷ: ἔν mav

εὑρέθη ἐν τἀγορᾷ schol.

Ald.

ἄξεις ἰών : γράφεται xai

ἰώ ἀντὶ τοῦ ἐγὼ schol.

Ald.

899

1155 ἀπέλυςεν dóemvov: ἀπ- έκλειςε δείπνων schol. Ald.Cf. v. p. 86 prolatum.

R ceterique crpop] RAC, σετρόφιτγῃ f, «τροφῇ (supr. ctpógrrr) B

λύζει r.

ἐν τἀγορᾷ r.

ἄξεις ἰών, quod ἰὼν scribendum est. Nam ἰὼν et idv γα Boeo- tica esse pro ἐγὼ et ἔγωγε testatur Apollonius, de pro nom. p. θά ed. Bekk., ubi ἰών Yo ex Corinna affertur. Cf. R. Meister: Die griechischen Dia- lekte, I, 273.

ἀπέκλειςε δειπνῶν R, ἀπέλυςεν (-Auc' Ald.) ἄδειπνον A BCA Ald.

In Ecclesiazusis varias lectiones non invenimus.

Lysistratae :

Υ588. Sch. 601 xai δημάξω: γράφεται καὶ δὴ μάξω schol. L sec. Stein. διὰ τοῦ δήμου ἄξω ἀντὶ παίζω (sic) schol. R corrupte sec. Rutherf.

RBCLA καὶ δὴ μάζω R, καὶ δὴ μάξω (BA, δημάξω CL) Tam δὴ μάζω quam δημάξω ineptiae sunt Libri BA verba xai δὴ μάξω recte divisa exhibent.

Thesmophoriazusarum :

vss. Sch. 141 Yp. cU τ᾽ αὐτὸς schol. R,

praef.

R τίς δ᾽ αὐτὸς. Neglegentia li- brarii, qui ad initium antece-

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 211

vss. Sch. R dentis versus aberravit, illud τίς δ᾽ 6 v. 140 iteratum est. 162 δὲν ἐνίοις δὲ Ἀχαιὸς κ᾽ ἀλκαῖος γέγραπται καὶ τὰ παλαιό- Tepa ἀντίγραφα οὕτως εἶχεν. Ἀριςτοφάνης δέ ἐςτιν μεταγράψας Ἀλ- καῖος schol. R 946 γράφεται ἔν τιειν ἑτέρα᾽ éraipa, quod ἑταίρα scriben- (ἑταίρα - Fritzschius) ἀππὶ est. Prior lectio schol. ἐὰν μὲν ἄνευ ToO i γρά- προδιδοῦς᾽ ἑταίρα ab Engero φεται, ἑταίρα, οὕτως: inadnot. ad h.v. defensa potior (xai ad. Bekkerus)éraípa ^ est altera mpobibo0c' ἑταίρᾳ a oUca δέχεται δῶρα ὑπὲρ Fritzschio recepta. τοῦ προδοῦναι τὸν φίλον, ἐὰν δὲ civ τῷ v (i Bekke- rus) προδιδοῦςαν (προ- διδοῦςά Rutherfordius) τινα ἑταίραν (ἑταίρᾳ Din- dorfius) τὸν ἑαυτῆς φίλον Schol. R. sec. Rutherf. 393 "τὰ πλεῖςτα oivonímouc oivonóTibac (-ntrrac Rutherf. ex Suida S. V. oivorírac) ἔχει alt. schol. R 1040 *rpágeratxaipüra(qpur' φῶτα Arrouévav Rutherfordius) ἀντομένα schol. R.

δ 1l.

Ex his quos protulimus locis nunc eos tractabimus, quos asterisco insignivimus. Atque ut a Ranarum fabula ordiamur, v. 15 in V sic legitur: ςκευηφοροῦς᾽ (in mg. dextro a pr. m. rp. CeU] pépouc) ἑκάςτοτ᾽ ἐν κωμωδίᾳ, in R. 816: ςκεύη qépouc' éxdcror' ἐν κωμιῳδίᾳ (corr. ex τῆι κωμῳδίᾳ). Scholia RV Ald. triplicem scripturam commemorant: cxeungpopoOcv, cxeür| φέ-

218 Victor Coulon,

pouctv, ckeuvopópouc. Mihi quidem cum Dindorfio, Bergkio, Meinekio, aliis versus spurius videtur et eo, quod cum an- tecedenti versu neque relativo pronomine neque ulla par- ticula coniunctus est, et eo, quod huius loci sententiae non convenit, ut Dindorfius coll. schol. Nb. 296 monuit. Prae- terea pro verbis ἐν κωμῳδίᾳ pluralis exspectatur numerus: ἐν (roic) κωμῳδίαις ut in Ra. 935 ἐν τραγῳδίαις, Ra. 834, Av. 101 ἐν ταῖς τραγῳδίαιειν, Th. 450 ἐν ταῖειν τραγῳδίαις. Quae cum ita se habeant, versum a grammatico nescio quo versus 12 τί δῆτ᾽ ἔδει με ταῦτα τὰ ςκεύη φέρειν explicandi causa adscriptum esse veri simile est.

In v. 34? RV xpovíouc τ᾽ ἐτῶν παλαιῶν ἐνιαυτοὺς prae- bent. Schol. rec. χρονίων legit. Qui casus ferri non potest, quod substantivum ἐτῶν iam adiectivo παλαιῶν praeditum est. Neque in lectione RV acquiescendum est; latet certe men- dum. Ac ne chartae nos misereat, conferas velim criticorum emendationes in Blaydesii adnot. ad h. v. congestas. Quibus duas recentiores addere licet: xypovíouc τ᾽ ὥμων παλαιῶν éviav- τοὺς (Kockius in Ra. ed. IV 1898) et xpovíouc τ᾽ ἐτῶν παλαιῶν μελεδώνας (Herwerdenus in Mnem. Nov. Ser. XXX. 1902, p. 51) Kockii illa quidem coniectura, ut certa non est, sic haud dubie lenior et probabilior Herwerdeni altera.

In v. 494 ἴθι vuv, ἐπειδὴ ληματιᾷς κἀνδρεῖος εἴ scriptum est ληματιᾷς in R, idem in V, sed yp. ληματίας supra λημα- τιᾷς et in mg. ληματιᾷς ἀντὶ τοῦ μέγα φρονεῖς. In schol. Ald. legitur: γράφεται xai ληματίας, χωρὶς τοῦ i. Optimo iure Fritz- schius in comment. p. 214 monet: "Quodsi sententia utram- que lectionem ferret, tamen ληματιᾷς ut magis comicum vi- deretur probandum esse". Idem vir doctissimus scripturam ληματίας minime aptam ducit "propterea, quod Bacchus quoque forti esse animo (Anparíac) sibi videatur. Quare Xanthiae ani- mum suo ipsius ita distinguit, ut servum dicat ληματιάᾶν, animo esse nimium confidente ac sibi praefidente". Atque recte Kockius hoc verbum desiderativum sic vertit: deinen Mut zeigen willst. Ad comprobandam autem vocem ληματιᾷν multa afferre possumus verba similiter formata, e. g. μαθητιῶ in Nb. 183, οὐρητιάεῃς in Vp. 807, κλαυςιᾷ in Pl. 1099, βινη-

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 219

τιῶμεν in Le. 715, ειἰβυλλιᾷ in Eq. 61. Cf. Z. Ar. St. p. 12 sqq. ad Eq. 61, ubi fusius de hisce verbis desiderativis actum est. Adiectivum vero ληματίας propter illud ἀνδρεῖος quod sequi- tur ortum esse nemo non intellegit.

In v. 567 δ᾽ ᾧχετ᾽ ἐξάξας ve τὰς ψιάθους λαβὼν vul- gata scriptura est τὰς ψιάθους, quam scholia quoque RV prae- bent addita tamen adnotatione: ἐν δὲ τῷ Καλλιςτράτου (cf. antea p. 204) γέγραπται τοὺς ψιάθους. Quo genere huius sub- stantivi Aristophanem usum esse etiam Suidas s. v. ψίαθος commemorat. Sed cum in Ls. 922 ποία wía00c; et in com. anon. IV 700 fr. 383 [K. III 547 fr. 789] ἐκ τῆς αὐτῆς ψιάθου γεγονώς ut de comoediae sermone loquar inveniatur, quin Callistratus falsus sit, dubitari nequit. Ceterum cf. de hac voce Phryn. p. 309.

V. 625 in RV sic traditur: μὴ δῆτ᾽ ἔμοιγ᾽. οὕτω δὲ Bacá- vi£ (οὕτως ἄνευ τιμῆς βαςάνιζ᾽ V, verbis ἄνευ τιμῆς e glosse- mate interlineari, ut videtur, male inveoctis) ἀπαγαγών. Schol. rec. etiam versum affert, qualis in AU exhibetur: τινὲς δὲ μὴ δῆτ᾽ ἐμέ ve, τοῦτον δὲ βαςάνιζ᾽ ἀπαγαγών. Quae forma ver- sus nullo pacto orationis contextui convenit. Nam cum Ae- acus Xanthiae in vss. 624—625 dicat: κἢν τι πηρώςωῳ τέ cot TOV παῖδα τύπτων, τἀργύριόν cor κείςεται, Xanthiam μὴ δῆτ᾽ ἔμοιγ᾽ (scil. ἀργύριον δοτέον ἐςτὶ), non ἐμέ γε respondere opor- tet; neque enim ei tormenta minatus est Áeacus, sed Diony- 80. ut quem servum esse putet.

In v. 741 τὸ δὲ μὴ πατάξαι ς᾽ ἐξελεγχθέντ᾽ ἄντικρυς RV habent ἐξελεγχθέντ᾽ duabus litteris λλ). In scholiis lemma est ἐξελέγξαντ᾽ ἄντικρυς additis verbis γράφεται ἐξελεγχθέντα. Utraque igitur lectio scholiastae nota erat; quarum prior illa ἐξελέγξαντ᾽, cum in lemmate posita sit, e coniectura nata vi- detur. Velsenus τὸ δὲ μὴ πατάξαι ς᾽ ἐξελέγξαντ᾽ ἄντικρυς scrip- sit. Quod ita defendi potest, ut de participio ἐξελέγξαντ᾽, in quo subiectum inest, et de infinitivo πατάξαι, qui verbum enuntiati est, ἀπὸ κοινοῦ pronomen c' pendeat. Sed cum in hoc enuntiato pariter atque in v. τὸ δὲ μὴ πατάξαι ς᾽ ἐξελεγ- χθέντ᾽ ἄντικρυς pronomen αὐτόν desideretur, non habemus, cur scripturam RV spernamus. Qua recepta pronomen ce cum

220 Victor Coulon,

solo verbo ἐξελεγχθέντ᾽ coniungendum et αὐτόν infinitivo πα- τάξαι mente addendum est.

In v. 775 τῶν ἀντιλογιῶν καὶ λυγιςμῶν καὶ «τροφῶν in RV λυγιεμῶν, quod etiam lemma schol. RV est, invenitur. Quae vox ceteris codicibus confirmata, nisi quod M! λογιςμῶν exhibet, sine dubio genuina est, praesertim cum lepide λυγιςμῶν e luetantium sermone ad sophistarum artificia translatum sit. Varias autem schol. lectiones λογιςμῶν, καμπῶν, καμπτῶν gram- maticorum interpretationibus deberi manifestum est.

In v. 838 R ἀθύρωτον crópa praebet, V et schol. V ἀπύ- λωτον cróua: Φρύνιχος ἀθύρωτον. oi δὲ γράφουειν ἀπύλωτον. Apud Suidam duae adnotationes ad. ἢ. v. nobis occurrunt: ᾿Αθύρωτον cróua* οὕτως ἀθύρωτον, οὐκ ἀπύλωτον. Ἀριετο- φάνης ἐν Βατράχοις καὶ Φρύνιχος et Ἀπύλωτον «τόμα᾽ ἀθύ- ρώτον, ἀλλ᾽ οὐκ ἀπύλωτον. Ἀριετοφάνης ἐν Βατράχοις καὶ Φρύνιχος. Quod Dindorfius plaudente Kockio (I 390 fr. 82) Phrynichum comicum intellegentum esse censuit, id nunc refutatum est eis, quae Reitzensteinius in libro, quid inscri- bitur "Der Anfang des Lexikons des Photius", de Phrynicho lexici Photiani auctore disputavit, ubi glossa nostra p. 43, 25 invenitur. Recte igitur Meinekius iudicaverat.

In. v. 1505 xai tovrouci τοῖει xopicraic R. exhibet τοῦτο. V τουτοῖ (supra a pr. m. yp. τούτοις), γράφεται xai tovroici. M*. In schol V lemma est τούτοις τοῖςι ποριςταῖς, cui explicatio εἴη δ᾽ ἂν εχοινίον, émbíbuav αὐτοῖς addita est. Quae a lem- mate prorsus aliena ad scripturam R τοῦτο vel simile ali- quid pertinet, cum cxotvíov intellegi adnotetur. Meinekius in Vind. Ar. p. 182 τουτοιςὶ cum M? scripsit homines istos in theatro sedentes digito notari arbitratus. Sed cum ex variis codicum lectionibus appareat hunc loeum vetustissima cor- ruptela laborare, non dubito cum Kockio, Velseno, Blaydesio Bergkii emendationem Tourouci probare, quae magis quam τουτοιςὶ mihi arridet. Ut enim in v. 1504 τουτὶ pro substan- tivo τὸ ξίφος sie in nostro v. rouroud pro τοὺς βρόχους co- micus dixit, i. e. laqueos, quos Pluto Aeschylo daturus est.

In Nubium v. 274 ὑπακούςατε δεξάμεναι Oucíav xai τοῖς iepoia χαρεῖςαι scriptura V φανεῖςαι pro χαρεῖςαι (R) haud scio

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 221

an interpreti cuidam debeatur, qui, cum in libro suo íepeóa pro vulgata lectione íepoici aut invenerit aut scribendum esse putarit, pro verbo χαρεῖςαι, quippe quod cum substantivo τοῖς iepeüa male coniunctum ipsi videretur, φανεῖςαι e coniectura scripsit Neque vero bene se habet verbum φανεῖςαι. Nam cum in v. 269 Socrates Nubes precatus sit, ut apparerent, et unus tantum hoc loco ἱερεὺς sit, nempe ipse Socrates, scrip- tura τοῖς ἱερεῦςι φανεῖςαι sine ulla dubitatione repudianda est. Praeterea parum "apta sic foret coniunctio καί, dicendum enim fuisset potius qávnre τῷ ἱερεῖ ὑπακούςαςαι, δεξόμεναι τὴν Oucíav", ut cum Leeuwenio loquar. Non iniuria igitur ab editoribus recepta sunt verba τοῖς íepoici χαρεῖςαι, quae etiam Α. Dieterich in Mus. Rhen. XLVIII, 1893, p. 282 tue- tur, ubi de precibus Socratis in vss. 263—274 fusius egit.

S 12.

Pluti v. 765 RV sic exhibent: εὐαγγέλια ce κριβανωτῶν (ἐκ corr. ex ἐν κριβανωτῶν V) ὀρμαθῶ (mut. in ὀρμαθῶν R*, ópuáOu V). Schol V lemma praebet ἐν κριβανωτῶν ὁρμαθῷ addita explicatione: κριβανωτοῶν δὲ ὁρμαθῷ, ἀντὶ τοῦ ἄρτων δέεμῃ ἐν κριβάνῳ ὠπτημένων, δέον εἰπεῖν «τεφάνῳ. Schol. rec. adnotat: γράφεται δὲ καὶ ἐκ κριβανωτῶν ὁρμαθῷ. Quam schol. variam lectionem spernendam esse ex Av. 672 p. 167 trac- tato apparet. 'Opua0d(v) autem R et ὀρμάθω V menda esse pro vero ὁρμαθῷ (-ὧιϊι) nemo non videt. Atque optimo iure Bergkius, Meinekius, Velsenus, alii ἀναδῆςαι --- ὁρμαθῷ sine praepositione ἐν scripserunt. Nam verbum ἀναδῆςαι cum solo dativo coniungi docemur Pl. 589 λήροις ἀναδῶν τοὺς νικῶντας, Pind. I. I, 28 τῶν ἀθρόοις ἀνδηςάμενοι θαμάκις Épveciv χαίτας, I IL, 15. Δωρίων αὐτῷ crepávupa xóuq πέμπεν óvabeicóo ςελίνων, P. IT, 6 τηλαυγέειν ἀνέδηςεν Ὀρτυγίαν crepávoic, P. X, 40 δάφνᾳ τε xpucéq κόμας dvabricavrec eiAamváZoiav εὐφρόνως, Bacchyl. IX, 16 (Blass. ed. III 1904) áv0ectv ξανθὰν ἀναδη- ςάμενος κεφαλάν, Herodot. I, 195 κομῶντες δὲ τὰς κεφαλὰς pí- τρῃςει ἀναδέονται, Thucyd. IV, 121 τὸν Βραείδαν --- χρυςῷ «τεφάνῳ ἀνέδηςαν, aliis locis. Iam cum vox κριβανωτῶν stare nequeat (cf Blaydesium ad ἢ. v. et Leeuwenium, qui in

222 Victor Coulon,

Mnem. Nov. Ser. XXX, 1902, p. 409 exponit, quomodo xp: βανωτῶν pro κριβανιτῶν ortum sit), v. 765 sic scribendus est: εὐαγτέλιά ce xpiBavitüv ὁρμαθῷ.

In Avium v. 66 xai μὴν époO τὰ πρὸς ποδῶν, quod esx- plicatur adnotatione schol. λέγει δὲ ὡς ὑπὸ τοῦ δέους ἐνα- φεικώς, recte legitur in RV. In schol. V Ald. haec inven: untur: γράφεται xai μὴν ἐρώτα πρὸς ποδῶν, ὅτι cagécrepov. καὶ τάχα ἂν εἴη κατὰ τὴν παλαιὰν cnpacíav γεγραμμένον τὸ ρου ἔρω, μετελήφθη («εημαείαν τὸ ἔρεο ἔρου, μετεβλήθη Ald.) δὲ εἰς τὸ ὦ. ἔν Tta δὲ γράφεται" καὶ μὴν ἐρώτα πρὸς τίνων. καὶ οὕτω καὶ μὴν ἐρώτα πρὸς ποίων. De hac adnotatione Dindorfius (apud Duebn. p. 479) sic iudicavit: "Hoc dicit Scholiasta, EPO more antiquo scriptum ambiguum esse utrum €epou an epu significet: unde factum, ut alii époO ra, alii ἐρώτα legerent". Scripturae autem πρὸς τίνων et πρὸς ποίων haud dubie stultis interpretibus debentur, qui eum obscoe- num illud τὰ πρὸς ποδῶν non intellegerent, ἐρώτα πρὸς ποίων Scripserunt; haec verba denique in ἐρώτα πρὸς τίνων mu- tata sunt.

Similiter in vss. 204-—205 καλοῦμεν αὐτούς oi δὲ vuv τοῦ φθέγματος [ἐάνπερ ἐπακούςωει, Oceócovrat δρόμῳ varia lectio schol. R καλοῖμι ἂν αὐτοὺς inde orta est, quod gramma- ticus nescio quis, cui offensioni erat pluralis καλοῦμεν, cum ἐμβὰς et dveyeípac praecederent in vss. 202, 203, formam singularem scribendam esse coniecit. Neque vero cum inter- prete illo faciendum nobis est, cum καλοῦμεν sententia huius loci alienum non sit. Recte enim Kockius (ed. III 1894) ad ἢ. v. animadvertit: "Der Plural trotz ἐμβὰς und ἀνετείρας weil er dies allein, das Rufen der Vógel aber mit der Nachü- gall ausführen will. Daher νῷν τοῦ Q0." Constructio illa qui- dem ἐμβὰς ἔπειτ᾽ ávepeípac καλοῦμεν αὐτούς, quae scholio teste iam antiquis interpretibus notabilis videbatur, contorta est, sed exemplis Kockio et Blaydesio ad h. v. congestis quadamtenus defenditur. Planissima sane redditur verborum structura Leeuwenii speciosa coniectura dveyeípac τὴν ἐμὴν ἀηδόνα | καλῶ μετ᾽ αὐτῆς in Mnem. Nov. Ser. XXX, 1903, p. 68.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 229

Ad v. 456 παραλειπομένην ὑπ᾽ ἐμῆς φρενὸς ἀξυνέτου schol. rec. adnotavit: ἔν ri δὲ οὐ κεῖται τὸ φρενός. Quod substan- tivum quomodo e contextu eiectum sit, statim videbimus ver- sum antistrophicum 544 considerantes. Qui vulgo sic traditus est: μοι κατὰ δαίμονα xai cuvruxíav. Corrector igitur metricus animadvertens versum 456 sic exhiberi παραλεῖπο- μένην ὑπ᾽ ἐμῆς φρενὸς ἀξυνέτου, temere vocem φρενὸς delevit, ut versus noster eosdem numeros haberet quos v. 544. Qua voce deleta cum versus omni sensu prorsus careat, Bentleius potius in v. 544 mendum latere suspicatus pronomen mva et senten- tiae et numeris accomodatissimum post καὶ versui illi inseruit.

In v. 566 ἢν δὲ Ποςειδῶνί nc oiv θύῃ RV oiv praebent, schol. Y γράφεται Ποκςειδῶνι βοῦν τις θύῃ. Genuinum esse substantivum oiv iam Brunckius statuit; cuius verba vide in Blaydesii ad- not. ad ἢ. v. Lectio autem βοῦν sic orta videtur, ut oiv in ὗν (B Ald.) abiret; quo facto grammaticus, qui non erat nescius bovem esse victimam Neptuno omnium gratissimam (cf. Stengel, Griech. Kultusaltertümer?, p. 108), « 8o » üv interpolavit.

In v. 645 scriptura RV est Κριῶθεν ; scholia RV animad- vertunt: γράφεται καὶ OpínOev. Cum Meinekio, Kockio, aliis Κριῶθεν utique servandum est. Nam ludi causa Aristophanes utitur hoc vocabulo in duas res Euelpidi cum xpui communes iocans, animum dico imbecillum, qui ex prima fabulae parte, et lascivum, qui ex vss. 668—669 dpà τ᾽ oic0' ὅτι [ἐγὼ δια- μηρίζοιμ᾽ ἂν αὐτὴν ἡδέως; satis constat. Varia autem lectio OpinGev (a Rutherfordio in Θριῆθεν mutata) explicatione ad- dita: xai ἔςτι δῆμος τῆς Oivniboc doctrinam redolet indocti grammatici, qui Θριῶθεν Atticum esse nescivit (cf. Meisterhans p. 146, 3) suoque Marte ad exemplum formarum quales TTep- γαςῆθεν aliae, OpifjOev finxit.

Vss. 1091—1092 vulgo sic leguntur: οὐδ᾽ αὖ θερμὴ πνί- τους ἡμάς [ἀκτὶς τηλαυγὴς θάλπει, nisi quod πνίγους᾽ ἡμᾶς in M traditum esse ipsis oculis mihi persuasi, cum huius codicis excutiendi eausa Mediolani versarer. Scholia RV Ald. adnotant: τινὲς τὸ πνίγους κατὰ γενικήν paav, iva f) οὐδὲ fj θέρους 0ep- μαςία ἐπίκειται ἡμῖν. Scholiasta igitur non substantivum πνί- τους, 804 cum M participium πνίγους᾽ legit. Quod in textum

224 Victor Coulon,

reponendum esse arbitror. Nam dubito an non recte fecerint Dindorfius et Kockius, quod πνίγους genitivum temporis esse dixere illi χειμῶνος v. 1089 oppositum. Neque enim opus est genitivo πνίγους, quo Aristophanes pro πνίγους ὄντος haud seio an non usus sit. Verbis autem χειμῶνος μὲν v. 1089 oppositum est αὖ θερμή. Iam quod illi τινὲς teste scholio genitivum πνίγους cum voce ἀκτὶς coniunxerunt, prorsus falsi sunt. Non iniuria Blaydesius in adnot. ad h. v. animadvertit: "Vereor ut bene dicatur πνίγους ἀκτίς. Intellegi sane potest πνῖγος ἀκτίνων ita, ut genitivum causae interpreteris illud ἀκτίνων (Hitze infolge der Sonnenstrahlen, durch die Sonnen- strahlen bewirkt); ἀκτὶς πνίγους vero stare nequit. Quae cum ita sint, scholio et codice M fretus servato πνίγους", quod etiam Blaydesio in adnot. placet, sic vertendos esse puto vss. 1091—1092: neque rursus fervidi suffocantes nos urunt radii, qui late resplendent.

S13.

In Vesparum v. 108 ὑπὸ τοῖς ὄνυξι κηρὸν ὑποπεπλαςμέ- voc traditum est in RV ἀναπεπλαςμένος, in schol. V ὑποπε- πλαςμένος : γράφεται ἀναπεπλαςμένος, in cett. codd. ὑποπεπλα- ςμένος. Meinekius, Bergkius, alii editores scripturam RV am- plexi sunt; quibus obloqui non dubito. Nam cum ἀναπλάττειν significet "demo fingere, refingere, reformare" velut in Alex. fr. 3, 422, I, 5 [K. 98, 5] εὐθὺς ἀναπλάττουςει ταύτας (sell éraípac), i. e. statim has refingunt atque reformant —, quomodo intellegi possunt verba ὑπὸ τοῖς ὄνυξι κηρὸν ἀναπεπλακεμένος’ Optime contra hic se habet verbum ὑποπλάττειν, i. e. subli- nere. Quo recepto versus sic vertendus est: cum unguibus cera sublitis.

V.338 in RV sic exhibetur: τοῦδ᾽ égé£av (V, ἔφεξιν Rl μάταιε, ταῦτα δρᾶν ce βούλεται; Schol. V variam lectionem ὑφέξειν commemorat. Et codd. et schol. scripturae aperte cor- ruptae sunt. Equidem Dindorfium, Meinekium, alios in verbo R ἔφεξιν acquievisse miror. Fidem enim vix meretur Hesy- chii glossa Épe£v: χάριν, ἕνεκα, κώλυςειν mpóqacv, ex hoc ipso loco iam antiquitus depravato petita", ut cum Herwer

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 220

deno loquar in Mnem. Nov. Ser. XXI, 1893, p. 444 Reiskio, qui olim ἐφέξων (i. e. παύςων) proposuit, iure adstipulanti. Namque haec Heiskii mutatio omnium lenissima et proba- bilissima est eum eo, quod palaeographice facile explica- tur (cf. de εἰν et ὧν permutatis p. 47 ad Pl. 328), tum eo, quod idoneum praebet sensum; reposito enim ἐφέξων versui 338 τοῦ δ᾽ ἐφέξων, μάταιε, ταῦτα δρᾶν ce βούλεται, opti- me respondere sequentia Philocleonis verba οὐκ ἐᾷ μ᾽, ὦν- 6pec, δικάζειν Herwerdenus l.l. monuit.

In Pacis v.219 fj£ova καὖθις, ἢν ἔχωμεν τὴν Πύλον (B Ald.) pro Πύλον RV πόλιν habent. Scholiastae R et lectio πόλιν et Πύλον nota erat. Sic enim versum interpretatur: Si πόλιν Scriptum est, poeta monet Lacedaemonios commotos pacis desiderio urbe capta reversuros esse. Neque vero aper- tum est, utrum Sparta an Athenae significentur. Sin Πύλον scriptum est, verius est propter trecentos Lacedaemonios et Pylum ab Atheniensibus munitam. Schol. V ut variam lec- tionem illud Πύλον commemorat: ἐν ἀντιγράφῳ δὲ eopóv ποτε “ἣν ἔχωμεν τὴν Πύλον καὶ οὐκ ἄκαιρος αὕτη fj γραφὴ κτλ. Recte, opinor, Dindorfius iudicat, cum dicit: “ἹΤόλιν aut errore librarii scriptum fuit aut a grammatico positum, qui non intel- lexisset haec eo tempore dicta fingi, quo Pylus obsessa qui- dem ab Atheniensium copiis sed nondum capta erat, id est aliquot ante fabulam hanc actam annis". Quae cum ita sint, Meinekius, Blaydesius, plurimi recc. edd. Dindorfio duce scrip- turam τὴν Πύλον iure amplexi sunt, quippe quae vetustate prae lectione RV τὴν πόλιν commendetur. Forsitan quispiam dixerit offensioni esse nomen Πύλος eum articulo coniunc- tum. At, praeterquam quod etiam in Ls. 1163 τὰν Πύλον le- gitur et pluribus locis apud Thucydidem TTóAoc articulo prae- ditum invenitur (V, 7,3 ἐς τὴν Πύλον, V,39,3 ὡς τὴν Πύλον, VII, 26, 2 ἐκ τῆς Πύλου), cum de Pylo illa agatur, quae illis temporibus in omnium ore erat, quidni Aristophanes τὴν Πύλον diceret? Cf. G. Uckermanni libellum: "Über den Ar- tikel bei Eigennamen in den Komódien des Aristophanes", p.12: "Steht er (scil. der Artikel) dann ist er anaphorisch und weist auf die Bekanntheit des Ortes oder seiner Ver-

XIII, 1. 15

226 Victor Coulon,

hültnisse für den Redenden oder den Angeredeten hin: so bezeichnet bei Aristophanes Πύλος und Λακεδαίμων die Stadt, von der im Zusammenhang die Rede ist, bei der der Redende gerade mit seinen Gedanken verweilt, einerlei ob im Vorhergehenden derselbe Name wirklich genannt oder ob nur an ihn gedacht wird". Atque p. 15 eiusdem libelli Uckermannus lectionem τὴν Πύλον in nostro v. hisce verbis illustrat et defendit: "Durch den anaphorischen Artikel soll hier das vielumstrittene Pylos besonders hervorgehoben werden, dessen Rückgabe an die Spartaner in den FPriedensunterhand- lungen nach dem Waffenstillstand von 423 die Εἰρήνη ist an den groBen Dionysien d. J. 421 aufgeführt worden eine wich- tige Rolle gespielt hat". Itaque omnes coniecturae reiciendae sunt, imprimis Leeuwenii illa audacissima ἣν μεθῶμεν τήμερον.

Ad. vss. 173—298 schol. V adnotavit: ἐπ᾽ ἐνίοις ἀντι- γράφοις μετὰ críxouc να΄ écri κωλάριον τόδε "Tí φηςι;:᾽ καὶ uer ἄλλους λη΄ τόδε “ἰὴ in. Libri RV neque interrogationem τί gna: neque illud ἰὴ bis positum unquam in vss. 113—298 exhi- bent. Schol. autem in numeris scribendis errasse videtur Ottoni Hense (Heliodor. Untersuch. p. 89), qui sic ratiocina- tur: "Der Ausdruck μετ᾽ ἄλλους λη΄ zeigt, daB die Zahlen an beiden Stellen übereinstimmten. Allem Anscheine nach sind in der ersten Zahl die Zehner, in der zweiten Zahl die Einer verschrieben. Beidemal wird es λα΄ heiben müssen. Vor dem Verse (204) Ἕλληςειν ὀργιεθέντες xré. las demnach Heliodor in einigen Antigrapha das Kolarion τί φηςι(ν). das seine Entstehung in jenen Exemplaren wohl nur einer Art Dittographie vor “Ἕλληειν verdankte. Zühlen wir nach diesem

Verse die ἄλλους λα΄ ab, so ergibt sich für einige Hand- |

schriften des Heliodor die Lesart: ἰὴ du, | ἰὼ βροτοὶ βροτοὶ βροτοὶ πολυτλάμονες dc αὐτίκα μάλα kré." Neque iniuria monuit Hense recensionem Heliodori prae- stantiorem fuisse illa "évíuv ἀντιγράφων".

Verba ἰὼ βροτοὶ xrÀ. in v. 236 RV Bello tribuerunt

Schol V commemorat: τινὲς δέ φαςι τὸν Δία ταῦτα λέγειν.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 221

Cum Iuppiter nulla in fabula nostra sit persona, dubitari non potest, quin illi τινὲς haec verba falso Iovi tribuerint. Atque haud scio an haec adnotatio inde originem duxerit, quod in scaena simili alterius Pacis, qua retractata nostram fabulam ortam esse Th. Zielinsky in libro suo, qui inscribitur: "Die Gliederung der altattischen Komódie", p. 63 sqq. ostendere conatus est, lovi partes Belli datae erant. Cf. etiam Herwer- denum in praefatione editionis suae p. XI de versu nostro.

In v. 317 ἣν ἅπαξ ἐς χεῖρας ἔλθῃ τὰς ἐμάς. ἰοὺ ἰοὺ (RV illud ἰοὺ ἰοὺ choro tribuerunt RV. Scholia RV praebent: τὸ ἰοὺ ἰού τινες ToO χοροῦ qaciv εἶναι (εἶναι om. αὶ sec. Rutherf.). Hae interiectiones tam sunt dolentium quam exultantium. Do- lentibus si tribuuntur, ἰού, sin exultantibus, ἰοῦ scribendum esse scholia stulte adnotant. Haud igitur mirum est ab aliis Trygaeo, ab aliis choro tributam esse hanc exclamationem. Quam RV, qui ἰοὺ ἰοὺ exhibent, iure choro exultanti tribuisse ex versu 345 sequitur. Ád istas enim chori exclamationes, quibus laetitiam suam ostendit, Trygaei verba in illo versu: &écrat. τόθ᾽ ὑμῖν ἰοῦ ἰοῦ κεκραγέναι respiciunt.

V. 536 vulgo sic legitur: κόλπου γυναικῶν διατρεχουςῶν ec ἀγρόν. Schol V animadvertit: γράφεται eic itvóv. Qua varia scriptura et schol. explicatione: ἐπεὶ ὅταν πολὺ craic κομίζωςιν, ὀλίγον τι κολπώςαςαι ToO χιτῶνος ἐκ περιζώματος ἐκεῖ ἐντιθέαειν Kockius pellectus est, ut κόλπου γυναικῶν «ταῖς φερουςῶν εἰς ἱπνὸν coniceret. Haec mutatio, ut ingeniosa et speciosa est reposito substantivo croic (de quo cf. Z. Ar. St. p. 94 ad Eq. 539), sie certe parum probabilis videtur, quippe quae nimis audax sit. Alii critici in κόλπου sese offendere professi hane vocem vario modo in κτύπου, κώμου, ὄχλου, πόκου, κόπρου emendare et mutare voluerunt. Sed ne his qui- dem medicamentis opus est; namque aptissimam praebet sen- tentiam vulgata lectio a Mazonio nuper in adnot. ad h. v. sic bene illustrata: "Le vent de la course fait plaquer sur leurs poitrines leurs robes légóres, aux yeux grivois du vigneron à moitié ivre". Neque alienum est Ec. 963sqq. φίλον γὰρ ἐν τῷ ci) βούλομαι κόλπῳ πληκτίζεςθαι μετὰ τῆς cfc πυγῆς comparare, quibus verbum κόλπος nostro loco non ineptum esse docemur.

15*

228 Victor Coulon,

In v. 715 lectio RV est μακαρία ci βουλὴ (-ῆι R sec. Herw.) τῆς Θεωρίας. Sehol. V adnotat: τινὲς δὲ críCovav eic τὸ βουλὴ καὶ ευνάπτουςι τὸ εὑ τῆς Θεωρίας 6cov ζωμὸν ῥοφήςεις ἡμερῶν τριῶν. Quibus verbis probatur quosdam legisse: μακαρία βουλή, τῆς Oeupíac ὅςον κτλ. Qui genitivum τῆς Θεωρίας de voce ζωμὸν pendere et constructionem verborum hane esse putaverunt: Ócov ci τῆς Oeupíac ζωμὸν ῥοφήςει. Sed interpunctio RV cum sententia huius loci utique melius et pulchrius congruit. Nam in vss. 713—714 Theoriam senatui dare a Mercurio iubetur Trygaeus, qui hoc facturus senatui gratulatur verbis μακαρία τῆς Oeupíac. Quo de genitivo causali cf. Herwerdeni comment. ad h. v. Foeda sane in RV positio verborum ci βουλὴ est spondeo quartam sedem tenente. Recte igitur scholiasta βουλὴ ci legit.

Ad v. 990 τρία xai δέκ᾽ ἔτη alt. schol. V animadvertit: τουτέςτι πάλιν τὸ μονόμετρον βέλτιον κατὰ παράθεειν óávarme- γνώεκειν. Quae adnotatio quid sibi velit coll. Hom. Od. XVII, 231 πολλά οἱ ἀμφὶ κάρη ςφέλα κτλ. intellegimus. Ad hunc enim locum Hom. schol. Η variam lectionem ἀμφικαρῆ com- memorat; schol V vero dicit: ἄμεινον δὲ κατὰ παράθεςιν áva- γιγνώςκειν, ἀμφὶ κάρη, περὶ τὴν κεφαλήν. Ut igitur Homeri interpres ille scripturam ἀμφὶ κάρη alteri ἀμφικαρῆ praeferen- dam duxit, sic Aristophanis schol. V nostro loco τρία xai δέκ᾽ lectioni τριακαίδεκ᾽ praestare adnotavit. Liceat autem obiter monere termino technico κατὰ mapó0eav oppositum esse κατὰ cUvOeciv.

8 14.

In Thesmophoriazusarum v. 161sqq. Ἴβυκος ἐκεῖνος κἀνακρέων Τήιος | κ᾿ ἀλκαῖος (R) οἵπερ ἁρμονίαν ἐχύμιςαν adnotatione schol. docemur Ἀχαιὸς antiquitus scriptum, Ἀλκαῖος ab Aristophane Byzantio repositum esse. Cui emen- dationi Fritzschius, Meinekius (Vind. Ar. p. 149) aliique critici repugnant, quod Alcaeus iis adnumerari non possit poetis, qui harmoniam emolliverint. Sed Fritzschii coniecturam yv Κεῖος reiciendam esse ostendit Engerus in adnot. ad h.v. Nam cum xdvaxpéuv Trpoc praecedat, verendum est, ut

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 229

comicus xu Κεῖος (Simonides) omisso nomine dixerit. Neque Meinekii mutatio xai Aócoc, quae ipsi l. l. incerta videtur, pro- babilis est. Quae cum ita sint, aliis quoque emendati onibus (velut àápxaioc Hermanni, xai πάντες Velseni) repudiatis cum Leeuwenio culpa librariorum litteras KAIAAKAIOZX in KAIA XAIOZ sic enim scribendum duco pro Leeuwenii illo KAAKAIO2. et KANAXAIOX. abiisse veramque lectionem κἀλ- καῖος Áristophani grammatico deberi censerem, nisi com memo- ratio Aleaei sententia huius loci alienissima esset. Itaque cum in versibus nostris sermo fiat de poetis illis, qui tempo- ribus praeteritis harmoniam emolliverunt, Keilio auctore lo- eutionem adverbialem rápxaiov, i. e. antiquitus (collato Nb. versu 593) huic loco non ineptam proposuerim. In proximo autem versu ἐμιτροφόρουν τε καὶ διεκλῶντ᾽ cum Toupio, Blaydesio, Leeuwenio, alis (non κἀχλίδιυν cum Meinekio, cui Buengerus: De Ar. Eq. Ls. Th. apud Suid. rell. p. 46 ad- stipulatur) scribendum erit.

In v. 393 τὰς οἰνοπότιδας (R), τὰς προδότιδας, τὰς λάλ ouc prior scholiasta R οἰνοπίπας legit. Quod adiectivum Symma- chus scholio iudice non bene ad locutionem πιπίζειν τὸν οἶνον rettulit, cum hoc sensu apud Atticos non extaret verbum πιπίζειν, sed imitatio esset vocis (cf. Hesych. s. v. πιπίζειν et Av. 306, ubi hoc verbum de clangore avium usurpatum est); praestare igitur, pergit schol, oivorírnc ad παιδοπίπης exigere. Alter scholiasta R, qui adnotavit: πλεῖςτα οἰνοπίπους (-πίπας Rutherf. ex Suida s. v. οἰνοπίπας) ἔχει, haud scio an οἰνοπό- τιδας legerit. Ex adnotatione prioris scholiastae sequitur oivo- nímnc Latinum "vinolentus", quod sententia huius loci flagi- tatur, non significare. Optime vero hoc sensu usurpatur oivo- πότης (fem. -πότις). Praeterea οἰνοπότιδας a comico propter προδότιδας homoeoteleuto effectum esse veri est simillimum. Quibus de causis accusativum plur. substantivi οἰνοπότις, quo Anacreontem usum esse commemorat Pollux VI, 22 xai oiv o- πότης kai oivorómc γυνὴ ὡς "Avaxpéuv, cum Dindorfio, Mei- nekio, aliis contra lectionem οἰνοπίπας a Fritzschio et Engero probante Buengero (De Ar. Eq. Ls. Th. apud Suid. rell. p. 48 receptam sine ulla dubitatione amplector.

230 Victor Coulon,

Vss. 1040—1041 in R sic exhibentur: φῶτα λιτομέναν᾽ πολυδάκρυτον 'Aíba γόον φεύγουςαν (pAéyoucav Musgravius). In schol. αὶ haec deinceps interpretamenta praebentur: δεο- μένη ToO βαρβάρου. Hic igitur scholiasta φῶτα λιτομένα in- venit Alius interpres, cum adderet προεῖπεν δὲ γοάςθέ ye, γυναῖκες (v. 1036), φῶτα λιτομέναν legit. Tertius autem grammaticus variam lectionem φῶτα (φῶτ᾽ Rutherfordius) ἀντομένα commemorat. Denique quarta scriptura praesto fuit ei scholiastae, qui animadvertit: τοῦτο ἔχει νοῦν πρὸς τὰ ἐξῆς" φῶτ᾽ ἀντομέναν ὃς ἔμ᾽ ἀπεξύρηςε πρῶτον. Ad hunc locum sa- nandum primum inquiratur necesse est, utrum nominativus an accusativus recte se habeat. Iudice Engero "nominativum et oratio requirit et scholiastae auctoritas confirmat". Engerus igitur verbis φῶτα λιτομένα φλέγουςα cum ὡς μέλεα μὲν πέπονθα μέλεος coniunctis ita vertit: iam indigna perpessa sum virum obsecrans in flebili luctu meo. Sed nescio an praestet accusativum φῶτα λιτομέναν δὰ γοάςθέ μ᾽ referre, ut locus sic vertatur: Miseremini mei, o mulieres, nam in- digna perpessa sum virum obsecrantis in flebili luctu meo. Neque enim iniuria Fritzschius in adnot. ad h. v. monuit: “λιτομέναν docta ac prorsus exquisita lectio est. Licuit sane vulgari modo scribere, φῶτα λιτομένα, scilicet μέλεα πέπονθα virum obsecrans indigna perpessa sum. At enim praecedit etiam illud, γοᾶςθέ μ᾽, Δα quod verbum, quum in tota enun- tiatione primarium sit, magis poetice nec refragante sensu participia accomodantur". Iam scriptura R defensa dicamus, quomodo varia lectio ἀντομένα explicanda sit. Quae sine dubio ex litteris à et v maiusculae formae permutatis: qura Al (N) originem duxit. Denique ut participia λιτομέναν φλέγουςαν particula non coniuncta illustrentur, comparare licet similes constructiones in Av. 620sqq. ἐν raiciv κομάροις καὶ τοῖς κοτίνοις crávrec ἔχοντες κριθὰς et Ra. 1311 sqq. τέγ- γουςαι νοτίοις πτερῶν ῥανίει χρόα δροειζόμεναι, ubi vide Kockii adnot.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 231

Caput V. 8 15.

Haec fere erant, quae de scholiorum lectionibus disse- renda nobis videbantur. Reliquum est, ut statuamus, quae ratio codicum scripturis cum scholiis intercedat.

Proficiscamur ab iis locis, quibus scholia cum V aut iis, qui pro V sunt, libris a R discrepant. Sunt autem: 50 in Eq., in Ra, 12 in Nb, 37 in Pl, 11 in Av, 18 in Vp., 9 in Pe, 37 in Ach, 3 in Ec. 32 in Ls.

Atque veras probabilesve lectiones scholia et V aut ii, qui pro V sunt, codices adversus R praebent locis:

34 in Eq. vss. 32, 62, 133, 140, 147, 161, 272, 301, 411, 414, 133, 468, 481, 493, 529, 532, 580, 623, 630, 634, 646, 736, 1018, 1039, 1056, 1110, 1158, 1171, 1225, 1249, 1277, 1323, 1368;

13 in Ra. vss. 78, 217, 252, 308, 344, 439, 560, 621, 3894, 929, 961, 1075, 1356;

9 in Nb. vss. 104, 306, 622, 1073, 1246;

21 in Pl vss. 72, 203, 2506, 424, 438, 454, 470, 510, 524, 539, 621, 626, 681, 696, 712, 133, 169, 833, 996, 1020, 1031, 1041, 1085, 1110, 1117, 1146, 1148;

1 in Av. vss. 48, 105, 112, 806, 978, 1378, 1508;

14 in Vp. vss. 288, 446, 483, 511, 702, 124, 917, 997, 1045, 1240, 1297, 1364, 1433, 1502;

8 in Pc. vss. 63, 130, 658, 740, 790, 850, 1150, 1345;

30 in Ach. vss. 10, 73, 118, 279, 308, 317, 338, 366, 412. 521, 527, 581, 730, 763, 719, 800, 802, 835, 842, 863, 888, 1032, 1035, 1081, 1122, 1133, 1141, 1167, 1179, 1213;

3 in Ec. vss. 118, 291, 920;

28 in Ls. vss. 45, 56, 188, 189, 291, 307, 320, 389, 103, 108, 462, 472, 506, 509, 577, 613, 622, 701, 114. 943, 951, 966, 983, 1000, 1003, 1028, 1057, 1255.

232 Victor Coulon,

Plurimis igitur locis bonae lectiones V aut eorum codi- cum, qui pro V adhibendi sunt, scholiis comprobantur. Neque aliter res se habet iis locis, ubi scholia a parte R. adversus V aut eos, qui pro V sunt, libros stant: 9 in Eq., 17 in Ra, 20 in Nb, 21 in Pl, 4 in Αν., 14 in Vp, 8 in Pc. ?4 in Ach. 19 in Ec, 7 in Ls.

Atque verae probabilesve scripturae R scholiis confir- mantur locis:

1 in Eq. vss. 56, 517, 607, 821, 836, 849, 1056;

13 in Ra. vss. 22, 134, 230, 249, 257, 526, 548, 105, 153, 812, 966, 1032, 1466;

18 in Nb. vss. 272, 218, 294, 333, 349, 374, 396, 100. 458, 558, 562, 649, 979, 986, 1187, 1197, 1235, 1480;

23 in Pl. vss. 75, 210, 285, 306, 314, 328 bis, 362, 311, 406, 461, 515, 563, 665, 794, 818, 824, 882, 911, 1049, 1015. 1092, 1124;

4 in Av. vss. 395, 672, 959, 1354;

10 in Vp. vss. 215, 240, 329, 342, 928, 1069, 1084, 1340, 1445, 1483;

6 in Pc. vss. 1, 496, 585, 643, 909, 969;

18 in Ach. vss. 20, 112, 115, 202, 330, 483, 499, 661, 611. 129, 131. 139, 1571, 911, 984, 1099, 1115, 1146;

18 in Ec. vss. 1, 34, 45, 61, 81, 188, 207, 220, 243, 28U. 319, 393, 737, (41, 926, 1035, 1048, 1087;

6 in Ls. vss. 147, 331, 368, 582, 619, 1023.

Scholia igitur in lectionibus alterutrius codicis tuendis sibi non constant, sed modo cum R modo cum V faciunt. Atque quod in iis fabulis, quae libro V non adservantur, scholia etiam deteriorum codicum scripturas confirmant atque ful ciunt, hoe minime mirandum est; namque in illis libris plerum- que mutationes et correcturae videntur subesse iis locis, ubi cum scholiis verae lectiones servatae sunt. Velut in Lysistrata ex eo, quod 32 locis in fine 2 enotatis, ubi scholia cum BCLA consentiunt, 7 solos versus in 5 oppositos vides quibus scholia parte R adversus BCLA stant, colligendum non est scholia propius a deterioribus libris quam a R abesse et textum habuisse a R omnino diversum. Nam haec ratio

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 233

in Lysistrata sine dubio ita orta est, ut codices BCLA, quippe qui 28 locis ex illis 32 cum scholiis genuinas praebeant scerip- turas, feliciter emendarentur, R contra multis librariorum vitiis inquinatus manu textum corrigente careret.

Pergamus ad eas lectiones, quibus scholia et a R et a V aut ab iis, qui pro V sunt, codicibus dissentiunt. Iam enu- meramus versus, quos in capitis III 7 protulimus: 18 in Eq., 25 in Ra, 34 in Nb. 31 in Pl, 11 in Av. 30 in Vp. 22 in Pe., 22 in Ach., 3 in Ec., 4 in Ls, 13 in Th. Quibus ex locis non sequitur fundamentum scholiorum textum fuisse codicum nostrorum dissimillimum. Nam quod scholia contra R et V aut eos libros, qui pro V sunt in Ach. Ec. Ls. fabulis, veras probabilesve praebent scripturas locis:

8 in Eq. vss. 11, 26, 278, 289, 385, 437, 635 bis;

13 in Ra. vss. 18, 208, 226, 243, 340, 372, 3178, 422, 800, 925, 911. 1000, 1112;

15 in Nb. vss. 121, 134, 195, 243, 300, 307, 409, 507, 511, 688, 1001, 1006, 1256, 1277, 1298;

15 in Pl. vss. 148, 316, 401, 428, 493, 516, 635, 613, (01, 702, 121, 129, 731, 845, 1096;

3 in Av. vss. 35, 1007, 1693;

17 in Vp. vss. 36, 90, 505, 572, 674, 104, 183, 890, 983, 1050. 1091, 1111, 1120, 1221, 1455, 1510, 1534;

8 in Pc. vss. 218, 303, 562, 628, 676, 907, 1000, 1112;

9 in Ach. vss. 26, 35, 712, 9171. 1097;

2 jn Ec. vss. 150, 288;

3 in Ls. vss. 63, 357, 616;

12 in Th. vss. 21, 39, 179, 220, 273, 291, 356, 834, 910, 941. 1197, 1221; his omnibus locis nihil amplius comprobatur quam scholiis, quippe cum vetustate codices nostros longe superent, textum subesse, qui archetypum multo clarius atque sincerius iis, qui ad nos pervenerunt, libris effinxit atque expressit.

Neque alienum est monere praeter ceteros codices Am- brosianum M et Parisinum À cum scholiis contra R et V genuinas lectiones retinuisse gravioribus locis Eq. 289, Ra. 18, 208, 971, 1112, Nb. 243, 307, 1001, 1006, 1256, 1271, Pl. 316,

234 Victor Coulon,

401, 428, 516, 701, 721, 731, 845, 1096 ; unde etiam atque etiam apparet, libros MA non temere tamquam deteriores codices neglegendos esse.

Denique in reliquis locis enumeratis, quibus scholia ad- versus R et V aut eos, qui pro V sunt, libros veras scripturas servaverunt, haud parvus numerus versuum invenitur, in quibus scholia, cum omnes libri nostri peccaverint, emenda- tionem praebent: Eq. 278, 635 bis, Ra. 2206, 340, 312, 318, 925, 1000, Nb. 195, Pl. 148, 493, Vp. 505, 572, 890, 983, 1050. 1221, Pe. 303, 676, 1000, Ach. 26, 35, 971, Ec. 150, 288, Ls. 63, 351, 616, Th. 21, 39, 179, 220, 273, 291, 356, 834, 910, 911, 1197, 1227.

Transeo nunc ad varias lectiones, quas inveni locis: 15 in Eq, 31 in Ra, 11 in Nb, 16 in Pl, 18 in Av., 8 in Vp. 16 in Ρο. 5 in Ach, 0 in Ec, 1 in Ls, 5 in Th. Quae in duo discernuntur genera, prius earum, quae in veteribus scholiis adnotantur, alterum earum, quae in scholiis recen- tioribus nobis obviam fiunt. Átque priori illi generi plurimae variae lectiones attribuendae sunt, 101, si modo recte com- putavi; quarum 13 in Eq., 23 in Ra, 6 in Nb., 9 in PI. 15 in Av., 8 in Vp, 16 in Pc., 5 in Ach, 1 in Ls, 5 in Th. praebentur. Alterius autem generis paucas habemus, scil. 25. Quae commemorantur in quiuque illis fabulis, quas Byzantini praeter ceteras legebant atque tractabant, nempe in Eq. 1, 55, Ra. 113, 343, 341, 625, 145, 830, 942, 943, Nb. 5, 74, 965, 989, 1017, Pl. 4, 266, 456, 559, 717, 165, 916, Av. 156, 521, 1381. |

Iam si omnes 126 varias lectiones consideramus, per- multas, e. g. in Eq. 527, Ra. 15, 113, 153, 169, 191, 320, 362. 561, 625, 838, 1028, 1276, 1294, Nb. 5, 74, 274, 289, (21,1215, 1299, Pl. 4, 39, 71, 456, 579, 607, 717, 765, Av. 23, 204, 411. 566, 645, 1299, Vp. 576, 772, 1296, Pc. 175, 583, 593, 610, 115, 155, Ach. 690, Ph. 162 mutationibus et coniecturis gram- maticorum deberi videmus. Quorum nomina baud raro à scholiastis proferuntur. Velut Aristophanes in Ra. 153 et Th. 162, Aristarchus in Ra. 191, Callistratus in Ra. 501, Eratosthenes in Pc. 755, Apollodorus Tarsensis in Ra. 320,

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 235

Chaeris in Ra. 1028, Asclepiades in Ra. 1276, Timachidas et Apollonius in Ra. 1294, Phrynichus in Ra. 838 et Pc. 616 commemoratur. Uno denique loco, Av. 1299 legimus: Διο- vócioc δὲ Ζώπυρος γράφει ὑπ᾽ ὀρτυγοκόμπου. Ad hune locum apud Duebnerum p. 493 notatum invenies: "Nisi legendum Dionysius et Zopyrus". Sed cum γράφει hic positum sit, vereor ut scholiasta duorum interpretum mentionem fecerit. Fortasse Διονύσιος δὲ Ζωπύρου scribere praestat. Illud quidem monemus ignotum nobis esse hune grammaticum ("an unidentified commentator" Rutherfordius).

Neque desunt loci, quibus glossemata et vocabula ex interpretatione orta tamquam variae lectiones adnotantur, ut in Eq. 408, 680, 1151, Ra. 55, 84, 133, 715, 942, Nb. 1017, Pl. 266, 559, 581, 660, 681, 1093, Av. 527, 1381, 16506, Vp. 13, 1254, Pc. 1147, Ach. 346, 1155.

Raro denique variae scripturae verae videntur; inter quas tres graviores inveniuntur in Pc. 219 ἸΤύλον pro πόλιν, 959 baAiov pro δᾳδίον, Th. 141 ci r' αὐτὸς pro τίς δ᾽ αὐτός, cum aliis locis grammatici variis lectionibus nihil nisi librariorum levia menda corrigant, velut in Eq. 35 mn pro ποι, Ra. 943 ἀπηθῶν pro ἀπ᾽ ἠθῶν, Pl. 77 pro ἦν, 916 οὔκουν pro οὐκ οὖν, Pc. 616, ἠκηκόη pro ἠκηκόειν, Th. 346 ἑταίρα pro ἑταίρᾳ. Quibus locis addere licet Ra. 175, ubi schol. V cum MA ἐὰν pro ἵνα (R, iva àv V), Nb. 989, ubi schol. rec. cum M ἀμελῇ τῆς Τριτογενείας pro ἀμέλει τῆς Τριτογενείης (RV), Av. 1091, ubi schol. RV Ald. cum M πνίτους᾽ ἡμᾶς pro πνίγους ἡμᾶς (RV), Vp. 108, ubi schol. V cum BC aliisque codicibus ὑπο- πεπλαςμένος pro ἀναπεπλαςμένος (RV) recte legit, denique Av. 1299, ubi ex Dionysii scriptura ὑπ᾽ ὀρτυγοκόμπου schol. V Ald. commemorata Bentleio auctore ὑπ᾽ ὀρτυγοκόπου restitutum est.

Vetera igitur scholia codicibus nostris adservata non parvi sunt aestimanda; namque textum repraesentant melio- rem et praestantiorem libris Aristophaneis Byzantinorum tem- poribus exaratis. Recentiora autem scholia non multum valent ad textum comici constituendum, sed plerumque minutas in- anesque gammaticorum interpretationes praebent.

236 Victor Coulon,

S 16.

Quoniam codicum scripturas et cum scholiis in posteriore hoc libro comparavimus et cum Suida in priore illo, iam paucis dicatur, quae ratio inter Suidam scholiaque intercedere nobis videatur.

Priusquam autem ad ipsas discrepantias aggrediamur, monere liceat Buengerum in posteriore libro suo comparatis Suidae scholiis cum utroque codicum genere (R— VO) pro- priisque lexicographi adnotationibus prolatis p. 100 sic exi- stimavisse: "secernenda esse scholia Suidana ex codice ali quo XI fabularum Aristophanearum descripta ab utroque illo codicum genere et singularem repraesentare classem". Hac tamen quaestione Buengerus non multum assecutus est, cum in scholia Lysistratae et Thesmophoriazusarum, quae ex- tenuata ad nos pervenerunt, et Equitum, quae in R non ex- tant nisi ad vss. 1—214, inquirere satis haberet. Quam quae- stionem si quis absolvere atque perficere conabitur, ei etiam reliquarum fabularum ratio habenda erit. Nec non praeter scholia RV adhibenda sunt scholia Ambrosiano M adscripta, quae quod nondum exhausta sint dolendum est.

Iam ut statui possit, num fabularum textus, quo lexico graphus usus est, separandus sit ab eo, qui scholiis nostris subest, graviores quaedam afferantur lectiones, quibus Suidas a scholiis discrepat:

vss. Scholia Suidas Equitum: 50 περιδραμὼν παραδραμὼν 61 εἶθ᾽ ὁγέρων δὲ γέρων 10 ὀκταπλάειον ὀκταπλαείονα 19 τὼ χεῖρ᾽ ^ μὲν χεὶρ (SABV, rà) μὲν χεῖρ᾽ SMed.) 319 cxeyuipe8a(lemmaschol. ἐκκοψόμεθα V, εκεψόμεεθα schol. Ald.)

382 dpa πυρὸς καὶ πυρὸς

VSS. 511 921 542 602 192 196 921 1130 1312 1321

19 149 320 969 429 801 943

1008

88 130 195 213 1403 813

1047

5006 996 621

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 231

Scholia Suidas καὶ γενναίως γενναίως (om. xai SAVE Med.) τῶν ἀντιπάλων κατὰ τῶν ἀντιπάλων χρῆναι χρὴ ἱππαπαὶ ῥυππαπαῖ ἐν ταῖς πιθάκναις ἐν πιθάκναις ῥαθαπυγίζων ῥοθοπυγίζων τῶν ξύλων τῶν δαΐδων ἄρας ταπεινώςας εἰς ἐπὶ ἐφεψήςας ἀπεψήςας

Ranarum:

κωδωνίςεω διακωυδωνίεω ἠλοίηςεν ἠλόηςεν ὅνπερ ὥςπερ αὐδῶ lemma schol. V ἀπαυδῶ τουτονὶ τὸν τὸν οὔτε γὰρ οὐ γὰρ διδοὺς δοὺς παρὰ τοὺς ἰχθὺς ('"ac- περὶ τοὺς ἰχθύας centus gravis ex acuto factus" in lemmate schol.

R sec. Rutherf.)

Nubium: τοὺς cauTOÜU τρόπους τὸν cautoÜ τρόπον ςκινδαλμοὺς ςκινδαλάμους ὑμῖν ἡμῖν ὑμῶν ἡμῶν πέεῃς ἐμπέςεῃς πως om. uécov ἔχω λαβών ce C ἔχω μέεον λαβὼν Pluti: πῶς οὐχὶ πῶς οὐ κατὰ μῆνα προπέμπειν κατὰ μῆν᾽ ἀποπέμπειν

Θηεείοις Θηεείοιειν

238 Victor Coulon,

vss. Scholia Suidas

662 κατεκλίναμεν κατεκλίνομεν

801 τὰς ἰεχάδας schol. in ad- τῶν ἰεχάδων not. ad. v. 771.

989 ἕνεκεν Évexa

1086 κομιδῆ om.

1093 mpocémrrov et var. lect. ἐπίττουν (ἔπιττον SAY) ὑπεπείρων schol R

1167 év ἐπὶ

AÀvium:

109 θατέρου θάτερον

184 τότε τ᾽ ποτ᾽

215 χώραν χρόαν (χόαν SBE)

169 τοιάνδε τοιάδε

1096 ὑφ᾽ ἡλίῳ μανεὶς ἡλιομανὴς

1381 λιτύφθογγος λιγύμοχθος

1473 Écn γὰρ ἔςτι τι

1418 τοῦτο μὲν ἦρος τοῦτο μὲν οὖν ἦρος

1568 τῆς καμήλου (καμίνου in τοῦ καμήλου lemmate schol. HR)

1650 ναβαιςατρεῦ βαβακατρεῦ

Vesparum:

349 κιττῶ κιττῶμαι

195 γοῦν καθέψεις γὰρ κατεψεῖς

1035 καμήλου καμίνου (cf. antea Av. 1563.)

1478 παύςεται παύεται

Pacis:

121 μηδὲ μὴ

908 τυρὸν πυρὸν

496 ἐν ὑμῖν ἐν ἡμῖν

640 τὰ Βραείδου τὰ Βραείδα

134 μὲν μέντοι

874 Βραυρῶνα (pro Βραυρῶ- ἐν Βραυρῶνι γάδ᾽ in lemmate schol. R)

810 πρωκτοπεντετηρίδα Tpukroempiba

VSS.

63 64 139 231 461 616 688 189 196 896 1085

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 239

Scholia Suidas Acharnensium: | ὅτ᾽ ἐνθαδὶ ἡνίκα τὴν Στρυμοδίρου Θρᾷτ- τοῦ Στρυμοδιίύρου Θρᾷτταν ταν πλέκους τοῦ πλέκους ἐτίθει νόμους γόμους ἐτίθει Oacíav ἀνακυκλῶει Oacíav κυκῶει θυμιτιδᾶν θυμητίδων πημανεῖται πημανεῖ ἐξομόρξεται ἐναπομόρξεται οὐδ᾽ περιπόνηρος οὐδ᾽ ὥςπερ πονηρὸς μάχεςθαι διαμάχεςθαι ἀπέλυςεν ἄδειπνον ἄδειπνον ἀπέλυςεν ἀτταπαττᾶ ἀτταταῖ ἀτταταῖ Ecoclesiazusarum: θρυγονῶςα τρυγονῶςα ᾿Αντιεθένην ᾿Αντιεθένη τέ τοί γέ τοί μαςωμένη μαςώμενος κονίποδα κονιόπους: γράφεται δὲ καὶ κονίποδα. Legit igitur κονιό- ποδα. Lysistratae:

Θεογένους Θεαγένους ἀκάτιον Ἑκάτειον ἐςμὲν eia λέαινα λέαιν᾽ παύςαςθ᾽ παύεεθε μειζόνων μεγίετων ὡς ἂν iv ἐλαγοθήρα ἐλαγοθήρει οἱ cóppovec cugpovécrepot φορουμένης διαφορουμένης τὸ χρῆμα τι χρῆμα

240 Victor Coulon,

Quibus ex locis vss. Eq. 379, 382, 521, 542, 602, 196, 1130, 1312, Ra. 79, 320, 429, 807, 943, Nb. 703, 813, PI. 1080, 1167, Av. 109, 275, 1413, 1563, Vp. 349, 1035, Pc. 121, 640, 734, 814, 876, Ach. 140, 273, 454, 532, 671, 842, 850, 1082, Ls. 139, 616, 688, 796, 896 documento non sunt eum codicem, quo Suidas in excerpendis fabulis Aristophaneis usus est, textus illius, qui scholiis nostris subest, dissimillimum fuisse. Namque in his omnibus versibus Suidae propria vitia ex- hibentur, quorum, cum aut ipsius lexicographi aut librario- rum, qui Suidae codices exaraverunt, incuriae attribuenda sint, in quaestione nostra rationem non habendam esse in libro priore (p. 110 sqq.) vidimus.

Ac ne reliquae quidem discrepantiae in vss. Eq. 56, 61, 10, 79, 511, 792, 921, 1321, Ra. 149, 369, 1068, Nb. 88, 130, 195, 213, 1041, Pl. 566, 596, 627, 662, 801, 989, 1093, Av. 134, 169, 1096, 1381, 1478, 1650, Vp. 795, 1478, Pc. 368, 496, Ach. 772, 843, 1155, 1190, Ec. 34, 366, 473, 554, 848, Ls. 63, 64, 231, 461, 789, 1085 eiusmodi sunt, ut ex iis concludere liceat lexicographo textum praesto fuisse a scholiis re vera diversum.

. 8 17.

Ut autem consensus Suidae scholiorumque lectionum perspiciatur, hosce proferimus locos gravioris momenti:

vss. Suidas et scholia codices Equitum: 32 ἡγεῖ (-à S) γὰρ cum V ἡγτῆ c R

MA r.

212 mpóccké^oc cum VMA r. τὸ ckéoc R

278 ἐγὼ ᾿νδείκνυμι ἐγὼ δείκνυμι omn. codd.

301 ἀδεκατεύτους τῶν cum ἀδεκατεύτῶΩων (sic) R VMA r.

356 e'f|vucrpov(lemmaschol. δέ γ᾽ ἤνυςτρον V r. VO) cum RM (δὲ ἤν- A)

414 v. habent cum VMA v. om. R

635 κοάλεμοι r. κόβαλοι omn. codd.

697 περιεκόκκυςα cum VMA περιεκόκκαυκα R

VYSS.

18

301 328 081 (69

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Suidas et scholia

241

codices

Ranarum:

πλεῖν "v«avrTü cum MA r.

ἄγων cum MA καλαμόφθογγα cum RM Α τ. πομφολυγοπαφλάεςμαει cum RMA r.

ὁδὶ δέ cum VMA τ. πλὴν cum VM r. περιβρέμεται Suidas s. v. xyeubóvuv et schol. in adnot. ad Ra. 93. μέλαιναν cum VMA τοῖς icríoic r.

πλὴν ἠνιαυτοῦ (ἦνι αὐτοῦ V) RV ἄγω RV r. καλαμόφογγα V

πομφολυγοπαφλάςματι V

δὲ R πρὶν cum ΒΑ ἐπιβρέμεται omn. codd. r.

μέλανα ER r. τοῖς (τοῖειν VMA) (ἱετίοις A) RVMA

icrioiiv

Nubium:

μέγα cum A TaÀarfevéc cum VM αἰθρίας oócnc cum V κομψὸν cum RMA r. ἀποςτερητρίδα (-τίδα Schol. rec.) cum VMA r. λευκῷ cum ΜΑ τ. προςαποβαλεῖς eum MA r.

T pockekAncec8at MA r.

cum

πάλιν V, πάνυ RMA τ. παλαϊιογενές r. αἰθρίας RMA r. copóy V ἀποςτερητικὴν R

om. RV καὶ προςαποβαλεῖς R, καὶ προςαπολεῖς V προςκεκλῆςθαι RV

Pluti:

ἀποκρινομένου cum VM A

YpuAMiZovrec cum RMA βλέπειν cum RMA τ. ἥγιζεν cum VMA r. νεωνήτοιειν cum VMA r.

XIII, 1.

&rokpivouévu R

γρυλίζοντες V r. BAéruv V ninzev R

νεωνήτοις 16

242

VSS.

818 999 1020 1085

1110 1146

Victor Coulon,

Suidas et scholia codices ckopoóíoic cum RMA r. ckopóboic προςέπεμψεν cumVMA προςαπέπεμψεν R τ. χρόας cum VMA r. χροιᾶς R ευνεκποτέ᾽ ἐςτι eum VM οὔνεκά ποτε écrí R Α r. τέμνεται cum VMA r. γίνεται R κατέλαβες cum VMA r. x«arégBaAlec R

Àvium :

2 Προδίκῳ παρ᾽ ἐμοῦ SPCE παρ᾽ ἐμοῦ TTpobíxu R (idem

et lemma schol. cum S^4VMe4. et schol. in adnot. ad VMA r. Nb. 361)

) ἀποτετιλμένῳ cum V À et raparenÀuévu (sic) R

M, qui calami lapsu -τετλιμένῳ praebet, τ.

τοῦτο δὲ τοῦ δὲ omn. codd. r. Vesparum.: πεπνιγμένον cum V r. πεπηγμένον R κικίννους cum R r. xívvouc V χοιρόθλιψ cum V r. χαιρόθλιψ RH Pacis: κυάθοις cum B Ald. κυάθους RV r. κορώνεων cum B Ald. r. κορώναιον RV ἀποκνίεματα cum V r. Uroxvicuara R AÁcharnensium.: ἅθροοι r. ἀθρόοι omn. codd. κρεμήςεται cum ABCT A κρεμαςθήςεεται αὶ r. ἕνη ev (sic) R, ἕν ; ΑΒΟΓΔ εὗρε τὸ πάν cum ABCI A εὕρετο πᾶν Rr. φιβάλεως cum fA r. φιφάλεως R εἶδες semel, r. εἶδες d) bis omn. codd. ςτριβιλικίγξ cum ABCTA τριβίκιγξ (sic) R

T.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 243

vss. Suidas et scholia codices 1099 θυμίτας cum RC r. Guuotrac Bl A, 6oupoírac A 1099 δοὺς ἐμοὶ oice, παῖ omn. codd. r. Eoclesiaszusarum :

45 κἀρεβίνθων cum R r. κἀρεβίνθου Γ 20' «κοπεῖςθ᾽ cum R r. cxoreic Γ

291 κεκονιμένος cum Γ r. κεκονιςμένος R 393 διοίχεται cum R r. οἴχεται Γ

131 κομμώτρια cum R r. κομμότρια Γ

141 ἀωρὶ νύκτωρ cum R r. ἀωρὶ νυκτῶν Γ 816 Σμοιὸς cum R Σμυὸς Γ

Lysistrata:

110 ῥυχάχετον cum BCLA ῥυγχάχετον R 391 τὼ ξύλω cum BCLA τ. τῶι ξύλω (corr. ex Eu») R 506 τγραῦ cavríijcum BCLAr. γραῦς αὐτῆι R 511 πιλοῦντας cum LA r. θλίβοντας R

(πωλ- BC) 983 xupcávie cum BCLA ΓΤ. Kupcéáveic R! (-ee R?) Thesmophoriazusarum : 834 Στηνίοιςι! r. τηνίοιει R 910 ἰφύων r. àgpüuv R

Omnibus fere locis Suidas et scholia genuinam comici scripturam servaverunt accedentibus uno aut compluribus libris Aristophaneis iisque Ambrosiano M imprimis et Pari- sino À in Eq. Ra. Nb. Pl. Av. fabulis; id quod optimae origini, quam utrique codici vindicandam esse p. 126 statuimus, novo est documento. Septem locis (Eq. 278, 635, Ra. 1000, Ach. 26, 911, Th. 834, 910) Suidae scholiisque solis vera lectio debe- tur, cum tribus aliis (Ra. 680, Av. 1480, Ach. 1099) et Suidas et scholia pravas scripturas gravissimi momenti praebeant, quas in codicibus nostris frustra quaeras. Quae cum ita sint, dubitari nequit, quin lexicographi codex cum scholiorum textu artiore necessitudine cohaeserit.

16*

244 Victor Coulon, Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.

Quibus rebus expositis imago universae recensionis fa- bularum Aristophanearum sic fere adumbranda nobis videtur.

Antiquissimam textus Aristophanei formam, quae quidem nota nobis sit, scholia in codicibus, qui ad nos pervenerunt congesta repraesentant. Fundamentum autem scholiorum com- mentarium esse circa annum 100 p. Chr. n. a Symmacho compositum inter omnes constat. Qui scholiorum nucleus amplificatus est grammaticorum interpretationibus. taque fieri non potuit, quin variis coniecturis et mutationibus textus depravaretur ita, ut recensio Aristophanea diversam prae se ferret imaginem. Atque quamquam codices et reliquiae ex fabulis Aristophaneis Suidae lexico adservatae propter multa vitia inter se communia (cf. Buenger, De Ar. Eq. Ls. Th. apud Suid. rell. p. 15 et Kuehne, De codd. qui Ar. Ec. et Ls. exhibent, p. 21) ad unum eundemque archetypum revo- canda sunt, tamen ita inter se discrepant, ut tria codicum genera discernenda «sint: primum R, alterum V, tertium S—MA (cf. quae in fine 8 17 libri prioris diximus). Ex his autem tribus generibus illud S—MAÀ ex textu quodam fluxisse, qui archetypum multo clarius atque sincerius re- praesentavit quam ii codices, unde R et V originem duxerunt, in priore libro satis docuimus et supra (p. 234 et 243) obiter monuimus. Quibus de causis illum textum, ex quo classis S—MA profecta est, ab archetypo propius afuisse quam ii libri, ex quibus R et V orti sunt, haud scio an iure sumamus. Neque falsi esse nobis videmur, si stirpem familiae S—M4À saeculo [X attribuimus, eos vero codices, unde R et V descripti sunt, brevi tantummodo temporum intervallo ab ipsis libris R et V disiunctos fuisse censemus.

Hoc igitur in arte critica in Aristophanis fabulis facti- tanda tenendum est, diversas recensiones, quae antiquis tem- poribus extabant, codicibus nostris ita traditas esse, ut ad textum comici constituendum tam libri recentiores MA quam RV adhibendi nobis sint; neque enim propterea fide digniores sunt RV, quod aetate codices MA superant. In arte critica exercenda librorum non anni sunt numerandi, sed ponde- randae virtutes.

INDICES.

IL. Suidae Glossae.

De hoc indice Suidae glossarum, quae ad Aristophanis undecim fabulas pertinent, monendum est, si quos versus Aristophaneos explicationi lemmatis addidit lexicographus, eos numeris inclinatis, non latius dis- positis. ut in prooemio (p. 9) scripsi, conspicuos esse redditos.

1. Adnotationes, quas Suidas ex codice Aristophaneo scholiis in- structo in lexicon suum recepit, proferuntur sub hisce glossis:

Acharnensium vss.

1. δέδηγμαι. " Oca. 4. Xaipnbóvoc.

5. κέαρ.

4. ἐτανώθην.

8. παρψῳδούμενος. 9. τραγῳδικόν. 10. κεχήνη.

11. Θέογνις gl. 2. 15. τῆτες.

17—19. ῥύπτει. 19. ἐκκληςία.

20. πνύξ gl. 2.

21. &fopd. 22. μεμιλτωμένον. 28. ἀωρίᾳ. 24— 25. ᾧςτίας. 26. ἄθροι. 80. κέχηνα. 31—32. ἀπορῶ. Γραφή gl. 3. ΤΤαρατίλλεται. . eic τὸν ἀγρόν. πρίων. ὑποκρούειν. . τοξόται. . ἀπάγειν. . κρεμόω. . πρυτανεύεητε. 61. βαειλεὺς μέγας. 62—63. ἄχθομαι. 64. ἐποποῖ. 67. Εὐθυμένης.

79. λαικαςτής.

.182.

88. ξυνήγαγε.

88--- 84. πανςελήνῳ.

85. 87. κρίβανον.

86. "Avvoc κρίβανον. 92. ὀφθαλμὸς βαειλέως.

98. πρέεβις.

95. ναύφρακτον. Ναύ- cra8uov.

112. tva μὴ cce. Βάμμα. £apbu.

115. ' Ἑλληνικόν.

116. αὐτόθεν.

119—22.KAew8évnvópu). Στράτων gl. 3.

125. ἀγχόνη.

127. ἴςεχειν.

πλᾶτις.

188. κεχήνατε.

135. εἰεκηρύττεται.

188---40. εἰ μὴ κατένιψε. Ψυχροῦ βίου.

144. καλοί. 'O δεῖνα. 146. ἀλλαντοπώλης. Ἀπα- τούρια. Κελαιναί.

150. πάρνοψ.

158. ἀποτεθρίακεν. ' Obó- μαντες. TTéoc.

160. καταπέλτης.

162. Θρανίτης Aeuoc.

168-——64. cxopobíoic.

166. éckopobicuévoic.

171—73. διοςεημεία.

172. Évn.

174. μυττωτόν.

180. πρίνινοι. Στιπποί.

181. ς«φενδάμνινοι.

195—96. Διονύεια. "O- Couctv.

204. τῇ.

206. ξυλλαβεῖν.

210—18. Φάνλλος.

218. ἀπεπλίξατο. TTALY- ματα. TTA(E gl. 2.

219. creppóv.

220. Λακρατίδης.

230. cyoivoc gl.2. 2xóAow αὐτοῖς.

281. ἐπίκωπος.

284. ἸΤΤαλληνικόν βλέ- πειν.

236. ἐμπλείμην.

289--40. ἐκποδών.

242. κανοῦν.

243. φαλλοί.

240. ἐντήρυειν.

246. ἐλατήρ.

254. θυμβρεπιδείπνου.

257 .---ὅδιπεριτράγῃ.Πρό- βαινε.

264. Φαλῆς.

266. δῆμος.

270. πραγμάτων. Λαμά- χων.

272. 74—75. ὠρικῶς. Καταγιγαρτίςαι.

273. Θρᾷττα. Φελλέα. Φελλεῖς.

279. φεψάλῳ.

246 Victor Coulon,

Acharnensium) 284. ᾿ Ἡράκλεις. 469. φυλλεῖα. 622. κατὰ τὸ καρτερόν. 285. μιαρὰ κεφαλή. 475. φιλτάτιον. 627. ἀποδύντες. 299. οὐκ ἀναςχήζςομαι. 478. διαςκανδικίεῃς. 680. ταχυβούλοις. 801. κατατεμῶ. Κάττυμα. 479. κλεῖε. 684. ξενικοῖς. 808. μακρούς. 488. γραμμή. 685. χαυνοπολίτας. 308. ευνθῆκαι. 495. αἱρῇ. 687---88. πυτιδίων. 315. ταραξικάρδιον. 499. τρυγῳδία. 639—40. λιπαρά. 318. ἐπίξηνος. “Ὑπὲρ 607. περιεπτιςμένοι. 640. ἀφύα ἐς πῦρ. θυ- ἐπιξήνου. 508. μέτοικοι. πεύει. 919---21.φοινικίδα.Κατα- 510—11. Ταίναρον. 658. κατάρδων. ξαίνειν. 512. παρακεκομμένα. 665. φλεγυραά. 821. θυμάλοπες. 520. εἰκυον. 669. οὐρίᾳ ῥιπίδι. 330. εἴρξας. 523. ευκοφαντεῖν gl.2. 670. ἀνθρακιά. 333. λάρκος. δ24. Σιμαίθα. 671. Θαείαν. 334. μηδαμῶς. 525. κότταβος. Μεθυςο- 681. παρεξηυλημένον. 841. ἐξεράςατε. κότταβοι. 688. λίθῳ. 343. ἐγκάθετος. δὅ26---27. πεφυειγζωμέ- 684. torn. 348. ἸΤαρνάςειοι. γοι. 686. ἐς τάχος. ΤΤ]αίειν. 850--- 51. ἐπετίληςεν.Λάρ- δ27. ᾿Αςπαεία. Στρογγύλοις. κος. Μαρίλη. 532. ckoMóv gl. 4. 687. ckavbdAnOpa. 352—554. δεινόν. ᾽Ομφα- 535—36. βάδην. 688. ἄνδρα Τιθωνόν. κίαν. ΄Ομφαξ. 542. φήνας. 689. uacrapüZe. 364— 65. ἥπερ. 5493. πολλοῦ. 690. λύζει. 889--90.Αϊδος xuvf|gl.2. 547. ΤΤαλλαδίων. 691. ὄφλων. 391—93. Xicugoc. 551. ὑπώπια gl. 2. 701. προςαλιεκόμεθα. 396—400. οὐκ ἔνδον. 554. νίγλαροι. 702. Λαρψίας. | 397—400. ἀναβάδην. 571. pécov. 706—07. ἀπεμορξάμην. Αὐτός gl. 2. 574. ςἀγμα. "Qct! ἐγώ. | 404. Εὐριπίδη. 577. xaxoppo8ci. 709. 'Axaía. 405. Εἴπερ. 578—79. éctwpuAdunv. 710. Εὐάθλους. 408. ἐγκυκλήθητι. 5681. εἰλιγτιῶ. 723—24. ἀγορανομίας. “410. AéAaxac. 582. μορμώ. 782. μᾶδδαν. | 415. παλαιόν gl. 2. 584. φέρε vOv. 738. Μεταρικαὶ ςεφίτγες 428. λακίδας. 585. πτίλον. 739. δέλφακας. 128. πτωχίετερος. 589. κομπολακύθου. 740. ὁπλή. 426. δυςπινῆ. ὅϑ0. τεθνήςῃ. 741. cüc. Ὗς gl. 2. 485. διόπτης. 595. ς«πουδαρχιάςας. 747. χοιρίων. 441. εἶναι. Φαινόμενα. 608. πανοῦργος. Τιςκα- 7851. διαπεινῶμεν. 444. «κιμαλίςεω. μενοφαινίππους. 758. Τί δ᾽ ἄλλο. 452. γτλίεκχρος. Λιπαρεῖ. 605. Διόμεια. 762. εἰεβαλεῖτε. 453. ςπυρίδιον. 606. Καμάρινα. 768. ἄτλιθες. | 453— 55. διακεκαυμένον. 609. Μαριλάδης. 772. θυμιτίδων. TTepi- 454. πλέκος, Xpéoc. 610. Évn. bou. | 459. κύλιξ. 614. Κοιεύρα. 780. xoi xot. |

463. BeBucuéva. Σπογγιά, 616. ἀπόνιπτρον. 784—85. κόλουρα.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 241

Acharnensium]

786—87. δέλφακας.

802. 804. φίβαλις.

805—06. τρώξονται.

507—08. bo81dZouciv.

812— 14. Tócov.

823. φαντάζομαι.

512. πημανεῖ.

843. ἐναπομόρξεται.

546—47. “Ὑπέρβολον.

849. μοιχός gl. 2.

450—853. ὄζων.

859. χηναλώπηξ. Χολαρ- γέων.

556— 59. περιαλουργός.

860. τύλα.

563. ócrivowc. TTpuxróc.

806. βομβαύλιοι. Xatpi- δεῖς.

871. ὀρταλίχων. Πτερυλ- λίδων. Τετραπτερυλ- λίδων.

876. χειμὼν ὀρνιθίας. ᾿Ορνιθίας.

879. «κάλοπας.

880. ἵκτις.

485. 887. Μόρυχος.

δθ, ἔγχελυς.

593—94. ἐντετευτλανω- μένης.

905. 909. μικρός γε. Φα- γῶν.

916. 919. 918. 920--92. θρναλλίς gl. 2.

918—21. νεώρια.

922. ὑδρορρόα.

927. φορυτός.

933. ψόφου πλέως. Πυ- ρορρατής.

945. κατιυκάρα.

946. θερίζειν.

964. θαλαύρινος.

965. ἀπολιτγαίνει.

972. διεμπολᾶν.

971----7ὅ. ἀνθηρά.

979---81. οὐδέποτ᾽ ἐγώ.

988 Ὀ158 δεῖγμα gl. ὃ. 989. διαλλαγή. Χάριςει. 991—92. ἀνθέμων. 995. ὀρχάτοις. 997. ἡμερίς. 999. νουμηνία. 1000—02. ἀςκὸς Ktna- φῶντος. 1014. ὑποκςκάλενε. 1025. βόλιτος. 1030. δημοςιεύων. 1032—34. Σπίτταλος. 1035. ςτριβιλικίγξ. 1042. ὀρθιαςεμάτων. 1047. ξανθίζετε. 1053. ἀλαβαςτοθήκας. 1058—59. δέημα. 1060. πέος. 1068. ἐξάλειπτρον. 1066—67, οἰνήρυεις. 1069. τὰς ὀφρῦς. 1072. τίς ἀμφί. 1082. βούλει διαμάχεςθαι. Γηρυόνης. 1085— 86. χοᾶ. 1088. éfkóve. 1089—94. irpía. 1095. ἐπεγράφου. 1099. TTepibou. 1100. ἄχθομαι. 1101. Opia. 1110. λεκάνια gl. 2. 1112. μίμαρις. 1122. κιλλίβαντες. 1124. γτοργόνωτον. 1126. κατάγελως. 1128. κατάχει. 1134. θωρήξαςθαι. 1137. κίετη gl. 2. 1148. εὐθυρρήμων. 1150. ᾿Αντίμαχος gl. 3. 1150—61. τευθίδες. 1156—61. wexdc. 1158. ciZouca. 1159. ὀκέλλοι.

1165. ἠπίαλος.

1166. 'Opécrnc gl. 2.

1169 —70. «πέλεθος.

1177—78. λαμπάδιον. Οἰευπηρός.

1179. παλίνυυρον. 'EE- εκόκκιςεν.

1181. Γοργόνη.

1190. ἐποποῖ.

. 1201. μανδαλωτόν.ΠΕερι-

πεταςτόν. 1204—05. εὐμφορά gl. 2. 1226. ὀδυρτική. 1229. ἀμυςτί.

Avium vss.

κρύτζει. πλανύττομεν. πορφορουμένυ.

8. ἀποςποδῆςαι.

14, πινακοπιύλης.

15. νῶιν.

17. Θαρρελείδης.

19. ἥςτην.

26. Bpüxouca gl. 2.

30. ἐν λόγῳ.

31—35. νομάδες. Σάκας. 85. ἀμφοῖν. 39—41. κράδη. 42. βάδος. 43—44. κανοῦν. 54. δρᾶςον.

59. ἐποποῖ.

62. ὀρνιθοθήρας. 68. Φαειανικός. κεχοδιύς.

70. ἡττήθης.

79. τροχίλος. 82. ςέρφος.

89. xararmecuv. 98----96. ὑγεία. 102. ταῶς.

108. ὅθεν.

109. ἡλιαςτής. 110. ἀπηλιαςτής.

2. 8. 4.

Ἔπι-

248 Avium]

121. εὔερον.

123. Κραναῶν.

. νγῶιν.

. Σκελλίου.

. πρῷ gl. 1.

. μή μοι.

. Στιλβωνίδης.

. προεηγάγου.

. ὠρχιπέδηςας.

. δειλακρίων.

. Σαλαμινία.

. ἀγορανομίας. Λέπρεον.

150—51. βδελύττεεθαι. Λέπρεος.

153—54. ᾿Οπούντιος.

156. τριβή.

158. κιβδηλία.

15ὅ9----60. c^caya.

160. μήκων.

161. νυμφίου βίον. Ὑμεῖς μὲν ἄρα.

165. κεχηνότες.

168--- 70. Τελέας.

170. ἀτέκμαρτος.

171. μωμᾷ.

179. πόλος.

186. λιμὸς Μηλιαῖος.

188—93. ὡς ΤΙυθώδ᾽.

192—983. χάος.

193. διαφρήςετε. b1agprcere.

194. μὰ γῆν. Νεφέλαι.

199---200. βαρβάρους.

209. εὐννομε.

210. λῦςον νόμους.

224. κατεμελίτωςεν.

3927 ---28. ἐποποῖ.

281. κριθοτράγων.

284. ἄλοκι.

287. ἐποποῖ.

. κλάδεει.

. Korworpdya.

. ἐποποῖ.

. ἐλείας.

Οὐ

Victor Coulon,

245. ἐμπίε.

249. ἀτταγᾶς.

256. καινὸς γνώμην.

259—62. ἐποποῖ.

265—866. ἐπωάζειν.

266. χαραδριός.

272. φοινικιοῦς.

275. ἔξεδρος.

276. μουςόμαντις.

278. κάμηλος.

281. προκέφαλος. Φιλο- κλῆς.

285—86. Καλλίας πτε-

ρορρύει.

. κατωφαγάς.

. δίαυλος.

. κηρύλος.

. Σποργίλος.

. πιππίζουει.

818. οὐκ ἀποςτατῶ.

315—16. πάρει.

821. πρέμνον.

886. ὕςτερος λόγος.

838. διαφορηθῶ.

848. ῥάμφος.

849. 51. πολιόν.

355. διαφορηθῶ.

861. ὀξύβαφον.

868. ὑπερακοντίζεις.

864. ἐλελελεῦ.

369—70. φειςόμεεθα.

375—77. ἀπ᾽ ἐχθρῶν.

882, μαθών.

387. καθίει gl. 2.

3895. Κεραμεικός.

401—092. δπλῖται.

431. κύρμα. ΤΤαιπάλημα gl. 2.

435— 37. ἐπιςτάτης gl. 5.

437. ἱπνός.

440. διαθήκη. Διαθήκην διαθώμεθα.

4144. διαθήκη.

445. ὄμνυμε.

446. ταυταγί.

448. νυνμενί.

450. πινακίοις.

462—63. ὀργῶ.

463—64. ς«τέφανος.

491. τορνευτολυραςπιδο- πητοί.

494. δεκατεύειν.

497.----98. ànépAicev.

ὅ01. ἵκτινος.

507. ψωλός.

513. Λνεικράτης.

521. Λάμπων.

528. Mdvnc.

528. πηκτή.

530. βλιμάξειν.

534. Βάττου cl gov gl.2.

535. κατάχυςμα.

538. κενεβρίων.

566. ἱερὸς πόλεμος.

56b. ἐφθοὶ πυροί. Φα- ληρίς.

567. μελιτοῦττα.

569. ςἐρφος.

580. μετρείτωι.

581. ἐθελήςει.

584. δέ.

601. ὄρνις. Οὐδείς.

617. ceuvóv.

620. κομάρονς.

680. ἐπηπείληςα.

689. μελλονικιᾶν.

645. Κριός.

648. ἐπανάκρουςκαι.

649—55. πῶς δοκεῖς:

652—853. φλαυρότατον.

658—59. ἀριςτήςαςεθε.

659—860. ἐκβιβάςας.

660. παίεωμεν.

662. βούτομον.

669. διεμήρικςαν.

678. ἀπολάψεις.

682---88. xpékouca.

687. ἐφημέριοι. Ταλαοί

692. ἸΤρόδικον.

698--- 702. χάος.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.

Avinm] 695. ὑπηνέμια gl. 2. 697. πτερόεντι. 704. ἀεὶ τοῖς épucv. 79ὅ. τέρμα. 705—06. ἀπομώμοκα. 706. διεμήριςαν. “07. ΤΙερεικὸς ὄρνις. 712. 'Opécrn gl. 2. 714. πέκτειν. 715. λῃδάριον. 716—17. 'Auuuv. 719. oiuvoi." Ovov ὄρνιν. 719—21. ὄρνις. 121. ξύμβολον ὄρνιν. 726. πνίγει μετρίῳ. 729— 36. πλουθυγίειαν. 734—35. 729. 731—385. γάλα ὀρνίθων. 734. λοχμαῖα μοῦκςα. 738. ἐποποῖ. 737. 39. 40. 42. «τροφή. 740. ὀρείαις. 742. μελία. 744— 45. ξουθῆς. 748—51. Φρύνιχος xai Aóxic. 753—454. διαπλέκειν. 753—956. ἐπίρρημα. 159.aipe πλῆκτρον. Πλῆκ- τρον. 762. Φρὺξ μηδέν. Σπίν- θαρος gl. 2. 763. φρυγίλος. 764—865. Kdp. 765. φυςῶ. Φράτορες. 766. ΤΤιςείαν. ΤΤΙιείας. 767. νεόττιον. 769. 71—72. κρέκω. 714. ἝΕβρος. 785. οὐδὲν ἔςτ᾽. 7Μ7.---- 88. χοροῖςι. 790— 91. ἐξίδιςεν. 790—92. χεζητιῶν. 796. βινεῖν gl. 2. 795, Aurpégnc. Πυτίνη.

Φύεει.

798—99. πυτιναῖα.

801—05. πτίλον.

804—06. κῆπος.

806. κόψιχος. Σκάφιον.

807. εἰκάςεμεθα.

807.—08. ταυτὶ μέν.

808. οὐχ ὑπ᾽ ἄλλων.

816. κειρία. Χαμεύνης.

818. χαῦνον.

819. Νεφελοκοκκυγία.

822. Θεαγένους χρήματα.

825. Φλεγραίας πεδίον. Καθυπερηκόντιςαν.

826. λιπαρά.

829—31. Κλειςθένης.

889. ὄργαςον.

842. κωυδωνοφορῶν.

850. χέρνιβα.

851. δμορροθεῖ.

852. ςυμπαραινέεςας.

853. Tpocóbia.

857. ἸΤυθιὰς βοή.

860---61. φόρβιον.

872. ᾿Ακαλανθίς.

878. Κολαινίς.

874. Σαβαάζιος.

877. Κυβέλη.

883. πελεκᾶντι.

901—02. θύματα.

911. δοῦλος dv.

918. κύκλια.

918---19. παρθενεῖα.

919. Σιμωνίδης gl. 2.

924—25. ἀμαρυγας.

988---84. «πολάς.

935. διτοῖ.

940---46. ὑφαντοδόνη- τον.

941—42. νομάδες.

943—44. croAdc.

959. εὐφημία Écru.

960—861. φαύλως.

966. οὐδὲν δὲ olov.

967—68. εἰ τὸ uécov.

982. ἐξεγραψάμην.

249

994. κόθορνος.

997. Μέτων.

1009. Θαλῆς gl. 2.

1012— 14. ξενηλατεῖν.

1016. crobeiv.

1021. Σαρδανάπαλος. TTpo£évouc.

1078—75. Διαγόρας Μήχλιος.

1077---58. Φιλοκράτης.

1081. κόψιχος.

1083. παλεῦκαι.

1096. ἡλιομανής.

1110. ἀετώματα.

1111. ἀρχίδιον.

1113. προηγορεῶνας.

1114— 15. μηνΐεκους.

1121. ἀλλ᾽ οὑτοςί. 'AAX- φειός.

1122. ἐποποῖ.

1126---81. ἐξῳκοδόμηται.

1128—31. δούρειος.

1188. αἰγυπτιάζειν.

1137. τέρανοι.

1138. τύκος.

1148—50. ὑπατωγεύς.

1159. βαλανάγρα.

1160. κωδωνοφορεῖται.

1163. δρᾷ.

1167. ἴςα γαρ.

1177. περιπόλους.

1180. ἀγκύλη.

1197—1198. πεδαρείου.

1199— 1201. ἐποποῖ.

1203. κυνῆ. TIAoiov.

1204. ΤΤάραλος gl. 2.

1238—39. μάκελλα. Μῶ- pd μοι.

1241—42. λιγνύς.

1245. ταυτὶ λέγουςα.

1246 ---48. πέρα.

1248. καταιθαλύεω.

1249—50. παρδαλῆ.

1251. πλεῖν.

1252. πράγματα.

250 Avium]

1254. διεμήριςαν.

1255—856. τριέμβολον.

1258. ἐποποῖ.

1262—64. ἀποκεκλήκα- μεν.

1272—73. κατακέλευςον.

1281. ἐλακωμάνουν.

1282. ἐεωκράτουν.

1288. ς«κυτάλη gl. 2. Σκυτάλι' ἐφόρουν.

1299. ς«τυφοκόμπος.

1309. ἀρρίχονς.

1810. ἐμπίπλη.

1816. κατέχουει.

1321—-22. ἀτανόφρονος.

1828. βλακικῶς.

1324. οὐ θᾶττον.

1342—43. αἰβοῖ.

1355. ἀντιπελαργεῖν.

1363. ἢ.

. φιλύρινος.

. κυλλός.

. λιγύμοχθος.

. ἀναβολας.

. ἐποποῖ, ᾿Ωόπ.

. ἀλίμενον.

. πτεροδόνητος.

. κυκλιοδιδάςκαλος.

. Λεωτροφίδης.

. ἔαρος χρήζξει.

. ἸΤελλήνη.

2. κλητήρ.

. μακάριε.

. πραγματοδίφης.

. ἀνθ᾽ ἕρματος.

Ἕρμα gl. 4.

1432. énicrw. Οὐκ ἐπί- crayat,

1442—43. πυτιναῖα.

1460. πάντ᾽ ἔχεις.

1461. βέμβηξ.

1467. ἀπολιβάξεις. Οὐκ ἀπολιβάξεις.

1468. ςτρεφοδικοπανουρ- γία.

Victor Coulon,

1473—81. ἔκτοπον. 1490—93. 'Opéctnc gl. 2. 1498—99. πηνίκ᾽ ἐςτίν. 1501—02. ἀπαιθριάζει. 1508. cadbetov.

1512. ὑπόδυθι.

1514. πηνίκ᾽ écrív.

1619. Θεςμοφόρια.

1521. ᾿Ιλλυριοί. Κεκριγό- τες. Κρίγη.

1648.θεομιεἠςΤίμωνεϊ] 8.

1552. δίφρον.

1556 —58. δειλότερος. Tfewdvbpou beu óre- poc.

1562— 64. λαῖμα.

1569. Aaicrrobíac.

1582. ἐπικνῶ.

1589. λήκυθον.

1595. αὐτοκράτορες.

1615. βαβακατρεῦ.

1620. μενετοί.

1648. διαβάλλεται.

1653. ἐπίκληρος gl. 2.

1661. ἀγχιςτεία.

1683. διαλλακτής.

1691. xevOcla.

1715—17. ὀςμή.

1721—23. μάκαρι.

1737. ἀμφιθαλής.

1737—41. πάροχος.

1747. χθονίας βροντάς.

1761. ἀλαλαλαί.

1762. τήνελλα.

Ecclesiazusarum vss.

4. ῥύμη.

10. λορδουμένων. 14. cxod.

22. Σφυρόμαχος. 34. τρυγονῶςκςα. 385—306. κνῦμα. 36. ὑποδουμένη. 88. Σαλαμίνιος.

44--4δ. χοᾶ.

48. κατὰ «χολήν.

53. ὅτιπερ. ᾿Οφελος.

δ6. ἐμπλημένος.Τριχίδες.

60---6 1. λόχμας.

71. ᾿Επικράτης gl. 2. Tii fuv.

76. 78. εκύταλον.

97. Φορμίειος.

102. Ατύρριος. Tipó- vopoc.

109. θεῖ.

115. à μὴημπειρία.

116. ἐπίτηδες.

121. mepíbov.

126—27. ἐςταθευμέναις.

128. περιςτίαρχος.

129. ᾿Αριφράδης.

138—39. παραπεπλητ- μένα.

146. ἀφαυανθήοςομαι.

161—862. ἀκριβῶ.

168. ᾿Επίτονος.

178---78. προεςτάτης.

179--- 81. δυςαρεςτού- μενος.

207—08. Αἴειμος.

209. ἔτι.

218—20. χρηςτῶς.

235. θᾶττον.

258. κεραμεύειν.

254. τλάμων.

255. πυγή. Τούτῳ μέν.

2δ6---57. ὑποκρούυαν.

259. ἐξαγκωνιῶ.

266---67. χειροτονητέον. ᾿Εξωμιεάςκαις.

269. ὑποδεῖςθε.

276. ἐπαναβάλεεθε.

283—84. ὑπαποτρέχειϊν.

284. πάτταλον.

386---87. ἐξολίςεθῃ.

290—91. κεκονιμένος, ΤΙρῴ gl. 2.

292. ὑπότριμμα.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.

Ecclesiazusarum]

294, ἕπου κατεπείγων.

294—95. παραχορδιεῖς.

310. πηλοφόροι.

318. ἡμιδιπλοίδιον.

3829—30. τί τοῦτο.

347. φανή.

349. γνώμην ἐμήν.

3900. ὅτι μ᾽ εἰδέναι.

351. ἱμονιᾶν.

355—56. àypdc.

361. βαλανάγρα.

366—68. χεζητιῶν.

366-70. πρωκτός.

369— 70.8cgaÀlavupévov.

371. «κωραμίς.

878—79. μίλτος.

385—987. ςκυτοτόμος.

386—87. οὐ γὰρ ἀλλα.

392—93. ἀποίμωξον.

398. παρείρπυςεν.

404--0Ὁ6 Ὑλάμων.᾽Ἰατρός. Τιθύμαλλος.

412---18. «τατὴρ gl. 2.

408—21. 424—25. τε- τραςτατήρου.

415—17. κναφεύς.

118—20. «εκῦλα.

421. acópa.

422—23. ἀντεχειροτόνη- κεν.

120. 424—25. ἀλφιτα- μοιβούς.

428. λευκή τις.

433. ἀνεβορβόρυξαν.

441. νουβυςτικόν.

146—48. ςυμβάλλειν.

149. ἀποφέρειν.

453. καταλύειν.

473—75. γεραίτερος. Μῶρα.

195. TapapAérouca.

311. παρερπύςαςα.

516. tup pi£aca.

337—38. ᾧχου.

540. ἀλεαίνοιμι.

554. cnmía.

587. ἀντ᾽ ἄλλης. Καινο- τομεῖ.

611. «καλαθῦραι.

616. ἐρείδειν.

625. αἰεχίους.

680. Λνεικράτης.

631—32. καταχήνη.

645. 647. ᾿Αρίετυλλος.

648. καλαμίνθη.

651—952. δεκάπουν ckidv.

658. ἐθέμην.

667. μετόν.

668—869. οὐκ ἀποδύςῃ. 672. τοῦ γάρ. 677—78. βῆμα. 678—80. bawubeiv. 681—92. κληρωτήρια.

691—92. αὐτῷ crepdvu.

693—96. δίοδοι,

694— 95. προςπίπτουςκαι.

707—09. δέφεεθαι.

724. κατωνάκη. Karw- vdxnc.

732—833. ἐντετριμμένη.

784. δίφρος.

735—36. Λυςεικράτης. Φάρμακον.

737. ἴοτω. Κομμώτρια.

740---41. ὄρθριος νόμος.

751. οὑτοςί. 751-——52. οὐδὲν πρὸς ἔπος. 791—992. 796—99. 807—08. πλεῖν. 819—22. ὑπέχοντος. 833. àvdqopov.

εὐμβολα. Evn gl. 2.

838—39, ἐπινεναςμέναι.

842. ῥιπίζεται. 846—47. Σμοιός. 848. κονιόπους.

864. καλούμεθ᾽ αὐτάς. 867.---68. παμπηείαν. 869. Euugépu.

201

882----88. μελύδριον.

888---89. δι' ὄχλου.

907. ἐπίκλιντρον.

928--- 99. ἄγχουςα.

982. Γέρης.

939—41. ἀνάειμον.

948. Χαριξένη.

952. φίλον.

972. δαιδαλόχειρ. Χρυ-

. τςοδαίδαλτον.

972---74. θρύψις.

978. Χαρίτων θρύμμα.

975. ἀςπάζου.

991. κρηςέρα.

996. *paqeóc. Λήκυθος.

1002—04. ἐξόν gl. 2. Κρεάγρα.

1082. λήκυθος.

1088. τοὔετρακον.

1058. μαλακίων.

1078. πλειόνων.

1086---87. πορθμεῖς.

1089 —90. εἰςαγτελία g1.8.

1090. βινεῖν gl. 2.

1092. βολβός.

1101. Φρύνη.

1117—18. 20—21. ἀπ- ανθήςαντα.

1117—19. μεμύρωμαι.

1119. ἀμφορεύς.

1126. κεκτημένης.

1158. μέλος τι.

1165. Κρητικός.

1177. ἐπιδειπνεῖς. Κόνι- cat.

1179—82. ἐποποῖ.

Equitum vss.

1. ἐποποῖ. δινεώνητον. Παφλαγύν. 4. εἰεήρρηςεν.

ὅ. προςτρίβεται.

7. αὐταῖει διαβολαῖς. 8. δεῦρο.

253

Equitum]

9. ξυναυλίαν πενθή-

εωμεν.

μὺ μῦ.

κινυρόμεθα.

θρέττε.

κομψευριπικῶς.

διαςκανδικίεῃς.

ἀπόκινος.

φαθί.

βρέτας.

ἐτεόν.

85. προβιβάζεις.

36. o0 χεῖρον.

40—41. ἄτροικος ὀργήν.

41. κυαμοτριύξ.

42. πυκνί.

48. νουμηνία.

44. gupcateroc.

48—52. κοςκυλματίοις.

01. ἔνθου.

55—57. μᾶζα gl. 2.

507. μεμαγμένην.

59. παραγραμματιομός.

61. εἰβυλλιᾷ,

62. μακκώ. Μακκοᾷ.

62—63. μεμακκοακότα.

68. τέχνην πεποίηται.

68. ἀναπείςητε.

69—70. χέζομεν.

74--- 78. αὐτόχρημα.

74—76. 78. Xdovec.

79. κλωπεύω. ἸΤΤαραγραμ- ματιςμός.

80. 88--- 84, νῶιν.

84. Θεμιςτοκλῆς gl. 2.

85. ἄκρατος οἶνος.

89. κρουνοχυτρολήραιον.

91. οἴνου πιεῖν. Εἰςηγή- catvto.

95. xóec.

99. xarardcu.

100. νοιδίων.

103. δημιόπρατα.

103—04. ἐπίπαετα.

129. πώλης.

10. 11. 17. 18. 19. 20. 22. 31. 32.

Victor Goulon,

132. προβατοπώλης.

187. κεκράκτης. KuxAo- βόρος.

141. ὑπερφυᾶ.

148. ἐξολῶν.

145. φέρε.

147. κατὰ θεῖον.

148—49. ἀνάβαινε,

152. ἔλεος.

154. προςκέψομαι.

158. νῦν μέν.

159. ταγός.

165. πνύξ.

166, κλαςτάεεις.

182. ἀξιῶ. Οὐκ ἀξιῶ.

189. πρῶτα ετοιχεῖα.

191---98. δημαγωγικός.

196. ἠνιγμένος.

197. μάρψῃ. ᾿Αγκυλο- χείλης. Βυρεαίετος.

198. αἱματοπώτης. Kod- λεμος.

310. θαλφθῇ.

211. αἰκάλλει.

214— 16. χόρδευε.

220. ευμβαίνουει.

224. βδύλλει.

230. ἐξεικαςμένος.

248. veAbvnc gl. 2. Φάραγξ.

249— 50. πανοῦργος.

9δ8---δ4. εὐλαβοῦ. Τὰς ὁδοὺς οἶδεν.

254. κυρήβια.

255. ἡλιαςταΐ. Φράτορες-

256. obc ἐγώ.

257. ξυνωμοτῶν.

258. λαχών. ΤΤΙρὶν λαχεῖν.

259. ἀποευκάζειν. Δια- ceiuv. Ὑπεύθυνοι.

261. ἀπραγμων.

262. ἀγκύλη. Xeppóvn- Coc.

262—863. ἀγκύριεμα.

263. ἐκολάβηκας.

264—65. ἀμνοκῶν.

269. ἀλαζών gl. 2.

270. xópoAoc. Y mépyera:.

272. κυρηβάεει.

273. ταςτρίζομαι.

275. τρέψομαι.

276 —77. τήνελλα. TTv- ραμοῦς.

278. ἐνδείκνυμι. Ζωμεύ- ματα.

278—79. ὑποζώματα.

281. ἐκθεῖ. Κενοί.

289. κυνοκοπήςω.

290---91. περιελῶ.

291. τέμνειν gl. 2. Ὑπο- τεμοῦμαι.

292. ἀςκαρδαμυκτί.

295. κοπρία.

801. ἀδεκατεύτους.

299. εοφιεςτής.

809. βορβοροτάραξι.

810. ἀνατετυρβακώς.

818. θυννοεκόπος. Θυννο- ςκοπῶν.

314. καττύεται.

316. μοχθηρία.

. δοχμή.

. ἀμέλγειν.

. λείβετ

. καρύκη.

847. μέτοικοι.

354—55. θυννεῖα.

355. καςαλβάςεω.

356—58. καταβροχθίκας.

857.---δ8. ἀναπόνιπτος.

858. λαρυγγιῶ.

861. λάβραξ.

362. ςχελίδες.

864. φύεκη.

365. κύβδα.

368. διώξομαι.

869. θρανεύςεται. Zai- γειν.

870. δερῶ εε.

371. διαπατταλευθήςῃ.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.

Equitum) 372. περικόμματ'. 314. προηγορεών. 378—79. éEclpavrec. 3*1. χαλαζᾷ. 3N2—83. ἣν ἄρα. 35; —88. ςτρόβει. 492—94. ἀμώμενοι. ᾿Αφανανθήςομαι. 396. μακκοᾷ. 397—99. ἐρύθημα. Παρεετηκότος. 400—01. κώδιον. 401. Μόρειμος. Ψυχρός. 402--..8. περὶ πάντ᾽. 104. ἔνθεεις. Εὗρες. Φαύλως. 406. ευμφορα. 07. πυροπίπας. i08. Βακχέβᾳκχον. Βάκχος. 113—14. ἀπομαγδαλία. 416. κυνοκέφαλος. 115 —20. νέα χελιδών. $135. καταπροίξῃ. {06. ἁμαξουρτγοί. 419. ευντυρούμενα. isl. παραςτορῶ. i9E. ἐκκοροδιςμένος. 497. κάλλαια. 302. κατάπαςτος. 505—-06. παντοίας. 309. φαύλως. 311. Τυφώς. ᾿Εριώλη. 517. πειρῶν. Χαρίςαςθαι. 518. ἐπετείους. 3231—25. Μάγνης. 522, (eic gl. 2. Πτερυγί- Cuv. 523. Bavrpdyetov. 524. οὐκ ἐξήρκεςεν. 326—35. ἀφέλεια. 327—128. «τάςεις. 330. εὐπαλάμων. 332, ἥλεκτρα. ᾿Ωφθαλ- μιςμένους.

ὅ88. ἁρμονίαν.

5634. Κοννᾶς. Δελφὸς ἀνήρ.

δ87 ---88. ς«τυφελιςμούς.

δ89. κραμβοτάτον.

542—44. πηδαλιουχεῖν.

δ4δ. εωφρονικῶς.

5646. ἀποπέμψατ᾽. ' Eo! ἕνδεκα.

002. χαλκοκρότων.

δδέ. κυανέμβολοι.

555. μιςθοφόρος.

556. λαμπρυνομένων.

ὅ67. ναυφράκτῳ «ςτρατῷ. 570. ἠρίθμηςεν.᾿Αμυνίας.

571—72. ἀπεψηςάμην. Ψευδόπτωμα.

5075. προεδρία.

ὅ80. διακεκναιςμένη. Κομᾷ. Στλεγγίς.

097. εἰεβολάς gl. 2. ἹἹππαγωγούς.

602. ἀνεβρύαξαν. ᾿᾽Εμ- βαλεῖς. ᾿Εποποῖ.

608. Θέωρος.

611—14. cóc.

612. φροντίς.

626. ἀναρρηγνύς. ' Ela- εἰβροντ᾽.

627. ἤρειδεν. Τερα- τευόμενος.

628. κρημνός.

680. ψευδατραφάξνος.

634—838. Σκίταλοι.

63b. Βερέςχεθοι. Κο- ἄλεμος, MóOuvec.

641. κιτκλίδας.

645. ἀξιώτερος.

647. ἐςτεφάνουν.

655. ςυμφορα.

662. τριχίδες.

668. ἐκαραδόκηςεεν.

671. μέλε.

678. ἐρρέτω.

680. ὑπερεπυππάζοντο.

353

682. ὀβολοῦ.

691—92. ἸΤαφλατγών.

692. κολόκυμα.

698. μορμύώ.

694 95. διαπέςοιμι. " Evein.

696. κεραυνός. Ψολο- κομπία.

697. ἀπεπυδάρικα.

709. ἀπονυχιῶ.

715. ψωμίζεται.

716. 17—18, τίτθαι.

718. καταςπᾶν.

749. πυκνί.

755. lcxdc. Κέχηνεν.

756—059. vOv.

756. πάντα κάλων celew.

757. λῆμα.

761—62. δελφίς gl. 2.

765. Kóvva.

768. Aérabva.

772. Κεραμεικός. Kepa- μεικοί.

781. διεξιφίςεω.

782. ἐγγλωτοτυπεῖν.

788--- 85. Σαλαμῖνος.

791. περίδου.

792. πιθάκνη.

792---98, γυπαρίοιο

794. βλίττειν.

796. ῥοθοπυγίζων.

798. πεντιώβολον.

803. δμίχλη.

807. μιςθοφορά.

813—14. ἀντιφερίζεις.

814. ἐπιχειλές.

815. προςέμαξε.

819. ᾿Αχιλλείων.

821. ςκέρβολλε.

824. χαςμᾷ.

82D. ἐκκαυλίζων.

827. μυςτιλᾶται.

480. μετεωροκοπεῖς. ἸΠλατυγίζει. Θαλαττο- κοπεῖς.

354 Equitum) 834—835. δωροδοκή- cavra. 844—416. ἐμοὶ δέ. 848—49. πόρπαξ gl. 2. 850. μηχάνημα. 852. ετῖφος. 8δ4. ευγκεκυφός. 855—057. βριμήκςαιο. 855. ὀςτρακιεμός. 857. εἰεβολάς. 859. κρονειδημῶν. 860. μὴ τοῦ λέγοντος ἴςθι.

864. ἐγχέλεις θηρώμενος.

877. βινεῖν. Γρύττος.

878. πρωκτοτηρεῖν.

882. ἀμφιμάεςεχαλος.

884. τοιουτονί.

887. πιθηκιςμοῖς.

888—589. βλαυτίοις. Xecelu.

891. προςυμφιῶ.

895. ἄξιον gl. 2. Σίλφιον

gl. 2. 899. ἀνὴρ κόπριος. Κόπριος. . Πυράνδρου. . βωμολοχεύμαει. . κυλίχνιον. . κέρκος. TTepuyeiv. . τριηραρχεῖν. . οὐκ ἐφέξεις. . ἰετίον campóv. 919. παφλάζοντα. 920—121. ὑφελκτέον. 921. ἀπαρνετέον. 928. εὔχομαι. 929—830. ciZov. 938. ἢν xareprdcn. 940. τοῖς πολλοῖς. 946. éckopóbicac. 9δ4. δημός. Θρῖον. 956. λάρος κεχηνύώς. 963. ψωλός. Μολγός. 964, ψωλός.

Victor Coulon,

967. ἀλουργίς.

969. Σμηκύθης. 973—74. «doc. 978—80. δεῖγμα gl. 2. 981—984. δοῖδυξ. 984. τορύνη.

986. ὑομουεία.

994. ἁρμονίαν.

997. ἰδού, θέαςαι. 1004. γλανίς.

1017. καρχαρόδοντα. 1082. ὅταν εὐ.

1068. κορακῖνος. 1068. κερδώ.

1091. ἀρύταινα. 1098. γλαῦξ. 1094—95. ἀρύβαλλος. 1106. τοὔψον ὀπτόν.

1108—09. ἡνίαι. TTvuxóc.

1126 —30.

1131—32. πυκνότης.

1135—40. qappaxoóc.

1141— 44. περιέρχομαι.

1147—49. κημὸν xata- μηλῶν.

βρύλλων.

1150. καταμηλῶν. Κημός. 1151. φθόρε. Μακαρία.

Βαλλ᾽ εἰς μακαρίαν. 1159. ἄφες. Βαλβίς. 1161. ὑποθεῖν.

1168. θρύψομαι.

1167. ὀλαί.

1168. μυςτιλᾶται. 1177. Φοβεειςτράτη. 1181. Γοργολόφας. 1182. ἐλατήρ.

1185. ἐντερόνεια. 1187.

Ἰπόμα.

1208. νόημα. Τὸ μὲν νόημα.

1205. οὐ γὰρ μοὺςτίν. ᾿Απιθ᾽ οὐ γάρ.

1206. ὑπεραναιδεςεθήςο- μαι.

1189. κεκραμένον.

1986. εὗετρα. Ἥρμοτ- τόμην.

1252. κλέπτης. Οὐχὶ μᾶλλον.

1256. φανός.

1264. Κεχηναίων.

1265—66. προςόδια.

1266--- 67. ἀνέςτιος. θού- μαντις. Λυείετρατος.

1274---79. λοιδορεῖςθαι.

1276---79. εἰ μὲν οὖν.

1281—84. ᾿Αριφράδης.

1285. καςαυρίοις.

1286. ἐςχάραι.

1288—89. ΤΙολύμνηςτοι,

1298. curn.

1310. εἴπερ ἐκ πεύκης.

1311— 12. Θηςεεῖον.

1313— 14. ἐτχανών.

1321. ἀπεψηςάμην.

1322. θαυμαςτας.

1825. ᾿Αριςτείδης gl. 3. Μιλτιάδῃ.

1831. τεττιγοφόροι.

1884. ᾿Αριςτείδης gl. 3.

1841. φιλῶ ce. Κήδο- μαί cov.

1343—44. ἀνορταλίζειν. ᾿Εκερουτίας. Kéxe- ρουτίας.

1362—63. “Ὑπέρβολον.

1368. ὑπολίςποις.

1369—70. κατάλογος.

1377—81. Φαίαξ.

1878. περαντικός. Συν- ἐρκτικός.

1880. καταληπτικός.

1884. ὀκλαδίας.

1401. λοῦτρον.

1404 —05. ἕδρα.

1406. βατράχειον.

Lysistratae vss.

56. κωμῆτις.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.

Lysistratae] 7—8. τοξότης. 13—14. εἰρημένον. 19. ἐψώμιςεν. 27—28. ἐρριπταςμένον. 37. ἐπιτλωττήοςομαι. 43—45. 48. ἐξηνθιςμέναι. 15. ὀρθοςτάδια. 48. διαφανῆ χιτιύνια. 22, Κιμβέρινον. 38. ᾿Αττικάς. 55. Παράλων. ὅ9--60. κέλης gl. 2. θέ. ᾿Εκάτειον. Θεαγένης

εἰ. 8. &). εὐχροεῖς. 80—81. ςφριτῶν. 52, πυγή. 4, ψαλάςεετε. 90—91. Xoía. 103. ἄπεςτιν. 105—06. πόρπαξ. ᾿Αλλ᾽

ἐμός.

107. φέψαλος. 109 —10. ὄλιεβος. 110. εὐκινον. 113—14. ἔτκυκλον. 115 —16. ψῆττα. 26—27. μυᾶτε. 129. éppétw. 135. οὐδὲν γάρ gl. 2. 138—39. οὐκ ἐτός. 190. ἀμόργεια. 151. δέλτα. 152, πλεκοῦν. 155—956. μῆλα. 158. κύνα. 164—65. ἀπεροῦντα. 170—71. pbuydyecov. 171. πλαδδιεῖν. 1*4. Σκύθαινα. 201. ficOcin. Πλέα. 217. ἀταυρώτη. Ταῦρος. 221. ἐπιτυφῇ.

223, 25. 27. ἢἠπεροπεύειν. 223—35. κύλιξ ῥοπαλωτή.

227. προςκινήςομαι. 229. ὀροφή.

281. λέαινα. Τυρόκνηςτις.

238. 247. 256. 264.

καθαγίοω.

ἐφ᾽ ἡμᾶς.

ἄελπτον.

πακτοῦν.

268. ἐνεςτήςαντο.

270. ὑπὸ ψήφον.

274—76. waAdccere.

275. ἀψάλακτος.

276. Aaxuvikóc.

279—80. ἅλουτος.

280. ἀπαράτιλτος. “Εξέτει.

288. εἰμός.

289. ἀμπρεύοντες.

291. ἐξεπιώκατον.

295. ἐποποῖ.

300. πάεῃ μηχανῇ.

817. ξυγγενοῦ.

326. μῶν.

329.

330. ὠςτιζομένη.

336. ἔρρει gl. 2.

838—39. τριτάλαντον.

353. βοήθεον.

854— 55. βδύλλετε.

360—61. κόπτω.

367. βρύκουςα gl. 2. ᾿Εξαμήςεω.

416---17. ζυγός.

421. ἐκπορίςας. TTpó- βουλοι.

484. δεῖ.

444. κύαθος.

448. ςτενοκωκύτους.

452— 54. λόχος.

457—061. ς«περμαγο- ραιολεκιθολαχανο- πώλιδες.

470. κονία.

475. ς«φηκιαά.

485. &xwbuüvicrov.

490 —91. κορκορυγάς.

πατάγου χυτρείου.

255

506. «pue.

526. ποῖ.

587. κυάμους.

549—850. τήθη.

550. μὴ τέγγτεςεθε. Obpia Ocire.

553. τέτανος.

557. λαχάνοις.

558. κορύβαντες.

561—862. λέκιθος.

566. φαύλως πάνυ.

577. ευνιςταμένους.

578. διαξῆναι.

597. ὀττευομένη.

615. ἐπαποδυώμεθα.

616----19. ὄζειν.

628—29. διαλλάττειν.

682. φορήεςεω.

633. àTopdcw.

642. ἀρρηφορία.

644. ἢ.

653. Μηδικὴ πόα. TTam- Tov.

656. ἄρα ὙγὙρυκτόν. Γρυ- κτόν.

658. ἀψήκτῳ.

660. κἀπιδώεειν.

668. ἐντεθρίωται.

665. λυκόποδες.

671—72. λιπαρές.

672. χειρουργίας.

682---85. ζωπυρήνεεις.

685. πεκτούμενον.

688. αὐτοδάξ.

698. ψῆφος.

700—01. παιτνία.

720. biaAéToucav.

785. ἀποργίς.

775—766. καταπυγωνέ- «τερον.

785—96. Μελανίωνος ς«ωφρονέςτερος.

789. ἐλαγοθήρει.

798. κρόμμυα ἐεθίειν.

800. λόχμη.

256 Lysistratae]

808—11. ἀπορρῶγας. Τίμων gl. 3.

824. cdxavbpoc.

889—-41. ἠπεροπεύειν.

844. ξυςταθεύςω.

886. ἀγανώτερον.

896. διαφορουμένης.

908. ἀπομώμοκα.

905. καίτοι.

923. ἐπίτονος.

926. προςκεφάλαιον.

928. ᾿Ηρακλῆς ξενίζεται.

943. μύρον διατριπτικόν.

923—76. θωμούς.

982. Κονίςαλος.

983. xupcdvie.

990. μηδ᾽ αὖ πλαδίη.

998. aum. Οἰῶ.

1000—01. ὑςπλάτιδος.

1001. óccdxuv.

1008. ἀποκεκύφαμεν. Λαμπροφόροι.

1004 —06. μύρτον.

1014—15. οὐδέν ἐςτι. ἸΤαρδαλῆ.

1028. éxcdAeucov αὐτό.

1082. ἐμπίς.

1037. θωπικαί.

10388----89. οὔτε cóv πανω- λέθροιειν. Τοῦπος.

1048. παρακείμενα.

1072— 73. χοιροκομεῖον.

1082—85. ἀςκητικόν.

1091— 92. βινεῖν gl. 2.

1093—94, θοἰμάτιον.

1094. ἑρμοκοπίδαι. -

1110—11. ἴυγξ gl. 8.

1124— 27. μουςεωθῆναι.

1128—32. χερνίβος.

1131. ἸΤύθια.

1150—53. κατωνάκη.

1162. τοὔγκυκλον.

1164. βλιμάζειν.

1171. Auccdvie.

1211. cdxoc.

Victor Coulon,

1237. Κλειταγόρα. 12438—44. διποδία. 1291. ἀλαλαλαί.

Nubium vss.

1. iov.

2—38. χρῆμα gl. 2. ᾿Απέρατον.

5. οἰκέται. ᾿ Ρέγκουει.

9. ἐγείρεται.

. ἐγκεκορδυλημένος.

. δακνόμενος.

. ὀνειροπολεῖν. . κοππατίας.

. ἔβα με.

31. διφρίεκος.

. ἐξαλίςας.

. ἐξήλικας.

. Yu ἐπῆρε.

. Tpacia.

. ἄγροικος ἐξ ἄςτεος. . ἐγκεκοιουρωμένην. Σεμνήν.

. τρυγός.

. Κωλιάς. Λαφυγμός. . ἐςπάθα.

πότης.

. δεῦρ᾽ ἴθι.

. θρυαλλίς.

. ἐλοιδορούμεθα.

. ἐκρινόμεθα.

. ξυνέβημεν.

. ἐκορίζετο.

. ξυςτίς.

71--- 72. φελλέα.

74. ἵππερος.

81. κύςεον με.

88. ἔκετρεψον.

94. φροντιζόντων. 96. πνιγεύς.

101. φροντιζόντων. 105. fj.

. ἱππάζεται. Ξυνωρίς.

. ἀκόρητος. Εὐρωτιῶν.

107. cxdcov.

108—09. qaciavoi.

109. Λεωγόρας.

110. ἴθι. |

119—20. διακεκναιςμένη

124. ἄνιππος.

126. ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἐώ.

127. διδάξομαι.

129. βραδύς. |

130. ς«κινδάλαμοι.

131. ἰτητέον.

132. κόπτω.

183. BdAA' ἐς xópaxac.

137. ἐξήμβλωκας. |

139. ἐξημβλωμένον. |

140. ἀλλ᾽ οὐ θέμις.

144. Χαιρεφῶν εἰ.2. 6

151. ΤΤερεικαί. Ψυτείωη.

157. ὁπότερος.

167. φεύγοιεν.

169—70. γνώμη.

173. ὀροφή.

176. ἐπαλαμᾶτο.

178. διαβήτης.

180. Θαλῆς gl. 2.

188. μαθητιῶ.

192. ἐρεβοδιφῶντες.

195. ἐκεῖνος.

203. γῇ κληρουχική.

215. μέτα.

218. κρεμάθρα.

228, φήμερε.

226. ταρροί gl. 2.

282. οὐ γὰρ ἀλλά.

240. xprictnc.

248. νόμιςμα.

254. εκίμπους.

257. ᾿Αθάμας

260. παιπάλη. Tpiuuc gl. 2. Kpóralov.

267. πτύξωμαι. Mrjm re

276. εὐάγητον.

278. Bapunyxéoc.

279. δενδροκόμους.

280. τηλεφανεῖς.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.

Nubium)

283. κελαδήματα.

284. βαρύβρομος.

245. ὄμμα γάρ. Σελα- γεῖται.

286. μαρμαρέην.

289. τηλεςκόπῳ.

291. μέγα ceuvat. Φανε-

ρῶς.

. θεοςέπτου.

. τετραμαίνω.

. τρυγοδαίμονες.

297. εμῆνος.

315. ἡρῶναι.

317. διάλεξις.

318. κατάληψις, Κροῦεις. ἸΤερίλεξις.

319. πεπότηται.

320. λεπτολογία. Στε- νολεςχεῖν.

331. ςοφιςτής gl. 8.

ὅδ. ἰατρός gl. 2. Θου-

ριομάντεις. Σφραγίς.

333. κυκλίων. Μετε- upogévaxac.

335. ςτρεπταίγλαν.

336. πρημαινούεκεας.

337. àepovnyeic. l'ap- ψούς.

339. κρέας gl. 2. Ke- crpüv. Teudyn.

351—52. Σίμων.

353—954. Κλειύνυμος.

355. Κλειςθένους.

353. παλαιγενές.

359. λεπτολογία.

360—61. ΤΤρόδικον,

362. βρενθύεεθαι. Τὠ-

φθαλμιὼ παραβάλλῃ.

363. ςεμνοπροςευπεῖς. 365. φλύαρος.

367. οὐ μή.

371. ἀποδημεῖν.

872. τῷ νῦν λόγῳ.

375. πάντα. Τῷ τρόπψ.

350. δῖνος. XIII, 1.

387. διεκορκορύγηςε.

390. παππαξ.

892. τυννουτονί.

898. Κρονίων ὄζων. Βεκκεςέληνε.

399—400. κεραυνός. Σίμων.

405. κύςτιν.

408. Διάεια.

409---10. οὐκ ἔςχον.

416---17. τρίβωνα.

417. ἀνόητα.

418. γλώττῃ πολεμίζιυν.

421. θυμβρεπιδείπνου. Τρυειβίου.

481. ἀπὸ τουδί.

432. γνώμας.

484. διολιςεθαίνω. Στρε- ψοδικῆκςαι.

486. πρόπολος.

439. δρώντων. Χρήεθων.

442. ἀςκόν δέρειν.

445. ἴτης.

448. κύρβις. Τρύμη.

449. τλοιός. Μάεθλης.

450. κέντρων. Στρόφις.

451. ματιολοιχός.

489. δρώντων.

457. λῆμα.

459—60. οὐρανόμηκες.

465. ἄρά Ye.

403. bioiceww. Χαιρεφῶν gl. 2.

509. κυπτάζειν. Στραγ- γεύει.

510— 17. χρωτίζεται.

538. οὐδὲν ἦλθε.

540. κορδακίζει.

545. οὐ κομῶ.

550. ἐμπηδῆκαι.

552. κολετρῶαι.

559. εἰκῶ.

587—89. ᾿Αθηναίων δυεβουλία.

591. ἐμπηδῆςαι.

251

595. ἀμφιανακτίζειν.

596—97. κυνθιάδες. ᾿Ὑψικέρατα.

616. κυδοιδοπᾶν.

621. áracría.

623—24. τῆτες.

624. πυλατόραι.

628—29. «καιός.

633. ἄςκαντος. ἤξξει.

648. ἡμιεκτέον.

644— 45. περιδοῦ.

649. κομψόν.

651. κατὰ δάκτυλον. Κατ᾽ ἐνόπλιον.

655. ἀτρεία.

672. κάρδοπος.

700. δή.

700—02. ςτρόβει,

703—04. μεταπήδα. Ταχύς.

721. φροῦδος.

798---299. παιόλημα.

7929---80. ἀποςτερητρίδα. ᾿Αρνακίδα.

783—34. ἔχεις m;

734. πέος.

740. cxdcov.

740—41. λεπτὴν πλέκει.

741. περιφρονεῖν.

745. ζυγώθριοον.

749—52. Θετταλή.

750—51. λοφεῖον.

761. εἴλλειν.

762---68. μηλολόνθη.

770—72. ὑάλη.

774. διαγέγραπται.

776. ὀφλήετειν.

788. ὑθλεῖς.

784. ὁτιὴ τί.

789---90. ἐπιληςμότατον. Σκαιότατον.

792. ἀπὸ γάρ. Γλωτ- τοςτροφεῖν.

799. ςφριτῶν.

800. εὐπτέρων.

17

258 Nubium)

811. ἀπολάψεις.

813. φιλεῖ γάρ πως.

815. ἀλλ᾽ ἔςεθι᾽. Μεγα- κλέους.

818. τῆς μωρίας.

880---81. Σωκράτης gl. 2.

882--- 88. μανιῶν. Χολῶει.

838—37. φλαῦρον.

885—36. κομήεης.

888. καταλούῃ.

842. παχεῖς.

845. παράνοια.

846. copóc.

852— 53. γηγενεῖς.

856—57. καταπεφρόν- τικα.

859. δέον gl. 2.

861. ἑξέτει.

864. ἁμαξίς. Διάεια.

865. ἀχθέεῃ.

868---69. νηπύτιος.

872.----78. διερρυηκόει.

874---7)ὅ. χαύνωειν.

874—76. ἀναπειετηρίαν.

876. τάλαντον gl. 2.

877. θυμόςοφος.

878—79. τυννουτονί.

880. ςκύτινος.

881. πῶς δοκεῖς; Σίδια.

907. δότε μοι λεκάνην. Λεκάνια gl. 2.

910. bóbov. Βωμολόχος gl. 2.

911. xpívect.

915. πολλοῦ.

920. αὐχμεῖς.

921—283. Τήλεφος.

9283. πήρα gl. 2.

924. TTavbeAerelouc.

928. λυμαινόμενον.

946—48. ἀνθρήνη.

955—57. νῦν πᾶς.

958—60. ῥῆξον.

965. κρημνώδη.

966. τὼ μηρώ.

Victor Coulon,

967. τηλέπορον.

969—72. βωμολοχεύ- cairo.

971. Φρῦνις.

973. ἐν παιδοτρίβου.

97 -- 76. ευμψῆςκαι.

981--- 82. κεφαλαίψ.

983. ἴςεχειν. Κιχλίζειν.

984. Διιπόλεια. Τετ- τίγτων.

984—85. Κηκείδης.

985. Βουφόνια.

987. εὐθύς.

996---97. μήλῳ βληθῆναι.

966---99. 994—95. ἄχρη- cra.

997. ἀποθραυςθῆς.

998. ᾿Ιαπετός.

1001. βλιττομάμμας. Τοῖς ᾿Ιπποκράτους. γύδεις.

1008. τριβολεκτράπελα.

1004. Ὑλιςχραντιλογ- εξεπιτρίπτου.

1005. μορίαι.

1005—08. ᾿Ακαδημία.

1006. crepavucduevoc.

1007. ἀπραγμοεύνη. Μίλαξ.

1008. ψιϑυρίζει.

1028. ᾿Αντιμάχου.

1041. πλεῖν.

1047. εὐθύς.

1051. Ἡράκλεια λουτρά.

1070. κρόνιππος. Σιν- ἅμωρον.

1088. ῥαφανίς.

1107— 10. «τομώεῃς.

1109. ota. Δικιδίοις.

1111. ςοφιςτής gl. 3.

1130. βουλήςεται.

11834. Ev καὶ νέα gl. 2.

1135— 36. πρυτανεῖον.

1145—47. ἐπιθαυμάζειν.

1149. ἄρτι.

1153. πολλῷ T€ μᾶλλον. :

1154. Bodcoua. 'Ὑπέρ- TOVOV.

1155—63. ἰώ, κλάετ.

1161. πρόβολον.

1163. λυςανίας.

1171. χροιαά.

1171—76. «i λέγεις ὦ: ᾿

1176. βλέπος. 1191. θέεςεις.

1200. προτένθαι. 1201—03. ἀμφορεύς. Νενημένην.

1214. προϊέναι.

1215—16. ἀπερυθριᾶκα!. ᾿

1217—18. κλητεύει. 1228—29. ἀκατάβλητον. 1235. προκςκαταθείην. 1287. ἁλεὶν.

1288. χοᾶ.

1252. οὐκ ἂν ἀποδοίης:

1258—54. ἀπολιταργιεῖς.

1254 —56. παρακατα- βολή.

1264---6 δ. 0paucdvtvrec

1278. ληρεῖς.

1274—75. τί δαί; εἰ. 2.

1276. τὸν ἐγκέφαλον.

1277—78. προκςκεκλῆςε- οθαι.

1286—89. τόκος.

1327— 29. μιαρὰ κεφαλή.

1329—30. λακκόπρω- κτος.

1338. ἐδιδαξάμην.

18δ6. ἐπέχθη.

1357. ἀρχαῖον gl. 2.

1358. κάχρυς.

1360. ἄδειν.

1364—65. yuvppivn.

1367. à£óccarov. Aci- cratov. Kpnuvoi. Στόμφακα. ψόφου πλέως.

1868---69. ὀρεχθεῖν.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.

Nubium) 1372. ἀλεξίκακον. 1375. ἔπος πρὸς ἔπος. 1376. ἐςπόδει. " EgAa. 1391—92. πηδᾶν. 1395—96. épépivOoc. 1406. ἵππευε. 1436. ἐγχανών. 1473— 74. χυτρεοῦν.

1496. διαλεπτολογοῦμαι. 1499— 1500. f v. Σμινύην.

Pacis vss.

1. aipe.

6. καταφαγεῖν.

1. κάνθαρος gl. 2.

17. ἀντλία. Οἷος gl. 2. "Y nepéxet.

19. ἐς κόρακας.

25. γογγύλιον.

81. ἐρείδειν.

33. κεκυφότες. Οἷον.

34. παραβαλών gl. 2.

39. τροςβολή.

43. καταιβάτης Ζεύς.

47. αἰνίττεται.

48. cran.

33. κόρημα.

62. bpaceíetc.

63. éxxoxxícac. Λήςκεις,

65. μανιῶν.

68. εὐθὺ τοῦ Διός.

70. ἀνερριχῶντο.

71. ξυνετρίβη.

12. ἐκφθαρείε.

/5. καταψῶν. ἸΤῶλοι.

76. ἐώρημα.

82. κάνθαρος gl. 2.

53. 85—386. ἰδίῃς.

92. uereupoxorreic.

96. φλαῦρον.

1077—08. τράψομαι.

111. οὐκ Écr1 παρά.

117. μεταμώνιος.

119. δοξάκαι.

121. 128. 124.

ψακάζει.

κόνδυλον.

πόρος.

126. ναυεθλώοομαι.

129. ἐχθραίνει.

1385—36. τραγικώτερος.

143. Ναξιουργὴς κάνθα- ρος.

148. λότος.

168. κατωκάρα.

155. ψαλίοις.

162. κάκκη.

168. ἡμερινῶν.

168. ἕρπυλλος.

171—72. πέντε τάλανθ᾽.

182—94. μιαροί.

190—91. TpvYaioc.

193—94. τλίεχρον. Δειλάκρα.

196. ἰὴ ἰή.

199. κύτταρος.

202. ἀμφορεύς.

220. ἡμεδαπός.

225. ἐπεφόρηεεν.

228—29. 231. θυεία.

242—43. ΤΤραειαί, 'Iu gl. 2.

248. ἐποποῖ.

251. διακναιςεθήςεται.

254. τετρώβολον.

259. ἀλετρίβανος.

268. εὐθυρρήμων.

271—73. ἐν δέοντι.

277—79. ἀλλ᾽ εἴ τις. Σαμοθράκη.

280. ἐποποῖ.

291. Δᾶτις gl. 2. NOv τοῦτ᾽ ἐκεῖν᾽",

297. δημιουργοί.

808. φοινικικῶν.

. μιςολάμαχος.

. φιλαμπελωτάτη.

. ἐκξωπυρῆςαι.

. ἔχοντας.

. ἐμποδὼν ἡμῖν.

259

335—836. πέπορδα.

8483. xorraflZev.

844. Συβαριτικαῖς.

856. Λύκειον.

868. Κιλλικών. TTovnpoic. 367—68. ἐμπολή.

869. ἐπιτέτριψαι.

375. μυηθῆναι. 880---81. τετορήςτω. 'A- μαλδυνθήςομαι.

890. παλίγκοτος.

395. εἴ τι ἸΠειςάνδρου. ἸΠειεάνδρου.

41δ. ἁμαρτωλία.

425. ἐλεήμων. Xpucic.

429. δημιουργοί.

431—32. φιαλεῖς.

439—40. «ςκαλεύειν.

442— 43. ὀλέκρανον gl. 1.

444—46. Κλεώνυμος.

447—49. δορυξόος.

450--52, τροχός.

452. τροχιςθεῖςα.

459 —62. ἐποποῖ,

481—82. vAcxpov. Xap- κάζων.

496. κακόνοι.

497. κιττῶντες.

5600. épphicere.

520. βοτρυόδωρος.

521—22. μυριάμφορον.

528. πλέκος.

529. κρομμυοξυρεγμίας.

530. ὑποδοχῆς.

5631. «τρουθός.

537. χοός.

541—42. ὑπωπιαςμέναι.

5649. ἐςκιμάλιςεν.

5654. canpác.

562. λιταργοῦμεν.

5663. xpncróv.

664—865. ὡς καλόν. Tlavbaícia.

565. μᾶζα.

568. μετόρχιον.

17*

260 Pacis]

570. τρίαινα.

574. παλαθαι.

576. τρυγὸς τλυκείας.

607. αὐτοδάξ.

609—11. ἐξεφύεηεεν.

628. διειρωνόξενοι.

627. κράδη.

628. κορώνεως.

680---81. κυψέλη ἐξ- μέδιμνος.

684. τίταρτα.

686. ἀςθένεια.

687. δικροῖς.

640. Βραείδας,

642. ὠχριῶκα.

662. μιςτοπορπακιςτάτη. Ἰπόρπαξ gl. 8.

666---67. ἀποχειροτονη- θῆναι.

684. ἐπεγράφονυ.

686—87. περιεζώςατο.

697. Σιμωνίδης gl. 2.

699. ῥιπός. Σαπρός.

702—083. ὡρακιάκας.

710—12. βληχωνία. Διὰ χρόνου.

717. χόλικες.

784. παράβαεις.

784-- 86. ῥαβδοῦχοι.

741. μάττοντας.

745---46. εὐνδουλος.

746. εἰεβαλεῖτε.

746—47. ὑςτριχίς.

754—56. Κύννα.

758. λαμία.

764. παῦρα.

772. τρωτγαλίων.

789. τυλιαύχενας.

789—90. ςφυράδες.

789—965. Καρκίνος.

790. ἰννοί. Ndvoc.

796—99. baud) nara.

810— 16. Μελάνθιος. Μόρειμον.

810. βατίε.

Victor Coulon,

811. τραιοςόβαι.

815. xaraxpeuwyapévn.

829. διθυραμβοδιδά- CxaAot.

830. ἀναβολάς.

836. "luv.

888. biarpéxovrec.

843. κατάκλυζε.

864. εὐδαιμονέςτερος. Στρόβιλοι.

865—66. ὄχημα.

874. ἐπαίομεν.

875—76. Βραυρών.

893. βλαυτίοις. Adcava.

896. rerpamobnbóv.

916. λεπακςτή.

923. χύτραις ἱδρυτέον.

928. ὑηνεία gl. 3.

930. 6t.

935. ἀμνοὶ τοὺς τρόπους.

939—41. xdv0' ὅς᾽ ἄν.

942. βωμός. Oópacv.

948--4δ. ςοβαρὰ αὔρα.

940. μετάτροπος αὔρα.

948. κανοῦν.

951---ὅ2. χαιριδεῖς

959. δαλίον.

968. τίς τῇδε.

981---8δ. παρακλίναςαι.

991—92. κορκορυγας.

998---9δ. 97---98. περι- κόμψους. Στωμύλος.

996. χυλῷ.

1001. πρῴ εξ]. 8.

1011—14. μονῳδεῖν.

1024. cxíZac.

1026. φρύγανον.

1027—81. τί τάρ με,

1082. πιεζόμενος. Στιλ- βίδης.

1088. τὴν τράπεζαν.

1090—91. χύτραις ἱδρυ- τέον.

1134. δανότατα.

1144. ἄφενε.

1149. επίνος.

1164. φῖτυ.

1165. φήληξ. Φηλύ- ματα.

1184. ὁπός.

13807---10. εμώχετε.

Pluti vss.

1. ἀργαλέον.

6—7. δαίμων. 'Eu- vnuévot.

9. θεςπιῳδεῖ.

17. τρύ.

20. πράγματα.

28—29. fiv.

31. εὐυκοφάντης.

34. ἐκτετοξεῦςθαι.

45. Euvieic.

48. τῷ νῦν λόγῳ.

61. εὐόρκου.

68. ὄρνις.

66. τάν gl. 2.

77. ἧ.

83. αὐτότατος.

84. ΤΤατροκλῆς.

94. ὁμολογῶ.

96. ἤδη gl. 3.

1083. ἀντιβόληεις.

106. οὐκ ἔςτιν ἄλλοις.

111. ἁπαξάπαντα.

115. ὀφθαλμία.

121. περινοςτοῦντας.

184. ἀντικρύ.

187. θύματα.

144—145. χάριεν.

149—51. πειρῶν.

149---δ2. ἑταῖραι Κο- ρίνθιαι.

159. μοχθηρία. Περι- πέττουςει.

166. κναφεύς.

168. παρατίλλεται.

171. ἐκκληείαν.

172. τί δαί:

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas : Indices.

Pluti]

174. παράειτος. Tidyu-

quoc gl. 4. 175. βελονοπώλης. 176. Αγύρριος. 150, Τιμόθεος gl. 4. 184— 85. ἐπικαθίζηται. 187. Δία. 210. Λυγκέως. 220. tóvnpoc gl. 2. 223. ξυγγζέωργος. 231—33. δικαίως. 242—43. παραπλήξ. 244. ἀκαρῆ. 253. θύμος. 255—956. ἐγκονεῖτε. 263. ψυχροῦ piov. 266. μαδῶντα. 265—69. cupóv. 271. ἀζήμιος. 275—76. χοίνικες. 278. Χαρώνειος θύρα. 279. μόθων. 287. Μίδας. 290. θρεττανελό. 293, βληχή. 29£ κιναβρώντων αἰγῶν. 235. ἀκράτεια. Ἀπεψωλη-

μένοι. 301. εφηκώδεις. 303. ἀπαίδευτοι. 307—08. φιληδίας. 318. μινθύςομεν. 314— 15. ᾿Αρίςτυλλος. 321. pacudpevoc. 322— 23. χαίρειν gl. 8. 324— 25. cuvreraTuévuc. 323, βλέπειν γάρ. 329—30. τριώβολον. 369. «pute. 369—70. οὐκ οἶδ᾽. 379. ἐπιβύεας. 394- 85. biolcetv. 387—898. ἀπαρτί. 101. vd. 404. οὐκ ἐτός.

407. ἰατρός.

415—16. θερμόν.

423. τρατῳδία.

427. λέκιθοε.

431. βάραθρον.

435. καπηλίς.

486. κοτύλη.

442—43. ἐξωλέςτερον.

445. παραπολύ gl. 1 et 2.

401. ἐνέχυρον.

453. τρόπαια.

476. κύφωνες. Τύμπανα.

480---81. τίμημα.

483. ἱκανός.

492—983. βούλευμα.

517. ληρεῖς.

521. ἔμπορος.

526. τρίψεις.᾽ Ec κεφαλήν (οι.

427. καταδαρθάνειν.

528. δαπίδας.

. «τακτοῖς.

. βαπτα.

. φῶδον.

537. κώνωψ.

D42. προςκεφάλαιον.

545. θρᾶνος.

545—416. μάκτρα. 4

548. ὑπεκρούςω.

549— 50. πενία. Πτωχεία.

555—856. μακαρίτας.

560. ἀςέλτεια.

566. κλέπτης.

571. βαςκανία.

572. κομήςῃς.

575. πτερυγίζειν.

δ81. λήμη. Κρονικαῖς.

586. κοτίνου.

595—97. Ἑκάτην. Πλου- τεῖν.

600. οὐ γὰρ πείεεις.

616. λιπαρός.

619. ᾿Ηπίτριπτος.

627. Onctioiciv. Με- μυςτιλημένοι.

261

635. ἐξωμμάτωται. 637. λέγεις pot.

638. χαίρειν gl. 8. 639. TTobaAeípioc.

646. ευλλήβδην. 649—50. πράγματα. 659. ἧμεν.

660—62. κατεκλίνομεν. 663. παρεκαττύετο. 665—66. Νεοκλείδου. 673—74. à0dpa.

675. ἀφερπύςαι.

677. φθοῖς.

681. ἀτίζων.

708. λιβανωτός.

764. cuxvaic.

759. éuBdc.

763. θύλακος. 768—699. καταχύεματα. 778. Κέκροψ.

796. φόρτος.

801. icydc.

804---Οὔ. ἐπειςπέπαικεν. 807. curn.

808. ἀνθοεςμίας.

811. λήκυθον. 812—183. ótic.

815. ἵπνια.

816. ἄρτια. Στατήρ gl. 2. 817. ἀπεψηεάμην.

. 817—18. ἀποψώμενον.

Σκοροδίοις. 819. βουθυτεῖ. 889. αὐχμεῖςε. 858. οὑτοςί. ἸΤολυφόρῳψ. 862. κόμμα. TTovnpoic. 874. βουλιμιᾷ. 875—76. ἐπὶ τροχοῦ. Τροχιςθεῖςα. Τροχός. 888---84. οὐδὲν προτιμῶ. 885. ἀλλ᾽ οὐκ ἔνεςτι. 895. b 0. 904. ἔμπορός εἰμι. Σκῆψις. 907. δημοείων.

262 Pluti] 908. ἰδιῶται. 912. κέπφος. 916—17. ἄρχειν. 'EE- enírnbec. 922. προβατίου. 923. διατριβή. 924. μάθημα. 924—25. μεταμαθεῖν.

Βάττου cíAgtov gl. 2.

930. 943. 958. 963. 972. 973. 981. 984. 989. 991.

μεθ’ ἡμέραν. προςπατταλεύςω.

ὡρικῶς.

ἀλλ᾽ οὐ λαχοῦς..

δειλάκρα.

ἐκνομίως.

ἀγοράζειν.

μιεητία.

μεμνῆτο.

997. ὑπειπούεῃς.

999. ἄμητα.

1004—05. φακαί.

1010—11. νιτάριον.

1020. ὄζω.

1021. ἐνέχεις. Odcioc οἶνος.

1023—24. «καιός.

1037. τηλία.

1049. ἀκόλαςτος.

1050. πόντος.

1052. à.

1053—54. εἰρεειώνη.

1056. παιδιά gl. 2 et 8.

1060—61. πλυνός. 1082—83. διεςπλεκω- μένῃ. 1084---8δ. ἐπειδὴ τὸν οἶνον. 1086—87. τρύτοιπος. 1087. τρύτοιπος. 1098. ἐπίττουν. 1096. λεπάς. 1098—99. xXAavaQ. 1110. à γλῶττα. 1118. ἧττον.

προςεύξῃ τὸν θεόν.

Victor Coulon,

1119. cuopoveic.

1121. οἰνοῦττα.

1123, ἀναβάδην.

1126. πέττονςα. TTe- πεμμένου.

1127. ποθείε.

1128. xu.

1129 ἀεκόὀςΚτηςειφῶντος.

1182. κύλιξ ῥοπαλωτή. Κεκραμένη «πονδή. Οἴμοι κύλικος.

1186---87. νεανικόν.

1142. ναςτόν.

1146. φυλάρχης.

1153. ςτροφαῖον.

1164. ἐπώνυμον.

1166—67. οὐκ ἐτός.

1184. πλεῖν.

1185. νομιζόμενα.

1204—05. τραῦςε.

Ranarum vss.

4. πάνυ vdp.

8. ἀνάφορον.

11. ἐξεμεῖν. Μέλλω.

12—15. Λύκις.

17—98. πλεῖν.

21---24. ὄχημα. Ὕβριεεν.

83. οἴμοι.

35. κατάβα.

38— 39. κενταυρικῶς.

45 —46. κροκωτός. Οὐχ οἷός τ᾽ εἰμ᾽.

47. ῥόπαλα.

48. ἐπεβάτευον. TToi γῆς.

49—50. ἐξηγρόμην.

δδ. Μόλων.

δ7. ἀππαπαῖ.

48. οὐ γὰρ ἀλλά.

60---61. οὐκ ἔχω φράκαι.

79. διακωδωνίεω.

83—85. ᾿Αγάθων.

86. ἄξεετος.

89-- 90. πλεῖν.

92. ἐπιφυλλίδα. Στυ- μύλος.

98. χελιδόνων μουκεῖα.

96. 98— 102. παρακεκιν- δυνευμένον.

100. χρόνου πόδα.

103. δὲ ταῦτ΄. Apc cxeia.

105. μὴ τὸν ἐμόν.

107. δεῖπνον.

121. κάλως. Θρανίον. ΤἸΤνιγηρά.

128. βαδιςτικοῦ.

129. Κεραμεικός gl. 3.

188. εἶναι.

184. θρῖα.

137—38. üguccoc.

139——40. τυννουτονί.

141. 38. 39. 40. φεῦ.

141. ὀβολοῦ.

145—46. «κῶρ ἀείνων.

146. κειμένους.

149. ἡλόηςεν.

153. πυρρίχῃη.

175. ἵνα gl. 2.

180. dom.

185. ἀνάπαυλαν. 185— 86. τίς eic ἀνα- παύλας. Χάρων.

188. ποῦ εχήετειν.

189. coü τ᾽ εἵνεκα.

194. αὐαίνεται.

204. ἄπειρος.

209. βρεκεκέξ.

212. ξύναυλον.

217. κραιπαλαίκωμος.

380. κεροβάτης.

286. φλύκταινα.

240. φιλῳδὸν τένος.

243—45. φλέω.

247. 48. 50. αἰόλαν.

249. πομφολυτγοπα- φλάεςμαειν.

268. πάντως.

270. ναῦλος.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 363

Ranarum] 280—81. ἠλαζονεύετο.

281.

μάχιμος.

288—94. ἔμπουκςα. 303—05. ᾿Ητέλοχος.

308. 320.

ὑπερεπυρρίαςεν. ἴακχος.

326—27. θίαςος. 354—565. ἐξίεταεθαι. 356---ὅ7. ταυροφάγον.

308. 359. 362. 363. 964. 366. 370. 105. 106. 418.

βωμολόχος gl. 2. εὔκολος. ἀπόρρητα. Oupuxiuv. ἀεκώματα. κατατιλᾷ. ἐξίςταςθαι. εὐτέλεια.

βάκος.

ἑπτέτης.

118—19. δημαγωτγεῖ.

415—21. φραςτῆρες gl. 2.

427.

&vagAacpóv.

428—830. ἱππόπορνε.

434. 100.

μηδὲν μακρᾶν. μυςτήρια.

£54—59. ἰδιῶται. 470----78. τοία Στυγός.

470. 12. 11.

4*2.

489.

490.

494,

49».

901.

Στυγός. περίδρομος.

Γοργόνες. Τίθραςος.

«πογτιά. ὀςεφραντικόν. ἀπεψηεςάμην.

ἴθι. Ληματιᾷς.

οὐ γὰρ ἀλλα.

ἐν Κλάρῳ. Μαςτι-

γίας ἐκ Μελίτης.

505

206. 511.

512

ἐρεικτόν. ἀπηνθράκιζεν. κολλάβους. κῴνον.

ληρεῖς ἔχων.

51δ--- 16. ἡβυλλιῶςαι.

518.

εἰεήρετο.

ὅ19---20. αὐτὸς gl. 8.

526—27. οὐ δήπου.

534— 38. ταῦτα πρὸς ἀνδρός.

538—41. δεξιός gl. 8. Μαλθακύτερον.

δ42. ἀμίδα.

553. ἀνάβραεςτα.

554, ἀνημιωβολιαῖα.

558. τάριχος.

δ62. ἐμυκᾶτο.

566. κατήλιφα.

568, τοῦτο ποιήςας.

578. ἐκπηνιεῖται.

5680. 585. οἶδ᾽ οἶδα.

488. τλάμων.

602---Ο8. λῆμα.

604. δεῖν.

610. δεινά.

614. ἄξιος λαβεῖν.

616—22. βαςανίζειν.

618—22. κλιμακίζειν.

619. ὕςτριξ.

644. ὑποκινήςαντα.

647. πταρμός. "Επταρον.

649. ἰαττατατταταττα- ταττατατταταί.

650—51. Διόμεια.

654. κρόμμνα ἐεθίειν.

678—80. φιλοτιμότεραι. 681. χελιδόνων pouceia.

684. ἐπίκλαυτον.

684— 85. ἴἵςκαι ψῆφοι gl. 3.

"Qc ἀπόλοιτο. 689. παλαίεμαειν. Φρυνίχου πάλαιεμα. 704. καὶ ταῦτ᾽. Κῦμα. 706. οἰμωγή. 708—12. Κλειγένης. Κυκηςειτέφρου. 712. Κιμωλία. 716. ἄνευ ξύλου. 725—26. χαλκίοιςι. 780. προκςελοῦμεν. ἸΤυρρίαις.

731—33. πονηροῖς. . Φαρμακός.

786. ἄξιον gl. 2. ᾿Απὸ καλοῦ. Κἄν τι.

745. ἐπόπται. Ἐπο- πτεύειν.

747. τονθορύζξει.

750. ὁμόγνιος.

781. ἀνεβόηςεν. Οὐραάνιόν Y' ὅςον.

791---94. ἔφεδρος.

798. μειαγωγεῖν.

. πλαίεια.

. ταυρηδόν.

807. ευνέβαινεν.

814. ἐριβρεμέτας.

819. ςκινδάλαμοι.

819—20. ςεμιλεύματα.

892. αὐτοκόμου.

824. γομφοπαγή. Tlwa- xnbóv.

825. *nYeveic gl. 2.

826. λίεπη.

833—34. ἀποεημνύνει.

836—39. ἀγριοποιόν.

839. ἀπεριλάλητον. Κομ- ποφακελορρήμονα.

840. ἄληθες.

841. «τωμυλιοευλ- λεκτάδη.

842. ῥακιοςυρραπτάδη.

843—44. θερμός.

845—46. χωλός.

847—48. τυφών gl. 2.

852. χαλάζαι.

854—55. κεφαλαίψ.

886---ὅ8. πραόνως.

856—59. εὑ δὲ μή.

859. πρῖνος.

878. crpefAoc.

888—90. καλῶς gl. 2.

892. crpogtrE.

897. δαῖαν ὁδόν.

898—904. λῆμα.

901. κατερρινημένοις.

204

Ranarum]

924. βόεια.

926. ἄγνωτα.

935. κολοκτρυών.

937. ἅπερ có.

940. oiboücav.

941—143. (cyava. TIn- cdvn.

944. μονῳδεῖν.

952—53. d) xdv.

958. καχυποτοπεῖςθαι.

961. οὐκ ἐκομπολάκουν.

962. ἀπὸ τοῦ φρονεῖν.

962---ὁϑικκοοωνοφαλαρο- πώλους.

964—65. γνώςῃ δέ. Μεγ- αίνετος. |

965. Φορμίειος gl. 2.

966. ςαλπιγτολογχυ- πηνάδαι. Σαρκαςμο- πιτυοκάμπται.

967. κομψόν.

968. 970. Θραμένης.

981—588. αἴ κε πάθοι, Μικροπρεπείας ῥήματα.

989—91. ἀβελτερώτατος. Βουταλίων. Μωροί.

994—95. μή θυμός.

998. 1000. ἱςτίοις.

998— 1003. λεῖον.

1014. διαδραειπολίτας.

1017. θυμὸς ἑπταβόειος.

1056—57. Λυκαβηττός.

1068. ἀνθρωπείως.

1067—68, χιτών.

1068. τοὖψον.

1073. putari.

1074. θαλαμακεῖς.

1075. μινθῶςαι.

1083— 84, ἀνεμεςτώθη.

1089-—90. ἐπαφαυάνθην.

1106. ἐπίττουν.

1114. δεξιούς.

1150. àvOocpyíac.

1163—65. ἥκω gl. 9.

Vietor Coulon,

1168. πιθών.

1178—79. «τοιβήν.

1180. οὐ τΤὰρ yoücrív.

1196. ἐςτρατήτηςε. "Epacivdbnc.

1198—1200. κνέφει. Ληκύθιον.

1211— 12. καθαπτός.

1217---19. οὐκ Écriv cric.

1220. ὑφέεθαι.

1227. ἀποπρίω.

1247. cükov αἰτεῖς.

1264. διαύλειον.

1265. in.

1279—80. βουβωνιῶ.

1281. crdagov.

1297. inovioctpógov. “Ιμαῖον.

1298. ἐτὼ μέν.

1802. Μέλητος. Σκολιαά.

1314— 15. φάλαγξ gl. 2.

1314. εἰειειειειει.

1315. πηνίεματα.

1320— 21. γάνος.

1327. δωδεκαμήχανον.

1331—32. κελαινοφαής.

1360. xuvícxac.

1369. ruporwAncu.

1371— 72. νεοχμός.

1374. μὰ τόν.

1878. πλαςτιτξ.

1880. κοκκύςω.

1383. βούνομοι.

1886---88. ἐριοπωλικῶς.

1892, Θανατῶν. Μό- voc 8ed)v. ΤΤάγκοινος.

1402. βρῖθος.

1406. ἄραιτο.

1412— 13. 5v ἔχθρας.

1425. 27—29. Σίφνιοι.

1431—34. οὐ χρή. Σκύ- μνος.

1437—38. Λεώκριτος.

1448— 52. ςαφέςτερον.

1445. ἀμάθητος.

1451—53. Kngicoqüv. 1463—65. τὴν τῆν. 1463—66. ΤΤερικλῆς gl.3. 1477—78. τίς δ᾽ οἶδεν. 1497. διεςκκαριφηςάμεθα. Σκαριφιεμοῖς. 1δ04---οδὅ. ΤΙλούτων. 1511— 14. ευμποδίςας 1513. Ἀδείμαντος.

Thesmophoriazu- sarum vss.

2. ἀλοῶ.

36. πτήςςει. 40—42. Oiacoc. 43—45. ἐχέτω. 45. 48. ἐποποῖ. 52— 57. δρύοχοι. 53—54. 56.57. λαικαςτής. δῦ. ἀντονομάζξει. 74. κηδεςτής.

98. κομψόν. 93—94. τεχνάζειν. 94. πυραμοῦς. 100. μύρμηξ.

. 105— 06. ςεβίεαι.

125. &pcevi.

129. parepigraphe ὀλολύζει γέρων.

130—832. Γενετυλλίς.

181. κατεγλωττιςμένον.

181---8 2. μανδαλωτόν.

186---40. βάρβιτον.

141---42. πέος.

142. Λακωνικαί.

146—47. ἄλγηςις.

159---60. ἀτρεία.

162—63. ἐμιτρώςατο. ᾿Εχύμικαν.

173. βαύζων.

177---78. οἷος 6]. 3.

177—80. «οὔ.

179. κοινολοτία.

191. ἐξυρημένος.

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. .

Thesmophoriazusarum] 195—97. ὑφέξειν. 198—201. texvdcuaa. 215—16. ἀφανανθή-

couat. 223. 231. ἐποποῖ. 227. ἡμίκραιρα. 232. ψιλός. 2359. Κλειςθένην ὁρῶ. 237. δελφάκιον. 245. ἀεβόλη. Αποπεπόνη- κας. 240. τράμις. 954. πόςθιον. 297—58. περίθετος. 261. ἔγκυκλον. Κλινίς. 263. χαλαρά. 272. παρακεκινδυνευμέ- γον. 274. ἄρδην. 277—78. cnyeiov. 235. εὐφημία Écru. 300. κουροτρόφος. 322— 24. oicrpoc. 341. ἐνετρύλλιςε. 347—148. yoóc. 363—64. ἀπόρρητα. 369— 71. Tapacrareiv. 378--- 74. émcrdmc. 377—78. χρηματίζειν. 3^0. περίθου. 353—84. φιλοτιμία. 3*5. ἐπιςμῇ. ὅ90---91. ἔμβραχυ. δ90---94, οἰνοπίπας. 395. 96. ixpía. 4121—27. xaxon8écrara. 427. θριπηδέετατον. 125—29. κυρκανᾶν. 436—838. ἐβάςταςεν. 149. τέως. 157-——58. ευνθηματι- aíouc. 459—61. λῆμα. 473—74. τί ταῦτα. 451. Exvuev.

486. cpdxov.

493—94. ληκὠύμεθα.

509. htpov.

514— 16. λέων gl. 4. TTócOiov.

516. κύτταρος.

627—830. ἀλλ᾽ ἅπαν.

ὅ81---82. ἀλλ᾽ οὐ γάρ.

557. εἰφωνίζειν.

560. κατεςπόδηςε.

δ67. ἐκποκιῶ.

572—78. δμοῦ.

δ74. ξυγγενεῖς.

δ76. προξενῶ.

601—02. πρόξενος.

616. ς«τραγγουριῶ.

680---81. προπίνει.

647— 48. ᾿Ιςθμός.

710—183. ἥκεις.

730—31 Κρητικόν.

735. 737. θερμόταται.

747. Διονύεια.

769—71. 72—75. ΤΤαλα- μήδης.

770----71. πλάτη.

777. πορίμῳ.

778—79. cyíAn.

834. Στήνια.

852. κοικύλλεις.

857. μελανοευρμαῖον λεύν.

868. γυναίκιεις.

868. τί οὖν.

869. αἰκάλλει.

870. weOcov.

902. ἀνταυγεῖς.

910. ipn.

926. ἢν ἐμπνέω.

928. αὕτη μέν. Μή- ρινθος.

935. ἱςτιορράφος.

946. ἐποποῖ.

948. ἀνέχομαι.

986. τορεύει.

1059. ἠχὼ λόγων.

265

1066—68. ἵππευμα. 1175. τερηδών. 1214. διέβαλεν. 1217. πηκτίς.

Vesparum vss.

80. αὕτη Ye.

88. ἡλιαςτής. Φιληλια- «τής.

185. φρναγμοςεμνάκους.

148. κάπνη.

147. τηλία.

101. Καπνίας οἶνος.

155. βαλαναάγρα.

192. παράβολος.

208—09. ἐποποῖ. Σοῦ.

209—10. εκιώνην.

218. ςτίλη.

282. Χαρινάδης.

283b. ἐποποῖ.

238. ὅλμος.

832. χοιρίναι.

849. κιττῶντες. Χοιρίναι.

886. δρύφακτοι.

429. χελώνας.

453—595. ἵν' εἰδῇς.

468---7γ0. εὐτράπελον.

474—76. ἄκουρον. Micóbnuoc.

496. γήτεια.

497—898. τήτειον.

503—07. εἰ καὶ vOv. ᾿Ορθοφοιτοευκοφαν- τοδικοταλαιπώρων.

δ07. ξυνωμότης.

δ10---11. οὐδὲ χαίρω.

δ80. ἐπίχειρα.

δ88. ἐπίκληρος.

607. 609. ἐκκαλαμᾶται. ΤἸαππίζω.

610. φυςτὴ μᾶζα.

618. βρωμᾶςθαι.

655. παππίδιον.

656. φαύλως πάνυ.

266 Vesparum)] 659 —60. πρυτανεῖα. 668. περιπεφθείς. 672. ἀργελόφους. 673—74. fjcOnvra:. Λαγαριζόμενον. Τραγαλίζοντα. 676. ὕρχας. 695. κωλακρέται. Xac- uq. 697—99. χρήματα. 709—11. πυρίνῳ cítu. 712. ἐλαολόγοι. 713—14. νάρκη. 722—24. κολάκρετον. 741—492. npocécOat. 757. cxiepd. 763. τοῦθ᾽ Ἅιδης. 784. ἀνὰ τοί με. 788. ε«κώπτης. 792. ἐνέκαψα. 794— 95. ἀλεκτρυόνα. 807—08. αὑτηί. 809—10. 807— 08. ἀμί- ba. 809—10. «τραγτουρία. 828. tpockaücaca. 837. ἵπνια. 880—582. φεύγοντας. 883—984. ἀκαλήφη. 900—01. κλέπτον. 903. ἐποποῖ. 911. κατεεικέλιζε. 923—25. cxipov. 946—48. γνάθους. 1026. παιδικά gl. 2. 1034. χαράδρα.

Victor Coulon,

1035. λαμία. ΤΙριυκτός. Κάμηλος.

1064—70. κύκνος.

1067—70. κίκιννος.

1080. ἀνθρήνη.

1081---82. θυμὸν ὀξί- νην.

1082. ὀξίνην.

1088. χελύνη.

1103.' ἐμφερέετατος.

1111. κύτταρος.

1187. καυνάκης.

1144. κρόκη.

1173. ςαυλοπρωκτιᾶν.

1206. βούπαις.

1206—07. Φάυλλος.

1218. χὑτλα.

121δ. ὀροφή.

1259. αἶνος gl. 2.

1264. ἰςεχέτω.

1267—74. ᾿Αμυνίας.

1275—76. μάκαρι.

1276—78. κιθαραοιδότα-

TOC.

1280—83. θυμοςοφικώ-

τατος. 1288. πορνεῖα. 1288--- 89. μέλλον. 1288 ---90. «κομμάτιον. 1290. ἐπιθήκικςα. 1292—94. ἰώ gl. 8. 1294—95. «ςτέτει. 1294. xatnpéwacee.

Νουβυεςτικόν. 1296. ςτιζόμενος. 1297— 98. παῖ.

1300—05. παροινικύ- τατος.

1305—06. ἐνήλατο. Ka- χρύων.

1807. νεανικῶς.

1309. τρυγός.

1810. κλητήρ.

1811—12. πάρνοψ.

1315. διαμυλλαίνῃ.

1317. κομψευριπικῶς.

1818. κωμῳδολοιχῶν.

1848---49. φιαλεῖς.

1356—57. κυμινοπριςτο- καρδαμόγλυφον.

1864. χοιρόθλιψ.

1864—65. copóc. rupe -

bavóc. Tugebavóc 1366—67. ἐξ ὄξους. 1867. ὡς ἡδέως 1870----71. ταῦτα ληρεῖς 13738— 75. δαῖς gl. 2. 1401—05. Αἴςωπος gl. 3. Μεθύςη κύων. 1406—08. κλητῆρα. 1410. Λάςος. 1418. θαψίνῃ. 1414. ᾿Ἰνοῖ. 1429. τρίβων. 1435— 40. énibecyoc. 1457 —61. ἀπόςτηθι. 1474—77. εἰεκεκύκληκεν. 1476—79. διὰ πολλοῦ. 1478—79. Θέςπις gl. X. Οὐδὲν ἧττον. 1480—81. κρονικώτερα. 1517. βέμβηξ.

11. Glossae, quas Suidas ex veteribus lexicis haustas, non suo ex exemplo Aristophaneo protulit :

Acharnensium vss.

22. cxyoiviov (Hes. Phot.

5. v.).

A. 483, 10; Zon. p- 235).

11. ἀνεῖπεν (B. 4.396,17; 80. «κορδινᾶςθαι (Phot. 181. ἀτέραμνον (B. À.

Phot. s. v.).

8. V.; Zon. p. 1658).

459, 3).

12. éceicé μου (B. A. 41, 65—66.«épew(Phot.s.v.). 265. νυκτιλόχοι (Hes

19).

81—84. ἀποπάτημα (B.

Phot. s. v.).

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.

Acharnensium]

309. ἄγαν ἐγκεῖςθαι (B. Α. 334, 32; Phot.

s. v.).

380. καταγλωττίζειν (Hes. Phot. s. v.).

398, ἐπύλλια ξυλλέγω (Zon. p. 818).

459. ἀποκεκρουςμένον (B. A. 429, 7; Zon. p. 264).

478, cxdvbi£ (Hes. Phot. s. v.).

488. ἄγαμαικαρδίας(Ζοῃ. p. 34).

191. ἀναίεχυντος (Par- oem. Gr. II p. 283, Apost. II 79).

921. xóvbpoc (Hes. s. v.

χόνδροι ἁλῶν).

381. ἰλιγγιᾷ (Phot. s. v. ; Zon. p. 1106).

605, ἀμηγέπη (B. A. 887, 16; Phot. s. v.).

657. ὑποτείνων (Phot. 8. V.).

639—62. παλαμάᾶεθαι (Phot. s. v.).

65^. Τιθωνοῦ γῆρας (Phot. s. v.; Paroem. Gr. I p. 166, Zenob. VI 18 et II p. 676, Apost. XVI 57).

9€07. ἀλιτρία (B. Α. 377, 6; Phot. s. v.)

979—81. πάροινος (Hes. Phot. s. v.; Zon. p. 1504).

1007. ἀναπείρατε (Zon. p. 204).

1008—10. ζηλῶ (Hes. Phot. s. v.).

1024. ἀμπεχόμενος (B. A.388, 2; Phot. s. v.).

1041. «τάθευε (Phot. s. v. cra8e0cai).

1056. νυμφεύτρια (Hes. Phot. s. v.).

1166. 'Opécrnc gl. 1. (Phot. s. v.).

1188. καταςπέρχων (Phot. s. v.).

1205. ἰώ (Zon. p. 1140).

1219. cxotobiviQ. (Hes. Phot. s. v.).

Avium vss.

11. ᾿Εξηκεςτίδης (Par- oem. Gr. lI p. 408, Apost. VII 55 et XIII 15).

132. πρῴ gl. 2. (Cram. Anecd. II p. 463). 186. λιμῷ Μηλίῳ (Hes. Phot. s. v.; Paroem. Gr. I p. 113, Zenob.

IV 94).

364. δύγχος (Phot. s. v.).

468—64. κατὰ χειρός (Phot. s. v.).

465—66, λαρινοὶ βόες (Phot. s. v.).

471. ἀμάθητος. ἸΤατῆ- «αι (Paroem. Gr. II p. 766, Mant. Provv. II 54 et II p. 415, Apost. VII 74).

498. ἀποβλίςαι (Β. A. 426, 16; Hes. s. v).

026. ὀρνιθευτής (Har- pocr. s. v.).

553. πορφυρίων (Hes. 5. v.).

609. AaxépuCa (Hes. Phot. 8. v.).

629. érauxoüc (Zon. p. 819).

695. ὑπηνέμια gl. 1. (Paroem. Gr. I p. 375, Gregor. Cypr. lI] 91

261

et 11 p. 708, Apost. XVII 67).

768. ἐκπερδικίεαι (Hes. 8. V.; Paroem. Gr. Il p. 27, Diogen. II 57; Zon. p. 672).

1106. γλαῦξ ἵπταται (Paroem. Gr.I p. 390, Append. 1 75 et Il p. 153, Macar. III 2).

1247. μέλαθρα (Phot. gl. Hom. s. v.; Zon. p. 1347).

1298. ἥκει (B. A. 1379; Zon. p. 983).

1354. πελαργικοὶ νόμοι (Hes. Phot. s. v.). 1362. ὑποθήςομαι (Hes.

Ss. v.; Zon. p. 1788).

1558—55. ψυχαγωγεῖ (Hes. Phot. s. v.).

1593. pu ata(Phot.s.v.).

1604. γάςτρις (B. A. 230, 16; Hes. s. v. γά- ctpibec ; Zon. p. 417).

1656. νοθεῖα (Harpocr. S. v.).

1695. ἐγγλωττογάςτωρ (Hes. s. v. ἐγγλωττο- Ydcropec; Zon. p.596).

1717. διαψαίρουςι (Hes. s. v.; E. M. 271, 55; Zon. p. 530).

Eocclesiazusarum vss.

80. ἐνημμένος (Zon. p. 741).

154. Adxxoc (Phot. s. v.).

178—75. μετά (Phot. gl. Hom. s. v.).

181—82. ἑκάςτοτε (Zon. p. 680).

215— 16. βάπτουει (Zon. p. 378).

268 Ecclesiazusarum)

290. θεςμοθέται (Har- pocr. s. v.).

296—97. cóufoAov (Phot. 5. v.).

411—12. δημοτικά (Hes. S. V.; Zon. p. 502).

464. ἀςτενακτί (Zon. p. 828).

547. ἐκτεύς (Zon. p. 658).

634. δευτεριάζειν (Zon. p. 491).

650. ἐπεπόνθη (Phot. 8. V. ἑωράκη).

652. δεκάπους cad (Par- oem. Gr. II p. 360, Apost. V 92).

676. ἀνδρῶνα (B. A. 398, 32; Phot. s. v.).

895—97. πέπειρον (Hes. Phot. s. v.).

955. δονεῖται (Hes. s. v. bovei).

956. ἀτοπίας (B. A. 460, 8). Διακκαιόμενος (E. M. 267, 14).

1030. ὀρίγανος (E. M. 630, 47).

Equitum vss.

1. ἰατταταιάξ (Zon. p. 1083).

105. évxdva£ov (Hes. s. v.; Zon. p. 606). 181. ἐξ ἀγορᾶς (Zon. p.

758). 185. μῶν (Phot. s. v.). 247—48. παίει (Hes. Phot. s. v.; Bachm. Anecd. I p. 325). 297—98. ἀτοραῖος νοῦς (Bachm. Anecd. II p. 375 s. v. ἀγόραιορ).. 312. ἀνακεκὠφηκας(Ζοῃ. p. 199).

Victor Coulon,

356. ἤνυςτρον (Phot. s. v.; Zon. p. 996). 359—860. προείεται (Hes.

s. v.).

422. ἀκαλήφη gl. 2 (B. A. 370, 18; Zon. p. 102; Phot. s. v., ubi vide Reitzenstei- nium).

445—406. ἀλιτήριος (Zon. pP. 120; Phot. s. v., ubi vide Reitzen- steinium).

546. ῥόθιον (Phot. s. v.; Zon. p. 1620).

553. ávbdve (B."A. 398, 23; Hes. Phot. s. v.).

596—97. διενέγκαντες. Ξυνδιήνεγκαν (Bachm. Anecd. I p. 197; Zon. p. 545).

606. πόα (Phot. s. v).

625. ἱέμην (Zon. p. 1094).

634. ἣν δ᾽ ἐγώ (Zon. p. 997).

720. 19. 21. πρωκτὸς λουτροῦ (Hes. Phot. S. V.; Paroem. Gr. I P. 447, Append. IV 61 et II p. 46, Diogen. ΠῚ 58).

837. ζηλῶ (Hes. Phot. 8. V.).

924. ἱπούμενος (Bachm. Anecd. I p. 263; Hes. Phot. s. v.; Zon. p. 1118).

964. ψωλὸν TevécOat

(Phot. s. v.; Paroem.

Gr. I p. 466, Append. V 41).

989—91. Δωριςτί (Zon. p.592). Τὴν bupicrí, cuius fons est gl. Δωριςτί.

1013. ἀετὸς ἐν νεφέλαις. Αἰετὸς ἐν veg. (Par- oem. Gr. I p. 45. Ze- nob. Il 50).

1094. ἀρίβαλλος (B. A. 444, 23).

1115—20. εὐπαράτγωτος (Zon. p. 901).

1119—20. παρὼν (Par- oem. Gr. II p. 201, Macar. VH 2 et II p. 766, Mant. Prorv. H 53).

1191—24. νοῦς οὐκ ἔνι (Hes. s. v. νοῦς οὐ παρὰ Kevr). ᾿Ηλιθιά- ζω (Zon. p. 988).

1153—57. tpíraAa (Poll. I 72).

1244. λεπτή ric (Paroem. Gr. II p. 501, Apost X 55).

1307— 08. τερηδών (Hes. Phot. s. v.).

1855. αἰεχύνομαι (Zon. p. 95).

1368. λίεποι (Phot. s. v. λίεπαν).

Lysistratae vss.

387. οὐκ émyAurthcouan (Hes. Phot. s. v.; Par- oem. Gr. I p. 287, Diogen. VII 3).

89. βλήχων (Hes. s. v. 158. ἐκδεδαρμένον (Par- oem. Gr. I p. 362. Gregor. Cypr. II 4e! II p. 888, Apost. VI8?).

360—861. βούπαλος (Hes. 8. vV.).

412—13. mda) τέχνῃ (Phot. s. v.).

474. μηδὲ κάρφος (Par-

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.

Lysistratae] oem. Gr. I p. 280, Diogen. VI 67).

485. xexubuvicuévoc (Phot. s. v.; Zon. p. 1194).

543—48. Evi (Hes. s. v.; Zon. p. 748).

632. ἐν μύρτου (Paroem. Gr. II p. 401, Apost. VII 26).

685. Bucrpeiv (E. M. 218, 38; Hes. s. v.; Zon. p. 415).

690. ἀετὸν κἀνθαρος(Ηε68. s. v. ; Paroem. Gr. I p. 6. Zenob. 1 20; Il p. 138, Macar.136 ; II p. 745, Mant. Provv.12).

704—065. ψηφοφορία (Hes. s. v.).

737. ἄλοπον (B. A. 379, 18 ; E. M. 70,38 ; Hes. Phot. s. v.).

742—43. 6cov χωρίον (Phot. s. v.).

*11. ᾿Εριννύων ἀπορ- ρώῴώξ (Paroem. Gr. II p. 296, Apost. III38).

841. ὑπέχει (Hes. s. v.).

&55— 57. αἰεί (Zon. p. 96).

898. ἀνοργίας (B. A. 406, 13; Phot. s. v. àv- opridcroic).

931. «τρόφιον (E. M. 780, 56; Phot. s. v.; Zon. p. 1678).

988. παλεός (E. Gud. 447, 45; Hes. s. v.).

1100. αὐθέκαςτα (B. A. 462, 25; Zon. p. 845).

1316. παραμπυκίζεται (Phot. s. v.).

Nubium vss. 20. ὀφείλω (B. A.160, 15).

87. δήμαρχος (Harpocr. S. v.).

51. καταγλωττίεματα (Hes. Phot. s. v.). 53. ἀργὸν ἔτος (Thom. M. 3, 10). Σπαθᾶν

(Phot. s. v.).

144. ἄρτι (B. A. 447, 11).

144—45. ψύλλα (Phot. 8. V.).

166. διεντέρευμα (Zon. p. 525).

186. éoixaci (Paroem. Gr. 1 p. 408, Append. II 74).

213. παρατεῖναι (Phot. 8. v.).

225. 236. àepofareiv (B. A. 347, 6; Hes. Phot. 8. V.).

240 —241. χρῆςται (Har- pokr. s. v.).

247. ὁμῇ (Hes. s. v. ὁμή, ubi vide adnot. ; Zon. p. 1461).

272. ἀρύτεεθαι(Β. Α. 448, 24).

321. ἀντιλογιῶν (B. A. 407, 22; Phot. s. v.).

827. Kpovixal λῆμαι

. (Hes. s. v).

380. καπνοῦ cad (Par- oem. Gr. I p. 425, Append. ΠῚ 44).

343. εἴξαει (Zon. p. 642).

425. ἀτεχνῶς (E. M. 163, 2. Harpocr. s. v.). 429—30. crábiov (Phot.

8. v.).

464. ζηλωτότατον (Zon. p. 956).

508. εἰς Τροφωνίου (Par- oem. Gr. I p. 329,

269

Plut. I 01 et I p. 72, Zenob. III 61).

705. àxécrw (Paroem. Gr. II p. 778, Mant. Provv. III 35).

729. ἀπαιόλημα (B. À. 419, 13; Hes. Phot. s. v.; Zon. p. 253).

748. ἐπίδειξον (Zon. p. 837).

774. πεντεταάλαντος(ΡΒοί. 8. V. πεντέπηχυ, ubi vide adnot.).

783. ἄπερρε (B. A. 422, 7; Hes. s. v).

859. εἰς τὸ δέον (Paroem. Gr. II p. 885, Apost. VI 74).

887. ἀπέςομαι (Zon. p. 260).

912. χρυςῷ καταπάττων (Paroem. Gr. I p. 877, Gregor. Cypr. IV 2 et II p. 728, Apost. XVIII 40).

969—72. δυςκολοκάμ- πτους (Zon. p. 580).

996. eicdrrew (Zon. p. 647).

1063. ΤΤηλέως μάχαιρα (Hes. Phot. s. v.). 1130. δεινοὶ πλέκειν (Par- oem. Gr. I p. 66, Ze- nob. III 37; I p. 237, Diogen. IV 35; II p.

361, Apost. V 95).

1156. ἀρχαῖα (Hes. s. v.; Zon. p. 306).

1158—60. ἄμφηκες (B. À. 388, 18; Phot. s. v.; Zon. p. 156).

1273. ἀπ' ὄνου (Par- oem. Gr. II p. 299, Apost. III 54).

210 Pacis]

Pacis vss.

1. αἴρειν gl. 3. (B. A. 358, 4; Phot. s. v).

38. Bopóv (Hes. s. v.; Zon. p. 401).

69—70. ἀναρριχᾶςθαι (Phot. s. v.).

37. Altvaioc κάνθαρος (Hes. s. v.; Zon. p. 73).

142—43. πηδάλια (Phot. s. V.; Zon. p. 1547).

153. βουκολήςας (Zon. p. 102 et 103).

182— 84. xo uf|cai (Phot. S. v.).

190. ᾿Αθμονεύς(Β. A.349, 30; Harpocr. s. v.).

356. cóv bopt (Phot. s. v.).

374. δραχμή (Paroem. Gr. II p. 424, Apost. VIII 5c).

396—399. ἀτῆλαι (B. A. 328, 9; Phot. s. v., ubi vide Reitzenstei- nium).

442—43. ὀλέκρανον gl. 2 (Phot. s. v.).

447. xdrtAoc (Phot. s. v.).

458. 465. ὀγκύλλεςθαι (Hes. Phot. s. v.).

470—7 1. ἐξαρτήςας(Ζοῃ. p. 766).

$68. ἀπαλλάξειν (Zon. p. 256).

628. ἐν δίκῃ (Hes. s. v.; Zon. p. 722).

645. épóvouv (Hes. s. v.; Zon. p. 596).

735. ἀνάπαιςτοι (Hes. Phot. s. v. ἀνάπαιεςτα).

759. τέρας (Phot. s. v.).

905. xdumoc (Hes. Phot. s. v.; Paroem. Gr. I p. 98, Zenob. IV 47).

Victor Coulon,

925. Aapiol βόες (Phot. S. V.).

1040. θυλήματα (Phot. sS. v.; Zon. p. 1063).

1094. κωθωνίςαι (Hes. Phot. s. v.)

1103. ἐμαυτῷ βαλανεύεω (Hes. s. v.; Paroem. Gr. I p. 70, Zenob. III 58; Zon. p. 697).

1147—48. τυντλάζειν (Hes. s. v. ruvrAdZe ; Zon. p. 1757).

1150. πυός (Phot. s. v. πυόν).

1176. βάμμα KuZumvóv (E. M. 187, 24 ; Par- oem. Gr. II p. 325, Apost. IV 73; Zon. p. 376).

1177—78. ξουθόν (Hes. Phot. s. v.).

1227. icwvía (Phot. s. v.).

1269. ἀναβαλοῦ (Zon. p. 195).

1307—10. ἀνδρικῶς (Phot. s. v. ἀνδρικός).

Pluti vss.

68—69. ἀναθείς (Zon. p. 198).

170. κομᾷ (Hes. s. v.; Zon. p. 1245).

178. ξενικὸν ἐν Κορίνθῳ (Harpocr. s. v.).

179. Ναῖς (Harpocr. s. v.).

247—48. ἀναλίεκειν (Phot. s. v.).

277. βακτηρία καὶ cóp- BoAov (B. Α. 185, 4).

427. λεκιθοπιίύλης (Zon. p. 1295).

581. Κρονικαὶλῆμαι (Hes.

s. V.; Paroem. Gr.I p. 263, Diogen. Y 63).

660. πόπανα (Hes. s. v.)

729. ἡμιτύβιον (Hes. Phot. s. v.; Zon. p. 992).

782—85. φλᾶν (Phot. 5. V.).

847. ἀνατρητοὺς ἐμβά- bac (Zon. p. 183).

883—84. προτιμᾶν (B. A. 60, ἃ: Phot. s. v.-

925. Βάττου εἴλφιον

. (Paroem. Gr.II p. 336. Apost. IV 76).

946. cóxwwov (Hes. Phot. S. v.).

1014. τὰ ἐκ τῶν ἁμαξῶν (Phot. s. v.; Paroem. Gr. II p. 656, Apost. XVI 4).

1025. ἄνερ (Hes. s. v.-

1085. ςυνεκποτέ᾽ écri (Paroem. Gr. II p.64. Apost. XV 66).

1183—84. árondtnua (B. A. 433, 10).

Ranarum vss.

55. μικρὸς ἡλίκος Mó- Àuv (Paroem. Gr. Il p. 533, Apost. XI 63. 71—72. μὲν γάρ (Par- oem. Gr. I p. 869, Gregor. Cypr.11122a. 146. ἀείνων (B. A. 348. 1; Phot. s. v.) 151. Mopciuov (Par- oem. Gr. Il. p. 446. Apost. VIII 57). 159. ὄνος ἄγων (Paroem. Gr. 1 p. 286, Diogen. VI 98; II p. 124. Gre- gor. Cypr. IV 55;

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.

Banarum] II p. 562, Apost. XII 79). 186. ὄνου πόκαι (Phot. s. v.; Paroem. Gr. II p. 565, Apost. XII 89). 191. xpéac (Hes. Phot. S. v.). 2.3 γαῦρον (Zon. p.422). 383—84. ἀτώνιςμα (Zon. p. 34). 369. ἀπαυδῶ(Β.Α. 419,3). 411. ᾿Αχέρων (B. A. 474, o

.

178. Taptncía μύραινα (Phot. s. v. ; Paroem. Gr. II p. 660, Apost. XVI 165).

479. ἐτκέχοδα (Zon. p. 608).

96). αὐτοῖς raAapoic (B. A. 466, 30).

976. κόλλιξ (E. M. 361, 8).

198. λοιδορηςμός (Phot. s. v.).

797. τάλαντον (E. M. 744, 17; Phot. s. v). 836—37. ἐζῷδα Zon. p.

611).

838. ἀθύρωτον (B. A. 352, 11; Phot. s. v.). 901. ἀςτεῖα (B. A. 463,

33).

302—904. αὐτόπρεμνον (B. A. 466, 11; Hes. s. v.; Zon. p. 346).

904. ἀλινδεῖεθαι (Hes. Phot. s. v. ἀλινδῆ- θραι). ᾿Εξαλίςας (Zon. p. 768).

354. 956. τωνία (Zon. p. 461).

985— 86. τρύβλιον (Hes. Phot. s. v.).

1151. βλάβη (Zon. p. 393).

1350— 51. κνεφαῖος (Phot. s. v.; Zon. p. 1222).

1891 πειθώ (Zon.p.1530).

1406. ἀχθοφόρον (Β. Α. 474, 18).

Thesmophoriazu- sarum vss.

39—41. εὐφήμει (Hes. s. v. εὐφημεῖ; Zon. p. 922).

120. 'Acía (B. A. 452, δ).

132—33. γαρτγαλίζειν (E. M. 221, 24; Zon. p. 423).

136. Γύννις (E. M. 243, 7; Zon. p. 457). 159—861. ἄμουςα (B. A. 388, 1; Phot. s. v.;

Zon. p. 155).

163. ᾿Ιωνικός (Harpocr. 8. v.).

175. ζηλῶ (Hes. Phot. S. v.).

469. ὀναίμην (Bachm. Anecd. I p. 318 ; Hes. Phot. s. v.).

470. μαινάδας (Phot. s. v.).

566. xatampoíEecawPhot. s. v.).

809. βουλεία (Harpocr. S. v.).

846. ov (Hes. Phot. S. v.).

878. oi (Phot. s. v.; Zon. p. 1437).

942. écriüv (Phot. s. v.).

1067—68. αἰθήρ (B. A. 355, 18; Phot. s. v.; Zon. p. 67 et 78).

1197. ευβήνη (Hes. Phot. 5. V.; Zon. p. 1684).

211

Vesparum vss.

106. μακρὰ γραμμή (Phot. s. v.).

157. Apaxovríbnc (Har- pocr. s. v.).

170. κανθήλιος (Phot. ᾿ 5. V.).

191. περὶ ὄνου caác (Phot. s. v.).

219—20. ἀρχαῖος gl. 2. (B. A. 449, 6). Mivv- ρίζω (Phot. s. v.).

242. ἐφεῖτο gl. 2 (Hes. Phot. s. v.; Zon. p. 934).

257. ἀτταγᾶς (B. A. 461, 21).

268—69. ἐφόλκια (Hes. Phot. s. v.)

280. λίθον Éyeic (Hes. Phot. s. v.; Paroem. Gr. 1 p. 430, Append. ΠῚ 67).

289. ἐγχυτρίετριαι (E. M. 313, 41; Zon. p. 602).

302. cüxov αἰτεῖν (Hes. Phot. s. v.)

326. ψευδάμαξυς (Hes. S. v.).

330—831. ἀποφυεήςας | (B. A. 439, 3).

361. «κοπιωροῦνται (Phot. s. v.).

369. &vovroc (B. A. 406, 10; Hes. s. v.).

446. αἰδώς (Paroem. Gr. I p. 381, Append. 1 10 et II p. 11, Diogen. I 69).

480. οὐδ᾽ ἐν ςελίνοις | (Phot. s. v.; Paroem. Gr. II p. 586, Apost. XIII 47. De hoc pro-

212 Vesparum] verbio cf. Roemer, Stud. zu Ar. p. 54).

508—11. Xoxdc (Athen. VI 229a; Hes. s. v).

604. πρωκτὸς λουτροῦ (Hes. Phot. s. ν.; Par- oem. Gr. I p. 447, Append. IV 61 et Il p. 46, Diogen. III 58).

674. λάγανα (Hes. Phot. S. V.).

675. Kóvvou ψῆφον (Hes. s. v.).

678. πίτυλος(ΡΒοί. s. v.).

681. ἀποκναίει (B. Α. 428, 27).

696-- 97. θῖνα (Hes. s. v. θίε; Phot. gl. Hom. s. v.).

699. ἐγκεκύκληςαι (Zon. p. 608).

699—702. àxapéc (B. A. 363, 283; Phot. s. v. ἀκαρῆ).

721. «τόμφακα (Hes. s. v. Ccroupdcai; Phot. S. V.).

725—27. «κήπων (Phot. S. V. Ckifruv).

754. xnuóc gl. 2 (Phot. s. v.).

769. ἐπιβολή gl. 3 (Har- pocr. s. v.; Zon. p. 800).

771—72. ἐξέχειν τὸν ἥλιον (Eust. 881, 42; Hes. s. v.; Zon. p. 716).

Victor Coulon,

775. 6ecuo8érnc (Zon. p. 1028).

783. ἀναμαςςώμενοι (Paroem. Gr.Il p. 536, Apost. Xl 77a; Zon. p. 202).

838. τροφαλίς(Η65. Phot. s. v.).

850. ἀλοκίζειν (Zon. p. 137).

876. ἀγυιϊιαίΐί (Harpocr. S. V. ἀτυιᾶς; Zon. p. 20).

877. cruovóv (B. A. 63, 4; Phot. s. v.).

878. cpalou (Hes. Phot. S. v. Ccipotov ; Zon. p. 1633 s. v. ceípaioc ibique adnot.).

928. ἐρίθακος. MíaAóx un. Paroem. Gr. I p. 120, Zenob. V 11; II p. 38, Diogen. III 15; II p. 79, Gregor. Cypr. II 68).

1019. ἐτταςτρίμυθος (Hes. s. v.; Paroem. Gr. II p. 376, Apost. VI 46; Zon. p. 599). Εὐρυκλῆς (Hes. s. v.).

1026. παιδικά gl. 1 (Phot. 8. V.).

1035. φώκη (Hes. s. v.). 1041. ἀντωμοεία (B. Α. 409, 12; Harpocr.

Phot. s. v.).

1042. TToAéuapxoc (Har-

pocr. s. v.).

1169. buscalaxuvicai (E. M. 270, 38; Zon. p. 529).

1172. δοθιῆνι (Zon. p. 508)

1273. πενέεται gl.2(Har-.—

pocr. s. v.).

1291. ἐξηπάτηςεν (Par-

oem. Gr. I p. 408, Append. II 71 et 1l p. 165, Macar. III 96, XdpaE τὴν ἄμπελον (Paroem. Gr. I p. 113, Zenob. V] 40 et Il p. 61, Diogen. III 90.

1299. ἀτηρότατον (B. 4.

459, 15).

1346. Aecgicai (Phot. S. V.).

1366. καταπροίξεται (Phot. s. v.).

1368—69. τωθάζει Hes Phot. s. v.).

1370. τύμβος (E. M. ΤΙ]. 38; Zon. p. 1754.

1410. Σιμωνίδης gl. 1 (Hes. s. v.).

1431. ἔρδοι (Hes. s. v..

1437. éyivoc gl. 3 (Har

pocr. s. v.) 'Exivot (Phot. s. v). 1450—52. οἷ gl. 2 (Pho- S. V.). 1450—53. ζηλῶ (Hes. Phot. s. v.).

1510. πιννοτήρης (Hes. |

Phot. s. v.).

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas:

Indices.

Il. Index Graecitatis.

d6dpnc, non ἀθάρας ἀκράχολος, non ἀκρόχολος ἂν particula iterata ἀναδῆςαι cum dativo . .

ἄρα —igitur . . . . .. ἁρπάζεεθαι τῶν lcydbuv similesque locutiones ἀφαύειν, ἀφεύειν. . ἀωρὶ νύκτωρ. . . - - .

βρυχᾶςθαι de fletu infan- tium dietum ...

yaunhoc . ...... γάρ tertio vel quarto loco

positum γρυλίζω

δεῦρ᾽ ἐλθέ, δεῦρ᾽ ἴθι, si- milia .. ..... eA ....... εἷς ὧν (μόνος) ipse sous. . . . . ... ἑκατογκέφαλος, non éxa- τοντακέφαλος. . . . év vi adverbii localis prae- dtum .. ..... ἕνεκα. ἕνεκεν, εἵνεκα, οὕ- γεκα. . -

ἐνταυθοῖ, non ἐνταυθί ἐπιαῶ ........

ές (non eic) κόρακας, μακα-

ρίαν͵ κεφαλήν. . ..

XIII, 1.

pag.

218

pag. ΞΞΞ nv e co^ 095 c! e. e. 8 77 ἤδει(ν). . . . ........ 88 ἴακχον . . . 97 ἰδύ ...... . 156—557 ἴςθ᾽ ὅτι, ὡς. . . .. . 95 καὶ νὴ Δία γέ 89 ληματιᾶν aliaque verba de- siderativa. . . . . . 218—19 λίτρον, non νίτρον . . . 62 M littera vocabulis inserta 66 μακρὰ κλάειν, similia . . 149—951 μυεῖεθαι, non ἐμμυεῖςεθαι 198 μῶν οὖν... . . . . 198 νῦν (vuv) per δή expli- catum . . . . . .. 11 οἱ, €t, n inter se commu- tatae. . . ον... 21 οἶδ᾽ ὅτι, dc .. .... 190 οὐκ τῶν κρωβύλων simi- lesque locutiones 21 παρά et περί inter se com- mutatae . . . ... 12 πᾶς, πᾶςα cum altera per- sona sing. imperat. praes. coniunctum . . 10903—94 πέλεθος, non «πέλεθος δ0 πλεύμων, non πνεύμων . 14 πότερον, πότερα, πότερ᾽. 152—853 πρὸς (non dc) τὸν θεόν cum verbis eundi. . 153 πρότερον --- πρίν. . . . 108—09

214

πρότερον et πρῶτον inter se commutata . . . .

δέγκω, non ῥέγχω . .. ῥύγχος ὀβελίεκοιν similes- que genitivi materiae .

κοι et cou inter se com- mutat&à . . . . . .-

ὑπό et ἀπό inter se com- mutatae

Vietor Coulon,

pag.

109

41

167

ὑπόμνυεθαι τὰς ἐκκληείας τς contiones eierare .

yaxdc, non yexdc . ..

uv et ew inter se com- mutatae dc, eic, ἐς inter se com- mutatae . . . . . - ὡς ἔχω ........

Quaestiones criticae im Aristophanis fabulas: Indices.

III. Index locorum tractatorum.

ΨΈΒ. pag. vas. pes. v88. Acharnensium: Equitum: 219 127 100—01 433 149—51 296 301 101 1046 151. 9317 336 167 1110 151 946 366 156 808 392 102 ; . 510 102—08 Lysistrstae: 596 778 19; 997 157 718 sqq. 843 108 990 850 103—04 Nubium 1144 916 104 ga 92. 98 966 198 ^ go 93—94 Pluti 215 94—96 Avium 274 220—291 4g, 66 292 371 25—26 τ T. 204—005 292 398—99 4 δῇ 336 96—97 490 394—856 508 456 293 432 36 5/0 566 293 460 95 555 645 223 489. 90 188 97, 72 167 638 152—53 ^ roo 692 57 864 95—96 κα] 740 97 876 68 rac 769 58 965 85 co6 796 97—98 995 86 75 1078 98 1005 ὅδ ^ ^05 1091—92 998. 92 1046 188—89 (01 1187 193—94 1047 69 gig 1272—73 58—59 1078 158 κἐξ 1563 59 19256 69 (55 1693 194-95 19277 sqq. 69 ^ ggg 1499 96 010 Ecolesiazusarum : 1020 417 569—860 Pacis 1078 659 34 178 296 1085

vss pag. 1088 sqq. 155 1110 40 1148 155 Ranarum:

15 217—18 940 sqq. 187 847 218 869 544. 181---δῶ 872 188 878 188

494. 218—19

Victor Coulon,

γα. pag. 567 219 625 219 741 219 775 220 838 220 888 92 1448 88---δ4 1505 220

Thesmophoriazu-

sarum:

v8. psg. 393 228 1040—41 33! Vesparum: 108 33i 938 234—3 570 195— 718 Da 983 ]t^ 997 1065 I 11831 196—^, 1307

Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 277

DISPOSITIO QUAESTIONUM.

Prooemium (81—2) ................

LIBRI PRIORIS

Caput I (8 3—5): De locis, quibus Suidas cum V aut iis, qui pro V sunt, codicibus a dissentit . . . . .. Caput II (8 6—7): De locis, quibus Suidas cum R contra V aut eos, qui pro V sunt, codices facit . . . . . . Caput III (8 8—9): De locis, quibus lexicographus et a R οἱ ΑΥ̓͂ discrepat . . . . ... .. . eh or n on] Caput IV (8 10—14): De Suidae propriis scripturis . . . Caput V (S 15—17): De ratione, quae lexicographo cum codicibus nostris intercedere videatur . . . . . ..

LIBRI POSTERIORIS

Prooemium (81). . . .... ......... es Caput I (8 2—4): De locis, quibus scholia cum V aut iis, qui pro V sunt, codicibus adversus R consentiunt. . Caput II (8 5—6): De locis, quibus scholia cum R a V aut iis, qui pro V sunt, codicibus discrepant. . . . . . Caput III (8 7—9): De locis, quibus scholia et a R et a V aut iis, qui pro V sunt, codicibus dissentiunt. . . . Caput IV (8 10—14): De scholiorum variis lectionibus . Caput V (8 15): De ratione, quae inter scholiorum codi- cumque lectiones intercedere videatur . . . . . . .

(S 16—17): De ratione, quae Suidae cum scholiis

nostris intercedere videatur et de Aristophanis recen- sione, qualem prae se ferat imaginem . . . . . . .

Index Suidae glossarum, quae ad Aristophanis undecim

fabulas pertinent. . . . . .. ..- νιν νιν Index Graecitatis . ............. c... Index locorum tractatorum . . . ..........

11—40 41—60

61—70 71—109

110—133

134—135

135—157

158—167

168—198 199—230

281—285

285—244

DIE IIAPAKAHTIKOI N DER GRIECHISCHEN UND RÓMISCHEN LITERATUR.

JOSEF ALBERTUS.

STRASSBURG VERLAG VON KARL J. TRÜBNER 1908. Qa. [

οὐ ΤΊ 712398 '

[|

»] ,

| ^. n ' i jQe——— —————— —— .-ώ

Herrn Prof. Dr. KEIL

und

Herrn Prof. Dr. REITZENSTEIN, seinen hochverehrten Lehrern,

in aufrichtiger Hochachtung.

Vorwort.

Über die Technik der ermahnenden Feldherrnbered- samkeit in der antiken Geschichtsschreibung ist meines Wissens noch nicht gehandelt worden. Blass hat in seinem Buch 'Die Attische Beredsamkeit'!) das Thema nur gestreift. ÁÀuch er empfindet und spricht es aus, daB unter den zahl- reichen Reden des Thukydides die ermunternden Ansprachen der Feldherren an die Heere eine besonders geartete, selb- stindige Gruppe ausmachen, welche von den übrigen Deme- gorien zu trennen sind. "Wiederum unter diesen (insgesamt 38 Reden des Thukydides) sind auszusondern die zahlreichen Reden der Feldherren an die Heere, die nicht eigentlich be- ratend, sondern nur ermunternd und ermahnend sind'. Die Technik dieser Ermahnungsreden wird von ihm nur ganz üuBerlich berührt, indem er den “παρακλητικός᾽, wie wir ihn einstweilen nennen wollen, in den schematischen Rahmen Prooemium, Hauptteil, Schlufü einzwüngt. 'Die zahlreichen Ansprachen der Feldherren haben im ganzen denselben Bau, auBer da, weil sie so kurz sind, die sümtlichen Teile be- deutend einschrumpfen müssen. Auch hier fehlt das Prooemium gewóhnlich nicht. ... Ohne Prooemium anzufangen, ist na- türlich auch gestattet; dagegen der ermahnende SchlufB ist unumgánglich, mag er nun in wenigen Worten bestehen oder ... Zum Hauptteil des Ganzen ausgebildet sein'. Mit dieser ganz an der Aufenrinde haften bleibenden Zergliederung ist für die Technik des παρακλητικός nicht viel gewonnen. Be- deutend schürfer geht Alfred Gudeman in seiner kommen- tierten Ausgabe des Agricola auf die Frage ein. Er ist in

I? S. 241. 239.

6 Josef Albertus,

seiner gründlichen Einleitung bemüht, wohl mit Unrecht, die technische Einheitlichkeit des Agricola als *'biographisches Enkomion' zu verfechten, gegen Leo, welcher, meines Er- achtens richtiger, die Ansicht vertritt, daB Tacitus im Agricola mit der Technik der Biographie gleichzeitig einige der Hi- storiographie eigentümliche technische Mittel verbunden hat, und daf das Ganze auf eine Formel zu bringen weder móglich noch nótig ist!) Die Aufnahme der parallelen παρακλητικοί des Calgacus und Agricola seitens Tacitus, ein sonst nur der Historiographie, nicht der Biographie anhaftendes Stil- und Kunstmittel, ist wohl für Leo mit einer der entschei- denden Gründe für seine Ansicht, wie er es auch ausspricht?). Aber auch Gudeman hebt richtig hervor (S. 8 seines Agri- cola): *. .. und allerdings sind besonders fingierte Reden ein charakteristisches Merkmal der antiken Historiographie, von Herodot bis zu Ammianus Marcellinus. Wir werden sehen, daB für das Vorkommen der παρακλητικοί diese Grenze nach oben auf Thukydides zu beschrünken, nach unten aber über Prokops Geschichtswerke bis zu den Getica des Jordanes- Cassiodor zu erweitern ist, da noch letzterer den Hunnenkónig Attila einen regelrecht technisch gebauten παρακλητικός gegen die Rómer bei Chálons halten làot.

Über die Feldherrnreden spricht sich Gudeman (a. a. O.) des nühern so aus: 'Die ganze dem Schriftsteller zu Gebote stehende rhetorische Kunst wurde auf deren Ausarbeitung verwendet, doch bewegen sich namentlich die Feldherrnreden in Gedanken und Motiven innerhalb so enger Grenzen und weisen so zahl- reiche Übereinstimmungen, selbst im Wortlaut auf, daB ein

1 Leo, Die Griechisch-Rómische Biographie S. 224: 'Da es sich um einen grofen Schriftsteller handelt, erwartet man mit Recht eine vollkommene Form, aber nicht mit demselben Recht etwas Kon- ventionelles; vielmehr freie Bewegung in den Grenzen, die eine Lite- raturgattung gestattet".

*) Gr.-Róm. Biogr. S. 282: 'Diese Gegenüberstellung der redenden Feldherren (Agricola und Calgacus) gehórt wie das übrige mit zum spezifisch-historischen Stil' Leos Meinung ist übrigens absolut be- stütigt dadurch, daB in der sonstigen biographischen Literatur der Alten παρακλητικοί nicht vorkommen.

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. (i

traditionelles und allen gemeinsames Musterschema voraus- gesetzt werden mu, zumal direkte Abhüngigkeit oder Nach- ahmung von Vorgüngen nur in den seltensten Füllen ange- nommen werden kann'. !

Mit feinem Empfinden hat R. C. Jebb *Die Reden des Thukydides'!) auf die παρακλητικοί dieses Autors aufmerksam gemacht. Wührend Gudeman zur Erklüárung der Feldherrn- beredsamkeit vor der Schlacht und ihrer feststehenden Technik und Topologie ein Musterschema annimmt, neigt Jebb viel- mehr dazu, dafür in der historiographischen Technik und in der feststehenden Tradition, vor Schlachtschilderungen Feld- herrnreden einzuschalten, die genügende Begründung zu sehen. Es ist Jebb wohl absolut darin zuzustimmen, daf Thukydides als erster sowohl die rhetorische Technik der geschichtlicher Darstellung eingeflochtenen Reden im allgemeinen als ins- besondere auch jene der Feldherrnreden begründet und an- gewendet hat: "Wenn aber die Nachfolger des Thukydides einer festen Tradition folgen, so hat er von allen Schrift- stellern das meiste dazu getan, diese Tradition zu bilden, ja er darf ganz eigentlich als deren Begründer bezeichnet werden' (Jebb S. 2. In diesem Sinn hat Thukydides wohl auch die παρακλητικοί begründet und so dieses technische Kunstmittel der Geschichtsschreibung wenn nicht erfunden, so doch in vollkommen fertiger und abgerundeter Form angewendet. Wenn auch Herodot Reden hat, so ist doch das, was er bietet, von der Thukydideischen Beredsamkeit wesentlich ver- schieden. Auch hier spreche Jebb (S. 4): 'Augenscheinlich aber ist der Gebrauch der direkten Rede, des bequemen Ge- Spráchstones, etwas ganz anderes als die Einfügung fórm- licher Reden: es ist daran nichts notwendig Rhetorisches, es ist lediglich ein Mittel, Gedanken und Beweggründe lebhaft darzustellen, ein Mittel, wie es einer einfachen Zeit natürlich ist und bei Werken, welche, wie die Erstlinge griechischer Prosakunst, mehr zum Hóren als zum Lesen bestimmt waren, den naheliegenden Vorzug hat, die Aufmerksamkeit in Span- nung zu halten. ... (S. 6) Trotzdem aber kann man nicht

Autorisierte Übersetzung von 7. Imelmann, Berlin 1888.

8 Josef Albertus,

behaupten, da$ Herodot eine besondere Vorliebe für eigent- liche rhetorische Kunst gehabt habe; seine Neigung ging vielmehr auf Unterhaltung lebendige, geistreiche, argu- mentierende, im wesentlichen aber doch den Gesprüchston festhaltende Unterhaltung. ... (S.7) Auch darauf mag hier gewiesen werden, daB die Reden bei Herodot in ihrer Orne mentik zuweilen deutlich homerische Züge haben, zum Be- weise seiner nüheren Verwandtschaft mit dem Ejpos als mit der Rhetorik".

Allein diese weiteren Fragen nach dem Charakter der Reden überhaupt und ihrer Stellung innerhalb der antiken Literatur mógen auf sich beruhen. Unsere Aufgabe besteht darin, einzig die ermahnenden, an die Truppen vor einem Kampfe gerichteten Feldherrnreden zusammenzustellen und zu zergliedern und dazu auf jene Stellen der technischen Literatur einzugehen, die sich auf sie beziehen, also die Quellen des παρακλητικός festzulegen und die Technik der bestimmten, immer wiederkehrenden τόποι aus ihnen heraus zuschülen. Es wird sich dann der Boden gewinnen lassen, auf dem die Redegattung, das γένος des παρακλητικός sich auch theoretiseh umschreiben und gegen verwandte Rede- gattungen wie die des ευμβουλευτικός, προτρεπτικός, ἐπιτάφιος abgrenzen lassen mu.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 9

Erster Teil. Die Quellen des Parakletikos.

Kapitel 1.

Der Name 'παραχλητιχὸς λόγος᾽ bei Rhetoren und Historikern.

Der Name ἱπαρακλητικὸς λόγος᾽ zur Bezeichnung der er- mahnenden Feldherrnrede begegnet viermal beim Rhetor Aelius Aristides. Es gibt weit ültere Zeugnisse für diese Bezeichnung, wie die folgende Darlegung zeigen wird; ich gehe jedoch von den Aristidesstellen aus, weil sie besonders deutlich sprechen und klar die Berechtigung erweisen, von einem λόγος mapa- κλητικός und einem γένος παρακλητικόν zu reden!)

In der Rede 'Karà τῶν é£opxounévuv' eifert Aristides gegen die leichte und tündelnde Art mancher Redner und weist deren Erfolglosigkeit am Beispiel Sardanapals nach, der am Webstuhl sitzend feierlich zur Schlacht ermunternde Reden vortrüágt: (S 61 p. 252, 4 K.) χαρίεις γ᾽ ἂν οὖν εἴης, μάεθλης, ἐπὶ cugppocuvnv xai ἀνδρείαν καὶ καρτερίαν ἐν τούτῳ τῷ μέλει παρακαλῶν. οὐ καρτερῶν αὐτὸς μένειν ἐν τῇ τάξει τῶν λόγων, ὡςπερεὶ Σαρδανάπαλλος τῇ κερκίδι τὴν κρόκην ὠθῶν ἧδεν τοὺς ec τὴν μάχην παρακλητικούς. In der Rede "TTepi τοῦ παραφθέγματος᾽ bringt derselbe Rhetor als Beispiel Nestor,

Aristid. ed. Keil II p. 152, 20 Anm.: 'παρακλητικὸν] sine λόγον, item or. XXXIV 859 et or. II pro pace I p. 609, 5 sq. Ddf. (cf. or. XXVII 842), ut παρακλητικοῦ nomen technicum apud rhetores fuisse efficiatur, quanquam apud alium termini huius exemplum, quod sciam, non extat". Der SchluB, daB παρακλητικός bei den Rhetoren wenigstens dieser Zeit technisch verwendet wurde, weil gerade Aristides sich dieser Bezeich- nung bediente, und das in einer durch Auslassung des Wortes λόγος die Geláufigkeit andeutenden Art, ist zwingend.

10 Josef Albertus,

welcher bei Homer statt eines παρακλητικός Lobreden auf sich selbst hált (8 34 p. 152, 20 K.): λέγων γοῦν παρακλητικὸν τοῖς Ἀχαιοῖς πρεεβύτατος αὐτῶν ὑπὲρ τοῦ δέξαςθαι τὴν πρόκληςιν τοῦ "Exropoc οὐδὲν ἀλλ᾽ ἐγκώμια ἑαυτοῦ διεξέρχεται. In der Rede 'Panegyrikos in Kyzikos über den Tempel' sucht Ari- stides darzutun, daB er auch dann ermahnen darf, wenn die Vergangenheit keinen Grund zu Vorwürfen hat. Denn niemaud ermahnt die schon verlorenen Kümpfer (8 42 p. 136, 28 K): οἶμαι δὲ xai τοὺς «τρατηγοὺς τοὺς παρακλητικοὺς τῶν λόγων οὐ πρὸς τούτους ἀναλίςεκειν τῶν ςτρατιωτῶν, οἷς ἂν ταὐτὸν πολλά τε καὶ μηδὲν εἰπεῖν, ἀλλ᾽ οἷς ἂν εἰς δέον μέλλῃ μάλιςτα γίγνεςθαι. Endlich finden wir den Ausdruck παρακλητικός in der 2. Rede 'Für den Frieden', einer Deklamation, in welcher die Lakedaemonier zum Frieden gegen die Athener mit dem Motiv einer eventuell wiederkehrenden Persernot ermahnt werden (I p. 609, 4 Dind): ... τίνας εἰπέ μοι παραςτηςώμεθα; πρὸς τίνας προτέρους ἀποςτείλωμεν ; τίειν oi παρ᾽ ἡμῶν παρα- κλητικοὶ μάλλον καιρὸν ἕξουειν ; * Diesen vier Stellen, welche das γένος παρακλητικόν als Ermahnungsreden vor der Schlacht wenigstens bei diesem dem 2. Jahrhundert nach Christus angehórigen Rhetor vor- aussetzen, füge ich Stellen seines Zeitgenossen Fronto hinzu. Im 3. Brief des 2. Buches an Kaiser Verus spricht Fronto von einem 'Commentarius',, den er auf Wunsch und Befehl des Kaisers für ihn anzufertigen geneigt ist. "Quid vis enim subire paratus sum, dum a te res nostrae inlustrentur. Plane non contempseris et orationes ad senatum et adlocutiones nostras ad exercitum. Mittam tibi et sermones meos cum barbaris habitos' (p. 131, 132 Nab.). Derselbe Rhetor scheidet wieder technisch ein besonderes γένος παρακλητικόν aus in seinen 'Laudes fumi et pulveris, item laudes neglegentiae p. 212 Nab.: 'In primis autem sectanda est suavitas. Namque hoe genus orationis non capitis defendendi nec suadendse legis nec exercitus adhortanti nec inflammandae con- tionis scribitur, sed facetiarum et voluptatis".

Sind diese beiden Stellen als technisch für Name und γένος der παρακλητικοί absolut sicher, so láft eine dritte keine

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 11

so sichere Entscheidung zu. Fronto lobt im 1. Brief des 2. Buches an Kaiser Verus in mafloser Weise die Bered- samkeit seiner Schüler L. Verus und M. Antoninus. Er hebt als Wirkungen der Beredsamkeit auch das 'ad virtutem cohor- tatur hervor!) womit das γένος παρακλητικόν bezeichnet sein kann; aber ebenso richtig, wenn nicht richtiger, wird man an einen προτρεπτικός denken.

Der um ein halbes Jahrhundert áltere Dio von Prusa kann in seiner 2. Rede “περὶ Bacueíac als weiterer Zeuge des technisch gewordenen Ausdrucks ἱπαρακλητικός᾽ für die Feldherrnrede dienen. Nachdem er 29 (p. 22 Arnim) die Ausdrücke ᾿ἀνακαλοῦςα, ἐποτρύνουςα, παρακελευομένη᾽ von den Schlachtsignalen gebraucht hat, nennt er 59 (p. 28 Arn.) das berühmte Schlachtenlied des Tyrtaeus eine δὴ παρακλητική: Ἔτι δὲ οἶμαι τὴν παρακλητικήν, οἵα riv Λακωνικῶν ἐμβα- τηρίων, μάλα πρέπουςα τῇ Λυκούργου πολιτείᾳ καὶ τοῖς ἐπιτη- δεύμαειν éxeívoic: ἄγετ᾽ Σπάρτας εὐάνδρου ...' Also war wohl auch für Dio, da er das Tyrtüische Embaterion eine dj! παρακλητική nennt, die Feldherrnrede ein λόγος παρακλητικός.

Weiter kommen wir mit der Bezeichnung “παρακλητικὸς Aóvoc bis zum Verfasser der Rómischen Archüologie hinauf, dem rhetorisierenden Geschichtsschreiber Dionys von Hali- carnaf, der die technischen Ausdrücke der Rhetorik gern in die Geschichtsdarstellung aufnimmt, mag es auch zuviel von Christ gesagt sein, daB er 'die Geschichte nur geschrieben hat, um passenden Stoff für seine rednerischen Stilübungen zu gewinnen'. Servius Tullius will alle sabinischen Stàmme in einem grofen rómischen Bunde vereinigen. Dazu beruft er die Müchtigsten der einzelnen Stüdte und den rómischen Senat zu einer Versammlung und richtet an sie einen ἱπαρα- κλητικὸς Aóvoc zur Einheit und einmütigen Gesinnung. Arch.

!) Nab. S. 122 'Igitur si verum imperatorem generis humani quaeritis, eloquentia vestra imperat, eloquentia mentibus dominatur; ea metum incutit, amorem conciliat, industriam excitat, impudentiam extinguit, virtutem cohortatur . ... und S. 124 'Imperium autem non potestatis tantum modo vocabulum, sed etiam orationis est... Nisi benefacta laudet, ... , nísi hortetur ad virtutem . . . nomen suum deserat .. . ."

12 Josef Albertus,

Rom. IV, 126 Ἐπεὶ δὲ ευνῆλθον ... λόγον διεξῆλθε παρα- κλητικὸν ὁμονοίας, bibdckuv ὡς καλὸν μὲν χρῆμα πολλαὶ πόλεις μιᾷ γνώμῃ χρώμεναι, αἰςχρὰ δ᾽ ὄψις ευὐγγενῶν ἀλλήλαις διαφερομένων !).

Endlich bringt schon Polyb. XII 2δὶ 3 (s. u. S. 17, 1) sicher den Terminus, wo er seinen Tadel τῶν ευμβουλευτικῶν καὶ παρακλητικῶν ἔτι δὲ πρεςβευτικῶν λόγων, oic κέχρηται Τίμαιος ausspricht; denn zwischen den Termini εςυμβουλευτικοί und πρεςβευτικοί muB. auch παρακλητικοί selbst als Terminus ge- faft werden.

Haben wir bei Aristides, Fronto und Polybios die absolut Sichere Bezeichnung unseres γένος, bei Dio Chrysostomus und Dionysios eine grofe Wahrscheinlichkeit für Existenz und Be- nennung desselben, so fragen wir naturgemüB, ob die Rhetoren die Bezeichnung παρακλητικός deshalb technisch machten, weil sich die Historiker dieses Namens zur Einleitung oder zur Benennung der militàrischen Ermahnungsrede bedienten. Wir finden in der Tat die Worte παρακαλεῖν und παράκληςις bei den Historikern mit Vorliebe verwendet. Einige Stellen von Appian und Arrian bis zu Polybios und Xenophon hinauf mógen dies dartun.

Arr. Ánab. II, 10, 2 .. . ἐνταῦθα παριππεύων πάντη Ἀλέ- £avbpoc παρεκάλει ἄνδρας ἀγαθοὺς vírvecOm ... IIL, 9, 5 ἐπανελθὼν δὲ xai ξυγκαλέςκας αὖθις τοὺς αὐτοὺς ἡτεμόνας αὐτοὺς μὲν οὐκ ἔφη χρῆναι παρακαλεῖςεθαι πρὸς οὗ ἐς τὸν ἀγῶνα᾽ πάλαι γὰρ εἶναι δι’ ἀρετήν τε τὴν cpüv παρακεκλη- μένους... IIL 10, 1 ταῦτα καὶ τοιαῦτα ἄλλα οὐ πολλὰ παρακαλέςας τε καὶ ἀντιπαρακληθεὶς πρὸς τῶν ἡγεμόνων θαρρεῖν... Appian lüBt vor Philippi den Cassius Bell Civ. IV, 87 seinen παρακλητικός einleiten: ὥςτε χρὴ τῷ λόγῳ παρακαλεῖν προθυμίαν re kal ὁμόνοιαν... Mit Vorliebe ver- wendet die Bezeichnung Polybios für die ermahnenden Feld- herrnansprachen. Gelegentlich einer Meuterei im Heere der Karthager I, 67 wird der Mifstand der Vielsprachigkeit her-

Es ist zuzugeben, daB hier wie in der einen Frontostelle der Terminus παρακλητικός etwas weiter ist, die Feldherrnrede mit um- schlieBend, aber nicht sie allein.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. [18

vorgehoben, weshalb keine einheitliche Ansprache gehalten werden konnte: λοιπὸν ἦν διὰ τῶν ἡγεμόνων ποεῖςθαι τὰς ἀξι- dceic καὶ παρακλήςεις. IIT, 43, 11. beim. Rhoneübergang Hannibals: Ἀννίβας 66 ... τοὺς πρώτους ἀποβαίνοντας cuvíicra xai παρεκάλει. IIT, 44, 11 τούτοις δ᾽ ἐξῆς εὐθαρεεῖς εἶναι ra pe- κάλει. III, 54, 1 anlüBlich eines παρακλητικός beim. Alpen- übergang: θεωρῶν τὰ πλήθη δυςθύμως διακείμενα καὶ διὰ τὴν προγεγενημένην ταλαιπωρίαν καὶ διὰ τὴν ἔτι προςδοκιυμένην, ἐπειρᾶτο ευναθροίεκας παρακαλεῖν... IIT, 62, 1 zur Ein- leitung der παρακλητικοί Scipios und Hannibals in Oberitalien ... Ἀννίβας καὶ Πόπλιος ἐπεβάλοντο παρακαλεῖν τὰς ἑαυτῶν δυνάμεις. III 63, 14 τῶν δὲ πολλῶν ἀποδεχομένων τό τε παρά- δειγμα καὶ τοὺς λόγους καὶ λαμβανόντων ὁρμὴν καὶ rtapácraciv οἵαν παρακαλῶν ἐςπούδαςε ... III, 64,1... τὰς δὲ λοιπὰς δυνάμεις ευναγαγὼν παρεκάλει. III, 64, 11 ... διαφῆκε προς- παρακαλέεας ἐτοίμους εἶναι πρὸς τὸ παραγγελλόμενον. Ich hebe noch die Hüufigkeit der Bezeichnung παρακαλεῖν anlüllich der παρακλητικοί des Aemilius Paulus und Hannibals vor der Schlacht bei Cannae hervor. III, 108, 1 Διὸ xai παρακαλέ- εαντες τοὺς περὶ τὸν Αἰμίλιον... é£amécreuav ... III, 108, 5 διόπερ ... ἑνὸς προςδεῖται τὰ πράγματα, τῆς ὑμετέρας βου- λήςεως καὶ προθυμίας, ὑπὲρ ἧς οὐδὲ παρακαλεῖςθαι πλείω πρέπειν ὑμῖν ὑπολαμβάνω. III, 108, 6 τοῖς μέν γε μιεθοῦ παρά rici ςτρατευομένοις ... ἀναγκαῖος τρόπος γίνεται τῆς παρα- κλήςεως. III, 108, 7 οἷς δὲ... ὑπὲρ ε«φῶν αὐτῶν καὶ πατρίδος καὶ γυναικῶν καὶ τέκνων κίνδυνος cuvéctnkev ... ὑπομνήςεεως μόνον, παρακλήςευς δ᾽ οὐ προςδεῖ. IIT, 111, 1 Ἀννίβας δὲ... κρίνας προςδεῖςεθαι παρακλήςεως τὸν καιρὸν οςυνῆγε τοὺς πολλούς. III, 111, 5 τὸ δὲ παρακαλεῖν ὑμᾶς νῦν διὰ πλειόνων εὐθαρεεῖς καὶ προθύμους εἶναι πρὸς τὸν κίνδυνον οὐδαμῶς μοι δοκεῖ καθήκειν.

Schon bei Xenophon tritt diese technische Bezeichnung an mehreren Stellen der Anabasis auf: III, 1, 24 ἀλλ᾽ ἴςως γὰρ καὶ ἄλλοι ταὐτὰ ἐνθυμοῦνται, πρὸς θεῶν μὴ ἀναμένωμεν ἄλλους ἐφ᾽ ἡμᾶς ἐλθεῖν παρακαλοῦντας ἐπὶ τὰ κάλλιςτ᾽ ἔργα ... III, 1, 44 καὶ ἡμᾶς δεῖ νῦν καταμαθόντας ... αὐτούς τ᾽ ἄνδρας ἀγαθοὺς εἶναι καὶ τοὺς ἄλλους παρακαλεῖν ... fjv δὲ ὑμεῖς αὐτοί τε

14 Josef Albertus,

παραςκευαζόμενοι φανεροὶ ἦτε ἐπὶ τοὺς πολεμίους καὶ τοὺς ἄλλους παρακαλῆτε, εὖ ἴςτε ὅτι ἕψονται ὑμῖν καὶ πειράςονται μιμεῖςθαι.

Wir haben also bei Arrian, Appian, Polybios und Xeno- phon eine in die Augen springende Vorliebe für παρακαλεῖν und παράκληςις zur Bezeichnung des παρακλητικὸς λότος. Übrigens wird der Ausdruck auch technisch zur Bezeichnung . derselben Sache bei Isokrates in den Prunkreden *Pane- gyrikos' und 'Philippos' und in den Staatsreden des Demo- Sthenes gegen Philipp verwendet. Obwohl die isokrateische ἐπίδειξις von den kleinen militürischen, der Geschichtsdar- stellung eingeflochtenen παρακλητικοί grundverschieden ist, so finden wir doch dort wie hier sachlich und dem Namen nach das παρακαλεῖν, den Aufruf zum Kampfe, und die typische Beweistechnik, daB der Feind leicht zu bekümpfen, nicht δυςπολέμητος ist. Isokr. Paneg. 138: καίτοι τινὲς θαυμάζοναι τὸ μέγεθος τῶν Bacuéuc πραγμάτων καί qacv αὐτὸν εἶναι δυςπολέμητον, διεξιόντες, duc πολλὰς τὰς μεταβολὰς τοῖς Ἕλληα πεποίηκεν. Wenn Isokrates an Philipp von Makedonien die Aufforderung richtet, die Führerrolle für Griechenland gegen den Erbfeind zu übernehmen, so ist das für ihn ein mapa- καλεῖν, wie er denn dieses Verb neben dem selteneren προ- τρέπειν geradezu technisch verwendet!) Auch die pseudo- demosthenische Rede Πρὸς τὴν ἐπιςτολήν hat neben manchen andern in Technik, Anordnung und Beweismotiven der mapa-

1) Isokr. Phil. 89... οἶμαι δὲ τῶν μὲν ἄλλων εἴ τιςιν δόξειε περὶ τῆς crpareíac τῆς εἰς τὴν Acíav ευμβουλεύειν, ἐπὶ ταύτην ἂν ἐπι- πεςεῖν τὴν παράκληειν, λέγοντας, ὡς δεοιπερ ἐπεχείρηςαν πρὸς τὸν Bacuéa πολεμεῖν, ἅπαςιν ευνέπεςεν ἐξ ἀδόξων μὲν γενέςθαι λαμ- προῖς, ἐκ πενήτων πλουείους, ἐκ ταπεινῶν δὲ πολλῆς χώρας καὶ πόλεων δεςπόταις. ἐγὼ δ᾽ οὐκ ἐκ τῶν τοιούτων μέλλω ce παρα- καλεῖν, ἀλλ᾽ ἐκ τῶν ἠτυχηκέναι δοξάντων, λέγω δ᾽ ἐκ τῶν μετὰ Κύρου καὶ Κλεάρχου cucrpareucauévuv.... Auch 187 οὕτω δ' ἄριςτα βουλεύεει περὶ τούτων, ἢν ὑπολάβης μὴ μόνον τὸν λόγον τοιοῦτόν C€ παρα- καλεῖν, ἀλλὰ καὶ .... In synonymem Sinne ist προτρέπειν ange- wendet 116: καὶ μὴ θαυμάςεῃς, εἰ διὰ παντός ce τοῦ λόγου πειρῶμαι προτρέπειν ἐπί τε τὰς εὐεργεείας τὰς τῶν Ἑλλήνων καὶ πραότητα καὶ φιλανθρωπίαν. 138 οὐ μὴν ἀλλὰ γε χρὴ «ςκοπεῖν ἐξ ἁπάντων τὰ ευντείνοντα καὶ προτρέποντα πρὸς τὸν πόλεμον τοῦτον.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 15

κλητικοί übereinstimmenden Elementen die Bezeichnung παρα- καλεῖν mit diesen gemein ἢ).

Es folgt aus den vorstehenden Darlegungen und Stellen mit Sicherheit, daB zur Zeit der zweiten Sophistik ein rhe- torisch technischer Name für die militürischen Ermahnungs- reden ausgeprügt war, zweifellos weil παρακαλεῖν und παρά- xÀncic. zur Einführung und zur Benennung dieser Heden von den Historikern am hüufigsten gebraucht waren, allerdings neben andern, auch mehrfach vorkommenden Bezeichnungen.

Und von diesen ist noch kurz zu reden, weil ihr Vor- handensein erkennen lüft, daB die Bezeichnung "rapexrkóc als besonders für militárische Ermahnungsreden geltender Terminus erst allmühlich sich herausbildete. Wir finden neben παρακαλεῖν auch die Bezeichnungen προτρέπειν 3), παραινεῖν, θαρρύνειν und besonders hüufig das thukydideische παρακε- λεύειν. So leitet Xenophon Anab. I, 7, 3 den παρακλητικός des Kyros vor Kunaxa ein: Κῦρος .. . παρήνει 0appóvuv τοιάδε ... Es ist von Wichtigkeit, hier auf die Sonderstellung des Thuky- dides und seines spüten μιμητής Prokop aufmerksam zu machen: sie geben der Benennung παρακελεύειν entschieden den Vorzug. Thuk. II, 11 παρήνει τοιάδε; II, 87 παρεκελεύςαντο .. .; καὶ ἔλεγε τοιάδε; IV, 10 παρεκελεύςατο τοιάδε; IV, 92 λέγων τοιάδε: IV, 95 παρεκελεύετό τε καὶ ἔλεγε τοιάδε: IV, 126 παρεκελεύεατο τοῖς ςτρατιώταις τοιάδε: V, 8, 10 βουλόμενος παραθαρεοῦναί re... ἔλεγε τοιάδε: VI, 68 τοιάδε παρεκε- λεύετο: VII, 61 παρεκελεύςατό τε ... καὶ ἔλεξε τοιάδε: VII, 60 παρεκελεύεςαντο .... καὶ ἔλεξαν τοιάδε.

Die entsprechenden Stellen bei Prokop beweisen nicht allein die allgemeine Abhüngigkeit von dessen Vorbild Thuky- dides in der Technik, sondern auch dessen μίμηςις im einzelnen Ausdrucke, z. B. bell. Pers.: I, 14, 20 p. 68, 20 Haury οὕτω μὲν Mippávnc παρακελευςάμενος ἐπὶ τοὺς πολεμίους τὸ ςτράτευμα

1) Demosth. XI, 23. ἵνα δὲ μὴ μακρολογῶ, φημὶ χρῆναι παρε- cxeudcOat μὲν πρός τὸν πόλεμον, παρακαλεῖν δὲ τοὺς “Ἕλληνας μὴ λόγοις, ἀλλὰ τοῖς ἔργοις πρὸς τὴν παρ᾽ ἡμῶν ευμμαχίαν.

*) Vgl. [Anaxim.] Rhet. ad. Alex. Rh. Gr. 1" 18, 6 Sp. προτροπὴ

μέν ἐετι ἐπὶ mpoaipécetc λόγους πράξεις παράκληεις ... τὸν... προτρέποντα χρὴ δεικνύειν ταῦτα ἐφ᾽ παρακαλεῖ κτλ.

16 Josef Albertus,

ἦγε. Belcápioc δὲ καὶ Ἑρμογένης... παρεκελεύεαντο ὧδε: I, 18, 21 p. 95, 10 H. Ἀζαρέθης δὲ... τοιάδε παρεκελεύεςατο; b. Vand. II, 20, 4 p. 513, 9 H. διενοεῖτο καὶ ευγκαλέςας ἅπαντας mapexeAeUcaro ὦδε ...; b. Goth. IV, 8, 6 p. 519, 16 H. Γουβάζης ... ξυγκαλέεας τοιάδε παρεκελεύεατο ἢ).

Bemerkenswert ist, da& auch Lukian die ermunternde Ansprache, welche der Geschichtsschreiber der Schlacht- schilderung vorangehen lassen soll, ein παρακελεύειν nennt: Πῶς δεῖ ícropíav ευγγράφειν 49: ... ἀλλ᾽ ἐς τοὺς crpamrouc μὲν τὰ πρῶτα, καὶ εἴ τι παρεκελεύςαντο, κἀκεῖνο ἀκηκοέτω, καὶ ὅπιυς καὶ fj τινι γνώμῃ καὶ ἐπινοίᾳ ἔταξαν.

Es muB hiernach die Moóglichkeit, wenn nicht Wahr- Scheinlichkeit zugestanden werden, daB für die frühere Zeit die Bezeichnungen προτρέπειν und παρακελεύειν für die Feld- herrnreden technisch genau dasselbe bezeichnen wie die Ausdrücke παρακαλεῖν und παρακλητικός. Jedenfalls ist die Bezeichnung παρακλητικός bei Aristides, Fronto, Polybios sicher technisch und ausschliefülich für Ermunterungsreden vor der Schlacht verwendet. Wir haben also das Recht, uns dieser Bezeichnungsweise für alle ermahnenden Feldherrnreden zu bedienen. Dem παρακλητικός entsprechen im Lateinischen die Bezeichnungen *econtio' und 'exhortatio' 3).

Bei Cassius Dio tritt in diesem Punkt seine μίμηςις des Thu- kydides weniger deutlich hervor, da er sich meist des einfachen “εἶπε oder Ἕλεξε τοιάδε᾽ zur Einführung seiner παρακλητικοί bedient.

3) Vgl. Cic. Orator 66: Huic generi historia finitima est, in qua el narratuft ornate et regio saepe aut pugna describitur; interponuntur etiam contiones et hortationes, sed in his tracta quaedam et fluens expetitur, non haec contracta et acris oratio.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 17 '

Kapitel 2.

Die beschránkte Verbreitung des παραχλητιχός in der historisch-biographischen Literatur.

Es gilt zunüchst den Kreis der Schriftsteller zu um- schreiben, welche für eine Untersuchung der παρακλητικοί in dem erórterten technischen Sinn den Beobachtungstoff liefern ; am zweckmüfgsten wird das so geschehen, daB diejenigen historischen und biographischen Literaturerzeugnisse namhaft gemacht werden, in welchen aus Gründen des Stils oder anderen Ursachen das Kunstmittel der Rede überhaupt, also auch das des παρακλητικός keine Verwendung findet. Herodot und Homer lassen nur eine beschrünkte Verwendung zu, insofern sie das Schema der Ermahnungsrede vor der Schlacht noch nicht kennen; darüber wird im vierten Kapitel besonders gehandelt werden. Eine eigene Stellung nimmt auch Diodor mit seiner Bibliothek ein. Von seinen Hauptquellen Ephoros, Theopompos und Timaios wissen wir ebenso wie von Anaxi- menes!) daD sie mit dem Kunstmittel der Rede überhaupt auch den παρακλητικός in ihre Darstellung in reichem MaBe aufgenommen haben; denn seit Thukydides war sie ein wesentlicher Bestandteil in Technik und ÓOkonomie der

!) Die Hauptstellen sind Plut. mor. 808B ἐπὶ δὲ τῶν 'Eqópov xal Θεοπόμπου καὶ ᾿Αναξιμένους ῥητορειῶν καὶ περιόδων, ἃς qepalvouciv ἐξοπλίςαντες τὰ ς«τρατεύματα καὶ παρατάξαντεςε, ἔςτιν εἰπεῖν "οὐδεὶς εἰδήρου ταῦτα μωραίνει πέλας. Für Timaios das Zeugnis aus der bekannten Polemik des Polybios, XII 25a, 8 περὶ τῆς aipéceuc xal μελέτης τῆς κατὰ τὰς δημηγορίας καὶ τὰς παρακλήςεις, ἔτι δὲ τοὺς πρεςβευτικοὺς λόγους καὶ ευλλήβδην πᾶν τὸ τοιοῦτο γένος κτλ. 251, 3 τῶν cuufov- λευτικῶὼν καὶ παρακλητικῶν ἔτι δὲ πρεςβευτικῶν λόγων οἷς κέχρηται Τίμαιος, wo man die weitere Àusführung über den καιρός für die Ein- führung solcher Reden nachlese.

XIII, 2. 2

18 Josef Albertus,

Historiographie geworden. Diodor verschmáüht grundsátzlich die Aufnahme von Reden in seine kompilatorische, kunstlose Darstellung. Er tritt im Prooemium des zwanzigsten Buches für einen máfigen Gebrauch eingelegter Reden in die Ge- schichtsdarstellung ein, was er mit seinem eigenen Beispiel beweist!) Denn παρακλητικοί in Schlachtdarstellungen bietet er keine. Doch das von ihm verfochtene οὐ μὴν παντελῶς γε τοὺς ῥητορικοὺς λόγους ἀποδοκιμάζοντες ἐκβάλλομεν ἐκ τῆς ἱετορικῆς πραγματείας τὸ παράπαν᾽ führt er in der Weise aus, dall er drei stark ethisierende, wohl ganz aus Timaios über- nommene Reden in direkter Rede wiedergibt?). Der Theone entspricht seine Praxis. Ein Beispiel, wie Diodor die Gelegen- heit eines παρακλητικός vorbeigehen lüft, bietet XIII, 15. Vor der Entscheidungsschlacht bei Syrakus, wo Thukydides einen langen Redeagon einschaltet, gibt Diodor in indirekter Rede nur einige allgemeine, zur Tapferkeit ermahnende Motive. Ebenso meidet er bei allen anderen Hauptschlachten, wie denen bei Issos und Gaugamela, die Einfügung von Feld- herrnroden.

Auch Plutarch bietet in den Βίοι keinen παρακλητικός Der Grund ist für ihn das einschrünkende Stilgesetz der Biographie, das er im Prooemium zu Alexander d. GroBen mitteilt: ἐάν μὴ πάντα μηδὲ καθ᾽ ἕκαςτον ἐξειργαςμένως m τῶν περιβοήτων ἀπαγγέλλομεν, ἀλλ᾽ ἐπιτέμνοντες τὰ πλεῖςτα, μὴ cuxo-

2) Prooem. von Buch XX : καίτοι γε τοὺς ἐπιδείκνυςθαι βουλομένους λόγου δύναμιν ἔξεςτι κατ᾽ ἰδίαν δημηγορίας καὶ πρεςβευτικοὺς λόγους, ἔτι δὲ ἐγκώμια καὶ ψόγους καὶ τἄλλα τοιαῦτα ευντάττεεθαι᾽ τῇ γὰρ οἶκο- vouíq τῶν λόγων χρηςάμενοι καὶ τὰς ὑποθέςεις χωρὶς ἑκατέρας éEepro- ςἄάμενοι κατὰ λόγον ἂν ἐν ἀμφοτέραις ταῖς πραγματείαις εὐδοκιμοῖεν. Doch gegen die Reden spricht die Stileinheit der Geschichtsdarstellung: τὸ γὰρ τῆς ἱςτορίας ἁπλοῦν écri xal cuu quéc ἑαυτῷ καὶ τὸ cuvóAov ἐμψύχῳ εὐὠματι παραπλήςιον, οὗ τὸ μὲν ἐςπαραγμένον ἐςτέρηται τῆς ψυχικῆς χάριτος. Nichtsdestoweniger will auch er nicht alle Reden aus det Geschichte verbannt wissen; s. o. den Text.

*) Die 1. Rede hült der Syrakusaner Nikolaos XIII, 20—28 nach der sicilischen Katastrophe, um Mitleid für die gefangenen Athener zu erregen. Das Gegenteil vertritt Gylippos in der zweiten, XIII, 29—33. Die dritte, XIV, 65, hült der Sicilier Theodoros, um die Soldaten gegen den Tyrannen Dionysios aufzureizen.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. [19

qavreiv. οὔτε γὰρ ἱςτορίας γράφομεν, ἀλλὰ βίους. Ein einziges Beispiel, wie er nicht in rhetorischer Weise eine Feldherrn- rede geben, sondern das ἦθος Cüsars schildern will, bietet das aus Caesars Rede gegen Ariovist angeführte Motiv der Er- gebenheit der 10. Legion (Caes. 19): ἱουναγαγὼν eic éxxAncíav ἐκέλευςεν ἀπιέναι καὶ κινδυνεύειν παρὰ γνώμην οὕτως ἀνάνδρως καὶ μαλακῶς ἔχοντας, αὐτὸς δὲ ἔφη τὸ δέκατον εύὐνταγμα παρα- λαβὼν ἐπὶ τοὺς βαρβάρους πορεύεεθαι᾽.

Wie bei Plutarch, brauchen wir auch in den Viten des Nepos und Sueton den παρακλητικός nicht zu suchen. Da Nepos sein genus dicendi selbst charakterisiert *Non dubito fore plerosque, Attice, qui hoc genus scripturae leve et non satis dignum summorum virorum personis iudicent', so lag ihm die Feldherrnrede auBerhalb des Bereiches dieser seiner kunstloseren Darstellung. Bei der ganzen Art seiner biogra- phischen Schriftstellerei ist das Gleiche für Sueton selbstver- stándlich. Da8 hingegen die Scriptores historiae Augustae in der Darstellung der Cásarenleben wieder den reichsten Gebrauch von Reden überhaupt und Briefen sowie von Feldherrnan- sprachen an die Heere machen, dafür haben Leo und Peter die náhere Begründung gebracht!)

Die Art und der Zweck von Geschichtsdarstellungen wie die des Velleius Paterculus und Florus liefen weder ein- gelegte Reden noch παρακλητικοί zu. Velleius hat seinen Stil, indem er ihn eine 'praeceps festinatio' nennt, selbst treffend charakterisiert ?).

Eine eigene Stellung nimmt ebenfalls bezüglich der Reden Pompeius Trogus ein. Auch er will der Geschichtsdarstellung keine Reden einfügen, kann aber dennoch nichtumhin, den langen

'") Nach dem Vorgang des Maximus Marinus drangen in un- organischer Weise und von auBen Reden, Briefe und Dokumente, zum Teil Fálschungen, in die Scriptores historiae Augustae ein.

3) Vell. 1, 16: 'Cum haec particula operis velut formam propositi excesserit, quanquam intellego mihi in hac tam praecipiti festinatione, quae me rotae pronive gurgitis ac verticis modo nusquam patitur con- sistere, paene magis necessaria praetereunda quam supervacanea am- plectenda, nequeo tamen temperare mihi, quin rem saepe agitatam animo meo neque ad liquidam rationem perductam signem stilo".

9*

20 Josef Albertus,

παρακλητικός Mithridats einzuschalten, vgl. Iustin X XXVIII, 3 und 4: quam obliquam P. Trogus exposuit, quoniam in Livio et Sallustio reprehendit, quod contiones directas pro sua ors . tione operi suo inserendo historiae modum excesserint. Erwühnt sei noch, daB auch die antiken Sammelschrift- steller von ςτρατηγήματα für den παρακλητικός nicht in Betracht kommen. So werden in den von Melber herausgegebenen | Polyünexcerpten unter dem Titel περὶ τοῦ ποῖον bei τὸν crpam- γὸν εἶναι nur die Eigenschaften eines Feldherrn namhaft ge- - macht, die ihn zum Halten von ermunternden Ansprachen | besonders befühigen!) Die beiden Vertreter dieser Literatur, Polyüàn und Frontin, sind also für den παρακλητικός wertlos. Es würden nun, um das belebende Relief zu dieser | negativen Aufzühlung zu geben, diejenigen Historiker auf- zuführen sein, welche in ihre Darstellung παρακλητικοί ver- ' flochten haben. Doch ist dies deshalb hier überflüssig, weilich - im 5. Kapitel die genaue Liste der bei den Historikern vor- kommenden παρακλητικοί vorlege, von den bei Thukydide: angefangen bis zu denen, welche Cassiodor dem Attila vor der Schlacht bei Chálons in den Mund legt. Die Reihe der Autoren deckt sich im wesentlichen mit jener, welche schon Jebb angeführt hat?).

Polyaen. p. 431, 10 Melb. ἔτι ἐμπειρότατον γνώςεως καὶ παραι- véceuc εἰς τὸ τὴν προθυμίαν τῶν crparw TOv αὐξῆςαι καὶ ἐλπίδων ἀγαθῶν ἐμπλῆκαι...

3) A. ἃ. Ο. S. DOE.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 21

Kapitel 3.

Scheidung der allgemeinen Feldherrnreden und der παραχλητιχοί,

Bevor ich zur Aufstellung einer móglichst vollstindigen Liste der in der Antike vorkommenden Ermunterungsreden von Feldherren schreite, móchte ich, um die Fragestellung. nach Technik und Entwicklung der παρακλητικοί noch schürfer zu fassen, alle jene von Feldherren an die Soldaten ge- richteten Reden ausscheiden, die andern als parakletischen, d. ἢ. zur Tapferkeit in der Schlacht mahnenden, Inhaltes sind.

Nicht zum γένος παρακλητικόν gehóren hiernach die mit- unter sehr rhetorisch gehaltenen Reden, womit Meuterei im Heer erdrückt und gerügt wird. Ich nenne hier, ohne eine vollstándige Liste dieser Reden aufstellen zu wollen, als her- vorstechendste Beispiele:

l. Die Rede des jüngeren Scipio an das meuterische Heer gelegentlich seiner Erkrankung in Spanien: Liv. X XVIII, 21-29, 8.

2. Cüsars Rede an das meuterische Heer in Placentia: Cass. Dio 41, 27-35.

3. Die Rede des Germanicus an die aufstündischen, je- doch schon zum Gehorsam zurückkehrenden Legionen im germanischen Aufstand!): Tac. ann. I, 42-44.

1 Wir kónnen auch in dieser Gattung von Feldherrnreden Wieder- kehr einzelner Typen, also eine rhetorische Topik feststellen. Ich erwüáhne zwischen Tac. ann. I, 42, 9 und Liv. XXVIII, 27, 3 folgende besonders sprechende Parallele: Liv.: ... quos ne quo nomine quidem appellare debeam, scio. cives? quia patria vestra desciscitis an milites? qui imperium auspiciumque abnuistis, sacramenti religionem rupistis. Tac.: ... quod nomen huic coetui dabo? militesne appellem,

22 Josef Albertus,

4. Alexander an das meuterische Heer in Opis: Curtius X, 2, 15-30.

5. Alexander Severus an seine Truppen Script. hist. Aug. Alex. Sever. 53 (Lampridius).

Die zweite Gruppe von Reden, welche als nicht vor der Sehlacht ermahnende auszuscheiden sind, behandeln das Thema: Soll Alexander noch weiter nach Osten ziehen? Sie finden sich in rhetorisch meisterhafter Ausarbeitung bei Curtius IX, 2, 12—IX, 3, 16 zugleich mit der Entgegnungsrede des Coenus, ferner bei Arrian 5, 25, 3— 5, 28!).

qui filium imperatoris vestri vallo et armis circumsedistis? an cives. quibus tam proiecta senatus auctoritas? Der τόπος, den Tacitus weiter bringt: 'Divus lulius seditionem exercitus verbo uno compescuit, Quirites vocando, qui sacramentum eius detrectabant' steht, eine ziemlich klágliche Figur machend, auch bei Lampridius, Scr. hist. Aug. Alex. Sev. p. 547,3: "Quirites, discedite atque arma deponite.

!) DaB wir hier, wie in den Gerichtskontroversien gelegentlich der Verschwórung des Philotas, eine direkte Herübernahme von Schul- deklamationen in die Geschichtsdarstellung von seiten Curtius' haben, ist sicher. Es ist das Thema, das Seneca in der ersten Suasorie auf- stellt 'Deliberat Alexander, an Oceanum naviget', und das auch Quin- tilian. Inst. III, 16 als ein Deklamationsstück erwáhnt: 'Cum autem de hoc quaeritur, coniectura est, an Isthmus intercidi... an Alexander terras ultrà Oceanum sit in venturus'. Die rhetorischen Pointen sind bei Seneca und den beiden Historikern dieselben. Sogleich im Anfang dieser Suasorie des Seneca: "Soli satis est. ... post omnia Oceanus, post Oceanum nihil". Argentarius: 'Resiste, orbis te tuus vocat; vicimus, qua lucet . .'. Pompeius Silon: "Venit ille dies, quo tibi opera deesset; idem sunt termini et regni tui et mundi'. Aber alle übertrumpfte Moschus: "Ultra Liberi patris trophaea constituimus. Non quaerimus orbem, sed amittimus'. Eine Schuldeklamation übrigens allerdings anderer Art ist die Rede, welche Tac. ann. VI, 8 den Ritter Terentius im Senat halten lá8t. Nach Sejans Sturz ist der Umstand, sein Freund gewesen zu sein, zur Ánklage genügend. Die einstige Freundschalt nicht leugnend, là8t Terentius die Verteidigung darin gipfeln, daB, so- lange der Kaiser Sejan zum Freunde hatte, auch er diese Freundschaft pflegen und sich auf das Urteil des Kaisers verlassen durfte. "Non enim Seianum Vulsiniensem, sed Claudiae et Iuliae domus partem. quas adfinitate occupaverat, tuum, Caesar, generum, tui consulatus so- cium, tua officia in republica capessentem colebamus. Non est nostrum aestimare, quem supra ceteros et quibus de causis extollas. Tibi sum- mum rerum iudicium di dedere; nobis obsequii gloria relicta est..."

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 28

Neben dieser sich speziell auf Alexander beziehenden Redegruppe, die ihren Charakter als Schuldeklamationen auf die Stirne geprügt tragen, móchte ich in dem Gebiet der Feldherrnberedsamkeit im weitern Sinne noch hinweisen auf die ganz nach dem Rezept der rhetorischen Schuldeklamation gearbeitete, von Livius in die Darstellung aufgenommene Kontroverse zwischen Fabius Maximus Cunctator und dem jüngern Scipio. In der Tat ist die Rede!), welche Livius den *"Zauderer' vor dem Senat gegen die Absicht Scipios, den Krieg gegen Hannibal von Italiens Boden nach Afrika hin- überzutragen, halten lüfBt, und die Gegenrede Scipios ein rhetorisches Glanzstück; die Gründe des Für und Wider werden kunstgerecht und haarscharf entwickelt und im Par- allelismus des Redeagons nach beiden Seiten hin abgewogen. Es ist zwar auch nur eine Schuldeklamation?), aber vom Genius des Historikers berührt, wurde sie in seiner Hand zum vollendeten Kunstwerk. Den Eindruck einer vom historischen Künstler in die Geschichtsdarstellung übernommenen Dekla- mation macht auch die von Tacitus (hist. IT, 76, 2---- 78) dem Mucianus in den Mund gelegte, an den Oberfeldherrn Vespasian gerichtete Ermahnungsrede zur Übernahme des Kaisertums; sie ist aufs sorgfültigste ausgearbeitet.

Wir kónnen alle diese und ühnliche bei antiken Hi- storikern vorkommenden Reden nicht parakletischen Inhalts als Feldherrnberedsamkeit im weitern Sinne fassen; aber sie sind mit dem uns einheitlich und geschlossen entgegentretenden γένος παρακλητικόν nicht zu verwechseln und zu vermischen.

1) Liv. XVIII, 40—43 und 43, 2—495.

3) Quint. Inst. III, 17 'sed in iis quoque, quae constabit posse fieri, coniectura aliquando erit, si quaeretur, an utique futurum sit, ut Carthaginem superent Romani, ut redeat Hannibal, si Scipio exercitum in Africam transtulerit ...'

24 Josef Albertus,

Kapitel 4. Vorstufen des παραχλητιχός.

Obwohl Quintilian mit Recht von Homer sagt!) daB er, wie im Ozean aller Flüsse und Quellen Anfang liege, allen Arten der Beredsamkeit Vorbild und Ursprung verliehen habe, so darf man doch bei dem Epiker den ausgebildeten παρακλητικός noch nicht suchen. Nichtsdestoweniger spricht Quintilian von seinen exhortationes (Inst. X, 1, 47): 'nam ut de laudibus, ex- hortationibus, consolationibus taceam, nonne vel nonus liber, quo missa ad Achillem legatio continetur, vel in primo inter duces illa contentio vel dictae in secundo sententiae omnes litium ac consiliorum explicant artes?' Als Beispiele solcher exhortationes oder ermahnenden Feldherrnreden führe ich nur den berühmten λόγος écynparicuévoc im B 110—141 an, in welchem Ágamemnon das Heer zur Eroberung Trojas anfeuern will, indem er zum Gegenteile rüt. Zu dem Ganzen der kunst- vollen Technik dieser Stelle gehórt die Ansprache des Odysseus an das Heer B 284-333 und die des Nestor B 336-3668, durch welche erst der Zweck der Rede des Agamemnon erreicht wird. Ein anderes Beispiel künstlicher, von den Historikern wenigstens in etwas nachgeahmter Technik einer Ermunterungsrede an die Soldaten bietet A 234-420. Es ist die bekannte Homerische Epipolesis. Agamemnon begibt sich zu den einzelnen Abteilungen und Stüámmen seines Heeres und feuert die einzelnen, je nach dem Charakter und den Sitten

Inst. or. X, I, 46: "Igitur ut Aratus ab Iove incipiendum putat, ita nos rite coepturi ab Homero videmur. Hic enim quemadmodum ex Oceano dicit ipse omnium amnium fontiumque cursus initium capere, omnibus eloquentiae partibus exemplum et ortum dedit".

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 25

der einzelnen Volksstámme und ihrer Führer, mit wechselnden,

immer neuen Motiven zur Tapferkeit an. Neben diesen ex-

hortationes in Form des λόγος ἐςχηματιςμένος und der Ejpi-

polesis hat Homer einfache Ansprachen der Führer an die

Heere nach einfacher Technik und mit Anwendung der ge-

wóhnlichen Motive zur Tapferkeit noch an folgenden Stellen:

O 172-184 Ermahnungsrede Hektors,

O 228-245 Ermahnungsrede Agamemnons,

N 47-59 Ermahnungsrede Poseidons an die beiden Aias,

N 95-124 Ermahnungsrede Poseidons an die einzelnen grie- chischen Heerführer,

O 485-500 Ermahnungsrede Hektors; ihr entspricht auf grie- chischer Seite

O 501-513 eine solche des Aias.

Zur Technik des παρακλητικός, wie er sich in typischer Weise bei den Historikern ausgebildet hat, bieten uns jedoch die exhortationes Homers, abgesehen von jenem λόγος écyn- ματιςμένος und der Epipolesis, die spüter zu behandeln sein wird, nichts. Bedeutend nüher steht dem Thukydides, dem ersten Vertreter des παρακλητικός, entsprechend den Zeit- und Kultur- verhültnissen Herodot. Allerdings für die Erkenntnis der Technik unseres γένος im ganzen ist er unfruchtbar und be- sonders nicht für die Einzelbehandlung zu verwerten.

Wie bei Herodot die Rhetorik im allgemeinen noch in den Kinderschuhen steckt!), ihn aber doch wieder zuerst rein üuBerlich in den Versuchen sprachlicher Periodisierung, dann wieder in der Einlage von zahlreichen Dialogen und Reden, endlich in der Anlage und Okonomie des gesamten Stoffes

4) Über Herodots Rhetorik mógen zwei Urteile folgen. Am schürfsten trifft die Sache die feine Charakteristik des Marcellinus im Leben des Thukydides 38 'τῶν δὲ πρὸ αὐτοῦ ευγγραφέων τε xal ἱετορικῶν ἀψύχους ὥςπερ εἰςαγόντων τὰς ευγγραφὰς καὶ ψιλῇ μόνῃ χρηςαμένων διὰ παντὸς διηγήςει, προεὠποις δὲ οὐ περιθέντων λόγους τινὰς οὐδὲ ποιηςάντων δημηγορίας, ἀλλ᾽ Ἡροδότου μὲν ἐπιχειρήςαντος, οὐ μὴν ἐξιςχύεαντος᾽ δι’ ὀλίγων γὰρ ἐποίηςε λόγων, dic προεωποποιίας μᾶλλον ἤπερ δημηγορίας, Und Hirzel, Der Dialog I, 39: 'Wie weit da- gegen Herodot entfernt ist, Rhetor zu sein, zeigt sich besonders an solchen Reden, die nichts weiter als eine lange Erzühlung sind'.

26 Josef Albertus,

beeinfluf&t, so kommt ein gewisser ÀÁnfang ermunternder Feld- herrnberedsamkeit, eine gewisse noch verschwommene, nicht technisch reine Form des παρακλητικός auch bei ihm schon vor. Die fünf ersten Bücher enthalten wohl wegen des den eigentlichen Perserkriegen ferner liegenden Inhalts noch keine Ermahnungsrede. Dagegen sind uns die Anfangselemente einer solchen gegeben in der Rede des Phokàers Dionysios im Rat der Ionier vor der Schlacht bei Lade. 'Kurze Mühe (τὸ παραχρῆμα μὲν πόνος) bringt euch die Freiheit, Weich- lichkeit und Unordnung des Kónigs Rache!) Wenn die Gótter günstig sind, übernehme ich es, für den Schaden der Feinde zu sorgen' (Herod. VI, 11). Als zum γένος παρακλητικόν nicht gehórend und auszuscheiden sind die Beratungsreden zwischen Xerxes, Mardonios und Artabanos VIL,8-11. Wieder Stark nühert sich der Technik des παρακλητικός die kleine Ansprache, welche Xerxes in Abydos kurz vor dem auf Brücken zu bewerkstelligenden Übergang über den Hellespont an seine Generüle háült?) Erwühnt sei endlich noch aus Herodot die kleine Ansprache des Harmokydes an die tausend Phoküer. Hier wird das nationale Motiv, Überlegenheit der Griechen über Barbaren, geltend gemacht: IX, 18 ἀλλὰ μα- θέτω nc αὐτῶν ὅτι ἐόντες βάρβαροι ἐπ᾽ Ἕλληςι ἀνδράειν φόνον ἔρραψαν.

Doch das alles sind nur Ansáütze zu regelrechten παρα-

Neben dem beliebten τόπος des παρακλητικός: ἣν μὲν BotÀ coe ταλαιπωρίας évbéxecOat, τὸ παραχρῆμα μὲν πόνος ὑμῖν Écra' sind noch zwei andere, die Hilfe der Gótter 'θεῶν τὰ Ica νεμόντων᾽ und ein Anflug des cepuvóc λόγος: ὑποδέκομαι f) οὐ ευμμίξειν τοὺς πολεμίους ευμ- μίεγοντας πολλὸν ἐλαςςῶεθαι᾽.

*) Herod. VII, ὅ8: Das Motiv 'ἄνδρας τε γενέςθαι ἀγαθοὺς καὶ μὴ καταιςχύνειν τὰ πρόςθε ἐργαςμένα ἸΠέρεῃει᾽ ist dasselbe, auf welches Archidamos bei Thuk. II, 11 pocht δίκαιον οὖν ἡμᾶς μήτε τῶν πατέριων χείρους φαίνεεθαι μήτε ἡμῶν αὐτῶν τῆς δόξης ἐνδεεςτέρους. Der Gedanke der Schwierigkeit des Feldzuges "dc γὰρ ἐγὼ πυνθάνομαι, ἐπ᾽ ἄνδρας ςτρατευόμεθα ἀγαθούς᾽ findet ebenda bei Thukydides seine Parallele If, 11, 6 ἡμεῖς οὐδ᾽ ἐπὶ ἀδύνατον ἀμύνεςεθαι πόλιν ἐρχόμεθα, ἀλλὰ τοῖς πᾶςιν Ópicra παρεςκευαςμένην. Ebenso ist der Gedanke Herodots... τῶν ἢν κρατήςωμεν, οὐ μήτις ἡμῖν ἄλλος crparóc ἀντιςτῇ κοτε ἀνθρώπων ein bekannter τόπος der Feldherrnrede.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 21

xAnnkoíi Gerade da, wo wir groDe, eingelegte παρακλητικοί der Heerführer auf griechischer wie persischer Seite erwarten, vor den groflen Schlachten bei Marathon, in den Thermopylen, bei Artemision, Salamis und Platüá, fehlen sie günzlich. Aller- dings treten vor der Thermopylenschlacht und vor Salamis Dialoge, in erstem Fall zwischen Demarat und Xerxes, in zweitlem zwischen Xerxes und der Kónigin Artemisia, vor Platài der berühmte Redeagon zwischen den Athenern und den Tegeaten ergünzend ein!) Für Salamis versichert He- rodot, daü ermunternde Reden von seiten der Führer auf griechischer Seite gehalten worden seien, gibt sie jedoch selbst nicht wieder?) Also Herodot scheidet für die Technik der παρακλητικοί im strengen Sinne aus. Er hat zwar drei An- sprachen von Feldherren, welche sich unserer Technik nühern, allein als eigentliche παρακλητικοί kónnen sie noch nicht be- zeichnet werden; sie bilden jedoch eine Art Vorlüufer dazu und deshalb, nicht blo& um der Vollstündigkeit willen, ver- dienten sie hier Erwühnung.

*) Herod. IX, 26,5. IX, 28. Die Technik dieser Reden mit den gleichen τόποι im Panegyrikos des Isokrates ist 18. schon mehrfach verglichen.

3) Herod. VIII, 78: τῶν δὲ ἐν Σαλαμῖνι «τρατηγῶν ἐγίνετο ὠθιςμὸς λόγων πολλός. VIII, 83, 3 wird der Inhalt der Ansprache des The- mistokles vor der Einschiffung angegeben. Fein empfindend macht hierauf Jebb a.a. O0. S. 6 aufmerksam: 'Ein lehrreiches Beispiel für die Art, wie er eine gute Gelegenheit, Oratorisches einzuflechten, vorübergehen láft, ist seine kurze Erwüáhnung der Rede des Themistokles unmittelbar vor der Schlacht bei Salamis... Der Inhalt der Rede war der Gegen- satz alles Edlen und alles Niedrigen. Er ermahnte sie, von allem, was bei des Menschen Art und Verfassung móglich sei, den bessern Teil zu wühlen, schloB alsdann und gab den Befehl zur Einschiffung . . . Der echte Rhetoriker würde den Gesichtspunkt, auf dessen einfache Be- zeichnung Herodot sich beschrünkt, ausführlich erórtert haben. Auch darauf mag hingewiesen werden, daB die Reden bei Herodot in ihrer Ornamentik zuweilen deutlich homerische Züge haben, zum Beweise seiner n&hern Verwandschaft mit dem Epos als mit der Rhetorik".

28

Josef Albertus,

Kapitel 5.

Verzeichnis der in der antiken Geschichtsschreibung

vorkommenden παραχλητιχοί.

Sehen wir von Homer und Herodot ab, weil sie den

ausgebildeten παρακλητικός noch nicht haben, ebenso von jener historischen Literatur, die ihn aus Stilgründen nicht enthalten kann, so ergibt sich als Quellenmaterial folgende Liste von Feldherrnreden.

με

ΓΘ

I Thukydides!).

. Archidamos ermuntert die Vornehmen im Heere vor dem

Einfall in Attika. IT, 11.

. Die peloponnesischen Befehlshaber an | vor dem Seege-

ihre Truppen fechtam Rhion.

. Phormion an die attischen Geschwader ] II, 87 u. 89. . Demosthenes an seine Truppen in Pylos. IV, 10.

. Pagondas an die bóotischen Truppen | Vor derSchlacit . Hippokrates an die athenischen

bei Delion. Truppen IV 92 u. 95.

. Brasidas an seine Truppen auf dem Zug gegen die

Ilyrier. IV, 126.

. Brasidas an seine Truppen vor der Schlacht bei Amphi-

polis. V, 9.

. Nikias an seine Truppen vor der ersten Schlacht bei

Syrakus. VI, 68.

Obwohl Blass, Att. Beredsamkeit 13, 282, Anm. und noch genauer

Jebb in obengenanntem Buche S. 64 die Feldherrenreden des Thuky- dides aufzühlen, sehe ich mich hier der Vollstándigkeit halber zu einer Wiederholung genótigt.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 29

10. Nikias an die athenischen vor der Hauptsee- Truppen schlacht bei Sy-

ll. Gylippos an die syrakusanischen | rakus. VII, 61-64 Truppen u. 66-68.

12. Nikias an seine Truppen auf dem Rückzug nach der Ent- scheidungsschlacht. VIT, 77.

IL Xenophon.

1. Kyros ermuntert die Führer des Heeres vor der Schlacht bei Kunaxa. Anab. I, 7, 3.

2. Rede Xenophons an die Lochagen des Proxenos. Anab. III, 1, 15-26.

9. Zweite Rede Xenophons an sámtliche überlebende Führer. Anab. III, 1, 35-45.

4. Kleinere παρακλητικοί des Cheirisophos und des Kleanor als Vorbereitung und Gegenstück zur Umgebung. Anab. III, 2, 2-1.

5. Dritte Rede Xenophons an Heer und Führer. Anab. III, 2, 1-33 αἱ. 39.

6. Ermahnungsrede des Kyrus an die Perser unter ihm und Kyaxares vor der Hauptschlacht gegen die Assyrier. Cyropaed. III, 3, 34-43.

1. Entsprechende Ansprache des Assyrierkónigs auf gegne- rischer Seite!) Ebenda IIT, 3, 44-46.

III. Polybius. 1l. Hannibal ermuntert nach dem Rhone- und vor dem Alpenübergang seine Truppen. ΠῚ, 44 Mitte 45. . Hannibal ermuntert sein Heer| vor der Schlacht IIT, 63-64 . P. Scipio ermahnt die einigen] am Ticinus. III, 64, 3-65. L. Aemilius Paulus und Kollegen |l" d. Schlacht IIL, 108-110 . und Hannibal ermuntern die , bei Cannae. III, 111, Ihrigen | 2-111, 11. . C. Flaminius πᾶ] eine kurze Ansprache an die Rómer vor der Schlacht bei Kynoskephalai. XVIII, 6. !) Obwohl in Xenophons Hellenika einzelne, ganz kurze An-

sprachen parünetischer Natur vorhanden sind, so findet sich in den sieben Büchern doch kein eigentlicher παρακλητικός.

QU ge Q2 nO

I

30 Josef Albertus,

IV. Livius!) 1. Ermunterungsrede Hannibals vor dem Alpenübergang.

XXI, 30-31. 2. Ermunterungsreden Scipios ; 3. und Hannibals an ihre Truppen | T am is ΝΣ vor der Schlacht cinus. X XL 43-55.

4. Ermunterungsrede Neros vor der Schlacht am Metaurus. XXVII, 45.

5. Rede Catos in Spanien an die Offiziere und Ritter seines Heeres. XXXIV, 13?).

6. Rede des Consuls M. Acilius ans Heer vor der Schlacht bei den Thermopylen gegen Kónig Antiochos. XXXVI, 11.

*. Ansprache des Consuls Cn. Manlius an die HRómer vor dem Kampf:gegen die Galater. XXXVIII, 17.

V. Sallust?) 1. Catilina feuert die Seinigen in Etrurien zum V erzweiflungs- kampf an. Bell. Cat. 58-59. 2. Kleinere Ermahnungsrede Jugurthas an die Seinen vor der Schlacht am Flusse Muthul. Bell. Jug. 49, 2-49, 4.

!) Ich lasse Livius desbalb nach Polybius folgen, weil er in den áltern Partien rómischer Geschichte keine παρακλητικοί bietet und sie mit Polybius erst im Hannibalischen Krieg gemeinsam hat.

3) Livius hat gerade in der Darstellung des Hannibalischen Krieges noch mancherlei Feldherrnreden in direkter Rede, ohne daB sie zu unseren γένος gehórten. So die lüngere Invektive des Minucius gegen Fabius und seine Zaudertaktik XXII, 14, 4—15, die Ansprache des Fabius an L. Aemilius Paulus beim Abschied von Rom XXII, 33—40, die tadelnde Rede des Marcellus nach dem ersten Schlachttag bei Canusium XXVII, 13, 2—13, 8.

5) In gewissem Sinn, zwar nicht als παρακλητικός, gehórt auch die Rede hierher, welche Sallust bell. Iug. 85 f. den zum Consul ge wühlten Marius in einer rómischen Volksversammlung halten láot, weil Marius seine zwar plebejische, aber militárisch tüchtige Vergangenheit in Parallele setzt zu der verweichlichten nobilitas. Es ist die glünzende Ausführung desjenigen Redeteils des παρακλητικός, der von der per- sónlichen Tüchtigkeit des Feldherrn handelt, dem ceuvóv seiner Person. Z. B. 85, 7 ita ad hoc aetatis a pueritia fui, uti omnis labores et peri- cula consueta habeam... 85,29 non possum fidei causa imagines neque triumphos aut consulatus meorum ostentare, at, si res postulet, hastas vexillum phaleras alia militaria dona, praeterea cicatrices ad- verso corpore: hae sunt meae imagines, haec nobilitas...

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 31

VI. Caesar.

. Ermunterungsrede Caesars an seine Legionen im galli- schen Krieg vor dem Kampf mit Ariovist. Bell. Gall. I, 40. . Vercingetorix an die Seinen. Bell. Gall. VII, 29.

. Rede Curios an das Heer in Africa, parakletischen Inhalts, obwohl zunáüchst auf den Aufstand bezugnehmend. Bell. civ. II, 32.

. Ermahnungsreden des Pompeius und des Labienus einer- seits, Caesars andrerseits vor der Schlacht bei Pharsalos. Heldenhaftes Vorgehen und Anspornen des Crastinus. Bell. civ. 86, IIT, 87, 90, 91.

VII. Dionys von Halicarnass.

. Mettius Fuffetius ermahnt die Lochagen und Taxiarchen der Albaner. Arch. III, 23, 6.

. Feldherrnrede des Aulus Postumius an die Rómer vor einer Schlacht gegen die Latiner. Arch. VI, 6-10.

. Ermahnungsrede des Camillus an die Rómer gegen die Kelten. Arch. XIV, 13.

VIII. Pompeius Trogus.

. Mithridates feuert seine Truppen zum Krieg gegen die Rómer an. Iust. XX XVIII, 3 und 4.

IX. Q. Curtius Rufus. . Alexander ermahnt die Seinen vor der Schlacht bei Issos. III, 10.

. Ansprache Alexanders vor der Schlacht bei | IV, 14,

Arbela. IV, 14, 9-15.

. Ihr entspricht jene des Dareios an die Perser.

X. Lukan.

l. Pompeius ermuntert seine Truppen. Phars. II, 530-595.

. Ermahnungsrede des Caesarianus Volteius an seine Co-

horten. IV, 424-520.

. Grofie παρακλητικοί vorPhar-) α Caesars. VII, 250-329, salos P Pompeius. VII, 342-382.

32 Josef Albertus,

XI. Silius Italicus.

l. Ansprache Hannibals an die Carthager vor der Schlacht bei Cannae. Pun. IX, 181f. Es ist zu bemerken, daj diese Ansprache der einzige technisch gebaute παρα- κλητικός in den 17 Büchern ist, in welchen zumal die ἄθλα ausgeführt werden!)

XII. Tacitus. 1. Ermunterungsrede des Britannen Calgacus Im an das Barbarenheer. Agricola 2. Ermunterungsrede des rómischen Statthalters | 30, 33 und Agricola?). 33, 5-35. 3. Germanicus an die Rómer vor der Schlacht ) Annal. Il, bei Idistaviso 3). 14-15 und 4. Entsprechend Arminius an die Germanen. II, 15.

XIII. Flavius Josephus. 1. Titus, vom Vater zur Eroberung von Tarichmae geschickt, an seine Truppen. Bell. Iud. III, 472-484. 2. Ansprache des Titus an die Rómer gegen Ende der Be- lagerung von Jerusalem. Bell. Iud. VI, 34-53.

XIV. Arrian. 1. Alexander an die Seinen vor der Schlacht bei lssos. Anab. II, 7, 3-8. 2. Alexander an die Seinen vor der Schlacht bei Arbeli Anab. III, 9, 5-10.

Pun. IX, 193 nihil magna satis, sat vero superque Bellandi merces sit gloria: cetera vobis Vincantur. Quidquid diti devexit Hibero, Quidquid in Aetnaeis iactavit Roma triumphis . .. 199 Ferte domos, quod dextra dabit: nil ductor honoris Ex opibus posco. ... 2004 Arridet tellus ... 211 hinc iam civis Carthaginis esto. 215 atque ultra te ad proelia miles Nulla voco. Ex acie tende in Capitolia cursum. *) Zwar láOt Tacitus die britannische Kónigin Budicca keinen eigentlichen παρακλητικός halten wie Cass. Dio, gibt aber Kap. 15 die Kampfmotive in indirekter Rede wieder. 8) Ein eigentlicher, geschlossener παρακλητικός findet sich in den Historien nicht.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 33

XV. Appian. 1. Ermunterungsrede des Pompeius an seine ) Bell. civ. Getreuen in Griechenland. II, 50-52 2. Dazu die Parallelrede Caesars an die Seinen und in Brundisiium. II, 53. 3. Pompeius ermuntert sein Heer ) vor der Schlacht II, 72 4. Caesar ermuntert sein Heer | bei Pharsalus. II, 73 u. 74. 5. Cassius hült den παρακλητικός an die Republikaner vor der Schlacht bei Philippi. II, 90-101. 6. Brutus ermuntert die Republikaner vor | Philippi am zweiten Schlachttag, IV, 117-119 1. Antonius entsprechend die Seinen. | IV, 119-121. XVI. Cassius Dio. 1. Ermahnungsrede des Antonius vor der Schlacht bei Actium. | L, 16-23 2. Ihr entspricht die des Oktavian an die | Seinen. L, 24-31. 8. Rede Caesars vor der Schlacht mit Ariovist gegen die Barbarenfurcht. X XXVIII, 35-47. 4. Rede der Kónigin Budicca an ihr Heer. | LXII, 3-6 5. Ihr entspricht auf rómischer Seite die des Suetonius Paulinus | LXII, 9-12. XVII. Herodian. 1. Ermahnungsrede des Severus, in welcher er die Truppen gegen den Gegenkaiser Albinus aufreizt. IIT, 6, 2. 2. ΠΙαρακλητικός des Macrinus an das Heer. IV, 14, 4-8. 3. Ermunterungsrede des Alexander Severus an die Seinen. VI, 3, 3. i. Maximinus Thrax an die Seinen gegen Gordian und die Afrikaner. VII, 8, 4-9. XVIII. Ammianus Marcellinus. 1. Kleinere Einzel-rapaxAnnkoí Julians vor der Schlacht bei StraBburg. XVI, 12, 28-34. 9

Ermahnungsrede Julians auf dem Perserzuge. X XIII, 5, 16. XIII, 2, 8

94

μι"

Josef Albertus,

XIX. Prokop von Caesarea. A. De bello Persico

. 1,14, 13-19 (p. 67 H.) Der Persergeneral ermuntert die | Seinen.

. 1,14, 21-25 (p. 68) Belisar ermuntert seinerseits aie | Rómer.

. 1, 18, 17-23 (p. 93) Belisar sucht die Rómer am Vor- abend des Osterfestes vom Kampf zurückzuhalten.

. 1,18, 27-29 (p. 95) Azarethes ermuntert die Perser zum Kampf.

B. De bello Vandalico

. 1,16,2-8 (p. 381) Belisar mahnt den Seinen vom Plündem auf Afrikas Boden ab.

. 1, 19, 2-10 (p. 391) Belisar an die Seinen vor der Van dalenschlacht.

. II, 1, 13-25 (p. 421) Belisar an das Heer.

. 1I, 2, 8-23 (p. 424) παρακλητικός Gelimers. Dazu die | Ansprache 'Tzazos.

. II, 2, 24-32 (p. 427) Gelimers Bruder an die aus Si cilien zurückgekommenen Truppen.

. II, 11, 23-36 (p. 466) Salomons Ansprache an die ind vor der Schlacht mit den Mauren.

. II, 11, 38-46 (p. 468) die παρακλητικοί der Anführer | der Mauren.

. II, 12, 12-16 (p. 472) Nochmalige kurze Ansprache S lomons vor der Maurenschlacht.

. 11, 15, 16-29 (p. 491) Ansprache Belisars vor der Schlacht mit den Aufstündigen des eigenen Heeres. |

. IT, 15, 36-39 (p. 493) Ihr entspricht die des Stozas, $e | Führers der Aufstündigen.

. II, 15, 54-58 (p. 496) Zweite Ermahnungsrede Stozas an die Seinen. |

. 1I, 16, 12-24 (p. 498) Ermahnungsrede des Germanus an die Seinen gegen Stozas.

. II, 20, 5-9 (p. 513) Salomon ermuntert die Rómer gegen die in Aurasium belagerten Mauren.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 35

C. De bello Gothico

. I, 28, 6-14 (p. 135) παρακλητικός Belisars an die Rómer. l . I, 29, 24-27 (p. 138) Ihr entspricht die Rede des Goten

Vittiges. |

. II, 21, 30-37 (p. 246 Ermahnungsrede des rómischen Ge-

nerals Mundilas mit dem ausgeführten τόπος der Lebens- verachtung des Soldaten.

. III, 4, 10-18 (p. 314) παρακλητικός des Totilas. . IV, 8, 6-13 (p. 519) Rede des mit den Rómern ver-

bundenen Gubazes, Kónigs von Kolchis, gegen die in das Land einfallenden Perser.

. IV, 14, 14-21 (p. 559) Ermahnungsrede des Odonahos

und Babas mit der rhetorisch ausgeführten Pointe ὑτοὺς γὰρ ἐς ἀπόγνωςειν curnpíac ἐλθόντας τοῦτο ἂν διαεύώςα- εθαι δύναιτο μόνον, τὸ μὴ τῆς εωτηρίας égíecOat.

. IV, 23, 14-22 (p. 610) Feldherrnrede des Johannes und |

Valerian gegen die Gothen bei Ancona.

. IV, 23,23-28 (p. 612) Parallelansprache der Gothenführer. | . IV, 30, 1-6 (p. 647) Ermunterungsrede des Rómers Norses. . IV, 30, 7-20 (p. 649) Ermunterungsrede des Gothenkónigs

Totilas. XX. Cassiodorus!)

. Der Hunnenkónig Attila hàlt eine Ermunterungsrede an

die Seinen vor der Schlacht bei Chálons. AXI. Lesbonax.

. Προτρεπτικός A. . Προτρεπτικός B.

XXII. Heliodoros.

. Ansprache des Rüuberhauptmanns Thyamis. Aethiop. I,

29 (p. 30, 16 Bekk.) XXIII. Chariton.

. Ansprache (παρεκάλεςε) des Chaireas an die Auslese grie-

chischer Soldaten im Heere des Tyrannen Dionysios vor

der Eroberung von Tyrus. VII, 3 (Erot. Gr. II 126, 12 H.).

!) Quelle für Iordanis Romana et Getica, ed. Th. Mommsen, XXXIX,

202, S. 110, 11.

3*

36 Josef Albertus,

Es sindalso,zeitlich geordnet, folgende Geschichtsschreiber, bei welchen wir παρακλητικοί finden: Thukydides, Xenophon, Polybios, Sallust, Livius, Dionysios von Halikarnass, Trogus, Curtius, Lucan!) Tacitus, Arrian, Appian, Cassius Dio, He- rodian, Ammian, Prokop und Cassiodor. Schon die stattliche Zahl, nümlich 75 Feldherrnreden, wobei die 27 παρακλητικοί Prokops nicht eingerechnet sind, zeigen, daf) wir es mit einem typischen technischen Mittel der Schlachtschilderung zu tun haben. Es bildete sich naturgemábB eine feste Tradition des γένος παρακλητικόν innerhalb der künstlerischen Geschichtsdar- stellung, die eine spütere Rhetorik dem γένος bixavikóv, cupfov- Aeurikóv, ἐπιδεικτικόν als γένος icropikóv anreiht und zwar als diesen drei groflen Gattungen der Beredsamkeit gleichwertig!). Die Beziehung dieses γένος zur Beredsamkeit hat schon Cicero in der feinsten Weise an verschiedenen Stellen charakterisiert?).

!) Der Dichter Lucan ist also auch unter dem Gesichtspunkt der παρακλητικοί ganz und gar rhetorisierender Historiker, da er dieselben an den einschlügigen Momenten gern bringt und die beiden Feldherrn- reden vor der Schlacht bei Pharsalus geradezu das Hauptstück bilden.

3) Syr. in Hermog. Π 11, 18 Rabe: ... γένος μὲν εἶναί paav τὴν ῥητορικήν, εἴδη δὲ αὐτῆς οἱ μὲν δύο, πραγματικὸν καὶ ἐπιδεικτικόν, ol δὲ τρία, δικανικόν, ευμβουλευτικόν, πανητγυρικόν, οἱ δὲ τέταρτον τούτοις προςτιθέαειν ἱετορικόν. Rufus bei Spengel Rh. Gr. 15 2 p. 399, 2 ἱςτορικὸν bé, ἐν διηγούμεθα πράξεις τινὰς μετὰ xócuou ὡς γεγενημένας.

8) Vgl. hierüber Ulrici '"Charakteristik der antiken Historiographie, S. 110 f., wo auf die betreffenden Stellen Ciceros verwiesen ist, und besonders Reitzenstein 'Hellenistische Wundererzühlungen', S. 48f Dieser unterscheidet die 'groBe Geschichtsschreibung' als in Theorie und Gesetzen verschieden von denen der historischen Monographie, welch letztere Cicero im Brief an Lucceius entwickelt. Danach typisch gearbeitete Werke sind Sallusts beide Monographien und der Agricola, insoweit er Geschichte, nicht Biographie ist. Die Ciceronisch-Sallustische Technik ist wieder verschieden von der in Polybios' Philopoimen, einer Weiterbildung des Xenophontischen Agesilaos. Derselbe treffend über Kunstcharakter des Agricola: 'Ich denke, daB sich aus der innern Ver- wandtschaft beider Gattungen auch der Agricola des Tacitus erklárt: Der eigentliche βίος und die Eroberung Britanniens, aber so geschildert, daB Agricola im Mittelpunkt steht, gehen ineinander über. So erklürt sich der geographische Exkurs und das Redepaar neben dem den βίος als consolatio behandelnden Schluf und der Einleitung, die auf den Wert der Schilderungen der virtus alles Gewicht legt".

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 87

Zweiter "Teil. Die Technik des Parakletikos.

Es ist methodisch nótig, aus den oben angeführten παρα- κλητικοί diejenigen herauszugreifen, welche die technische An- lage, das typische Gerippe am besten durchscheinen lassen. Ich werde also neben sümtlichen Feldherrnreden des Thuky- dides, des Cassius Dio und des Procop in dem Perser- und Vandalenkrieg sowie den beiden προτρεπτικοί des Lesbonax vorzüglich verwenden: 1. die Doppelfeldherrnrede vor den Sehlachten am Ticinus und bei Cannae bei Polybios, 2. die Reden bei Livius vor der Schlacht am Ticinus, 3. den παρα- κλητικός Catilinas bei Sallust, 4. die Rede Caesars an die Soldaten gegen Ariovist, 5. die Doppelreden im Agricola, und endlich in beschrünktem MaBe Xenophon, Arrian, Appian, Curtius und Ammianus Marcellinus heranziehen.

Kapitel 6. AÁuBere Anlage des Parakletikos.

Ehe wir zur Behandlung der Technik der ermahnenden Feldherrnrede im einzelnen und den in ihnen vorkommenden loci communes kommen, ist es nicht unwichtig, die Gesamt- anlage der παρακλητικοί als Einzel- oder Doppelfeldherrnrede sowie ihre Einkleidung in direkte oder indirekte Rede ins Auge zu fassen. Auch hier gehen wir von Thukydides aus, als dem ersten klassischen Vertreter der παρακλητικοί und zugleich ihrem gróften Künstler. Die thukydideische Kunst zeigt sich nicht allein darin, daB er seine zwólf παρακλητι- κοί über die sieben ersten Bücher seines Geschichtswerkes

38 Josef Albertus,

in ziemlich gleichmüfiiger Weise verteilt, daB er sie in weiser MüBigung nur vor Hauptkümpfen und besonders gearteten, markanten Schlachtsituationen so anwendet, daB jeder Rede ein individueller Zweck eignet, daB bald athenische und lace- daemonische, bald athenische und bóotische, bald griechische und barbarische Streitkrüfte, bald Land- und Seemacht ein- ander gegenübergestellt werden, sondern auch darin, dab Einzel- und Doppelfeldherrnreden miteinander abwechseln. Doppelfeldherrnreden hat Thukydides vor der Seeschlacht im Busen von Korinth, vor der Schlacht bei Delion zwischen Athenern und Bóotern, vor der grofien Katastrophe bei Syrakus. Einfache dagegen vor dem ersten Einfall in Attika als einer Programmrede für den ganzen Krieg, vor Pylos, wo es sich vorzüglich darum handelt, die eigentümliche Kampfstellung der Athener zu beleuchten, vor der Schlacht des Brasida mit den Illyriern und vor dem Kampf bei Amphipolis, wo es Thukydides drauf ankommt, durch eine Rede des Brasidas und die gesamte Sehlachtschilderung dessen ἀριςτεία, nicht die des Kleon zu feiern, endlich zwei Reden des Nikias im sizilischen Krieg. Wo also Thukydides eine Doppelfeldherrn- rede einlegt, hat er besondere Gründe. Bald sind es GróBe und Wichtigkeit der Schlacht, móglichst gleich gute Vorbereitungen und Truppen auf beiden Seiten, bald markante, charakteri- stische Persónlichkeiten als gegnerische Feldherren, die im Redeagon nach ihren taktischen Mafinahmen und militárischen Fühigkeiten miteinander verglichen werden sollen. Die Gründe zur Einlegung eines Einzel- oder Doppel-rapaxAnrnxóc sind bei allen übrigen Historikern im wesentlichen dieselben wie bei Thukydides, also Wichtigkeit der Schlacht, Gleichheit der Streitkrüfte und beabsichtigte Charakteristik gróferer Feld- herren. Um Scipio und Hannibal einander gegenüberzustellen, wenden Polybios und nach ihm Livius die Doppelfeldherrn- rede an. Ebenso natürlich ist es, daB Polybios sowohl Ae- milius Paullus wie Hannibal auf die Wichtigkeit des Tages von Cannae aufmerksam machen lá8t Sallust kommt es in seiner Monographie wesentlich nur auf den Charakter Cat linas als Feldherrn an, weshalb er dessen Ansprache vor

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 3839

der Entscheidungsschlacht in Etrurien ausführlich entwickelt, jene des unwichtigen Gegners M. Petreius mit den Worten abtut: ipse quoque cireumiens unumquemque nominans ad- pellat hortatur rogat, ut meminerint, se contra latrones inermos... certare. Caesar vermeidet in der Erzühlung des Krieges mit Ariovist wohl nur deshalb, diesem eine der seinigen ent- sprechende Gegenansprache in den Mund zu legen, weil ihm das Stilgesetz der Commentarii oder Kriegstagebücher Vermeidung solcher rhetorischer Prunkstücke auferlegt. DaB Tacitus in sein frühes Werk Agricola eine Schlachtschilderung und als konven- tionelle und doch wieder bei ihm künstlerisch gewordene Er- óffnung dazu einen parallelen παρακλητικός des Britanniers Cal- gacus und des Rómers Agricola einlegt!), in den Historien aber und noch mehr in den Annalen bedeutend nüchterner verführt durch Anwendung der indirekten Rede, Vermeidung der Doppel- feldherrnrede und Beschrünkung auf wenige, streng sachliche Ermahnungsmotive, hat seinen Grund in der Entwicklung Tacitus' vom rhetorisierierenden Biographen zum Geschichts- schreiber strengeren Stiles. DaB Appian und Lucan in der Schilderung des Bürgerkrieges zwischen Caesar und Pompeius sich die Doppelfeldherrnrede zur Charakteristik beider grofler Feldherren und ihrer Streitkrüfte nicht entgehen lassen, ist selbstverstündlich. Wir erwarten sie geradezu bei Lucan vor der Schlacht bei Pharsalus, und in der Tat sind dort die παρακλητικοί Caesars und Pompeius das Mittel- und Glanz- stück des 7. Buches. DaB Curtius, der virtuos alle rheto- rischen Künsteleien zu erhaschen weiB, sich des Parallelismus der Feldherrnreden bedient, ist natürlich. Cassius Dio ahmt in den grofen Reden Antons und Octavians vor Actium in bewuBter Weise nicht allein in der Technik im einzelnen und in den τόποι Thukydides nach, sondern auch in dem Punkte, daB die Ermahnungsmotive des einen denen des andern entsprechen und die beiden sich der aü£nac der eigenen

1) Sachlich ist natürlich diese Technik vollauf motiviert. Diese eine Schlacht mu8 mit allen Mitteln gehoben werden: sie vollendet die Unterwerfung Britanniens. Unter diesen Gesichtspunkt ist die ganze Biographie gerückt.

40 Josef Albertus,

Streitkrüfle und der διαβολή der des Gegners so bedienen, als ob sie in der Diskussion einander gegenüberstünden. Endlich hat auch Prokop von seinem groBen Vorbild die üuBere Technik der Doppelfeldherrnrede, allerdings nicht den künstlerischen inneren Gehalt und Geist in endlos langen und zahlreichen An- sprachen glücklich herübergeholt. Es ergibt sich auch hier der Schlu&: Thukydides ist in der Einzeltechnik des παρακλητικός wie in der Ánlage von Einzel- und Doppelfeldherrnreden für alle Spüteren in doppelter Weise maügebend gewesen. Ein- mal in direkter und ganz unverkennbarer Weise bei seinen Nachahmern der zweiten Sophistik Cassius Dio und Herodian und bei Prokop, ebenso bei dem Rómer Sallust; zweitens in mehr indirekter Weise, indem sich einmal durch ihn der παρα- κλητικός eine nicht wieder zu verdrüngende Stellung innerhalb der Technik und Ókonomie der Geschichtsschreibung errungen hatte. Sicher haben auch die rhetorisierenden Historiker!) Ephoros, Theopomp und Timaios gerade dieses Kunstmittel weiter entwickelt. Dieser einmal gegebenen Technik konnte sich trotz ihrer bewuBten Opposition gegen Reden überhaupt in der Geschichtsschreibung selbst der Pragmatiker Polybios und der nüchterne Trogus nicht ganz entziehen. Das Stil- gesetz war eben zu stark.

Neben der Einzel- und der Doppelfeldherrnrede begegnet uns noch eine dritte Art, die in ihrer üáuBern Technik aus dem gewóhnlichen Rahmen herausfüllt, insofern als der er- mahnende Feldherr von einer Truppe zur andern geht und jedesmal eine verschiedene kleine Ansprache hált. Dieses Schemas der Epipolesis, wie wir es nach Homer zu nennen berechtigt sind, bedient sich Cassius Dio in der Ansprache des Rómers Suetonius Paulinus als Antwort auf den παρακλη- τικός der Budikka an die Britannier. C. Dio III, 48, 26 ff. Boiss. Die erste Ansprache leitet Dio mit den Worten ein 'cuv- τάττων δ᾽ αὐτοὺς καὶ καθιςτὰς προςπαρήνει λέγων᾽ und führt

!) Vgl. Daunou, Cours d'Etudes Hist. VII. "Art d'écrire l'histoire", S. 448: "Nous savons qu'Éphore et Théopompe avaient parsemé d'orai- sons les annales de la Gréce, car Plutarque le leur reproche amére- ment'; s. o. S. 17, 1.

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 41

als Hauptgedanken das uns auch in der Rede des Demo- sthenes bei Thukydides IV, 10 begegnende Motiv aus: 'Es ist schimpflich, dasjenige, was ihr vor kurzem durch eure Tapferkeit errungen habt, nun feige zu verlieren'. Die zweite Ansprache ist eingeleitet "ταῦτά ria εἰπὼν ἐφ᾽ ἑτέρους ἦλθε καὶ ἔφη᾽ und begründet den uns bekannten τόπος: 'Wenn ihr noch diesen Feind bezwungen habt, wird uns keiner mehr Widerstand leisten'. Die dritte beginnt: τοιαῦτα δὲ καὶ τού- τοις εἰπὼν ἐπὶ τοὺς τρίτους ἐπιπαρῆλθε, καὶ ἔλεξε καὶ ἐκείνοις" und führt das “ἢ οὖν περιγενώμεθα αὐτῶν fj ἐνταῦθα ἀπο- θάνωμεν᾽ aus. Aus den Quellen des παρακλητικός hebt sich nur noch ein Beispiel dieses Ermunterungsschemas deutlicher ab, nümlich die kleineren παρακλητικοί, welche Julian vor der Schlacht bei Strafüburg gegen die Alamannen an die Rómer richtet. Hier gibt uns Ammian gleichzeitig die natür- liche Begründung der Wahl des Schemas der Epipolesis statt der gewóhnlichen Anlage, falls der künstelnde Rhetor nicht etwa an die Stelle der gelüufigen Form der ermahnenden Feldherrnrede etwas noch Raffinierteres setzen wollte!) Aber auch in einigen Feldherrnreden gewóhnlicher Anlage kónnen wir die Spuren technischer Anlage nach Art der Epipolesis in- soweit nachweisen, als der ermunternde Feldherr zwar nicht von einer Truppe zur andern geht, vielmehr sich innerhalb eines einzigen παρακλητικός nach einander an die je nach ihrer sozialen Stellung im Staate oder nach Stámmen und Volkscharakter verschiedenen Heeresteile je mit besonderen, individuell gearteten Motiven richtet. In der Ermahnungs- rede des Nikias vor der Entscheidungsschlacht bei Syrakus wendet sich dieser erst an das ganze Heer, Th. VII, 63, 2 καὶ ταῦτα τοῖς ὁπλίταις οὐχ fjccov τῶν ναυτῶν παρακελεύομαι,

!) Ammian 16, 12, 29 'et quoniam adloqui pariter omnes nec longitudo spatiorum extenta nec in unum coactae multitudinis permit- teret crebritas et alioqui vitabat gravioris invidiae pondus, ne videretur id adfectasse, quod soli sibi deberi Augustus existimabat, cautior sui hostium tela praetervolans ... ad faciendum fortiter ac- cendebat ... item cum ad alios postsignanos in acie locatos extrema

venisset alios itidem bellandi usu diuturno callentes aptius ordinans his exhortationibus adiuvabat ...

42 Josef Albertus,

ὅεῳ τῶν ἄνωθεν μᾶλλον τὸ ἔργον τοῦτο : dann an die Matrosen im Gegensatz zu den Hopliten als nicht Vollbürger Athens, 9 τοῖς ναύταις παραινῶ καὶ ἐν τῷ αὐτῷ τῷδε xai δέομαι μὴ ἐκπεπλῆχθαί τι... οἱ τέως ᾿Αθηναῖοι νομιζόμενοι καὶ μὴ ὄντες

. endlich δὴ Athens Bürger, 10 τοὺς δὲ ᾿Αθηναίους ὑμῶν πάλιν αὖ καὶ τάδε ὑπομιμνήςκω ...

Dieselbe Technik hatte Trogus in einem παρακλητικός Alexanders an das Heer vor der Schlacht bei Issos ange- wendet, was aus Justins Epitome XI, 9, 3 genügend hervor- geht. Alexander wendet sich an die verschiedenen Stámme seines Heeres mit verschiedener Rede: *Alexander... circum- vectus suos singulas gentes diversa oratione adloquitur. Illyrios et Thracas opum ac divitiarum ostentatione, Graecos veterum bellorum memoria internecivique cum Persis odii accendebat, Macedonas autem nunc Europae victae admonet, nunc Asiae expetitae, nec inventos illis toto orbe pares viros gloriatur; ceterum et laborum finem hunc et gloriae cumulum fore.

Obwohl Ammian ganz richtig darauf hinweist, daB die Anwendung der Epipolesis beim Feldherrn sowohl wie beim Historiker natürlich ist, weil er nicht die ganze Heeresmasse zugleich anwenden kann, so werden wir doch nicht fehl- gehen, wenn wir auch hier eine literarische Tradition an- nehmen. In der Tat war ja für die Historiker das Schema der Epipolesis aus A 234-420 der Ilias gegeben, und ᾿ἐπιπώληςις᾽ it nicht erst im spüten Eustathiuskommentar, sondern auch schon von Plutarch technisch gebraucht worden, geprügt nach dem Homerischen ἐπεπωλεῖτο des Verses A 231 αὐτὰς πεζὸς ἐὼν ἐπεπωλεῖτο críyac ἀνδρῶν 1).

Eustath. zu A 231: Ὁμήρου εἰπόντος ἐνταῦθα ὡς πεζὸς faa- λεὺς ἐπεπωλεῖτο ςτίχας ἀνδρῶν, καὶ μετ᾽ ὀλίγα κοιρανέων ἐπεπυ- λεῖτο críyac ἀνδρῶν, ἐπιπώληςιν ἐντεῦθεν, ὡς καὶ προερρήθη, τὴν ῥα- ψωδίαν ταύτην τινὲς ὠνόμαςαν. Plut. mor. 29 A (Quomodo adulescens poetas audire debeat 10) ἱπάλιν τοῦ ᾿Αγαμέμνονος ἐν τῇ ἐπιπωλήςει .. ...

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 48

Kapitel 7.

Anwendung der direkten oder indirekten Rede in den ermahnenden Feldherrnreden.

Dieselben Grundsátze, nach welchen die Historiker die direkte oder indirekte Rede in der Einlegung von Reden überhaupt bevorzugen, gelten natürlich auch bei den der Gesamtdarstellung eingeschalteten παρακλητικοί. Eine Einzel- untersuchung letzterer erhellt und bestáütigt also auch die allgemeinen Grundsátze. Thukydides wendet für die Feld- herrnrede ausschlieBlich die direkte Rede an, und das ist der Grund, warum wir bei seinen spütern Nachahmern Sallust, Dio, Herodian und Prokop den παρακλητικός nur in direkter Rede ffnden. Wegen ihrer rhetorisierenden Art im allgemeinen ist es verstndlich, warum Flavius Josephus und Dionysios wie überhaupt Reden, so auch die Feldherrnreden nur in direkter Rede bringen. Ebenso ist Livius wenigstens für die Darstellung des hannibalischen Krieges und die spátern Par- tien seines Geschichtswerks viel zu sehr Rhetor, als daB er sich für die παρακλητικοί Scipios und Hannibals vor der Schlacht am Ticinus nicht der direkten Rede bedienen sollte. Hat Tacitus in den παρακλητικοί des Calgacus und Agricola die direkte, in den Historien noch mit Vorliebe die direkte neben der indirekten, in den Annalen hingegen nur die indirekte Rede, so liegt auch in diesem Umstand ein Fingerzeig für die künstlerische Wandlung vom Agricola bis zum ausgereiften Werk der Annalen. Neben dieser Verwendung der direkten Form in den Feldherrnreden, die ihren Grund sowohl in direkter μίμηςις des Thukydides als auch in der strengeren rhetorischen Manier, die Reden als wirklich gehaltene wieder-

44 Josef Albertus,

geben zu wollen, hat, lüuft die Anwendung der indirekten Rede, die in der organischen Weiterentwicklung der Historio-

. graphie als die hóhere, der Geschichtsschreibung angemessenere Kunstform erkannt werde!) Vertreter dieser Stilrichtung sind, abseits und für sich stehend, Polybios, dann Trogus Caesar, Tacitus in den Annalen, auch Curtius und Arrian?) Neben den allgemeinen Geschmacks- und Zeitrichtungen lassen sich für die Wahl direkter oder indirekter Rede be- sondere Gründe namhaft machen. Polybios schrieb prag- matische Geschichte und stand in bewufittem Gegensatz zu seinen rhetorisierenden griechischen Vorgüngern, mied also die Einflechtung von Reden. Fügte er aber dennoch einmal eine solche ein, so milderte er den oratorischen Eindruck durch Verschleifung der direkten zur indirekten Rede. Ja gerade bei ihm und an seinen beiden Feldherrnreden vor Cannae lüft sich das unsichere Tasten zwischen direkter und indirekter Rede daran erkennen, daü er beide Male nach einem lüngerem Ansatz indirekter Rede doch wieder in die durch Thukydides so fest gewordene direkte Redeform für den παρακλητικός verfállt*). Ganz geeignet für Cásars Kriegs-

Iust. II, 38, 8: Quam orationem dignam duxi, cuius exemplum brevitati huius operis insererem; quam obliquam P. Trogus exposuit. quoniam in Livio et Sallustio reprehendit, quod contiones directas pro sua oratione operi suo inserendo historiae modum excesserint.

*) Caesar hat im Bell. Gall, dieser Stilrichtung entsprechend, wenig direkte Reden. Der παρακλητιτός Bell. Gall. I, 40 ist natürlich in indirekter Rede gegeben. Die überaus wichtige Rede des Critognatus im ausgehungerlen Alesia Bell. Gall. VII, 77 ist in direkter Rede ab- gefaüt; aber Caesar glaubt sich dafür wie Trogus für die Mithridat- rede entschuldigen zu müssen: VII, 77, 8 ... non praetereunda oratio Critognati videtur propter eius singularem et nefariam crudelitatem.

*) Die beiden Reden Scipios und Hannibals am CTicinus sind durchgángig indirekt. Vgl. III, 68, 2 ... προελθὼν... ἔφη mapecdrev τοὺς αἰχμαλώτους... εἰς παραπλήειον γὰρ αὐτοὺς ἀγῶνα... τύχην εὐγκεκληκέναι.... III, 64, 8 ἔφη τὰρ (Πόπλιοο) δεῖν καὶ μηδεμίαν μὲν εἰληφότας πεῖραν... ἀναμφιςβήτητον ἔχειν τὴν τοῦ νικᾶν ἐλπίδα... III, 108, 4 zuerst διόπερ ἐπειρᾶτο ευνιςτάνειν ὅτι... dann bald direkt 108, μὲν γὰρ περὶ τὸν Τρεβίαν ποταμὸν ςφαλέντες... παρετάξαντο. 111,2 ... ἤρετο (Hannibal) τί μεῖζον εὔξαςθαι τοῖς θεοῖς... ἐδύναντο . .. darauf direkt 111, 3 'τούτου τοιγαροῦν᾽, ἔφη, 'πρῶτον yév....

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 45

tagebücher war die indirekte Rede; so finden wir sie auch verwendet bei der Wiedergabe seiner Rede an das Heer vor der Schlacht mit Ariovist Übrigens war auch Thukydides die Verwendung der indirekten Rede für summarische Wieder- gabe von Reden nicht unbekannt, und mag er sogar an der Spitze auch dieser Entwicklungsreihe stehen, wenn er den Nikias vor Syrakus nach dem ersten groflen παρακλητικός in direkter Rede noch einmal vor dem Angriff die Führer zusammenrufen und nun in indirekter Rede ihn die Er- mahnungsmotive wiederholen lüBt!) Erwühnt sei noch, da die Ansprache Attilas an die Hunnen von Cassiodor in di- rekter Rede gehalten ist, was man ebenso aus der rheto- rischen Schreibweise dieses Spütlings, wie aus der Tradition versteht, die in ihrer Gesamtheit an der direkten Fassung der Reden festhielt. Daf die indirekte Form für eine er- zühlende Darstellung die hóhere war, haben die Durchschnitts- historiker, die dureh ihre Masse schlieBlich den Ausschlag für die Tradition gaben, infolge ihrer rhetorischen Schulung nicht zu würdigen gewubt.

Prof. Keil macht darauf aufmerksam, daB das hóhere Stilgesetz der indirekten Rede bei der Darstellung der sizilischen Expedition dem Thukydides augenscheinlich zum BewuBtsein kam ; in ihr liegt die erste Spur davon eben in jener zweiten Rede des Nikias vor Syrakus vor. Zur vólligen und bewu&ten Durchführung ist das neue Prinzip dann im 8. Buche gekommen, wo Reden nicht fehlen, aber wie z. B. die Ver- handlungen in Athen bei der oligarchischen Revolution vom 1. 411 indirekt gegeben sind. Das Fehlen der direkten Reden in diesem Buche beweise also nichts für die Unfertigkeit des Werkes; im Gegenteil zeige das Vorhandensein der indirekten Reden und ihre erkennbar kon- sequente Durchführung eine individuelle und bewuBte Stilisierung, wie sie nur die feste Hand des Schriftstellers geben konnte, der, stolz seiner neu errungenen, hóheren stilistischen Einsicht, den Mut gehabt hat, zu brechen mit dem alten Prinzipe auch um den Vorwurf einer inkongruenten Darstellung, wie sie nun zwischen dem früheren und dem letzten Teile seines Werkes eintreten muBte. Schematische Betrachtung verbaut diesen Einblick in die Entwicklung des Künstlers Thukydides. Wir kónnen noch sehen, wie er selbst erst hat lernen müssen: der GroBe wird dadurch nur gróBer. Die Mehrzahl der spáteren Historiker hat sich dieser stilistischen Erkenntnis verschlossen gezeigt, zu der Thukydides bereits an seinem Werke sich emporgearbeitet hatte.

46 Josef Albertus,

Kapitel 8. Die Einleitungs- und SchluBtechnik.

Blass!) bemerkt richtig, da, wie alle Redeteile in der Feldherrnrede einschrumpfen müssen, auch das Prooemium gekürzt wird. Manchmal fehlt der einleitende Gedanke ganz, und mit Ermunterungsmotiven wird ohne weiteres eingesetzt. Jedoch ist das nicht das Gewóhnliche. Eine beliebte Einleitung bildet der verbreiteten Technik der Gerichtsrede entsprechend die Motivierung des Auftretens. Sie ist gleichsam die Ent- schuldigung des Feldherrn dafür, daB er vor seinem tapferen Heer überhaupt Ermunterungsworte spreche.

Diesen Eingang wendet Brasidas in jener Ansprache an, in welcher er seine Soldaten zum Kampf gegen die Illyrier anspornt. Er betont die ganz besonderen Umstünde, welche ihn zu sprechen veranlassen, Thuk. IV, 126: Ei μὲν μὴ ὑπύ- πτευον ... ὑμᾶς τῷ T€ μεμονῶεθαι xai ὅτι βάρβαροι οἱ ἐπιόντες xai πολλοὶ ἔκπληξιν ἔχειν, οὐκ ἂν ὁμοίως διδαχὴν ἅμα τῇ παρακελεύτει ἐποιούμην... Klassisch geprügt und zu dem Gedanken er- weitert: "Wozu Reden halten, wenn eine starke Rüstung für uns spricht' hat Thukydides den τόπος VI, 68: ἸΠολλῇ μὲν παραινέςει, ἄνδρες, τί bei χρῆςθαι, ol πάρεςμεν ἐπὶ τοιοῦτον ἀγῶνα; αὐτὴ γὰρ παραςκευὴ ἱκανώτερά μοι δοκεῖ θάρςος παρα- ςχεῖν καλῶς λεχθέντες λόγοι μετὰ ἀςθενοῦς ςτρατοπέδου. --- Es ist für die Kunst des Thukydides bezeichnend, daB er den Grund der Entschuldigung nicht mit dem Gemeinplatz gibt"W as nützen Reden, wo doch tapfere Taten sprechen', sondern im ersten Fall auf die Verrüterei der Verbündeten, im zweiten auf die sorgfültig getroffene Vorbereitung des Seekampfes, also auf die der Schlachtsituation entnommenen Motive zurückgreift.

!) Blass, Attische Beredsamkeit 1, 241.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 41

Jenes allgemeine Motiv bringt Arrian Anab. IIT, 9, 5 ... αὐτοὺς μὲν οὐκ ἔφη χρῆναι παρακαλεῖςθαι πρὸς οὗ ἐς τὸν d va: πάλαι γὰρ εἶναι δι᾽ ἀρετήν τε τὴν ςφῶν παρακεκλημένους, καὶ ὑπὸ τῶν πολλάκις ἤδη καλῶν ἔργων ἀποδεδειγμένων. Cassius Dio L, 30, 1 ὥςτε μὴ τοῖς ἐμοῖς λόγοις μᾶλλον τοῖς ópe- τέροις αὐτῶν ἔργοις ἐπιρρωςθέντες ἐπιθυμήεατε παντὶ ἤδη τῷ πολέμῳ τέλος ἐπιθεῖναι. Procop. b. V. IV, 12, 14 ὥςτε ὑμῖν οὐδέ τι ἐγκελεύεεθαι ἔν γε τῷ παρόντι ἐπάναγκες. οἷς γὰρ τὰ πράγματα καὶ fj τῶν πολεμίων ἀεθένεια τὸ θαρςεῖν δίδωςιν, οὐδὲν οἶμαι τῆς ἐκ τῶν λόγων ὠφελείας προςδεῖ. Ebenso b. V. II, 1, 13 παρ- αίνεειν pév .... οὐκ οἶδα ὅτι δεῖ ποιεῖςθαι πρὸς ὑμᾶς οἵ ve οὕτω τοὺς πολεμίους ἔναγχος νενικήκατε ὥςτε Καρχηδών τε ἥδε καὶ Λιβύη ξύμπαςα κτῆμα τῆς ὑμετέρας ἀρετῆς ἐςτι, καὶ δι᾽ αὐτὸ ξυμβουλῆς οὐδεμιᾶς ὑμῖν ἐς εὐτολμίαν ὁρμώεης δεήεει.

Den gleichen τόπος variiert Sallust. Bell. Cat. 58 zu "wen Ruhm und Gefahren nicht erregen, den ermahnst du vergebens': Compertum ego habeo, milites, verba virtutem non addere, neque ex ignavo strenuum neque fortem ex timido exercitum oratione imperatoris fieri ... quem neque gloria neque pericula excitant, nequiquam hortere ... Als Übergang von einem Hauptgedanken zu einem andern benutzt übrigens diesen τόπος Polybios, indem er ihn gleichzeitig individuell aus der Situation schópft: der παρακλητικός ist nur für jene, welche um Sold kámpfen, nicht für Rómer, welche in diesem Augenblick 'pro aris atque focis! eintreten, Polyb. IIT, 109,5 ... ἑνὸς προςδεῖται τὰ πράγματα, τῆς ὑμετέρας BouAfceuc xai προθυμίας, ὑπὲρ ἧς οὐδὲ παρακαλεῖςθαι πλείω πρέπειν ὑμῖν ὑπο- λαμβάνω. τοῖς μέν γε μιεθοῦ παρά rict ςτρατευομένοις τοῖς κατὰ ςυμμαχίαν ὑπὲρ τῶν πέλας μέλλουει κινδυνεύειν... ἀναγκαῖος τῆς παρακλήςεως γίνεται τρόπος᾽ οἷς δὲ... ὑπὲρ ςφῶν αὐτῶν καὶ πατρίδος καὶ γυναικῶν καὶ τέκνων κίνδυνος ευνέςτηκεν ... ὑπομνήςεως μόνον, παρακλήςεως δ᾽ οὐ προςδεῖ. Und wieder seinerseits Hannibal IIT, 111, 5: 'früher, als ihr euch mit den Rómern noch nicht im Kampf gemessen hattet, würe das παρακαλεῖν am Platz gewesen; jetzt aber, nach drei Siegen, ποῖος ἂν ἔτι λόγος ὑμῖν icyupórepov παραςτήςει 0dpcoc αὐτῶν τῶν ἔργων;

48 Josef Albertus,

So einleitend auch Tacitus in der Rede des Agricola, Tac. Agric. 34: si novae gentes atque ignota acies constitisset, aliorum exercituum exemplis vos hortarer: nunc vestra decora recensete, vestros oculos interrogate. Lesbonax biegt das Motiv leicht um, sodaB es lautet: bei den Feigen ist die Ermahnung vergeblich und überflüssig, bei den Tüchtigen aber ist sie am Platze.. Lesb. III 8 1 p. 33, 3 K. ὥςτε οὐ δεῖ ὑπεριδεῖν οὔτε λόγου οὔτε ἔργου οὐδενὸς οὐδὲ T μὴ τοῖς ἑτοίμοις mapa- κελεύεεθαι. ἀλλὰ τοῦτο δή μοι δοκεῖ καὶ μάλιετα χρῆναι ποιεῖν. τοῖς μὲν γὰρ μὴ θέλουειν ἀγαθοῖς εἶναι μάταιον καὶ λέγειν καὶ ποιεῖν ςπεύδοντα, ὅπως ἔςονται ἀγαθοί, τοῖς δὲ ἐθέλουςΐ γε καὶ βουλομένοις τοὐναντίον... dicr' εἰ καὶ νῦν ὑμῖν παρεεςκεύαςται παραςκεύαςθω δὲ καὶ ἑνὶ ἑκάςτῳ καὶ πάειν ---- ὅπως ἔςεςθε ἀγαθοί, καὶ ἀξίωμα ἔχετε παρ᾽ ὑμῖν αὐτοῖς μέγα, οὐχ ὑμᾶς βλάψαι ἀκοῦςαι τὴν ὑμετέραν ἀρετὴν καὶ τὸ ἀξίωμα τῶν προγόνων ὁμοῦ καὶ τὸ ἀξίωμα τὸ τῶν πολεμίων, μικρότερον δι᾽ ὑμάς ἔχουειν͵ ἀλλ᾽ ὠφελήεει.

Livius láót Scipio den Grund zu einer Ermahnungsrede in dem Umstand finden, daB er ein neues Heer übernimmt: Liv. XXI, 40 si eum exercitum, milites, educerem in aciem, quem in Gallia mecum habui, supersedissem loqui apud vos: quid enim adhortari referret aut eos equites, qui equitatum hostium ... egregie vicissent ...; nunc... novo imperatori apud novos milites pauca verba facienda sunt Wenig ge- schickt führt Flavius Josephus den Gedanken aus, dab eine Ermahnungsrede für den gemeinen Mann unrühmlich ist, den Führer der Feigheit zeiht, Bell. Iud. VI, 33: d) cucrpanura, . .. τὸ μὲν παρακελεύειν ἐπὶ τὰ μὴ φέροντα κίνδυνον αὐτόθεν τοῖς παρακελευομένοις ἀκλεές, ἀμέλει δὲ καὶ τῷ παρακελεύοντι φέρει κατάγνωειν ἀνανὸρίας. δεῖ δ᾽ οἶμαι προτροπῆς εἰς μόνα τὰ cpa- λερὰ τῶν πραγμάτων, ὡς ἐκεῖνά γε καθ᾽ ἑαυτοὺς πράττειν ἄξιον !)

Besonders starke Geziertheit und rhetorische Künstelei zeigt Herodian, der es sich nicht versagen kann, in einer knappen Feldherrn- rede von den λόγοι ευνήθεις zu sprechen, die den Redner zieren, dem Hórer aber wohlgefallen: VI, 3, 3 ἐβουλόμην μέν, ἄνδρες crparuat, τοὺς εὐυνήθεις πρὸς ὑμᾶς ποιεῖςθαι λόγους, bi' ὧν αὐτός τε ἐκοςμούμην δημηγορῶν ὑμᾶς τε ἀκούοντας εὔφραινον.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 49

Abgesehen von diesem hüufig in der Einleitung verwen- deten Topos zur Motivierung und Entschuldigung des Auf- tretens kann ein beliebiger anderer Gedanke einleitend ver- wendet werden, z. B. die Hervorhebung der Wichtigkeit des Augenblicks; doch ist diese Wendung als Einleitungsgedanke nicht so allgemein typisch geworden.

Ein fórmlicher SchluB in Gestalt einer dringenden, zur Tapferkeit auffordernden Endermahnung fehlt wohl keinem παρακλητικός. Dieser Schlu& kann entweder eine eindringliche Rekapitulation der in der Rede vorgebrachten Gründe ent- halten!) oder die nochmalige Hervorhebung des Haupt-

!) Als Beispiele mógen die hochrhetorischen SchluB8sütze des Dionys dienen Arch. VI, 9, 5: ταῦτα δὴ προεγνωκότες ἴτε προθύμως ἅπαντες ἐπὶ τὸν ἀγῶνα, λαβόντες καλὰς ἐλπίδας ἔργιυν καλῶν ἡγεμόνας, ὡς ἐν ἑνὶ τῷδε κινδύνῳ τὸ κράτιςτον καὶ xat! εὐχὴν ἅπαςει τέλος λα- βόντι τὰ μέγιςτα ἕξοντες ἀγαθά, φόβου τυράννων ὑμᾶς αὐτοὺς ἐλευ- θερώςοντες, πόλει Tf) γειναμένῃ τροφείων δικαίας ἀπαιτούςῃ χάριτας ἀποδώςοντες, παῖδας, ὅςοις εἰεὶν ὑμῶν ἔτι νήπιοι, καὶ γαμετὰς γυναῖ- κας οὐ περιοψόμενοι παθεῖν πρὸς ἐχθρῶν ἀνήκεςτα, γηραιούς τε πατέ- ρας τὸν ὀλίγον ἔτι χρόνον ἥδιςτον βιῶναι παραςκευάςοντες. μακάριοι μέν, οἷς ἂν ἐκγένηται τὸν ἐκ τοῦδε τοῦ πολέμου θρίαμβον καταγαγεῖν, ὑποδεχομένων ὑμᾶς τέκνων καὶ γυναικῶν καὶ πατέρων. εὐκλεεῖς δὲ καὶ ζηλωτοὶ τῆς ἀρετῆς οἱ τὰ εὠματα χαριούμενοι τῇ πατρίδι. ἀποθανεῖν μὲν γὰρ dracw ἀνθρώποις ὀφείλεται, κακοῖς τε καὶ ἀγαθοῖς, καλῶς τε καὶ ἐνδόξως μόνοις τοῖς ἀγαθοῖς. Ebenfalls in einen μακαριςμός 808- klingend und ühnlich zusammenfassenden Inhalts ist der SchluB8 der Camillusansprache XIV, 13 (VIIII 6): 'Auf denn unerschrocken, mit den Góttern als Helfer, die euch die Móglichkeit der Rache am Feinde ge- wühren, unter mir als Führer, da ihr meiner Klugheit und meines Glückes Zeugen waret, glücklich preisend den Tag, an welchem es Euch ver- gónnt ist, dem Vaterland den schünsten Kranz zu winden (τὸν ἐπι- Qavécrarov τῇ πατρίδι crépavov καταγαγεῖν), einen schónen und un- sterblichen Ruhm statt des sterblichen Kórpers euern Kindern und greisen Vátern zurücklassend, wenn das Todeslos euch trifft. Was soll ich noch mehr reden? Schon bewegt sich das feindliche Heer gegen euch. Doch wohlan, auf zum Kampf!" Wir wissen, daB der μακαριςμός ein rhetorischer τόπος ist, der ursprünglich dem ἐπιτάφιος eignete und von da in die laudatio überging. Gegenstand des paxapicuóc ist das Glück im Leben und die Unsterblichkeit als Lohn der Tugenden nach dem Tode. Das náhere bietet Hürth, De Greg. Naz. oration. fun. S. 11ff. Wie Dionysios an jenen beiden Stellen verwendet auch Lesbonax den μακαριςμός ziemlich deutlich in der Schlu8-rapaxéAevcwc des 1. Pro-

XIII, 2. 4

50 Josef Albertus,

gedankens der Rede, auf welchen es dem Sprecher am meisten ankommt !).

Als ziemlich hüufig vorkommendes SchlufBmotiv láft sich nur der τόπος namhaft machen: 'Auf zum Kampf! denn schon rückt der Feind heran.' So Dion. Arch. XIV, 13 (VIIII 6): oux οἶδα ὅτι δεῖ πλείω λέγειν. κινεῖται γὰρ ἤδη τὸ βάρβαρον crpáreuua χωροῦν ἐφ᾽ ἡμᾶς, ferner Xen. Anab. IIT, 2, 81 ἀλλὰ τὰρ καὶ περαίνειν ὥρα. Ícuc γὰρ oi πολέμιοι αὐτίκα παρέςονται, und Curtius IV, 14, 24 video admoveri hostium aciem: sed quo proprius discrimen accedo, hoec minus iis, quae dixi, possum esse contentus. Derselbe rómoc ist bei Prokop ausnahms- weise nicht als Schlu&, sondern als Eingang verwendet, b. V. I, 19, 2: μὲν τῆς ἀγωνίας καιρός, ἄνδρες ευςτρατιῶται, ἤδη πάρεςτιν αἰςθάνομαι γὰρ προςιόντας τοὺς πολεμίους.

treptikos, II 8 20 p. 32, 10 K. τοῖς δὲ ἐκ τοῦδε τοῦ κινδύνου «εὠωθεῖαιν, ávbpdav ἀγαθοῖς γενομένοις, ἀκίνδυνος λοιπὸς Bloc, μακαριζομένοις ἐν πάςαις πανητγύρέειν ἐν πάςαις θεωρίαις. . .. ἐκ τῶνδε καὶ γαμετὰς προθύμως ἄν εὕροιο, οὗτοι γηράςκοντες εὐδαιμονίζονται.

!) Wir haben es meistens nur mit einem kurzen Schlufsatz zu tun; Dionysios liebt die lángere Zusammenfassung.

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 51

Kapitel 9. Die διδαχή.

AÀus den Namen der Feldherrnrede, παρακλητικός, παραίνε- ac, παρακέλευςμα, rtapakéAeucic, den Bezeichnungen παρακαλεῖν und προτρέπειν geht genügend hervor, daB sie wesentlich er- mahnender Natur ist und daf) der beratende Teil, wie der cup- βουλευτικός ihn hat, günzlich wegfüllt. Der Feldherr wil] und darf vor den Soldaten nicht erst beraten, ob gekümpft werden muB oder nicht. Die Notwendigkeit des Kümpfens ist voraus- geselzt; er kann die Soldaten im letzten Augenblick nur noch einmal anfeuern und mit sich fortreiBen wollen. Er erreicht dies dadurch, da$ er alle jene Motive, welche den glücklichen Ausgang der Schlacht verbürgen oder den Kampfesmut des Einzelnen anstacheln, in eine Art militárischer Belehrung zusammenfaBt. Diese haben wir mit dem in den Quellen hüufig vorkommenden, die Sache trefflich kennzeichnenden Ausdruck διδαχή zu benennen. Sie ist im wesentlichen die Darlegung der Schlachtsituation und der sich aus ihr er- gebenden ermunternden Motive. Die 'Belehrung' richtet sich gleichmüBig an Intellekt wie Willen, da der Soldat durch 810 über die Situation, die Kampfesweise und Taktik auf- geklàrt und durch Aufstachelung seiner stürksten Leiden- schaften wie Ehrgeiz, Gewinnsucht, Liebe zu Frau und Kind zur Hóchstleistung an Tapferkeit angefeuert werden soll Die bibay bildet also so recht eigentlich den Rumpf des mapa- κλητικός, von dem sich nur die kurze Einleitung, wenn eine solche vorhanden ist, und der ermahnende SchluB, die zu- sammenfassende παρακέλευσις, abtrennen lassen. Dieser charak- teristische Hauptbestandteil des παρακλητικός, die διδαχή, welche die Feldherrnrede wesentlich als militürische Belehrung vor der Schlacht, als letzte Aufklüárung über die Situation und

"

52 Josef Albertus,

als Berufung des Feldherrn an soldatische Tugenden und Instinkte erscheinen láBt, grenzt die Gattung der Feldherrn- reden von der verwandten ermahnenden Beredsamkeit ab.

Der Inhalt der διδαχή wird in Kap. 10 nach den Gesichts- punkten der τελικὰ κεφάλαια behandelt werden. Hier über die technische Bezeichnung. Διδαχή oder ein synonymer Ausdruck ist zur Einführung des speziell belehrenden Teiles des παρακλη- τικός von den Historikern oft verwendet. Brasidas fügt in der Ermunterungsrede, in welcher er den Lacedümoniern die un- geordnete Kampfestechnik der Illyrier schildert, der παρακέ- Aeucic ein διδαχή hinzu: Thuk. IV, 126, 1 €i μὲν μὴ ὑπώπτευον ... οὐκ àv ὁμοίως 516a χήν ἅμα τῇ παρακελεύςει ἐποιούμην. Doch finden wir in den verschiedenen Reden zur Bezeichnung des τόπος der διδαχή auch mehrfach andere Ausdrücke; aber ihre Bedeutung hált sich durchgehends in der Spháre des bibáckev. So werden διδαχή oder διδάςκειν zu ὑπόμνημα oder ὑπομι- uvfcxewv oder ἀναμιμνήςκειν, wenn die Belehrung in der Er- innerung an frühere Taten besteht. Dem διδάςκειν werden synonym auch cnpaívew, ἐπιδεικνύειν, émipaívewy gebraucht. Der belehrenden Handlung des Feldherrn entspricht das μαν- θάνειν, γιγνίώεκειν, érrícracOai καταμανθάνειν, ὁρᾶν, rtpockontév, das 'non ignorare' beim Soldaten.

Für διδαχή selbst haben wir in demselben Thukydides- Kapitel 4) καὶ γὰρ ὅεα μὲν τῷ ὄντι ἀεθενῆ ὄντα τῶν πολεμίων δόκηςιν ἔχει ἰεχύος, διδαχὴ ἀληθὴς προςγενομένη περὶ αὐτῶν ἐθάρευνε μᾶλλον τοὺς ἀμυνομένους. Ferner Dion. Hal. Arch. III. 23, 8 τὸ μετὰ τοῦτ᾽ oU πολλῆς ὑπελάμβανον ὑμῖν διδαχῆς δεήςειν, ὅτι κάλλιον τε καὶ δικαιότερον περὶ τῆς ἡμῶν αὐτῶν ἐλευ- θερίας μᾶλλον περὶ τῆς Ρωμαίων ἡγεμονίας ποιήκςαεθαι τὸν ἀγῶνα und ebenso VI, 8, 1 εἰ δέ τινες ὑμῶν ταῦτα μὲν ὀρθώς εἰρῆεθαι νομίζουςιν, ὀρρωδοῦει δὲ τὸ τῶν ἀντιπολεμίων πλῆθος βραχείᾳ διδαχῇ μαθέτωςαν τὰ μὴ δεινὰ δεδιότες, μᾶλλον δὲ ἀναμνήεει.

Für διδάςκειν und die übrigen Synonyma: Brasidas vor der Schlacht bei Amphipolis, Thuk. V, 9, 1 ... καὶ ὅτι Δωριῆς μέλλετε "lua μάχεςθαι, ὧν εἰώθατε xpeíccouc εἶναι, ἀρκείτω βραχέως δεδηλωμένον᾽ τὴν δὲ ἐπιχείρηςιν τρόπῳ διανοοῦμαι

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 53

ποιεῖεθαι διὸ &Ew. Nikias vor Syrakus, Thuk. VI, 68, 3 καὶ τοὐ- γαντίον ὑπομιμνήεκω ὑμάς oi πολέμιοι cpíav αὐτοῖς εὖ οἶδα ὅτι παρακελεύονται. Gylippos vor der zweiten Schlacht bei Syrakus, Thuk. VII, 66, 1:... καὶ εἴ τις μὴ ἐπὶ ócov δεῖ ἤςεθηται, ςημανοῦμεν ... und VII, θ7, 4... τὸ δ᾽ ἀληθέετατον γνῶτε, ἐξ ὧν ἡμεῖς οἰόμεθα ςαφῶς πεπύεθαι. Auch Kyros vor Kunaxa, Xenoph. Anab. 1, 7, 4 ὅπως δὲ καὶ εἰδῆτ᾽ εἰς οἷον ἔρχεςθ᾽ ἀγῶνα, ὑμᾶς εἰδὼς διδάξω und Xenophon an die Strategen, Anab. III, 1, 44 καὶ ἡμᾶς δεῖ viv καταμαθόντας.... αὐτοὺς ἄνδρας ἀγαθοὺς εἶναι καὶ τοὺς ἄλλους παρακαλεῖν. Vgl. auch Dion. Arch. VI 8, 1 (o. S. 52).

Bezieht sich die Belehrung weniger auf die taktische Lage als auf die früheren Erfahrungen und Taten, so wird das διδάςκειν dem Historiker ein ἀναμιμνήςκειν. So Polybios III, 63, 7: οὐδένα γὰρ οὕτως ἀλόγιςτον οὐδὲ νωθρὸν αὐτῶν ὑπάρχειν, ὃς μνημονεύων μὲν τοῦ μήκους τῆς ὁδοῦ διηνυ- (μένης ἐκ τῶν πατρίδων, μνημονεύων δὲ τοῦ πλήθους τῶν μεταξὺ πολεμίων ... III, 64, 8 ἔφη γὰρ δεῖν (Scipio) ... αὐτὸ δὲ τοῦτο γιγνώεκοντας.... und III, 64, 9 ... δι᾽ ὧν ἐπι- δεικγύειν ἐπειρᾶτο διότι μόνον ἐπιφανῆναι δεῖ τοῖς πολεμίοις. Auch die ᾿παρακαλέςαντες τοὺς περὶ τὸν Αἰμίλιον᾽ vor Cannae III, 108, 2: εὐυναθροίςαντες τὰ πλήθη τήν τε τῆς ευγκλήτου γνώμην διεεάφηεςεαν τοῖς πολλοῖς καὶ παρεκάλουν τὰ πρέποντα τοῖς παρεςτῶει καιροῖς ...

Der Sache nach hat natürlich auch Cassius Dio den τόπος der διδαχή, obwohl er ihn mit anderen Worten einleitet, z. B. L, 16, 2 ὁρᾶτε δήπου καὶ αὐτοὶ Ócov μὲν xoi οἷον ναυτικόν ἔχομεν und. 1,, 18, 1 λέγω δὲ ταῦτα... ἵνα ἐκ τούτων κατα- μάθητε ...; ferner L, 24, 1 zur Einleitung der Rede Octavians vor Actium: ὁρῶν . . . καὶ ἐξ ὧν ἀκοῇ μεμάθηκα xai ἐξ ὧν ἔργῳ πεπείραμαι, τὰ πλεῖςτα καὶ péyicra τῶν πολεμικῶν ... τοῦτό που καὶ αὐτὸς οὐχ ἥκιςτα ἐννοῶ καὶ ὑμῖν παραινῶ προςκοτπεῖν. Bei Procop. Bell. Pers. II, 16, 6 will Belisar zwar keinen παρα- κλητικός halten, vielmehr nur eine Beratungsrede mit den Führern, und doch kennzeichnet er dabei indirekt das Wesen der ówbayr: ... οὐχ ὅπως ὑπομνήεας f) rrapaíveciv τινα roum- (άμενος τὴν ὑμετέραν γνώμην ἐπὶ τοὺς πολεμίους ópurcu ...

56 Josef Albertus,

gegen gehóren hierher jene Ermahnungsgründe, womit der Feldherr die Soldaten an die Heldentaten der Vorfahren und an die Grófe des Vaterlandes erinnert, das zu siegen von alters her gewohnt sei. Fast ganz in diesem Gedanken be- wegt sich die Lesb. III 8 3 f. K.: ὑμῶν γὰρ οἵ τε παλαιοὶ πατέρες ἐν toic Ἕλληςι μέγα ἀξίωμα ἀρετῆς εἶχον καὶ λόγον ἀγαθόν... μαρτύριον δὲ τοῦτου ὑμῖν ἐρῶ. οἷ μὲν ἀλλοι πάντες “Ἕλληνες ἐκ τῆς cperépac αὐτῶν peracrávrec οἰκοῦειν ἕκαςτος ... καὶ κατὰ μὲν τὸ μὴ ἐξελαθῆναι ἀνδρείας crépavov τὴν πατρίδα ἔχετε, κατὰ δὲ τὸ μὴ ἐξελάςαι δικαιοςύνης ... τῶν δὲ νέων ἀλλά τε πολλὰ καὶ ὅτι τῷ βαρβάρῳ ς«τρατῷ ὑποχωρήςαντες ἐκ τῆς πατρίδος καὶ αὐτοὶ καὶ τὰ τέκνα, ὁρμιύμενοι ἐκ τῆς Σαλαμῖνος ἠλευθερώςατε πᾶςαν τὴν Ἑλλάδα ... 10 καὶ ἀναμνήςετε πάντας τοὺς ἀνθρύ- πους, ὅτι ὑμεῖς ἐκείνων τῶν ἀνδρῶν écre παῖδες, οἵ ποτε ἀπο- βάντας τοὺς βαρβάρους τῆς ὑμετέρας εἰς Μαραθῶνα αὐτοβοεὶ νική- cavrec πολλὰς μυριάδας ἀνθρώπων ἐξέβαλον. Dieses übrigens in der attischen Epideixis weit verbreitete Argument der Autochthonie der Athener erinnert hier gerade stark an den Panegyrikos des Isokrates. Bei ihm wie bei Lesbonax dient es dazu, athenische Tüchtigkeit und ererbte Siegessicherheit ins rechte Licht zu setzen: Isokr. Pan. 24 ταύτην γὰρ οἰκοῦμεν οὐχ ἑτέρους ἐκβαλόντες οὐδ᾽ ἐρήμην καταβαλόντες οὐδ᾽ ἐκ ποὶλ- λῶν ἐθνῶν μιγάδες ευλλεγέντες, ἀλλ᾽ οὕτω καλῶς καὶ vnciuc γεγόναμεν, dicr' ἐξ ἧςπερ ἔφυμεν, ταύτην ἔχοντες ἅπαντα τὸν χρόνον διατελοῦμεν, αὐτόχθονες ὄντες... 83 πῶς τὰρ ἂν γένοιντο εύμμετροι τοιούτοις dvbpáav, ... oi δὲ τὴν ἐξ ἁπάςτης τῆς "Acíac δύναμιν ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ κατεπολέμηκςαν, οὐ μόνον δὲ τὰς αὑτῶν πατρίδας διέεωςαν, ἀλλὰ καὶ τὴν Ἑλλάδα εύμπαςεαν ἠλευθέρωςαν ... Ahnlich wie Isokrates in der Epi- deixis, wendet Xenophon das Motiv des alten athenischen Ruhms in dem παρακλητικός Anab. III, 2, 11 an: ἔπειτα δέ, ávauvücu γὰρ ὑμᾶς xai τοὺς τῶν προγόνων τῶν ἡμετέρων κινδύνους, ἵν᾽ εἰδῆθ᾽ ὡς ἀγαθοῖς θ᾽ ὑμῖν προκεήκει εἶναι ... ἐλ- θόντων μὲν γὰρ Περεῶν καὶ τῶν cüv αὐτοῖς παμπληθεῖ «τόλῳ ὡς ἀφανιούντων τὰς Ἀθήνας, ὑποςτῆναι αὐτοὶ ᾿Αθηναῖοι τολ- μήςαντες ἐνίκηςαν αὐτούς... In Ansprachen an Griechen gegen- über Griechen verwendet Thukydides das gleiche Motiv V, 9

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 57

ἄνδρες Πελοποννήςιοι, ἀπὸ μὲν οἵας χώρας ἥκομεν, ὅτι αἰεὶ διὰ τὸ εὔψυχον ἐλευθέρας καὶ ὅτι Δωριῆς μέλλετε "lua μάχε- εθαι, ὧν εἰώθατε κρείεςους εἶναι, ἀρκείτω βραχέως δεδηλωμένον. VI, 68, 2 ὅπου γὰρ Ἀργεῖοι καὶ Μαντινῆς καὶ ᾿Αθηναῖοι καὶ γηαωτῶν οἱ πρῶτοί écuev, πῶς οὐ χρὴ ... τὴν ἐλπίδα τῆς γίκης μετέχειν ;

Ganz anders gestaltet sich natürlich wieder derselbe τό- πος, wenn der rómische Feldherr seine Legionen an die Grófle Roms erinnert, das zu siegen gewohnt sei. So deklamiert im Latinerkrieg der Diktator Postumius bei Dionys. Arch. VL8,2... ἀλλὰ τοῖς μὲν ἄλλοις φοβεροὶ διετελεῖτε ὄντες, ὧν ἐκρατεῖτε μαχόμενοι, Λατίνοις δὲ ἄρα τούτοις καὶ τοῖς ευμμάχοις αὐτῶν Οὐολούςκοις εὐκαταφρόνητοι, διὰ τὸ μὴ πειραθῆναί ποτε αὐτοὺς τῆς ὑμετέρας μάχης; ἀλλὰ πάντες ἴςτε ὅτι ταῦτ᾽ ἀμφότερα τὰ ἔθνη πολλαῖς ἐνίκων μάχαις οἱ πατέρες ἡμῶν. Derselben alten Zeit erinnert sich Ammian in der Feldherrnrede Julians XXIII, 5, 20 ... devicta est perplexo et diutino Marte Carthago, sed eam dux inclitus timuit superesse victoriae. evertit fun- ditus Numantiam Scipio post multiplices casus obsidionis emensos. Fidenas, ne imperio subcrescerent aemulae, Roma subvertit, et Faliscos ita oppressit et Veios, ut suadere nobis laboret monumentorum veterum fides, ut has civitates ali- quando valuisse credamus. Cass. Dio L,24, 3... ἀνάξιον μὲν τῶν πατέρων ἡμῶν τῶν τὸν Πύρρον, τὸν Φίλιππον, τὸν Περςέα, τὸν Ἀντίοχον καθελόντων, τῶν τοὺς Νουμαντίους, τοὺς Καρχηδο- γίους ἀναςτηςάντων, τῶν τοὺς Κίμβρους, τοὺς Ἄμβρωνας κατα- κοψάντων͵ ἀνάξιον δὲ καὶ ἡμῶν αὐτῶν τῶν τοὺς Γάλατας karecrpap- μένων, τῶν τοὺς Παννονίους κεχειριυμένιυν, τῶν μέχρι τοῦ Ἴετρου προκεχωρηκότων, τὸν ἹΡῆνον διαβεβηκότων, ἐς Βρεταννίαν πε- περαιωμένων. Die Siegestradition Roms über Carthago führt P. Seipio (210 v. Chr.) bei Livius XXI, 41, 6-11 aus: experiri iuvat, utrum alios repente Carthaginienses per viginti annos terra ediderit, an idem sint, qui ad Aegates pugnaverunt in- sulas, et quos ab Eryce duodevicenis denariis aestimatos emisistis, et utrum Hannibal hic sit aemulus itinerum Her- eulis, ut ipse fert, an vectigalis stipendiariusque et servus: populi Romani a patre relictus.

58 Josef Albertus,

Es ist interessant, nach Ausführung des τόπος der rómi- schen Siegestradition, nun auch dessen Kehrseite, die Schwüche rómischer auswürtiger Politik und Kriegsführung als Ent- gegnung und διαβολή der Hómer in der ermahnenden Feld- herrnrede des Gegners kennen zu lernen. Aufer der schwachen Entgegnung Hannibals bei Livius X XI, 43, 12 'nam dempto hoc uno fulgore nominis Romani quid est cui illi vobis com- parandi sunt?' hat diesen τόπος in breiter Ausführung der sonst so nüchterne Trogus in seiner einzigen Feldherrnrede, die er dem Mithridates in den Mund legt, ausgeführt. Mithri- dates sucht den Seinen das 'Romanos vinci posse' zu be- weisen, Iust. X X XVIII, 4, 4: Romanosque vinci posse cogni- tum non sibi magis quam ipsis militibus, qui et in Bithynia Aquilium et Maltinum in Cappadocia fuderint. ac si quem aliena magis exempla quam sua experimenta moveant, audire se Pyrrho rege Epiri non amplius quinque milibus Mace- donum instructo fusos tribus proeliis Romanos. audire Han- nibalem sedecim annis Italiae victorem immoratum, et quin ipsam caperet urbem, non Romanorum illi vires obstitisse, sed domesticae aemulationis atque invidiae studium. .... 11 iam ipsam Italiam audire se numquam, ut Roma condita sit, satis illis pacatam, sed adsidue per omnes annos pro libertate alios, quosdam etiam pro vice imperii bellis continuis perseverasse; et a multis civitatibus Italiae deletos Romanorum exercitus ferri, a quibusdam novo contumeliae more sub iugum missos. ac ne veteribus inmoremur exemplis, hoc ipso tempore universam Italiam bello Marsico consurrexisse ... 15 simul et a Germania Cimbros, immensa milia ferorum atque inmitium populorum, more procellae inundasse Italiam.

II. Die Gerechtigkeit der Sache: das δίκαιον.

Es ist natürlich, ἀΔβ auch dieser τόπος der cróac mpar- ματική im παρακλητικός verwendet ist. Syrian IL, 174, 24 unter- scheidet, wie seit Platos Euthyphron erkannt, das 6aov und das δίκαιον, je nachdem das δίκαιον auf Gott oder auf gleich- gestellle Menschen bezogen wird; diese Unterscheidung findet sich auch in der Feldherrnrede. Die Gerechtigkeit der Sache

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 59

bewirkt, dat die Gótter für sie Partei ergreifen. DaB sie es tun, wird in manchen Feldherrnreden direkt gesagt, indem der Feldherr auf die günstigen Vorzeichen bei den Opfern hinweist, welche vor der betreffenden Schlacht der Sitte entsprechend dargebracht waren. Hiüufig auch wird ein An- spruch auf den Beistand der Gótter daraus abgeleitet, daf) die Gegner durch Untreue und Verletzung des Eidschwurs die góottliche Hilfe verwirkt haben.

l. Die Opfer.

Lesbon. III S 1 K. Kai ἱερὰ καλὰ καὶ τὰ ὑμέτερα mape- cxeuacrat ... 13 ἱερὰ καλὰ καὶ τὸ δίκαιον ὑμῖν μὲν θαρρεῖν παρέξει, ἐκείνοις δὲ δεδιέναι ... II 8 1 τὰ δ᾽ ἀπὸ τῶν θεῶν, ἀφ᾽ ὧν χρὴ ἄρχεςθαι, καλώς ἔχει κατ᾽ ἀμφοτέρους τοὺς λόγους. τά τε γὰρ ἱερὰ καλὰ ἡμῖν γέγονε καὶ τὸ δίκαιον μεθ᾽ ἡμῖν ἐςτιν. .. $20 ὑπομιμνήεκω δὲ ὑμᾶς, ὅτι καὶ τὰ ἱερὰ ὑμῖν καλὰ γέγονεν. Dionys. Arch. VI, 6, 2 Θεοὶ μὲν ἡμῖν ὑπιςχνοῦνται δι᾽ οἰωνῶν τε καὶ εφαγίων καὶ τῆς ἄλλης μαντικῆς ἐλευθερίαν τῇ πόλει παρέ- ξειν. Thuk. IV, 92, 7 πιςτεύςαντες δὲ τῷ θεῷ πρὸς ἡμῶν ÉcecOat, οὗ τὸ ἱερὸν ἀνόμως τειχίςαντες νέμονται καὶ τοῖς ἱεροῖς ἡμῖν θυςαμένοις καλὰ φαίνεται, ὁμόςε χωρῆςαι τοῖςδε... Xen. Inst. Cyri III, 3, 21 δὲ Κῦρος ἔθυε πρῶτον μὲν Διὶ βαειλεῖ, ἔπειτα δὲ καὶ τοῖς ἄλλοις θεοῖς, oüc ἠτεῖτο ἵλεως καὶ εὐμενεῖς ὄντας ἡγεμόνας γενέεθαι τῇ ςτρατιᾷ καὶ παραςτάτας ἀγαθοὺς καὶ ευμ- μάχους καὶ ςυμβούλους τῶν ἀγαθῶν. τῇ δ᾽ ὑετεραίᾳ πρὼ Κῦρος μὲν ἐςκτεφανωμένος ἔθυε, παρήγγειλε δὲ καὶ τοῖς ἄλλοις ὁμοτίμοις ἐςκτεφανωμένοις πρὸς τὰ ἱερὰ παρεῖναι. ἐπεὶ δὲ τέλος εἶχεν fj θυςία, cuykaAécac αὐτοὺς ἔλεξεν * Ἄνδρες, οἱ μὲν θεοί, dic οἵ τε μάντεις paci καὶ ἐμοὶ ευνδοκεῖ, μάχην τ᾽ ἔςεεθαι προαγτέλλουςι καὶ γίκην διδόαςι καὶ curmpíav ὑπιςχνοῦνται ἐν τοῖς ἱεροῖς.

Xenoph. Anab. III, 2, 8ff. erzühlt, wie zu Beginn seiner groBen Rede Jemand bei den Worten civ toic θεοῖς πολλαὶ ἡμῖν καὶ ἐλπίδες εἰςὶ οὠτηρίας geniest h&tte und auf dieses günstige Omen hin Gelóbnisse für die rettenden Gótter beschlossen seien; darauf führt er fort: ἐπεὶ δὲ τὰ τῶν θεῶν καλῶς εἶχεν, ἤρχετο πάλιν ὧδε. Es folgt nun eine Begründung für die Stellung der Gótter, die den Griechen εὐμμάχοι, den Persern ἐναντίοι seien.

60 Josef Albertus,

2. Der Beistand der Gótter für die gerechte Sache.

In seiner letzten Rede nach der sicilischen Katastrophe beweist Nikias, daB der Zorn der Himmlischen nun erschópft sei und das Glück zu Gunsten Athens sich wenden müsse: Thuk. VII, 77, 2 καίτοι πολλὰ μὲν ἐς θεοὺς νόμιμα δεδιήτημαι, πολλὰ δὲ ἐς ἀνθρώπους δίκαια καὶ ἀνεπίφθονα, ἀνθ᾽ ὧν fj μὲν ἐλπὶς ὅμως θραςεῖα τοῦ μέλλοντος .. . καὶ εἴ τῳ θεῶν ἐπί- φθονοι ἐςτρατεύςαμεν, ἀποχρώντως ἤδη τετιμωρήμεθα. --- Xen. Anab. ΠΙ, 1, 42 ἐπίεταςθε γὰρ δὴ ὅτι οὔτε πλῆθός écnv οὔτ᾽ ἰεχὺς ἐν τῷ πολέμῳ τὰς νίκας ποιοῦςα, ἀλλ᾽ ὁπότεροι ἂν civ τοῖς θεοῖς ταῖς ψυχαῖς ἐρρωμενέετεροι luciv ἐπὶ τοὺς πολεμίους... und 1,21 ἐν μέεῳ γὰρ ἤδη κεῖται ταῦτ᾽ ἄθλα ... ἀγωνοθέται δ᾽ οἱ θεοί elav, oi cov ἡμῖν, ὡς τὸ εἰκός, ἔςονται. Dionys Arch. IIT, 23 Ende καὶ τε δαιμόνιος χόλος οὐχ ἡμῖν, ἀλλὰ τούτοις ἐναντιώςεται κατὰ τὸ εἰκός, καὶ παρ᾽ ἀνθρώπων νέμεας ἐς τούτους ἀνθ᾽ ἡμῶν καταςκήψει ... und XIV, 9, 16 ἴτε... ἴτε ἀκαταπλήκτως ἐπ᾽ αὐτούς, θεούς τε ἀρωγοὺς ἔχοντες.

Natürlich wendet auch Prokop an vielen Stellen dieses Ermunterungsmotiv an, mit der Ánderung jedoch, dai die Gótter als Schlachtenlenker für ihn zum Christengott geworden sind: b. V. I, 19, 5 καίτοι πολλὰ ἡμῖν πρὸς τὴν νίκην ἐφόδιά écrtiv: τό τε δίκαιον μεθ᾽ οὗ πρὸς τοὺς δυςμενεῖς ἥκομεν ..... f| τε γὰρ τοῦ θεοῦ ξυμμαχία τοῖς τὰ δίκαια προτεινομένοις προςτίνεεθαι πέφυκε ... b. V. I, 16, 6 νῦν οὖν πρός τε Βαν- δίλους ὑμῖν καὶ Λίβυας πόλεμος ἔςται, λέγω δὲ ἔγωγε καὶ τὸν θεὸν αὐτὸν ὃν οὐδεὶς ἀδικῶν ἐς ἐπικουρίαν παρακαλέ. b. V. II, 3, 32 ταῦτα .. λογιζομένους φημὶ χρῆναι . . καὶ τὸν θεὸν ἐς ξυμμαχίαν παρακαλεῖν. b. V. IT, 1,21 .. νῦν δὲ ἵλεῴ τε τῷ θεῷ καὶ τῷ παντὶ «τρατῷ ἐς τὴν ξυμβολὴν καθιςτάμενος κρατήςειν τοῦ crparomébou τῶν πολεμίων αὐτοῖς ἀνδράειν ἐλ- πίδα ἔχω 3).

Ist die Rede des Antonius vor Actium bei Cass. Dio besonders auf die Überlegenheit der Rüstung, so ist die Octavians im Gegensatz dazu ganz auf den ethischen Grundzug der Gerechtigkeit der Sache gestimmt. L, 24: 'Ich wei8, daB die meisten und gróBten Kriegserfolge, j& aller menschlicher Angelegenheiten glücklicher Ausgang dem ge rechten und frommen Sinn und der guten Handlungsweise zu danken

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 6]

3. Die Eidbrüchigkeit des Feindes.

Ganz von diesem Gedanken geht Xenophon in seiner Ansprache aus: Anab. III, 2, 8: τὴν μὲν τῶν βαρβάρων ἐπι- opkíav τε καὶ dricríav λέγει μὲν Κλεάνωρ, ἐπίεταςθε δὲ xai ὑμεῖς, οἶμαι. .. εἰ μέντοι διανοούμεθα εὺὑν τοῖς ὅπλοις ὧν τε πε- ποιήκαςι δίκην ἐπιθεῖναι αὐτοῖς καὶ τὸ λοιπὸν διὰ παντὸς πολέμου αὐτοῖς ἰέναι, εὑν τοῖς θεοῖς πολλαὶ ἡμῖν καὶ καλαὶ ἐλπίδες εἰεὶ ςωτηρίας. Anab. IIT, 1,21 ... ἀγωνοθέται δ᾽ οἱ θεοί eiav, ol cov ἡμῖν, ὡς τὸ εἰκός, ἔεονται. οὗτοι μὲν γὰρ αὐτοὶ ἐπιωρκήκαειν.

Alle hierher gehórigen Motive hat Dionysios zusammen- fassend verwendet, und zwar die Gunst der Opfer, die Ge- rechtigkeit der Sache und die damit verbundene Hilfe der Gótter, die Eidbrüchigkeit der Feinde und die herausge- forderte Rache der Himmlischen: Arch. VI, 6, 2 Θεοὶ μὲν ἡμῖν ὑπιςχνοῦνται δι᾽ οἰωνῶν re καὶ ςφαγίων xai τῆς ἄλλης μαντικῆς ἐλευθερίαν τῇ πόλει παρέξειν καὶ νίκην εὐτυχῆ, ἀμοιβάς τε ἡμῖν ἀποδιδόντες ἀγαθάς, ἀνθ᾽ ὧν αὐτοὺς ςέβοντες καὶ τὰ δίκαια ἀςκοῦντες ἐν παντὶ τῷ βίῳ διετελέςαμεν, καὶ τοῖς ἐχθροῖς ἡμῶν νεμεςῶντες κατὰ τὸ εἰκός, ὅτι πολλὰ καὶ μεγάλα πεπονθότες ὑφ᾽ ἡμῶν ἀγαθὰ εὐυγτενεῖς τε ὄντες καὶ φίλοι καὶ τοὺς αὐτοὺς ὀμω- μοκότες ἕξειν ἐχθροὺς καὶ φίλους, ἁπάντων ὑπεριδόντες τούτων πολέμον ἐπιφέρουςειν ἡμῖν ἄδικον ... χρὴ δὲ καὶ ὑμᾶς, ἄνδρες λοχαγοί τε καὶ ςτρατιῶται, μαθόντας ὅτι ςυμμάχους ἔχετε τοὺς θεούς, οἵπερ ἀεὶ τὴν πόλιν εῴζουςιν, ἄνδρας ἀγαθοὺς γενέεθαι περὶ τόνδε τὸν ἀγῶνα.

III. Das ευμφέρον: der Siegespreis.

DaB gerade dieses τελικὸν κεφάλαιον wie überhaupt im ςυμβουλευτικός, so auch im παρακλητικός die allergróBte Aus- führung aufweist, ist selbstverstündlich. Von den ἀγαθά des Sieges spricht Lesbonax im ersten προτρεπτικός (II) und führt die ganze μελέτη vorzüglich nach diesem Gesichtspunkte

ist Das weiB ich und will es euch lehren. Wenn wir auch eine ge- waltig groBe Kriegsmacht besáBen, mit welcher auch einer, der eine weniger gerechte Sache hütte als ich, zu siegen hoffte, so schópfte ich dennoch mehr aus dem gerechten Grund des Krieges als aus der Rüstung Hoffnung'.

62 Josef Albertus,

aus!) Die Ausdrücke πλεονεκτήματα τοῦ ἀγῶνος und πλεο- ve£ía, ἄθλα τῆς νίκης finden wir für dieselbe Sache sehr oft bei den Historikern z. B.: Arr. Anab. II, 7, 6 ... τὰ δὲ ἄθλα ὅτι μεγάλα Écrai cpía roO κινδύνου ἐπεδείκνυεν. Thuk. IT, 81, 12 ... δὲ ἀγαθοὶ τιμήςονται τοῖς προςήκουειν ἄθλοις τῆς

ἀρετῆς.

Auch hier müssen wir die allgemeinen τόποι des εὑμ- φέρον, wie es dem Gedanken nach mannigfach differenziert bei den Historikern vorkommt, aus den einzelnen παρακλη- τικοΐ herausschiülen.

A. Die Entscheidung des heutigen Tages ist für euer Wohl oder Wehe ausschlaggebend.

Der Gedanke des Siegespreises in seiner allgemeinsten

Gerade darin unterscheiden sich die beiden προτρεπτικοί des Lesbonax wesentlich von den παρακλητικοί der Historiker, daB diese meist obne übertriebene rhetorische Künstelei die EÉrmunterungsmotive je nach der Schlachtsituation auswühlen, jener aber mit bewufter Kunstfertigkeit zeigt, wie man das παρακαλεῖν ganz verschieden aus- führen kann. Im ersten προτρεπτικός will denn auch Lesbonax das cuugépov zeigen vermittels der ἀγαθά, deren er eine müglichst voll- stándige schematische Tafel aufstellt, im zweiten dagegen die Sieges- gewiBheit aus der stolzen kriegerischen Vergangenheit Athens ableiten. Lesbonax teilt ein im προτρεπτικός II: Α.) p. 27, 2 K.: Δεῖ δὲ ὑμᾶς cxéyaceat, óca. ἀγαθὰ Évecrv ἐν τῷ νικᾶν μαχομένους τοὺς πολεμίους. Darunter gehóren dann a) Rettung der Vaterstadt und des Landes. B) Rettung der Tempel usw. (ἱερά, ναοί, βωμοί, ἀγάλματα, ἀναθή- ματα) und die an deren Erhaltung geknüpften Feste: p.28, 2 ἀναμνη- «θέντες πομπῶν καὶ πανηγύρεων xal ἀγώνων). Angefügt ist hier der Gedanke, daB ein Sieg zu den schon vorhandenen ἀγαθά neue hinzu- fügt: p. 28, 8 6 δὲ παρεςτηκὼς ἀγὼν τέλος Exe)» ταῦτά τε biacicai καὶ ἕτερα πολλῷ πλέονα καὶ καλλίω xal μείζω προςκτήςαςθαι τῶν τε ὑπαρχόντων crepnOfjvat καὶ αὐτοὺς πολλὰ καὶ οἰκτρὰ παθεῖν καὶ ἰδεῖν. 1) Rettung der Vüter, Mütter, Frauen, Kinder. B) p. 39, 18: ᾿Ενθυμηθῆναι δὲ χρὴ xal τίνος οὕνεκ᾽ ἂν μᾶλλον οὐκ ἀξιώςαιτε μάχε- «θαι, τί ἀγαθὸν οὐκ ἕνεςτιν ἐν τῷ νικᾶν μαχομένους τοὺς πολεμίους. a) Der Frieden ist nur dann ein ἀγαθόν, wenn man als Sieger über ihn verfügen kann. β) Nur der Sieger hat die κτημάτων xrrjac. y) Die ethischen Güter der δικαιότης, das ἐλεύθερον als Grundbedingung des copóv, das καλόν und εὐγενές sind Güter nur für den tapfern Sieger, ihr Gegenteil aber der Feigen Anteil. Wie nichts anders ist die Schlacht eine εὐγενείας gdcavoc.

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 68

Wendung ist ausgedrückt in der háufigen Mahnung des Feld- herrn: Heute ist ein groBer Tag, der eine gewaltige Ent- scheidung zum Leben oder zum Verderben bringt. Diese Wichtigkeit des Tages faBt sich in Phormions Rede dahin zusammen: Sollen die Lacedaemonier heute ihre Macht zur See verlieren, oder soll Athen als Kónigin der Meere in dessen alleinigem Besitz bedroht werden? Thuk. II, 89, 10 δὲ ἀγὼν ὑμῖν καταλῦςαι Πελοποννηςίων τὴν ἐλπίδα τοῦ ναυτικοῦ ἐγγυτέρω καταςτῆςαι ᾿Αθηναίοις τὸν φόβον περὶ τῆς θαλάςεης. Und am Tag von Delion der Athener Hippokrates: Thuk. IV, 95 ἐν γὰρ τῇ τούτων (τῇ) ὑπὲρ τῆς ὑμετέρας ἀγὼν ἔσται.

In der Rede des Brasidas vor der Schlacht bei Amphi- polis steht die Frage auf Freiheit der Lacedaemonier und aller griechischen Stüdte oder Knechtschaft unter den Athenern. Nikias sucht Thuk. VI, 68, 3 das Motiv der Gegner “ὅτι περὶ πατρίδος Écra: ἀγών᾽ zu paralysieren mit dem “ἐγὼ δὲ (λέγω) ὅτι οὐκ ἐν πατρίδι, ἐξ ἧς κρατεῖν δεῖ μὴ ῥᾳδίως ἀπο- χωρεῖν. Ebenso weisen beide Gegner, Nikias und Gylippos, vor der zweiten Seeschlacht bei Syrakus auf die Wichtigkeit des Kampfes hin. Zur Anwendung desselben Motivs ge- braucht Prokop beinahe dieselben Worte wie Thukydides. B. V. 1, 16, 8 làBt er Belisar sagen: οὗτος γὰρ ἐκεῖνος καιρός ἐςτιν ἐν μάλιετα cugpocóvn μὲν οἵα Te εώζειν, ἀκοςμία δὲ ἐς θάνατον φέρει und B. V. II, 1, 18 ὡς δὲ νῦν ἡμῖν πρό- τερον ὑπὲρ μειζόνων ἀγών écnv, ἐγὼ δηλώεω. Und in der parallelen Ansprache Gelimer: B. V. II, 2, 417, 1 οὐχ ὑπὲρ δόξης ἡμῖν, ἄνδρες Βανδίλοι, οὔτε ἀρχῆς crepriceuc μόνον ἀγών ἐςτιν... ἀλλ᾽ ὁρᾶτε δήπουθεν ὡς ἐς τοῦτο ἡμῖν περιέετηκε τύχης ὥςτε ...!)

B. Wenn ihr heute nicht siegt, seid ihr verloren.

Das ist der leitende Gedanke jener Ansprache Hannibals, welche Polybios und Livius ihn vor der Schlacht am Ticinus halten lassen. Um das Losungswort, Sieg oder Verderben, deutlicher zu machen, hatte Hannibal eine symbolische Hand- lung vorausgeschickt. Er lie die kriegsgefangenen Gallier zum Zweikamf untereinander auslosen, nachdem er den Siegern

Haury, Procop als Nachahmer des Thukydides.

64 Josef Albertus,

Freiheit, Waffen und Pferd versprochen hatte. Alle zogen vor, zu kámpfen, d. h. entweder zu siegen und reiche Beute davonzutragen, oder durch einen ehrenvollen Tod einem Skla- venlos zu entgehen. Davon macht nun Hannibal die Nutz anwendung: Liv. XXI, 43 'Das ist nicht allein ein Schauspiel sondern gleichsam ein Bild eurer Lage. Vor euch flieft der Po, gróber und gewaltiger als die Rhone. Im Rücken dráuen die Alpen, die ihr nicht heil und ohne Schaden über- schritten habt. hic vincendum aut moriendum, milites, ubi primum hosti occurristis, Noch deutlicher stellt Polybio die Beziehung zwischen Symbol und Nutzanwendung her: Pol. IIT, 63, 8 εἰς παραπλήςιον γὰρ αὐτοὺς ἀγῶνα καὶ καιρὸν τὴν τύχην εὐγκεκλῃκέναι καὶ παραπλήσια τοῖς νῦν ἄθλα προ- τεθεικέναι. δεῖν γὰρ νικᾶν θνήςκειν τοῖς ἔχθροις ὑπο- χείρους γενέεθαι ζῶντας ᾿ εἶναι δ᾽ ἐκ μὲν τοῦ νικᾶν ἄθλον οὐχ ἵππους καὶ ςάγους, ἀλλὰ τὸ πάντων ἀνθρώπων γενέεθαι μακα- ριωτάτους ... Áhnlich ermuntert Nikias die Athener nach der Katastrophe von Syrakus. Der Inhalt seiner dritten Rede ist wesentlich der: Haltet euch tapfer, sonst seid ihr ver- loren, da ihr in Sizilien keinen anderen Stützpunkt mehr als euch selbst besitzt, Thuk. VII, 77,4 ἀναγκαῖόν τε ὃν ὑμῖν &vbpáciv ἀγαθοῖς γίγνεςεθαι, ὧς μὴ ὄντος χωρίου ἐγτὺς ὅποι ἂν μαλακιεθέντες ςωθεῖτε... Auch Sallust Bell. Cat. ὅδ, nune vero quo loco res nostrae sint, juxta mecum omnes intellegitis. exercitus hostium duo, unus ab urbe, alter a Gallia obstant. diutius in his locis esse, si maxume animus ferat frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet. quocunque ire placet, ferro iter aperiundum est. Ebenso ermahnt Darius die Seinen vor der Schlacht bei Gaugamela: Curt. IV, 14, 10 hic dies imperium quo nullum amplius vidit aetas, aut con- stituet aut finiet . . . ventum est unde pulsis ne fugere quidem locus est ... IV, 14, 15 ... nam ne illis quidem ad fugam locus est: hinc Euphrates, illinc Tigris prohibet inclusos. Denselben Umstand aber beutet Alexander zu seinem Vorteil aus: Curt. IV, 14, 2 reprehensos ex fuga Persas puygnaturos, quia fugere non possent.

Da sich dem Feldherrn dieses Ermunterungsmotiv be-

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. δ

sonders dann gern bietet, wenn er wie Hannibal und Nikias. mitten im Feindesland steht, so versáumt Prokop nicht, dieses Motiv dem rómischen General Belisar nach dessen Landung in Afrika in den Mund zu legen, wo es ein Zurück nicht mehr gibt: Procop b. V. 1, 19, 2 τὰς δὲ ναῦς ὡς πορρωτάτω ἡμῶν τοῦ τόπου φύεις ἀπήνεγκε. περιέεςτηκε δὲ ἡμῖν fj τῆς εὠτηρίας ἐλπὶς ἐν ταῖς χερεὶν οὖςα. οὐ γάρ ἐςτιν οὐ πόλις φιλία; οὐκ ἄλλο οὐδὲν ὀχύρωμα, ὅτῳ δὴ καὶ mcreócavrac τὸ θαρρεῖν ὑπὲρ ἡμῶν αὐτῶν ἕξομεν.

C. Das Kümpfen *pro aris atque focis".

Als Haupt- und Kernpunkt der ἄθλα τῆς νίκης kónnen wir das Ermunterungsmotiv ansehen, für welches Sallust die geliufige Bezeichnung 'pro aris atque focis certare' geprügt hat Es wird seiner Natur gemál weniger vomi angreifenden als vom angegriffenen Teil geltend gemacht. Thukydides hat wohl mit Absicht in seinen knappen, sachlichen παρακλητικοί diesen Gemeinplatz vermieden, denn in seinen zwólf Feld- herrnreden finden wir ihn nicht. Da er ihn gekannt hat und hütte verwenden kóünnen, beweist die zweite Ansprache, die er Nikias nochmals vor der Hauptschlacht bei Syrakus an die Hauptleute richten lüBt; hier wird dieses Motiv zusammen mit andern ein ἀρχαιολογεῖν genannt: Thuc. VII, 69, 2 "Indem er auch Dinge vorbrachte, wie sie Menschen in einem solchen kritischen Moment zu sagen pflegen, ohne Rücksicht darauf, daB sie altes wiederholen und in jene Gemeinplátze bezüglich der Frauen, Kinder und heimischen Gótter verfallen".

Fast alle bedeutenden Historiker haben gerade dieses Motiv mit rhetorischem Schwung und mitunter mit ergreifender Schónheit wendet. In reinster Prügung liegt es natürlich bei Lesbenax vor: I 8$ 5 K. ἐπανενεγκεῖν δὲ τὴν γνώμην . . . βούλομαι ... περὶ πλείετον ποιούμενοι κατελίπομεν. τοὺ γεννήςαντας πατέρας καὶ μητέρας, δὲ υἱούς, (oUc» τε ἐφύτευςε καὶ é£épucev, δὲ ὁμογενεῖς ἀδελφούς τε καὶ ἀδελφάς, ὧν οἱ μὲν γήρᾳ πολὺ ὑπερβάλλοντες, οἱ δὲ νεότητι πολὺ ἐλλείποντες τοῖς μὲν εὐμαειν οὐχ οἷοί τέ elav ἀμύνειν, τῶν δὲ κινδύνων πλεῖςτον μέρος μετέχουειν. ἐν οἷς ἡμῶν μὲν προθυμηθέντων καὶ εὖ ἀγωνιςαμένων εὐδαίμονες

XIII, 2. ᾿ b

66 Josef Albertus,

μὲν oi πατέρες, τίμιοι δὲ οἱ παῖδες, ζηλωταὶ δὲ αἱ γυναῖκες xai αἱ θυγατέρες καὶ αἱ ἀδελφαὶ καὶ ἑνὸς ἑκάςτου καὶ εςυμπάντων᾽ ἐλλιπόντων δὲ ἡμῶν τὴν προθυμίαν .. ., ἄθλιοι μὲν οἱ πατέρες, crepn8évrec μὲν τῆς ἡμετέρας προςόψεως, crepnOévrec δὲ πόλεως καὶ χώρας καὶ ἱερῶν, ἀντὶ δὲ καλλίετης ἐλευθερίας εἰς αἰςχίετην δουλείαν καθιςτάμενοι κτλ. In gefülliger, nicht rhetorisierender Weise láüt Polybios den Aemilius Paulus vor Cannae dieses Motiv vorbringen: III, 109, 7 οἷς δὲ καθάπερ ὑμῖν νῦν οὐχ ὑπὲρ ἑτέρων ἀλλ᾽ ὑπὲρ ς«φῶν αὐτῶν καὶ πατρίδος καὶ γυναικῶν καὶ τέκνων κίνδυνος cuvécmxev ... 109, 9 οὕτως ἑαυτοὺς παρα- ςτήςεεθε πρὸς τὴν μάχην ὡς τῆς πατρίδος οὐ κινδυνευούςης νῦν αὐτοῖς τοῖς crparoméboic, ἀλλὰ τοῖς ὅλοις. ---- Vor der Schlacht am Ticinus nennt Scipio dieses Motiv ein ἄθλον nicht *pro decore tantum, sed pro salute': Liv. XXI, 42, 14 Atque utinam pro decore tantum hoc vobis et non pro salute esset certamen! non de possessione Siciliae ac Sardiniae, de quibus quondam age- batur, sed pro Italia vobis est pugnandum ... unusquisque se non corpus suum, sed coniugem ac liberos parvos omnis prote- gere putet. C. Antonius beiSall. Bell. Cat. 59,5 hortatur rogat, ut meminerint se contra latrones inermos pro patria pro liberis pro aris atque focis suis certare; und Catilina 58, 8 quapropter vos moneo, uti forti atque parato animo sitis et, cum proelium inibitis, memineritis vos divitias decus gloriam, praeterea liber- tatem atque patriam in dextris vostris portare. ... 11 nos pro patria, pro libertate, pro vita certamus, illis supervacaneum est pro potentia paucorum pugnare.— Es ist nichtdürre Rhetorik, sondern die Würme des werdenden grofien Historikers und der lapidaren Persónlichkeit, mit der das Motiv von Tacitus ausgeführt ist im Agricola 31, 1: 'Die Natur wollte, daB Kinder und Sippe jedem das teuerste würen; diese werden uns durch Aushebungen weg- geführt, um anderswo zu dienen; unsere Frauen und Schwestern werden, sollten sie der Lust des Feindes entgehen, unter dem Namen der Freundschaft und Gastlichkeit geschündet.... Beim Urbarmachen von Wald und Sumpf werden sie unter Schlügen und Schimpfworten zerrieben. Wenn sonst wer Sklave werden soll, so wird er einmal verkauft und dann vom Herrn ernáhrt: Britannien kauft sich tüglich sein Sklaventum, nührt es tüglich".

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 67

Weitere Beispiele dieses τόπος lassen sich zahlreich aus Dionys, Curtius, Prokop beibringen.

D. Der Sieg in dieser Schlacht bedeutet für den Soldaten das Ende der Mühen und den Gewinn von Land und Reichtum.

Hannibal sowohl bei Polyb. III, 111, 9 ob xpatricavrec κύριοι μὲν ἔεεεθε παραχρῆμα πάκςης Ἰταλίας, ἀπαλλαγέντες δὲ τῶν πόνων wie bei Livius XXI, 48, 10 hic vobis terminum laborum for- tuna dedit, hic dignam mercedem emeritis stipendiis dabit. Darius bei Curtius IV, 14, 14 e bello vicerimus, si vicimus proelio. Belisar vor der Vandalenschlacht bei Proc. B. V. II, 1,14 ἣν ὁμοίως ὑμῖν αὐτοῖς ἐν τῷ παρόντι ἀνδραγαθίζοιεθε, αὐτίκα δὴ μάλα τὸ πέρας ἕξει τοῖς μὲν Βανδίλοις τὰ τῆς ἐλπίδος, ὑμῖν δὲ μάχη... ἡδὺς γὰρ ἀεὶ τοῖς ἀνθρώποις ἀπολήγων τε καὶ εἰς καταςτροφὴν βαδίζων πόνος. Für den materiellen Gewinn, der dem Soldaten nach dem Siege winkt, finden wir bei Livius XXI, 43, 5-11 die Bezeichnungen praemia, ampla pretia, haec tam opima merces, opulenta ac ditia sti- pendia et magna pretia: 'Dasselbe Geschick, das euch die Notwendigkeit des Kampfes auflegt, bewahrt euch im Fall des Sieges einen so hohen Preis auf, wie ihn hóher die Menschen selbst von den Unsterblichen nicht zu erbitten pflegen. Sizilien und Sardinien zurückzuerobern . .. würe schon ein hoher Preis: was immer die Rómer durch soviele Triumphe zusammengebracht und zusammengetragen haben, das alles gehórt dann euch mitsamt den Heeren ... Genug schon habt ihr in den wilden Bergschluchten Lusitaniens und Celtiberiens die Herden verfolgt und keinen Gewinn gesehen für so στοβθ Gefahren und Mühen: jetzt ist es Zeit, reichen Lohn zu holen und hehren Preis für einen Marsch, der über solche Berge, soviele Flüsse und durch zahllose bewaffnete Vólkerschaften führte.' Sall. Bell. Cat. 58, 9 si vincimus, omnia nobis tuta erunt, conmeatus abunde, municipia atque coloniae patebunt: si metu cesserimus, eadem illa advorsa fient; ne- que locus neque amicus tegit, quem arma non texerint. Eine echt persische Siegesbeute verheiüt Xenophon den Seinen im Osten: Anab. III, 2, 25 ... ἐν ἀφθόνοις βιοτεύειν καὶ Μήδων δὲ

p*

68 Josef Albertus,

καὶ Περεῶν καλαῖς xai μεγάλαις γυναιξὶ καὶ παρθένοις ὁμιλεῖν, μὴ ὥςπερ oi λωτοφάγοι ἐπιλαθώμεθα τῆς οἴκαδ᾽ óbo0!).

IV. Das δυνατόν und ῥᾷάδιον.

DaB unter dieses Kapitel Ermunterungsmotive mannig- fachster Art gehóren, zeigen die Theoretiker, besonders Syrian, der eine Menge von Beweismóglichkeiten anführt: II p. 181, 11 Rabe δὲ τοῦ δυνατοῦ ἐξέταεις. .. vevficeram . . . ἀπὸ μὲν ψυχῆς, εὐορκίας ἐπιορκίας, πίετεως ἀπιςτίας εὐνοίας φθόνου, μεγαλοψυχίας φιλοχρηματίας. ἐμπειρίας ἀπειρίας καὶ τῶν τοιού- Tuv, ὁπόςα ψυχῆς ἐςτι πάθη. ἀπὸ δὲ cüparoc, ῥίυμης ἀεθενείας, εὐεξίας καχεξίας καὶ τῶν τοιούτων. ἀπὸ δὲ τῶν ἐκτὸς, χρημάτων φίλων, ς«τρατιωτῶν ὅπλων ευμμάχων, τριήρων ἵππων, τόπων λιμένων, καιρῶν τύχης... ἀπὸ γὰρ τῶν προςόντων ἡμῖν αὐτοῖς f| τοῖς ἐναντίοις πάντων ἅμα f) τινῶν ληψόμεθα τὴν εὐπορίαν εἰς τὴν τοῦ δυνατοῦ καταςκευήν. ὑποδιαιρήςομεν δὲ τὸ δυνατὸν πρῶτον μὲν, ἐὰν ἐγχωρῆ, τῷ μὴ χαλεπὸν εἶναι, ἔπειτα τῷ εἰ καὶ χαλεπὸν εἴη ἀλλ᾽ οὖν ἀναγκαῖον, καὶ ὅτι δεῖ ὑπὲρ τῶν χρηςτῶν καὶ πόνους καὶ κινδύνους ὑπομένειν, καὶ ὅτι ὑπὲρ τοῦ μὴ χαλεπωτέρως περιπεςεῖν ἀντιληπτέον τῶν πραγμάτων. Den wesentlichen Unterschied zwischen dem δυνατόν und dem ῥάδιον bestimmt Syrian p. 182, 26 so: ἐπὶ τούτοις καταςκευάζειν χρὴ καὶ τὸ ῥάδιον aü£nac γὰρ τοῦ δυνατοῦ τοῦ ῥᾳετου ἀπόδειξις.

Zu bemerken ist, wie hie und da das Motiv des Kampfpreises nach Art des λόγος ἐςχηματιςμένος oder sermo figuratus ausgeführt isL Der Feldherr láót den Siegespreis so gering oder die feindlichen Kráfte so minderwerlig erscheinen, dab es sich beinahe der Mühe nicht lohnt, den Sieg zu erringen. Dies Kunstmittel hat Livius in der Rede des Scipio vor der Schlacht am Ticinus angewandt: XXI, 40, 10 reliquias exiremas hostium, non hostem habetis. ac nihil magis vereor, quam ne, vos cum pugnaveritis, Alpes vicisse Hannibalem videantur. sed ita forsitan decuit, cum foederum ruptore duce ac populo deos ipsos sine ulla humana ope committere ac profligare bellum, nos, qui secundum deos violati sumus, commissum ^ac profligatum conficere. Auch Oc- tavian bei Cass. Dio L, 38, 6: ἐγὼ μὲν xal αἰςχύνομαι ὅτι πρὸς τοιού- τους ἀνθρώπους ἀγωνίζεςθαι μέλλομεν, ὧν xal κρατήςαντες οὐκ εὐδο- κιμήςομεν καὶ ἡττηθέντες ἀςχημονήςομεν.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 69

Das δυνατόν, auf die Feldherrnreden angewendet, findet, rhetorisch-technisch geredet, seine ἐξεργαςία

1. in der Person des Feldherrmn,

2. in den Soldaten selbst,

3. im Gegensatz zu den 1tpócwra in den πράγματα, d. ἢ. in der Scehlachtsituation und den Rüstungen.

1. Die Person des Feldherrn.

Jene Stellen in der Feldherrnberedsamkeit, an welchen die tüchtigen Eigenschaften der Führer hervorgehoben und somit die Siegesmüglichkeit dargetan wird, treten im Rahmen der παρακλητικοί so scharf hervor, daB wir ihnen eine selb- stándige Stelle anweisen müssen. Gerade dieser τόπος ist der ganzen ermahnenden Feldherrnberedsamkeit eigentümlich, gewissermaBen ein integrierender Bestandteil im Querschnitt des rapaxAnnkóc, bald als eigenes Lob des Feldherrn, seiner Person, seiner strategischen und taktischen Maf)regeln, bald als διαβολή seines Gegners und dessen militürischer Fühig- keiten. Wir kónnen hier eine ganze Entwicklung dieses Motivs wahrnehmen, von Thukydides, der die kurze, sachliche Motivierung der Mafinahmen des Feldherrn als Ermunterungs- grund verwendet, bis zu Cassius Dio, der die entwickelte Schilderung von Leben, Erziehung, Vergangenheit, Glück, physischer und geistiger Kraft des Feldherrn bietet. Zwischen beiden Extremen wird dieser τόπος, je nach der Eigenart des Historikers, bald ausführlicher, bald knapper gehalten. Es ist nützlich, den τόπος nach den bedeutenderen Feld- herren des Altertums zu entwickeln, wobei gleichzeitig für deren Charakteristik in der Prosopopoie der Autoren etwas gewonnen wird.

Den technischen Namen für diesen Teil, in welchem der Feldherr sich die nótigen Qualititen 'anmaft', móchte ich entnehmen aus der Rede des Antonius vor Actium bei Cass. Dio L, 17. 'Da diese Umstünde uns allen günstig sind, sagt Antonius, dkvnca μὲν ἄλλως αὐτὸς περὶ ἐμαυτοῦ cep v m εἰπεῖν. Da aber der Umstand, einen guten Feldherrn zu haben ἕν τῶν πρὸς τὸ τοῦ πολέμου κράτος φερόντων écrí, so will ich

10 Josef Albertus,

übermich sprechen (περὶ ἐμαντοῦ λόγον ποιεῖν). Der ςεμνὸς λόγος selbst nun, innerhalb des παρακλητικός, weist bei Dio Cassius wenigstens das Schema des λόγος ἐγκωμιαςτικός und. ψεκτικός auf, die mit dem rhetorischen Mittel der cüvxpiac aufeinander bezogen werden. Wir haben Dio Cass. 17, 3—18 das Lob des Antonius, dem 18, 2—4 das ψέγεςθαι Octavians entspricht, und zwar ]letzteres summarisch, ἱκεφαλαιώςας᾽. Dieser ersten cóvxpicic in der Feldherrnrede des Antonius entspricht in der des Oktavianus eine zweite, indem dieser in einem parallelen λόγος ψεκτικός die militürischen Fühigkeiten des Antonius herabsetzt. Die Technik dieser Lob- und Tadelreden inmitten des παρακλητικός, ist besonders lehrreich; wir müssen auf sie eingehen. |

I. Antonius lobt:

1. das Alter (ἡλικία), in welchem Kórper (cóc) und Geist (διάνοια) zwischen Jünglings- (νεότης) und Greisenalter (γῆρας) die Blüte erreicht haben (ἀκμή);

2. die φύεις und παιδεία, welche ihn zum raschen Er- kennen und Befehlen des richtigen geeignet machen;

3. die ἐμπειρία sowohl in politischen wie militürischen Dingen, welche auch ἀνόητοι und ἀπαίδευτοι zu tüchtigen Münnern zu machen geeignet ist;

4. die Erfahrung in Glück und Unglück, die von Ver- zweiflung wie Überhebung in gleicher Weise bewahrt.

II. Er tadelt Octavian

1. bezüglich des Kórpers (ὅτι T€ dáppucraroc τῷ có- ματί écri),

2. indem er ihm Mangel an Glück (εὐτυχία) vorwirft (Cass. Dio L, 19, 2 εἴ τέ nc τὴν εὐτυχίαν αὐτῶν ἐκείνην ἐν μεγάλῳ τιθείη, δίκαιός ἐςτι καὶ τὴν ἧτταν τὴν αὐτοῦ τοῦ Kaícapoc ... ἀντιλογίςαςθαι).

Die Gegenrede Octavians ist ganz aufgebaut auf dem ethischen Vorwurf der Untreue des Antonius gegen seine Vaterstadt Rom, gegen seinen einstigen Freund und Kollegen Octavian, der jenem die eigene Schwester zur Frau gab. Dieser ethische Gedanke beherrscht denn den λόγος wexnxóc Octavians.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 71

Octavian tadelt

1. den Abfall des Antonius und seines Heeres zu einem ügyptischen Weib!);

2. seinen Undank gegen ihn (Octavian)?);

9. er wirft Antonius vor, er babe jene militürischen Tugenden, die er früher besessen haben móge, in üppigem Leben mit Kleopatra verloren, und zwar

a) die ἀκμὴ τοῦ εώματος,

B) die ῥώμη τῆς γνώμης,

Ὁ) die εὐεέβεια gegen die Gótter,

δ) die πιςτότης gegen die Bundesgenossen,

€) die ἐπιείκεια gegen die Freunde;

C) die εὐδοξία bei den Soldaten.

Es ist augenscheinlich, da8 hier das im παρακλητικός gebrüuchliche ceuvóv m εἰπεῖν in das rhetorische Schema, das heidt die Typologie der λόγοι ἐγκωμιαςτικοί und. yexrikot übergeht 5).

Bedeutend einfacher als bei Cassius Dio gestaltet sich der ceuvóc λόγος bei Caesar. ganz dem Charakter der ὑπομνήματα als

1) Cass. Dio L,25,2: τίς δ᾽ οὐκ ἂν θρηνήςειε xai ἀκούων καὶ ὁρῶν αὐτὸν τὸν Ἀντιύνιον τὸν bic ὅπατον, τὸν πολλάκις αὐτοκράτορα, τὸν τὴν προςταςίαν μετ᾽ ἐμοῦ τῶν κοινῶν ἐπιτραπέντα, τὸν τοςαὐτας μὲν πόλεις, Tocdüra δὲ ςτρατόπεδα ἐγχειριςθέντα, νῦν πάντα μὲν τὰ πάτρια τοῦ βίον ἔθη ἐκλελοιπότα, πάντα δὲ τἀλλότρια καὶ βαρβαρικὰ ἐζηλωκότα καὶ ἡμῶν μὲν τῶν νόμων τῶν θεῶν τῶν προγονικῶν μηδὲν προ- τιμῶντα, τὴν δ᾽ ἄνθρωπον ἐκείνην καθάπερ τινὰ "lav Σελήνην προς- κυνοῦντα καὶ τούς τε παῖδας αὐτῆς Ἥλιον καὶ Σελήνην ὀνομάζοντα καὶ τὸ τελευταῖον καὶ ἑαυτὸν ΄Οειριν καὶ Διόνυςον ἐπικεκληκότα.

3) L, 26: καίτοι ἔγωγε καὶ τὸ κατ᾽ ἀρχὰς οὕτω περὶ αὐτὸν ἐςκπούδαςα ὥςτε ... καὶ τὴν ἐμαυτοῦ ἀδελφὴν ευνοικίςαι ... καὶ μετὰ τοῦθ᾽ οὕτως ἐπιεικῶς, οὕτω φιλικῶς πρὸς αὐτὸν Écyov, ὥςτε μήθ᾽ ὅτι τὴν ἀδελφήν μου ὕβριςε μήθ᾽ ὅτι τῶν γεννηθέντων οἱ ἐξ αὐτῆς τέκνων ἠμέληςε μήθ᾽ ὅτι τὴν Αἰγυπτίαν αὐτῆς προετίμηςε.

8 Zum Beweis genügt es, auf irgend ein solches technisches Schema hinzuweisen, wie sie bei Hürth, "De Gregorii Nazianzeni oratio- nibus funebribus' analysiert sind. Ich greife das erste S. 4 heraus, das Schema des λόγος ἐπιτάφιος nach Menander:

I. Lob, 1. γένος (πατρίς, ἔθνος, γένος), 2. τένεεις,

12 Josef Albertus,

Schriftgattung entsprechend. Vor dem Kampf mit Ariovist beruft er sich auf die ihm eigentümlichen militürischen Tugenden, der virtus, diligentia, innocentia und felicitas: Bell. Gall. I, 40, 4 aut cur de sua virtute aut de ipsius diligentia desperarent? Verweigere das Heer ihm (Caesar) den Gehorsam, so trage er daran nicht Schuld: 40, 12 scire enim, quibuscunque exercitus dicto audiens non fuerit, aut male re gesta fortunam defuisse, aut aliquo facinore conperto avaritiam esse con- victam; suam innocentiam perpetua vita, felicitatem Helve- tiorum bello esse perspectam. Wieder eine andere Gestalt nimmt der ceuvóc λόγος an, wenn der Feldherr seine Person

9. φύεις: 8) εὠματος,

b) ψυχῆς, dessen εὐφυίαν beweisen a) ἀνατροφή, B) παιδεία, Y) ἐπιτηδεύματα.

4. πράξεις,

5. τύχη,

6. cóvkpicic πρὸς ὅλην τὴν ὑπόθεειν,

7. θρῆνος.

Noch n&her als das rhetorische Schema des λόγος ἐπιτάφιος βίο 65 dem ceuvóc λόγος unserer Feldherrnrede die Ausführungen Ciceros über die Tüchtigkeit des Pompeius im 3. Teil der Rede De imperio Cn. Pompei: 29 'neque enim solae sunt virtutes imperatoriae quae vulgo existimantur, labor in negotiis, fortitudo in periculis, industria in agendo, celeritas in conficiendo, consilium in providendo.. Ebenso 36 ac primum quanta innocentia debent esse imperatores! quanta deinde in omnibus rebus temperantia! quanta fide, quanta facilitate, quanto ingenio, quanta humanitate! Insbesondere beachtet Cicero das Glück des Pompeius: ego enim sic existimo, Maximo, Marcello, Scipioni, Mario ceterisque magnis imperatoribus non solum propter virtutem sed etiam propter fortunam saepius imperiamandata ... fuit enim profecto quibusdam summis viris quaedam ad amplitudinem et ad gloriam εἰ ad res magnas bene gerendas divinitus adiuncta fortuna. de huius autem hominis felicitate, de quo nunc agimus, hac utar moderatione dicendi, non ut in illius potestate fortunam positam esse dicam, sed ut praeterita meminisse, reliqua sperare videamur. In der Rede, die Alkibiades hült, um die Athener zum Feldzug nach Sicilien zu be- wegen, beruft er sich auf seine ἀκμή und das Glück des Nikias: Thuc. VI, 17 ... ἀλλ᾽ ἕως ἐγώ τε ἔτι ἀκμάζω μετ᾽ αὐτῆς καὶ Νικίας εὐτυχὴς δοκεῖ εἶναι, ἀποχρήςαςθε τῇ ἑκατέρου ἡμῶν ὠφελίᾳ.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 73

im Kampf mit derjenigen des gemeinen Mannes gleichstellt, in seinen Reihen als der ersten einer mitkümpft, an dem Schicksal jedes einzelnen als seines Kampfgeführten und Zelt- genossen persónlichen Anteil nimmt. Gerade damit berührt der Feldherr jene Saite des Soldatenherzens, die es mit psycho- logischer Notwendigkeit zur begeisterten Hingabe an die Sache seines Führers treibt, ein Mittel, dessen sich grofie Feldherren alter und neuer Zeit mit gleichem Erfolge bedient haben.

Diese Art der Prosopopoie finden wir von den Historikern für Alexander, Hannibal und Caesar in deren ςεμνοὶ λόγοι gern angewendet. Alexander macht seine eigenen Heldentaten mit Bescheidenheit geltend und lobt die der einzelnen Soldaten vor der Schlacht bei Issos: Arr. Anab. IT, 7, 7 ἐπὶ τούτοις δὲ τῶν T€ eic τὸ κοινὸν ξὺν λαμπρότητι ἤδη πεπραγμένων ὑπεμί- uvncke καὶ εἰ δή τῳ ἰδίᾳ τι διαπρεπὲς ἐς κάλλος τετολμημένον, ὀνομαςτὶ ἕκαςτον ἐπὶ τῷ ἔργῳ ἀνακαλῶν. καὶ τὸ αὑτοῦ οὐκ ἀκίν- δυνον ἐν ταῖς μάχαις ὡς ἀνεπαχθέεςτατα ἐπεξήει. Ebenso Curtius vor der Schlacht bei Arbela IV, 14, 18: nec postulare se, ut fortiter capesserent proelium, ni ipse ceteris fortitudinis fuisset exemplum; se ante prima signa dimicaturum. spondere pro se tot cicatrices, totidem corporis decora; scire ipsos unum paene se praedae communis exsortem in illis colendis or- nandisque usurpare victoriae praemia 1). Livius lá8t Hannibal nicht allein auf die jungen Kriegserfolge hinweisen, son- dern das Hauptgewicht auf seine eigenen facinora vor den Augen der Soldaten und auf den Umstand legen, daB er lieber

!) In der parallelen Ansprache des Darius láBt Curtius letzteren sowohl einen ceuvóc λόγος halten als auch die Fühigkeiten des Gegners móglichst herabsetzen: Curt. IV, 14, 12 quod mearum fuit partium, exercitum, quem paene immensa planities vix caperet, comparavi; equos, arma distribui; commeatus ne tantae multitudini deessent, pro- vidi; locum in quo acies explicari posset, elegi. Ferner 14, 26 ipse non Pato more solum, sed etiam ut conspici possim, curru vehor nec recuso, quo minus imitemini me, sive fortitudinis exemplum sive igna- viae fuero. Dazwischen steht eine grobe διαβολή: 14, 18 nam Alexander, quantuscunque ignavis et timidis videri potest, unum animal est et, siquid mihi creditis, temerarium et vecors, adhuc nostro pavore quam sua virtute felicius. . ... licet felicitas adspirare videatur, tamen... temeritati non sufficit.

14 Josef Albertus,

ein alumnus als ein imperator für das Heer sei und sein wolle: Liv. X XI, 43, 15 an me in praetorio patris clarissimi imperatoris prope natum, certe eductum, domitorem Hispaniae Galliaeque ... cum semestri hoc conferam duce, desertore exercitus sui? non ego illud parvi aestimo, milites, quod nemo est vestrum, cuius non ante oculos ipse saepe militare aliquod ediderim facinus, cui non idem ego virtutis spectator ac testis notata temporibus locisque referre sua possim decora. cum laudatis a me miliens donatisque, alumnus prius omnium vestrum quam imperator, procedam in aciem adversus ignotos inter se ignorantesque. Das enge Band, das den groBen Feld- herrn an seine Soldaten knüpft, schildert in rhetorischer Über- treibung Lucan, indem er von Caesar rühmt, er kenne am Sausen des Speeres den Mann, der ihn geschleudert habe: Lucan. Phars. VII, 285: sed me fortuna meorum

Commisit manibus, quarum me Gallia testem

Tot fecit bellis. cuius non militis ensem

Agnoscam? caelumque tremens cum lancea transit,

Dicere non fallar, quo sit vibrata lacerto.

Und auch diesen τόπος des ceuvóv m εἰπεῖν innerhalb des Rahmens der ermahnenden Feldherrnrede, den ich nach Hauptfeldherrntypen an einzelnen Stellen zu illustrieren suchte, und der sich zuweilen zu einer prügnanten Charakteristik des Feldherrn steigern kann, finden wir in seinem Grundkern vor beim ersten Vertreter des γένος παρακλητικόν. Zwar nicht ent- wickelt, sondern nur vorübergehend und blitzartig aufleuchtend tritt die Person des Feldherrn hervor im knappen Hinweis auf die Richtigkeit strategischer Mafinahmen bei Thukydides, wenn bei ihm vor der Schlacht im Meerbusen von Korinth der athenische Admiral die Darlegung seiner Taktik mit einem persónlichen Moment einleitet: Thuc. IT, 89, 8 τὸν δ᾽ ἀγῶνα οὐκ ἐν τῷ κόλπῳ ἑκὼν eivai ποιήςομαι οὐδ᾽ ἐςπλεύςομαι ἐς αὐτόν. ὁρῶ γὰρ ὅτι... und dieselbe schlieft, indem er seine Maf)regeln als Ausfluf) seiner persónlichen militürischen Einsicht hinstellt: τούτων μὲν οὖν ἐγὼ ἕξω τὴν πρόνοιαν κατὰ τὸ δυνατόν. In der Rede des Brasidas wird das ςεμνόν des

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 15

Feldherrn zum abschlielienden Gedanken der ganzen Ansprache erhoben: Thuc. V, 9, 10 μήτε ὑμεῖς μαλακιςθῆτε ὁρῶντες, περὶ ὅτων ἀγών écnv, ἐγώ τε beí£u οὐ παραινέςαι οἷός τε ὧν μάλλον τοῖς πέλας καὶ αὐτὸς ἔργῳ ἐπεξελθεῖν. --- Wie Phormion sieht Nikias in seinen taktischen Malinamen ein Ver- dienst persónlicher militárischer Klugheit, das ihm das Vertrauen der Kámpfer erringen soll: VII, 62, 1 δὲ ἀρωγὰ évelboyev ἐπὶ τῇ τοῦ λιμένος ςτενότητι πρὸς τὸν μέλλοντα ὄχλον... πάντα καὶ ἡμῖν νῦν ἐκ τῶν παρόντων μετὰ τῶν κυβερνητῶν ἐςκεμμένα ἡἧτοί- μαςται. ---- In beschrünkterem Mafle kommt dieser τόπος auch in den übrigen Feldherrnreden vor. Es ist charakteristisch für Trogus, daB er Mithridats Grófe als Feldherr durch einem histori- schen Rückblick auf dessen kriegerische Abstammung und die nie verlorene Freiheit der pontischen Vólker begründet, um mit einem Hinweis auf Mithridats Gerechtigkeit, Freigebigkeit und Munifizenz zu schlieBen: Iust. XX XVIII, 7,10. nam iustitiae atque liberalitatis suae nec ipsos milites qui experiantur testes refugere et illa indicia habere, quod solus regum omnium non paterna solum, verum etiam externa regna hereditatibus propter munificentiam adquisita possideat. Auch Dionysios v. Halikar- nass versagt es sich nicht, auf den guten Willen und das Glück des Camillus hinzuweisen: Arch. XIV, 9, 16 .. . kai crpamyóv ἐμέ, dj πολλὴν μὲν εὐβουλίαν μαρτυρεῖτε, πολλὴν δὲ εὐποτμίαν. Und Jugurtha sagt bei Sallust Bell. Iug. 49, 2: . . . quae ab im- peratore decuerint, omnia suis provisa. Endlich Cassiodorus liBt vor der Schlacht bei Chálons Attila von sich sagen (p.111 Momms): primus in hostem tela coniiciam. si quis potuerit Attila pugnante otio ferri, sepultus est!).

!) In. einem gewissen weiteren Sinne kónnte man auch die Rede des Consuls Marius bei Sall. Bell. lug. 86 als einen ceuvóc λόγος des Feldherrn auffassen, obwohl Marius in einer Volksversammlung in Rom spricht und nicht vor den Soldaten vor einer Schlacht. Denn daB sie mit dem παρακλητικός zusammengehórig und verwandt ist, beweist der Umstand, daB sie Marius als Werberede für rómische und latinische Rekruten zum Krieg in Afrika hált. Die ὑπόθεεις der Rede ist zweiteilig: 84, 5 ... hortandi causa, simul et nobilitatem, uti consueverat, exagi- tandi contionem populi advocavit. Allerdings bildet hier nicht wie in den παρακλητικοί der ceuvóc λόγος einen Teil, sondern füllt das Ganze,

16 Josef Albertus,

2. Die Moóglichkeit des Sieges beim Soldaten.

Hier beobachtet man zwei Motive die gern in den mapa- κλητικοί Verwendung finden und die sich weniger sachlich unterscheiden als vielmehr zwei verschiedene Wendungen eines und desselben τόπος sind. Der Feldherr entschuldigt eine früher erlittene Niederlage, ein Motiv, für das wir oft die technische Bezeichnung ᾿ἐναντιώματα τῆς τύχης᾽ finden. In analoger Weise zweitens weist der Feldherr auf den früher errungenen Sieg, das προνενικηκέναι hin. Frühere Erfolge führen auch zu der allgemeineren Fassung desselben Gedankens: ihr habt euch gegen diesen Feind schon einmal mit Glück versucht. Den Ge- danken trifft am schürfsten der griechische Ausdruck *reipav πεποιηκέναι und nach Sallust und Caesar der lateinische *perieulum, experientiam fecisse'.

ἃ. Die ἐναντιώματα «τῆς τύχης.

Bei Prokop weisen Belisar und Hermogenes darauf hin, daB man zwar in der Schlacht nicht die früher erlittenen ἐναντιώματα τῆς τύχης ungeschehen machen, wohl aber die eigenen Fehler verbessern kónne, nümlich Ungehorsam und Mangel an Disziplin, welche jene verschuldet haben: Bell Pers. I, 14, 21 ὡς δὲ τῇ τε ἀνδρίᾳ xai cóparoc ἰςεχύι περιόντες αὐτῶν μόνῳ ἡττάςθε τῷ τοῖς dpxouciv ἀπειθέετεροι εἶναι, οὐδεὶς ἂν ἀντείποι ... τὰ μὲν γὰρ τῆς τύχης ἐναντιώματα «ςπουδῇ ἐπανορθοῦςεθαι οὐδαμῶς πέφυκε, γνώμη δὲ τῶν οἰκείων κακῶν

wobei die Beweisführung sich in der fortlaufenden εὐγκριςις zwischen dem ungebildeten, aber tapfern und glücklichen rómischen Haudegen und dem feinen, aber verkommenen Adel erschópft mit seinen wüchsernen Hauswappen und seinen aus griechischen und rómischen Militürschriftstellern und Historikern geschópften Kriegskenntnissen: 85, 12 qui postquam consules facti sunt, et acta maiorum et Graecorum militaria praecepta legere coeperint: praeposteri homines. Der zweite Nebenzweck der Rede als Werberede zur Übernahme von Diensten im Krieg gegen Jugurtha tritt erst am Schlu8 wieder hervor, der alle Motive unsers παρακλητικός aufweist. Die beste Siegesgewühr bietet die Person des Feldherrn. Wenn die Gótter helfen (dis iuvantibus) ist alles reif zum Sieg, winken Beute und Ruhm (praeda, laus). Niemand erlangt durch Untüchtigkeit Unsterblichkeit. Nicht lang zu leben, sondern ein gutes, ehrenvolles, schónes Leben zu leben, ist wünschenswert.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. (iri

ῥᾳδίως ἂν ἀνθρώπῳ iarpóc γένοιτο. Ios. Bell. Iud. IIT, 477 καὶ ὡς ὑμᾶς μὲν ταῦτα ToÀÀarmAaciouc ποιεῖ τὰ πλεονεκτήματα, πολὺ δὲ τῶν πολεμίων ἀριθμὸν παραιρεῖται τὰ ἐλαττιώματα. -“--- Kin klassisches Beispiel des τόπος der Entschuldigung einer früher erlittenen Niederlage legt Thukydides den lacedae- monischen Generalen II, 86, 1 und 2 vor der Seeschlacht im korinthischen Meerbusen in den Mund. Es heifit dort: 'Die neulich empfangene Niederlage (fj μὲν γενομένη ναυμαχία) ist kein Grund, die kommende zu fürchten. Denn 1) unsere Rüstung war eine mangelhafte und wir zogen weniger zu einer See- als zu einer Landschlacht aus; 2) ξυνέβη δὲ καὶ τὰ ἀπὸ τῆς τύχης οὐκ ὀλίγα ἐναντιωθῆναι; 3) unsere Unerfahrenheit (ἀπειρία) im Seekampf hat uns geschadet.' Dem gegenüber spielt Phormion Thuc. II, 89, 5 das προ- γενικηκέναι zugunsten der Athener aus: πολὺ ὑμεῖς ἐκείνοις πλέω φόβον παρέχετε ... κατά T€ τὸ προνενικηκέναι xai ὅτι οὐκ ἂν ἡγοῦνται μὴ μέλλοντάς τι ἄξιον τοῦ παρὰ πολὺ πράξειν dvOícracOot ἡμάς. In seinem παρακλητικός vor der Haupt- schlacht bei Syrakus entschuldigt Nikias ebenfalls die frühere Niederlage: Thuc. VII, 61, 2 ἀθυμεῖν δὲ οὐ χρὴ οὐδὲ πάςχειν ὅπερ οἱ ἀπειρότατοι τῶν ἀνθρώπων, oi τοῖς πρώτοις ἀγῶει εφα- λέντες ἔπειτα διὰ παντὸς τὴν ἐλπίδα τοῦ φόβου ὁμοίαν ταῖς ξυμφοραῖς ἔχουςειν. Ihm gegenüber hebt Gylippos VII, 66, 1 das προνενικηκέναι mit den Worten hervor: ὅτι μὲν καλὰ τὰ προειργαςμένα ... ςημανοῦμεν. In ziemlich umfangreicher Weise beutet bei Polybios Aemilius vor Cannae diesen τόπος aus, da er die früher von Hannibal empfangenen Nieder- lagen als ᾿ευμπτώματα τῆς τύχης᾽ hinstellen will: Polyb. III, 108, 4 *Deshalb suchte er festzustellen, daà für die früheren Niederlagen (ἐλαττώματα) nicht eine oder zwei, sondern viele Ursachen zusammenwirkten, jetzt hingegen durchaus kein Grund (mpóqacc) mehr vorhanden sei, den Sieg nicht zu erringen. Denn damals haben nicht beide Consuln an der Spitze des Heeres gestanden. Diese hatten auch keine ein- geübten Truppen, vielmehr nur junge und schlecht be- Waffnete Rekruten. An der Trebia habe man sich in über- eiller Weise vollstindig unvorbereitet dem Feinde gestellt.

18 Josef Albertus,

Denn am Vorabend des Sehlachttages seien Truppen aus Sizilien angekommen, und am nüchsten Morgen schon habe man geschlagen. Am 'Trasimenersee aber sah man den Feind selbst wührend der Schlacht nicht διὰ τὸ περὶ τὸν ἀέρα Yevó- μενον cüpumrupga. Etwas verstrickter wendet Scipio bei Livius das προνενικηκέναι an vor der Schlacht am Ticinus: XXI, 41, 3 cum praeterveherer navibus Galliae oram, ad famam huius hostis in terram egressus praemisso equitatu ad Rho- danum movi castra. equestri proelio, qua parte copiarum conserendi manuum fortuna data est, hostem fudi. Den- selben τόπος gebraucht Hannibal in der Parallelrede Lir. XXI, 43, 14: pugnabitis cum exercitu tirone hac ipsa aetate caeso, victo, cireumsesso a Gallis. Angeführt sei endlich noch eine Prokopstelle in deutlicher Anlehnung an die oben er- wühnte Thukydidesstelle (II, 86, 1) Bell. Vand. II, 2, 15: μάχης δὲ τῆς προγεγενημένης μηδεμία ὑμᾶς eictru μνήμη᾽ ov γὰρ κακίᾳ ἡμετέρᾳ ἡςςήθημεν, ἀλλὰ τύχης ἐναντιώμαςειν mpoc- ἐπταικότες ἐςφάλημεν.

2. Das πεῖραν ἔχειν πρὸς τοὺς πολεμίους.

Die griechische Bezeichnung des τόπος gewinnen wir aus der Rede des Pagondas am Schlachttag von Delion, Thuc. IY, 92, 6: πεῖραν δὲ ἔχομεν ἡμεῖς αὐτοῦ ἐς roócbe, wofür dann Koroneia als Beispiel angeführt wird: νικήςαντες γὰρ ἐν Κορωνείᾳ αὐτούς, ὅτε τὴν γῆν ἡμῶν craaaZóvruv κατέεχον, πολλὴν ἄδειαν τῇ Βοιωτίᾳ μέχρι τοῦδε κατεςτήςαμεν. Denselben Gedanken er- weitert Xenophon und führt ihn in umfassender und grof- zügiger Weise aus, indem er ihn auf die Ruhmeszeit der Vüter in den Perserkriegen bezieht: Xen. Anab. III, 2, 16 τότε μὲν γὰρ ἄπειροι ὄντες αὐτῶν τό τε πλῆθος ἄμετρον ὁρῶν- τες, ὅμως ἐτολμήςατε civ τῷ πατρίῳ φρονήματι ἱέναι ἐς αὐτούς᾽ γῦν δ᾽ ὁπότε καὶ πεῖραν ἤδη ἔχετε αὐτῶν ..., τί ἔπι ὑμῖν προεήκει τούτους φοβεῖεθαι; Polybios láBt Scipio sagen, die Rómer móchten, obwohl sie sich mit diesem Feind noch nicht gemessen hátten, sich doch erinnern, da Rómer Karthager zu besiegen und im Knechtschaftsverhültnis zu halten gewohnt seien: Pol. III, 64, 3 ἔφη γὰρ δεῖν καὶ μηδεμίαν μὲν εἰληφότας πεῖραν ἐπὶ τοῦ παρόντοςτῶν ὑπεναντίων, αὐτὸ δὲ τοῦτο γιγνώςκον-

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 19

tac ὅτι uéM ova πρὸς Καρχηδονίους κινδυνεύειν ... und IIT, 64,5 ὅταν δὲ χωρὶς τῶν προειρημένων xai τῶν νῦν παρόντων ἀνδρῶν ἔχωμεν ἐπὶ ποςὸν πεῖραν ὅτι μένειν οὐ τολμῶει ... In seiner Rede vor Cannae sagt Hannibal Pol. IIT, 111, 6 ὅτε μὲν γὰρ ἀπείρως διέκειςθε τῆς πρὸς Ῥωμαίους μάχης, ἔδει τοῦτο ποιεῖν (nàmlich Ermahnungsreden halten) Diesen τόπος führt auch Caesar aus und gibt gleichzeitig die lateinische Bezeichnung desselben in der Rede gegen Ariovist: Bell.Gall. I, 40, 5 factum eius hostis periculum patrum nostrorum memoria, cum Cimbris et Teutonis a Gaio Mario pulsis non minorem laudem exer- citus quam ipse imperator meritus videbatur; factum etiam nuper in Italia servili tumultu, quos tamen aliquid usus ac disciplina, quae a nobis accepissent, sublevarent. Von dem peri- culum der Váüter geht dann Caesar zu der eigenen Erfahrung über, die die Soldaten wührend des Helvetierkrieges gemacht hütten, dem eigenen προνενικηκέναι: Bell. Gal. I,40,7 denique hos esse eosdem, quibuscum saepe numero Helvetii congressi non solum in suis, sed etiam in illorum finibus plerumque superarint.

3. Móglichkeit und Leichtigkeit des Sieges aus der Über- legenheit der Schlachtsituation und der Rüstung.

Haben wir es, der Anlage der παρακλητικοί in Rede und Gegenrede gemif, schon bei allen übrigen Ermunterungs- motiven mit dem Mittel der córvxpiaic zu tun, so findet dieses in ausgedehntestem Mafje Verwendung bei der Schilderung der sich gegenüberstehenden Heeresstürken und beiderseitigen Rüstungen. Der erste Feldherr lobt die eigene Macht und verkleinert móglichst die gegnerische, der zweite wendet Lob und Tadel wieder zu seinen Gunsten an!) Ein hervorste- chendes Beispiel einer solchen córxpicic der Rüstungen bietet

!) Hermogenes Prog. Rh. Gr. III 14, 25 Sp. (I 43 W.) gibt verschiedene Árten der cóvxpicic an: ἐνίοτε μὲν οὖν κατὰ τὸ (cov προάγομεν τὰς ευγ- κρίςεις, fca. δεικνύντες παραβάλλομεν, διὰ πάντων διὰ πλειόνων ἐνίοτε δὲ θάτερον προτίθεμεν, ἐγκωμιάζοντες κἀκεῖνο οὗ τοῦτο προ- τίθεμεν, ἐνίοτε δὲ τὸ μὲν ψέγομεν ὅλως, τὸ δὲ ἐπαινοῦμεν, οἷον εἰ

λέγοις εὐγκριςιν δικαιοςύνης καὶ πλούτου. Der Feldherrnrede kommt natürlich das ἐπαινεῖν und ψέγειν in der εὐγκριειῖς zu.

80 Josef Albertus,

uns Thukydides; dabei ist es bezeichnend für ihn, dab er in seinen zwólf Feldherrnreden gerade diesen τόπος ein- gehender ausführt und streng sachlich, fast systematisch die sich entgegenstehenden Streitkráfte gegeneinander abzuwügen liebt. Vor der Seeschlacht im korinthischen Meerbusen haben die Lacedaemonier die Vorteile der Überlegenheit an Schiff- zahl, des Stützpunktes der Hopliten auf dem Land und der wuchtigeren Angriffsart. Dem gegenüber hebt Phormion die gróbere Erfahrenheit der Athener im Seekampf, den bin- gebenden Mut und überhaupt die technisch überlegene attische

Schiffsmacht hervor. Rede der lacedaemonischen Feldherren :

Thuc. II, 87, 4 f. ὑμῶν δὲ οὐδ᾽ ^ ἀπειρία τοςοῦτον λείπεται Ócov τόλμῃ προέχετε᾽ τῶνδε ἐπιςτήμη, ἣν μάλιςτα φοβεῖςθε, ἀνδρίαν μὲν ἔχουςα καὶ μνήμην ἕξει ἐν τῷ δεινῷ ἐπιτελεῖν ἔμαθεν, ἄνευ δὲ εὐψυχίας οὐ- δεμία τέχνη πρὸς τοὺς κινδύ- νους ἰεχύει. φόβος γὰρ μνήμην ἐκπλήςςει, τέχνη δὲ ἄνευ ἀλκῆς οὐδὲν ὠφελεῖ. πρὸς μὲν οὖν τὸ ἐμπειρότερον αὐτῶν τὸ τολμη- ρότερον ἀντιτάξαςθε.... περι- γίγνεται δὲ ὑμῖν πλῆθός τε νεῶν καὶ πρὸς τῇ τῇ οἰκείᾳ οὔςῃ, ὁπλιτῶν παρόντων ναυμαχεῖν. τὰ δὲ πολλὰ τῶν πλειόνων καὶ ἄμεινον παρεςκευαςμένων τὸ κράτος écriv.

Rede Phormions :

II, 89, 2£. ... οὐ δι᾽ ἄλλο τί 6apcoüc διὰ τὴν ἐν τῷ πεζῷ ἐμπειρίαν τὰ πλείω κατορ- θοῦντες, καὶ οἴονται ςφίει καὶ ἐν τῷ ναυτικῷ ποιήςειν τὸ αὐτό. τὸ δ᾽ ἐκ τοῦ δικαίου ἡμῖν μᾶλλον vOv περιέεται, εἴπερ καὶ τούτοις ἐν ἐκείνῳ, ἐπεὶ εὐψυχίᾳ γε οὐδὲν προφέρουειν, τῷ δὲ ἑκάτεροι ἐμπειρότεροι εἶναι θραεύτεροί écuev ... μὴ δὴ αὐτῶν τὴν τόλ- μαν δείεητε.... ἀντίπαλοι μὲν γὰρ οἱ πλείους, ὥςπερ οὗτοι, τῇ δυνάμει τὸ πλέον mícuvoi τῇ γνώμῃ ἐπέρχονται... πολλὰ δὲ καὶ crparórmeba ἤδη ἔπεςεν ὑπ᾽ ἐλαεςόνων τῇ ἀπειρίᾳ, ἔστι δὲ καὶ τῇ ἀτολμίᾳ. ὧν οὐδε- τέρου νῦν ἡμεῖς μετέχομεν.

Ebenso setzt Phormion dem taktischen Vorhaben der

Lacedaemonier, aus der Seeschlacht eine Landschlacht zu machen, das ναυμαχεῖν in ein πεζομαχεῖν zu verwandeln, die eigene Taktik der Schiffsmanóver auf hoher See entgegen unter voller Ausnützung des Vorteils, den leichte Schiffe ge-

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 81

wühren: Thuc. II, 89, 8 τὸν δὲ ἀγῶνα οὐκ ἐν τῷ κόλπῳ ἑκὼν εἶναι ποιήςομαι οὐδ᾽ ἐςπλεύςομαι ἐς αὐτόν. ὁρῶ γὰρ ὅτι πρὸς πολλὰς ναῦς ἀνεπιςτήμονας ὀλίγαις ναυεὶν ἐμπείροις καὶ ἄμεινον πλεούςαις fj «τενοχωρία οὐ ξυμφέρει. οὔτε γὰρ ἂν ἐπιπλεύςειέ τις dic χρὴ ἐς ἐμβολὴν μὴ ἔχων τὴν πρόςοψιν τῶν πολεμίων ἐκ πολλοῦ, οὔτε ἂν ἀποχωρήςειεν ἐν δέοντι πιεζόμενος. διέκπλοι τε οὐκ eiciv οὐδὲ ἀναςτροφαί, ἅπερ νεῶν ἄμεινον πλεουςεῶν ἔργα écriv, ἀλλ᾽ ἀνάγκη ἂν εἴη τὴν ναυμαχίαν πεζομαχίαν καθίςταςθαι, καὶ ἐν τούτῳ αἱ πλείους νῆες κρείεςους τίγνονται.

Genau umgekehrt für Athener und Lacedaemonier liegt die Situation vor der zweiten Seeschlacht bei Syrakus. Die Athener, in den Hafen zurückgedrüngt, müssen sich auf den Schiffen wie zu einer Landschlacht rüsten, und der feindliche Feldherr Gylippos verfehlt nicht, diese Lage der Athener

in seinem TtapaxAntw«óc zu seinen Gunsten auszubeuten:

Rede des Nikias:

Thuc. VII, 62 à δὲ ἀρωγὰ éveibouev ἐπὶ τῇ ToO λιμένος σΠενότητι πρὸς τὸν μέλλοντα ὄχλον τῶν νεῶν ἔςεεθαι καὶ πρὸς τὴν ἐκείνων ἐπὶ τῶν κατα- «τρωμάτων παραςκευήν, οἷς πρότερον ἐβλαπτόμεθα, πάντα καὶ ἡμῖν νῦν ἐκ τῶν παρόντων μετὰ τῶν κυβερνητῶν éckeupé-

γα ἡτοίμαςται. καὶ γὰρ τοξόται.

πολλοὶ καὶ ἀκοντιςταὶ ἐπιβήςον- ται καὶ ὄχλος ναυμαχίαν μὲν ποιούμενοι ἐν πελάγει οὐκ ἂν ἐχρώμεθα διὰ τὸ βλάπτειν ἂν τὸ τῆς ἐπιςττήμης τῇ βαρύτητι τῶν γεῶν, ἐν δὲ τῇ ἐνθάδε ἠναγκα- «μένῃ ἀπὸ τῶν νεῶν πεζομαχίᾳ πρόςφορα Écrat. ηὕρηται δ᾽ ἡμῖν ὅςα χρὴ ἀντιναυπηγεῖςθαι, καὶ πρὸς τὰς τῶν ἐπωτίδων αὐτοῖς παχύτητας, ᾧπερ δὴ μάλιετα XIII, 2.

Rede des Gylippos:

Thuc. VII, 67, 2 f. τά τε τῆς ἀντιμιμήςεως αὐτῶν τῆς rrapa- ςκευῆς ἡμῶν τῷ μὲν ἡμετέρῳ τρόπῳ ξυνήθη τέ écri καὶ οὐκ ἀνάρμοετοι πρὸς τὴν τέχνην ἑκά- «την αὐτῶν ἐςόμεθα. οἱ δ᾽, ἐπει- δὰν πολλοὶ μὲν ὁπλῖται ἐπὶ τῶν καταςτρωμάτων παρὰ τὸ καθε- «τηκὸς ὧει, πολλοὶ δὲ καὶ ἀκον- τιςταί, xepcaiot ὡς εἰπεῖν Ἀκαρ- νάνές Te καὶ ἄλλοι ἐπὶ ναῦς ἀναβάντες, οἵ οὐδ᾽ ὅπως καθε- ζομένους χρὴ τὸ βέλος ἀφεῖναι εὑρήςουςι, πῶς οὐ cpaAo0cí τε τὰς ναῦς καὶ ἐν coíav αὐτοῖς πάντες οὐκ ἐν τῷ αὐτῶν τρόπῳ κινούμενοι ταράξονται: ἐπεὶ καὶ τῷ πλήθει τῶν νεῶν οὐκ ὠφε- Arjcovrat, εἴ τις καὶ τόδε ὑμῶν, ὅτι οὐκ Ícaic ναυμαχήςτει, πεφό- βηται.

82 Josef Albertus,

ἐβλαπτόμεθα, χειρῶν ciónpüv ἐπιβολαί, al ε«χήςουςιν τὴν πάλιν ἀνάκρουςειν τῆς προςπεςούςης γεώς, ἣν τὰ ἐπὶ τούτοις οἱ ἐπι- βάται ὑπουργώειν. ἐς τοῦτο γὰρ δὴ ἠναγκάςμεθα ὥςτε πεζο- μαχεῖν ἀπὸ τῶν νεῶν, καὶ τὸ μήτε αὐτοὺς ávakpouecOat μήτ᾽ ἐκείνους ἐᾶν ὠφέλιμον φαίνε- ται, ἄλλως τε καὶ τῆς γῆς πλὴν ὅςον ἂν πεζὸς ἡμῶν ἐπέχῃ πολεμίας oüUcnc.

Nirgendwo sonst in der ganzen Feldherrnberedsamkeit ist die córxpicic der Schlachtsituation und der Rüstungen so eingehend ausgeführt wie in diesen vier Reden des Thuk;- dides. Für Cassius Dio, den bewuften μιμητής des Thukydides ist es bezeichnend, wie eng er sich nicht allein der Sache, sondern auch dem Ausdrucke nach an diese Vorbilder an- lehnt in dem Redeagon des Antonius und des Octavianus vor der Schlacht bei Actium. Antonius lobt das μέγεθος, πάχος und ὕψος seiner Schiffe, denen die gegnerischen ἐμ- βολαί und mpocfoAaí nichts anhaben kónnen. Dem gegenüber hebt Octavian das Nutzlose dieser Eigenschaften hervor: Cass.

Dio L, 29 ... τί δ᾽ àv ὄφελος τοῖς ἀπ᾿ αὐτῶν μαχομένοις γένοιτο μήτε διεκπλεῖν μήτε περιπλεῖν, ἅπερ που ναυμαχίας ἔργα ἐςτι, δυναμένοις; ... "Wir kónnen ihre unbeweglichen

Riesenschiffe durch StóBe (ἐμβόλοις) zertrümmern, sie mit List anbohren (τιτρώςκειν), mit Feuerbründen zerstóren. Sie sind zur Bewegung (κινηθῆναι), zur Verfolgung (διώκουςαι), zum Wenden (τραπεῖςαι) ungeeignet, durch ihre Schwere voll- stündig unfühig zum Angriff und eben deshalb leicht zu kapern'. Sehen wir nun aber von der jeweiligen Schlachtsituation die natürlich wechselt, ab und gehen wir zu den Typen über, die bei der Schilderung von Heer und Rüstung in den παρα- kAnrikoí wiederkehren, so ergeben sich deren folgende:

1. Ein kleines, kampferprobtes Heer ist mehr wert als ein groBes, ungeordnetes: Thuc. II, 89, 7 πολλὰ δὲ xai crparó-

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 88

meba ἤδη ἔπεςεν ὑπ᾽ ἐλαςςόνων τῇ ἀπειρίᾳ, Écm δὲ καὶ τῇ ἀτολμίᾳ. Scipio macht in seiner Rede bei Livius XXI, 40, 8 Sich selbst in der Form der occupatio den Einwurf 'at enim pauci quidem sunt, sed vigentes animis coporibusque, quo- rum robora ac vires vix sustinere vis ulla possit' und wider- legt ihn durch ein geschicktes ψέγειν der feindlichen Krüfte, in dem er diese als Trümmer und Überreste hinstellt: effigies immo, umbrae hominum, fame frigore inluvie squalore enecti, contusi ac debilitati inter saxa rupesque ... reliquias extremas hostium, non hostem habebitis. Alexander vor der Schlacht am Granikos bei Curt. IV, 14, 3: nomina modo vana gentium ignotarum ne extimescerent . . . ob id ipsum quod ignoti essent, ignobiles esse ... intuerentur barbarorum inconditum agmen ... itaque illinc plures stare, hinc plures dimicaturos. Bei Proc. B. P. I, 14, 25 schildert Belisar die persische Streit- macht: xai τὸ πλῆθος τῶν πολεμίων, μάλιςτα δεδίττονται, ὑμᾶς ὑπερφρονεῖν ἄξιον. τὸ γὰρ πεζὸν ἅπαν οὐδὲν ἄλλο f] ὅμιλός &nv ἀγροίκων οἰκτρῶν, οἱ ἐς τὴν παράταξιν ἐπ᾽ ἄλλῳ οὐδενὶ ἔρχονται τεῖχός τε διορύττειν καὶ τοὺς τεθνεῶτας ckuAeUelv καὶ τἄλλα τοῖς ςτρατιώταις ὑπηρετεῖν.

2. Ein Griechen- oder Rómerheer ist gegen Barbaren und ihre ungeordnete Kampfesweise immer im Vorteil.

Das δυνατόν und ῥάδιον des Sieges bei Griechen gegen Illyrier schildert Thukydides in der Brasidasrede IV, 126, 4: 'Sie haben nur vor erfolgtem Angriff etwas Furchtbares: durch den Anblick ihrer Menge und ihr gewaltiges Kriegsgeschrei (kai βοῆς τῷ μετέθει) flóBen sie Schrecken ein, und ihr leeres Zusammenschlagen der Waffen (ἐπανάςειςις) hat nur den Schein der Drohung. Hàült man ihnen aber im Kampf stand, so ündert sich der Vorteil. Denn wofern sie bedrüngt werden, laufen sie davon, da Angriff und Flucht bei ihnen in gleicher Weise als schón und tapfer gelten'. Wer also die πρώτη ἔφοδος der Barbaren zurückweist, ist mit Sicherheit ihrer Herr. Zu demselben τόπος nimmt Camillus im παρακλητικός an die Rómer gegen die Gallier seine Zuflucht: Dion. Hal. Arch. XIV, 39, 14 φοβείεθω δὲ μηδεὶς ὑμῶν μήτε τὸ πλῆθος τῶν πολεμίων μήτε τὸ μέγεθος, μηδ᾽ εἰς ταῦτά τις πλεονεκτήματα αὐτῶν ὁρῶν

6*

84. Josef Albertus,

ἀθυμότερος πρὸς τὸν ἀγῶνα Écru, ἀλλ᾽ ἐνθυμείεθω πρῶτον... 15 ἀλλὰ μὴν οὐδὲ οἷς δεδίττονται τοὺς πολεμίους καὶ πρὶν cic χεῖρας ἐλθεῖν ἐκδειματοῦςιν, ὀρρωδητέα ἡμῖν ἐςτιν, ὥςπερ ἀπείροις πολέμου. τί γὰρ ἂν δυνήςονται δεινὸν ἐργάςαςθαι τοὺς ὁμόςε χωροῦντας αἱ βαθεῖαι κόμαι καὶ τὸ ἐν τοῖς ὄμμαςιν αὐτῶν πικρὸν καὶ βλοευρὸς τῆς ὄψεως χαρακτήρ, αἵ τε δὴ πλημμελεῖς αὗται ςκιρτήςεις καὶ τὰ διὰ κενῆς ávaceícuara τῶν ὅπλων καὶ οἱ πολλοὶ τῶν θυρεῶν κτύποι καὶ Óca ἄλλα ὑπὸ βαρβάρου καὶ ἄφρονος ἀλαζονείας κατά τε μορφὰς καὶ φωνὰς ἐν ἀπειλαῖς πολεμίων επαθᾶται, τίνα παρέχειν πέφυκε τοῖς ἀνοήτως ἐπιοῦα πλεονεξίαν f) τοῖς μετὰ λογιςμοῦ παρὰ τὰ δεινὰ ἑςτῶει φόβον; Sehr ausführlich schildert Livius in einer Feldherrnrede des Cn. Manlius, daB die Galater trotz ihres kriegerischen Sinnes nicht zu fürchten seien, denn einmal habe Rom die Gallier schon oft besiegt, dann aber habe dieses kampftüchtige Volk im verweichlichten Asien viel von seiner Frische ver- loren. Der erste Teil der Rede ist ganz eine Anwendung unsers τόπος: Liv. XX XVIII, 17 non me praeterit, milites, omnium quae Asiam incolunt gentium Gallos fama belli praestare. inter mitissimum genus hominum ferox natio pervagata bello prope orbem terrarum sedem cepit. procera corpora, promissae et rutilatae comae, vasta scuta, praelongi gladii, ad hoc cantus inchoantium proelium et ululatus et tripudia, et quatientium scuta in patrium quendam modum horrendus armorum crepitus, omnia de industria composita ad terrorem. sed haec, quibus insolita atque insueta sunt, Graeci et Phryges et Cares timeant: Romanis Gallici tumultus adsuetis etiam vanitates notae sunt. semel primo congressu ad Aliam eos olim fugerunt maiores nostri; ex eo tempore per ducentos iam annos pe- eorum in modum consternatos caedunt fugantque; et plures prope de Gallis triumphi quam de toto orbe terrarum acti sunt. iam usu hoc cognitum est: si primum impetum, quem fervido ingenio et caeca ira effundunt, sustinueris, fluunt sudore et lassitudine membra, labant arma; mollia corpors, molles, ubi ira consedit, animos sol pulvis sitis, ut ferrum non admoveas, prosternunt. non legionibus legiones eorum solum experti sumus, sed vir unus cum viro congrediendo

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 85

T. Manlius, M. Valerius, quantum Gallicam rabiem vinceret Romana virtus, docuerunt iam M. Manlius unus agmine scandentis in Capitolium detrusit Gallos. Auch Prokop weist auf die ungestüme und deshalb nutzlose Kampfesart der Vandalen hin: B. V. II, 11, 34 ... τὸ προπετές, διὰ τὸ mpó- τερον εὐημερῆςαι πολέμιοι κέκτηνται, ὑμῖν ξυναγωνιεῖςθαι ξυμ- βήςεται. τόλμα γὰρ τῇ μὲν δυνάμει ξυμμετρουμένη τάχα τι καὶ τοὺς αὐτῇ χρωμένους ὀνήςει, ὑπεραίρουςα δὲ ταύτην ἐς κίνδυνον ἄγει" ὧν ἐνθυμούμενοι καὶ τῶν πολεμίων καταφρονοῦντες κτλ.

3. Eng an den vorigen τόπος schlieBt sich die Schilderung besserer Bewaffnung als Ermunterungsmotiv an:

Camillus in jenem παρακλητικός bei Dion. Arch. XIV, 9, 13: ὅπλα κρείττονα τῶν βαρβαρικῶν ἡμῖν μεμηχάνηται, θώρα- κες καὶ κράνη καὶ κνημῖδες καὶ κραταιοὶ θυρεοί, ὑφ᾽ ὧν ὅλα τὰ cópara ἔχομεν ἐν φυλακῇ, ξίφη τε ἀμφίετομα καὶ ἀντὶ λόγχης ὀϊςτός, ἄφυκτον βέλος " τὰ μὲν «κεπαςτήρια, οἷα μὴ ῥᾳδίως ταῖς πληγαῖς εἴκειν, τὰ δ᾽ ἀμυντήρια, ὡς δι᾽ ἁπάςης φέρεεθαι προ- βολῆς. τῶν δὲ γυμναὶ μὲν αἱ κεφαλαί, γυμνὰ δὲ τὰ crépva καὶ αἱ λαγόνες, γυμνοὶ δὲ μηροὶ καὶ ςκέλη μέχρι ποδῶν, ἔρυμά τε οὐδὲν ἕτερον ὅτι μὴ Oupeoi* ἀμυντήρια δὲ λόγχαι καὶ μάχαιρα, κοπίδες ὑπερμήκεις. Bei Prokop hebt der rómische Feldherr Salomo die minderwertige Bewaffnung der Vandalen hervor: B. V. II, 11, 26 *Die Mauren sind kriegsuntüchtig' . .. γυμνοί T€ γὰρ oi πλεῖςτοί ela καὶ αὐτῶν ὅςοι ἀςπίδας ἔχουςι, βραχείας τε ταύτας καὶ οὐκ εὖ πεποιημένας οὐδὲ ἀπωθεῖςεθαι τὰ προςιόντα δυναμένας προβέβληνται. καὶ τὰ δύο ταῦτα δοράτια ἀπορρί- ψαντες, ἣν μή τι δράςωειν, αὐτόματοι ἐς φυγὴν τρέπονται.

4. Das feindliche Heer neigt zur Flucht, weil es aus heterogenen Elementen zusammengesetzt ist und nur ungern dem Führer folgt.

Phormion vor Rhion bei Thuc. II, 89, 4 Λακεδαιμόνιοί τε ἡγούμενοι τῶν ξυμμάχων διὰ τὴν cperépav δόξαν ἄκοντας προςά- τουςι τοὺς πολλοὺς ἐς τὸν κίνδυνον, ἐπεὶ οὐκ ἄν ποτε ἐπεχείρη- cav ἡςςηθέντες παρὰ πολὺ αὖθις ναυμαχεῖν. Calgacus über das rómische Heer bei Tac. Agric. 32: quem contractum ex diver- sissimis gentibus ut secundae res tenent, ita adversae dissolvent: nisi si Gallos et Germanos et (pudet dictu) Britannorum ple-

86 Josef Albertus,

rosque, licet dominationi alienae sanguinem commodent, diutius tamen hostis quam servos, fide et adfectu teneri putatis. terror ac metus sunt infirma vincla caritatis; quae ubi removeris, qui timere desierint, odisse incipient. Da8 die rómischen Bürger im Heere des Antonius zu Octavian überzulaufen geneigt sind, macht letzterer in seiner Anrede vor Actium geltend: Cass. Dio L, 27,8 νομίζω δὲ ἔγωγε, ὅτι καὶ πάντες πολῖται ἡμῶν τοῦτο ποιήςουειν, ὥςπερ ποτὲ καὶ πρότερον, ὅτε ἐκ τοῦ Bpevrecíou πρὸς τὴν Γαλατίαν ἤει. μέχρι μὲν γὰρ πλουτήςειν ἀκινδύνως ἤλπιζον, καὶ μάλα dcuevoí τινες αὐτῷ εὐυνῆςαν᾽ μάχεςθαι δὲ δὴ πρὸς ἡμᾶς τοὺς ὁμοφύλους ὑπὲρ τῶν μηδὲν ςφίει mpocnkóvruv, ἄλλως τε καὶ ἐξὸν αὐτοῖς ἀδεῶς εὑν ἡμῖν καὶ εώζεςθαι καὶ εὐδαιμονεῖν οὐκ ἐθελήςουειν.

5. Nur aus Verzweiflung kümpfen die Feinde für eine im voraus verlorene Sache.

Das bringt Gylippos vor gegen die Athener vor der zweiten Seeschlacht bei Syrakus: Thuc. VII, 67, 4 τὸ δ᾽ ἀληθέετατον γνῶτε... ὑπερβαλλόντων γὰρ αὐτοῖς τῶν κακῶν xai βιαζόμενοι ὑπὸ τῆς παρούςης ἀπορίας ἐς ἀπόνοιαν καθεςτήκαςιν οὐ παρα- ςκευῆς πίςτει μᾶλλον τύχης ἀποκινδυνεῦςαι οὕτως ὅπως δύναν- ται, ἵν᾽ fj βιαςάμενοι ἐκπλεύεωςιν f| κατὰ γῆν μετὰ τοῦτο τὴν ἀπο- χώρηςιν ποιῶνται, ὡς τῶν γε παρόντων οὐκ ἂν πράξαντες χεῖρον.

πρὸς οὖν ἀταξίαν τε τοιαύτην καὶ τύχην ἀνδρῶν ἑαυτὴν παρὰ

δεδωκυῖαν πολεμιωτάτων ὀργῇ προςμείξωμεν, καὶ νομίεωμεν ἅμα μὲν νομιμώτατον εἶναι κτλ. ---- Den wahren Mut, das γενναῖον oder die mafvolle Haltung in Glück und Unglück, unter- scheidet mit psychologischer Schürfe Flavius Iosephus von der Tollkühnheit, den ἀπονοίας πάθη: Bell Iud. IIT, 4:5 . αἱ δὲ ὑπέρογκοι δυνάμεις ὑφ᾽ ἑαυτῶν βλάπτονται πλέον τῶν πολεμίων. Ἰουδαίων μὲν οὖν τόλμα καὶ θράςος ἡτεῖται. ἀπονοίας πάθη, κατὰ μὲν τὰς εὐπραγίας εὔτονα, εβεννύμενα δὲ ἐν ἐλαχίςετοις ς«φάλμαςειν. ἡμῶν δὲ ἀρετὴ καὶ εὐπείθεια καὶ τὸ γενναῖον, κἀν τοῖς εὐτυχήμαςειν ἀκμάζει κἀν τοῖς πταίςμααν οὐ μέχρι τέλους ςφάλλεται. Ebenso VI, 39 τὰ μὲν γὰρ ἡμέτερα πταίεματα τῆς Ἰουδαίων écriv ἀπονοίας, τὰ δ᾽ ἐκείνων πάθη ταῖς δὲ ὑμετέραις ἀρεταῖς καὶ ταῖς τοῦ θεοῦ ευνεργίαις αὔξεται.

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 87

V. Die ethischen Ermunterungsmotive.

Für die Feldherrnberedsamkeit ist das ἔνδοξον natürlich ein Hauptmotiv, doch dürfen wir seinen Begriff nicht zu eng einzig nach der δόξα hin fassen, sondern so, daB auch verwandte ethische Motive nicht ausgeschlossen sind. Auch Syrian zühlt zum ἔνδοξον das πρέπον, καθῆκον und καλόν ἢ). Im AnschluB daran muB ich daher hier noch einmal das δίκαιον und εὐςεβές bringen, da in den παρακλητικοί der Appell an das Ehrgefühl hüufig in Verbindung mit dem an den Gerechtigkeitssinn und das Pietütsgefühl der Soldaten er- scheint, gelegentlich so mit diesem vertflochten ist, daB die Motive durcheinandergehen und eine Sonderung den Zu- sammenhang zerreiben würde.

1. Das ἔνδοξον, πρέπον und καλόν 3).

Neben dem allgemeinen Lob der ἀρεταί, die es auf dem Schlachtfeld zu betütigen gilt, pflegt der Feldherr den Über- lebenden Sieg und reiche Beute, den übrigen aber einen ehren- vollen Tod in Aussicht zu stellen. Der'Tod auf dem Schlachtfelde ist schóner als die Auflósung nach langer Krankheit. Die glinzendste und ausführlichste Schilderung dieses τόπος hat wohl Flavius losephus in seiner zweiten Titusrede, Bell. Iud. VI, 46: 'Ich unterlasse es hier, den Tod auf dem Schlacht- feld und die Unsterblichkeit der im Krieg Gefallenen zu loben, wünsche aber den Feigen den Tod in Friedenszeit nach langer Krankheit, deren Seele zugleich mit dem Leib zum Grab ver- dammt wird'. τίς yàp οὐκ οἷδε τῶν ἀγαθῶν ἀνδρῶν ὅτι τὰς μὲν ἐν παρατάξει ψυχὰς εἰδήρῳ τῶν ςαρκῶν ἀπολυθείςας τὸ καθαρώτατον croixeiov αἰθὴρ ξενοδοχῶν ἄςτροις ἐγκαθιδρύει, δαίμονες δ᾽ ἀγαθοὶ καὶ ἥρωες εὐμενεῖς ἰδίοις ἐκγόνοις ἐμφανί- ζονται, τὰς δὲ ἐν νοςοῦει τοῖς cipaa ευντακείςας, κἂν τὰ μάλιςτα κηλίδων μιαςμάτων doa καθαραὶ, νὺξ ὑπόγειος ἀφανίζει καὶ

!) Syrian II, 186, 20 Rabe τὸ δὲ ἔνδοξον καλεῖται xal πρέπον᾽ &n δὲ πρέπον τὸ καθῆκον ἑκάςτῳ... τὰ δὲ τοιαῦτα xal δόξαν ἐπ- ἄγοντα τοῖς δρῶςει δηλονότι τοῦ ἐνδόξου ἔχεται, τὸ δὲ ἔνδοξον ὑπὸ τὸ καλὸν ἀνακτέον.

3) Gerade diese Motive im παρακλητικός erinnern an die τόποι des λόγος ἐπιτάφιος. Darüber S. 1065 f.

88 Josef Albertus,

Arn βαθεῖα δέχεται, λαμβανούςας ἅμα τοῦ τε βίου καὶ τῶν cupáruv, ἔτι δὲ τῆς μνήμης περιγραφήν ).

Da8 dem Topos des Lobes der Tapferkeit im παρακλητικός ein Topos von der Schimpflichkeit der Flucht entsprach, würe Sicher, auch wenn Lesbonax es nicht zeigte, bei welchem dieser ethische Gemeinplatz indessen im Wesentlichen mit den Gedanken begründet wird, daü die um den Preis der Ehre erkaufte Flucht nur um so sicherer zum Verderben führt?) Der Redner bemüht sich so, dem Soldaten die wahre und richtige Selbsterhaltung, das ᾿ὀρθῶς φιλοψυχεῖν᾽ vor Augen zu halten. Lesb. II 8 13—15 K.5): *Erstens ist es für den Kórper natürlich, nach vorn zu gehen und zu schauen. Die Waffen sind er- funden, den Kórper vorn zu bedecken, der Schild, um gegen Verwundung, die Lanze, um gegen den Angriff zu schützen ... weicht aber einer zurück und sucht auf diese Weise seine Rettung, so begeht er ein Unrecht und erleidet Schaden an seinem Ruf; aufflerdem erreicht er das Gegenteil von dem, was er beabsichtigt, da sein Kórper naturgemüf) vorwürts und nicht rückwürts strebt; denn nach vorn gehen die FüBe und sehen die Augen ... Wenn er sich aber zur Flucht wendet, so wird er erstens den entblóften Teil des Kórpers dem Feind

[n keinem παρακλητικός ist die Unsterblichkeit der gefallenen Tapfern und ihre Versetzung unter die Sterne so eingehend geschildert und mit so deutlichen Zügen der stoischen Lehre von der Trennung der Seele vom Koórper, ihrer Unsterblichkeit, ihrer Vergottung ge- zeichnet. Vgl. Fragm. Stoic. Vet. II, S. 224 Frg. 812 Arn. xai γὰρ οὐδὲ rác ψυχὰς ἔνεςτιν ὑπονοῆςαι κάτω φερομένας᾽ λεπτομερεῖς γὰρ οὖὗςαι οὐχ ἧττον πυρώδεις πνευματώδεις εἰς τοὺς ἄνω μᾶλλον τόπους κουφοφο- poOctv. καὶ καθ᾽ αὑτὰς δὲ διαμένουειν καὶ οὐχ, dic ἔλεγεν ᾿Επίκουροε, ἀπο- λυθεῖςαι τῶν «ωμάτων καπνοῦ δίκην «κίδνανται ... ἔκεκηνοι γοῦν ἡλίον γενόμεναι τὸν ὑπὸ ςελήνην οἰκοῦει τόπον... εἰ οὖν διαμένουειν αἱ ψυχαί δαίμονες αἱ αὐταὶ γίγνονται εἰ δὲ δαίμονές εἰςι, ῥητέον καὶ θεοὺς ὑπάρχειν...

3) Es ist der Horazische Gedanke der zweiten Rómerode:

Dulce et decorum est pro patria mori. Mors et fugacem persequitur virum.

*) Es ist übrigens bezeichnend für den Charakter der Schulrede, daB Lesbonax das ethische Moment der Schimpflichkeit der Flucht beinahe vernachlüssigt, um mit rein materiellen Gründen das Un- rationelle und Nachteilige der Flucht zu beweisen.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatar. 89

zeigen, wo er notwendig verwundet werden muB, dann aber sind viele und leichte Speerbewaffnete, Schleuderer und Bogen- schützen hinter ihm drein, denen zu entfliehen nicht leicht ist und noch weniger ihren Geschossen. Denn der schnellste Mann besitzt vom langsamsten Geschof) auch nicht einen Teil derSchnelligkeit. Das ist für den Rhetor das ὀρθῶς φιλοψυχεῖν : Lesb. Il S 17 K. εἰ οὖν τις ὑμῶν φιλοψυχῶν Tapeckevacrat ἀναχωρεῖν f| φεύγειν ἵνα εωθῇ, οὐκ ὀρθῶς γινώςκει τὸ φιλοψυχεῖν ὅτι ἐςτίν. --- Sall. Bell. Cat. 58, 16 Nam in fuga salutem sperare, cum arma, quibus corpus tegitur, ab hostibus averteris, ea vero dementia est; semper in proelio eis maximum esí periculum, qui maxime timent: audacia pro muro habetur. Curtius in einer knappen Pointe der Dariusrede, IV,14,25: effugit mortem quis- quis contempserit: timidissimum quemque consequitur. Einen ganz auf die dem Soldaten eignende Lebensverachtung ge- stimmten παρακλητικός lüót Prokop den rómischen General Mandilas im Gothenkrieg halten. Sie bewegt sich in den üblichen Gemeinplützen und endet in dem Schlufügedanken: Procop. B. G. II, 21, 37 fj τὴν τύχην ἐφ᾽ ἡμῖν εἰργάςθαι τι xpeiccov ἐλπίδος τελευτῆς Treruynkórac εὐδαίμονος εὐκλεῶς μάλιετα τῶν παρόντων ἀπηλλάχθαι κακῶν.

Sehen wir ab von diesen Stellen, an denen das ἔνδοξον eine vorwiegende Stelle einnimmt, so fehlt es auch nicht an seiner Verwendung in bescheidenem Mafje in kleineren mapa- κλητικοί. Kurz und treffend scheidet Thukydides zwischen den κακοί und ἀγαθοί. IT, 87, 9 οὐκ ἐνδώςομεν πρόφαειν οὐδενὶ κακῷ YevécOai* ἣν δέ τις... βουληθῇ, κολαςθήςεται τῇ πρεπούεῃ ζημίᾳ, οἱ δὲ ἀγαθοὶ τιμήςονται τοῖς προςήκουειν ἄθλοις τῆς ἀρετῆς. Auch Curtius bringt für die Tapfern andersgeartete Ermahnungsmotive als für die Feigen: IV, 14, 7 ... Haec se fortibus viris dicere; si qui dissimiles eorum essent, illa fuisse dicturum: pervenisse eo, unde fugere non possent.

2. Das δίκαιον. Archidamos an die Peloponnesier Thuc. IT, 11, 2 δίκαιον οὖν ἡμᾶς μήτε τῶν πατέρων χείρους φαίνεςθαι μήτε fuv αὐτῶν τῆς δόξης évbeecrépouc. fj γὰρ Ἑλλὰς πάςα τῇδε τῇ ὁρμῇ ἐπῆρται

90 Josef Albertus,

καὶ προςέχει τὴν γνώμην. εὔνοιαν ἔχουςα διὰ τὸ ᾿Αθηναίων ἔχθος πράξαι ἡμᾶς ἐπινοοῦμεν.

Rhetorisch spitzig und doch breit ist das Motiv angewandt und durch ühnliche erweitert bei Lesbonax: II $10 Kiehr bixaió- τητος « μέγα τὸ ἀξίωμα "δικαιότητος δ τοίνυν τόδε τὸ ἔργον πλεῖςτον μετέχει. δίκαιον μὲν γὰρ᾽ τῇ πατρίδι ἀμύνειν, ἐν fj ἐτράφητε, δίκαιον δὲ ἱεροῖς πατριῴοις καὶ μνήμαςι τῶν προγόνων, δίκαιον δὲ τοὺς πατέρας ὑμῶν, ὑφ᾽ ὧν ἐτράφητε, ἀντιγτηροτροφῆςαι, δίκαιον δὲ τοὺς παῖδας, ἐπειδήπερ ἐφύςατε, ἐκθρέψαι, δίκαιον δὲ τούτων τινὰ μὴ ἐλλείπειν. εἰ δέ τις ςοφίαν ἐπιτηδεύει, τὸ νικᾶν μαχόμενον τοῦτο ςοφίαν ἡγηςάεθω, εἴ γε οὐ ςοφὸν τὸ δοῦλον εἶναι, τὸ δ᾽ ἐλεύθερον ςοφόν. κάλλος ἐν τιμῇ εἶναι δοκεῖ; οἱ αὐτοὶ τοίνυν ἄνδρες νικῶντες οἵ τε καλοὶ καλλίους δοκοῦςειν εἶναι, οἵ τε αἰςχροί δεινότεροι. πᾶν γὰρ τὸ ἐλεύθερον καλόν. εἴ τις τοίνυν εὐγενείας βάςανος, ἐν τῷδε τῷ ἔργῳ μάλιετα ἔνεςτιν. ὅςτις μὲν γὰρ πρότερον δοκῶν εὐγενὴς νῦν μὴ θελῆςαι διαμάχεςθαι, τήν τ᾽ ἐκ τῶν προγόνων ὑπάρχουςαν εὐγένειανά πολεῖ τοῖς τε παιςὶ δυςτένειαν ἀπολείψει. ὅςτις δὲ ἐν τῷ ἔργῳ ἔεται ἀνὴρ ἀγαθός, τῶν τε προγόνων τὴν ἀρετὴν {τοὺς καθ᾽ αὑτὸν » ἀναμνήςει τοῖς τε παιςεὶν εὐγένειαν καταλείψει τῶν γὰρ ἐν τοῖς δεινοῖς ἀνδρῶν ἀγαθῶν γιγνομένων οἱ παῖδες εὐγενεῖς νομίζονται.

8. Das εὐςεβέες.

Zum δίκαιον tritt das εὐςεβές, wenn die Pflicht der Tapfer- keit gleichzeitig als Dankespflicht gegen das Vaterland hin- gestellt wird. In glánzender Weise erinnert Nikias die Schiffs- matrosen und Nichtvollbürger, τέως ᾿Αθηναῖοι νομιζόμενοι καὶ μὴ ὄντες, an ihre Teilnahme an athenischem Wissen und athenischer Kultur, was sie zum Gegenstand der Bewunderung für ganz Hellas erhebe, um sie zu dankbarer Tapferkeit an- zuspornen: Thuc. VII, 63, 4 ὥςτε κοινωνοὶ μόνοι ἐλευθέρως ἡμῖν τῆς ἀρχῆς ὄντες δικαίως αὐτὴν νῦν μὴ καταπροδίδοτε. Das Vaterland, dessen ganze Existenz vom Ausgange der Schlacht abhüngt, erwartet die Dankesschuld der Tapferkeit von seinen Sóhnen. In ergreifender Rhetorik verwendet diesen τόπος Polybios vor der Schlacht bei Cannae: IIl, 109, 9 ... οὕτως ἑαυτοὺς παραςτήςεςεθε πρὸς τὴν μάχην ὡς

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 91

τῆς πατρίδος οὐ κινδυνευούςης νῦν αὐτοῖς τοῖς crparoméóoic ἀλλὰ τοῖς ὅλοις. τί γὰρ ἔτι προςθεῖςα τοῖς ὑποκειμένοις, ἐὰν ἄλλως πως τὰ παρόντα κριθῇ, περιγενήςεται τῶν ἐχθρῶν, οὐκ ἔχει᾽ πᾶςαν γὰρ τὴν αὑτῆς προθυμίαν καὶ δύναμιν eic ὑμᾶς ἀπήρειεται, καὶ πάςας τὰς ἐλπίδας ἔχει τῆς ςωτηρίας ἐν ὑμῖν. ὧν ὑμεῖς αὐτὴν μὴ διαψευςθῆτε νῦν, ἀλλ᾽ ἀπόδοτε μὲν τῇ πατρίδι τὰς ἁρμοζούςας χάριτας, φανερὸν δὲ πᾶςιν ἀνθρώποις ποιήςατε διότι καὶ τὰ πρότερον ἐλαττώματα γέγονεν οὐ διὰ τὸ Ῥωμαίους χεί- ρους ἄνδρας εἶναι Καρχηδονίων, ἀλλὰ δι᾽ ἀπειρίαν τῶν τότε μαχομένων καὶ διὰ τὰς ἐκ τῶν καιρῶν περιςτάςεις. Ebenso Nikias bei Thuc. VII, 64, 2: καὶ ἐνθυμεῖςθε καθ᾽ éxácrouc τε καὶ ξύμ- παντες ὅτι oi ἐν ταῖς ναυςὶν ὑμῶν νῦν écópevot καὶ πεζοὶ τοῖς ᾿Αθηναίοις εἰεὶ καὶ νῆες καὶ fj ὑπόλοιπος πόλις καὶ τὸ μέγα ὄνομα τῶν ᾿Αθηνῶν, περὶ ὧν, εἴ τίς τι ἕτερος ἑτέρου προφέρει ἐπιςτήμῃ εὐψυχίᾳ, οὐκ ἂν ἐν ἄλλῳ μᾶλλον καιρῷ ἀποδει- ξάμενος αὐτός τε αὑτῷ ὠφέλιμος γένοιτο καὶ τοῖς ξύμπαςι cu- τήριος. Für rómische Geschichte gewinnt dieser Topos ein speziell rómisches Kolorit durch den Hinweis auf die Gegenwart der Consuln oder des Senats, unter deren Augen der gemeine Mann kümpft. So Aemilius Paulus vor Cannae bei Pol. III, 109, 1: πρῶτον γὰρ ἡμεῖς ἀμφότεροι mápecuev, οὐ μόνον αὐτοὶ κοινωνήςαντες ὑμῖν τῶν κινδύνων, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐκ τοῦ πρότερον ἔτους ἄρχοντας ἑτοίμους παρεςκευάκαμεν πρὸς τὸ μένειν καὶ μετέχειν τῶν αὐτῶν ἀγώνων. Aulus Postumius vor der Schlacht gegen die Latiner: Dion. Hal. Arch. VI, 9, 1 μέγιςτον παρακέλευεςμα ὅτι πάντες πρωτεύοντες τοῦ βουλευτικοῦ Cuvebpiou πάρειειν. Es ist ganz natürlich und der Situation entsprechend, daf Pompeius sowohl bei Lukan als bei Appian dieses speziell rómische Motiv der Anwesenheit von Consuln und Senatoren mit dem Hinweis, daB da der rechtmüfige Staat ist, wo diese Würdentrüger stehen, gegen Caesar aus- beutet. Er ermahnt vor der Schlacht bei Pharsalos bei Appian. Bell. civ. II, 72: . ἀγωνιζόμεθα μετὰ νόμων xal δόξης ἀγαθῆς καὶ τοςτῶνδε ἀνδρῶν τῶν μὲν ἀπὸ βούλης, τῶν δ᾽ ἱππέων, πρὸς ἄνδρα ἕνα ληςτεύονταϊ τὴν ἡγεμονίαν. Dazu Lucan. Phars. IT, 564 : Non privata cupis, Romana quisquis in urbe Pompeium transire paras: hinc consul uterque,

92 Josef Albertus,

Hinc acies statura ducum est. Caesarne senatus

Victor erit?

In der Kaiserzeit tritt in dieser Parünese natürlich der Kaiser an Stelle der republikanischen Autoritüten. Daher weist Titus die Seinen auf das Urteil der Welt über das Flavische Haus uud sein Heer hin bei Ios. Bell. Iud. III, 482 νομίζω δὲ ἐγὼ ἐπὶ τῆςδε τῆς ὥρας καὶ τὸν πατέρα τὸν ἐμὸν xpí- γεςθαι κἀμὲ καὶ ὑμᾶς, εἰ τῶν μὲν προκατωρθωμένων ἄξιος ἐκεῖνος, ἐγὼ δ᾽ ἐκείνου παῖς, ετρατιῶται δ᾽ ὑμεῖς ἐμοῦ. Áhnlich stachelt der Perser Mirrhanes den Ergeiz des Heeres, indem er es an das Urteil des Kónigs der Kónige erinnert bei Proc. B. P. I, 14, 18 ὑμάς δέ, ἄνδρες Πέρςαι, τοῦ Baciéuv βαειλέως f] xpíac eicíru-

VI. Das ἐκβηςόμενον.

Wir kónnen über diesen rómoc rasch hinweggehen, denn inhaltlich bietet er uns zur Feldherrnberedsamkeit nicht viel neues; doch ist es immerhin bemerkenswert und festzustellen, daB auch dieses τελικὸν κεφάλαιον den παρακλητικοί nicht mangelt. Klar zeichnet Syrian das Wesen des ἐκβηςόμενον und grenzt es gegen das cuuqgépov ab: II 189,28 R. φαμὲν οὖν ὅτι ἐν μὲν τῇ τοῦ cuugépovroc ἐκβάςει προςεχῆ ἐξετάζομεν τέλη, ἐν δὲ τῷ ἐκβηςομένῳ τῶν ἐκεῖ τελῶν ἐξεταςθέντων τὰ τέλη διαςκοποῦμεν. p.190, 10 ... τῶν τελῶν τέλη, ἅπερ εἰς τὸ ἐκβηςόμενον ἀνά- γομεν, ἐκεῖνα ὅτι 'év Μακεδονίᾳ μὲν πολεμοῦντες πλεῖετα κερδα- γοῦμεν, ἐν δὲ τῇ Ἀττικῇ τοῦ πολέμου ευςτάντος τάδε καὶ τάδε ἡμάς περιςτήεεται τὰ δεινά. Und um das Wesen des ἐκβηςόμενον klar zu machen, führt Syrian ein Beispiel aus Demosthenes (I 25£) an: p. 190, 15 τὴν μὲν οὖν τοῦ cuugépovroc ἔκβαειν ἐξετάζων τάδε φηςὶν “ἔτι τοίνυν, Ἀθηναῖοι, μηδὲ τοῦθ᾽ ὑμάς λανθανέτω, ὅτι νῦν αἵρεείς écriv ὑμῖν, πότερον ὑμᾶς ἐκεῖ χρὴ πολεμεῖν παρ᾽ ὑμῖν ἐκεῖνον" ἐὰν μὲν γὰρ ἀντέχῃ τὰ τῶν Ὀλυν- θίων, ὑμεῖς ἐκεῖ πολεμήςετε καὶ τὴν ἐκείνου κακῶς ποιήςετε τὴν ὑπάρχουςαν καὶ τὴν οἰκείαν ταύτην ἀδεῶς καρπούμενοι" ἐὰν δὲ ἐκεῖνα Φίλιππος λάβῃ, τίς αὐτὸν κωλύςει δεῦρο βαδίζειν ;)

1). Ein faDliches Beispiel des ἐκβηςόμενον hat Antiphon Tetralog. Aa 9: ᾿Εξελεγχόμενος δ᾽ ὑπό τε τῶν εἰκότων ὑπό τε τῶν Tapayrevo-

μένων, οὐδενὶ τρόπῳ οὔτε δικαίως οὔτε ευμφερόνιως ἀπολύοιτ᾽ ἂν ὑφ᾽ ὑμῶν. οἵ τε γὰρ κτλ.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. r&m. Literatur. 93

Wir haben in den Feldherrnreden da den τόπος des éxfncóuevov, wo das herrliche Los der Gefallenen oder die Freuden, die den überlebenden Sieger erwarten, geschildert werden. Lesbonax stellt das Schicksal der Feigen und das Glück der Tapfern zusammen: III 18 Κα. Ei μὲν οὖν εὖ ἥδει τις ὅτι τόνδε τὸν κίνδυνον διαφυγὼν μεθ᾽ ἡδονῆς τὸν ἐπίλοι- πὸν χρόνον διατελέςας εὺν εὐκλείᾳ τελευτήςει, εἶχεν ἂν λόγον τινὰ κακία νῦν δὲ (oi » πολλοὶ καὶ κακοὶ δόξαντες εἶναι ὀλίγον χρόνον βιοῦντες διὰ τὴν δύςεκλειαν ἀνιώμενοι καὶ ἄτιμοι παρ᾽ ἐντίμοις ὄντες κακὼς τὸν ἐπίλοιπον βίον τελευτήςαντες ὀνείδη τοῖς παιςὶ καταλείψουειν. ἐπεὶ δὲ πεφύκαμεν οὐκ ἀθάνατοι, πῶς κάλλιον ἀποθνήςκειν ὑπὲρ ὧν χρὴ τιμωροῦντας ; ποίαν ἄλλην ἀρετὴν κτωμένους; ποῖος ἡδίων θάνατος; τίνες εὐκλεέεςτεροι ἀποθανόντες fj οἱ οὕτω τελευτήςαντες; δημοείου τάφου ἀξιοῦν- ται, θυείαι ἐπὶ τούτοις γίγνονται, ἀγῶνες ἐπὶ τούτοις τίθενται, ἀντὶ θνητοῦ εὠματος ἀθάνατον μνήμην καταλείψουςειν. οἱ δὲ τούτων παῖδες δημοςίᾳ ἐκτρέφονται. τιμώμενοι πανοπλίαις προεδρίαις, θαυμαζόμενοι καὶ ἐν χοροῖς καὶ ἐν γυμναείοις καὶ ταῖς ἄλλαις cuvoucíaic. τοῖς δὲ ἐκ τοῦδε τοῦ κινδύνου ςεωθεῖ- «tv, dvbpáciv ἀγαθοῖς γενομένοις, ἀκίνδυνος λοιπὸς βίος, μακαριζομένοις ἐν πάςαις πανηγύρεειν ἐν πάςαις θεωρίαις. οἵ φίλοι τούτοις φίλοι εἰςίν, οἱ ἐχθροὶ τοὺς τοιούτους ὑπέρχον- ται, πᾶς ἀνὴρ ξενοῦςθαι βούλεται. ἐκ τῶνδε καὶ γαμετὰς προ- θύμως ἂν εὕροιο. οὗτοι γηράςκοντες εὐδαιμονίζονται. ---- Dionys. Hal. Arch. VI, 9, 4 ib μὲν ἄν τι καλὸν f| γενναῖον ἐν τῇ μάχῃ διαπραξαμένῳ μαρτυρήςωειν οἱ τὰ ἔργα cuveibórec, τάς τ᾽ ἄλλας &nobücu παραχρῆμα τιμάς, ἃς ἐκ τῶν πατρίων ἑκάςτοις ἐθι- «μῶν ὑπάρχει φέρεςθαι, καὶ γῆς ἔτι προςθήςω κλῆρον, ἧς κέκτηται τὸ δημόειον, ἱκανὸν ποιῆται ὧς μηδενὸς τῶν ἀναγ- καίων δεηθῆναι. d δὲ ἂν κακὴ καὶ θεοβλαβὴς διάνοια φυγῆς ἀςχήμονος ἐπιθυμίαν ἐμβάλῃ, τούτῳ τὸν φευγόμενον ἀγχοῦ παραςτήεσιυ θάνατον᾽ κρείττων γὰρ ἂν ἑαυτῷ τε καὶ τοῖς ἄλλοις γένοιτο τοιοῦτος πολίτης ἀποθανιών. καὶ περιέεται τοῖς οὕτως ἀποθανοῦςι μήτε ταφῆς μήτε τῶν ἄλλων νομίμων μεταλαβεῖν, ἀλλ᾽ ἀζήλοις, ἀκλαύςτοις ὑπ᾽ οἰωνῶν τε καὶ θηρίων διαφορηθῆναι.

94 Josef Albertus,

Kapitel 11.

Der παραχλητιχός als Literaturgattung.

Legen wir uns nach den Einzelausführungen die Ergeb- nisse in der Grundfrage vor: Was ist das γένος παρακλητικόν, und welches ist seine Stellung innerhalb der griechischen und rómischen Literatur?, so ergibt sich folgendes. In der antiken Literatur gibt es kunstgerecht ausgearbeitete ermahnende Feldherrnreden von Thukydides bis Prokop und Cassiodor. Es ist selbstverstündlich, daB die elementare Erklárung für das Vorkommen von solchen Ermahnungsreden, bei welchem Schriftsteller auch immer in dem Brauch der Feldherren liegt, die Soldaten vor der Schlacht mit Reden anzufeuern. Es ist ferner klar, daf) dieser Brauch durchaus nicht an das klassische Altertum gebunden ist, da vielmehr die Gepflogenheit der Ermunterungsreden bei allen Krieg führenden Heeren und Feldherren besteht. Die kurzen, knappen Ansprachen Friedrichs des Grofien und Napoleons!) an die Soldaten sind bekannt

!) Die franzósische Literatur hat wie keine andere die Kunst der Geschichtsschreibung theoretisch behandelt und Reden in die sti- lisierte Darstellung eingelegt. Weitschichtiges Material hat Daunon "Cours d'études hist. VII p. 1ff. DaB die Tochtersprache vom La- teinischen auch rhetorisch stark beeinfluBt ist, versteht sich eben von selbst. Daunon weist mit Recht darauf hin, daB die Renaissance bei franzósischen Geschichtsschreibern auch den Gebrauch der 'ha- rangues' máüchtig fórderte. Allein auch in der Literatur des Mittelalters, allerdings nicht in der zünftigen Chronik, lebte der Brauch der lite- rarischen Feldherrnrede, des παρακλητικός, weiter. Vgl. Chanson de Roland, 1110—1135 die Ansprachen Rolands und Turpins vor der Ent- scheidungsschlacht bei Roncevaux. Etliche Ermunterungsreden mit der gewohnten Topologie bietet auch Henri de Valenciennes am Aníang seiner 'Histoire de l'Empereur Henri'. Hochinteressant ist, daB Ronsard

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 95

Aus der Natürlichkeit des Brauches heraus erklüren sich die Ansprachen bei Homer und Herodot ebenso wie die An- spielungen der Tragiker, ohne daB wir es bei diesen mit

den παρακλητικός nach Art des Lesbonax als προγύμναςμα wieder erneuerte in 'Exhortation au camp du Roy Henri 1I' Ed. Martin Lavaux, 5. B. p. 188. Philippe de Ségur erzielt den hohen künstlerischen Reiz, den seine Monographie 'Histoire de Napoléon et de la Grande Armée' noch heute gibt, wohl nur mit dem Mittel bewuBter historio- graphischer Technik. Am Anfang des 4ten Buches lá8t er Napoleon vor dem Übergang über den Niemen an die Armee folgende Ansprache halten: *Napoléon satisfait se déclare : 'Soldats', dit-il, 8 seconde guerre de Pologne est commencée. La premiére s'est terminée à Friedland et à Tilsit. A Tilsit, la Russie a juré éternelle alliance à la France et à l'Angleterre. Elle viole aujourd'bui ses serments... La Russie est entrainée par la fatalité; ses destins doivent s'accomplir. Nous croit-elle donc dégénérés? Ne serions-nous donc plus les soldats d'Austerliz? (ἔθος) Elle nous place entre le déshonneur et la guerre; le choix ne saurait étre douteux! (ἔνδοξον). Marchons donc en avant, passons le Niémen, portons la guerre sur son territoire .. ." ÁuBerst wirkungsvoll wei& Ségur sich des Mittels der cóTxpicic zu bedienen: 'L'empereur Alexandre harangua aussi son armée, mais tout autrement. Quelques-uns virent dans ces proclamations la diffé- rence des deux peuples, celle des deux souverains, et de leur position mutuelle. En effet, l'une, défensive, fut simple et modérée; l'autre, offensive, pleine d'audace et respirant la victoire : la premiere s'appuya de la religion, l'autre de la fatalité; celle-ci de l'amour de la patrie, celle-là de l'amour de la gloire;... Man vergleiche auch die Stelle B. 8, Cap. 9 *... que partout le peuple est l'àme d'un empire; que οὐ est le peuple russe, est Moscou et tout l'empire de Russie' mit Thuk. VII], 64,2 ... xal ἐνθυμεῖςεθε καθ᾽ éxdcrouc τε καὶ ξύμπαντες ὅτι ἐν ταῖς vauciv ὑμῶν vOv ἐςόμενοι xal πεζοὶ τοῖς ᾿Αθηναίοις elcl καὶ νῆες καὶ ὑπόλοιπος πόλις καὶ τὸ μέγα ὄνομα τῶν ᾿Αθηνῶν... In der stil- voll geschriebenen, von Menzel illustrierten "Geschichte Friedrichs des GroBen', von Fr. Kügler ist an die Spitze des ersten schlesischen Krieges und somit als Programmrede für die drei groBen Kriege Friedrichs eine Feldherrnrede gestellt: S. 161 'Ehe Friedrich aufbrach, berief er noch einmal seine Offiziere zu sich und nahm von ihnen mit folgenden Worten Abschied: "Ich unternehme einen Krieg, meine Herren, worin ich keine anderen Bundesgenossen habe, als Ihre Tapferkeit und Ihren guten Willen (ethisches πλεονέκτημα). Meine Sache ist gerecht, und meinen Beistand suche ich bei dem Glücke (δίκαιον und ebruyxía), Erinnern sie sich bestándig des Ruhms, den Ihre Vorfahren sich er- warben in den Schlachtfeldern von Warschau, von Fehrbellin und auf

96 Josef Albertus,

παρακλητικοί im strengen Sinne zu tun haben!) Allein jene Ansprachen, die von Feldherrn tatsüchlich gehalten und dann vom Geschichtsschreiber oder Dichter kunstlos als solche

dem preuBischen Zuge (den berühmtesten Siegen des grofien Kurfürsten) (ἔθος und Siegestradition). Ihr Schicksal ist in Ihren eigenen Hánden; Ehrenzeichen und Belohnungen warten nur darauf, daB Sie sie durch glünzende Taten verdienen (ἄθλον und ἔνδοξον). Aber ich habe nicht nótig, Sie zum Ruhm anzufeuern, nur er steht Ihnen vor Augen, nur er ist ein würdiger Gegenstand für Ibre Bemühungen (τόπος der Ent- schuldigung). Wir werden Truppen angreifen, die unter dem Prinzen Eugen den gróBten Ruf hatten. Zwar ist dieser Prinz nicht mehr; aber unser Ruhm wird beim Siege nicht minder groB sein, da wir uns mit 80 braven Soldaten werden zu messen haben. Leben Sie wohl! Reisen Sie ab! Ohne Verzug folge ich Ihnen zu dem Sammelplatz des Ruhms, der unsrer wartet". Hier genau so, wie in der Programmfeldherrn- rede zum ganzen Peloponnesischen Krieg Thukydides ll, 11, 9 den Archidamus die athenischen Krüfte loben l&8t, um aus ihrer Über windung gróBern Ruhm abzuleiten: dc οὖν ἐπὶ τοςκαύτην πόλιν ctpo- τεύοντες καὶ μεγίετην δόξαν oicópevoi τοῖς re προγόνοις kai ἡμῖν αὐτοῖς ἐπ᾽ ἀμφότερα ἐκ τῶν ἀποβαινόντων.

!') Einen deutlichen Ansatz zum παρακλητικός finden wir bei Tragikern ófters in solchen Botenberichten, in denen Heeresaufstellung und Schlachtgewühl geschildert werden. Aeschylus 188. in den *Persern' den Boten die Ermahnung vor der Schlacht bei Salamis folgender- maBen erzühlen: 401 f. καὶ παρῆν ὁμοῦ κλύειν πολλὴν βοήν" παῖδες Ἑλλήνων ἴτε, ἐλευθεροῦτε πατρίδ᾽, ἐλευθεροῦτε δὲ παῖδας, γυναῖκας, θεῶν δὲ πατρῴων ἕδη, θήκας δὲ προγόνων᾽ νῦν ὑπὲρ πάντων ép. - ]n den Phoenissen, in welcben Euripides wohl am stáürksten home- rische und rhetorische Technik einflieBen l&Bt, wie z. B. Verwendunt der τειχοςκοπία und des episch wie rhetorisch und dramatisch gleich kunstvollen Botenberichts vom Kampf der Sieben und dem Zweikampf der Brüder, ist auch die Ermahnungsrede verwertet. Es liegt mehr ho- merische Art in der Ansprache dbs Tydeus: Phoen. 1144 ἐκλάγξε Τυδεὺς χὦ cóc ἐξαίφνης Tóvoc: τέκνα Δαναῶν, πρὶν κατεξάνθαι βολαῖς, τί μέλλετ᾽ ἄρδην πάντες ἐμπίπτειν πύλαις, γυμνῆτες ἱππῆς ἁρμάτων τ᾽ émicrdrat, Nachdem Eteokles sich zum Zweikampf mit Polyneikes er- boten, und dieser denselben angenommen hatte, ermahnen beide Heere jeweils ihren Führer: Phoen. 1248 f. παρεξιόντες δ᾽ ἄλλος ἄλλοθεν φίλων λόγοις éO0dpcuvóv τε κἀξηύδων τάδε " ΤΤολύνεικες, ἐν coi Ζηνὸς ὀρθώααι βρέτας τρόπαιον Ἄργει τ᾽ εὐκλεᾶ δοῦναι λόγον. ᾿Ετεοκλέα δ᾽ αὖ᾽ νῦν πόλεως ὑπερμαχεῖς, νῦν καλλίνικος γενόμενος «κήπτρων κρατεῖς. τάδ᾽ ἠγόρευον παρακαλοῦντες εἰς μάχην. Auch in jenen Botenbericht über die Schlacht des Theseus gegen Theben zur Erzwingung det

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 97

referiert werden, sind von unsern παρακλητικός als Gattung der Kunstrede ebenso verschieden wie die kunstmüfig und rhetorisch ausgearbeitete Rede von ihrer ursprünglichen ein- fachen und rein sachgemáüflen Veranlassung. Wie schon mehr- fach bemerkt wurde, ist der Ausgangspunkt für den mapa- κλητικός als technisch gearbeitetes literarisches Produkt Thukydides!) Bei ihm zuerst ist der παρακλητικός das, was er in fortlaufender Tradition spáter bei allen Geschichts- sehreibern grofien Stils war und sein wollte, nümlich die Prosopopoie des zur Schlacht ermunternden Feldherrn?) Er làBt die Feldherren vor der Schlacht das reden, was sie in gewissen gegebenen Situationen am passendsten gesprochen haben kónnen und, was für Thukydides wenigstens gilt, zum Teil auch gesprochen haben. Das ist ja gerade die GróBe dieses Geschichtsschreibers und Künstlers, daü er in den Reden das in Wirklichkeit Gesprochene soweit wie müglich

Leichenbestattung der Sieben fügt Euripides eine Ermahnungsrede ein: Suppl. 707 κὰν τῷδε τὸν cvpatnróv aivécat παρῆν οὐ yàp τὸ νικῶν τοῦτ᾽ ἐκύδαινεν μόνον, ἀλλ᾽ ᾧχετ' ἐς τὸ κάμνον οἰκείου ς«τρατοῦ. ἔρρηξε δ᾽ αὐδήν, ὥςθ᾽ ὑπηχῆςαι χθόνα᾽ παῖδες, εἰ μὴ cxricere creppóv δόρυ ς«παρτῶν τόδ᾽ ἀνδρῶν, οἴχεται τὰ ἸΤάλλαδος. Áhnlich ist jene Er- mahnungsrede, welche dem Botenbericht über die Schlacht zwischen dem Heere des Demophon und des Eurystheus zum Schutz der Hera- kliden eingefügt ist: Heracl. 838 ἣν δύο κελεύματα᾽ τὰς Αθήνας, τὸν ᾿Αργείων γύην creipovrec, οὐκ ἀρήξετ᾽ αἰςχύνην πόλει.

1 Das Richtige trifft auch hier Daunon C. d'ét. hist. VII, p. 45? "Telle a été l'intention de Thucydide, qui doit passer pour le créateur de ce genre de discours; car Hérodote n'en avait jeté qu'un bien plus petit nombre en un plus long ouvrage'.

3) Dadurch, da$ der historische Künstler die in Wirklichkeit ge- haltene, dem Brauch entstammende Rede zum literarischen Kunst- produkt machte, ist die Fortdauer dieses Brauches bei Griechen und Rómern natürlich nicht in Frage gestellt. Der Brauch existiert in Rom bei den gróBeren Heeren bis mindestens zu Caesars Zeit. Vgl. Sueton Caes. 55: Apud milites quoque in Hispania idem Augustus vix ipsius putat, quae tamen duplex fertur: una quasi priore habita proelio; altera posteriore, quo Asinius Pollio ne tempus quidem contionandi habuisse eum dicit, subita hostium incursione. Vgl. auch Octavius 84: nam .. neque in senatu neque apud populum neque apud milites locu- utus est unquam nisi meditata et composita oratione.

XIII, 2. 7

98 Josef Albertus,

gibt, daran anknüpft und unmerklich dann zur Prosopopoie greift, seine Redner die δέοντα sagen lüBt, wenn ihm sein künstlerischer Zweck, grofe und typische Charaktere und Situationen zu schildern, dies gebietet. Und seine Art der Prosopopoie hat uns Thukydides in jenen viel zitierten Worten gegeben !): I, 22 Kai óca μὲν λόγῳ εἶπον ἕκαςτοι μέλλοντες πολεμήςειν ἐν αὐτῷ ἤδη ὄντες, χαλεπὸν τὴν ἀκρίβειαν αὑτὴν τῶν λεχθέντων διαμνημονεῦςαι ἦν ἐμοί τε ὧν αὐτὸς ἥκουςα καὶ τοῖς ἄλλοθέν ποθεν ἐμοὶ ἀπαγγέλλουςιν᾽ ὡς δ᾽ ἂν ἐδόκουν ἐμοὶ ἕκαςτοι περὶ τῶν ἀεὶ παρόντων τὰ δέοντα μάλιςτ᾽ εἰπεῖν, ἐχομένῳ ὅτι ἐγγύτατα τῆς ξυμπάςης γνώμης τῶν ἀληθῶς λεχθέν- των, οὕτως εἴρηται... κτῆμά τε ἐς ἀεὶ μάλλον fj ἀγώνιςμα ἐς τὸ παραχρῆμα ἀκούειν ξύγκειτα. Denn wenn diese Charakteri- sierung durch das Mittel der Prosopopoie auch für alle Reden des Thukydides gilt, so doch in hervorragendem MafBe für seine Zwülf vapakAnrioí. Und zwar sind es nicht θέςεις, sondem ὑποθέςεις 3), d. ἢ. Reden im Munde bestimmter Personen und unter bestimmten Situationen. Bringt ja doch auch Theon als Beispiele der Prosopopoie Feldherrnreden mit unbestimmter und bestimmter Situation; vgl. Rh. Gr. II 115 Sp. (I 235 δ) ΠΠροεωποποιία écri προςώπου παρειςαγωγή, διατιθεμένου λόγους οἰκείους ἑαυτῷ τε καὶ τοῖς ὑποκειμένοις πράγμαςιν ἀναμφιςβη- Truc: οἷον τίνας ἂν εἴποι λόγους... . f) ςτρατηγὸς τοῖς croa- τιώταις. .. ἐπὶ τοὺς κινδύνους. καὶ ἐπὶ ὡριςμένων δὲ προεώπων. οἷον τίνας ἂν εἴποι λόγους Κῦρος ἐλαύνων ἐπὶ Μαςςαγέτας, τινας Δάτις μετὰ τὴν ἐν Μαραθῶνι μάχην ἐντυγχάνων τῷ βαειλεῖ

So ergibt sich der literarische Charakter und Zweck des παρακλητικός scbon bei Thukydides, seinem Begründer als die Prosopopoie des die Soldaten ermunternden Feldherrn vor

DaB die Prosopopoie vorzugsweise dem Geschichtsschreiber eignet, hat Theon ausgesprochen: Rh. Gr. II 60 Sp. (1148 W.) mpocu-

ποποιία δὲ οὐ μόνον ícropixóv γὐμναςμά écrw, ἀλλὰ καὶ ῥητορικὸν καὶ διαλογικὸν καὶ ποιητικόν.

3) Rh. Gr. 11 61 Sp. (I 149 W.) περὶ δὲ τῆς θέεεως τί ἄν τις λέγοι; οὐδὲν γὰρ ἄλλο τῆς ὑποθέςεως διαφέρει, πλὴν ὅτι προςεύπων ὡριςμένων καὶ τόπου καὶ χρόνου καὶ τρόπου καὶ αἰτίας écriv ἀπαρέμφατον. οἷον θέαις μέν, εἰ προεήκει πολιορκουμένοις ς«τράτευμα πέμπειν εἰς τὴν ὑπερορίαν ' ὑπόθεεις δὲ εἰ ᾿Αθηναίοις προεήκει πολιορκουμένοις ὑπὸ TTeAomovvnciuv eic Σικελίαν crpdreupa πέμπειν.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 99

der Schlacht in bestimmter Situation. Als solche aber ist er technisches Kunstmittel der Geschichtsschreibung im allge- meinen, der Schlachtschilderung im besondern und einzig und nur im Dienste dieser Literaturgattung an seiner Stelle. Das hindert natürlich nicht daran, daB wir dem παρακλητικός spüter scheinbar auch auflerhalb der Geschichtsschreibung begegnen, ich meine als Deklamationsübung in den Rhetorenschulen wie die nur für uns vereinzelt stehenden προτρεπικοί des Lesbonax als προγυμνάςματα. Das *rívac ἂν εἴποι λόγους... ς«τρατητγὸς τοῖς «τρατιώταις ἐπὶ τοὺς κινδύνους ἢ) mag von den Rhetoren in weitestem Mae geübt worden sein wie die vielen anderen Themata, die wir in den Suasorien des Rhetors Seneca antreffen. Dabei darf aber das eine nicht vergessen werden, daf) diesen Übungen und die beiden mporpemnkoí des Lesbonax sind deren literarischer Niederschlag mit bestimmter und mit unbestimmter Situation, als θέςεις oder als ὑποθέςεις, im Hinblick auf ihre praktische Verwendung in der Geschichts- schreibung geübt wurden, wie sie ja auch ursprünglich aus dieser Technik speziell Thukydideischer Geschichtsschreibung losgelóst wurden und als Redeübungen in die Rhetoren- schulen gekommen sein mógen. So erklürt sich uns auch die gesondert herausgegebene Feldherrnrede Catos 'quam Numan- tiae dixit ad equites'?), die dann Livius umschreibt, wie jene beiden Reden Caesars in Spanien, die zu Augustus Zeiten kursierten. Ist der παρακλητικός als προγύμναςμα die schul- müBige Verballhornung der Feldherrnrede der groen Ge- schichtsschreibung, vorzüglich der Thukydideischen, und aus ihr einerseits abstrahiert, andrerseits wieder als Vorbereitung zur Geschichtsschreibung geübt, da die Prosopopoie doch wesentlich zeigen will, wie man den Feldherrn in einer ge- gebenen Situation reden lassen soll, so kónnen Bedeutung und Wesen des παρακλητικός nur aus den Geschichtsschreibern Selbst erschlossen werden.

Der prosopopoetische Charakter des παρακλητικός ist bei allen Historikern auch den Topen nach der gleiche,

!) Rh. Gr. II 115 Sp. (1235 W.).

*) Gell. XVI, 1, 3.

7*

71:255

100 Josef Albertus,

von Thukydides bis Cassiodor. Aber die Prosopopoie Mit den einzelnen Autoren den gróBten Spielraum, sodaB sich die sAmtlichen παρακλητικοί nach Autoren, Feldherren und Situationen wieder stark differenzieren und differenzieren ᾿ müssen trotz der Bestündigkeit des Grundstocks von τόποι oder Gemeinplützen, des Musterschemas oder, um mit Jebb zu reden !), der "Tradition" eines Grundstockes, der im wesent- lichen nach der Lehre von den τελικὰ κεφάλαια und der ctáac πραγματική orientiert ist. Aus dem gesamten Komplex der Feldherrnberedsamkeit von Thukydides bis Prokop lassen sich etwa drei Gruppen sondern, die mit den technisch ver- schiedenen Arten der Geschichtsschreibung parallel gehen. Als erste kónnen wir die παρακλητικοί bei Thukydides, Xenophon und Polybios fassen. Thukydides wendet sie mit vollendeter Meisterschaft an und zeichnet sich durch die rein sachliche Behandlung der Schlachtsituation sowie die knappe und doch scharfe Charakteristik der beteiligten Personen aus. Xenophon bringt die weite Ausführung des ethischen Elements in den παρακλητικός hinein; die Hilfe der Gótter und die guten Vor- zeichen der Opfer sind sein Lieblingsmotiv. Polybios vereinigt trotz seiner Reaktion gegen die rednerischen Auswüchse seiner rhetorisierenden Vorgünger in seinem παρακλητικός die Thu- kydideischen und Xenophontischen Eigenschaften; denn seine pragmatische Betraehtungsweise verbindet ihn mit jenem, sein Stoizismus gibt den an Xenophon anklingenden ethischen Rinschuf. Bei den Rómern der zweiten Gruppe sticht die Anwendung des παρακλητικός als wesentlicher Bestand- teil der historischen Monographie hervor. Sallust verwendet ihn glànzend im Bellum Catilinae. In Tacitus' Agricola, der fortlaufenden Kombination von Biographie und Historie, bildet der doppelte παρακλητικός geradezu das Mittel- und Glanz- stück. Fassen wir Caesars erstes Buch monographisch als die Schilderung des Helvetischen und Germanischen Krieges?)

!) Vgl. o. S. Gf.

*) Der Einschnitt, den Caesar mit Kap. 30 "Bello Helvetiorum confecto .. .' macht, ist stark genug betont, um diese Auffassung zu rechtfertigen. -

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 101

so gewinnt auch in letzterem der παρακλητικὸς Caesars gegen Ariovist eine, weil die Schlachtschilderung vorbereitende und hebende, zentrale Stellung. Der Umstand, daB der mopa- κλητικός sonst der künstlerischen, historischen Monographie reserviert ist, erklürt uns vielleicht, warum Livius in den ersten Dekaden altrómischer Geschichte keine Feldherrnrede einflicht, obgleich auch da viele Schlachten erzühlt werden, bingegen im Hannibalischen Krieg und den spátern Partien vom παρακλητικὸς ausgiebigen und hochrhetorischen Gebrauch macht. Er neigte hier unter dem EinfluB von Quellen wie Polybios und griechischen Monographien des Krieges ent- weder unwillkürlich oder bewuBt zu den Kunstmitteln mono- graphischer Darstellung im Gegensatz zu den annalistischen und kunstloseren ültern Teilen. In die Darstellungsweise des Trogus gehórte der παρακλητικὸς allerdings direkt nicht, doch zeigte auch er durch die Rede Mithridats, wie schwer der Historiker sich dieses technischen Rüstzeuges zu entschlagen vermochte, selbst wenn er wollte. Als dritte Gruppe der παρα- xAnnxoí kónnen wir die der μιμηταί des Thukydides und Xeno- phon ansehen, nümlich die des Dio Cassius, Herodian, Prokop sowie die des Àrrian und Appian. Doch ist hier zwischen der freien und kunstvollen Nachahmung Dios und der sklavischen Manier Prokops wohl zu unterscheiden. Zwar sind z. B. das Thu- kydideische Schema und dessen Grundgedanken in den Reden Octavians und Antonius' vor Áctium unverkennbar, doch ist Dio in anderer Hinsicht, in der wunderbaren Anpassung der allgemeinen Motive an die gegebene Schlachtsituation, in der Hereinbeziehung und den mit wahrer Liebe abgehandelten ethischen Motiven von Freiheit, Dankbarkeit, rómischer Würde und nationaler Ehre, in der reichen rhetorischen Einlage von kraftvollen Sentenzen wieder ein ganz selbstündiger und groBer Meister des παρακλητικός ; er drückt ihm den eigen- tümlichen Stempel eigenen Geistes auf. Etwas selbstündig und auBerhalb des Rahmens der Entwicklungsreihe der er- mahnenden Feldherrnberedsamkeit stehen Dionysios und Flavius Josephus. Ersterer ist mit seinen langen, gekünstelten, streng nach rhetorischen Regeln gebauten παρακλητικοί für

102 Josef Albertus,

die Technik wertvoll, aber üsthetisch und für die Empfindung hohl und kalt. Bei Flavius Iosephus wird das technische Schema durch den Einschlag stoischen Philosophierens origi- nell und warm gestaltet.

Haben wir im verhergehenden den παρακλητικός als Prosopopoie in der Hand des historischen Künstlers kennen gelernt und die Entwicklung, die er bei den einzelnen Ver- tretern in der Ántike nahm, wenigstens in grolben Zügen zu erfassen gesucht, so gilt es nun noch, da die Feldherrnrede zur Beredsamkeit überhaupt so gut wie zum γένος ícropixóv gehórt, die Beziehungen zu den übrigen Redegattungen auf- zudecken.

Vom γένος bikavikóv ist die Feldherrnrede ja wohl am meisten entfernt. Und doch erinnert der Umstand, dab Doppelfeldherrnreden sehr oft so gebaut sind, daB das ἐπαινεῖν und ψέγειν des einen Feldherrn vom ἐπαινεῖν und ψέγειν des andern paralysiert werden, an die Art der Gerichtsreden. Auch in diesem Punkt ist Thukydides Meister und Vorbild. Ihm wird der Doppel-rapaxAntikóc zu einer Diskussion zweier Gegner, von denen der eine die Gründe des andern vorweg- nimmt oder entkrüftet, als ob beide vor Gericht sich gegen- überstinden. Dem Leser sind ja die Gründe beider Feld- herren zu gleicher Zeit gegenwürtig, und das hóhere künst- lerische Resultat solchen Verfahrens berechtigte Thukydides vollauf zu diesem Kunstgriff, zwei Gegner im Redeagon ein- ander gegenüberzustellen, wie es der Wirklichkeit nicht ent- sprach. Es ist gewif nicht wunderbar, dal Thukydides in einer Zeit, in der die antiphonteischen Tetralogien entstanden, den scharfen Parallelismus der Gerichtsrede auf die Feldherrn- rede übertrug, da ungeführ zu gleicher Zeit die hohe Dichtung im Drama den ἀγών der groBen ῥήςεις zu Prunkstücken aus- bildete. Die Kunstprosa rivalisiert auch hierin mit dem Drama, dessen Stelle einzunehmen sie eben den Anspruch erhebt.

Dem γένος cuuBouAeutikóv. dagegen ist der παρακλητι- «óc grundsützlich unterzuordnen. Allerdings ist er ja wieder etwas so eigenstündiges, fest umschlossenes und von jenem

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 103

verschiedenes, daB Blass und Jebb ihn als etwas vom cuyfov- Aeurixóc Getrenntes hinstellen konnten !). Die genaue Scheidung des παρακλητικός wie des γένος προτρεπτικόν vom cuppov- Aeurikóc liegt darin, daB in letzterem das Beraten das Haupt-, das Ermahnen aber das Nebenelement ist, in ersterm dagegen das Beraten unnótig, das Ermahnen aber die Hauptsache bildet?) Ob und inwieweit der παρακλητικός zum γένος προ- τρεπτικόν als Unterabteilung gehórt, mag dahingestellt bleiben. DaB das παρακαλεῖν bei Historikern oft auch ein προτρέπειν ist, und ein spüterer Rhetor nicht zufállig die Ermunterungs- reden des Lesbonax προτρεπτικοί nannte, zeugt für die Ver- wandtschaft der zwei Gattungen. Der wesentliche Unterschied beider aber ist dadurch gegeben, daf) das γένος προτρεπτικόν von seinen Anfüngen in Platonischen und Aristotelischen Dialogen über die Demonicea und Ciceros Hortensius bis zu der bekannten Verwendung als Buchtitel sich zur selbstündigen und verbreiteten Redegattung auswuchs?), der παρακλητικός

!) Jebb, Die Reden des Thukydides S.7, 8 5. 'FaDt man das lite- rarische Verháültnis der Reden zu dem Geschichtswerk ins Auge, so genügt die Bemerkung, daB Ansprachen von Feldherrn an die Truppen praktisch als eine besondere Klasse angesehen werden kónnen.' Blass, Attische Beredsamkeit I* S. 241; vgl. o. S. 3.

*) Halm, Rhet. min. p. 174, 29 ... Deinde quia officium oratoris est persuadere dictione, exhortatio sive dehortatio ad materiam non per- tinent oratoris. cum enim exhortor, nihil persuadeo, sed volentem ali- ' quid, ut magis velit, instigo: et cum dehortor, nolentem aliquid non tunc primum persuadeo ut nolit, sed ut magis nolit, instigo. ergo necessario exhortationem et consolationem Tullius materia rhetorica separavit.

*) Vgl. Platon Euthyd. 278 C: ἐφάτην γὰρ ἐπιδείξαςθαι τὴν προτρεπτικὴν copíav. 275 Α ὑμεῖς ἄρα... τῶν νῦν ἀνθρώπων xdAAice? ἂν προςτρέψαιτε εἰς φιλοςοφίαν καὶ ἀρετῆς ἐπιμέλειαν. 278 C τὸ δὲ δὴ μετὰ ταῦτα ἐπιδείξατον προτρέποντε τὸ μειράκιον, ὅπως χρὴ cogíac τε καὶ ἀρετῆς ἐπιμεληθῆναι. --- κἀγὼ ταῦτα ἄςμενος ἀκούςας, Τὸ μὲν ἐμόν, ἔφην, παράδειγμα ... οἵων ἐπιθυμῶ τῶν προτρεπτικῶν λόγων εἶναι. Für προτρεπτικός tritt bei Plato auch die Bezeichnung παρακε- λευςτικός ein, z. B. 288 B θαυμαςτὸν γάρ τινα, Κρίτων, ἁνὴρ κατῆρχε λόγον οὗ coi ἄξιον ἀκοῦςαι ὡς παρακελευςτικὸς λόγος fiv ἐπ᾽ ἀρετήν. 283 Α καὶ ἐπεςκόπουν τίνα ποτὲ τρόπον ἅψοιντο τοῦ λόγου καὶ ὁπόθεν ἄρξοιντο παρακελευόμενοι τῷ νεανίεκῳ cogíav τε καὶ ἀρετὴν ácxeiv. [Isocr.] I (Demon.) 8 ὅςοι μὲν οὖν πρὸς τοὺς ἑαυτῶν φίλους τοὺς

104 Josef Albertus,

bis auf die Lesbonaxreden und einige gesondert publizierte Feldherrnreden im wesentlichen technisches Kunstmittel der Historiographie und nur ihr zugeordnet blieb.

Vom παρακλητικός liegen die Beziehungen zum γένος ἐπιδεικτικόν und speziell zum ἐπιτάφιος offen. Schon oben wurde darauf hingewiesen, daB das Motiv der Autochthonie der Athener zur Ermunterung sowohl im Isokrateischen Panegyrikos!) als auch in der zweiten Lesbonaxrede zur Geltung kommt. In derselben Rede (28— 66) feiert Isokrates Athen als Begründerin aller menschlichen Kultur: 2^7 eó- pricouev γὰρ αὐτὴν οὐ μόνον TÀv πρὸς πόλεμον ἀλλὰ xai τῆς ἄλλης καταςκευῆς, ἐν fj κατοικοῦμεν καὶ μεθ᾽ ἧς πολιτευόμεθα καὶ δι’ ἣν ζῆν δυνάμεθα, cyebóv ἁπάςης αἰτίαν oücav. Eben- so 40 πρώτη γὰρ (Athen) καὶ νόμους ἔθετο καὶ πολιτείαν κατεςτήςατο. .. καὶ μὲν δὴ καὶ τῶν τεχνῶν τάς τε πρὸς τἀναγ- καῖα τοῦ βίου xpncíuac καὶ τὰς πρὸς ἡδονὴν μεμηχανημένας, τὰς μὲν εὑροῦςα, τὰς δὲ δοκιμάςαςα χρῆςθαι τοῖς ἄλλοις παρ- ébuxev. Endlich das Lob athenischer παιδεία: 47 Φιλο- copíav Toívov, fj πάντα ταῦτα cuve£müpe καὶ ευγκατεςκεύαεεν. καὶ πρός Te τὰς πράξεις ἡμᾶς émaibeucev καὶ πρὸς ἀλλήλους ἐπράυνεν ... fj πόλις ἡμῶν κατέδειξεν, καὶ λόγους ἐτίμηςεν. προτρεπτικοὺς λόγους ευγγράφουει, καλὸν μὲν ἔργον ἐπιχειροῦειν, οὐ μὴν περί γε τὸ κράτιςτον τῆς φιλοςοφίας διατρίβονειν. ὅςοι δὲ τοῖς νεωτέροις εἰςηγοῦνται, μὴ bU ὧν τὴν δεινότητα τὴν ἐν τοῖς λόγοις &od- couciv, ἀλλ᾽ ὅπως τὰ τῶν τρόπων ἤθη croubaiot πεφυκέναι δόξονειν, τοςούτῳ μᾶλλον ἐκείνων τοὺς ἀκούοντας ὠφελοῦςειν, ὅεον οἱ μὲν ἐπὶ Àóyov παρακαλοῦειν, οἱ δὲ τὸν τρόπον αὐτῶν ἐπανορθοῦςειν. Ciceros Hortensius war die Ermahnung zur Philosophie. De div. 2, 1 cohortati sumus ut maxime potuimus ad philosophiae studium eo libro, qui est inscriptus Hortensius. Trebell. Poll. Scr. h. Aug. Gallien. 20. M. Tullius in Hortensio quem ad exemplum Protreptici scripsit. Sueton. Aug. 86 multa varii generis prosa oratione composuit, . .. item Hortationem δα philosophiam. Diog. Laért. VII, 129 ὡς xai ἸΤοςειδώνιός φηεῖιν ἐν τοῖς προτρεπτικοῖς. Áuch macht Diogenes neben dem Aristotelischen προ- τρεπτικός die des Demetrios von Phaleron, des Aristipp, Telephos. Aristo und Epikur namhaft. Ich erinnere noch an den Προτρεπτικός des Galen, an Jamblichs TTporpermóc εἰς φιλοςοφίαν und Clemens von Alexandrien ΤΤροτρεπτικὸς πρὸς “Ελληνας. Die christliche Literatur

weist noch manchen Ahnlichen Προτρεπτικός . auf. 1) Isokr. Paneg. 24.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. rüm. Literatur. 105

ὧν πάντες μὲν ἐπιθυμοῦςει... 50 rocoürov δ᾽ ἀπολέλοιπεν fi πόλις ἡμῶν περὶ τὸ φρονεῖν καὶ λέγειν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ὥςθ᾽ οἱ ταύτης μαθηταί τῶν ἄλλων διδάςκαλοι γεγόναςει, καὶ τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκε μηκέτι τοῦ γένους ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μάλλον Ἕλληνας καλεῖςθαι τῆς παι- 6eUceuc τῆς ἡμετέρας τοὺς τῆς κοινῆς φύςεως μετέχοντας. Ganz ühnliche' Motive vom Vorrang des freien athenischen Staatswesens, seiner Sprache, seiner Sitten, seiner Vorteile findet Thukydides bei hohem epideiktischem Schwunge in der Nikiasrede vor der Hauptschlacht bei Syrakus: Thuc. VIL, 63, 3 τοῖς δὲ ναύταις παραινῶ ... ἐκείνην τε τὴν ἡδονὴν ἐνθυμεῖεθαι ὡς ἀξία écri διαςώςαςθαι, ol τέως Ἀθηναῖοι νομιζό- μενοι καὶ μὴ ὄντες, ἡμῶν τῆς τε φωνῆς τῇ ἐπιςτήμῃ καὶ τῶν τρόπων τῇ μιμήςει ἐθαυμάζεςθε κατὰ τῆν Ἑλλάδα καὶ τῆς ἀρχῆς τῆς ἡμετέρας οὐκ ἔλαςςον κατὰ τὸ ὠφελεῖςθαι, ἔς τε τὸ φοβερὸν τοῖς ὑπηκόοις καὶ τὸ ἀδικεῖεθαι πολὺ πλεῖον, μετείχετε. ὥςτε κοινωνοὶ μόνοι ἐλευθέρως ἡμῖν τῆς ἀρχῆς ὄντες δικαίως ἂν αὐτὴν νῦν μὴ καταπροδίδοτε.

Auch der Siegesruhm Athens in den Schlachten von Marathon und Salamis ist, wie schon oben hervorgehoben wurde, ein stehender τόπος der Prunkrede!) und ist áhnlich wie im Panegyrikos des Isokrates im zweiten προτρεπτικός des Lesbonax verwertet und wird z. B. von Xenophon in den Feldherrnreden gern angewandt.

Zahlreicher noch als die Berührungspunkte des παρα- κλητικός mit der ἐπίδειξις im allgemeinen, sind die mit ihrer besondern Unterart des ἐπιτάφιος. Der innere Grund ist deut- lich. Die Motive, welche den Soldaten vor der Schlacht zur Tapferkeit anzuspornen geeignet sind, sind zum Teil die- selben, welche ihn, wenn er gefallen ist, des Lobes wert machen. Im παρακλητικὸς verspricht der Feldherr die Un- Sterblichkeit, den Nachruhm, die staatliche Ehrung der An- gehórigen, im ἐπιτάφιος werden alle diese Motive wieder vor- gebracht, nun aber nicht mehr zum παρακαλεῖν der Krieger, sondern in erster Linie zum ἐπαινεῖν und allenfalls zum παραμυθεῖεθαι, schlieflich noch ganz indirekt zum παρακελεύειν

) Z. B. Isokr. Paneg. 88—99.

106 Josef Albertus,

der Gemeinde zu ühnlicher Tapferkeit Es ist im ἐπιτάφιος stüándige Beweistechnik, die εὐγένεια und παιδεία der Ge- fallenen zu loben!) Diesen ücht griechischen τόπος der παι- δεία und τροφή der Krieger übertrügt Dionysios auf rómische Verhültnisse, indem er im Munde des Rómers Postumius dar- aus ein Ermunterungsmotiv macht: Arch. VI, 7, 1 οὐ yàp ἀρξαμένους ὑμᾶς τήμερον ἀλλήλοις εἶναι βεβαίους φίλους δεῖ καὶ πιςτοὺς ευμμάχους, ἀλλ᾽ fj πατρὶς ἐκ πολλοῦ τοῦτο ἅπαςι παρεςκεύακε τἀγαθόν. καὶ γὰρ ἐτράφητε ὁμοῦ καὶ παιδείας ἐτύχετε κοινῆς καὶ θεοῖς ἐπὶ τῶν αὐτῶν βωμῶν ἐθύετε καὶ πολλῶν μὲν ἀγαθῶν ἀπολελαύκατε... ἐξ ὧν ἰεχυραὶ καὶ ἀδιάλυτοι πεφύκαςει ευὐγκεράννυςθαι πάςιν ἀνθρώποις φιλίαι.

Perikles?) legt in seinem ἐπιτάφιος den Hauptnachdruck auf das Lob der Staatsverfassung, die solche Helden fürs Vaterland hervorzubringen imstande sei. Auch dieses Motiv der Staatsverfassung klingt im παρακλητικός deutlich an. Brasidas háült den lacedüámonischen Soldaten vor, daf nicht Bundes- genossen und nicht die grofie Zahl den Sieg erringen, sondern die heimatliche Tüchtigkeit eines Staates, in dem nicht der Haufe über wenige, sondern wenige über die Menge herrschen: Thuc. IV, 126, 2 ... ἀλλὰ δι᾽ οἰκείαν ἀρετήν, xai μηδὲν πλῆθος πεφοβῆεθαι ἑτέρων, οἵ γε μηδὲ ἀπὸ πολιτειῶν τοιούτων ἥκετε, ἐν αἷς πολλοὶ ὀλίγων ἄρχουςειν, ἀλλὰ πλειόνων μᾶλλον ἐλάςςους.

Es ist nicht mehr nótig, hier auf die dem παρακλητικός und dem ἐπιτάφιος eigentümlichen Motive des Ruhms der Gefallenen bei Mit- und Nachwelt, ihrer Unsterblichkeit, des Glückés der Eltern, Kinder, Verwandten, ja des Staates selbst und der ehrenvollen sozialen Stellung der angehórigen Hinter- bliebenen náher einzugehen, da sie unter der Rubrik der éx- Bncoueva schon oben zusammengefaft sind. Nur auf einen Ausdruck sei noch hingewiesen, der in beiden Redegattungen

!) Pl. Menex. 237 B τὴν εὐγένειαν οὖν πρῶτον αὐτῶν ἐγκωμίαζωμεν, δεύτερον δὲ τροφήν τε καὶ παιδείαν... Hyper. Epit. 8 ἀλλὰ περὶ τῆς παιδείας αὐτῶν ἐπιμνηςθῶ καὶ ὡς ἐν πολλῇ εωφροεύνῃ παῖδες ὄντες ἐτράφηςαν xal ἐπαιδεύθηςαν.

3) Thuc. ἢ, 88 ff.

Die παρακλητικοί in der griechischen ἃ. róm. Literatur. 107

identisch wiederkehrt. Hypereides und Dionysios sprechen davon, daB die tapfern Krieger durch schóne Taten dem Vaterland den glünzendsten Kranz winden!)

Also zwischen dem παρακλητικός und den übrigen ver- wandten wie übergeordneten Redegattungen des ἐπιτάφιος, πανητυρικός, ἐπιτρεπτικός und cupBouAeurikoc sind Beziehungen zwar vorhanden, aber sie sind schwankender Art; die Grenzen verflieBen z. t. in einander. Eine eigentliche Eingliederung des παρακλητικός in das groBe System der Redegattungen lüfit sich auf diesem Wege nicht erzielen. Wohl aber ist absolut sicher, daB der rapaxAnrixoc der crácic πραγματική der spütern Rhetoren sich einfügt und mit allen Arten des cupBouAeurikoc und ἐπιδεικτικος die Beweisführung und Topologie nach den τελικὰ κεφάλαια teilt. Hier ist auch für die Feldherrnrede der sichere Untergrund in der rhetorischen Theorie gefunden, auf welchem sich die Topologie wie auf einem sichern Fundament aufbaut. Die Lehre von den τελικὰ κεφάλαια der crácic πραγ- ματική ist im letzten Grunde die Erklárung für die feststehende Topologie des παρακλητικός von Thukydides bis Prokop. Die τελικὰ κεφάλαια sind das gemeinsame Band, das die nach Zeit, Autor, Sehlachtsituationen und beteiligten Personen so ver- schieden und oft so individuell gestalteten Feldherrnreden zu- sammenhült. Und insofern kommen wir über die unbestimmte Ansicht, den Feldherrnreden liege ein gemeinsames Muster- schema zugrunde, wesentlich hinaus. Auch Jebbs Erklárung der "Iradition' der Historiker stellt sich als nicht hinreichend heraus.

Der Charakter der παρακλητικοί als Literaturgattung θὲ sich also kurz dahin formulieren: sie sind beim Historiker von Thukydides ab die Prosopopoie des die Soldaten er- munternden Feldherrn. Die Beweisführung gliedert sich im wesentlichen nach jenen Regeln der zünftigen theoretischen Rhetorik, die von den τελικὰ κεφάλαια handeln. Der mapa-

Hyper. Epit. 19 ... ἐλευθερίαν eic τὸ κοινὸν πᾶειν κατέθεςαν, τὴν b' εὐδοξίαν ἀπὸ τῶν πράξεων αἴδιον «τέφανον τῇ πατρίδι mepi- ἐθηκαν. und Dion. Arch. XIV, 9 Ende μακάριον μὲν ἕξοντες τὸν ἀπὸ τοῦδε χρόνον, οἷς ἂν ἐγγένηται τὸν ἐπιφανέςτατον τῇ πατρίδι «τέ- φανον καταγαγεῖν, καλὴν δὲ καὶ ἀθάνατον εὔκλειαν καταλείψοντες ἀντι θνητοῦ εὐματος νηπίοις παιςεὶ καὶ γηραιοῖς γονεῦειν.

108 Josef Albertus,

κλητικός füllt also nach der spütern Schematisierung der Status- lehre unter die crócic πραγματική. Wir haben nicht nótig, ihn der Aristotelischen Dreiteilung der Beredsamkeit in γένος δικανικόν, ευμβουλευτικὸν und ἐπιδεικτικόν einzugliedern, da er wesentlich abseits steht als technisches Kunstmittel der Historie. Sein Vorkommen als προγύμναςμα in der deklama- torischen Schulberedsamkeit findet die volle Erklürung darin, dab er eine willkommene Themastellung zur Einübung der ctácic πραγματική bildete; und die Rhetorik mufte solche Themata stellen, da sie seit Isokrates die Historiographie in ihre Bande geschlagen hatte, auch für sie vorbereiten wollte.

Aber was die Rhetorik durch die Isokrateer über die Historiographie gewann, war im Grunde kein neuer Erfolg für sie, sondern nur die endgiltige Befestigung eines Ein- flusses, der sogleich bei dem ersten groBen Geschichtsschreiber zutage tritt. GewiD, die Rhetorik, die Thukydides' Schrift- stellerei widerspiegelt, ist nicht ohne weiteres zu vergleichen mit der des vierten Jahrhunderts, nicht der Form der Dar- stellung nach, besonders nicht in ihrem Verhültnisse zum Dargestellten selbst; sie erstreckt ihren Einfluf nicht auch auf das Sachliche, wird nicht um formaler Rücksichten willen eine nur zu oft siegreiche Feindin der historischen Wahrheit. Aber nichts ist bekannter, nichts sicherer, als daf) Thukydides in der Formulierung sowohl der Gedanken wie der Sprache sich der sophistischen Rhetorik seiner Zeit in weitestem Mafe ergeben hatte. Er zog nur die Konsequenz dieser seiner Stellung zur Rhetorik, wenn er für sachliche Charakteristik zunüchst im Verein mit den anderen eingelegten Reden auch das rhetorische Mittel des παρακλητικός verwandte. Allein als ihm im Laufe der Arbeit das Moment historischer Un- ireue, welches diese historische Form notwendig an sich trügt, zu immer klarerem Bewufitsein kam, warf er das vergiftende Kunstmittel bei Seite, mied wie überhaupt die Einlagen fiktiv geformter Reden, so auch die der παρακλητικοί. Der eine seiner Fortsetzer, Kratippos, hat hieraus seinerseits wieder seine Lehre gezogen, verbannte aus seiner Darstellung die Reden überhaupt (Dion. Hal. de Thuc. 16), also auch die παρακλητικοί.

Die παρακλητικοί in der griechischen u. róm. Literatur. 109

Vielleicht ist es, in diesem Zusammenhange betrachtet, auch kein Zufall, da der andere Fortsetzer des Thukydides, Xeno- phon, seinen Hellenika gleichfalls keinen παρακλητικός einge- fügt hat. Diese durch Thukydides selbst noch eingeleitete, von Kratippos fortgesetzte Reaktion gegen das übermüflige Hervor- treten .des rhetorischen Elementes in der groflen Geschichts- Sschreibung hat die isokrateische Schule überwunden. So haben ihre Historiker in diesem Punkte nichts Neues ein- geführt, sondern knüpfen nur an die ültere Theorie des Thukydides an. Und alsbald vollzieht sich früher als für andere Redegattungen das Schauspiel, daB die Rhetorik des 5. Jahrhunderts durch Vermittelung des Historikers Ein- fluB auf die jüngere Rhetorik gewinnt und zwar auf die ge- samte. Die Antike überliefert es und auch wir beobachten es noch: die Rhetoren der ganzen Folgezeit griffen auf die παρακλητικοί des Thukydides zurück, übernahmen ihre Topen und arbeiteten sie aus, für grofe Glanzstücke von der Art der aristideischen Meletai ebensogut wie wie für ihre pro- gymnasmatischen Übungen. Dafür sind die Historiker als Zeugen erhalten, die nicht weniger durch die Rhetorenschule als durch ihre eigene Schriftstellerei auf Thukydides geführt wurden. Sowenig erwünscht die weite Wirkung dieses Kunst- mittels seinem Schópfer wenigstens von seinem letzten Standpunkte aus auch gewesen würe und so wenig Vor- teil sie der antiken Geschichtsschreibung gebracht hat, un- verdient war sie nicht. Denn wie auch immer die Rhetorik im Laufe der Jahrhunderte ihre Mittel auszugestalten wufte, mit welchem Rüstzeuge ausgestattet ihre Schüler in den Wett- streit der griechischen Geschichtsschreiber hinaustraten: über- troffen hat das Vorbild auch in den παρακλητικοί niemand, nur wenige haben es in einigen Stücken zu erreichen ver-

: mocht.

Inhaltsangabe.

Vorwort

I. Teil: Die Quellen des παρακλητικός.

Kap. 1. Der Name παρακλητικὸς λόγος bei Rhetoren und Hi- storikern .

Kap. 2. Die beschrünkte Verbreitung des παρακλητικός i in der historisch-biographischen Literatur . e.

Kap. 3. Scheidung der allgemeinen Feldherrnrede und der παρα. κλητικοί

Kap. 4. Vorstufen des 'παρακλητικός, .

Kap. b. Verzeichnis der in der antiken Geschichtsschreibung vorkommenden παρακλητικοί.

II. Teil: Die Technik des παρακλητικός.

Kap. 6. ÁuBere Anlage des παρακλητικός. Kap. 7. Anwendung der direkten oder indirekten Rede i in den ermahnenden Feldherrnreden . . TD

Kap. 8. Die Einleitungs- und SchluBtechnik - Kap. 9. Die bibayl . . . Kap. 10. Gebrauch der τελικὰ κεφάλαια

I. Das ἔθος in der Feldherrnreden. .

II. Die Gerechtigkeit der Sache: das δίκαιον

IIl. Der Siegespreis: das cuugépov .

IV. Das δυνατόν und pqbiov

V. Die ethischen Ermunterungsmotive .

VI. Das ἐκβηςόμενον Kap. 11. Der παρακλητικός als Literaturgattung

Beite

GRIECHISCHE

BAUINSCHRIFTEN.

VoN

HEINRICH LATTERMANN.

MIT VIER TAFELN UND ZWEI ABBILDUNGEN IM TEXT.

STRASSBURG VERLAG VON KARL J. TRÜBNER 1908.

Den Herren Professoren

Dr. P. VIERECK, N Dr. Fr. Freiherrn HILLER v. GAERTRINGEN

in Dankbarkeit und Verehrung.

Vorwort.

In der vorliegenden Abhandlung gebe ich Text und sachlich-sprachlichen Kommentar einer Anzahl griechischer "Bauinschriften', d. ἢ. der Errichtung von Bauwerken gelten- der Inschriften, deren bisherige Wiederherstellung und Er- klàrung nicht genügte.

AuBerdem ist es mir dank der rühmlichst bekannten Liberalitit des Generalephoros der griechischen Altertümer, Herrn Dr. P. Kabbadias, vergónnt, eine unveróffentlichte Bau- inschrift (Nr. ΠῚ beizufügen, die ich im Sommer 1907 zu Eleusis für das Corpus-Unternehmen der Kónigl. Preufischen Akademie der Wissenschaften abgeschrieben habe; dem Vor- sitzenden der Kommission für die griechischen Inschriften, Herm Geh. Reg.-Rat v. Wilamowitz-Moellendorff, sage ich gleichfalls für die mir freundlichst erteilte Publikations- befugnis verbindlichen Dank. Leider versagte das Geschick dem trefflichen Mann, der sich um die Aufdeckung von Eleusis die grófDten "Verdienste erworben hat, Dimitrios Philios, die wissenschaftliche Welt noch selbst mit seinem Funde bekannt zu machen. Gelegentlich beziehe ich mich auf eine andere unveróffentlichte Bauinschrift von Eleusis, von der ich Abschrift und Abklatsch genommen habe (Inv.-Nr. 20). Sie ist betrüchtlich umfangreicher als Nr. II, aber zugleich auch gróBtenteils noch schwerer zu lesen, sodaf ich die Lesung und Erklürung noch nicht abschlieBen konnte. So- viel steht jedoch fest, daf sie von dem Fundament des Tpocriov Philons vor dem Telesterion handelt, wie es tat- süchlich ausgeführt worden ist. Sie setzt ültere Fundament- teile (τὰ παλαιά) voraus.

Die Abhandlung ist aus Studien über die 'Kunstaus- drücke der griechischen Architektur hervorgegangen, die

VI Vorwort.

durch die gleichnamige Preisaufgabe der Lamey-Stiftung der Universitàt StraBburg angeregt worden waren. Die Ausge- staltung der Arbeit für die Drucklegung hat Herr Professor Keil durch Berichtigungen und wertvolle Anregungen ge- fórdert, wofür ich ihm auch an dieser Stelle meinen würmsten Dank ausspreche. Für freundliche Unterstützung beim Lesen der Korrektur habe ich den Herren Professoren Hiller v. Gaertringen, Keil und Viereck zu danken.

Berlin, Pfingsten 1908. Heinrich Lattermann.

Zeichen-Erklürung.

In den Inschrift-Texten sind Buchstaben usw., wenn sie in eindeutigen Resten erhalten sind, durch einen unterge- seizten Strich; wenn in mehrdeutigen, durch einen unter- gesetzten Punkt gekennzeichnet.

Wo nichts anderes bemerkt ist, stehen in eckigen Klam- mern [] ergánzte Zeichen; in runden () fehlende oder ver- schriebene; in gespreizten ( » auszuschaltende.

Die Zahl der Buchstaben unter den Lücken (nur be nicht-crotynóóv-Inschriften) ist annáhernd.

Publikationen und Behandlungen einzelner Teile einer Inschrift sind in runde Klammern gesetzt. Ein Stern (*) vor früheren Publikationen bedeutet, da der Herausgeber den Stein oder einen Abklatsch verglichen hat.

Inhaltsverzeichnis.

Seite Vorwort . . 2... s. s. s. V I. Ausschreiben: aus Eleusis IG. "D 1054 blc TM 1 ll. Vertrag aus Eleusis, ineditum . . . 4 IIJ. Ausschreiben und Vertrag aus Athen Wegen Errichtung eines Gebáudes auf Delos (der sog. 'Stierhalle) IG. II^ 1054g . . 64 IV. Technischer Teil des Ausschreibens aus Lebadeia BCH. XX (1896) 318ff. . . . . 81 V. Ausschreiben aus Lesbos (betr. den Tempel v von Pyrrha-Messa) IG. XII* 11. . 2. s. sr s. s s. s. s. . 92 VI. Dekret aus Mytilene 1G. xii 14 2. os. os s. s. s. . . 120 Nachtráge . . . . . ον os. s. n s. n. s. s. . . 181 Register. A. Beiláufig behandelte Inschrift- und Literaturstellen . . 133 B. Sachregister . . . . . . . . . . . . . .. . 188 C. Behandelte Termini. . . . . . . . . . . . . . 1835

Verzeichnis der Tafeln.

I. Zu Inschrift I. Ausschnitte aus den Rückseiten von Abklatschen: Α 7—16 Ll, B 5—16r. II. Zu Inschrift I. Rekonstruktionen (Fig. I—VIT). III. Zu Inschrift II. Mit Graphit behandelter Abklatsch. IV. Zu den Inschriften IV—VI. Rekonstruktionen: Fig. I zu Inschr. IV; Fig. II—V zu Inschr. V; Fig. VI u. VII zu Inschr. VI.

Figuren im Text. | Seite Wandkonstruktion des Tempels von Messa nach Koldewey, 'Lesbos' 99 Versuch einer Rekonstruktion des 'Chiischen Dachstuhls' . . . 130

I.

Inschrift von Eleusis.

Eleusis, gef. in der N.-O.-Ecke der von Philon errichteten Vorhalle des Telesterions. Ebenda im Museum, I.-N. 21. Stele pentelischen Marmors (weif mit blàulichen Adern und Glimmerstreifen), zweiseitig beschrieben und B). Zwei aneinanderpassende Bruchstücke; rechts (A) oben fehlt etwa ein Viertel der Stele, unten ist sie vollstindig. Obere Schmal- seite glatt. Kehne Verzierung. Hóhe des Steines 1,39 m; Breite, etwa in halber Hóhe, 0,502, unten 0,503, also kaum merkliche Verjüngung; Dicke oben 0,083, unten 0,09, alsb ziemlich starke Verjüngung. Hóhe der beschriebenen Flüche (ohne die Überschrift Θεοί) auf A 1,062, auf B 0,86. Die

Oberflüche des Steines ist groBenteils stark abgescheuert.

*D. Philios, Ἐφ. ápx. 1886, 185 (vgl. 272).

(B. Keil, Ath. Mitt. XX [1895] 41 Anm. 2; einige richtige Er- günzungen zu B.)

*Kóhler, IG. II5 1054b (S. 227) À und 1054c (S. 231) B nach Abklatschen von Lolling; auf B liest Kóhler weit weniger Zeichen als Philios.

(*L. D. Caskey, Americ. Journ. of Arch. 2nd series IX [1905] 1471f. und Tafel IV; zahlreiche Ergüánzungen zu AB und Rekonstruktionen von Stylobat, Fries und Geison.)

(J. Sundwall, Epigraphische Beitrüge zur sozialpolit. Gesch. Athens, 4. Beiheft zur 'Klio' [1906], S. 46; zu A 2-6. Er- günzung von Z. 3.)

(H. Lattermann, Klio VI [1906] 1481. zu B 52-64 und 65-67; Ergánzung der Lücken. 153 Anm. 2 zu B 67-83; Be- richtigung einiger Zahlangaben.)

(*Ds., ebd. 331; neue,seine Ergánzungen bestátigende Lesungen von B 52-67 nach Abklatsch von A. Wilhelm.)

XIII, 8. 1

2 Heinrich Lattermann,

Die hier gegebene Umschrift beruht auf meiner im Sommer 1907 vorgenommenen durchgüngigen Nachprüfung des Steines; auBerdem standen mir Abklatsche zur Verfügung, die À. Wilhelm (von 1-44 und B 52-SchluB8), L. D. Caskey 45-SchluB und B 1-60, 82-SchluB) und ich selbst (von der ganzen Inschrift) genommen hatten. Schon bevor ich den Stein selbst sah, hatte ich aus den Abklatschen von Wilhelm und Caskey sehr viel mehr Zeichen herausgelesen als Philios oder gar Kóhler hat. Die Lesung ist eben auf groBen Teilen des Steines wegen der starken Abscheuerung schwierig, und weder Philios noch Kóhler scheinen Lust verspürt zu haben, in diese Teile einzudringen. Freilich war in diesem Falle von vornherein anzunehmen, daB das Ergebnis die auf- gewendete Zeit und Mühe nicht lohnen würde: die Inschrift lie sich ohnedies gróftenteils wiederherstellen. Immerhin, es gab genug Zeilen, in die nur beharrliche Prüfung des Steines oder eines Abklatsches Licht bringen konnte. DaB übrigens Philios an manchen recht deutlichen Zeichen acht- los vorübergegangen ist, hatte vor mir schon Herr Caskey be- obachtet, als er zunüchst für sich, spüter auf meinen Wunsch für mich einige Zeilen des Steines nachprüfte. Herr Caskey hat auch durch einige neue Ergünzungen, die er die Freund- lichkeit hatte mir brieflich mitzuteilen, zu der hier gegebenen Wiederherstellung beigetragen; ich vermerke sein Verdienst an jeder Stelle sorgfültig.

Die neue Ergünzung von B 62 entnehme ich einer brief- lichen Mitteilung von Herrn Dr. Α. Frickenhaus. A 27 ergünzte zuerst Prof. Keil ὥστε. - κε]ῖςθαι, dann ich das übrige. Sonst rühren alle Ergünzungen, die über die vorgenannten Publikationen hinausgehen, von mir her.

A. O[coí] Name und Patronymikon, Ἐπιςτάται "EXevavío ἐ[μίεθωςαν 1)... ....Ὁννὐν νιν κεν νων ] Παιονίδης, 3) Δημαίνετος [. ...... Lll. , δ᾽ Νικόδημ[ ocTficruvito Αθμονεύς, [. . .....Ὁὐὐν νον νιν νι ννννν 8 .....- Ε

δ νης Φιλίππο Ἑςτιαιόθεϊν, )........ elles |

Griechische Bauinschriften. 9

Μελάνωπος 'Ecnobdpo TI[. ]Ἰ vac. 0,015 spat. -]- vers. ᾿Ἀρχιτέκτων Φίλαγρος Α..-.. . LL Λίθους τεμεῖν ἐξ Αἰγίνηζς τῆς μαλακῆς πέτρας ὁμαλοῦς, ufik]- oc τετράποδας, πλάτος τρ[ιῶν ποδῶν, πάχος τριημιποδίους κ]- αἱ ἐκπελεκῆςαι ὀρθοὺς πα[νταχῆι, ἄπεργον ἔχοντας καὶ ἀγα]- γὲν "EAeucivábe ὑγιὲς καὶ [ἀθραύςτους, ἀριθμὸς rerrapáxo]- vta τέτταρες ἑτέρους Aí8o[uc τεμεῖν ἐξ Αἰγίνης μῆκος πέν]- τε ποδῶν, πλάτος τριῶν πο[δ]ῶ[ν, πάχος πενθημιποδίους καὶ éx]- πελεκῆςαι ὀρθοὺς πανταχῆι, ἄπεργον ἔχοντας καὶ ἀγαγὲν Ἐ]- λευάνάδε εἰς τὸ ἱερὸν ὑγι[ἐς ἀθραύετους, ἀριθμὸς εἴκοαι] τέτταρες" κανονῖδας ἐργάςα[εθαι λίθο Αἰγιναίο τὸ μαλακῦ] [μῆ]κος παρ᾽ ὅλον τὸν τοῖχον τοί. . . . (τετράποδας), τριῶν ποδῶν πλάτος, τριῶ}- [v ἡ]μιποδίων πάχος, fev. ἑκ[άςτην ποιοῦντα, ἐπὶ δὲ τῆι γωνία]- [1 ὁμ]οίως, ἔχουςαν ἐξ ἥλωτο. N/.... llle [. κα]ὶ παρατεμόντα [é]v[r]o[c] óc[ov éri ......... LL enn. Καὶ [i ἄρ]αντα ευντιθέναι τοὺς ápuo[Uüc ἀθραύςτος καὶ ápuórrov]- [τα]ς πανταχῆι καὶ δῆςαι καὶ το[μφῶςαι καὶ μόλυβδον περιχέ]- [αι], ἧι ἂν ἀρχιτέκτων κελεύηίι, καὶ ἐπεργάςαςθαι, κανονίδω)]- [v ἀ]ριθμὸς τετταράκοντα δύο᾽ τρ[ιγλύφους εἴκοςι τέτταρας] [ἐϊργάςαθαι λίθο Αἰγχιναίο [1]ó μα[λακ ὕψος πέντε ποδῶν, πλά]- [rloc τριῶν ποδῶν, τὴν αὐτ[ὴ]ν ἐργας[ίαν ποιοῦντα ταῖς ἐν τῶι Í]- ερῶι εἰργαςμέναις καὶ ἄραι ὥςτε ἐν ταῖς ἰδίαις χώραις κε]- ἴεθαι᾿ τὰς τριγλύφους καὶ ro[Uruv δύο γωνιαίας καθαρμόςα]- t ἁρμοττούςας κα[ὶ] εὐτενε[ῖς πανταχεῖ καὶ δῆςαι xai γομφῶ]- cai καὶ μόλυβδον περι[χ]έ[αι, ἀριθμὸς τριγλύφων εἴκοςι τέτ]- ταρες λίθους τεμὲν Πίε]ν[τεληικοὺς εἰς μετόπια ὕψος πέντε] ποδῶν, πλάτος πέντε ποδ[ν παλαςτῆς δεόντων, πάχος τριῶν π]- αλαςτῶν καὶ ἐκπελεκῆ[ςαι ὀρθ]ὸ[ς πανταχεῖ, ἄπεργον ἔχοντα]- c, πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν δῶι] [ἀρχιτέκτων καὶ παραδοῦνα]- | ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑπεῖ[ς λευκὸς ἀς]π[ίλος, ἀριθμὸς πεντεκαίδε]- xa * λίθος ἀγαγεῖν Πε[ντελ]ῆθε[ν ᾿Ε]λ[ευεϊνάδε μῆκος πέντε ποδ]- ὦν, πλάτος πέντε πο[δῶν] παλας[τῆς δεόντων, πάχος τριπαλάςτ]- oc καὶ καθελέεθαι [ἐ]ν τῶι [Περῶι [ὑ]γ[εῖς καὶ ἀθραύςτος, ἀριθ]- 1:

10

15

4 Heinrich Lattermann,

μὸς δέκα mévre* u[er]óma ἐργάς[ας]θαι [δέκα πέντε TTevrelnix]- à ὕψος πέντε πο[δ]ῶν, πλάτος πίέ]ν[τε] πο[δ]ῶ[ν παλαςτῆς δε- όντων, τ᾿: ἣν αὐτὴν ἐρ[γα]είαν ποιδνίτα] ro[ic] ἐν [τῶι ἱερῶι εἰργαςμένοι)- c καὶ dpa[t καὶ] καθαρμόςα[1] ἁρμόττοϊντα xoi εὐτενῆ πανταχε]- 1, ἄραι δὲ [κα]ὶ τὰ ἐργαςμένα κα[ὶ καθαρμόςαι εὐτενῆ πανταχε]- 1, καὶ δῆ[ςαι] καὶ γομφῶςα!!] κ[α]ὶ μόλζυ]β[δον περιχέαι καὶ ἐπεργ]- ócac[8o1] * λίθος τεμεῖν Πεντ[ε]λ[ηι]κὸ[ς elc τὰ γεῖςα μῆκος ἕξ π]- ο[δ]ῶ[ν, π]λάτος τεττάρων ποδῶν [π]α[λαςτῆς] δίεόντων, ὕψος πέντε] π[αλ]αςτῶν καὶ ἐκπελεκῆςαι ἄπεργο[ν ἔχοντας ὀρθὸς πανταχ]- [ε]ῖ πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν δῶι ἀρ[χιτέκτων καὶ rtapabóva]- t ἐπ’ ἀναθήκει ὑγιεῖς λευκὸς ἀς[πί]λος, [ἀριθμὸς τετταράκον)- τα ἑπτά λίθος ἀγαγεῖν Πεντελ[ῆ]θεν᾽ Ελ[ε]υ[εἷνάδε μῆκος ἕξ πο]- δῶν, πλάτος τεττάρων ποδῶν παλας[τ]ῆ[ς be]ó[vruv, ὕψος πέντε π]- αλαςτῶν, ἀριθμὸς τετταράκοντα é[rrá]* γων[ταίος λίθος δύο ἀ)- γαγεῖν μῆκος ἐννέα ποδῶν, πλάτος ἕξ ποδ]ῶ[ν, ὕψος πέντε παλα]- «τῶν ᾿ καὶ καθελέςθαι ἐν τῶι ἱερῶ[ι ὑγιεῖς ἀ]θ[ραύςτος ᾿" γεῖςα] ἐργάςαςθαι Τ]Πεντελη[]κὰ Aup[wxà] πρὸ[ς] τὸ[ν ἀναγραφέα ὃν ἂν ὃ]- ὧι ἀρχιτέκτων rerrapá[x]ov[ra] ἑπτὰ [μῆκ]ο[ς ἕξ ποδῶν, πλάτο(] τεττάρων ποδῶν παλαςτῆς δεό[ν]των, [πάχ]ο[ς πεντεπάλακετα, το]- ύτων δύο γωνιαῖα, καὶ dpa[vra] ευντ[]θένα[ι τὸς ἁρμὸς ἁρμόττ]- οντας πανταχεῖ ἀθραύςτος, πλάτος [m]o[ro[O]v[ra τῶν ἁρμῶν πα]- [λ]αςτὴν xai δῆςαι καὶ γο[μ]φῶςαι κ[αὶ μ]ό[λυ]β[δ]ον περιχέαι xa]- [i ἐϊπεργάςαςεθαι ὀρθά * MGo[c] re[u]e[iv] TTevr[eAnikóc eic πλινθ]- []bac μῆκος τεττάρων ποδῶν xoi παλ[α]ςε[τῆς], π[λάτ]ος [δί- ποδας, π]|- [άχ]ος τριῶν ἡμιποδίων καὶ ἐκπελεκῆ[ ς]7α[1] ὀρθό[ς, ἄπεργον ἔχο]- [v]rac καὶ εὐγωνίος πανταχεῖ καὶ παρ[αδ)]ο[ὕ]νίαι ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑ]- [r!]eic λευκὸς ἀςπίλος, ἀριθμὸς τε[ττ]αράκοντα [rérrapec: λί]- θος ἀγαγεῖν ΠΠεντελῆθεν ᾿Ελευςεῖνάδε μῆκος [τε]ττ[ἄρων ποδῶ]-

Griechische Bauinschriften. 5

v καὶ παλαςτῆς, πλάτος δίποδα[ς], πάχος τριη[μιπ]ο[δίος καὶ xa]- θελέςθαι ἐν τῶι ἱερῶι ὑγιεῖς ἀθρ[α]ύς[τ]ος, ἀριθμ[ὸς τετταρά]- κοντα τέτταρες᾽ πλινθίδας ἐξεργ[ά]ςαςθ[αι Τ7ε]ν[τ]ε[λ]η[ϊκὰς μῆ]- xoc τεττάρων ποδῶν καὶ παλαςτῆς, πλάτο[ ] δ[ίπο]δας, [πάχος Τρ]- τὸ ιημιποδίος ὀρθὰς καὶ εὐγωνίους παντ[α]χ[εῖ, τ]οὺς á[p]u[oUc π]- οιοῦντα ἐπὶ παλαςτήν, καὶ ἄραι καὶ οἰκοδ[ομῆςα]ι [αὐτὸν αὑ]- τῶι παραςτάδας τρεῖς ουντιθέντα το[ὺ]ς ἁ[ρ]μο[ὺ]ς ἀ[θραύετος) καὶ ἁρμόττοντας ravraxei* πλάτος δὲ ΞΆ... O .....LL.... | πρὸς τὰ μέτρα ἂν δῶι ἀρχιτέκτων" κ[α]ὶ [δῆςαι καὶ γομ- quca]- 75 t καὶ μόλυβδον περιχέαι, ἀριθμὸς πλινθίδων t[err]apá[x]o[vr]- a τέτταρες " λίθος τεμεῖν Πεντεληικὸς εἰς ἐπί[κ]ρανα δύο μῆ]- xoc πέντε ποδῶν παλαςτῆ[ς), πλάτος τριῶν ποδῶν [κ]α[ὶ fi]u[- ποδί]- 0, ὕψος τριῶν ποδῶν " ἑτέρος λίθος τεμεῖν [εἰς ém]i[x]p[av]a [πἸέ[ττῇ: apac Πεντεληικὸς μῆκος τεττάρων mobü[v, πλ]άτο[ς] τρ[ι]ῶ[ν ποδ]- 80 ὧν καὶ ἡμιποδίο, ὕψος bírobac: καὶ πελε[κ]ῆς[α]ι, ἄπε]ρίγον ἔχον]- τας, πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν δῶι ἀρχιτέκ[τ]ω[ν ὀρ]θὸς [παντα]- χεῖ καὶ παραδοῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑγιεῖς λευκὸς ἀςπίλος] " A[í]- θος ἀγαγεῖν Πεντελῆθεν ᾿Ελευεῖνάδε δύο [μ]ῆκο[ς] πίέ]ν[τε ποδῶ!]- v καὶ παλαςτῆς, πλάτος τριῶν ποδῶν καὶ ἡμιποὸδ[ί7ο, [πάχος τρι]- 85 ὧν ποδῶν ᾿ érépoc ἀγαγεῖν λίθος τέτταρας Πεν[τελ]ῆθ[ε]ν [^ Ελε]- υεϊνάδε μῆκος τεττάρων ποδῶν, πλάτος [τρ]ιὧϊν ποδῶ]ν καὶ [μ]- ἱποδίο, πάχος δίποδας " καὶ καθελέςθ[αι ἐν τ]ώι [ἱερ]ῶι [ὑ)γ[ιεἴ]- c ἀθραύετος ἐπίκρανα ἐργάςαςθαι tpía .. P .. Q.. a [Πεντ]ε- (A)nxà πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν bun ἀρχιτ[ἐκ]των [μῆϊκίος mé] γτε ποδῶν καὶ παλαςτῆς, πλάτος τριῶν ποδώῶϊν καὶ ἡμι]πο[δίο], ὕψος τριῶν ποδών καὶ ἄραι ἐπὶ τὰς παραςτ[άδας] κ[αὶ] κ[αθα]ρμ- ócat ἁρμόττοντα καὶ εὐτενῆ καὶ δῆςαι καὶ [Πο[μ]φώϊςκαι καὶ μ]- ὄλυβδον περιχέαι καὶ ἐπεργάςαςθαι ὀρθά A[í]0oc [r]eue[i]v TT- ἐτεληικὸς μῆκος ποδῶν ἑπτακαίδεκα, πλάτος [bímo]b[ac], πά- 95

100

105

10

15

6 Heinrich Lattermann,

xoc τριῶν ἡμιποδίων xai πελεκῆςαι ὀρθὸς κα[ὶ εἸὐ[γωνί)ος π- ανταχεῖ καὶ παραδοῦναι ἐπ’ ἀναθήκει ὑγιεῖς [Aeu]k[ó]c [ἀ]ς[πί]- Aoc, ἄπεργον ἔχοντας, ἀριθμὸς ὀκτώ " λίθος ἀγ[αγε]ῖν {[ΠἼεντ[ε]λ- ῆθεν ᾿Ελευεϊνάδε μῆκος ποδῶν ἑπτακαίδεκα [πλά]τος [δίπ]ο[δ]- a(c) πάχος τριῶν ἡμιποδίων καὶ καθελέςθ[α!] év τ]ῶι ἱ{[εἸρῶι

[ὅ} 1}: εἷς καὶ ἀθραύετος, ἀριθμὸς ὀκτώ " λίθος ἐξεργ[άς]αςθαι TTev- τεληικὸς ὀκτὼ μῆκος ἑπτακαίδεκα ποδῶν, πλάτος δίποδας, πάχος τριημιποδίος ὀρθὸς καὶ εὐγωνίος παντ[αχεῖ καὶ] de ξέςαι λείος καὶ ἄραι xai θεῖναι ἐπὶ éxáre[po]v [τὸν] ὀδὸν c[v]- ντιθέντα τὸς ἁρμὸς ápuórrovrac ἀθραύετος κ[αὶ] bfü[ca:] καῇ] μόλυβδον περιχέαι καὶ ἐπεργάςαςθαι ὀρθά vac.

Β.

[Θε]οἱί [Λίθους τεμεῖν εἰς τὰ γεῖςα Πεντελ]ηικοὺς μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτο- [c τεττάρων ποδῶν, πάχος πέντε maha]cróv δυοῖν δακτύλοιν καὶ ἐκ- [πελεκῆςαι, ἄπεργον ἔχοντας, πρὸς τ]ὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν δώι ἀρχι- [τέκτων, καὶ παραδοῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκε]ι ὑγιεῖς λευκοὺς ἀςπίλους, ἀ- [ριθμὸς τετταράκοντα καὶ δύο λίθο]ς ἀγαγεῖν Πεντελῆθεν ᾽Ελευς- [ivábe μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτος τετρ]άποδας, πάχος πέντε πα- λαςτῶν [δυοῖν δακτύλοιν καὶ καθελέςθαι] ἐν τώι ἱερῶι ὑγιεῖς ἀθραύςτο- [uc, ἀριθμὸς τετταράκοντα καὶ δύ]ο᾽ γεῖςα ἐργάςαςεθαι᾽ Ιωνικὰ Πεν- [τεληικὰ πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂ]ν δῶι ἀρχιτέκτων μῆκος ἘΣ ποὺ- [ὧν, πλάτος τεττάρων ποδῶν, πάχος] πέντε παλαςτῶν καὶ δυοῖν δακῖ- [ὑλοιν καὶ ἄραντα ευντιθέναι τ]οὺς ἁρμοὺς ἁρμόττοντας ἀθραύς- [Touc καὶ εὐτενεῖς ἐπὶ παλαςτὴ]ν πανταχῆι καὶ δῆςαι καὶ γομφύώς- [at καὶ μόλυβδον περιχέαι καὶ ἐϊπεργάςαςθαι ὀρθά, ἀριθμὸς τεττ- [apáxovra δύο " λίθους τεμεῖν Τ]ε]ντεληικοὺς δύο εἰς τὰς παραιεῖ- [bac λεοντοκεφάλους μῆκος ἕξ] ποδῶν, πλάτος ὀκτὼ ποδιωῶν καὶ πεὶλ-

Griechische Bauinschriften. 1

[εκῆςαι, ἄπεργον ἔχοντας, πρὸς r]óv ἀναγραφέα ὃν ἂν bun

ἀρχιτέκ-

[των ὀρθὸς πανταχεῖ καὶ παραδ]οῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑγιεῖς λευκὸς

[ácríAoc: παραιετίδας ἄγειν Π]εντελῆθεν ᾿Ελευςϊνάδε λεοντοκε-

[φάλος δύο μῆκος ἕξ ποδών, πλάτ]ος ὀκτὼ ποδῶν καὶ καθελέεθαι ἐν τ-

[ὧι ἱερῶι ὑγιεῖς ἀθραύςτος * λίθος τεμε[ν Τ]εντελεικὸς εἰς xepa-

[μίδας παραιετίδας μῆκος τρ]ῶν ποδῶν παλαςτῆς δεόντων, πλάτο-

[c τριῶν ποδών καὶ πελεκῆςαι), ἄπεργον ἐχόςας, mpó[c] τὸν ἀνα-

γραφέ-

ὃν ἂν δώι ἀρχιτέκτων, ὀρθ]ὰς π[α]νταχεῖ καὶ παρα[δ]δναι!)

ἐπ᾽ ἀναθή-

[κει ὑγιεῖς λευκὰς ἀςπίλου]ς, ἀριθμὸς ἑβδομήκοντα δύο᾽ κεραμίδ-

[ας ἀγατεῖν Πεντελῆθεν ᾿Ελε]υ[ς]ϊνάδε μῆκος τριῶν ποδῶν πα-

λαςτῆ-

[c δεόντων, πλάτος τριῶν ποδῶ]ν κ[αὶ] καθελέεθαι ἐν τῶι ἱερῶι

ὕγιε-

[ic ἀθραύςτος, ἀριθμὸς ἑβδομ]ήκοντα δύο" παραι[ετί]δας ἐ[Ε]ε[ρ]-

γάς-

[αςθαι Πεντεληικὰς λεοντοκεφάλους δύο μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτος [ὀκτὼ ποδών, πρὸς τὸν ἀναγραφέα] ὃν ἂν δώι ἀρχιτέκτων - καὶ τὰς λε-

[οντοκεφαλὰς Eécat * καὶ ἄραι καὶ] θεῖναι καὶ καθαρμόςαι ἀθραύς-

[τους, εὐγωνίους πανταχεῖ καὶ δῆ]ς[α]ι [κα]ὶ γομφώςαι καὶ μόλυβδον

[repixéat* κεραμίδας ἐξεργάςαςθαι] Πεντεληικὰς μῆκος ποδοῖν [δυοῖν τριῶν παλαςτών, πλάτ]ος [τριῶν T]obüv πρὸς τὸν dva- γραφέα ὃν

[ἂν δῶι ἀρχιτέκτων καὶ] dpa[t x]a[i] θ[εἶναι κ]αὶ καθαρμός[α!] ἀθραύετ-

[ouc ἐπὶ δύο δακτύλους xai] εὐτενεῖς παντ[αχ]εῖ, ἀριθμὸς ἐβ- δομήκο-

[vra δύο" λίθος ᾿Ακτίτας τ]εμεῖν «τρώματι ΧΗ [τῇ]ς μαλακῆς πέτρας ὁμ-

[αλοῦς μῆκος τετράποδας], πλάτος δίποδας, π[άχ]ος τριῶν ἧμι-

ποδίω-

80

8 Heinrich Lattermann,

[v καὶ πελεκῆςαι ὀρθοὺς] πανταχεῖ * τέμνειν δ[ὲ κα]ὶ μείζους λίθου- 40 [c ᾿Ακτίτας ἱκανὸς κατὰ] λόγον" καὶ παραδὄναι ἐπ’ ἀνα]θήκει

ὑγιεῖς"

[λίθος ἄγειν XH ᾿Ελευςενάδε τῆς μαλακῆς πέτρας [μ]ῆκος rer[pd- 100]-

[ας, πλάτος bímobac, πάχ]ος τριῶν ἡμιποδίων xai xa[6e]Aéc8afi ἐν τῶ]-

[1 ἱερῶι ὑγιεῖς ἀθραύςστ]ους " λίθος τεμεῖν ᾿Ακτίτας [πέτρας [τῆς μα]-

[λακῆς ὁμαλοῦς μῆκος] δώδεκα ποδῶν, πλάτος τριῶν πο[δῶν καὶ fjum]-

45 [οδίο, πάχος τριῶν ἡμι]ποδίων, ἀριθμὸςτετταράκοντατ[έτταρες τ]- [εμεἷν δὲ καὶ ἑτέρους] λίθους δύο μῆκος πεντεκαίδεκα π[οδῶν καὶ]

(ἡμιποδίου, πλάτος τριῶν ποδῶν καὶ ἡμιποδίου, πάχος τριημι- ποδίους xai πε}

[λεκῆςαι ὀρθοὺς παντ]αχεῖ, ἄπεργον ἔχοντας καὶ παραδόνίαι ἐπ’ àv]-

[αθήκει ὑγιεῖς " λίθου]ς ἀγαγεῖν ἐξ ᾿Ακτῆς ' EXeucivábe 1[err]a- [páxo]-

[vra τέτταρας μῆκος] δώδεκα ποδῶν, πλάτος τριῶν ποδῶν κ[αὶ] ἡ[μιπο]-

50 [δίο, πάχος τριημιπο]δίους " ἀγαγεῖν δὲ καὶ ἑτέρους δύο μῆκοίς πεν}-

{τεκαίδεκα ποδῶν κα]ὶ ἡμιποδίου, πλάτος τριῶν ποδῶν καὶ fju[t- ποδ]-

Τίο, πάχος τριημιποδ]ους " καὶ καθελέςθαι ἐν τῶι ἱερῶι ὑγιεῖς [κα]-

[i ἀθραύςτους " τοῦ π]ροςτώιου τοῦ '"EXeuciv ἀνακαθηράμενον cr[p]-

[ωματίζειν τὸ πρός]θιον τοῦ «τρώματος xai τὰς ἐπικαμπὰς μέχρ[!]

55 [τοῦ τοίχου, πλάτο]ς ποιοῦντα τῆς τάφρο δέκα πόδας " καὶ ér- qpoprica-

ἴντα τὴν γῆν ἔξω το]ῦ ἱεροῦ τιθέναι τοὺς λίθους τῆς μαλακῆς πέτρ-

[ας προςεπιτεμόϊντα οὗ ἂν εἰ πέτρα " ευντιθέναι τοὺς ἁρμοὺς (τερ-

Griechische Bauinschriften. 9

[ípouc ἁρμόττον]τας πανταχεῖ᾽ μῆκος τετράποδας, πλάτος δίποδα- [c, πάχος τριημιπ]οδίους - ὅπου δ᾽ ἂν δέηι καὶ peiZoc[i] λ[ί1θοις χρῆςθ-

αι ἱκανοῖς " ἐπε]ργάζεςεθαι δὲ κατὰ τὸν ςτοῖχον ἕκαςτον διανεκῆ [παρὰ μῆκος καὶ] ἐξ ἀπαμοιβῶν émi δὲ τούτων τιθέναι τὴν εὐθυντη-

[píav 'Axríro λί]θο, ἀπεργαςάμενον ἐπὶ τρεῖς παλαςτὰς τὸ ὑπερέ(χ)- ἴον, καὶ cuvri8]évat τοὺς ἁρμοὺς ἁρμόττοντας πανταχεῖ καὶ ἀθρα- [ὑετους᾽ λίθου]ς δὲ θήςει μῆκος δώδεκα ποδῶν, πλάτος τριῶν ποδῶν

[καὶ ἡμιποδί)ου, πάχος τριημιποδίους * θήςει δὲ καὶ τοὺς γωνιαίο- [uc μῆκος πεν]τεκαίδεκα ποδῶν καὶ ἡμιποδίου δύο᾽ καὶ ἐπερ- γαςάμ-

[evov ὀρθὰ κ]αὶ πρὸς τὴν περιτένειαν ἣν ἂν {αν δῶι ἀρχι- τέκτων δῆ-

[cat καὶ μό)λυβδον περιχέαι, ἀριθμὸς τετταράκοντα rérrapec* λί- [θους τεμε]ῖν τῆς Ελευεινιακῆς πέτρας μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτος τε- [τῥράποδα]ς, πάχος πεντεπαλάςτους καὶ ἐκπελεκῆςαι, ἄπεργον ἔχο- [vrac, ὀρθ]οὺς πανταχεῖ, ἀριθμὸς τετταράκοντα δύο᾽ λίθους ἀγαγε- [iv ἐκ τῆ]ς "EXeucivi λιθοτομίας εἰς τὸ ἱερὸν μῆκος ἕ[ξ] ποδῶν, πλάτ-

[oc τετρ]άποδας, πάχος πεντεπαλάςτους καὶ καθελέεθαι ἐν τῶι Íe- [pun ὑγ]ιῖς ἀθραύετους, ἀριθμὸς τετταράκοντα δύο᾽ λίθους τεμε- [iv τῆ]ς ᾿Ελευεινιακῆς πέτρας μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτος τριῶν ποδῶν

[καὶ] ἡμιποδίου, πάχος n[é]vre παλαςτῶν καὶ ἐκπελεκῆςαι, ἄπεργον [ἔχο]ντας, ὀρθοὺς πανταχεῖ, ἀριθμὸς e[f]koc[1] τέτταρες " λίθους ἀγα-

[γε]ῖν ἐκ τῆς ᾿Ελευςῖν[1] λιθοτομίας μῆκος ἕξ ποδῶν, πλάτος τριῶν π-

[ο]δῶν καὶ ἡμιποδίου, πάχος πεντεπαλάςτους καὶ καθελέεθαι ἐν τ- ὧι ἱερῶι ὑγιεῖς ἀθραύετους, ἀριθμὸς efk[o]ci τέτταρες " cruAofá- τας ἐξεργάςαςθαι τετταράκοντα τέτταρας πέτρας τῆς '"EAeuctv- τακῆς πλάτος ἕξ ποδῶν, μῆκος τετράποδας, πάχος πεντεπαλάςτου- c* καὶ ἑτέρους ἐξεργάςαςθαι πλάτος ἕξ ποδῶν, μῆκος τριῶν ποδῶν

10

15

10 Heinrich Lattermann,

καὶ ἡμιποδίου, πάχος [π]εντ[εἰπαλάςτους εἴκος[1] δύο ᾿ xai éré- ρους T-

ὠνιαίους ἕξποδας παν[τ]αχ[ε]ῖὶ 500: τούτους ἀπεργαςάμενον τιθέν-

αι καὶ παραξεςάμενον ἐπὶ ἡμιπόδιον τὸ ὅλον ευντιθέναι τοὺς ó- ρμοὺς ἁρμόττοντας πανταχεῖ ἀθραύετους᾽ καὶ ἐϊπ]εργαςάμενος ó- ρθὰ καὶ λεῖα δώς[ει] τ[ὴν] d[x]pav* καὶ προςτυχίςα[ι εὐ]τ[ε]ν[ἢ]

προελε[[π- ovra πινάκια κα[ὶ x]a[r]à μὲν κίονα γομφώςαι καὶ μόλυβδον περιχέ-

αι μόλυβδον δὲ καὶ cíbnpov τοῖς λίθοις εἰς τὰ δεεμὰ f| πόλις παρέ- ξει καὶ τροχιλε[ία]ν ἐντελῆ vac.

Die Buchstaben sind auf beiden Seiten des Steines ςτοιχηδόν geordnet, auf B jedoch enger gestellt als auf A. Von dem Pri- skript, das unten zu behandeln ist, abgesehen, z&hlt À von Z. 8-85 im allgemeinen 47 Buchstaben in der Zeile; in Z. 60 führt die einzig mógliche Ergünzung auf 46 Zeichen!) und die Annahme der gleichen Zahl erlaubt in der vorhergehenden Zeile (59) eine passende Ergünzung?); auch Z. 71 kann nur soviele Zeichen ge- habt haben, wie aus der Stellung der von mir am Ende gelesenen Reste und der (schon vorher) von Herrn Caskey (briefl.) gegebenen Ergünzung hervorgeht; ebenso sind in der folgenden Zeile (72) die letzten Zeichen weiter gestellt, sodaí$ im ganzen 46 anzu- nehmen sind; schliefMich ist in Z. 86 der 7. Buchstabe auf den Raum des 7. und des 8. Buchstabens der vorhergehenden Zeile gesetzt, sodaf$ von hier an 46 Buchstaben durchgehen. Auf B stehen im allgemeinen 51 Zeichen in der Zeile; auf 52 führen die Ergünzungen von Z. 34-37?); ebensoviele Zeichen hat Z. 90, wo in λίθοις das Iota der Endung nachtr&glich eingeschoben ist.

Eine Verschiedenheit von A und B ist auch im Charakter der Schrift wahrzunehmen : auf B ist sie weniger sorgfültig. Schrift- proben*) s. auf Tafel I. Hóhe der Buchstaben auf A und DB

t) So schon Philios a. a. Ὁ. S. 206, Anm. 2; Kóhler unterláBt die Ergünzung.

3) Gegeben von Herrn Caskey (briefl.).

3) Zuerst ergünzte Caskey, a. a. O. S. 151 einwandfrei Z. 3& (bei ihm Z. 33), dann ich die folgenden.

*) Die Schriftproben wurden so hergestellt, daB Ausschnitte aus den Rückseiten der Abklatsche (mit erhabener Spiegelschrift) photo-

Griechische Bauinschriften. 11

5-6 mm, O Q O 4-5 mm, £ bis 7 mm. Abstand der Buchstaben, von Mitte zu Mitte gemessen, auf A 1 cm (seitlich etwas geringer); auf B 9 mm (nicht so gleichmáfáig wie auf A). Zeilenabstand auf Α meist 4, 5 mm (30 Zeilen -- Spatien fast genau 30 cm !), auf B unregelmáfig (1-6 mm).

Meine Wiedergabe richtet sich in der Orthographie streng nach dem Stein, der in der Darstellung von ou auf beiden Seiten sehr stark, weniger in der von εἰ schwankt. Doch ist die Willkür nicht so grof, dali bei der Ergünzung nach Bequemlicehkeit bald zu der einen, bald zu der andern Schreibung gegriffen werden dürfte. Das Erhaltene erlaubt immerhin, Strecken hindurch eine gewisse Konsequenz zu erkennen. So ist am Anfang von nach dem Prüskript, das in den Genitiven der Patronymika noch einfach O hat, die Absicht deutlich, die neue Orthographie anzuwenden, aber schon in Z. 16 führt die Ergünzung auf die Schreibung O, die der Stein Z. 25 noch selbst zeigt, und mit Z. 34 fállt der Steinmetz fast ganz in die alte Orthographie zurück; nur wenige Wóorter bleiben in der Regel davon verschont, so τοὺς ἁρμούς (Z. 71 u. 73 gegen Z. 58 u. 105), ποιοῦντα (Z. 59 ἃ. ilf.gegen Z. 41) und παραδοῦναι (Z. 34, 64, 83, 97 gegen Z. 48); 2. 71 ist unter dem Einflusse des unmittelbar voraus- gehenden Femininums ὀρθάς ausnahmsweise εὐγωνίους ge- schrieben. Bedeutend unberechenbarer ist das Verhalten des Steinmetzen von B in den ersten zwei Dritteln, wenigstens bei Würtern formelhafter Wendungen, wührend sonst ent- schieden ou überwiegt (doch éxócac Z. 23 und rágpo Z. 55; bemerkenswert ist auch, da grade παραδοῦναι hier nur zuerst zweimal [Z. 5 u. 18] mit ou vorkommt, sonst [dreimal, Z. 24, 40, 47] mit o); bezüglich des Einflusses des Femininums vergl. Z. 25 λευκὰς ἀςπίλους mit Z. 181. λευκὸς dcníAoc, ferner Z.29 Τ]εντεληικὰς λεοντοκεφάλους und Z. 15 f. παραιετίδας Aeovro- κεφάλους mit Z. 191, λεοντοκεφάλος, das hier von dem re- gierenden παραιϊετίδας durch drei Wóorter getrennt ist. Von B Z.62 an geht ou durch. e«t findet sich in dem

graphiert, und die Negative 'verkehrt' kopiert wurden. So erscheint die Schrift rechtsliufig und erhaben.

12 Heinrich Lattermann,

Erhaltenen nur viermal auf A: Z. 10£. ἀγαγέν, Z. 11 ὑπές, Z. 31 τεμέν, Z. 48 éptacuéva; nur in der Nachbarschaft dieser Worter dürfen wir daher mit e ergünzen, so Z. l4 ἀτατεν und Z. 15 bpnéc!) Dadurch steigt die Zahl dieser Fülle auf 6. Philios geht unmethodisch vor, wenn er seiner Ergánzungen wegen die Sehreibung noch háufiger annimmt. m in πανταχῆι begegnet auf beiden Seiten, soweit sie erhalten sind, nur zu Anfang, auf À Z. 14 und 22 (danach ergünzt Z. 10), auf B Z. 13, im ganzen in 3 bezw. 4 Füllen; πανταχεῖ dagegen findet sich À Z. 59, 64, 74, 82£., 968, B Z. 24, 36, 58, 63, 11. 11, 81 (in 5 -- 7 12 Füllen) und ist mit Rücksicht auf die Kontinuitit der Schreibung noch A Z.71 und 103 und B Ζ. 82 und 85 (in 2--2 4 Füllen) einzusetzen und eben wegen des starken Überwiegens von πανταχεῖ gegenüber πανταχῆι wahrscheinlich auch A Z. 29, 33, 42 £., 43f., 41 und B 2.18 (in 5--1— 6 Fállen); danach stellt sich das Ver- hültnis von πανταχῆι zu ravraxei in dieser Inschrift auf 4 : 32. Vielleicht deutet der Umstand, daB sich auf beiden Seiten erstere Schreibung nur zu Anfang findet, wo wir schon das Bestreben der Steinmetzen, OY zu schreiben, beobachtet haben, nicht so auf den Konservativismus der athenischen Ratskanzlei?) als vielmehr auf ihre Korrektheit; wenigstens ist es, da schon bedeutend früher nicht selten εἰ für n vor- kommt), nicht móglich, hier die eine oder andere Schreibung als die ültere oder jüngere anzusprechen. Zu bemerken ist noch, dal εἰ neben sonst durehgehendem Πεντεληικός B ?1 in -exóc auftritt und für ἦι B 57 in εἰ, sowie stets in der altertümlich anmutenden Wendung ἐπ᾽ ἀναθήκει (hinter mapa- δοῦναι).

1) Caskey ergünzt noch A 41 (bei ihm 40, a. a. O. S. 150) épra- «μένοις, doch ist vorher ποιῦντα zu lesen, nicht ποιοῦντα, wie er ver- sehentlich schreibt.

*) Vgl. Br. Keil, Ath. Mitt. XX (1896) 428.

8) Meisterhans-Schwyzer, Gramm. der att. Inschr.? 36 ff. Vgl. jetzt auch die athenische Inschrift Amer. Journ. of philol. XXVIII (1907) S. 426f., die der ersten Hülfte des 4. Jahrh. angehórt (für ou ist bis auf einen Fall stets O geschrieben) und m: stets durch ΕἸ darstellt

(πανταχεῖ Z. 12, 16; ᾿Αγρυλεικός Z. bf., 8; TTevreAewóv Z. 20; ὑπογράψει [Konj.] Z. 5; λεπτεῖ Z. 13; 'EXevaviax]et, Μεγαρικεῖ Z. 25).

Griechische Bauinschriften. 13

Überschrift und Prüskript. Auf beiden Seiten stand die Überschrift Ocoí. Auf A ist davon O über dem ersten Buchstaben der folgenden Zeile erhalten!); Hóhe gleich der der übrigen Buchstaben; Abstand von der Oberkante des Steines 8 mm, von der folgenden Zeile 6,5 mm. Auf B ist Ol erhalten, O über dem 35. Buchstaben (M), | über dem 45.(Q); Hóhe wie bei A; Abstand von der Oberkante des Steines 2,5 em, von der folgenden Z. 9 mm. Die Zahl der im Prüskript (Z. 2-6; dann Vacat) genannten Ejpistaten gibt Sundwall (a. a. Ὁ.) richtig auf sieben an, doch macht er den Fehler wie Kóhler im Corpus, in dem zuletzt (Z. 6) aufgeführten Namen den Schreiber zu suchen. Dann muf er annehmen, daB mit ἸΤαιονίδης in Z. 3 schon der Name des 2. Epistaten schlieft; aber bei dieser Annahme würe der Raum in Z. 2 auf jeden Fall zu knapp. Ein Schreiber brauchte ja auch hier, am Kopfe eines bloBen Ausschreibens, gar nicht genannt zu sein; wichtiger war der Name des Archi- tekten: der wird denn auch in Z. 7, von dem Prüskript durch einen Zwischenraum getrennt, unmittelbar vor dem Aus- schreiben genannt. Ferner war in Z. 2 ein ἐμίεθωςαν3) nicht gut zu entbehren, wodurch der Platz noch knapper wird. Der Rest von Z. 2 war also durch einen einzigen Namen nebst Patronymikon ausgefüllt, und mit Melanopos in Z. 6 wird der 7. Epistat genannt. Wie die Namen sich auf den Raum verteilen, ist in der Umschrift durch Zahlen kenntlich gemacht. Es fragt sich noch: wieviel Buchstaben zühlte das Prüskript in der Zeile? Bei Beantwortung dieser Frage ist zu berücksichtigen, daB in den erhaltenen Namensresten (einschlieflich 'EXeucivío) statt οὐ durchweg o geschrieben wird; wir dürfen also auch für den verloren gegangenen Teil des Prüskripts die Schreibung annehmen. Sundwall nun ergünzt unzweifelhaft mit Recht den Namensrest von Z. 4 auf Niwóbnyu]|soc Tficruvíóo ᾿Αθμονεύς (nach IG. II? add. 682c 6/7; auf II5 1054g Z. 30, wo Sundwall Nixó]bnpoc TTícruvoc

1!) Spuren von E vielleicht über dem 10. Buchstaben; vgl. die Verteilung bei B.

*) Am Ende der Zeile ist eine Lüngshasta erhalten, die einem E angehórt haben kónnte.

14 Heinrich Lattermann,

'A. ergünzt, hat schon Kóhler im Corpus verwiesen) Weniger sicher ist Sundwalls Ergünzung des 2. Namens auf Δημαίνετος [Τιμαειθέο ἐκ Κεραμέων; zwar genügt sie der von ihm nach- gewiesenen Phylenordnung, die offenbar auch bei Bestellung dieser Beamten beobachtet wurde, doch nótigt sie zu der Annahme, daB in den Práüskriptzeilen nur je 45 Buchstaben standen gegen spüter 47-46, und soweit der Stein erhalten ist, stehen die Buchstaben des Prüskripts genau so weit wie in den náchstfolgenden Zeilen.

Das Ausschreiben zerfüllt in eine Reihe Posten über Steine, die für die Vorhalle des Telesterions zu Eleusis, das προςτῷον (B 53), gebraucht wurden. Fast alle Posten sind nach demselben Schema gegliedert in Vorschriften über 1) τεμεῖν- (ἐκ)πελεκῆςαι, 2) ἀγαγεῖν-καθελέεθαι, 3) (ἐξγεργάςαςθαι-ἄραι nebst mehr oder weniger ausführlichen Vorschriften über den Ver- satz, die Fugenbearbeitung, Befestigung und Abgleichung der Steine; diese 3 Teile nenne ich kurz "Unterposten'. Da aufer- dem innerhalb desselben Postens meist bei jedem dieser Unter posten Material, Zahl und Abmessungen der Steine, wohl auch ihr Name genannt werden, so ergibt sich bei Berück- sichtigung der croxn56v-Ordnung der Inschrift sehr oft zweifel- lose Richtigkeit der Ergünzungen!) Die Posten sind meist scharf voneinander getrennt, mitunter jedoch auch verschrünkt, und zwar, wie es scheint, nur, wenn die Steine derselben Schicht oder demselben Bauteil angehóren; Ecksteine sind meist dem Posten der Reihensteine untergeordnet. Über die ganze Anordnung werden systematische Tabellen die beste Übersicht geben (s. Tab. S. 16-19 und 23-25)

Zur Anlage von Tabelle I. Zusütze.

Ergünzungen, bezw. die Zeilen, in denen sie vor- kommen, sind nur, wenn sie nicht durch den Posten selbst belegt werden, in eckige Klammern eingeschlossen.

Die Unterposten kommen nur in den Zeilenzahlen jeder

!) Wie wenig konsequent noch Philios und Kóhler den Schema-

tismus der Inschrift ausgebeutet hatten, zeigte Caskey (a. a. O.) durch seine Ergünzungen.

Griechische Bauinschriften. 15

Spalte zur Geltung. Dagegen sind die Posten, wenn sie Steine verschiedener Abmessungen in sich vereinigen, durch arabische Zahlen untergeteilt.

Von Spalte 1 an fassen die geschweiften Klammern vertikal solche Zeilengruppen zusammen, in denen Benen- nung, Bestimmung, Material, Zahl oder MaB ausdrücklich auftreten; sonst sind diese derjenigen Zeilengruppe bei- geschrieben, in der sie zuerst oder überhaupt nur auftreten.

Spalte 2. Auf die Unterposten verteilen sich die Namen der Steine oder Bauteile folgendermafBen :

Unterposten

| I |3(2X)9

Posten Bemerkungen

Das zweite Mal bei der Zahl.

" 3 (8X)*) | *) Voréprdcac6a: —ápat ὥςτε keicOat, vor καθ- apuócai usw. und bei

H [ihiterec| 8 der Zahl. IV 1 -- 8 1, hinter εἰς IV 2 m. Artikel 2 8 (τωνιαῖοι)

V 1, hint. elc 3 (2X)*) | 3) Das zweite Mal bei der Zahl.

VI 1,8| 1, hint. eic 892 *)Dazu Platzbestimmung bei VI8, A Z.92.

VI2 1, hint. eic --

VII Kein Name; Platzbestimmung sub 3, A 104. VIII 1, hint. eic 8 m. Art. IX 1, hint. eic 2 8 m. Art. X 1, hint. elc 2 8 ΧΙ 1, «τρώματι -- 8 XII 1,2 3, εὐθυν- Tnpía (XII 2, 3 YU viaioi) XIII 1, 2 '" 8 XIII 3 3

(τωνιαῖον)

16 Heinrich Lattermann,

A. 1. Systematische Über

1 2 8 Posten| Zeilen |NameQestimmunD Materia oma

d. Steine od. Bauteile !

44 - 1119 - λίθος Αἰγιναῖος ( κανονῖδες μαλακὸς ὁμαλής 42 (16, 231.) (24) (8, 16) Vgl. Z. 18 f. , [Eckstein ?] [2]4 (15£.) τρίγλυφοι λίθος Αἰγιναῖος [2.4 (24, 28, 80) 6 μαλακὸς (ὁμαλής) | (24, 3Of.), Yuviaiot (12, 25) einschl. [28] 2 Ecktrigl. | [28] μετόπια ΤΙεντεληικά (31, 39) (31, 36, 8391.) d γεῖα Aupikd TievreAmqikd 1 [45, 54] (55) (45, 50, 5b) | γωνιαῖα 2 (δ, 58) (52, 58) πλινθίδες ΤΙεντεληιϊκαί 44 (61f., 69, 76) (61, 66, 69) 65,68f.,76f.) 2 (77, 84) 4 émíxpava ἸΤεντεληιϊικά (77, 79, 89) | (77,80, 84, 86, 891) |. 3.1: 86) 3 (89)

——— l—————— Üa:————— J| ————————————— 4——————————'

VII 94-106 | ἐπὶ éxdr. τὸν ὀδόν ἸΤεντεληιϊικά 8 (104) (94f.,98f., 1011) [98,101,102

Griechische Bauinschriften.

ht über die Posten.

6 Abmessungen in Εὰβ Anathyrosis μῆκος | πλάτος πάχος 3 1 !/s (Bf., 17 *)) (9, 17) (9, 17f.) Vgl. Z. 20 2 t!/s [18] ὕψος 3 (191,25) (18, 28) ὕψος 4 3. 1f,36f.,40) | (82, 87, 40) (8321., 371.) ΕΝ 6 83 | s gr | i9f., 50f£.,56) |J (46, er "b6f. ) een. Pt ,01) παλαςτή ὕψος (59f.) 6 1l (89 (53) (681) £t! 2 11. παλαςτή 2,66f.,69f.) | (62, 67, 70) | (621.,67, 701) (711. ὕψος δι ! 81. | (7i f., 84f.) (78f., 85) (9, 860) ὕψος 4 | 81. 2 (80, 87) (80f., 87 f.) (81, 88) Zusammenfassend ὕψος δ᾽.« 81.» 9 (901) (91) (92) 17 2 1 6.99, 102) | (95, 99f., 102) | (95f.,100,103)

') [μῆϊκος παρ᾽ ὅλον τὸν τοῖχον To[.... XIII, 8.

(τετράποδαο), κτά,

11

7 Verbindung und Abgleichung.

b. Y. μ. ἂν 6 ἀρχιτ. κελ. (22 f.) érepy. [23]

b. Y. μ. (29f.) Kein érepr.

μ. (44 émipT. (44)

ὃ. Y. μ. (60) ἐπεργ. ὀρθά (61)

μ. (751) Kein ἐπεργ.

ὃ. v. μ. (98f.)

ἐπερΥ. ὀρθά (94)

5.— p. (105f.) érepy. ὀρθά (106)

18 Heinrich Lattermann,

B. 1 2 8 1] 4 Posten Name (Bestimmung) Zahl d. Steine od. Bauteile überlief. bericht VIII 1-15 véica Ἰωνικά (1, 9) (9) IX 15-91 |) παραιετίδες Aeov- 28-38 τοκέφαλοι (12,719.99) (15f., 19f., 28f.) Στὸ Χ 291-98 κεραμίδες Tapate- 33.87 |W21f, 25f., τίδες | Tl 36 09) 33) [22] dtd XI (| 37-39 «τρῶμα | 41-43 (87, 64) 58-59 εῇ 89-40 λίθος ᾿Ακτίτης, f μα- 59-60 λακὴ πέτρα ὁμαλής i0 (87, 40, 41, 56 f.) 56-58 60-61 XII 43-45 mmm 1 48-50 | 64-65 (66-685 ΡΝ λίθος ᾿Ακτίτης, fj μα- 9 65-66 YU viaiot ut 3/773 ἧς || (86,50,66) "---- ι- mum (65 f.) go 47-48 δ2-88 61-64 εὐθυντηρία 66-68 (61f.) XIII | 68-74 42 | 1 (71, 74) 33 | 80-88 ςτυλοβάται 4“ (80 ἢ) ᾿Ἐλευεςινιακὴ πέτρα (81) | 74-80 (69, 72, 75, 77 f., 811.) 24 l 83-84 22 (84) 8 84-85 τωνιαῖοι [(ἡ "EXevciviaie πέτρα) 2 (841.) (B5)

Griechische Bauinschriften. 19

————Mian——H —Á—ÁÀ——À—À—ÁÉ€—ÁÁ—— nn ÁÁ— n PÜ——— 5 0 7

Abmessungen in FuB Anathyrosis Verbindung μῆκος | mro | πάχος. | πλάτος | πάχος und Abgleichung. 6 4 1*4 παλαςτή b. v. μ. (13f.)) . 7, 10f.) (1f., 7, 11) (2, 7f. dif) [18] ἐπέρτ. ὀρθά (14) . (82f. 6, 20, 29) | (16, 2), 99) δ T ben 29 . . " 961., 381) (291., . 34) δύο ΝΣ Kee iadung, ΒΟΟΣ Kein ἐπεργ. 4 2 1 3.411£., 58) |( (38, 42, 58£.) |( (88:1., 42, 59) μείζονες λίθοι (39f., 59) j—————— P —————————————————————221,,,cEXKeLPUf usammenfassend Keine Vorschrift über Verbindung.

Ausführl. Vorschr. üb. ἐπεργ. (60f.)

"TE

1 4, 49, 64) | t. 90,64) |. G5, οὐ; 65)

1 81. 11: 1) d t. 66) | (51 £j | (52)

usammenfassend 5.— p. (67 f.) ἐπεργαςάμενον ὀρθὰ καὶ πρὸς τὴν περι- τένειαν κτἀ. (66f.)

"mi 2 (eot 281 14 (52, 4 , .᾽ « adr. 82) | ames (70, 78, 82)

(25, 78, | (Bt, f. | (76, p 8)

τλάτ. 83) μῆκ. 8831.) 6 6 41.) (85) (86) usammenfassend ἡμιπόδιον τ΄ μ. (891) (86) ἐπεργαςάμενον ὀρθὰ καὶ λεῖα (87 f.)

Hinter Z. 46 ist durch Versehen des Steinmetzen über eine Zeile ausgefallen, en den Text. 2^

20 Heinrich Lattermann,

In Spalte 3 habe ich diejenige Form der Bezeich- nung gewühlt, die meist nur beim 3. Unterposten (é£)ep- γάςαςθαι usw. auftritt. Zum 1. Unterposten λίθους τεμεῖν usw. setzt die Inschrift ἐξ mit dem Namen des Herkunftsortes und dahinter den Genitiv der Steinart nur in Posten I und II (A 8 und 12: ἐξ Αἰγίνης τῆς μαλακῆς πέτρας ὁμαλοῦς; vgl auch B 561), den Genitiv des Stein- namens nur in Posten XIII 1/2 (B 69 und 75: τῆς 'EXev- civiaxfjc πέτρας), sonst. das Adjektivum des Herkunttsortes (Πεντεληικούς z. B. III, A 31; 'Axiírac XI 1/2, B 37 und 40, XII 1, B 43), zu welchem in Posten XI und XII noch der Genitiv der Steinart tritt (B 37, 43 f£. 'Axrírac τῆς μαλακῆς πέτρας ὁμαλοῦς, bezw. πέτρας τ. μ. 6; vgl. oben zu Posten I/II). Im 2. Unterposten λίθους ἀγαγεῖν steht, wenn es sich um Steine pentelischen Marmors handelt, überall TTev- τελῆθεν 'EAeucivábe; sonst:

a) bei Steinen aus der Akte kurz

"EAeuciváte : XI, B 41;

ἐξ ᾿Ακτῆς "EXeuciváóe : XII 1, B 48;

b) bei eleusinischen Steinen

ἐκ τῆς Ἐλευάνι λιθοτομίας mit eic τὸ ἱερόν: XIII 1, B 72;

ohne εἰς τ. i. XIII 2, B 78. In Posten I und II gehen die Unterposten 1 und 2 in ein- ander über: der Anfang λίθους --- ἐξ Αἰγίνης (τῆς μαλακῆς πέτρας) làáBt sich auch noch auf ἀγαγεῖν Ἐλευεϊνάδε (A 108; 14f. steht dahinter noch εἰς τὸ ἱερόν) ὑγιεῖς (kai) ἀθραύετους beziehen. Abgesehen von diesen beiden Posten enthalten alle übrigen im 2. Unterposten noch die Bestimmung καθε- λέεθαι ἐν τῶι ἱερῶι ὑγιεῖς (kai) ἀθραύετους. Im 3. Unter- posten ἐξεργάςαςθαι usw. steht das Adjektivum des Herkunftsortes nur bei pentelischen Steinen; abgesehen von Posten XI, für dessen Steine das Ausarbeiten gar nicht, und von Posten XII, wo es nur beilüufig (Z. 62 £) vorgeschrieben wird, stehen also wieder für sich Posten I und II (A 16 und 25: λίθου Αἰγιναίου τοῦ μαλακοῦ) und Posten XIII (B 811: πέτρας τῆς Ἐλευςινιακῆς wie beim 1. Unterposten).

Spalte 4. Der Zahl der Steine ist, wenn sie am Ende

Griechische Bauinschriften. 2]

der Unterposten steht, überall auBer XIII 2, B 84 und δύο XIII 3, B 86 ἀριθμός vorgesetzt; im 1. Unterposten: A III 35, IV 49, V 65, VII 98; B VIII 5f, X 25, XII 45, XIII 11, 71; im 2. Unterposten: A III 38£, IV 52, V 68, VII 101; B VHI 9, X 28, XIII 74, 80; in den vereinigten Unterposten 1/2: AI 11 und 15; im 3. Unterposten: A I 24, II 30, V 76; B VIII 14, X 36, XII 68. Zeichen sind nur für die Zahl der gewóhnlichen Fundamentsteine angewendet worden: XI 1, B 37 (offenbar XH; danach zu ergünzen B 41).

In Spalte 5 habe ich ὕψος auch dann dem Mab vor- gesetzt, wenn es nur einmal im Posten gebraucht ist; die Zeilen, wo es vorkommt oder einzusetzen ist (nur auf À), habe ich unterstrichen. Nur im 3. Unterposten steht es: II (25); im 1. und 2.: IV 1/2 (46; 51, 53); im 1. und 3.: III (31; 40), VI 1/2 (79; 81, 92). In Posten II und III tritt es für μῆκος, sonst für πάχος ein. Die Dimension steht dem MaB regelmüBig nach, aufler 17 f. Die Mafe selbst haben teils substantivische, teils adjektivische Form, erstere natürlich immer dann, wenn sie aus πόδες oder παλαεταί JF Bruchteilen bestehen, es sei denn, daB sie als Vielfache von 1|s Fu8 gebildet werden (7 τῶν ἡμιποδίων gegen 8 τριημι- ποδίους ")). Im übrigen werden für einfache kleine Mafe durchaus die kürzeren adjektivischen Formen bevorzugt; so kommt niemals das einfache ποδοῖν δυοῖν vor, sondern nur δίποδας (11 mal), neben 4 τεττάρων ποδῶν stehen 8 τετράποδας, j& selbst ein ἕξποδας (B 85) findet sich neben überwiegendem ἘΣ ποδῶν. Dagegen ist τρίποδας wohlweislich vermieden (10 τριῶν ποδῶν). Von παλαςτή finden sich: ein τριπαλάςτους (III, A 37 f£) neben einem τριῶν παλαςτῶν (III, A 82) und 6 πεντεπαλάςτους neben 4 πέντε παλαςτῶν. Bei Addierung fehlt manchmal καί: ποδοῖν δυοῖν τριῶν παλαςτῶν (B 33f), πέντε ποδῶν παλαςτῆς 78; dasselbe zweimal mit καί: Α 84£, 90 f£), πέντε raAacrüv.bvoiv δακτύλοιν (B 3, 7£.; ein- mal mit xaí: B 11f) Innerhalb eines Postens (X) wird dasselbe MaB zweimal durch Subtrahierung (τριῶν ποδῶν

1) AuBerdem hat Herr Caskey (briefl.) A 13 πενθημιποδίους er- günzt.

22 Heinrich Lattermann,

παλαςτῆς δεόντων, B 22, 26£) und einmal durch Addierung gebildet (ποδοῖν δυοῖν τριῶν παλαςτῶν, 33f.).

In Spalte 6 habe ich das MaB8 des glatten Saumstreifens der Stofüfugen, der sog. Anathyrosis, verzeichnet, das der Stein hier und da in den 3. Unterposten vorschreibt.

Desgleichen habe ich die Bestimmungen der 7. Spalte über Verbindung und Abgleichung den 3. Unterposten entnommen; ὃ. Y. μ. δῆςαι xai γομφῶςαι xai μόλυβδον περι- χέαι (wo eines dieser Wórter fehlt, habe ich einen Strich ein- gesetzt); ἐπερΥ. Ξξξε ἐπεργάςαςθαι.

Die übrigen Bestimmungen der Unterposten 1 und 3, die gleichfalls je nach ihren Posten mehr oder minder vari- ieren, stelle ich wieder in einer Tabelle (s. nebenstehende und folgende Seiten) zusammen.

Zusütze zu Tabelle II.

Unterposten 1. Statt τεμεῖν zeigt der Stein einmal (in einem Zusatz) τέμνειν 1): Posten XI 2, B 39f. (τέμνειν δὲ καὶ μείζους λίθους "Akrírac ἱκανὸς xarà λόγον). —- Das ein- fache πελεκῆςαι steht 6 mal (VI, VII, IX, X, XI, XII), ἐκ- πελεκῆςαι 8 mal. Als Ergebnis dieser Arbeit fordert die In- schrift mindestens, daB die Steine ὀρθοὶ πανταχῆι (nur Posten VIII ist, offenbar versehentlich, die Vorschrift weggeblieben), Posten V und VII aber, wo die Vorschrift πρὸς τὸν ἀναγραφέα krà. fehlt, daB sie ὀρθοὶ καὶ εὐγώνιοι πανταχῆι 3) sein sollen; ferner, abgesehen von Posten XII, daB sie ein ἄπεργον be- halten sollen 8). Daf eben diese Arbeit πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν bun ἀρχιτέκτων zu erfolgen habe, sagt die Inschriit Posten III, IV, VI, VIII, IX, X. Die Bestimmung παρα- δοῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑγιεῖς λευκοὺς ἀςπίλους ist in den Posten I, II, XIII ganz weggefallen, XI und XII auf παραδ. ἐπ᾽ ἀναθ. ὑγιεῖς beschrünkt.

Unterposten 3. 8) (é£)eprácac0a. Das einfache ép- γάςαςθαι steht 6 mal, ἐξεργάςαςθαι gleichfalls 6 mal (V, VII,

1) Ebenso ist statt ἀγαγεῖν (s. oben zu Tab.I Sp. 3) zweimal ἄγειν zu ergünzen, B 19 und 41.

3) Beachte die Stellung in Posten V. 3) Beachte die Stellung in Posten VII.

Griechische Bauinschriften.

28

II. Systematische Übersicht über die Unterposten

] und 3. Name Posten der δοίης Bauteile (é£)eprdcac8ai I λίθους τεμεῖν ἐργάςαςθαι ἐκπελεκῆςαι (ev ἑκ[άςτην ὀρθοὺς παντα- | ποιοῦντα) χῆι [ἐπὶ τῆι γωνίαι ἄπεργον ἔχον- [ ὁμ)]οίως, ἔχου- τας cav ἐξ ἡλωτο. NN... ll Ιτρίγλυφοι ] ἑτέρους ἐργ. A. τ. τὴν αὐτὴν ἐργα- ἐκπ. εἰαν ποιοῦντα ὀρθοὺς π. ταῖς ἐν τῶι ἴε- ἄπ. ἔχ. ρῶι εἰργαςμέ- (vgl.vor.Posten)| ναῖς IIl |μετόπια λ. t. ἐργ. ἐκπ. τὴν αὐτὴν ἐργα- ὀρθοὺς π. clav ποιοῦντα ἄπ. ἔχ. τοῖς ἐν τῶι ἰε- πρὸς τὸν dva-| ρῶι εἰργαςμέ- γραφέα ὃν ἄν! voic δῶι ἀρχι- τέκτων. παραδοῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκει ὑγιεῖς λευκοὺς ἀςπί- λους IV [vreica Δυ-}λ. τ. ἐργ. ρικά ἐκπ. πρὸς τὸν ἀνα- (einschl. ἄπ. ἔχ. τραφέα ὃν ἂν Ywviaia) ὀρθοὺς rr. δῶι ἀρχιτέ- πρὸς T. ἀναγρ.] xtuv κτά. παραδ. κτά.

ἄραι (-θεῖναι N

u. dgl.)

ἄραντα ευντιθέναι τοὺς ἁρμοὺς ἀθραύ- «τους καὶ ἀρ- μόττονταςπαν-

ταχῆι

ἄραι, ὥςτε ἐν

ταῖς ἰδίαις χιυ- patc κε]ῖεθαι καθαρμόςαι ἄρ- μόττοντας καὶ εὐτενεῖς παντα-

x^

ἄραι καθαρμ. ἄρμ. κ. εὖτ. tt

ἄραι καὶ τὰ ἐργα- cuéva καὶ καθαρμ. εὖτ. π.

ἄραντα

ευντιθέναι τοὺς ἁρμοὺς ἁρμότ- τοντας παντα- χῆιἀθραύςτους

πλάτος ποιοῦντα τῶν ἁρμῶν (s. Tab. I Sp. 6)

24

Heinrich Lattermann,

Name der Steine

Posten oder

Bauteile

καὶ εὐγωνίους πανταχῆι παραδ. κτά.

À. τ. -ἰ ἑτέρους λ. τ.

πελεκῆςαι

ἄπ. ἔχ.

πρὸς T. ἀναγρ.

ὀρθοὺς π. παραδ. κτὰά.

À. T. T€. ὀρθοὺς καὶ εὐ- γωνίους παν- ταχῆι παραδ. «rà. ἄπ. ἐχ.

λ. τ. ἐκπ. ἄπ. ἐχ. πρὸς τ. ἀναγρ. xrà.(s.Posten

IX

παραιετί- δες λεον- τοκέφα- λοι

xtd. ὀρθοὺς παντα-

χῆι παραδ. κτά.

(ἐξγεργάςαεθαι

ἐξεργάςεαςθαι ὀρθὰς καὶ εὐ-

Yu viouc ttav-

ταχῆι

ἐργ. πρὸς τ. ἀναγρ. κτὰ. (s. Posten

é£epv. ὀρθοὺς xai εὖ-

γωνίους παν-

ταχῆι

καὶ ἐκ ξέςαιλείους

ἐργ. πρὸς T. ἀναγρ. κτά. (s. Posten

IV)

é£epv. πρὸς T. ἀναγρ. κτά.

κεφαλὰς ξέςαι]

ἄραι (-θεῖναι u. dgl)

ἄραι

καὶ ofxob[oufica]t [αὐτὸν ab]tun παραεςτάδας τρεῖς

ςυντιθέντα τοὺς ἁρμοὺς ἀθραύ- crouc xrà. (vgl. Posten I)

ἄραι ἐπὶ

καθαρμ. ἁρμότ- τοντα καὶ εὐ- τενῆ

ἄραι

καὶ θεῖναι ἐπὶ

ευντιθέντα τοὺς ἁρμοὺς ἁρμόττ. ἀθραύεςτους

ἄραντα

ευντιθέναι τ. ἀρ- μοὺς ἁρμ. ἀθρ. καὶ εὐτενεῖς ἐπὶ (s.Tab.ISp.6) πανταχῆι

ápai καὶ θεῖναι καὶ καθαρμόζαι

πρὸς τ. ἀναγρ. | xal τὰς Ae[ovro- | ἀθραύςτους e

ψωνίους παντα- χεῖ]

Griechische Bauinschriften. 25

Name 3 der Steine Posten oder 1 ἄραι (θεῖ αι (-θεῖναι Bauteile (ἐξγεργάςαςθαι Ὁ. dgl.) Χ λ. τ. ἐξεργ. ἄραι πελ. πρὸς τὸν ἀναγρ. | καὶ θεῖναι ἄπ. ἐχούεας xrá. xai καθαρμ. ἀθρ. πρὸς τ. ἀναγρ. ἐπὶ --- (s. Τὰ }.1 κτὰ. Sp. 6) καὶ εὐτε- ὀρθὰς π. γεῖς πανταχῆι παραδ. κτά. ὑγιεῖς λευκὰς ἀςπίλου λ. τ. τιθέναι (B 56)

τέμνειν καὶ μεί- ευντιθέναι τοὺς ἁρμοὺς ετερί- φους ἁρμόττον-

τας T. (B. 57)

(τιθέναι) ἀπερ- τιθέναι (B 61) γαςάμενον ἐπὶ καὶ ευντιθέναι τρεῖς παλαςκτὰς] τοὺς ἁρμοὺς τὸ ὑπερέχον ἁρμόττ. T. καὶ

ὀρθοὺς π. 62) ἀθρ. (B 63) ἄπ. ἔχ. θήςει καὶ τοὺς παραδ. κτὰ. (s. γωνιαίους(Β 65) Posten XI) XIII 1/2] ετυλοβάται λ. τ. ἐξεργ. τιθέναι ἐκπ. ἑτέρους ἐξερΥ. || καὶ παραξεςάμε- ἄπ. ἔχ. 2X vov ἐπὶ (s. ὀρθοὺς π. Tab.I Sp. 6) τὸ 8 ὅλον ἑτέρους τωνιαίους ευντιθέναι τοὺς ἀπεργαςάμενον (τι- ἁρμ. ἁρμόττ. θέναι) s. Ζ. 87 ff. π. à0p.

IX, X, XIII 1 und 2). Die Bestimmung τὴν αὐτὴν ép- Yvacíav κτά. findet sich nur bei den Posten II und III. Bezüglich ὀρθοὶ (-ai) καὶ εὐγώνιοι πανταχῆι gilt das zu Unterposten 1 darüber Gesagte. Πρὸς τὸν ἀναγραφέα xrá. wird die Arbeit gefordert Posten IV, VI, VII, IX, X (vgl. zu Unterp. 1).

26 Heinrich Lattermann,

b) ἄραι κτά. "Apa: (ἄραντα) wird Posten XI, XII, XIII durch τιθέναι ersetzt; ἄραι xai θεῖναι steht Posten VII, IX, X. Für die Aneinanderfügung gehen zwei Formeln nebeneinander her, die eine syntaktisch auf áppoí bezüglich: cuvriGévat τοὺς ἁρμοὺς ἀθραύετους (καὶ) ápuórrovrac (πανταχῆ!) (vgl. I, IV, V, VII, VIIT, XI, XII, ΧΙΠΠ; die andere auf den Steinnamen bezüglich: καθαρμόςαι ἁρμόττοντας (-τα) καὶ εὐ- τενεῖς (-νῆ) (πανταχῆ!) (vgl. II, III [2 mal], VI; IX, X).

Erkláürung.

I. Die Posten (s. Tabelle I).

A. Posten I/IL. In der Erkenntnis, daB die Posten I und II untereinander verscehrünkt sind, haben sich Herr Caskey (briefl. und ich gegenseitig gefórdert, bis ersterer die Losung fand. Ich hatte zunüchst nach dem Schema der Inschrift selbst Z. 15 ergünzt und war so zugleich zu einer Zahl 24 gelangt, die, wie Caskey sah, gut auf die Triglyphen des προςτῷον pat Denn da dieses 14 Sáulen (12 in der Front, 1 an jeder Scehmalseite)!) zühlte, so waren mindestens 1i 18 27 und kaum mehr als 31 Triglyphen nótig; nun endet aber die Zeilengruppe 28-31, die mit τὰς τριγλύφους beginnt, auf τέτταρες, also kamen aufer dieser Zahl selbst nur noch 14 und 24 in Betracht. Sodann hatte Caskey auf Grund des Femininums in der Wendung Z. 26f.: τὴν αὐτὴν ἐργαςίαν ποιοῦντα ταῖς ἐν τῶι ἱερῶι eipyacuévaic (von ihm ergünzt a. ἃ. O. S. 149 Ζ. 26) die Vermutung geüuDert (eben- da S.152), daB der Posten der Triglyphen schon vor Ζ. 98 einsetze. Als ich nun Z. 24 τριγλύφους ergünzte, konnte Caskey den verbleibenden Raum mit der Zahl elkoci τέτταρας füllen; dieselbe Zahl ermóglichte ihm die Ergünzung von Z. 30. Weiter führte uns dann Z. 25. Hier hatte Kóhler AIGOAOT gelesen: da an M6oAóy[nua nicht zu denken war, ergünzte ich λίθο ἀθ[ραύετο ὕψος πέντε ποδῶν. Aber ἀθραύςτο konnte nicht befriedigen, das Schema der Inschrift forderte das Ad- jektivum des Herkunftsortes. Caskey fand denn auch auf

Rubensohn, Die Mysterienheiligtümer in Eleusis und Samo- thrake (Berlin 1892), Tafel I und S. 96.

Griechische Bauinschriften. 21

dem Stein Reste von Αἰγιναίο [τὸ uaAaxó]. die ich bestütigen konnte. Der üginetische Stein aber wird gleich zu Anfang des Ausschreibens gefordert; also ist er, wie ich fand, auch Z. 16 einzusetzen. Schlie&lich konnte Caskey (briefl) die 3. Dimen- sion der Triglyphen, πάχος, in Z. 13. durch Einsetzung von πενθημιποδίους herstellen.

Die Verschrünkung der beiden Posten wies auch den richtigen Weg zur Erklürung der xavovibec. Caskey ver- mutete in ihnen (briefl) mit allen Vorbehalt die inneren Profilsteine des Triglyphons, auf die unmittelbar die Decken- balken zu liegen kamen. Vergleichen wir in der Tabelle die Posten VI, IX/X, XI, XII, XIII, so wird uns diese Vermutung zur Gewibheit werden. Wie überall dort, müssen auch hier die Steine der verschrünkten Posten derselben Schicht oder demselben Bauteil angehóren und als κανονῖδες natürlich auf allen vier Seiten der Halle wie ein Rahmenwerk herum- laufen!) Zum Sprachlichen s. Inschrift III S. 78. Figur I auf Tafel II wird die Deutung veranschaulichen. Natürlich konnte der niedrige Profilstein nicht unmittelbar auf dem Epistyl aufliegen. Zwischen ihm und den Triglyphen war jedenfalls ein Hohlraum. Die Ausladung mag !/s Fuf) betragen haben.

In Z. 19 scheint trotz oder grade wegen ópoiíuc eine Sonderbestimmung, im Gegensatz zu der allgemeinen Bestimmung Z. 18: ἴτην ἑκ[άςτην ποιοῦντα, getroffen zu werden; für eine solche kommen wohl nur die Ecksteine in Betracht, daher meine Ergünzung Z. 181. In ἐξ ἡλωτὸ (?), Z.19, verbirgt sich vielleicht eine Bestimmung über den Fugenschnitt der Ecksteine. Die Lànge des Triglyphons an der Frontseite wird unten (folg. S.) auf 168 Fuf) berechnet werden; veranschlagen wir auf Grund der Stylobatplatten

Dazu paBt auch gut die Wendung Z. 17: παρ᾽ ὅλον τὸν τοῖχον, die vielleicht sogar von allen 4 Seiten verstanden werden kann. Hinter ihr ist wahrscheinlich τὸ [αὐτό oder τὸ [lcov zu lesen. Terpdmobac konnte vielleicht wegbleiben. Die oben gegebene Er- klárung der xavovibec láBt die von Caskey (a.a. 0. S. 153) vorge- schlagene Ansetzung der ἐπίκρανα nicht zu, gegen die unten zu Posten VI zwingende Gründe vorzubringen sein werden.

28 Heinrich Lattermann,

(s. unten S. 3711) die Dicke auf 6 Fub, so erhalten wir eine lichte Breite der Halle von 168 (2 X( 6) 156 FuB. Die summierte Lünge von 44 xavovibec zu 4 FuB 176 Fub geht um 20 Fuf über dieses MaB hinaus, auf jede Schmal- seite (lichte Lànge etwa 30 Fuf) entfallen also 10 Fuf. Es ist anzunehmen, daB für die übrigen xavovibec die Wandsteine des Telesterions selbst zugerichtet wurden. Die Stückzahl 42, die beim (3.) Unterposten ἐργάςαςθαι steht, habe ich nicht in 44 zu berichtigen gewagt; die 2 fehlenden Steine konnten nebst anderen von einem anderen Unternehmer zu- gerichtet werden, vielleicht als παραδείγματα, der eine für die gewóhnlichen, der andere für die Ecksteine.

Posten IIIIIL Von dem Schema des Triglyphons, be- stehend aus Triglyphen und Metopen, hat Caskey (a.a. 0. Tafel IV 1/2) Ansicht und Grundri$ gegeben!) (vgl. den Schnitt Tf.II Fig. ἢ. Nur in diesen beiden Posten bezieht sich die Inschrift ausdrücklich auf bereits fertige gleichartige Steine (Z. 26f, 40£.; vgl Caskey S. 152f), es ist also nicht ver- wunderlich, wenn sie statt der nótigen 31 Triglyphen nur 24 fordert und ebenso nur 15 Metopen (die Hilfte) Die Làünge des ganzen Triglyphons in der Front belüuft sich auf 168 Fufü: die normale Axenweite der Süulen ergibt sich durch Summierung von !/s Trigl. - 1 Met. - 1 Trigl. - 1 Met. !/s Trigl. (11/s -- 41/2 -- 8 -F 41/2 - 11/3) 15 FuB (Caskey, S. 154). Dieses MaB ist mit der Zahl der normalen Inter- kolumnien zu multiplizieren: 15 x 9 135 FuB. Dazu kommen die Ecken. Jede setzt sich, unter der Voraussetzung, dab Triglyphen und Metopen je unter sich gleich sind, zusammen aus: !/s Trigl. - 1 Met. - 1 Trigl. - 1 Met. - 1 Trigl (1!^ 4F 4i/s 4-3 41,4. -- 3) 16!/; FuB. Die Summe von 185 --(2x 16!/1) ist gleich 168 ΕΒ. Sicher scheint, da zu den Triglyphen unserer Inschrift auch die Ecksteine ge- hóren: meine Ergünzung von Ζ. 28 wird durch die Lesung

Nachzutragen ist nur das von Caskey (briefl.) Z. 13 eingesetzte DickenmaB von 2:/ Fu8, dem auch die gefundenen Triglyphen des rómischen Erneuerungsbaus (Caskey, a. a. O. S. 154f.) ungeführ ent- sprechen.

Griechische Bauinschriften. 20

τὰς τριγλύφους xai το .... (o Ist sicher) sehr nahe gelegt und fült den Raum; vgl. A 57£.: το]ϊύτων δύο γωνιαῖα. Freilich haben die Ecksteine anderen, nümlich quadratischen Grundrif, aber die Angabe des πάχος ist in dem ganzen Unterposten unterblieben, offenbar eben mit Rücksicht auf die Ecksteine. DaB für die Triglyphen, die mit den Metopen wechselten, eine eigentümliche Versatzvorschrift gegeben wurde, ist natür- lich und wird Z. 28 dureh den Rest von xe[icóm und die ausdrückliche Wiederaufnahme des Namens τὰς τριγλύφους deutlich. Das δῆςαι, d. ἢ. die horizontale Klammerverbindung der Triglyphen, erfolgte wohl nur zur Seite mit Hintersteinen der Metopen (vgl. die Konstruktion beim Parthenon, Durm, Baukunst d. Gr? S. 118, Fig. 90). Das ἐπεργάςαςθαι, d. ἢ. das horizontale Abgleichen der Schicht, konnte erst nach Einfügung der Metopen praktischen Wert haben, steht also erst unter deren Posten. Auffüllig ist, daB für die dünnen Metopen- platten, die überdies in die Triglyphen eingefalzt werden, das Verdübeln mit den Geisonsteinen vorgeschrieben wird. Bemerkenswert ist schlieflich auch, daB für die Triglyphen der Poros von Aigina verwendet wird, wührend die zur Aufnahme von Reliefs bestimmten Metopenplatten aus pen- telischem Marmor bestehen sollen. Der Anstof schwindet, wenn berücksichtigt wird, da& die Bemalung die Steinnatur vollstándig verdeckt. Eine Parallele bietet übrigens, worauf mich Herr Caskey aufmerksam machte, das choregische Denk- mal des Nikias (Dórpfeld, Athen. Mitt. X [1885] 219 ff.). Posten IV. Den Namen dieser Steine hatte schon Philios gefunden, der von Aupiká (Z. 55) nur Q. gelesen hatte. Caskey lieferte die treffliche Rekonstruktion a. a. O. Tafel IV Fig. 1 und 3. Ich selbst stellte in Z. 52 die Wendung her, die die Ecksteine einführt. Letztere werden Z. 57 f. ausdrücklich unter die 47 Geisonsteine mit einbegriffen, also werden nur 45 Reihensteine gefordert; dazu stimmt, da8 für die Ecksteine der erste Unterposten (τεμεῖν xrà.) fehlt; sie haben zwar andere Abmessungen als die Reihensteine, aber das hindert nicht, daB sie deren erstem Unterposten (Z. 45-50) stillschweigend beigezühlt werden wie überhaupt die Ecksteine trotz ihrer

80 Heinrich Lattermann,

Sonderstellung von der Inschrift etwas stiefmütterlich be- handelt werden. Die Frontlünge des Triglyphons betrügt 168 Fu$ (oben S. 28) die des Geisons also, da es um 2!j4 FuB überkragt (Caskey S. 152 und Tf. IV Fig. 3), 1721/» FuB!). Von den Ecksteinen muB der eine mit der Tropfenleiste, der andere mit der Via an die Reihensteine, die alle auf der einen Seite jene, auf der andern diese haben, anschlieBen, d.h. der eine muB mit der 9 Fuf langen, der andere mit der 6 Fu$ langen Kante in die Front gelegt werden; dann bleibt Platz für 42 Reihensteine: (42 x 35/4 —) 151!/» 4- 9 4-6 172!/s. Für die Schmalseiten bleiben also von den Ecksteinen abgesehen nur 3 RBReihensteine übrig; wie Caskey (S. 152.) schon bemerkte, ist anzunehmen, daB einige Steine auch dieser Schicht bereits früher fertiggestellt worden waren. Zur Ergünzung von Z. 58 gab Caskey (brieflich) den Gedanken, ich die Form; zu Z. 59 und 60 s. oben S. 10.

Posten V. DaB die πλινθίδες Quadern?) der Wand des eigentlichen Telesterions sind, konnte nicht zweifelhaft sein. auch, da nur 44 gefordert werden, dal) sie einem ganz be- stimmten Zweck dienen sollen. Schon Philios nun sprach auf Grund von A 178 (παραςτάδας τρεῖς) die glückliche Ver- mutung aus: διὰ τὰς τρεῖς ἄρά γε mapacróbac. Ich fand dann Ζ. 12 die Reste von oikoboufjca, das den konstruktiven Zu- sammenhang herstellt. Ferner bemerkte ich, daB in diesem Posten kein ἐπεργάςαςθαι vorgeschrieben wird; das làft sich nur damit erklüren, daf) die Steine nicht zu einer Schicht nebeneinander, sondern aufeinander gelegt werden sollten, eben zu hohen schmalen Parastaden. Da nun schliefllich bald darauf (in Posten VIT) monolithe Parastaden von 17 FuB Lünge gefordert werden, so kam ich auf den Gedanken, daf die aus den πλινθίδες zu konstruierenden Parastaden die Wandstrecken gegen die monolithen Parastaden, d. h. die Steinernen Türpfosten hin abschliefen sollten (die eigentliche

Caskey a. a. O. irrtümlich 170. FuB.

*) IG. I1 1054. (— Ditt. Syll.* 537) Z. 26 ἃ. 93; dazu Fabricius, Hermes XVII (1882) 569. 11. FuO ist ein sehr háufiges MaB für die Quaderhóhe.

Griechische Bauinschriften. 81

Wand war ja schon vorhanden). Gestützt wird dieser Gedanke durch folgende Berechnung. Auf jede der drei "Wand'-Para- staden entfallen von den 44 Quadern mindestens 14 Stück; aufeinandergelegt durften diese aber wiederum die Hóhe der monolithen Parastaden (17 FuB) nicht übersteigen. Da nun die Quadern des Telesterions auf einer Orthostatenschicht von rund 3!/s FuB auflagen!), so blieb darüber grade noch für 9 Quaderschichten von 1!/s» Fuf Hóhe Platz; 3!/s .- (9 x 11/s —) 13!/s 17. Je 14 Quadern (mindestens) mufiten sich also auf 9 Schichten verteilen; das ging glatt, wenn abwechselnd 2 als Láufer nebeneinander und 1 quer als Binder aufgeschichtet wurden: 5 Lüuferschichten (Ξε 10 Quadern) -- 4 Binderschichten (— 4 Quadern) 14 Quadern. Zwischen den Láüufern bleibt ein Hohlraum von !|4 FuB, was der ent- wickelten griechischen Technik durchaus gewóhnlich ist?) Wir erhalten so zugleich die Dicke für diese Wand des Telesterions, die auch Dórpfeld, ΤΤρακτικά 1884 T£. A zeichnet); und Philios, ebenda 1883 S. 95, berichtet, dal) die Wünde “ἐκ διπλῆς ςειρᾶς πλίνθων᾽ konstruiert waren. Eine Skizze móge die Anordnung veranschaulichen: Tf. II Fig. II. Nicht sonderlich verwunderlich ist es, daB nur 3 Para- staden aufgeschichtet werden sollen: die eine muB dann als *Lehrpfeiler' schon früher fertiggestellt worden sein; damit rechtfertige ich zugleich meine Ergünzung αὐτὸν αὑ]τῶι in Z. 1212. Auch die nach vorstehender Berechnung überzühligen 2 πλινθίδες mochten noch hier oder da in der Verzahnung an Stelle bestoBener ülterer Steine einen Platz finden. Posten VI. Z. 77 und 79 rührt die Ergünzung, bezw. Lesung eic éníkpava von mir her. Nicht geringe Schwierig- keiten stellte der Erklürung dieses Postens bisher die in Z. 89 (zuerst von Philios) falsch ergünzte Zahl τριάκοντα ὀκτιύ ent- gegen. Philios hat immerhin Bedenken gegen die Zahl, da ja die ἐπίκρανα nur durch die παραςτάδες gefordert sein

1 Philios, Τρακτικά 1883 S. 95. Anm. 8.

3) Durm, Bauk. d. Gr.* S. 77.

*) Für die übrigen Wünde gibt Philios, TTpaxr. 1883, S. 95 als Dicke 1,20— 1,25 m an.

32 Heinrich Lattermann,

konnten, auf die sie nach Z. 92 gehoben werden sollten. Caskey aber (a. ἃ. O. S. 153) lüBt sich durch die Zahl, die er auch Z. 77 einsetzt!) zu der Erklürung verleiten, daB die ἐπίκρανα hier 'the moulded top course of the wall' bildeten. Abgesehen davon, daB sie in dieser Bedeutung bisher nicht zu belegen sind, und die Bestimmung Z. 92 nicht berück- sichtigt ist, die Zahl in Z. 89 schrumpft auf 'rpía" zu- sammen! X) an 6. Stelle dahinter ist unbedingt sicher und schlieüt jede lüngere Zahlform aus. Allerdings werden in Zeilengruppe 1 dieses Postens nur 2 Steine von denselben Abmessungen wie Z. 89Íff. verlangt, aber wir kónnen ja nie sagen, ob nicht schon gleichartige Steine fertig zur Verfügung standen. Ich zweifle nicht, daB insgesamt 4 éríkpava von 5!/4 FuB Lànge nótig waren, soviel Wandstirnen die beiden Türóffnungen begrenzten. Die παραςτάδες in Z. 92 müssen zunüchst mit denen in Z. 73 identifiziert werden; sodann aber waren auch die 17 FuB langen Steinbalken "Parastaden'!?) und bedurften als solche*) der Abdeckung durch émíxpava. Tatsáchlich paBt das Ma&8 5!/. FuB vorzüglich zu der Wand- stirke (4!/. FuB) indem es uns als Ausladung des Profils !/s Fub liefert. Waren nun die monolithen Parastaden 2 Fuf breit und die ἐπίκρανα 3!/s Fuf, so entfiel auf die Quader- Parastaden noch je ein Fuf) der letzteren. Ein Übergreifen war auf jeden Fall nótig, denn das Profil muBte um die monolithen Parastaden herumgeführt werden und sich innen und auBen an den Mauerquadern totlaufen (s. Fig. II auf Tafel] II). Welches Beiwort in Z. 89 zu ἐπίκρανα gesetzt war, vermag ich nicht zu vermuten. Beiwórter, die erst im 3. Unterposten zum Namen treten, finden sich auch Posten IV und VIII. SchlieBlich ist noch den in Zeilengruppe 2 genannten éníxpava, deren Zahl Caskey (S. 150 zu A 85) auf 4 bestimmt hat, und die nur 4 Fuf lang und 2 FuB8 hoch sind, ein Platz anzuweisen. Die abweichende Hóhe schliefit die Nachbarschaft

Es kamen übrigens auch die Zahlen τριάκοντα τρία und rtp. ἑπτά in Betracht.

*) Vgl. Fabricius a. a. O. S. 574 zur Skeuothekinschrift Z. 32.

3) Der Profanbau der Skeuothek ist nicht zu vergleichen.

Griechische Bauinschriften. 98

der anderen ἐπίκρανα aus; dann kommen für die Aufnahme solcher Steine nur noch die gegen die Süulen der Schmal- seiten sich kehrenden Mauerpfeiler (Anten) in Betracht. Zahl und Masse der Steine passen vorzüglich zu ihnen. Auf jeder Ante (Lànge 7, Dicke etwa 6 FuB) finden 2 mit den 4 Fu&B langen Seiten zueinander gekehrte ἐπίκρανα so Platz, dal sie wie jene andern !/s Fu ausladen: Fig. III auf Tafel II. Auf- falig ist, daB für diese ἐπίκρανα der 3. Unterposten fehlt; er scheint infolge der Verschrünkung, die die Übersicht be- eintrüchtigte, vergessen worden zu sein.

Posten VII. Der Zweck dieser Steine ergab sich schon obne meine neue Lesung in Z. 104 aus ihren Abmessungen (Caskey S. 153): sie sollten die üufleren und inneren Tür- pfosten bilden. Sie wurden auf die Schwelle gesetzt, mit der 2 FuB breiten Seite in die Wandflucht, soda, da ihre Dicke 1112 FuB betrug, zwischen ihnen eine Lücke von 1!/« Fuf blieb (41/4 [Wandstürke] [2 x 11/3 2] 3 11/4). Diese muBte natürlich mit Quadern (Poros genügte) ausgefüllt werden. Caskey berechnet (S. 153) das Verhültnis der Hóhe der Tür- óffnung zur Breite; sein Ergebnis mute unbetriedigend ausfallen, da er irrtümlich die Breite falsch ansetzt; sie be- trágt nach dem Plan A der TITpaxnxá 1884 etwa 3,3 m. Zur Hóhe der Parastaden kommt sodann jetzt noch die des érríkpavov; die Summe (17 -- 3 —) 20 Fuf ist gleich 6,52 m (1 Fub 0,326 m). Wir dürfen also annehmen, daf) die Türóffnung nach dem guten Verhültnis von 1:2 angelegt war. In der Bestimmung über die Verbindung der Steine dieses Postens fehlt bezeichnender Weise γομφῶςαι (das Verdübeln) das bei der auBerordentlichen Lünge der Steine und ihrem entspre- chenden Gewicht nicht viel Wert gehabt hütte (vgl. die Ver- dübelung der dorischen Süulen, meist nur der Zentrierung und Abschleifung wegen) Z. 101 und 105 sind von mir ergünzt; in Z. 106 las ich hinter ἐπεργάςαςθαι: ὀρθά.

B. Posten VIII. Die richtige Erklürung der veica Ἰωνικά als Giebelgeisa hat Philios gegeben (vgl. Caskey, S. 153). Ich steure die Form der Zahl 42 (Z. 6 und 9 mit, Z. 15 ohne καῇ bei, gestützt auf neue Lesungen. Ferner ergünzte ich

XIII, 3. 3

94 Heinrich Lattermann,

Z.12 und 183. DaB tatsüchlich 42 Giebelgesimsblócke zu 4 Fuf Frontlánge (πλάτος) erforderlich sind, lehrt eine ein- fache Rechnung nach dem Pythagoras-Satze. Die Geisonlünge betrügt 1721/s Ἐπ (oben S. 34); die Lánge der Giebelschrügen erhalten wir als Hypotenuse im rechtwinkligen Dreieck mit den Katheten 86,25 FuB (halbes Geison) und ca. 20 FuB (2/11 Geison, wie beim Parthenon): Tf. II Fig. IV.

y! (86,25) -- 201 rd. 7439 4- 400

rd. 7839 y rd. 88!/s Fu

Nehmen wir an, da$ tatsüchlich 42 Giebelsteine erforderlich waren, so entfallen auf jede Schrüge (5$/ —) 21 Stück, die (21x 4 —) 84 Fu8 lang sind. Der Rest von 4!/s FuB wird sich dann auf Anfünger und Firststein verteilen.

Posten IX. Von mir neu ergünzt sind die Zeilen 19, 288, 30 (ὀκτὼ ποδῶν) und 31 (Eécai καὶ ἄραι). Zeile 28 f. ergánzte Caskey (S. 150 B 27) παρα[ιετίδας éprá]c[ac0a: ἡγεμόνας Aeovro- κεφάλος, λήθους δύο. Diese Fassung widerspricht meinen neuen, auf dem Stein sorgfültigst nachgeprüften Lesungen und erweckt auch sonst mancherlei Bedenken: die Apposition λίθους ist überflüssig; neben λίθους mit ou steht λεοντοκεφάλος (— -ouc) mit o; ἡγεμόνας (eingesetzt nach IG.II 807 col.b 104) ist entbehrlich und fehlt auch im 1. und 2. Unterposten; statt ἐργάςαςθαι heifüt es in dem mit IX verschrünkten Posten X: ἐξεργάςαςθαι (von Caskey selbst Z. 33 ergünzt); schlieflich fehlt die Angabe des Materials. Die Bedeutung von παραιετίς beschrünkt Caskey auf den Eckstein. Aber die Verbindungen, die T. in IG. II 807 col. b, 103£.: παραιετίδες ἡγεμόνες Aeovro- κέφαλοι eingeht, verglichen mit ἡγεμόνες λεοντοκέφαλοι, ebenda 105f, lassen das nicht zu. Ἡγεμών ist der Simastein der Langseite, παραιϊετίς der des Giebels: so stehen auch IG. IV 1484, 100 beide Steinarten im Gegensatz zu einander; dann also ist παραιετὶς ἡγεμών der Stein, der beiden Seiten angehórt, d. ἢ. der Eckstein. TTapoieríbec für die Giebel-Simasteine hat

Griechische Bauinschriften. 35

dieselbe Berechtigung wie γεῖτα καταιέτια für die Giebel- Geisonsteine in der Skeuothekinschrift, IG. Π 1054 (Ditt. 537), 39; vgl. auch Vitruvs (82, 7, Rose? S. 80) ἐπαιετίδες. Von den MaBen, 6 FuB für μῆκος und 8 Fuf für πλάτος, wird letzteres für die Schmal(Trauf-)seite in Anspruch genommen werden, wo der Eckstein, frei endigend, den Lówenkopf trügt. Das DickenmaB des Kopfes muB in die Breite des Steines mit eingeschlossen sein. Der Ausarbeitung des Kopfes wird Z. 801. besonders gedacht. Gegen Caskeys Ergünzung (s. 151 zu 29) ist einzuwenden, daB ἄραι nicht fehlen durfte (vgl. Tab. II S. 23ff.) und für die Bildhauerarbeit an den Kópfen nicht gut ἐξεργάςαςθαι gesagt werden konnte; dagegen paBt ξέςαι in diesem Falle (Blümner, Technol. u. Termin. III 4; 93). Posten X. Von mir neu ergünzt sind die Zeilen 22 (rapaieríbac) 27 (τριῶν ποδῶν), 35 (ἄραι xai θεῖναι), 36 (ἐπὶ δύο δακτύλους), 37 (δύο). DaB8 es sich in dem Posten tatsüchlich um die Simasteine der Giebelschrügen handelt!), lehrt die Verschránkung mit dem vorigen Posten und die Zahl der Steine. Zusammen werden 72 gefordert, also für jede Schrüge 36. Die Berechnung der Gesamtlünge ist nun davon abhüngig, welche MaBangabe wir als Frontlànge verstehen. Ich zweifle nicht, daB wir sie, wie bei den beiden Posten der Geison- steine, in πλάτος zu suchen baben, zumal vor das kleinere MaB μῆκος gesetzt ist; entscheidend ist dies MaB selbst, das in seiner Bruchform (29/4) nur Sinn hatte, wenn es dem Fugenschnitt der unteren (Geison-)Steine zu 4 Fufi Rechnung tragen sollte. Die übliche Verfalzung der Simasteine reduziert aber das MafB weiter auf 2!/s bis 2!/4 Fu. Bei Multiplikation mit ersterem MaB erhalten wir 90 FuB Gesamtlünge auf jeder Schrüge, im andern Falle 81 Fu; für das Giebelgeison aber, das von der Sima etwas an Làünge übertroffen wird, hatten wir (vor. S. 88!/s Fufi berechnet. Von den 6 Fu8 der Eck- Steine, in die noch der Lówenkopf eingerechnet wird, ist der Gesamtlünge nicht viel zuzuschlagen; also reicht die Zahl der Steine grade für den Giebel. Weder bei Posten IX,

Philios vermutete ἱκεραμίδες τῆς créfnc (καλυπτῆρες xol crpur- fpec). g*

36 Heinrich Lattermann,

noch bei diesem ist das Dicken- oder HóhenmaB der Steine angegeben, doch ist anzunehmen, daf sie, wie Simasteine stets, ziemlich dünnwandig waren; daher war in Z. 36 auch ein ganz geringes MaB für den Saumstreifen der ἀναθύρωεις einzuseizen. Selbstverstündlich ist, daB bei den Steinen, die den oberen Abschlu8 des Gebáudes bilden, kein ἐπεργάςαςθαι mehr in Betracht kommt, das ja bloB die Vorbereitung auf den Versatz einer neuen Schicht ist; desgleichen, daB die Simasteine der Schrágen keine Dübel-Klammer-Verbindung erhielten, wohl aber die Ecksteine (vor. Posten), die den ganzen Schub der Reihensteine aufnehmen muften und selbst ziemlich weit überhingen.

Posten XI/ XII. Zum ςτρῶμα (einschlieBlich der εὐθυντηρία) wird der Poros der Akte!) verwendet. Die MaBe des Postens XI sind die üblichen von vielen Fundamenten. Tatsüchlich besteht auch das Fundament des Prostoons aus Schichten von Làufern und Bindern, die die im Posten XI geforderten Abmessungen haben, vgl. Figur V auf Tafel II nach einer Skizze Herrn Caskeys. Die Zahl der Steine für das eigentliche ετρῶμα konnte, wie Caskey (briefl) betonte, sich nicht blof auf 6 (wie Z. 37 ergünzt worden war) belaufen; er schlug daher HH vor. Sorgfültige Prüfung von Stein und Abklatschen ergab dann, daB hinter «τρώματι zwei sich schneidende schrüge Hasten Stehen, die kaum zu A, mit grofer Wahrscheinlichkeit aber zu X zu vervollstindigen sind; weiter folgt eine fast senk- rechte (ganz wenig nach rechts geneigte) Hasta, dann Bruch. Offenbar ist also XH 1100 zu lesen. Diese Zahl reicht, wie eine einfache Rechnung lehrt, für etwa 4 Schichten aus (Philios, Τρακτικά 1884 S. 65f. zühlte 16-18 Schichten einschl der Euthynteria) Für die εὐθυντηρία (Posten XII) werden 44 Steine zu 12.3!/s Fuf - 2 zu 15!/s.3!/s FuB gebraucht; diese bedecken eine Flüche von 1848 -- 108!/s 1956!/s oder rd. 2000 QuadratfuB. Andererseits bedecken 1100 Steine zu 4.2 Fuf: 8800 Quadratfu$, also mehr als viermal so viel. Dazu kommen noch die μείζονες λίθοι (Zeilen- gruppe 2) die namentlich an den Ecken des ausgegrabenen

Fabricius a. a. O. S. 566.

Griechische Bauinschriften. 87

Fundaments zu beobachten sind. Wie Ineditum 1.-Ν. 30 in Eleusis lehrt!) erfuhr die Arbeit an dem προςτῷον schon wührend der Fundamentierung eine Stórung. Dadurch erklürt sich zugleich, daB die groflen Steinbalken des Postens XII vermifit werden, sowie, daB die Stylobatsteine (Posten XIIT) andere Abmessungen aufweisen, als die Inschrift vorschreibt (Caskey S. 155 ἢ). Wie aber die Euthynteria nach der Inschrift zu denken ist, zeipt Figur VII auf Tafel II, in der zu be- rücksichtigen war, daB das Fundament um etwa 1 m vor die unterste Stufe vorgeschoben ist, und für die ἐπικαμπαί, d. ἢ. die Schmalseiten (Z. 54), ein Arbeitsgraben von 10 Fuf vor- geschrieben wird (Z. 55) Für die kleinen crpipa-Steine (Posten XI) wird keinerlei Verklammerung oder Verdübelung vorgeschrieben, wohl aber Verklammerung (nicht Verdübe- lung!) für die groBen des Postens XII. Ex silentio ergibt sich ferner, daB weder die kleinen noch die groBen Fundament- Steine Anathyrosis erhalten sollten. Alle Schichten aber sollten auf das Sorgfültigste abgeglichen werden, die εὐθυντηρία nach der Fluchtlinie, die der Architekt angeben würde (Z. θ6 ἢ) allerdings eine notwendige Vorschrift, wenn der Stufenbau 1 m hinter die Vorderkante der εὐθυντηρία zurücktrat!

In Z.68 klafft eine Lücke: wir vermissen Vorschriften über die beiden unteren Stufen, die κρηπίς. Glücklicherweise werden wir aber durch die über 20 Jahre jüngere Inschrift entschüdigt, die ich unter Nr.II behandeln werde.

Posten XIII. Für den Stylobat werden auBer den Eck- blócken von 6 FuB im Quadrat Blócke von 4 FuB und 3!/s Ε πλάτος verlangt. Da den beiden letzteren Sorten ein μῆκος von 6 Fuf gemeinsam ist, so ist diese Dimension quer zur Frontlinie anzunehmen. Bereits Philios sah, daf ein Stein der einen Sorte -- einem der andern dieselbe Lünge ergeben, wie 2 Steine des gefundenen Stylobats: 4 - 3!/s 39/4 -- 39/4 (ils. Danach zeichnete Caskey das Schema des Stylobats, wie er nach der Inschrift werden sollte, a. a. O. Tafel IV Fig. 4, indem er die schmüleren Blócke unter die Sáulen legte, die breiteren in die Zwischenráume. Von den beiden Zahlen,

1 S. Vorwort 5. V.

38 Heinrich Lattermann,

die für letztere Sorte gegeben werden 42 und 44 —, und von den beiden, die für die andere gegeben werden 24 und 22 —, wühlt er jedesmal die erste und erklürt die zweite für Steinmetzversehen (S. 154 Anm. 1) Da dann die Làünge aller Steine des Postens 276 FufB die Lünge des Stylobats bedeutend überschreitet, so hült er für moglich, die Steine Ζ. T. auch für die Stufen in Anspruch zu nehmen (3. 154) Aber das lüfüt der terminus ςτυλοβάται nicht zu, der niemals für innere oder üuBere Steine der xpmmíc, d.h. der beiden unteren Schichten des sog. Stufenbaus gebraucht wird!) Ich hatte daher Klio VI (1906) 153 Anm. 2 mit Hilfe der Sáulen (14 einschl. 3 Ecksüulen) und der Zwischenrüume (einschl zweier zwischen Süule und Ante) die Zahlen in 22 und 234 berichtigt. Bei der zweiten Sorte braucht die Zahl 22 des 3. Unterpostens trotzdem nicht geündert zu werden; es ist moglich, daB 2 der gelieferten Steine zur Herrichtung als Modelle an einen andern Unternehmer vergeben wurden (vgl. Posten I) Die oben (S. 28) auf 168 Fuf) berechnete Front- linge des Triglyphons gilt zugleich für die des Stylobats. Die normale Axenweite betrügt 15 Fu; für die Ecken ergibt sich, da die Ecksüáulen auf die Mitte der quadratischen Blócke von 6 FuB zu stellen sind, die Axenweite von 15—(5/4 —)111z 13!/ Fuü und zwischen einem Stein von 3!/s Fufi und einem von 6 Fufi bleibt ein Raum von 1 Fu: 13!/3— 31/3—3 (Fig. VI auf Tafel II).

Die Vorschriften über die Bearbeitung des Stylobats (Z. 87 ff) berühren sich eng mit denen der beiden folgenden Inschriften dieser Dissertation (s. S. 52 f. u. 70). Das Abgleichen erfolgt nicht in Hóhe der beabsichtigten Oberflüche; denn hinter dieser Vorschrift wird zunüchst eine weitere über Steinmetzarbeit gegeben und dann erst die über γομφῶςαι usw. Von den Resten in Ζ. 89 nun ist mpoctuxica gesichert; es muf) die eigentliche Ausarbeitung der Stylobat-Oberflüche be-

!) Vgl. meine Ausführungen Klio VI (1906) 155 Anm.1. Einen Ausdruck für '"Stufenbau' haben die Griechen offenbar nicht gekannt, sondern nur eine κρηπίς von mindestens zwei Schichten (Stufen) und darüber die Schicht cruAofdrnc.

Griechische Bauinschriften. 89

zeichnen. Dazu konnte aber in praxi nicht geschritten werden, bevor nicht ein glatter Saumschlag über die ganze Lünge des Stylobats ausgeführt worden war. Tatsüchlich erlauben die mit Sicherheit!) vor προςτυχίςαι gelesenen Zeichen eine Er- günzung, die das Gesuchte besagt. "Vor γομφῶςαι kann auf keinen Fall bfjca: gelesen werden, und da in der Tat bei Stylobatblócken eine Verklammerung nur hóchst selten ist, so kommt γομφῶςαι 3), die Verdübelung, nur für die Blócke unter den Sáulen in Betracht. Die Lesung κίονα stützt sich "freilich in der Hauptsache auf K, das auch Herr Caskey (briefl. zu erkennen glaubte. Von dem bisher vor γομφῶςαι gelesenen xaí konnte ich nichts erkennen, dagegen steht hinter πινάκια deutlich KA[l; auch. M von μέν scheint mir sicher (Herr Caskey [briefl] las: A). Wie Caskey (S. 155f) be- merkt, gehórt der Stylobat, den die Ausgrabungen aufge- deckt haben, in das 4. Jahrhundert, ist aber, da seine Stein- abmessungen die Forderungen unserer Inschrift nicht erfüllen, offenbar erst unter der Bauleitung Philons gelegt worden. Damit stehen im besten Einklang die Schlüsse, die unten aus Inschrift II (S. 66.) zu ziehen sein werden. Philios erwühnt übrigens in seinem Bericht TTpaxnxá 1883 8.87 Dübellócher in den Süulenlagern des Stylobats.

Z. 90f. schlieBt die Inschrift mit der alle Steine be- treffenden Erklürung, daf der Staat selbst Blei und Eisen für die Verklammerung und Verdübelung sowie die gesamten Hebemaschinen liefern werde.

IL Die Unterposten (s. Tabelle II)

Der 1. Unterposten vereinigt in sich die Arbeiten im Steinbruch, die in τεμεῖν und (ἐκ)πελεκῆςαι zerfallen; vgl. Frickenhaus, Athens Mauern, Diss. Bonn 1905, S. 22 zu πελέ- xnac: "die ungeführ rechtwinklige Behauung, die im Stein- bruch geschieht und bei der ein Werkzoll stehen bleibt". Die von Frickenhaus behandelte Inschrift aus dem Pirüus schreibt A Z. 48ff. vor (a. a. O. S. 20): μιεθωςάμενοι τὰς

Herr Caskey (briefl[) las: A1€ .. T.. ^. PANKAI. *) Die Lesung ist sicher und schon von Philios gegeben.

40 Heinrich Lattermann,

τομὰς τῶ]ν λίθων ἐπὶ τὰ τείχη τεμοῦειν πέτρας ὁπόθεν ἂν ἕκαςτος μιςθώςητα{ι ὁμαλοῦς καὶ ὑγιοῦς, καὶ πελεκής[ουςειν ὀρ- θοὺς πανταχῆι koi εὐγωνίους πρὸς τὰ μέτρα ἂν μιεθώςηταϊι ἕκαςτος καὶ πρὸς τοὺς ἀναγραφέ]ας, οὗς ἂν oi τὴν épracíav μιεθωςάϊμενοι κελεύωςιν κτά. ÀÁuch in unserer Inschrift tritt zu πέτρα, wenn Poros darunter verstanden wird, ὁμαλής 1): Posten I (II), XI, XII; zur Bedeutung des Wortes 'lager- haft' s. Inschr. II S. 58 Anm. 3. Zwischen πελεκῆςαι und ἐκπελεκῆςαι ist kein Unterschied wahrzunehmen (vgl. über ἐκ in Kompositis der dramatischen Sprache v. Wilamowitz, Euripides" Herakles II S. 82), dagegen wird ἐξεργάςαςθαι (Unterposten 3), abgesehen von Posten IX und X, wo von Simasteinen die Rede ist, von einfachen Steinen ohne Profilierung gebraucht, die vor dem Versatz fertig?) ausgearbeitet werden konnten, und wo das einfache ἐργάςαςθαι auftritt, handelt es sich durchweg um profilierte Steine! Dazu stimmt gut, dali die Vorschrift, die Behauung bereits im Steinbruch πρὸς τὸν ἀναγραφέα ὃν ἂν δῶι ἀρχιτέκτων, vorzunehmen, nur dann den Posten beigefügt wird, wenn die Steine spüter eine Profilierung er- halten sollen. ᾿Αναγραφεύς RiB, Zeichnung erklürte schon Philios richtig (zu A Z.33); vgl. Frickenhaus, a. a. O. S. 22. Die Vorschrift παραδοῦναι ἐπ᾽ ἀναθήκει κτά. leitet zum 2. Unter- posten, dem Transport zur Baustelle, über. In diesem Zu- sammenhang kann ἐπ᾽ ἀναθήκει nur vom 'Aufladen' verstanden werden, wie καθελέςθαι vom Abladen an der Baustelle. Eine Kontrolle, ob die λιθοτόμοι gut gearbeitet haben, wird ver- stándlicher Weise dann ausgeübt, wenn sie die Steine zum Transport übergeben, den offenbar ein anderer Unternehmer ausführt5). Dieser muf natürlich die Steine in dem Zustande

Bisher war ὁμαλούς geschrieben worden, bezogen auf λίθους; allein, wie die Steine beschaffen sein sollen, wird bei παραδοῦναι, ἀγαγεῖν, καθελέςθαι gesagt.

3) Nur Bossen mochten des Versatzes wegen stehen bleiben.

8) Nur dann hat es ja Sinn, wenn Material, Zahl und Abmessungen im allgemeinen bei jedem Unterposten wiederholt werden. Ist vielleicht aus der Zusammenziehung der Unterposten 1/2 in Posten {{Π der SchluB abzuleiten, da8 hier die Teilung der Arbeit (es handelt sich um üginetische Steine!) nicht stattfinden sollte?

Griechische Bauinschriften. 41

abladen, in welchem er sie zum Aufladen erhalten hat, daher Steht auch im 2. Unterposten neben ἀθραύςτους : ὑγιεῖς wie bei παραδοῦναι. DaB dagegen die Steine λευκοί und ἄςπιλοι zu sein háütten, ging nur die λιθοτόμοι an und hat auch nur bei pentelischen Steinen Sinn (die Ἐλευςινιακὴ πέτρα des Postens XIII ist dunkelblau).

3. Unterposten a) TTpóc τὸν dvaypagéa «rà. weisen, ab- gesehen von Posten III, dieselben Posten auf, die es im 1. Unterposten haben.

Ὁ) Ἄραι hütte natürlich für Fundamentsteine keinen Sinn, wird dann also durch θεῖναι (τιθέναι) ersetzt. Von den beiden Formeln für die Aneinanderfügung wird die auf den Steinnamen bezügliche καθαρμόςαι ἁρμόττοντας (-α) καὶ εὐτενεῖς (-νῆ) (πανταχῆ!) für Steine gebraucht, die keine zu- sammenhüngende Schicht miteinander bilden; nur die Sima- steine des Giebels machen eine Ausnahme (IX/X). Εὐτενεῖς dieser Formel (s. zur Bedeutung S. 60 Anm.3) entspricht keinesfalls dem cuv- von cuvn80évoi der andern Formel, das für den Zusammenscehluf der Steine zu einem konstruktiven Ganzen so bezeichnend ist.

Einzelheiten.

A. 18. Herr Caskey (briefl. las: !£HN; die Ergünzung ist von mir. ἐπὶ τῆι quvía. Vgl IG. II 1064 Ditt, Syll.? 537, Z. 18, 21, 27f.: ἐπὶ ταῖς γωνίαις.

19. ὁμοίως. Vgl.Inschr. ΠῚ Z. 5 und Frickenhaus, a.a. O. S. 23, B 69: τὰς προςαγωγὰς ὁμοίας κύκλωι; beachte auch vor- her: ἴςην ἑκ[άςτην xrá. Wenn ἐξ ἡλωτο(ῦ) zu lesen ist (die Zeichen sind sicher), vgl. ἐξ icou und B 61: ἐξ ἀπαμοιβῶν.

20. παρατεμόντα. Die Komposita von τέμνειν bezeichnen, wie dieses selbst von gróberer Steinhauer- oder Zimmermanns- arbeit gebraucht wird, stets das Wegschlagen grófserer Material- massen. Παρατέμνειν bietet auch IG. II 167 (Mauerbau-Inschrift ; Frickenhaus a. a. O. Tafel) 65 :** καὶ ἐπικρούςει ἀ[κ]ρογείειον 5), ποιῶν Ó[p0ó]v κατὰ [κ]εφαλήν, πλάτος ἑπτὰ δακτύλων, πάχος παλαςτῆς παρατεμὼν ἐκ τοῦ ἔνδοθεν πάχος ἱμ]άντος 3), wonach offenbar die Oberflüche des ἀκρογείςιον an der hinteren Kante

Ὁ) Auf das γειεηπόδιςμα (d. h. den Balkenkopf), Z. 63. 3) πάχος δακτύλου, Z. 67.

42 Heinrich Lattermann,

einen Einschnitt erhalten soll, auf den die erste Reihe der Schal- bretter übergreift. So ist auch hier vielleicht anzunehmen, daf) die xavovióec über die Oberflüche des Triglyphons hinausragen, dann aber hinten (innen) soweit abgearbeitet werden, daí5 sie den Geisonplatten noch ein Auilager gewühren kónnen (s. Tf. II Fig. I).

28. ft ἂν ἀρχιτέκτων κελεύηι. Sonst. fehlt in der Inschrift dieser Zusatz bei μόλυβδον περιχέαι ; hier ist also, falls die Formel nicht etwa sonst als selbstverstündlich weggefallen ist, ein besonders kompliziertes Verfahren des Bleivergusses anzunehmen.

27. ἐν ταῖς ἰδίαις χώραις. Vgl. IG. VII 3078 - Ditt. 51:1}. 540 Z. 168 (von Fufsbodensteinen): ἐν ταῖς ἰδίαις χώραις βεβηκό- τας; Bull de corr. hell. XXIX (1905) S. 460 (Delos), A 16: 156 φάτνας] καταλαβέτω ἐπὶ ὅροις ἀραρότως τιθεὶς πρὸς] ἀλ- A(i)ac!) Die Plütze für die in Abstünden aufzustellenden Tri- glyphen mufiten auf den Epistyl vorgezeichnet sein.

31. Zu ueróma 8. Caskey, a. a. O. S. 149 ad Z. 38.

57. πεντεπάλαςτα ergünzte schon Philios.

59. Vgl. A, Z. 71 (beide Zeilen ergünzte Caskey [briefl.]).

90. Anf. AHIKA.

100. Anf. c fehlt.

104. ἐπὶ ἑκάτερον τὸν óbóv. Vgl. IG. 115 8845 Ditt. Syll! 587 Ζ. 129: ὀδὸς ταῖς θύραις; gleich darauf werden 4 Parastaden von 15 Fuf5 Lünge (aus Akte-Poros?) verrechnet. Die Türen dieser Wand heifen im Ineditum Inv.-Nr. 20, Z. 12 ai πρόςθεν.

B. 9. Anf. )[El. Die veica ᾿Ιωνικά heigen in der Skeuo- thekinschrift (Ditt. Syll 537 Z. 39) καταιέτια.

191. Einzig hier wird der Steinname beim 2. Unterposten ἀγί(αγ)ειν genannt, offenbar mit Rücksicht auf die Aeovro- κεφαλαί (vgl. Z. 30f.).

23. Die von Caskey (a. a. O. S. 150 ad B 22) beobachtete und zutreffend durch den EinfluS von xepapíbac (Z. 20f.) erkláürte Femininform éyócac veranlafte mich, auch Z. 24 ὀρθάς und Z. 25 ὑγιεῖς λευκὰς ἀςπίλους zu schreiben, wodurch vermieden wird, daf$ λευκὸς neben ἀςπίλους zu stehen küme.

82. εὐγωνίους ergünzte Caskey (S. 151 ad B 31), doch bin ich zweifelhaft, ob mit Recht, da dies Beiwort sonst in ühnlichem Zusammenhang nicht vorkommt; vielleicht καὶ ὑγιεῖς (so schon Philios).

46f. Den Ausfall bemerkte Philios; ich ergünzte dement-

') Dürrbach gibt: ἄλλας.

Griechische Bauinschriften. 43

sprechend den Anfang von Z. 47, der durch Caskeys (briefl. und meine Lesung AXE! bestütigt wurde.

53ff. S. Klio VI (1906) 143f. τρωματίςαι jetzt auch in der athenischen Inschrift American Journ. of philol. XXVIII (1907) 427 Z.5. lm Ineditum Inv.-Nr. 20 heit es Z. 3ff.: ςτ]ρωματιεῖ τὰ μὲν ὑπὸ τὴν κρηπῖδα, ἐφ᾽ ἧς xfov[ec, κα]ὶ τὰ ἐπικάμπια (τ)ὰ πρὸς τὰς παρακςτάδας (letztere sind die Anten).

57f. ἁρμοὶ «ςτέριφοι sind offenbar Fugen, die keine Ana- thyrosis erhalten: bei Quadern des Aufbaus ist das Wort denn auch nicht zu belegen.

62. Zu Frickenhaus' Ergánzung (briefl) vgl. Ditt. Syll.* 537 (Skeuothek) 16 : 15 οἰκοδομήςει δὲ τοὺς Toíylouc κτά. 'Axrírou λίθου. --- Am Ende zeigt der Stein ὙΠΈΡΕΕ.

87. Ende. Mir scheint eher é[n]epyacópevoc als -vov ge- lesen werden zu müssen.

881. Von mir ergünzt. Zu δώςει τὴν ἄκραν vgl. Ditt. Syll.? 540 (Lebadeia) 69: τὴν περιτένειαν τὴν δοθεῖςαν : ebenda 183: μιλτολογηςάτω τὴν ἄκραν πάν[των τῶν]! λίθων τῶν κειμένων : Bull. de corr. hell. XXIX (1905) 468 (Delos) 21 : *? τοῦ xei]*) |uévou θάκου ἀπὸ τῆς ἄκρας πάντοθεν mpoba —. Zu προςτυχίςαι s. Inschr. II Ζ. 20 u. S. 61f. Die dort gegebene Erklürung wird noch dadurch gestützt, da($ hier alsbald die Vorschrift γομφωῶςαι folgt, deren Ausführung eine im wesentlichen ausgearbeitete Oberflüche voraussetzt. Das Bedenken, daf$ eine solche Oberflüche wührend des Bauens leicht hütte beschidigt werden kónnen, wird, scheint es, durch mpocAeimovra πινάκια aufgehoben: der Unternehmer soll danach die Interkolumnien zur Sicherheit mit Brettern ver- schalen und diese bis zur Vollendung des Innern der Halle liegen lassen (προολείπειν).

91. Über τροχιλεία s. Ditt. Syll? S. 309, Anm. 144.

!) Von mir ergünzt.

44 Heinrich Lattermann,

II.

Unveróffentlichte Inschrift von Eleusis.

Eleusis. Ebenda im Museum, Inv.-Nr. 105a.

Bruchstück einer Stele pentelischen Marmors, nur links Rand. Hóhe 0,32 m; Breite 0,15 m (Bruchkante rechts un- geführ parallel dem Rande links); Dicke 0,11 m. Oberflüche gróBtenteils stark abgescheuert.

Ineditum.

Ich gebe den Text auf Grund der von mir selbst im Sommer 1907 genommenen Abschrift, die auf meinen Wunsch Herr L. D. Caskey mit mir zusammen vor dem Stein nach- geprüft hat. Auferdem verfügte ich über zwei von mir angefertigte Abklatsche, die noch einige Lesungen zu be- richtigen erlaubten.

Auf Tafel III ist die Photographie eines mit Graphit behandelten Abklatsches wiedergegeben, die den Erhaltungs- zustand und den Schriftcharakter des Steines zur Genüge zu erkennen erlaubt.

B.-H. im Durchschnitt 0,005 m; darüber hinaus gehen be- sonders IPY£; darunter bleiben, z. T. erheblich, fast alle XO(CQ und einige AAA. Alle Zeichen werden ein Geringes kleiner von Z. 36 an. Auch die Ausdehnung in die Breite schwankt sehr, be- sonders breit gezogen sind meist und K. Z.-A. 0,003]1 m; manche üÜübereinanderstehende Zeichen berühren sich auch, manche fallen ganz aus der Zeile. Formal bemerkenswert sind: M, die Aufsen- hasten sind meist wenig nach innen geneigt, die Mittelhasten halten sich meist in der oberen Hülfte des Zeilenraumes; sind sie tiefer gezogen, so tritt eine manchmal ganz dicht an die benachbarte Auflenhasta (Z. 11, 18, 25); O manchmal nierenfórmig eingezogen (Z. 27, 28), einmal ausgeprügt oval (Z. 31). Flüchtiger Arbeit ist zuzuschreiben das Auf und Nieder der Buchstaben im Zeilenraum, die schiefe Lage ganzer Zeichen und einzelner Hasten, die Über- schneidung von Hasten wie bes. Z. 26 und 30 bei T. Z. 25 Mitte

Griechische Bauinschriften. 45

ist K zu lesen, doch steht rechts daneben deutlich eine Senkrechte. Von Z. 36 an wird die Schrift noch flüchtiger, wenn auch der Duktus derselbe zu sein scheint. Vielleicht hat der Steinmetz diesen Teil, dessen Zeichen auch etwas kleiner sind, einige Zeit spüter hinzufügen müssen. Infolge des flüchtigen Duktus und der schlechten Erhaltung der Oberflüche ist die Lesung oft schwierig und zweifelhaft, soda Herr Caskey und ich vor dem Stein ein paarmal irren konnten. Hinterher hat mir bei der Revision ein rücksichtslos durchgeschlagener Abklatsch von grofSer Trans- parenz gute Dienste geleistet. Lesungsvarianten führe ich bei Er- lüuterung der einzelnen Zeilen auf. Bis Z. 35 einschliefMich ist die Inschrift leidlich gut ςτοΊῖχη ὃν geschrieben. Das erste Zeichen der folgenden Zeile, mit der inhaltlich ein neuer Abschnitt be- ginnt, ist herausgerückt!). In derselben Zeile nehmen zwei Iota den normalen Raum éines Buchstabens ein. Diese Anordnung über- trügt sich auf die nüchste Zeile; weiterhin ist der Stein abge- brochen.

2w[...........eeeeeeeee ern eo. Oga]- λίζων τοὺς ἁρμο[ὑς] ὀρθ[οὺς καὶ ὑγιεῖς ἀπὸ ξοῖδος, καὶ cuvericei] ἐπὶ παλαςτὴν ἁρμ[ότ]τοίντας πανταχῆι ἀθραύςτος, ἑκάςτο τὸ λίθ]-

o ἐπικάμπια ἁρμῶν πεπο[ιηκὼς......Ὁὐν ννν ει κε κεν κε εκνν κεν ], καὶ πρὶμ μολυβδοχοιεῖ [énepracápevoc TOPPED . kav]- óvi τὰς ἕδρας xai τὸς ἁρ[μὸς τὸς ÓmicOev, γομφώςει γόμφοις

ςιδ]-

npoic δυεῖν ἕκαςτον τὸ[ν λίθον ἑκάςτου τοῦ «τοίχου, τὸν δὲ κατ]- à τὴγ yuvíag περὶ ἑνὶ y[óupui* ὅταν δὲ ἀποδείξηι ἅπαντας

εὐτεν]- εἷς, ἔχοντας τοὺς γόμφ[ους ὀρθούς, δήςει τοὺς λίθους δεςμοῖν ςιδ]- ηροῖν ἕκαςτον, τὸν δὲ [κατὰ τὴγ γωνίαν rpici χωρὶς τῶν τὸ cruAo]- βάτο, καὶ μόλυβδον [περιχέει " παρέξεται δὲ είδηρον εἰς τὰ δεςμ]- & καὶ μόλυβδον xai [................. ' θήςει δὲ κατὰ τὴν μίςθ]- [w]cv καὶ τὸς λίθου[ς ..........0νν νιν εν eene κατ]Ί- [ἃ] μὲν τὸ πρόςθεν xav[6vi. .......... ΝΠ ΕΣ ἐπὶ πέ]-

!) Analogien dazu in Bauinschriften sind mir nicht bekannt. In Übergabe-Urkunden und Katalogen ist das Herausrücken ganz gewóhn- lich, s. Meisterhans-Schwyzer, Gramm. d. att. Inschr.* S. 8. 5.

I5

46 Heinrich Lattermann,

vre παλαττὰς eic τὸ ecu ....... «νον νον νννον ἐπειδὰν δόκιμ]- ον τέλος ox τὸ ἄλλο ἔργον .. .. leeren nnn B ] πρὸς τὴν περιτένειαν [τὴν 5o0eicav: περιξεῖται δὲ λιςτρίωι ἐ]- γτριβεῖ κατάμιττα [π...... «0.06 ὐὐὐν νον εκ κεν εν κεν τὰς €6pa]-

c ἀπεργάςεται, κατὰ μ[ὲν κίονα ὁμαλίζων κανονῖδι ὀρθά, τὸ δὲ ἄλ]- Ao ἐκτυχιεῖ ὁμαλῶς ἧἥ[ι ἂν κελεύηι ἀρχιτέκτων ᾿ ταῦτα δὲ πάν-

τα ἐ]- ξεργάςεται ὑγιῆ καὶ δόκιμα τέλος ἔχοντα κατὰ τὴν uicewav x]- αἱ τοὺς ἀναγραφείας ο[ὃς ἂν λάβηι " παρέξει δὲ αὐτὸς αὑτῶι πάντ]- α ὅεων δεῖται τὸ ἔργον [κατὰ τὰς ςυγγραφάς᾽ ἐὰν δὲ προς-

δέηταί τ]- t παρὰ τὸ ἔργον ὅπο ἂν κ[ελεύωμεν, παρέξει καὶ ταῦτα πάντα kara] τὰς cuy(y)pagóàc (κ)αὶ τὴν u[ícOwcv τοῦ μεμιςθωμένου Éprov: καὶ ἀπ]- οδώςει εἰς τὸν Merare[irviva μῆνα ........... ον νιν νι κε ον ] a τοςοῦτον (τὸν) ἀριθμὸν a[..... lees eese MM Ε ιν εἰς τὸν χρόνον τὸν [ἐν ταῖς ευγγραφαῖς γεγραμμένον * μιςθωτ]- ὴς Σωκράτης τὰ τρία ι u[épn eee ᾿᾿ἐγγυητὴς esee ]- (0c, τὸ δὲ τέταρτομ μ[έρος μιςθωτ assesses e eese ]- 10C, ἐγγυητὴς Mvna[ eter rr m τὸ δὲ πέμ- πτομ μ|- ἔρος μιςθωτὴς Ἥρακίλει... .. «νον οννκενννν ἐγγυητὴς Καλλ]- ίετρατος Καλλικράτο[υς ᾿Αφιδναῖος. ...........ο ἐμιςθώςαν)- το AAA, Μαιμακτηριάνοίς.. ....«..ὐὐν νιν lese κενννον «τοὰ]

ποικίλη εἰς ἕνα καὶ πεϊντακοείους δικαςτάς .] " EXeucivi ἐν τῶι ἱερῶι ev. ν. ἐξπὶ. ....0ὐν νιν νον ον τοὺς ετυλο- βάτας τιθ]- ἐνίαλι ἐπὶ τῆς κρηπῖδος... ...«..ὖννν νιν εν νννννννννον . 1 μενον Gáreprá[Zec09 ....... celle ννννένννον ]

πάντα τὰ ἐν 1[aic ευγγραφαῖς γεγραμμένα... ......««ὐννννννν ἢ]

Griechische Bauinschriften. 47

In orthographischer Hinsicht weist die Inschrift eine ganze Reihe Eigentümlichkeiten der attischen Inschriften auf. Der Diphthong ov ist bald durch o, bald durch ou dar- gestellt; durch o: Z. 4 Anfang -o (Lesung sicher; dem Zu- sammenhang nach wohl nur als Genitiv-Endung aufzufassen), Z. 6 τὸς, Z. 13 τὸς (neben M8ov[c), Z. 24 ὅπο, Z. 11 J?cruAo]lgéro; durch ov: Z.2 τοὺς ἁρμο[ὺὑς] (Ergánzung sicher) Ζ. 9 τοὺς γόμφί[ους, Z. 13 λίθου[ς (hinter τὸς), Z. 22 τοὺς ἀνατγραφείας ; bei meinen Ergünzungen habe ich die Schreibung übergeord- neter und überhaupt benachbarter Wórter berücksichtigt. ει für e begegnet in ἀναγραφείας (Z. 22) vor a; Parallelen dazu bei Meisterhans-Schwyzer, Gramm. d. att. Inschr.3 S. 45, Ζ. B. τὸν βαειλέζφιλα (16. II 263, 15, v. J. 303 v. Chr.; 312, 36 v.J. 286 v. Chr), τὸν γραμματέζιλα (IG. II 115, 19 v. J. 343 v. Chr. und andere von c. 300 v. Chr. und aus dem III. Jh.) Nach Meisterhans ist dieser Gebrauch besonders in der Zeit von 350-300 zu beobachten. οἱ für o begegnet in μολυ- βδοχοιεῖ (Z. 5); die Belege, die Meisterhans für diese Schreibung gibt, gehóren aufer Οἰῆθεν in IG. II 868, 14 (360 v. Chr.) der 2. Hülfte des IV. und den folgenden Jahrhunderten an. Mit unserem Beleg ist zu vergl. οἰνοχόζιδη in IG. II 729, 15 (Ende des IV. Jh.) und 856, 5 (III. Jh.). Assimilation von v am Wortende ist eingetreten vor v in Z. 8: τὴ γωνίαμ; vor μ in Z. 5: πρὶμ μολυβδοχοιεῖ und Z.8: τΤωνίαμ περί (in letzterem Falle also bei ziemlich loser Verbindung) dagegen nicht Z.25: τὴν μ[ίεθωςειν und Z. 26: eic τὸν Μεταγε[ιτνιῶνα μῆνα; Ζ. 4 kann am Ende von ἁρμῶν vielleicht auch M (vor πεπο[ιηκιώς) gelesen werden. Die Vorsilbe éx- verwandelt in der Zusammensetzung ἐΪ]γτριβεῖ (Z. 18) ihr κ in v. Für diese Erscheinung vor τ gibt Meisterhans keinen Beleg, doch vgl. S. 108g: ἐγ Πειραιῶς (IG. II add. 8345 II 10. 14. 29, II5 834b [ 48 v. J. 329/8) und ἐγπλευςαςῶν (IG. II 271, 10 v. J. 302/1). Der Dativ von δύο heiBt Z. 7 δυεῖν, eine Form, die nach Meisterhans S. 157, 1 für die Zeit von 329-229 v. Chr. zu belegen ist Sie steht hier nach der Regel beim Plural des Substantivums (Meisterhans S. 201, 12; Br. Keil, Ath. Mitt. XX [1895] S. 443). Andererseits kommt Z. 9/10 der Dual des :

48 Heinrich Lattermann,

Nomens vor (δεςμοῖν εἰιδ) ηροῖν), der nach Meisterhans mit dieser Endung um 329 v. Chr. verschwindet. Sollte demnach unsere Inschrift der Übergangszeit angehóren (c. 330 v. Chr? Auch die sonstigen orthographischen Indizien sprechen eher dafür als dagegen. Schlieflich ist noch auf curpagác (2. 25) und Maipaxrnpiádvo[c (Z. 34) hinzuweisen, Schrei- bungen, die wohl blofie Versehen des Steinmetzen sind; A an letzterer Stelle ist gesichert.

Der U mfang des Steines, dem vorliegendes Bruchstück angehórt hat, wird ziemlich betrüchtlich gewesen sein. Noch Z.36 beginnt ein neuer Abschnitt, von dem nur wenig er- halten ist, und vorher lassen die Vorschriften auch in ihrem verstümmelten Zustand noch auf den ersten Blick erkennen, dafi sie ziemlich eingehend waren. Mit Bearbeitung der Fugen beginnt das Bruchstück, die Bestimmungen über die Steine selbst, ihre Zahl!), ihre Abmessungen, die Art ihres Versatzes, die voraufgegangen sein müssen, sind uns nicht erhalten. Leider ist, wie der erste Versuch einer Ergünzung (Z. 32/3) lehrt, auch rechts über die Hülfte weggebrochen, sodaB es schwer ist, ohne genaue Parallelen die Breite der Stele zu bestimmen. Wohl haben technische Vorschriften, wie sie hier vorliegen, das Gute, daB sie dem Sinne nach nicht stark variieren kónnen, sodaB sie uns auch bei starker Verstümme- lung das Wesentliche unschwer erkennen lassen, aber grade weil sie so wichtig sind für das griechische Bauwesen?), sind sie doch andererseits in Einzelheiten ihrer Bestimmungen und deren Formulierung auflerordentlich starken Schwankungen unterworfen. So werden wir, wo die Lücken so groB sind wie hier, wohl vielfach sagen kónnen, was etwa dem Sinne nach hineingehórt, aber nur üuflerst selten wenn wir nicht mehrzeilige Parallelen finden —, welches der genaue Wort- Jaut war. Dazu kommt im vorliegenden Falle, daB die Inschrift mancherlei Neues nach Inhalt und Form bringt. Wie meine Umschrift zeigt, nehme ich bis Z.35 fünfzig Elemente in der Zeile an, weiterhin einundfünfzig. Es wird zuzugeben

ἀριθμόν steht Z. 27 in einem unklaren Zusammenhang. *) Vgl. meine Ausführungen Klio VI (1906) 142f.

Griechische Bauinschriften. 49

sein, daf sich diesem Rahmen eine Reihe inhaltlich not- wendiger und formell belegbarer Ergünzungen gut einfügt. Obwohl der Aufbau der Bestimmungen mehrfach dunkel ist (besonders in der Mitte) will ich doch versuchen, ihn kurz zu kennzeichnen; die Einzelbehandlung soll dann folgen.

Zunüchst werden die bekannten Bestimmungen für den FugenschluB des griechischen Quadermauerwerks getroffen. Sie reichen mindestens bis Z. 3, diese und die vorhergehende Zeile hüngen inhaltlich aufs engste zusammen: παλαςτή ist das Maf) der 'áva6Upuac', das für den Aufbau einschlieflich des Stufenbaus (aber nicht des eigentlichen Fundaments) üblich ist. Der Zusammenschlufi der Steine geht dem Blei- verguB voraus, der sich Z.5 anmeldet. So wird sich auch noch Z. 4 auf die Fugen beziehen, trotz der etwas unsicheren Lesung ἁρμῶν. Die hier erwühnten ἐπικάμπια kónnten wohl an sich, wie in einem andern Ineditum aus Eleusis (Inv.- Nr. 20) und wie die ἐπικαμπαί der vorhergehenden Inschrift (B 54), einen ganzen Bauteil bezeichnen, doch schliefit das hier der Zusammenhang aus, wir haben in ihnen einen neuen Namen für den feinen Saumschlag der Fugen, für die ἀνα- θύρωεις, eigentlich überhaupt erst den Namen für die Sache, der ja ἀναθύρωεις von Haus aus nicht sein kann. Dann aber geht in Z. 5/6, wie das prohibitive πρίν lehrt, etwas anderes noch unmittelbar dem Bleiverguü voran. Denn es wáüre ja doch gar zu trivial vorzuschreiben, daB vor dem Bleiverguf die Einfügung von Dübeln und Klammern in die Steine vor- zunehmen sei. Also ist noch ein neuer Gedanke in Z. 5 ein- zuschieben, dem sich μολυβδοχοιεῖν unterzuordnen hat. Auf diesen Gedanken nun wird hingewiesen durch ἕδραι in Z. 6. Das sind die 'Lagerflüchen' der Schichten, die durch Dübel senkrecht, durch Klammern wagrecht verbunden werden. "Lagerflüchen', das soll heifen: die nach oben gekehrten Flüchen der Steine, die tragenden, die den aufzulegenden Steinen das Lager bieten, nicht etwa die Unterflüchen der aufzulegenden Steine (in diesem Sinne werden unsere Lager- flüchen meist gebraucht), diese heiflien griechisch βάςεις (was seinerseits wieder leicht zur tragenden Unterflüáche werden

XIII, 3. 4

50 Heinrich Lattermann,

konnte) War also eine Schicht neu aufgelegt, so folgte aller- dings praktischer Weise erst das Abgleichen (ἐπεργάζεςθαι), bevor das Verklammern und das Vergieben vorgenommen wurde. Was sollen nun aber in Verbindung mit ἕδραι die ἁρμοί, die wiederherzustellen doch wohl der Rest der Zeile nótigt? Die Schicht ist ja doch hergestellt, die Fugen sind geschlossen. Zwingen sie uns zu dem SchluB, daB wir es hier mit einem Gebüudeteil zu tun haben, wo Steine reih en- weise vorkommen, die auch hintere Fugen haben, und reihen- weise nebeneinander versetzt werden, sodaB auch íhre Be- arbeitung der Verklammerung vorausgehen muB? Zwingt uns der kleine Buchstabenrest zu dem SchluB, daB wir es mit xpnnríc-Steinen zu tun haben? Ich meine, ja. Wir werden sehen, daB nun mit einem Male auf einige andere Angaben der Inschrift gleichfalls helles Licht füllt. Die Vorschriften über die Verdübelung reichen sicher bis Z. 9, wo die γόμφοι beinahe vollstindig erhalten sind. Auch Z.8 lü&t das Gamma und die Prüposition περί keinen Zweifel, daB von γόμφοι (Dübeln), nicht etwa von Klammern (δεςμά) die Rede ist, die Ecksteine in Z.8 aber stehen offenbar wieder in Gegensatz zu denen der 'Reihe'. *'Wo der Hirt ist, sind auch die Schafe nicht weit, sagt Frickenhaus (AJA. 1906, 10) treffend mit Bezug auf die Teica-Steine des Erechtheions; so auch hier. Von der groBen Masse der gewóhnlichen Steine wird zuerst gehandelt. Wie die Ecksteine werden auch sie zunàchst verdübelt. Der Unterschied liegt nun darin, dafi die gewóhn- lichen Steine durch je zwei Dübel mit den darunter- und darüberliegenden verbunden werden sollen, die Ecksteine aber nur durch je einen. Vielleicht erwartet man grade das Gegenteil: die Ecksteine, die das Ganze zusammenhielten und awói Stirnfláchen hatten, muBten doch besonders gut gesichert werden. Das ist ganz richtig, und die Forderung wurde auch von den Griechen erfüllt. Aber nicht durch die Dübel, die keinen starken Schub vertragen, sondern einmal durch die betrüchtlichen Abmessungen der Steine selbst (vgl. Inschr. I, S. 18f., Posten XII), sodann durch Verdoppelung der Klammern (z. B. am Fundament des Tempels der Aphaia auf ÁAgina,

Griechische Bauinschriften. 51

Fiechter in "Ágina' S. 24). Tatsüchlich geht die Inschrift jetzt, wie Z. 9/10 ein zweites abnpoüc zeigt, zu den Klammern über, deren zwei über jede Fuge gelegt werden, und τὸν δὲ leitet zum Eckstein über, für den auch hier eine Ausnahme- bestimmung getroffen wird. Ich habe rpicí ergünzt (sc. becpoic), weil ich nicht weif, wie mehr als drei nebeneinander über eine Fuge hinweg Platz fánden. Auch τῶν vor τὸ ςτυλο]βάτο (Z. 10), dessen Wegfall térrapa zu ergünzen erlauben würde, scheint nicht entbehrt werden zu kónnen. So gut wie aus- geschlossen ist nun aber die Verklammerung bei den (von den Süulen abzusehen) freiliegenden Stylobatplatten; die werden nur nach unten hin verdübelt werden. So ergibt sich die Ergünzung von Z. 10 Ende wie etwas Selbstverstünd- liches. Endlich kann nun der Bleiverguf erfolgen (Z. 11). In der nüchsten Zeile tritt das zu vergieBende Blei selbst auf, umgeben von zwei xaí. Da bleibt kaum eine andere Annahme übrig, als daB es hier Lieferungsobjekt ist, zusammen mit dem Eisen für die Dübel und die Klammern (vereinigt in δεςμά, vgl. Inschr. I B 90) und irgend etwas anderem in der Lücke Ζ. 12, vielleicht einer Maschine zum Versetzen der Blócke (wie in Inschr. I B 91). Die Ergünzung von Z. 11 wird gestützt durch Z.23. Allerdings widerspricht es dem gewóhnlichen Brauch, daB der Unternehmer Eisen, Blei usw. selbst liefern soll. Folgen dann weitere technische Be- stimmungen, so müssen sie wieder von Steinmetzarbeiten handeln; da nun aber mit den bisherigen Steinen nichts weiter geschehen konnte (die Abbossierung an den Stirnflüchen erfolgte erst nach Fertigstellung des ganzen Gebüudes), so muB mit den λίθοι in Z. 13 eine neue Schicht, die zunüchst zu versetzen ist, eingeführt werden; daher hier die ausdrück- liche Berufung auf die μίεθω]εις. Die neue Schicht muf der Stylobat sein (die 6ine sáulentragende Schicht) Er war schon Z. 10/11 nebenher erwühnt worden. Ganz vernünftigerweise hatte die Inschrift, wo sie einmal von Verklammerung und Bleivergu8 handelte, ihn gleich davon ausgenommen. Jetzt kommt etwas mehr Licht in die dürftigen Zeilenreste. Erst mufite der Unterbau fertig gestellt und abgenommen, d. ἢ. «{

52 Heinrich Lattermann,

für gut befunden worden sein, bevor die Verlegung der Stylobatsteine in Angriff genommen werden konnte und durfte. Das steht in Z. 15/6. In welche Flucht die Steine kommen sollen, sagt Z.14/5: sie werden um das Ma einer Stufe (1114 Fu) nach innen eingerückt. Moglich, dafi περιτένεια der Z. 17 dabei die 'Lehre' ist, nach der eingefluchtet werden soll Schwierigkeiten bereitet jedoch Z. 14. Zunüchst ist zu sagen, daB die Ergünzung κανόνι sehr unsicher ist (s. unten). Passen würde sie schon nicht übel, zumal in der Nachbarschaft von τὸ πρόςθεν, das doch wohl die Lánge der ganzen Front- seite bezeichnet; vielleicht war noch hinzugefügt, wie lang das Richtscheit mindestens sein mute. Warum aber wird die Front herausgehoben, also in Gegensatz gebracht zu den Schmalseiten? und wo ist das dem κατὰ] μὲν τὸ πρόςθεν κτά. entsprechende Glied mit 5é, also das Schmalseitenpaar, mit seiner Sonderbestimmung einzusetzen? Ich habe keinen be- friedigenden Ausweg aus diesem Dilemma gefunden. Vielleicht ist es nótig, τὸ πρόςθεν als 'Stirnfláche' aller drei Fundament- telle anzusehen, davor mit Streichung von κατά ein Verbum, das auf die Herstellung eines Saumschlags (zwecks Ein- fluchtung) geht!) zu ergünzen und dann dieses durch μέν in Gegensatz zu einem Verbum mit δέ zu setzen, das auf die Einfluchtung geht (also einfach wieder τιθέναι). Wir fahren fort mit Z. 18. Hier begegnen zwei Wórter, die sonst nicht zu belegen sind und für die eine Erklárung zu geben ich unten versuchen werde. 'Errpifiic lasse ich ein Steinmetz- werkzeug sein, das glatte Flüchen erzielt; κατάμιττα mag etwa dem üblichen εὐτενῆ bei ἐπεργάζεςθαι entsprechen. Wie diese Zeile, so passen auch die beiden folgenden wieder am besten auf Stylobatsteine. Bei ihnen mufite ein ἀπεργάζεςθαι der Oberflüche sofort vorgenommen werden, d. h. hier im Wesent- lichen eine Zurichtung der Sáulenlager. Aber auch nur dies; ein über die gánze Oberflüche sich erstreckendes ἐπεργάζεςθαι war nicht nótig, würe vielmehr unpraktisch gewesen. Aber andererseits kam sehr viel darauf an, daB die Sáulenlager genau in gleicher Hóhe zugerichtet wurden. So muften sorg-

1 Etwa περιξεῖεθαι, vgl. zu Z. 17.

Griechische Bauinschriften. 53

faltige mit dem Richtscheit ausgeglichene Lehrstreifen in Abstünden oder über die ganze Stylobatkante hin durchlaufend vermitteln. In unserer Inschrift wird sich Z.17/8 auf die Lehrstreifen beziehen; Z. 19 auf die Sáulenlager; Z. 20 (weniger peinliches Abgleichen mit einem axtartigen Instrument) auf die übrigen Teile. Von diesem Verfahren habe ich mich selbst an den Propyláen der Akropolis von Athen überzeugt. Durm führt auch den Poseidon-Tempel von Paestum an. Der Wichtigkeit wegen setze ich seine anschauliche Be- schreibung in extenso hierher (Bauk. d. Gr? 73, 53): *Die Propyláen in Athen und der Poseidon-Tempel in Paestum, beide nie vollstindig zu Ende geführt, zeigen die Flüchen der Tritt- und Setzstufen nur zum Teile bearbeitet; 5 und * cm breite Lehrstreifen geben die fertige Form an, wührend der übrige Teil 3 bis 4 mm darüber vorstehend, nur mit dem Spitzeisen überarbeitet ist. In diese nicht fertig gear- beiteten Lagerflüchen sind an den Propylüen in Athen die Süulen derart eingebettet, daD eine kreisrunde oder quadra- tische Pfanne als Süulenstand auf die Tiefe des richtigen Grundes ausgehauen und sorgfültigst abgeschlichtet wird; damit das Regenwasser dort nicht stehen bleibe, wurden kleine Rinnen eingehauen, die bis zur Auflenflüche geführt sind. Einem spáteren Zeitpunkte sollte dann das zuletzt in Aussicht genommene Abarbeiten des Stufenbaues aufgespart bleiben'. 42.20l1 werden mit é£epyóceroi alle Operationen noeh einmal zusammengefaBt und 21/2 wird dem Unternehmer die Verpflichtung auferlegt, gut und richtig nach den Sub- missionsbedingungen und den Zeichnungen des Architekten zu arbeiten. 2.23-25 legen die Lieferung des gesamten zum Bau benótigten Materials dem Unternehmer auf; natürlich fallen ihm dann auch Nachtragslieferungen zur Last, die wohl besonders durch Beschüdigung oder Untauglichkeit des Ma- terials der ersten Lieferung nótig werden kónnen. Aus diesen Zeilen, die für eine Ausnahmebestimmung kaum Raum lassen, habe ich geschlossen, daB der Unternehmer auch Eisen und Blei für die Befestigung der Steine zu liefern hatte (Z. 11). Fertig zur Abnahme muf die Arbeit, wie Z. 25/6 sagt,

54 Heinrich Lattermann,

im Monat Metageitnion sein (etwa August) Steht nun in Z. 34 als Monat, in welchem der Kontrakt geschlossen wurde, der Maimakterion (etwa November) so ergeben sich rund acht Monate Arbeitszeit; die übrigen vier Monate sind die teils sehr heiBen, teils regnerischen des südlichen Klimas, wührend deren schlecht gearbeitet werden konnte. Es ist also nicht besonders auffülig, wenn grade 8 Monate auch in Inschr, III Z. 17 als Bauzeit vorgeschrieben werden. Warum nun aber hier in Z. 28 noch einmal auf die Bauzeit angespielt wird, ist mir nicht recht klar; sind etwa in den ευγτραφαί für einzelne Teile der Arbeit wieder besondere Termine fest- gesetzt? oder ist mit Bezug auf Ζ. 21 der Termin gemeint, zu welchem eine bestimmte Anzahl Steine auf dem Bauplatz sein muf) (der Unternehmer hat ja selbst für sie zu sorgen), damit die Arbeit beginnen kann? Das ganze Werk ist vom Architekten in 5 Abschnitte zerlegt worden (τέταρτομ μ[έρος 2.30; aufer dem Unternehmer dieses Teils folgt noch einer Z. 32), deren 3 der in Z. 29 genannte Unternehmer zugeschlagen erhalten hat. Dem Namen des Unternehmers muB jedesmal der des Bürgen folgen. DaB jedesmal zwischen beider Namen die Zuschlagsumme gestanden habe (wie z. B. IG. II5 10544 16/71) erscheint nicht blof wegen der Preisangabe in Z. 34, vor dem Datum des Kontrakts, ausgeschlossen, sondern auch weil kein Unterschied in der Arbeit der einzelnen μέρη be- stehen konnte, also das eine zu derselben Summe wie das andere verdungen werden mufte. Hóchst interessant 18 dann an Stelle des δικαςτήριον die croà] ποικίλη (Z. 34/5) als Lokal des Kontraktschlusses. Den folgenden Zeilen gegen- über wies mich Herr Prof. Kirchner auf die in Dekreten hüufige Wendung hin: πληροῦν δικαςτήριον eic ἕνα xai mevra- Kocíouc δικαςτάς (s.Indices der Corpora); vglzu der ganzen Z.IG.II 778 B 5ff. Sollte die croà ποικίλη. wegen ihrer Be- ziehung zum eleusinischen Kult gewühlt worden sein? Der Kontrakt über Ausführung alles bisher Genannten ist abgeschlossen; was folgt, muf) ein neuer sein. Er kündigt sich auch durch die Überschrift Ἐλευςῖνι ἐν τῶι ἱερῶι als etwas Neues an, die sich noch durch ihre herausgerückte

Griechische Bauinschrilten. 55

Stellung deutlich für das Auge abhebt. Wie die spürlichen Reste noch erkennen lassen, weicht die Fassung der Be- stimmungen wesentlich von denen des Kontraktes I ab: sie ist knapp und summarisch und nicht im Futurum, sondern im Infinitiv gehalten. Wenigstens kanu über die Berechtigung der Herstellung r10]év(a) kein Zweifel sein; fraglich ist der Infiniüv ἀπεργάΪζεεθαι in Z.38. Und das Summarische der Fassung geht wohl deutlich daraus hervor, daB vom τιθέναι ohne Umstünde zum ἀπεργάζεςθαι übergegangen wird, und besonders aus dem letzten Zeilenfragment, mit dem vielleicht die eigentlich technischen, wenn nicht alle Vorschriften ihr Ende erreichen. Diese Kürze zwingt zu dem SchluB, da8 Kontrakt II auf einen früheren, ausführlicheren Bezug nimmt, und es liegt nahe, den früheren in dem rüumlich vorher- gehenden desselben Steines zu sehen. Offenbar ist der eine oder andere Unternehmer des Kontraktes I seinen Verpflich- tungen nicht nachgekommen, und der liegen gebliebene Bauteil hat von neuem ausgeschrieben werden müssen, wobei auf diesen und die geforderte Arbeit nur ganz kurz hingewiesen zu werden brauchte. Auch um welchen Bauteil es sich handelt, geht aus den Resten grade noch hervor. Nach Ζ. 81 wird etwas auf die κρηπίς gelegt das ist ja aber gerade der Unterbau, von dem der erste Teil des Kontraktes I handelt, und auf den die Stylobatschicht gelegt wird. Also kann in Z. 36 dem Sinne nach einzig wie geschehen ergünzt werden. Gestützt wird diese Interpretation durch ἀπεργάζεεθαι, das wir schon (Z. 19) für Stylobatsteine in Anspruch nehmen muBten.

Fassen wir unser Ergebnis kurz zusammen: Für ein Gebáude in Eleusis sollen Stufenbau (κρηπίς Z.37) und Stylobat (Z. 10/1) hergestellt werden. Der GrundriB des Gebüudes ist winkelfórmig (Z. 8), offenbar aus einer Lang- und zwei Schmal- seiten zusammengesetzt. Die Steine der κρηπίς erhalten sehr sorgfültigen Fugenschlu&8 und Dübel-Klammern-Verband mit BleiverguB (bis Z. 11). Die Steine der Stylobatschicht werden, soweit es die Süulenlager verlangen, genau horizontal aus- geglichen und im übrigen abgearbeitet (bis Z. 20). Die Stufenbreite betrügt 1!.4 FuB (Z. 15). Für Material haben die

56 Heinrich Lattermann,

Unternehmer zu sorgen, wahrscheinlich einschlieflich Blei, Eisen und Maschinen (12. 23-25); móglich, da die Stylobat- Steine schon zur Stelle waren, wir hóren nur von [Versatz und] Bearbeitung der ganzen Schicht. Die Bauzeit betrügt 8 Monate, etwa vom Dezember bis zum August. Das ganze Werk ist horizontal oder vertikal in 5 Abschnitte zerlegt, die sich auf 3 Unternehmer verteilen; der Einheitspreis (pro Tetparrobía?) betrügt 30 Drachmen (29/34). Die Ausführung der Stylobatschicht auf Grund des 1. Kontraktes ist nicht geschehen und wird daher von neuem vergeben (36ff) Die Teilung der Arbeit in Abschnitte (wie sie uns z. B. aus IG. I1 167 bekannt ist, lót auf eine groBe Anlage schlieBen. Innerhalb des Bezirks von Eleusis kommt dann aber einzig das προςτῷον in Frage. Die Lücke, die wir in Inschrift I hinter B 68 festgestellt haben!) wird durch die vorliegende Inschrift ausgefüllt. Andererseits schlieBt sich letztere inhalt- lich an das Ineditum I.-N. 20?) aus Eleusis an, das vom Funda- ment (unter der xpnríc) handelt. Mit ihm zusammen gehórt sie in die Zeit der wirklichen Ausführung des Baues; mindestens die κρηπίς ist nach Z.47 fertig geworden. War nun nach Vitr. VII 17 zur Zeit des Demetrios von Phaleron, zwischen 317 und 307, unter Leitung des Architekten Philon das προςτῷον vollendet worden, und rühren die ersten Submissions- ausschreiben für den Bau aus der Mitte des IV. Jh. her, so sind diese Daten die termini ante und post quem für unsere Inschrift Ihre orthographischen Eigentümlichkeiten führten uns denn auch in die Mitte dieser Zeit, etwa 330. SchlieBlich paBt gut zu diesem Ansatz, daB die Inschrift IG. IT add. 834*, die den Transport der Sáulentrommeln für das προςτῷον verrechnet, etwas jünger als 8345 vom Jahre 329/8 ist (Kohler Zu 8340). Caskey hat im Am. ὁ. X (1906) S. 148 die Bau- geschichte der Vorhalle des Telesterions kurz skizziert. Auf Grund des Ineditums 20 und der vorliegenden Inschrift kónnen wir nun hinzufügen, daf kaum gleich um die Mitte des Jh., nachdem die Ausschreiben veróffentlicht und die

S. 87. 3) S. Vorwort S. V.

Griechische Bauinschriften. δ᾽

Steine von den Unternehmern geliefert worden waren, mehr als ein Teil des Fundaments gelegt worden sein kann. Dab das aber tatsüchlich geschehen ist, bezeugen im Ineditum 20 die fortwührenden Gegenüberstellungen der παλαιά mit den καινά. Zwischen beiden scheint eine geraume Spanne Zeit zu liegen, denn die konstruktiven und technischen Unter- schiede beider Teile sind manchmal nicht unerheblich. Die Pause von 20 Jahren, wührend deren am προςτῷον nicht gearbeitet wurde, erklürt sich gut aus den Wirren der Zeit Philipps, die erst nach der Schlacht bei Chaeroneia durch eine lüngere Periode der Ruhe abgelóst wurden. Bis dahin war es auch um Athens Finanzen schlecht bestellt, die schon durch den Bundesgenossenkrieg stark in Mitleidenschaft ge- zogen worden waren. Unter Eubulos konnte noch der Bau der Skeuothek begonnen werden. Aber auch sie wurde, wenn sie auch ein dringend notwendiger Nutzbau für die Flotte war, auf der Athens ganze politische Macht noch beruhte, erst unter Lykurg zu Ende geführt; erst recht ein Luxusbau, wie die Vorhalle des Telesterions.

Einzelheiten.

1/2. Das Partizipium ὁμαλίζων nótigt, weil es im Prüsens steht, es von cuvOfjcet zu scheiden, vorausgesetzt, daf$ diese Er- günzung richtig ist. Ist sie es, dann muf$ vor ópaMZCwv etwa ἐργάςεται δὲ τοὺς λίθους gestanden haben. Für eine Form von ευντιθέναι spricht, daf3 es sehr hüufig vor dem ópuórrovrac des Fugenschlusses steht, vgl. Inschr. 1 A 21, 58, 73 usw. Auch was auf die beiden letztgenannten Belegstellen folgt, ist lehrreich für unsere Insehrift. I A 59 steht πλάτος [r]o[rjo[O0]v[ra τῶν ἁρμῶν πα] [λ]αςτήν, wo die Lesung sicher (von Herrn Caskey bestütigt) und eine andere Ergünzung nicht denkbar ist; εουντιθέναι geht hier voraus. Damit vergleiche man Ditt.* 538, 15 (— Lattermann, Klio VI S. 141, 14) καὶ τοὺς ἁϊρμοὺς ποιήςαντα ἐπὶ ἡμιπόδιον ευντιθέναι ἀθραύςτους καὶ | ἁρμόττοντας πανταχῆι 3): hier also

!) Meine Übersetzung (S. 142): "nachdem er die Fugen auf einen halben FuB scharfkantig und nach allen Richtungen hin zuein- ander passend hat zusammenschlieBen lassen' ist natürlich in Bezug auf ποιεῖν sachlich verkehrt und die Tüftelei ebenda S. 157 hinfüllig.

58 Heinrich Lattermann,

folgt cuvri8évai. Der Unterschied in den Zeiten von ποιεῖν, wührend die Technik dieselbe ist, widerstrebt dem Sprachgefühl nicht, sagt ihm vielmehr zu. An der ersten Stelle ist die Be- stimmung über die Breite der Anathyrose aus dem technischen Zusammenhang herausgerückt; an der zweiten ist sie ihm durch die üáufjere Stellung eingeordnet also war hier nur der Aorist am Platze. Noch mehr mufí5 dann ein terminus technicus wie ὁμαλίζειν als Part. Prüs. zur Loslósung von cuvnOÉvai veran- lassen. Vgl. auch I A 59/60 sowie A 72 wegen desselben Mafies des Saumstreifens; in der zuletzt von mir behandelten Inschrift IG. II* 1054 d!) ist das Ma6 ἐπὶ ἡμιπόδιον nicht Zeuge für feineren, sondern für gróberen Fugenschlufi. Ein breiterer Saumstreifen war schwerer herzustellen und mufite ungenauer ausfallen. ὁμαλίζειν für Fugenbearbeitung war bisher nicht zu belegen; dagegen kommt es in den Erechtheion-Inschriften mehrfach für das Ausgleichen von hólzernen Profilstücken vor: Jahn-Michaelis, Arx* AE. 23, Z. 4 hinter ἀναξεῖν und κολλᾶν (die auf das einzelne Stück gehen) und durch den Zusatz πρὸς τὸν xavóv[a | r]üv λίθινον auf das Ganze bezogen; ich ergünze es noch in derselben Inschrift Z. 11 wegen des vorausgehenden "koAM[€]|cat?). Vgl. ἐξομαλίζειν AE. 27 II 37. 41 (von ὄνυχας) und danach 26 III [35/6] (von cpnxícxouc); ευνομαλίζειν (πρὸς τὴν karagopóv!) Ditt.? 542 Z. 15/6. Der Bedeutung des Wortes in unserer Inschrift kommt die folgende (II, Z. 3J4 und 4 Mitte am nüchsten; aber trotz κατὰ κίονα oder grade wegen dieser Wendung und der folgenden (s. S. 70) wird auch dort in ὁμαλίζειν ein Ausgleichen mehrerer selb- stüándiger Teile untereinander liegen (was z. B. nicht in ξεῖν von vornherein liegt). So werden wir schliefslich auch hier ὁμαλίζειν nicht so von der Einzelbehandlung der Fugen verstehen, als von ihrer Anpassung aneinander (worin natürlich die Einzelbehandlung mit eingeschlossen ist)*). ὑγιεῖς habe ich nach der athenischen Inschr. für die Dreifus-Basen, Ath. Mitt. XXXI 1906, 135 (vgl. 361

Klio VI 140.

*) Z. 13/4 dürften zu ergünzen sein: xai τὰ λ[οιϊπὰ λειᾶναι] καὶ xcuvteAécat, vgl. Z. 11.

3) Bei der Gelegenheit ein Wort zu ὁμαλής (-óc). Frickenhaus (Athens Mauern) S. 28 Abschn. 1 übersetzt es *mit gleichmügigem Korn'. Das ist ziemlich blind geraten; ὁμαλής (-óc) kann nichts anderes sein, als was wir heute 'lagerhaft nennen (nur solche Steine sind zu- gleich fest).

Griechische Bauinschriften. 59

und Amer. journ. of phil. XXVIII 430) Z. 15/6 hinzugefügt: ἀπο- £écavra πανταχεῖ ὀρθὸν xai ὑγιᾶ; die Technik ist etwa die- selbe. Wenn es erlaubt war, die noch verbleibende Lücke mit dem Werkzeuge auszufüllen, so war durch den Platz und mehrere Belege ξοῖς geboten. Aícrptov in Inschr. III 5 bei ὁμαλίζειν erklürt sich durch die Notwendigkeit, die Standfl&chen für die Sáulenteile ganz besonders gut zu glütten; vgl.zu Z.17f. Für Stoófugen- Bearbeitung begegnet Aeícrptov in der durchweg sehr peinliche Bestimmungen treffenden grofsen Lebadeia-Inschrift (Fabricius, De arch. Gr. S. 68 und 70).

8. Die ergünzten Zusütze zu ápuórrovrac kommen háufig genug vor, wollen und kónnen aber natürlich nur Vorschláge sein.

6. οἱ ómcOev áppoí; s. Jahn-Michaelis, Arx* AE. 22 col. II 10. 15. 20. 24.

8. περὶ ἑνὶ γίόμφωι. Vgl. Lattermann, Ath. Mitt. XXXI (1906) 361 zu τιθέναι περὶ γόμφωι der Inschrift wegen Errichtung von Dreifufbbasen. Auch einige andere Inedita, die mir Herr Professor Kirchner freundlichst gestattet hat einzusehen, bieten Parallelen. ὅταν δὲ ἀποδείξηι κτά.: vgl. Ditt.* 540 (Lebadeia) 83: ὅταν δὲ cuvOfj τοὺς θριγκοὺς xai ἀποδείξηι κειμένους, [μεμολυβδοχοημένους, τέλος ἔχοντας, δεδεμένους κατὰ |" xe- φαλήν, ευμφωνοῦντας πρὸς ἀλλήλους δοκίμως, ἔπειτεν | ἐγνι- τρώςει κτά. [εὐτεν]εῖς zu ergünzen rechtfertigt sich vielleicht dadurch, daf$ die letzte, für die weitere Konstruktion so wichtige Operation vor Einfügung der γόμφοι ein ἐπεργάζεςθαι ὀρθὰ xal εὐτενῆ 1) ist.

9. EAONTA£ Latt.-Caskey vor dem Stein. Vgl. die delphi- Sche Theater-Bauinschrift BCH. XXIX (1905) 468 Z. 8: -δύο, τοὺς δὲ παρὰ τὰς διόδους ἔχοντ[ας - -, wo vielleicht auch von Dübeln oder Klammern gehandelt wird (in derselben Zeile muf$ auf Grund des Folgenden noch ein neuer Abschnitt beginnen) γόμφοι ὀρθοί; vgl Ditt.* 539 Z. 20f.: xal ἀποδώςει τὰ μέν ἐϊμπόλια ὀρθὰ καὶ ἀςτραφῆ xai εὐγώνια, d. ἢ. die ἐμπόλια (halbe hohle Dübel) sollen genau senkrecht usw. in die Ober- und Unterfláchen der S&ulentrommeln eingelassen werden, sodaf? auch ihre Wandungen im Innern, an denen sich die πόλοι (Z. 4) unmittelbar reiben, senkrecht sind. In derselben Inschrift begegnet auch, was sich

ἐπεργάςεται) ὀρθὰ xal εὐτενῇ ist auch in der delischen In- schrift, BCH. VIII (1884) 324, 15, die Homolle herausgegeben hat, zu Jesen. ΄

60 Heinrich Lattermann,

m. W. sonst wenigstens so einwandfrei nicht belegen δ, daf ἁρμός der Zwischenraum zwischen zwei Steinen ist und noch dazu zwischen Lagerflüchen!) (Z. 5): δύο eic ἕκαςτον τὸν ἁρμὸν ἐμπόϊλια καὶ ἕνα πόλον.

10. Der beste Beweis dafür, daB hier die Stylobatsteine vom δῆςαι ausgenommen werden, ist Inschr. 1 B 89 innerhalb Vorschriften über diesélben oder vielmehr die ursprünglich beabsichtigten Sty- lobatsteine das Fehlen des δῆςαι; es heiüt nur: yopqucai xai μόλυβδον Tepixéjat?). In den unsicheren Zeichen vorher kann auf keinen Fall δῆςαι gesucht werden.

11. Vgl. oben S. 53 und Inschr. I B 90f. als wahrscheinliches Gegenstück.

17. mepuréveia?). Im Ined. Inv.-Nr. 20 aus Eleusis heiBt es Z. 2 (rechts und links ist Bruch): τὴν π]εριτένειαν κατὰ croi[xov

und Z. 40 ff xa]ra[x]óva δὲ καθ᾽ ἕκαςτον τὸν croiyov ὀρθὰ καὶ [ε]ὐτενῆ m ipóc τὴν περιτένειαν τὴν τοῦ ὑπάρχοντος ἔρ[γ]ου κτά. Wir ersehen aus diesen neuen Belegen, da8 περιτένεια (wie auch schon Fabricius, De arch. Gr. S. 60 bemerkte) sich nicht auf den einzelnen Stein beschrünkt. Andererseits ist es auch nicht bloB für eine lange Flucht von Steinen in Anspruch zu nehmen. Es geht beides durcheinander, das liegt in der Natur der Sache. Hatte ein Stein einmal auf einer Seite Randschlag, so konnte danach jede andere Seite desselben, aber auch ein Nachbarstein und so schlie&lich eine ganze Reihe abgearbeitet werden. Ich gebe hier in der Lücke nur den Zusatz, der am wenigsten besagt. Vgl. Fabricius ἃ. ἃ. O. Zu περιξεῖται s. Inschrift III Z. 3.

17|8. ἐγτριβής. Im BCH. VIIY (1884) S. 828 Nr. 22 publiziert Homolle eine delische Inschrift*), die uns den Schlüssel zum Ver- stándnis von ἐγτριβής liefert. Es heifst dort Z.9: IOIEMITPIBEIMA

Freilich. bei Sáulen, also zwischen Steinen, die nur Lager- fláchen haben, nicht auch StoDflüchen.

*) Andererseits fehlt γομφῶςαι I À nach Z. 105 sicher nicht blof zufállig, sondern weil die gewaltigen Parastaden, um die es sich hier handelt, schon ein viel zu groBes Gewicht haben, um dieser Sicherung gegen Schub zu bedürfen (s. S. 33, Posten VIT).

*) Zur Bildung vgl. εὐτενής, das als εὐτενῆ sehr hüufig neben ὀρθά bei ἐπεργάςεαθαι vorkommt, Für welche Technik der Ausdruck εὐτενής zuerst geschaffen worden ist, muB dahin gestellt bleiben. Sehr wohl kann er der straffgespannten Fluchtschnur der Maurer abge- sehen worden sein; doch s. zu Z. 18 κατάμιττος.

4) Vgl. vor. S. Anm. f.

Griechische Bauinschriften. 61

uud Z. 12: TPIOYHMITPIBOY. Homolle entnimmt diesen Zeichen nur ἡμιτριβής und stellt es in Gegensatz zu ἀφωλι[δωτός (Z. 13). Dieses erklürt er einwandfrei mit: sans écailles, sans rugosité, ce qui est parfaitement uni et poli; aber der Gegensatz zu ἧμι- τριβής ist schief. Die Zeichen vor dem Adjektivum sind Reste des Werkzeugnamens Aícrpiov, der gerade für Delos eben jetzt durch I. III Z. 5*) nachgewiesen wird. Ich habe keinen Anstand genommen, ihn auch in unsere Inschrift einzusetzen. Der Unter- schied von ἐγτριβής und ἡμιτριβής ist klar. Dieses bezeichnet eine stumpfe, jenes eine scharfe Schneide. Da8 die scharfe Schneide, mit der sich natürlich glattere Flüchen erzielen lassen, nicht von Haus aus dem Instrument eigen ist, lehrt auch der Zusatz ἐπη- kovnuévov zum Aeícrpiov der groBen lebadet!schen Inschrift (s. Fabricius, De arch. S. 68 und 70f.).

κατάμιττος. Der Thesaurus gibt: xarópiroc fidibus tensus : ὄργανον x. Protagorides ap. Athen. 4 S. 176 B. Zugrunde liegt Sicher uíroc, der Einschlagfaden des Gewebes; vgl. Pol. 2, 32, 2 βίβλοι καθαπερανεὶ xarà μίτον ἐξυφαςμέναι, wofür Pape gibt: *gleichsam dem Faden nach gewebt, ununterbrochen zusammen- hangend'. Im Bauhandwerk mu$ dann eine Arbeit, dem horizontal gespannten Faden nach, in einem ununterbrochen gleichmáüBigen Ab- ebnen bestehen. So wird ja auch das sinnverwandte εὐτενής bei ἐπεργάζεεθαι gebraucht. Was die Schreibung κατάμιττος mit Doppel-T betrifft, so macht mich Professor Keil darauf aufmerksam, daB auch im Hesych. durch die Abfolge pírroc?) gefordert ist.

19. ἀπεργάζεεθαι ist das Wegschlagen des Werkzolls, des ἄπεργον (in der groBen Inschrift aus Lebadeia πρόςεργον, vgl. Fabricius S. 79). Zur Ergünzung vgl. Inschrift III Z. 3f.

20. ἐκτυχίζειν. Das Wort ist neu, ebenso wie ein anderes Kompositum προςτυχίζειν, das jetzt in Inschrift I B 88 gesichert ist. Τύχοι kommen in delischen Inschriften vor. So heit es z. B. Michel Nr. 594 Z. 87 (S. 495): eic τὸν cíónpov τῶν λιθουργῶν «τόμωμα παρὰ Πολύβου : FFFIII: Δεξίωι «τομώςαντι τύχους δύο καὶ γλαρίδα καὶ ςφῆνας καὶ [᾿παραςφήνια ποιήςαντι μιςθός: DFFHII. Das Verbum τυκίζειν jedoch war schon aus Aristoph. Vógeln 1138 bekannt: τούτους (sc. τοὺς λίθους) δ᾽ ἐτύκιζον

') S. zu dieser Zeile S. 78 f.

p. * τάξις. ceipd.. τόνος.

3) Attisch ist nur die Form tux-belegt; Professor Keil gibt daher zu bedenken, ob sie nicht vielleicht auch in der Aristophanes-Stelle einzusetzen sei.

62 Heinrich Lattermann,

αἱ κρέκες τοῖς féyxeciv, wozu das Schol. : τύκος ἐργαλεῖόν τι di τοὺς λίθους περικόπτουςει I) καὶ Eéouct; vgl. Hes. τύχοι λιθοξοϊκὰ ἐργαλεῖα. All das lehrt, daB τύχος nicht so eine Art Poussier- schlügel mit stumpfem hammerfórmigem Kopf war, als vielmehr eine Art Axt mit scharfer Schneide, die leidlich glatte Fláchen zu erzielen erlaubte?). ᾿Ομαλώῶς, d.h. nicht 'glatt, sondern *eben', soll ja auch in unserer Inschrift werden, was mit dem τύχος ausgearbeitet wird. Es kann kein Zweifel sein, daB diese Arbeit den Teilen des Stylobats zwischen den sp&üteren Sánulen galt. Einer- seits durften diese Teile nicht beschüdigt werden, andererseits mu8ten sie doch für die Handwerker gut passierbar sein; so lieg man einen niedrigen abgeebneten Bossen-Werkzoll stehen. Zur Ergünzung ἧἥ[ι ἂν κτἀ. vgl. Ditt.* 537 (Skeuothek) Z. 93/4: fj ἂν κελεύηι ἀρχιτέκτων (sollen zwischen einzelnen Quadern Zwischenrüume bleiben) Zur weitern Ergünzung vgl. ebenda in unmittelbarer Fortsetzung: ταῦτα ἅπαντα ἐξεργάςονται μι- εθωςάμμένοι κατὰ τὰς ευγγραφὰς κτἀ. --- "xai ἐν τοῖς

χρόνοις ἀποδώςουειν, οἷς ἂν μιεἰϑώεωνται ἕκαςτα τῶν Épruv. Die Ergünzung Z. 20 ist wohl das stürkste Argument für die bis auf den Buchstaben richtige Lünge der von mir wiederherge- stellten Zeile.

Z. 22. ἀναγραφεῖς. Vgl. I. I A 34. 48. 55 usw.; S. 40; Fricken- haus, Athens Mauern, S. 22.

23. προςδεῖςεθαι; vgl. IG. II 167 (Frickenhaus:) 48/9 ἐὰν δὲ πλεόνων προςδείηϊ[ται.

!) Ich. nehme die Gelegenheit wahr, darauf hinzuweisen, daB Homolle die delische Inschrift, die er im BCH. VIII (1884) S. 305 ff. unter Nr. 13 publiziert hat, als Ganzes mifversteht. ἸΤερικόπτειν wird hier in demselben Sinne gebraucht wie im Scholion. Wie kónnten Auch im Verband liegende Quadern so stark bestofleen werden, daB sie nicht mehr brauchbar würen oder ausgebessert werden müften? Und wo steht überhaupt etwas über Bearbeitung oder Ersatz von Homolles verstoDenen Steinen? Das würe doch ein sonderbarer λόγος, der nur die VerstoBung von Steinen buchte! Oder nimmt Homolle an, daB 8116 Steine ausgewechselt wurden und dies daher nicht Posten für Posten von neuem gesagt zu werden brauchte? Aber wie denkt er Sich das Auswechseln an einem griechischen Bau? ἸΤερικόπτειν er- klürt sich sehr einfach. Vereinzelte Steine hatten noch ihre Ver- satzbossen behalten; deren vollstündige Abmeifelung wird verrechnet.

*) Abbildungen (nach pompejanischen Funden) und ausführliche Beschreibung gibt Blümner a. a. O. II 208 ff.

Griechische Bauinschriften. 63

24. παρὰ τὸ ἔργον 'wührend der Arbeit" vgl. Ditt.* 540, 22: ἐὰν δέ που παρὰ τὸ Ép|Yov ευνφέρῃ τινὶ μέτρῳ κτά., ποιήςει Uc ἂν κελεύωμεν. Zur Erklirung s. Fabricius, De arch. 36.

25. Wenn die Ergünzung zu Anfang der Lücke richtig ist, beachte man die ausdrückliche Hinzufügung von yícOucic zu ευγτραφαί.

29. Vor dem Stein lasen wir: TH£EITPIA (vel X?) TV ; nach dem Abklatsch ich: TH£HATPIA^ ; die richtige Lesung fand Professor Keil. μέρος; IG. II 167 (Frickenhaus ) 7 τῶν μα]κρῶν τειχῶν δέκα μέρη; 26 ὅςα δ᾽ ἄν τι]ς τῶν [μεμιςεθ]ωμένων παραλάβε[ι] ἐν] τ[ώ]ι μέρ[ε]ι [τ]ῶι γεμη[θέϊντι αὐτῶι; in den eigentlichen μιςθώςεις sind an Stelle der μέρη die μερίδες (Z. 120, 124) ge- treten.

32/|3. Der von mir ergünzte Bürge künnte gut ein Enkel des berühmten Redners sein; ein Sohn Καλλικράτης des letzteren war nach II 803b 88 Trierarch im Jahre 342 (Prosop. Att. 7957).

33/4. Welche Einheit dem Preis zugrunde liegt, ist nicht ersichtlich; vielleicht là8t sich, unter Abkürzung des Demotikons zu ᾿Αφιὸν die Einheit τὴν δὲ τετραποδίαν einschieben; vgl. Ditt. Syll.? 542, 35f. (Oropos)).

37. κρηπίς; vgl. Hesych. u. d. W.: ἐφ᾽ οὗ oi ετυλοβάται.

1) Hinter Terpamobíav ist dort offenbar ΠΡ zu lesen (Leonardos, "Eenna. ἀρχ. 1891 c. 71 gibt ΓΙ; nachtrüglich hat er nach einem Ab- klatsch meine Lesung bestátigt). Ich weise Klio VI 1609}. aus der Inschrift IG. H5 1054 d den Fufpreis von 1':/* Drachmen für zwei Schichten eines Untérbaues nach, für den das Material vorhanden ist. Wird in der oropischen Inschrift die Tetrapodie in der Breite der Anlage (4 Fu8, Ζ. 911} gemessen, wobei die Lünge stillschweigend 1 Fu8 betrüge, so erhalten wir denselben Preis wie in der genannten Inschrift: 4 X 1!/ Dr. 6 Dr. Auch in der oropischen Inschrift wird dem Unternehmer das Material geliefert (Z. 28 ff). In der oben be- handelten Inschrift dürfte aber der Preis von 30 Dr. für laufende Fuf zu verstehen sein, wie bei Verrechnung der Abgleichung (ἐπεργάζεςθαι) laufende Fu8 zugrunde gelegt werden (Schóne, Hermes IV 39f.).

64 Heinrich Lattermann,

III. Inschrift von. Athen.

Athen, gef. im Frühjahr 1887 in der Náühe des Olympieions “ὡς κάλυμμα κτιςτοῦ τάφου τῶν Βυζαντινῶν xpóvuv'. Ebenda, National-Museum, Epigr. Abt. Saal IT.

Tafel pentelischen Marmors, ohne jeden Schmuck, zwei- seitig beschrieben. Unten abgebrochen. Breite 0,94; Hóhe 0,71; Dicke 0,10. Welche Seite des Steines als vordere anzusehen ist, lift sich von vornherein nicht mit Sicherheit bestimmen. Ich folge den bisherigen Herausgebern darin, die besser erhaltene Seite mit À, die andere mit B zu bezeichnen. B war die untere Seite des Steines, als er das byzantinische Grab abdeckte. Die Mitte dieser Seite ist infolge der zer- setzenden Gase, die aus dem Grabe aufstiegen, vollstündig unleserlich geworden; nur die Ránder, mit denen der Stein rechts und links auf den Wandungen des Grabes auflag, sind leidlich erhalten. A wieder ist stark abgetreten, bis zur ganzen Tiefe der Buchstaben oder noch stürker, sodaB die Lesung gróBtenteils sehr schwierig ist.

*St. A. Kumanudis, Ἐφ. ἀρχ. 1887 S. 57; nur Minuskeln; einen Zusammenhang hat er nicht wiederherzustellen ver- sucht, in der Erklürung ist er sehr zurückhaltend.

* Kohler, IG. II$ 1054 g (S. 237), nach Abschrift von Lolling (die jedoch nur bis B 44 reichte, im übrigen nach Kuma- nudis); in der Wiederherstellung des Textes ist er auf Grund von Lollings vorzüglicher Abschrift ein gut Stück über Kumanudis hinausgekommen, wenn er auch einigen Irrtümern verfallen ist.

Ich habe den Stein im Sommer vorigen Jahres durch- güngig verglichen. Auch nahm ich einen vollstándigen Ab-

Griechische Bauinschriften. 65

klatsch ; doch ist auf diesem nicht entfernt soviel zu erkennen wie auf dem Stein. Die dürftigen Reste von B, die zudem groBenteils Steinmafle sind, hier wiederzugeben, darf ich mir versagen. Auch die gesamte Varia lectio gedenke ich nicht hier auszuschreiben, da ich sie bei meiner Nachvergleichung sorgfültigst berücksichtigt habe. In der Erklürung werde ich mich auf einige schwierigere Stellen des technischen Teils beschrünken; die Behandlung rechtlicher Kontraktbestim- mungen schliefle ich prinzipiell aus. Unter früher gelesene Zeichen, die ich nicht mehr erkannt habe, setze ich einen Stern (*). Die Zahl der Buchstaben unter den Lücken ist annühernd.

πὸ —-—— fYl.E.T.— —j; —— Ειιο ΞΤ! [κ]αὶ μο[λύβδ]ωι καὶ κιςήρι[δ]: | S. 0..A ^ [κ]αὶ τἀλλ- [α] ποιήςει κατὰ ταὐτὰ τοῖς é[v τῶι [ξ]ρῶι: é[à]v δὲ Ἱείργαςμέϊνοι dict, δο[κιμάςει ἀρχι]τέκτων [é]v τῶι Περῶι ἐν Δήλωι π- άντας τοὺς λίθους᾽ ἐπειδὰν δὲ [δ]ο[κιἱμαςθῶειν, παραλαβὼν τοὺς cruAoBérac [κειμένους καὶ περ[τξες]ά[μ]ενος ὁμαλι- €i κατὰ κίονα αὐτὸς αὑτῶι «av[o]v[1](51) λιθίνηι ὀρθά" ὁμαλιεῖ δὲ κα[ὶ] τὰς c[r]ef]po[c] καὶ τοὺς κίονας καὶ ἐπίκρ[αν]α ἀπὸ λιτ[ρ]ίο μὴ ἔλαττον ἐπὶ ἡμιπόδιον κύκλωι ἅπαντα καὶ καθιε[1] εἰς ἕδραν ὁμοίως πανταχῆι᾽ τετρᾶναι δὲ καὶ τοῖς ἐμπολίοις καὶ μολυβδοχοῆςα[ι] ὡς ἂν ἀρχιτέκτων κελεύ[η]ι᾿ καὶ ἀποδώς[ει)] écrnkórac ὀρθοὺς καὶ ὑγιεῖς [κ]α[}] ἴςου- c ἀλλήλοις κατὰ κεφαλὴν καὶ ὀρθοὺς πρὸς τὸν διαβήτην πανταχῆι" θήςει δὲ τ[οὺς λ]ίθους πάντας παρ[όντο]ς τοῦ ὑπ- αρχιτέκτονος " ἐπειδὰν δὲ cuyxeíueva ἦι πάντα καὶ μεταξὺ τιθέ- μείν]α [τὰ ἐμπόλια», δοκιμαςθήςεται] * παρέξ- et δὲ αὐτὸς αὑτῶι μιςθωςά[μ]ενος τὸ ἔργον πάντα óc[uw]v [ἂν δ]έηται πρὸς [τ]ὸ [ἔ]ρίγον πλὴν ἐμπ]ο[λίων κ]αὶ μο- λύβδου τοῦ δὲ παραδείγματος τοῦ πεποιημένου [τ]οῦ ἐ[π7]7ι- κράνου [ἔε]ται μίε[θω]εις [κατὰ λόγο]ν τοῦ [ἀρ]γυρίο- vu, ócou ἂμ μιςθωθῆι τὸ ἔργο[ν] ὅτ[1] ἂν τάξει ἀρχιτέκτων " κομιεῖ δὲ καὶ τὸ παράδ[ειγμα τ]οῦ ἐπικράνου

XIII, 3. b

12

b

0

15

66 Heinrich Lattermann,

eic Δῆλ[ον] μιεθωςάμενος τὸ ἔργον ré[A]eci τοῖς αὑτοῦ ὑγιξζιὸς καὶ θήςει καθάπερ περὶ τῶν ἄλλων τγέ-

γραάπται, παραλαβὼν ὑγιξζὺς ᾿Αθήνηςι" τῶι τε [ὑ]παρχιτέκτονι ευντελεῖ εἰς τὸμ μις[θὸν] ἀπὸ τῆς ἡμ[έρ]α-

c ἧς ἂν ἄρξηται ἐν Arun. ἐ[ρ]γάζεςθαι, ἕως ἂν ἐπιτελέςηι τὸ ἔργον ἂν ἧι [μεμι]εθωμ[ένος τὸ τέταρτον]

τοῦ ἀργυρίου, καθάπερ τοῖς τοὺς ὀρθοςτάτ[α]ς μεμιςεθωμένοις ἐν ταῖς ευγίγρ]αφίαϊῖς γέγραπται ταῦ]-

τα δὲ ποιήςας ἅπαντα δόκιμα κατὰ τὴν ευγγραφὴν ἀπο[δειϊξάτω τοῖς ναοποιοῖς κ[αὶ] τῶι ἀϊ]ρχιτ[έκτον]-

[1] μιςεθωςάμενος τὸ ἔργ[ο]ν τέλος ἔχοντα ὀκτὼ μηνῶν ἀπὸ τοῦ χρόνου οὗ ἂμ μιεθώςηται᾽ τοὺς δ᾽ érrun]-

τὰς καθιςτάναι κατὰ : X : d£ióypeuc: ἐὰν δὲ μὴ πο[ι]ήςε[ι é]v τῶι χρόνωι δόκιμα xo[rà τὴν) ευγγ[ρ]α[φήν, ἀ]-

ποτινέτω : Δ : δραχμ[ἀ]ς τῆς ἡμέρας éxó[c]m[c], ἕως ἂν πο[ιή]εει δόκιμα κατὰ τὴν ευγγραφήν, εἰςπρ[ατ]τό-

vruv δὲ αὐτὸν καὶ το[ὺ]ς [ἐγγ]υητὰς οἱ ναοποιοὶ r[o]o[r]o [τὸ ἀ]ργύριον καὶ τἄλλα ποιούντων καθάπ[ε]ρ το-

ic ἄλλοις μιςθωταῖς [κ]α [1] ἐγτυηταῖς τῶν ἔξργ]ων é[v τῆι cvr]- γραφῆι vé[rparr]o τοῦ δὲ ἀργυρίου λή-

ψεται τὸ μὲν ἥμυςευ ἐπειδὰν τοὺς ἐγ[γυ]ητὰ[ς κ]ατ[αςτήςει], τίοῦ δ]ὲ λοιποῦ τὸ ἥμιου ἐπειδὰν ἐξειργας-

[μ]ένα ἦι τῶν ἔργων τὰ ἡμί[ς]η, τὸ [δὲ λοιπὸν ἐπειδὰϊν πάντα] Té[A]o[c E]xovr[a δ]ε[ίξει " ἐ]ὰν δέ [τι ἀντιλέγ]ως-

[1ν] οἱ μεμιςθωμένοι πρὸς [ἀϊλλήϊλους] πε[ρὶ τ]ῶν ἔργων, [κρι- voüciv να]ο[ποιοὶ] X ANGSIOX

[ἀρ]γυρίου μιεθωμάτων τῶμ μιεθωθέ[ντ]ω[ν

1

- Ί7Ι|.. Γίε: [pà?] ἀνηλωμένα XXXXIRHHHHAATP : [δ]ς΄ [&v?] 'cucr[n]ca L —— wll[ τ ἐπὶ UK Αἰγηΐδο-

[c δευ]τέρας πρυτανείας κυρωτὴς e τῶν 4. OUTU - V Βοηδρομ-

ιῶνος τρίτηι ἱςταμένου δι[κ]αςτή[ρ]ιο[ν] α.Λ 1 ovy : λ[ίθους ἐμιςθώςατο εὐμπαν]τας [RHIBIATnII

τὸν λίθον ἕκαςτον : ΔΕ : κεφάλαιον ápru[p]i[ou λίθων τ]ούτωϊν ἁπάντων TXHHHAAATPFF] μιεθωτὴς K-

Griechische Bauinschriften. 61

ἄνων Διονυςοδώρου Oecmeüc: ἐγτυητί[αὶ ---- -]Jokpárou f [c Νικόδ]ημος Πίετωνος ᾿Α-

θμονεύς, Πυργίων Γναθίου 'Ag[1]bvaio[c, —— ] Oivocrp[ó]- του 'A[v]o[r]v[p&cioc], Θουκυδίδης ᾿Αλκις-

θένους 'Agibvaioc* μέτρα [τῶ]ν [λήθων [πάντων τ]άδε : λίθους : IH: μῆκος τεττάρωμ ποδῶν καὶ πέντε

δακτύλων, πλάτος τεττάρωμ ποδῶν καὶ δακτύλου : ἑτέρους : ΠΙ μῆκος τεττάρωμ ποδῶγ καὶ ἡἧμιπ-

οδίου, πλάτος τεττάρωμ ποδῶν καὶ πέντε δακτύλων : ἑτέρους : AP: μῆκος τεττάρωμ ποδῶν, πλάτ-

ος τριῶν ποδῶν : ἑτέρους : ΠΠΠ] : μῆκος τεττάρωμ ποδῶν καὶ πέντε δακτύλων, πλάτος δυοῖμ ποδο-

1v καὶ τριῶν δακτύλων : ἑτέρους : [ΠΠΠ] : μῆκος τεττάρωμ ποδῶν, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν

δακτύλων : ἑτέρους : [^ III: μῆκος τεττάρωμ ποδῶν καὶ παλαςτῆς, πλάτος δνοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶ-

v δακτύλων : ἑτέρους : ΓΠΠΠ] : μῆκος τεττάρωμ ποδῶν καὶ πέντε δακτύλων, πλάτος τριῶμ ποδῶν : ἐτ-

ἐρους : I^ 11$ : μῆκος τριῶμ ποδῶν καὶ δέκα δακτύλων, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν xai τ[ρ]ιῶν δα[κ]τύλ-

ων : ἑτέρους : 101 : μῆκος τριῶμ ποδῶν καὶ τριῶμ παλαςτῶν, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακτ-

vuv : ἑτέρους : IIl : μῆκο[ς] τριῶμ ποδῶν καὶ δακτύλου, πλάτος δυοῖμ ποδο[ῖν [κ]αὶ τριῶν δακ[τύλων

ἑτέρους : Γ᾿ : μῆκος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακ[τ]ύλων, πλάτος δυοῖμ ποδον é[rjépouc : Γ᾿ : u[fj]koc δυ-

οἷμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων, πλάτος δνοῖμ ποδοῖν : ἑτέρους

:ΔΠΊΙΠ]: μῆκος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν παλαςτῶν, πλ[ά)τος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων : ἑτέρους] : }ΠΠ] : μῆκος πένθ’ ἡμιποδί-

uv καὶ δακτύλου, πλάτος δυοῖ[μ] ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων : ἑτέρουίς : []Π] : μῆκος τριῶμ ποδῶν κα- ἐννέα δακτύλων, πλάτος δνοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων : ἑτέρους] WA : μῆκος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ δυοῖν δακτύλοιν : ἑτέρους : Γ᾿ |Π{1] : μῆκος τριῶμ ποδῶν κ-

5*

68 Heinrich Lattermann,

[αἱ] δακτύλου, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν : ἑτέρους : ΔΓ [1] : μῆκος τριῶμ ποδῶν, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν [: ἐ]τ-

épouc : AA Al: μῆκος τριῶμ ποδῶν καὶ ἕξ δακτύλων, πλάτος δυοῖν ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων : ἑτέρ-

: HHHHIAAALHI : μῆκος τριῶμ πο[δ]ῶν, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶν δακτύλων ᾿ πά[χ]ος οὗὕτ[ο]ι ἅπαν-

τες ποδιαῖοι : ἑτέρους : Γ᾿ : μῆκο[ς] πέντε ποδῶν καὶ τριῶν παλα- «τώ[ν], πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τρι-

ὧν παλαςτῶν καὶ δυοῖν δακτύλοιν : ἑτέρους : Il [:] μῆκος τετ- τάρωμ ποδῶν xai τριῶμ παλ[ας]τ[ὧν] καὶ ὃ-

ακτύλου, πλάτος δυοῖμ ποδοῖν καὶ τριῶμ πα[λ]αςτῶν καὶ δυοῖν δ[ακ]τύλοιν : ἑτέρους : {Π}} : μῆκος δ]υοῖμ π-

οδοῖν καὶ τριῶν παλαςτῶν καὶ τριῶν δακτύλων, πλάτος δυοῖν ποδοῖν καὶ τριῶν παλαςτῶν [κ]αὶ δυο-

[i]v δακτύλοιν᾽ πάχος οὗτοι ἅπαντες ποδιαῖοι καὶ δυοῖν δα- κτύλοιν : ἑτέρους : Γ : μῆκος ὀκτὼ π-

οδῶν καὶ δέκα δακτύλων, πλάτος παλαςτῶν ἐννέα καὶ δακτύλοιν δυοῖν, πάχος δυ[ο]μ ποδοῖν καὶ δυ-

οἷν [δ]ακτύλοιν " α[ἵδε] α[ἢ ευγγραφ[α]ὶ καθ᾽ ἃς ἐμιςθώθηςαν τούτους [δ]ὲ [τοὺς λίθους πάντας ἐμπάξει 6] ψιςθω[ςάμ]ενο-

c [ἐϊμπά[ξ]αι ἐπὶ θάλατίταν ἐν τῶι Πειραιε]ῖ ἐπὶ τῶι χώματι μὴ

π[λ]έον z ἘΣ Z 4 81 B.-H. im Durchschnitt 6-7 mm, auch von O O5; £ er- reicht 8 mm und mehr. Z.-A. 3-5 mm. Charakteristische

Form haben: E, die áuBeren Querhasten manchmal etwas gespreizt, und H, beide vielfach ganz schmal; K; Y Y, die Schrüghasten bald flacher, bald steiler; N und M, breit, die Mittelhasten des letzteren fast bis zur Zeile reichend; n, der Bogen unten nur selten etwas eingezogen. Der Schnitt ist schmal und scheint nicht tief gewesen zu sein. Die Arbeit ist recht sorgfültig [auf B, wie es scheint, etwas weniger]. Orthographisches. PÉinmal ist ou o geschrieben, Z. 5 Anf. in Acrpío; πανταχῆι Z. 5, 7; m des Konjunk- tivs 2 Mal gleich εἰ, Z. 11 τάξει und Z. 19 πο[ιή]ςει; statt ὑγιές steht 2 Mal ὑγιέις, Z. 12 und 13, es liegt wohl nicht

Griechische Bauinschriften. 69

bloB Steinmetzversehen vor (Ahnliches ist nicht zu belegen, doch vgl. Meisterhans-Scehwyzer, Gramm. d. att. Inschr.* 111 Anm. 10401!)); nebeneinander fjuucu und ἥμιευ Z. 22; in den MaBangaben für die Steine ist v am Ende der Zahlen vor ποδῶν (-oiv) und παλαςτῶν meist zu u geworden (Z 32ff.).

Der Schriftcharakter weist die Inschrift der Zeit bald nach 340 zu (vgl. die Skeuothek-L). Dazu stimmt, daB Delos, wo die Inschrift einen Bau durch Athen aufführen làáft, zwischen 338 und rund 315?) im fjesitze Athens war.

Seite A der Inschrift zerfüllt zunüchst in 3 scharf ge- schiedene Teile. Der 1. reicht bis Z. 24 gegen Ende und ist ein Ausschreiben. Der kurze 2. Teil ist eine Bilanz; er setzt Ende Z. 24 ein (vielleicht mit κεφ]ά[λα]ιον N zuletzt hat Lolling) und reicht mindestens bis zur Summe (einschlieBlich) in Z. 26, wahrscheinlich bis unmittelbar vor ἐπὶ τῆ]ς Αἰγηίδοίς. Es folgt als 3. Teil ein Kontrakt.

In Teil 1 lassen sich 4 Abschnitte unterscheiden:

a) von Z. 1 bis Z. 3 τοὺς λίθους, Reste von Vorschriften über einen Bauteil;

b) von Z. 3 ἐπειδάν bis Z. 8 vor παρέξει, Vorschriften über Aufrichtung von Sáulen mit Basis und Kapitell;

c) von Z. 8 παρέξει bis Z. 13 ᾿Αθήνηςι, Vorschriften über die Lieferung des Baumaterials und des Modells für die Süulenkapitelle;

d) von Z. 13 τῶι τε [ὑ]παρχιτέκτονι bis Z. 24 (s. oben), baurechtliche Vorschriften.

In Teil 3 lassen sich 5 Abschnitte unterscheiden:

a) Z. 26 (s. oben zu Teil 2) bis Z. 29 vor μιςθωτής, Prüskript: Zeit und Ort, Betreff und Zuschlagsumme;

b) Z. 29 μιεθωτής bis Z. 32 vor μέτρα, Unternehmer und Bürgen;

c) 2.32 μέτρα ---Ζ. 51 δακτύλοιν, Abmessungen der Steine;

?) M.-Schw. 46 Anm. 295 erklüren ὑγιέις als wahrscheinliches Steinmetzversehen. Aber ὑγιεῖς Z. 6 steht doch ziemlich weit vorher, und ἔχοντα Z. 17 ist Akk. Plur., zu beziehen auf ταῦ]τα ἅπαντα, Z. 15f. Vgl. zu der Frage auch Mayser, Gramm. d. gr. Papyri I, 73, b.

3) Vgl. Dürrbach, BCH. 1907, S. 214.

10 Heinrich Lattermann,

d) Z. 57 α[ΐδε bis ἐμιεθώθηςαν, Schlufformel;

e) Z. 57 τούτους u. f, Zusatz: Vorschriften über die Verfrachtung der Steine für den Transport von dem Piráus nach Delos.

Im Rahmen dieser Dissertation gedenke ich, mich im groBen Ganzen auf die Abschnitte 1alb und 3c zu be- schrünken.

Die Scheide zwischen 1a und b ist deutlich. Da nachher nur Stylobatsteine für die Errichtung der Süulen vorausgesetzt werden kónnen und auch ausdrücklich (Z. 3) genannt werden, dürfen wir annehmen, daB es sich in Abschnitt a eben um diese Steine handelte. Wenigstens λίθοι steht ja auch Z. 3 Anfang. Aber gleichviel, worum es sich handelte dafj ein Abschnitt grade am Kopf der Tafel zu Ende geht, lehrt erstens die Zusammenfassung in Z. 1/2, sodann die Erwühnung von μόΪλυβδ]ος und xícnpic, die erst zuletzt bei einer Schicht Ver- wendung finden kónnen, schliefllich die Abnahme (δοκιμαςεία). Der Unternehmer übernimmt nun nach der Abnahme den Stylobat von dem Architekten (der für diese Teilabnahme genügt) (Z. 3) und errichtet darauf die Sáulen. Die Vor- schriften über diese Arbeit sind jetzt ganz durchsichüg. Der Stylobat erhült einen Randschlag (περιξεεάμενος, Z. 3 Ende) mit Hilfe dessen die Standflüchen für dije einzelnen Sáulen gleichmáig in éiner Hóhe abgeebnet werden (ὁμαλιεῖ Z. 3/4). In xarà κίονα liegt, dafi die Teile des Stylobats zwischen den Standflüchen der Süulen (von den Randstreifen natürlich abgesehen) vorlüufig unbearbeitet bleiben (vgl. zu Inschr. II. S. 52£). Untereinander in éine Ebene gebracht werden dann auch die Basen, die Schüfte (die eigentlichen κίονες) und die Kapitelle (bis Z. 4 Ende). Werkzeug ist für die letzte Glüttung das Scharriereisen (Mcrpiov, Z. 5 Anf). Der Fugenschluf beschrünkt sich auf einen rings umlaufenden, mindestens !|» Fuf breiten Streifen. Jeder Süulenteil soll natürlich genau nach seinem Zentrum versetzt werden (Z. 5b. Die Verbindung der Sáulenteile untereinander er- folgt mittelst ἐμπόλια (Z. 6 Anf), Dübeln, und BleiverguB, für den der Architekt besondere Vorschriften gibt. Das

Griechische Bauinschriften. 11

Gesamte soll so ausgeführt werden, daf die Süulen senk- recht stehen (ὀρθοί), unbestoflen sind (ὑγιεῖς) und ihre Kapitell- Oberflüchen alle in derselben Ebene (ico) und Horizontalen (ὀρθοί) liegen, was mit Hilfe einer von Süule zu Süule reichenden Bleiwage (διαβήτης, Z. 7) zu erzielen ist. Den Versatz der einzelnen Steine beaufsichtigt der Polier (ὑπαρχιτέκτων, Z. 7118). Ζ. 8 soll besagen, daB Trommel für Trommel eine Abnahme erfolgt, immer wenn der Unter- nehmer im Begriff ist, in die obere Lagerflüche der zuletzt versetzten Trommel einen Dübel zur Zentrierung der nüchsten einzulassen. Z. 9/10 deutet κ]αὶ μολύβδου (Gen.!) darauf, daB Blei und Dübel, wie üblich, nicht vom Unternehmer, sondern vom Staate geliefert werden; dagegen scheint es hier Sache des Unternehmers gewesen zu sein, für die nótigen Gerüste und Hebemaschinen zu sorgen (vgl. Inschrift I B 90f) Für die Kapitelle wird in Athen (Z. 13) ein Modell angefertigt; der Preis dafür soll vom Architekten im angemessenen Verhültnis zu dem Verdingungspreis für die gesamte Bauarbeit bestimmt werden (Z. 101). Der Unter- nehmer hat das Modell auf eigne Kosten mit sorgfültiger Vermeidung der Beschüdigung nach Delos zu überführen (Z. 111). Zur Abnahme der ganzen Arbeit gesellen sich dem Architekten die ναοποιοί bei (Z. 16). Die Arbeitszeit dauert 8 Monate (Z. 161). Die Steine des 3. Teils kommen weder für den Stylobat noch für irgend einen anderen Bauteil aufer für die Wünde des Gebüudes in Betracht Deswegen sind ihre Abmessungen so genau und verschiedenartig nach Lünge (μῆκος) und Hóhe (πλάτος), deswegen ist (von den wenigen zuletzt genannten abgesehen) das Dickenmaf (πάχος) durchgüngig 1 Fu (das aber natürlich noch nicht das DickenmaB der Wand zu sein braucht; im Gegenteil erscheint 1 Fu8 im Verhültnis zu den andern Maflen von vornherein als zu sehwach), des- wegen ist die Zahl so groB. Dabei erlaubt wieder die Mannigfaltigkeit der Abmessungen den SchluB, daB die Wánde nach GrundriB oder Aufrif oder beiden Dimensionen etwas reicher gegliedert waren (als z. B. die Wünde der

12 Heinrich Lattermann,

Skeuothek, vgl Dórpfelds Rekonstruktion, Ath. Mitt VIII [1883] 8). Immerhin überwiegen jedoch bei weitem Normalsteine von 3 FuB Lánge und 2 FuB 3 Dakt. Hóhe; es sind 472 gegen zusammen 667 (diese Zahl Z. 28, jene Z. 50) Die Orthostaten der Wünde sind nicht mit ein- gerechnet; sie sind, wie aus Z. 15 hervorgeht, schon früher verdungen und vielleicht auch versetzt worden. Da Teil 1 wirklich ein Ausschreiben, kein Kontrakt ist, wird durch Z. 17/8 rot[c δ᾽ érrun]ràc καθιςτάναι κατὰ : X : ἀξιόχρεως über jeden Zweifel erhoben. Er bleibt trotzdem eine εὐγγραφή (s. darüber zuletzt Holleaux, Ath. Mitt. XXXI [1906] 136). Es ist aber anzunehmen, dafi auch diese εὐγγραφή dem Kontrakte zur Grundlage gedient hat, der mit Teil 3 beginnt. Denn was jetzt am Ende des Steines als Zusatz erscheint, kann ebensogut ein Einschub gewesen sein, der der spáteren Zeitfolge der Vertragserfüllng insofern gerecht wird, als sich wirklieh zwischen den Bruch der Steine in Attika und ihren Versatz auf Delos der See-Transport einschieben mu. Ist das richtig, dann müssen die Bestimmungen über den Zweck der Steine in Teil 3 auf der andern Seite des erhal- tenen Steines oder auf einem andern Stein vorausgegangen Sein; andererseits müssen Kontrakte über die weiteren Bau- teile mit Maflen für die einzelnen Steine auf der anderen Seite des erhaltenen Steines oder auf einem andern Stein gefolgt sein. Seite B nun lüft sich mit Sicherheit diesen weiteren Kontrakten zusprechen. Z. 13/4 tritt derselbe Unter- nehmer auf wie A 29/30: K]ávwv Διονυςοἰδώρου Θε[επιεύς (von mir verglichene Lesung) und das MaB Z. 20/1 πάχος οὗτ]ο[1}] &mavrelc ποδιαῖοι zeigt, da8 Kanon (wir müssen vorsichtshalber sagen: unter anderem) weitere Wandsteine zu liefern übernommen hat. So wird sich links und rechts an den vorhandenen Stein (der unten abgebrochen ist) min- destens je ein ühnlicher oder gleicher Stein angeschlossen haben!) Dafür spricht auch die Form der Tafel ohne die

!) Sicher ist einer dieser Steine IG. II* 1057 b. Er wurde auf der Akropolis gefunden und stimmt in Material, Dicke und Schrift mit dem Stein der obigen Inschrift überein. Wie mir auf meine Anfrage Herr

Griechische Bauinschriften. 13

geringste Verjüngung; auffülig ist allerdings, daB kein Merkmal einer ausgeführten oder beabsichtigten Verklam- merung zu entdecken ist Sind die Platten niemals neben- einander errichtet worden?

Lassen wir das dahingestellt sein! Wichtiger ist es, mit Sicherheit den SchlufB ziehen zu kónnen, daf die Inschrift der Errichtung der sog. 'Stierhalle' auf Delos gilt. Über deren Reste, ihre zeichnerische Rekonstruktion durch den Archi- tekten Nénot und ihre vermutliche Bestimmung hat Homolle im BCH. VIII (1884) 417 ausführlich gehandelt; die Aufnahme- und Rekonstruktionszeichnungen finden sich auf Tf. XVII-XIX (danach Durm, Bauk. d. Gr.? S. 229, Fig. 152/3 [nach Durm: Springer-Michaelis? S. 319 f. Fig. 599.600]). Ich hebe nur die für die Inschrift wichtigen Eigentümlichkeiten der An- lage hervor. Die Langseite mift 67,20 m, die Schmalseite 8,86 m (Homolle S. 418); eine Sáulenhalle hat nur vor der südlichen Schmalseite gelegen. Der GrundriB hat also nichts TempelmüBiges, ist vielmehr eher dem der Skeuothek (Choisy, Etudes épigr. sur l'archit. gr. I [1884]; Wachsmuth, Stadt Athen II! S. 82) zu vergleichen. Ja, die Áhnlichkeit geht, wie meines Wissens bisher nicht beachtet worden ist, so weit, daB bei der Skeuothek genau, bei der Stierhalle fast genau die üáuBere Schmalseite in der Langseite achtmal aufgeht. Das Innere der Stierhalle zerfállt in den langen Hauptraum, der in der Mitte so ausgetieft ist, dal an den Seiten etwa 18:4 m breite Bankette bleiben, und in den flachen Altarraum hinten, Ephoros Leonardos bestátigte, ist auch er beiderseits beschrieben, was also Lolling entgangen ist (es sind freilich auf der Rückseite nur noch wenige Buchstaben mit Sicherheit zu erkennen) Obwohl der Stein ringsum bestoBen und stark abgescheuert ist, lágt der Text doch auch in seiner Verstàmmelung keinen Zweifel an der Zugehürigkeit zu unserer Inschrift (vgl. schon Kóhler zu IG. II^ 1057 b). Von welchem Bauteil die Rede ist, láót sich nicht mit Bestimmtheit sagen; Z. 6 werden beil&ufig ἐπιςτύλια genannt. Von dem Transport der Steine nach Delos wird Z.21ff. gehandelt (Z. 22 τὸμ πλοῦν Éxacr[ov; Ζ. 28 ist wohl ἐν τῶι ἱερ]ῶι nach obiger Inschrift Z. 2 zu ergünzen). Ich habe von dem Stein, den ich nicht gesehen habe, nur einen Abklatsch, der nicht viel ausgibt, sodaB ich mir vorlüufip versagen muB, Lollings Lesungen durchgüngig nachzuprüfen. Sein νεωποιοῖς (Z. 7. 12. 14) ist nach der obigen Inschrift (Z. 16. 20. 24) in ναοποιοῖς zu ándern.

14 Heinrich Lattermann,

der durch die bekannte Pfeilersáulenstellung abgetrennt wird. An dieser ist auBer den Stierkópfen auch die Anordnung besonderer Basen, die wohl vor allem durch den Pfeilerteil veranlabt worden sind, bemerkenswert; die der Pfeilersáulen sind in situ gefunden worden. Vom Aufbau der Wünde sind nur kleine Pfeiler mit dorischen Kapitellen gefunden worden (Homolle S. 420, 39), die Nénot mit Recht für seine Fenster- óffnungen verwertet hat (vgl auch darin wieder die Skeuo- thek) dagegen kein einziger normaler Quaderstein (Homolle S. 420: 'Pas une seule pierre de forme réguliére et pouvant provenir des murs n'a étó retrouvée; il est évident, que les débris facilement utilisables ont été emportés avec soin"). Auf das Dach brauche ich hier nicht einzugehen. Der Beweis für die Identitit der Stierhalle mit dem in der Inschrift be- handelten Gebüude wird eigentlieh schon durch das eine kleine Wórtchen cméipa in Z. 4 Mitte geführt. Die Sáulen erhalten Basen (und zwar gesonderte Basen, die unter sich abgeglichen werden); sie sind also entweder ionische oder die Pfeilersáulen der Stierhalle. Da nun aber auf Delos kein groBes Gebáude mit ionischen Sáulen gefunden worden ist und auch nicht mehr gefunden werden kann, so kónnen die Basen der Inschrift nur für die ganz exzeptionellen Pfeiler- süulen der Stierhalle in Anspruch genommen werden. Dazu stimmt, daf die Stierhalle stilistisch etwa der Zeit der In- schrift schon bisher zugewiesen worden ist, wenn man dar- unter die hellenistische versteht; nur daf) sie nun mit einem Schlage an den üuBerst zulüssigen Anfang dieser Periode tritt und zu einem wichtigen Fixpunkt für die Kunstgeschichte wird. In Anbetracht dieses überraschenden Ergebnisses will ich den Beweis noch nach Móglichkeit zu erhürten suchen. Zunüchst ist zu betonen, daf nichts in der Inschrift gógen die Stierhalle spricht. Für sie aber spricht noch mancherlei. Es handelt sich in der Inschrift wirklich um ein sehr statt- liches, kostspieliges Bauwerk (Z. 18. 26. 29 die Geldsummen; T. 3, Zahl und Abmessungen der Steine; Einführung des Materials aus Attika) Für das Modell der Süulenkapitelle, bezeichnender Weise nicht für eins der Basen, werden sehr

Griechische Bauinschriften. 15

sorgfültige Transportbestimmungen getroffen; denn auch das ist in Athen verfertigt worden. Es muf sich um etwas ganz Besonderes handeln wie es die Stierhalle aufweist Wichtig ist schlieBlich die Fundnotiz bei Homolle S. 421 über einen Stein, der die Normalhóhe der Inschriftsteine hat: "Un bloc de marbre (long. 1,10 m; haut. 0,65 m; ὄρ. 0,55 m) portant sur sa face antérieure une sculpture d'un fort relief etc Machen wir die Rechnung gleich indirekt, um den Fu6 zu erhalten. Die Steine der Inschrift haben ein normales πλάτος (— ὕψος der verlegten Schicht) von 2 Fu8 3 Dakt. (2^ 3"*; Z. 3516, 36/7, 3718, 39140, 40/1, 41, 44, 45, 46, 41, 49, 50 [der Posten der 472 Steine]) Wir setzen also 65 cm 35 Dakt.; das gibt einen Daktylos zu 1,857 em; der Fu& ist also rund 29,7 em die Annahme war richtig. Auch die Dicke des Steines verdient Beachtung. Sie ist genau 1'3". Veranschlagen wir das Relief auf 1", so bleiben 1' 2^ geben wir sodann dem Stein ein ἀντίθημα von gleicher Stürke, so erhalten wir eine Wandstürke von mindestens 8', Eine solche hat aber auch Nénot auf Grund der Fundamente angenommen (s. bes. Tf. XVIII *au quart de l'exócution'; sein MaB geht über 3 FuB etwas hinaus, es ist aber auch wahr- scheinlich, daB die Quaderreihen nicht unmittelbar neben- einander gelegen haben) Wir dürfen also getrost 3 unserer fufistarken Quadern nebeneinanderlegen, um so die Wünde aufzubauen.

Den übrigen Steinen einen bestimmten Platz anzu- weisen, dürfte kaum móglich sein, vor allem weil wir gar- nichts über Zahl, Breite, Hóhe der Fensterüffnungen wissen (es würe allerdings vielleicht von Wert, die Abmessungen der kleinen Fensterpfeiler zu kennen, die Homolle uns vor- enthült. Über die Steine in Z. 33/4 lüft sich sagen, daB ihre Hóhe einer Normalschicht -- einer anderen (2' 3"" 4- 2' 2" [letztere Z. 46/7] 5' 17 gleichkommt. Die Steine von Z. 51 an bis Z. 55 mógen Fluchtsteine für Gesimse sein, weil sie ]' 2" stark sind. Der letzte Posten (Z. 55—857) mit über 8!/» Fuf langen Steinen mag zur Abdeckung der Fenster oder zu Parastaden bestimmt sein, wenn auch die Zahl 6 für diese

16 Heinrich Lattermann,

zu viel für jene zu wenig zu sein scheint. Übrigens dürfte Nénot doch reichlich viel Fenster angenommen haben; man vergleiche wieder die Skeuothek-Inschrift! Auch hier liegen die Langseiten nach Osten und Westen und haben den ganzen Tag über Sonne, und das Innere ist aufierdem im Gegensatz zur Skeuothek ganz frei wie die Vertiefung des Fufibodens lehrt. Die Zahl der Steine in Z. 28 (667) ist tatsüch- lich gleich der Summe der Einzelposten: Z. 39 ist : ΠΙΠΙΞ : durch Rasur zu ΠῚ] korrigiert; Z. 42 Anf. ist : [! : zu lesen, und Z. 45 hat Lolling recht getan, zu den erhaltenen 3 Strichen einen zu ergünzen, es ist reichlich Raum da!). Der Preis der Steine, in Z. 29 zu ergünzen, betrügt (667 x 11 —) 1337 Dr. Lehrreich ist es, den Preis mit der Zahl der Bürgen zu vergleichen. Es sind deren fünf (Z. 30— 39), und jeder soll nach Z. 18 für 1000 Dr. haften. Zusammen haften sie also für 5000 Dr. Die bleiben nun freilich hinter den 1331 Dr. für die Steine betrüchtlich zurück. Aber Z. 21 ff. heiBt es: roO ἀργυρίου λήψεται τὸ μὲν fjuucu ἐπειδὰν τοὺς é((ru]nrà[c κ]ατ[αςτήςει], τ[οῦ δ]ὲ λοιποῦ τὸ fjutcu ἐπειδὰν ἐξειργας[μ]ένα ἦι τῶν ἔργων τὰ ἡμί[ε]η, τὸ [δὲ λοιπὸν ἐπειδὰΐν πάντα] τέ[λ]ο[ς ἔ]χοντία ὁ]ε[ίξει. D. h.: vor Fertigstellung seines Bauabschnittes erhült der Unternehmer 3.4 des Geldes, für das er liefert und leistet, ausgezahlt. Folglich brauchen auch die Bürgen nur für soviel einzustehen. Tatsüchlich sind 5000 Dr. rund */, von 7337 Dr.

Einzelheiten.

1. kícnpic. S. Anth. Pal, VI 62 (I S. 257, ed. Stadtmueller), 3f.: τὴν παρὰ θῖνα κίςηριν, [αὐχμηρὸν πόντου τρηματόεντα λίθον. Die Verwendung von Bimsstein in der griechischen Baukunst des Mutterlandes ist sonst m. W. bisher nur auf Thera bezeugt (worüber P. Wilski in Bd.IV 2 des von Hiller v. Gaertringen herausgegebenen Werkes berichten wird; vgl. den Nachtrag) Die Verbindung mit dem von mir gelesenen μόζλυβδος macht es sehr wahrscheinlich, dafs auch die κίςηρις zur Verbindung, also als eine Art Mortel ge-

In den Resten von Seite B begegnet mehreremale hintereinander ein HóhenmaB von 2 1 FuB, das auf Α nicht vorkommt.

Griechische Bauinschriften. (1

braucht wurde!) Haben wir in ihr die noch heute berühmte hydrau- lische Erde der Nachbar-Insel Thera (Santorin-Erde) zu sehen? Über sie heifit es im Handbuch der Architektur I. Teil 1, 1? (*Die Technik der wichtigeren Baustoffe") S. 166: *"Die Santorinerde ist ein Gemisch aus vulkanischem Bimssteinsand mit feineren Bestand- teilen vulkanischer Asche'. Aber Santorinerde zerbróckelt unver- mischt an der Luft. Dürfen wir daraus schliefen, daf das Bassin in der Mitte des gro8en Saales wirklich mit Wasser gefüllt war? Es sind j& doch Friesstücke mit Neretden und Delphinen gefunden worden (Homolle S. 421) 3). Jedenfalls glaube ich schon wegen des hohen Stufenbaues nicht, daí3 die Halle profanen Zwecken gedient habe, wie Michaelis Kunstgesch.5 S. 320, will. Ein Stufenbau würe doch für praktischere Benutzung des Gebüudes sehr lástig. Er unter- scheidet auch den Grundrif der 'Stierhalle' sehr wesentlich von dem der Skeuothek.

2. ἱερόν, zweimal; die Lesungen sind sicher. Wenn man die Parallele in Inschrift I A 26/7 (ἃ. sonst) heranzieht, móchte man auch hier nicht an den ganzen Bezirk, sondern an das im Bau befindliche Heiligtum denken. Die Vorschrift xarà ταὐτὰ κτά. würe andernfalls auch gar zu weit. Zweifelhafter kann man an der zweiten Stelle sein. Mitte erg. Kó. : δόκιμ]οι dict: δο[κιμάςει δὲ ἀρχιτ]έκτων ; aber für δέ fehlt es an Platz.

3. περιξεῖεθαι. S. Holleaux, Ath. Mitt. XXXI (1906) 139/40; zur Sache meine Bemerkung zu Inschrift II S. 52f. Zu unterscheiden davon ist παραξεςάμενον in Inschrift I B. Z. 86, wo die Bearbeitung der Seitenflüchen der Steine, d. h. der Fugen, zu verstehen ist.

Vielleicht ist das Ende von Z. 1 zu ergünzen: χρής]ετα[ι δὲ κ]αὶ u. xai x. [eic 5ec]ud, d. ἢ. zu deren Befestigung.

*) Homolle bemerkt allerdings S. 4285: "Le mot bassin n'est em- ployé que par comparaison, pour donner l'idée de la disposition, et ne doit pas étre pris au sens strict. Les dalles ne sont pas jointives, ni cimentées; par conséquent l'eau n'aurait pu séjourner; il n'y d'ailleurs point de conduites pour en amener. Letzteres Argument so wenig wie das andere ist stichhaltig. Nicht weit von der Halle ist der Heilige See gewesen, der leicht eine unterirdische Verbindung mit dem Becken gehabt haben kónnte. Und die Einfassung des Beckens ist doch nicht gefunden worden. Sie wird aus móglichst langen Marmor- schwellen bestanden haben, die dem Raubbau ebenso anheimfielen wie die Wandsteine ἃ. a. Bemerkenswert ist auch die groBe Menge πίττη, die einmal verrechnet wird: τὸν Keparüva ἀλεῖψαι (Homolle S. 437). Der Dachstuhl bedurfte dieses Schutzes gegen die Feuchtigkeit nicht ; die Dachdeckung war, wie Nénot S. 425 hervorhebt, ganz ausgezeichnet.

18 Heinrich Lattermann,

3[4 und 4. ὁμαλίζειν. An ersterer Stelle schrieb ich ohne Ahnung des Zusammenhanges aus: ὉΛΆΛΙ ΕΙ. Zur Bedeutung vgl. Inschrift II S. 58.

4. kavovíc für ein kleines Richtscheit, wie es hier ausreicht, ist sonst nicht aus Bau-Inschriften zu belegen. Dagegen kommt es (im Pl) Ditt.* 587, 155 als Teil der Türflügel vor, wo es Ditt. ansprechend übersetzt!) Wo xavovíc aber auch als Konstruktions- glied gebraucht wird, bei der Tür oder im Steinbau, wie Inschrift I A 16, immer dürfte es etwas bedeuten, das wie ein kleiner κανών aussieht und als Schicht einen &hnlichen Zweck erfüllt, wie jener, nümlich a&bgleicht (oder abdeckt) So werden wir auch in der Vermutung nicht fehl gehen, daf$ es in Inschrift I die Profilsteine, die die Wand?) oben abschlie8en und abdecken, bezeichnep wird. Vgl. noch Ditt.* 587, 1867: "[r]üi τὰ κυμάτια ποιήςαντι xoi τὴν xavovijba*) hinter dem Posten: '"-ríà émíkpava ἐργα- ςαμένωι τὰ ἐπὶ τοῦ Πλούτ᾽ Voc ταῖς rapacráciv. Offenbar stehen die Pfeiler (παραςτάδες) im Gegensatz zu der einfachen Wand, deren oberer Abschlug nur durch κυμάτια und Platte gebildet werden soll (beachte den Sing. xavoviba gegen den Pl. κυμάτια")

4. ςπεῖραι. Vgl. Jahn-Michaelis, Arx* AE. 22164: τὰς ςπέρας &nácac ἀρραβδότος dvoOev. τὸς κίονας xrá. Die Basen der Stierhalle, in situ gefunden, haben ein einfaches Wellenprofil und sind, da sie eigentlich überhaupt nicht am Platze sind, sehr niedrig.

4. κίονες. Es ist sehr interessant zu sehen, wie die Inschrift für das eigenartige Gemisch von Pfeiler und Süule, unter denen der Pfeiler mit dem Stierkopf fraglos das wichtigere war, unbe- kümmert und ahnungslos einfach κίων gebraucht. Vgl. zur Be- deutungsgeschichte Rofs, Archáol. Aufsütze I 2027.

5. Mctpiov; vgl. B. A. S. 51, 10. Sonst war dies Wort für das Scharriereisen nur als Aícrpov bei Homer und als Aeícrpiov

Ὁ) "Tabulae quae inter se commissae valvas portae efficiunt, xavo- γίδες et ζυγά vocantur, eo ni fallor discrimine, ut paullo crassiores tabulae quae marginem cuiusque valvae efficiunt, xavovíbec sint, tenu- iores, quae illis insertae medium locum explent, ζυγά. In re diversa tamen similem vim habet xavovíc apud Aristotelem ΑΘ. πολ. p.31, 18. 16. Nam ut illic ei tabellae (πινάκια) infiguntur (ἐμπήγνυνται) sic item margines tabularum mediarum (ζυγῶν) fissurae illarum quibus circeumdatae sunt immittuntur.

τοῖχος Z. 17.

*) Die dann folgenden ξύλα sind, wie auch sonst in der Inschrift, als Gerüst zu verstehen; das ist wichtig für die Hóhenlage der xavovíc.

Griechische Bauinschriften. 19

aus der lebadetischen Inschrift, Ditt.* 540 Z. 119, 186, 168 bekannt (s. Fabricius De arch. S. 68 und Tfl. Fig. 10). S. zu Inschrift V S. 113.

5. ἕδρα; vgl. Schóne, Hermes IV S. 38; zu Inschrift V S. 114 f. In der Inschrift aus Didyma, Haussoullier, Rev. de Phil. XXII (1898) 451) (vom J. 1554) Z. 10 und 14 wird einfach ἑδράζειν

gebraucht: ἤρθη |[ró] ὑπέρθυρον xai ἡδράςθη ἐπὶ τῶν «τα![θμ]ών᾽

κτά, sowie: καὶ τὸ μὲν ἀντίθεμα ἀπηργάςθη καὶ ἤρ[θη καὶ fibpácOn, κτά. Die andere Móglichkeit der Verkürzung bietet die Inschrift BCH. XXIX (1905) 468 Z. 13 ἀνακαθι[ε]ὶς δὲ τοῖς θάκοις τ - -.

6. ἐμπόλια:; vgl. Ditt.* 539, 4, 5f£., passim.

7T|8. παρόντος ToO ὑπαρχιτέκτονος ; Ditt.? 540 (Lebadeia

Fabricius, De arch.) 160, 1: "émbe(]|Eet δὲ τὴν μὲν épracíav καὶ τὴν εύνθεειν τῷ ἀρχιτέκ[τονι, τῷ δ᾽ ὑ]παρχιτέκτονι τῶν λίθων πάντων τοὺς ἁρμοὺς καὶ τ[ὰς βά]]ςεις κτά.

9[10. πλὴν ἐμπολίων καὶ μολύβδου ; vgl. Inschrift I B 90f.

13/5. S. Br. Keil, Ath. Mitt. XX 42 Anm. 1.

16/7. Zur Abnahme der Stylobatsteine genügte der "Architekt"; so wichtige Bauglieder wie die Süulen aber behült sich die Kom- mission vor, selbst abzunehmen, natürlich unter Assistenz des sach- verstündigen Architekten. Hier kam es wohl noch wegen der schweren überhüngenden Stierküpfe auf ganz besonders sorgfültige Arbeit an. Aus der Eigentümlichkeit der Kapitelle wird auch zu erklüren sein, dafs die ἐμπόλια wie die Dübel von Wandquadern und ühnlichen Steinen ihr Lager direkt im Stein haben und mit Blei nach besonderer Angabe des Architekten vergossen werden (Z. 56, 8), was sonst nicht üblich ist (s. Durm, Bauk. d. Gr. S.94)*).

17. ὀκτὼ μῆνες; s. zu Inschrift II S. 54.

18. xarà τὴν ευγγραφήν; nach Z. 19 zu ergünzen.

24. S. BCH. XX (1896) 331 zu 35—37.

57|8. Ich erkenne hier einen besonderen Unternehmer, der das Verladen der vorher genannten Steine auf das Transportschiff im Hafen des Pirüus besorgt. Dies Verladen wobei eine Über- lastung des Schiffes zu vermeiden ist (μὴ n[A]éov) muf$ ἐμπάγειν heifen; es ist nicht móglich, die Reste zu Anf. von Z. 58, die gesichert sind, anders zu ergünzen. Vom Stamme παγ-, der auch

?)) Etudes sur l'hist. de Milet et du Did., S. 163. 3) Vgl. auch die Inschrift Ditt.* 539.

80 Heinrich Lattermann,

πήγνυμι zugrunde liegt, gibt es πάγη und mavíc!) in der Be- deutung Schlinge; auch das Verladen muf) ja mit einer 'Schlinge" (wenn nicht mit einer komplizierteren Vorrichtung wie dem sog. Wolf) in die die Steine hineingelegt werden (év-), erfolgen. Man kann, um das Verfahren zu prüzisieren, auch den πάγουρος (ur- sprüngl. Krebsname) heranziehen*), der wohl am ehesten die Form eines grofSen (eisernen) Tasterzirkels hat und durch die Last des Steines selbst zusammengehalten wird. Solange der Stein noch Werkzoll hat, genügt durchaus ein derartiges Instrument. Vgl Br. Keil, Ath. Mitt. XX 425 zur Tholos-Inschrift von Epidauros (IG. IV 1485:) B 46f. u. 63: παρκαλίςειος τῶν λίθων ἐπὶ λιμένι und B 85: éckaMcioc ἐμ Πιραιεῖ ἐπὶ τὰν dvOeciv: "Ev λιμένι und ἐμ Πιραιεῖ zeigen, da eine Handlung an einem Orte, keine Bewegung stattfindet; demzufolge drückt ἐπὶ τὰν dvOeciv einen Zweck, nicht das órtliche Ziel der Handlung aus'. So auch hier ἐπὶ 0dÀar[rav (Kohler hat θαλάτ[τη!): für die Seefahrt.

!) Phot. p. 367, 22: πάγη, θηρατικὸν ópravov* xal ἔετι τετράγωνον (also massiv!). Vgl. Hesych. tapdmavoc: μάνδαλος θύρας.

*) Blümner, Techn. ἃ. Term. Il 192f.; bes. 191 Anm.4 S. 192 (Poll. X 148).

Griechische Bauinschriften. 81

IV.

Inschrift von. Lebadeia.

Lebadeia. Gefunden im Frühjahr 1891. Ebenda im Museum. Stele mit 2 Kolumnen (mindestens). Der Stein ist rings schief zur Schrift behauen [er diente als Gesimsplatte]. Von der linken Kolumne fehlt links ungeführ der dritte Teil; von der rechten sind auf der unteren Hülfte des Steines nur noch wenige Zeilenanfünge erhalten. Hóhe des Bruchstückes 1,20 m; Breite 0,25-0,35; Dicke 0,20. Unleserlich ist die

Schrift besonders Mitte Z. 22-26, 29-31 und 56-58.

ΤΑ. de Ridder und A. Choisy, Bull. de corr. hell. XX (1896) 318-335. De Ridder behandelt den rechtlichen Teil der In- schrift (Z. 1-47), den er auf Grund verwandter Inschriften, besonders IG. VII 3073, im ganzen richtig ergünzt und erklürt, und zeichnet verantwortlich für die Ergünzungen auch des bautechnischen Teils, den sachlich Choisy be- handelt (von de Ridder rührt her die Anmerkung zu Z. 58 ἡμικύκλιον, S. 3351). Choisy veranschaulicht seine Erklárung auf Tafel IX durch Zeichnungen. Dem von de Ridder gegebenen Text liegt seine eigene, zusammen mit Paul Jamot kollationierte Abschrift zugrunde; auch verfügte er über einen doppelten Abklatsch. Vor ihm hatte schon Homolle eine Abschrift des Steines genommen, die jedoch de Ridder nicht benutzt zu haben scheint.

Über den Schrifteharakter schweigt der Herausgeber. Doch lü8t der Tenor unserer Inschrift keinen Zweifel, daf sie in eine Reihe mit der Inschrift IG. VII 3073 gehórt, die Fabricius (De architectura Gr. commentationes epigr. S. 15) der Regierungszeit Antiochos' IV. Epiphanes, genauer Wilhelm, Ath. Mitt. XXII 181, den Jahren 175-171 vor Chr. zugewiesen

XIII, 3. 6

82 Heinrich Lattermann,

hat. Da nun die Bestimmungen unserer Inschrift merklich knapper gefaBt sind, so ist von vornherein wahrscheinlich, dab sie ein wenig spüter als jene anzusetzen ist; s. unten S. 91. Der Text beider Inschriften ist in Kolumnen ange- ordnet; auch die Dicken der Steine stimmen überein.

Die Zahl der Zeichen, die eine Zeile enthàált, ist bekannt- lich bei Inschriften so spüter Zeit grofen Schwankungen unterworfen. Stichproben, die ich von IG. VII 3073 nahm, ergaben, daf z. B. eine Zeile 38, eine andere 51 enthàált. Im allgemeinen scheint der Steinmetz unwillkürlich nach unten hin die Buchstaben etwas enger zusammengerückt zu haben (vielleicht schrieb er sie zugleich kleiner). Die zweifellos grüftenteils richtigen Ergünzungen de Ridders im ersten Teil unserer Inschrift lehren nun, daf sie auch bezüglich der Breite der Kolumnen mit der Inschrift IG. VII 3073 über- einstimmte. Aber selbst darin gibt sie ihr nichts nach, dab sie nach unten hin immer mehr Buchstaben (im Durchschnitt) in die Zeile aufnimmt. Denn wührend die spàátere schiefe Abarbeitung des Steines die Breite der Kolumne nach unten hin immer mehr verringert, hült sich doch die Zahl der er- haltenen Buchstaben von Anfang bis zu Ende auf dem gleichen Durchschnitt. Diese auffállige Erscheinung, die also nicht etwa mit mangelhafter Majuskelwiedergabe des Textes erklürt werden darf, ist bei Behandlung des 2. Teiles der Inschrift unbeachtet geblieben, obwohl de Ridder sich schon am Ende des 1. Teiles genótigt sieht, mehreren Zeilen hintereinander 50 und mehr Zeichen zu geben. Ein Beispiel wird zeigen. wie zweifelhaft der Wert mancher Ergünzungen und der darauf beruhenden Rekonstruktion ist. Z. 55 sind 29 Zeichen erhalten; ergünzt werden 13; die ganze Zeile erhàált . also 42 Zeichen. Z. 56 stehen auf fast demselben Raum wie dar- über wieder 29 Zeichen, ergünzt aber werden statt etwa 14 nicht weniger als 21; das gibt eine Zeile zu 50 Zeichen' Dies nur ein Beispiel für viele. So verlangt die Herstellung und Erklürung des 2. Teiles der Inschrift dringend nach einer Revision, auch wenn das Ergebnis nur ein *non liquet' sein sollte; mindestens muB, was bloBe Vermutung ist, auch als

Griechische Bauinschriften. 83

solche gekennzeichnet werden, am besten gleich im Text : selbst. Von einer Wiederholung des 1. Teiles der Inschrift sehe ich auch deswegen hier ab, weil er nichts von Belang für den 2. enthült Zu betonen ist aber, daB auch dort manche Schwierigkeit noch der Lósung harrt. Aus prakti- schen Gründen behalte ich für meinen Ausschnitt de Ridders Zeilenzühlung bei. Teil 1 schlieft: ΝΕ

καὶ τῶν [προπεποιημένων ἔγτυοι ἔ]ς[τ]ωςαν οἱ ἐξ ἀρχῆς, ἕως τῆς ἐς[χ]άτη[-] [δοκιμαείας.

Darauf folgt eine Lücke, die auf 5 bis 6 Buchstaben zu veranschlagen ist. An entsprechender Stelle ist das Vakat von IG. VII 3073 (Z. 89) etwa eine halbe Zeile groB. Hinter der dann folgenden, mehr als 2 Zeilen langen "Überschrift findet sich dort abermals ein Vakat von etwa 6 Buchstaben. Ob in unserer Inschrift hinter der erheblich kürzeren Über- schrift wenigstens ein Zwischenraum in Breite von 1 bis 2 Buchstaben war, ist nicht auszumachen, aber wahrscheinlich.

᾿Ορθο]ςετατῶν épyacía xai cóvOecic ἐν τῶι ie-

ἱρῶι τοῦ Διός Vac.? ἐργωνή]ςας παρὰ τῶν ναοποιῶν eic τὸν

ςηκὸν τοῦ

[ναοῦ, τῆς εκληράᾶς πέτρ]ας τῶν ὀρθοςτατῶν καὶ ὑποβατήρων καὶ

[τοιχίων παραςταμάτων T]')v épracíav καὶ cóvOeciv: πλῆθος τῶν

[λίθων τῆς ς«κληράς πέτρ]ας ἑκατὸν ἑξήκοντα λίθοι οἱ πάντες᾽ τῶ-

[v μὲν οὖν κειμένων λίθ]ων τριάκοντα ἕξ᾽ ἔςονται δὲ αὐτῶν ὑ- [πολείποντες ὑγιεῖς ὀρ]θοςτάται τῆς ςκληράς πέτρας ἑκατὸν

[εἴκοςει τέτταρες τούτ]ων δύο μὲν πρῶτοι πρὸς τὰ παραςτάμα- [τα τὰ τοῦ θυρέτρου τιθ]έμενοι μῆκος τετράπεδοι καὶ πέντε

[δακτύλων, πλάτος καθὼς] τὰ πλευριαῖα θύρετ[ρα᾽ τ]έτταρες τοῦ

[προδόμου, οἱ μὲν δύο μῆκ]ος ποδῶν ἕξ, οἱ δὲ ὁ[ύο τρί]πεδοι

καὶ τρι-

δ]ακτύλων καὶ eic τὸςνΣ [ἡμι]κύκλιον

ὀκτώ“

[εἰς δὲ τὸν λοιπὸν ςηκὸν é]karóv δέκα " τούτων οἱ μὲν μέγιςτοι τε-

[τράπεδοι κατὰ τὰς γωνία]ς᾽ οἱ δὲ κατὰ τὴν περιφέρειαν καὶ το[ὺς]

[τοίχους τοὺς τοῦ ςηκοῦ] κατὰ λόγον μεςολαβείτω [κ]α[θὼς] πάν-

6*

[ὧν παλαιςτῶν καὶ

41

41

6

70

84 Heinrich Lattermann,

[Tac τοὺς ὑποκειμέν]ους τοὺς τῆς εὐθυντηρίας᾽ ὕ- ἵψος δὲ τούτων πάντων τρ]εῖς πόδες καὶ παλαιεςταὶ τρεῖς καὶ [δ]άκ- [τυλος, πλάτος δίπεδοι xai?] τριῶν ἡμιδακτυλίων ἐπιτομὴν δὲ | ποή- [ce τῶν λίθων ἐκ τοῦ μ]ετώπου παρὰ τὴν βάειν καὶ τὸ ὕψος [πρὸς τὰ pérpa? τῶν παρα]ςταμάτων, πλάτος πενθημιδακτυλί- [ων, ππτ καὶ δ]ακτύλου * ἐργάςεται δὲ καὶ ὑποβατῆρας [δέκα καὶ ὑποθήςει τοῖς] τοιχίοις παραςτάμαειν, τοὺς μὲν ἕξ ἐν [τῶι προδόμωι καὶ τοὺς Tér]rapac κατὰ τὸ ἡμικύκλιον μῆκος τριπέδους [καὶ τριῶν (9) παλαιετῶν (v. δακτύλων), πλάτ]ος διπέδους, πάχος ἴοους τῆι εὐθυντηρί- [αι΄ καὶ ποήςει τούτων τοὺς μ]ὲν οὖν ἕξ τ[οὺς] ἐν τῶι προδόμωι τοὺς τοιχ(ῇους [πέτρας τῆς ckÀnpdc ὅλους ὄντας᾽ τοὺς δὲ παρὰ τὸ ἡμικύ- κλιον ὑπο- [βατῆρας τέτταρας ευντιθεὶ]ς ἐκ τριῶν πώρων ἕκαςτον καὶ διακε[ιμ]ε- ]uv ἐργαζόμενος ὡς ἂν αὐτώι δειχθῆι 7 τῆς εὐθυντηρίας τῆς πρὸ τῶν ἐν- πρ]ὸς τὸ μῆκος τοῦ λίθου τοῦ γεγραμμέ- νου. ——— —————————— ἨΠἸἿἸἼκον.. τοὺς ὑπο- [βατῆραυϑ. ——————— —————— —— —— ———— ——] με-

vo n

[ὑπὸ τοῦ ἀρχιτέκτονος ττ

[ 35 !

Meine Behandlung der Inschrift muf) leider im Ganzen und im Einzelnen eine Polemik gegen de Ridder und Choisy sein. Ich darf davon absehen, in jedem einzelnen Falle der Zustimmung oder Ablehnung die Seite des Choisyschen Kom- mentars zu nennen; die Vergleichung kann leicht auf Grund der Zeilenzahlen erfolgen. Choisys Übersetzung reicht von S. 332 bis S. 333, die Erklürung von hier bis S. 335.

Choisy hat richtig gesehen, dafi in der Überschrift das Wort ὀρθοςτάται, das noch Z. 49 und 53 vorkommt, verall- gemeinert worden ist und auch Bauteile, die noch wieder

Griechische Bauinschriften. 85

ihren besonderen Namen haben, mit einschlieBt. Er hat auch noch, wenngleich nicht strikt genug, die Konsequenz daraus gezogen (zu Z. 41), daB dann jene Bauteile in konstruktivem Zusammenhang mit den eigentlichen Orthostaten stehen müssen; es sind dies ὑποβατῆρες und, wie de Ridder und ich über- einstimmend (Z. 491) ergáünzen, παραςτάματα, denen ich den Zusatz τοίχια gegeben habe. Diese Namen dürfen wir hoffen, unten, wo über die einzelnen Teile besondere Vorschriften gegeben werden müssen, wiederzufinden (soweit der Stein erhalten ist).

Zunüchst ὀρθοςτάται. Das Wort tritt in der Tat Z. 53 auf. Der bezügliche Abschnitt beginnt schon Z. 50 mit πλῆθος. Die Zahl aller eigentlichen -Orthostaten, die nótig ist oder einmal für nótig befunden worden ist, betrügt 160 (Z. 51); davon gehen ab, weil schon früher verlegt, 36; also bleiben übrig 124, d. h. die Ergünzung von Z.54 durch de Ridder ist richtig. Bestütigt wird diese Zahl durch Addition der ein- zelnen Posten Z. 54, 56, 58, 59 (2 -- 4 -- 8 -- 110 124) Stimmte aber die Rechnung, dann war es unbedingt falsch, wenn de Ridder Z. 52/3 ὑποβατῆρες hineintrug. Anderer- seits wird die Subtraktion durch écovra: allein noch nicht ge- nügend gekennzeichnet, also war ὑπ[όλοιποι oder ὑ[πολείποντες nótig. Die dann noch verbleibende kleine Lücke dürfte richtig mit ὑγιεῖς ausgefüllt werden, vgl. die grofje lebadeische

Inschrift, Dittenberger Syll? 540 Z. 99-101: παραλαβὼν δὲ ἐργώνης τοὺς λίθους παρὰ τὸν ναὸν. [11 ὑγιεῖς κτά. Die Zahl der übrig gebliebenen Steine konnte ja auch, zumal wenn sie schon lange lagerten, durch Bestoflen vermindert worden sein; zugleich sicherten sich die ναοποιοί durch dieses Wort dem Unternehmer gegenüber.

Wenden wir uns nun zu den ὑποβατῆρες. Z. 52/3 sind sie ausgeschieden; ihr eigener Posten beginnt erst in Z. 67: ἐργάςεται δὲ καὶ à. Aber de Ridder schiebt das Wort auch noch Z. 6213 in die Inschrift hinein: τοὺς τῆς εὐθυντηρίας ὑ[ποβατῆρας μῆκος xrà. Wieder sind alle Buchstaben aufer dem ersten ergünzt. Nun ist es wohl sehr leicht móglich und kommt auch hier vor, daB nebenher oder in Beziehung

86 Heinrich Lattermann,

auf das grade behandelte Bauglied ein anderes erwühnt wird, aber wir müssen doch, bevor wir es einsetzen, genau unter- suchen, wodurch diese Erwühnung veranlaBt sein kónnte. Choisy nun bleibt nichts weiter übrig, als de Ridders Wieder- herstellung so zu erklüren: 'l, 49. Ces pierres de socle, ὑποβατῆρες, seront plus loin (62) désignées sous le nom de τῆς εὐθυντηρίας ὑποβατῆρες: on les considére donc comme une derniére assise formant arase supérieure de la substruction [d. ἢ. also: der εὐθυντηρία]. Et, plus loin encore (70), on en rógle l'épaisseur d'aprés celle de l'eb0vvrnpia: de méme que le mot óp8ocrámc désigne tour à tour l'ensemble de la substruetion et le socle qui en est l'assise principale. Man sieht, zu welchen falschen Schlüssen die Ergünzung schon bezüglich εὐθυντηρία führt. Εὐθυντηρία ist bisher nur als eine einzige Schicht bekannt und hat etymologisch und konstruktiv eigentlich auch nur als eine einzige Sinn. Ferner aber waren, wie wir sahen, die ὑποβατῆρες unter den Begriff ὀρθοςτάται subsumiert worden. Werden sie also jetzt von de Ridder- Choisy zum Fundament gezogen, so zerreiüt der Zusammen- hang. Auch nach ihrer Etymologie kónnen die ὑποβατῆρες keine Deck-, sondern nur eine Unterlagsschicht bilden. Sie gehóren nicht zum Fundament, sondern zur Wand, insofern sie zu den Orthostaten gehóren, auf die sie überleiten, wie z. B. die Basis der ionischen Süule auf die eigentliche Sáule überleitet und so unter den Begriff 'Sáule' subsumiert werden kann. Daran ündert nichts, daf) sie nicht profiliert zu sein brauchen. Ja, sie müssen sogar in eine Ebene mit der gleich dicken, d. ἢ. hohen Euthynteria gelegt werden (Z. 70f). Diese selbst wird ja hier zur 'Schwelle', wie auch z. B. bei der Skeuothek!) nur daB sie damit nicht aufhórt, Glied des Fundaments zu sein. Sie tritt über die Erde hervor und nimmt unmittelbar die gewóhnlichen Orthostaten auf. Wo hóren wir, daB unter diese ὑποβατῆρες gelegt worden seien? Sie hütten doch sonst vor ihnen genannt werden müssen. Tatsüchlich werden sie einzig als Unterlagsplatten für die

1) Fabricius, Hermes XVII (1882) S. 568f. (dazu ich Klio VI [1906] S. 166); Dürpfeld, Ath. Mitt. VIII (1883) S. 151.

Griechische Bauinschriften. 81

τοίχια παραςτάματα vorgeschrieben. Schlieflich, was sollte das Wort μεςολαβείτω, was die Beziehung auf 'Umofarfjpec,, wenn dann doch ein MaB für die ὀρθοςτάται genannt werden würde? Was sind das nun für ὑποβατῆρες, die Z. 67/8 ein- geführt werden? De Ridder schreibt: ómofarfipac|[dkoXoó80uc τοῖς] τοιχίοις παραςτάμαειν, und Choisy sucht in diese etwas dunklen Worte durch folgende Erklürung Licht zu bringen: "En d'autres termes, sur tout le développement de l'édifice, il réglera le socle d'aprés une amorce existant à l'endroit des antes. Peut-étre le socle préósentait-il en cet endroit une saillie qui devra se continuer sur tout le pourtour: le texte n'empéche pas de le supposer. Choisy übersieht, dali mit ἐρτάζεεθαι δὲ καί (vgl. épracía Z. 47 und 50) die Steine über- haupt erst eingeführt werden. Orthostaten (im engeren Sinne) waren noch vorhanden, ὑποβατῆρες werden erst angefertigt. Meine Ergünzung xai ὑποθήςει spricht den einfachsten kon- struktiven Gedanken aus; vgl. Z. 54/5.

Wir gelangen zum dritten Bestandteil der ὀρθοςτάται von Z. 41, den παραςτάματα, die Choisy richtig 'piédroits' (Stirnpfeiler) übersetzt. Als besonderer Posten sind sie auf dem Bruchstück nicht erhalten. Da aber παραςτάματα, wie Choisy gesehen hat, überhaupt zur Orthostatenschicht (wenn nicht ganz, so doch wenigstens mit ihren unteren Enden) gehóren, lehrt zunüchst Z. 54/5 die Wendung τούτ]ων δύο μὲν πρῶτοι πρὸς τὰ rapacrágal[ra - - - τιθ]έμενοι. Wenn wir andererseits noch etwas für unsere Orthostatenschicht brauchen, so dürfen wir παραςτάματα der Etymologie nach (vgl Tapacróbec) wohl als geeignet dafür ansehen. Nun kommen in der Inschrift τοίχια παραςτάματα vor, die mit den Z. 54f. genannten nicht identisch zu sein brauchen. Werden vielmehr die τοίχια παραςτάματα mit den in der Inschrift geforderten ὑποβατῆρες in Beziehung gebracht, und gelten letztere nur jenen, unter die sie gelegt werden, so werden wir eben in Z. 50 hinter ὑποβατῆρες, wo die παραςτάματα unter den Begriff ópOocrároi subsumiert werden, mindestens den Zusatz roíyia fordern dürfen, der in de Ridders Text fehlt. Von diesen sind dann die in Z. 54 genannten παραςτάματα

88 Heinrich Lattermann,

zu scheiden; denn sie stehen bereits. Dafür spricht schon τιθέμενοι πρός; erwiesen wird es durch Z. 56: πλάτος καθιὼς] τὰ πλευριαῖα θύρετρα und den Gegensatz zwischen den δύο- Steinen Z. 54 und den rérrapec-Steinen Z. 56. Daher ist de Ridders Ergünzung τοῦ cnkoü in Z. 55, abgesehen davon, daB sie zu kurz ist, mindestens auch zu blaB. Ich habe einen Zusatz gewühlt, der sich den πλευριαῖα θύρετρα anpaBt. Daf letztere übrigens Türwangen sind, hat Choisy richtig erkannt. Vgl. zu Inschrift VI, Z. 6 u. 8.

Zum ἡμικύκλιον. De Ridder-Choisy machen daraus eine selbstándige Nische innerhalb des Tempelraums. Dem wider- spricht aber Erhebliches. DaB oben Z. 48 nur vom εηκός die Rede ist, trotz der angeblichen Selbstündigkeit des ἡμικύκλιον, mag noch hingehen. Aber von den ὑποβατῆρες für die τοίχια παραςτάματα (Z. 67/8) gehóren ja auch einige dem ἡμικύκλιον an (Z. 69, 72). Freilich nicht so, wie Choisy das κατά Z. 69 und παρά Z. 72 versteht, sondern *an das ἡμικύκλιον angelehnt'". Dann nur kann von τοίχια παραςτάματα die Rede sein, von den die Mauer (des cnxóc) abschlieBenden Stirnpfeilern. Wir werden also dazu gedrüngt, das ἡμικύκλιον aus dem Rechteck des εηκός, wo es nur eine Balustrade!) oder hóch- stens eine Nische ist, die viel besser spüter erst eingebaut würde, hinauszurücken. Sehr bedeutungsvoll ist auch περιφέρεια in Z. 60. Würen Steine einer Mauer gemeint, die mit ihrer Innenflüche das ἡμικύκλιον nur berührte?) so hátte doch kein Grund vorgelegen, von dem Namen ἡμικύκλιον abzugehen. Aber durchaus am Platze erscheint das Wort sogleich, wenn man bedenkt, daB es in Verbindung mit μῆκος steht. Bilden die Steine selbst das ἡμικύκλιον, so werden sie zu Keilsteinen, deren üufere und innere Stirnflüche (μῆκος) entsprechend dem Radius des üuferen und inneren Kreises (περιφέρεια) verschieden ist?) Dieser περιφέρεια gegenüber ist bei den

Choisy S. 835: 'tribune légérement surélevée'.

3) Choisy áuBert sich nicht darüber, aber da er eine gradlinige Schmalseite zeichnet, so scheint er von obiger Ansicht ausgegangen Zu sein.

8) Choisy beachtet περιφέρεια nicht weiter; es sei denn, daB er

es in der Zeichnung für die Lage der gradlinigen Abschlufrmauer ver- wertet, die er die περιφέρεια tangieren lüBt.

Griechische Bauinschriften. 89

τοῖχοι die grade Linie den griechischen Tempeln eigen, und so habe ich in Z. 61 unbedenklich das einfache τοίχους eingesetzt. Die dann folgende Ergünzung rührt von Professor Keil her.

Die übrigen Ausstellungen, die ich zu machen habe, kónnen in der Reihenfolge der Zeilen besprochen werden. Die neuen Ergánzungen waren z. T. durch die gróflere Lünge der Zeile oder richtiger: die engere Stellung der Zeichen gefordert; einige unter diesen wieder bedürfen keiner beson- deren Begründung.

52. μὲν οὖν. Vgl. Z. 71.

56. De Ridder ergünzt: *5 μῆκος τετράπεδοι xai πέντε [ποδῶν πάχος, πλάτος καθὼς] «rà. und konstruiert so für Choisy die Hóhe der Sockelschicht. Das ist wegen καί und der Stellung von πάχος hinter dem Ma8 unwahrscheinlich, und weil bei zwei Steinen nicht so nebenher gesagt sein konnte, was für alle Ortho- staten gilt, sicher falsch. Damit erklürt sich zugleich meine Er- günzung Z. 63, für die Platz wurde, nachdem sich de Ridders: ὑ᾿ [ποβατῆρας μῆκος τρ]εῖς κτά. als falsch erwiesen hatte (oben S. 85f.); beachtenswert ist auch, daB nur in dieser Zeile der Nomi- nativ der Ma&8bezeichnungen durchgeht.

59. De Ridder: xai eic τὸν λοιπὸν ναὸν ἑ]κατὸν κτά.

60. Von mir mit Rücksicht auf οἱ μὲν μέγιςτοι der vorher- gehenden Zeile ergünzt.

60/61. De Ridder: xai τὸ [μῆϊκος ToO cnkoO, τούτους] κατὰ λόγον κτά. Τούτους ist entbehrlich, obwohl der Nominativ oi δέ vorausgeht: die syntaktische Konstruktion dieser Bestimmungen ist überhaupt sehr frei; im übrigen s. vor. S. unten u. f.

61. uecoAafeiv 'in der Mitte nehmen' mu hier bedeuten, daB die Fugen (bezw. Seitenflüchen) der zu versetzenden Steine auf die Mitten der Steine darunter fallen sollen, die selbst ver- schieden groB sind (daher κατὰ λόγον), jedoch auch ihrerseits im Verbande mit den unteren Schichten liegen: [κ]α[θὼς] πάντας τοὺς ὑποκειμέν]ους τοὺς τῆς εὐθυντηρίας (de Ridder: πάν[τας τοὺς ἄλλους κειμέν]ους κτά.).

63/64. De Ridder: --- παλαιςταὶ τρεῖς, καὶ [δ] ακ [τυλίςκοι πλάτος μὴ πλέον] τριῶν ἡμιδακτυλίων ; diese Ergünzung und die Übersetzung von δακτυλίςεκος mit "Werkzoll (du gras, couche de matiére) halte ich für mehr als hypothetisch. ]m übrigen wie denkt sich Choisy in praxi den Unterschied von baxruMckoc und ἐπιτομή (Z. 64)?

90 Heinrich Lattermann,

64. Vielleicht τρίπεδοι als Stürke der ganzen Wand, vielleicht δίπεδοι, wenn zwei Reihen Orthostaten, wie üblich, nebeneinander gestellt werden. Die 11/, Daktylen scheinen das Ma8 zu bezeichnen, um das die Orthostaten gegen die gewóhnlichen Quadern der Wand vorstehen sollen. Die ἐπιτομή hat Choisy im wesentlichen richtig erklárt, nur hütte er sie nicht auf eine hohe Kante beschrünken dürfen; an der Basis lá8t er sie ja auch auf 3 Seiten herumlaufen. Zum Sprachlichen vgl. Inschrift V S. 111 ad Z. 12.

65/67. De Ridder: 5 ἐπιτομὴν δὲ ποήςει éxácrou μ]ετώπου παρὰ τὴν βάειν καὶ τὸ ὕψος [{|τῶν τοιχίων παρα]ςταμάτων, πλάτος πενθημιδακτυλί[ων | καὶ πάχος ἑνὸς δ]ακτύλου. Πάχος in Z.6; ist bei der ἐπιτομή nicht recht verstündlich und für ἑνὸς δακτύλου hátte bakxruMaíou gesagt werden müssen. Also ist der δάκτυλος nur Teil eines grógeren MaBes. Vielleicht erstreckte sich die éroyr nicht über die ganze Hóhe der Schicht; damit die obere Kante beim Versetzen der náüchsten Schicht nicht beschüdigt würde!) dann küme in Betracht: ὕψος τριῶν ποδῶν xai δ]ακτύλου (sel. Z. 63). Die παραςτάματα stehen hier wohl nur als Muster. Wir sind kaum berechtigt, an den παραςτάματα etwas vornehmen zu lassen, wührend sonst der ganze Posten von den eigentlichen ὀρθοςτάται handelt. Und dann denkt man am besten an beide Arten. Wir haben ja nach Z. 54 f. auch neben die παραςτάμαϊα der Tür Orthostaten setzen müssen.

67. Von de Ridders schon knapper und bedenklicher Ergáünzung mü8te wohl noch καί abgestrichen werden; dagegen hat -wv nach dem Majuskeltext nicht am Ende von Z. 66 Platz.

68. δέκα. Wenn nachher spezialisiert wird, so mubte ers einmal die Gesamtzahl genannt sein.

70. De Ridder: 59 μῆκος τριπέδους [[ὄντας καὶ πλάτ]ος o πέδους. "Ovrac bei einer Ma&angabe wiederspricht dem genu dicendi der Bauinschriften; καί ist wieder auszuscheiden.

71. De Ridder viel zu knapp: τούτων τοὺς μ]ὲν οὖν κτά Die Raumvorstellung von Tpóbopoc ist bemerkenswert. Da: Wort mu&8 Z. 57 im Gegensatz zu der Türwand ergünzt werden. was auch hier durch den Zusatz τοὺς τοιχ(ί)γους bestütigt zu werden scheint. Der πρόδομος erstreckt sich also nicht quer wie eine Halle, sondern lüngs im Sinne des cnxóc.

72. Ich füge ὅλοι hinzu, denn die Steine bleiben *ganz' im

" Über solche Fugensicherung vgl. Koldewey-Puchstein, Die griech. Tempel in Unteritalien und Sizilien S. 223 r.

re. gat

Griechische Bauinschriften. 91

Gegensatz zu denen παρὰ τὸ ἡμικύκλιον. Warum letztere drei- geteilt werden, hat Choisy recht scharfsinnig begründet. Es wird also auf eine recht kleinliche Weise an Material gespart.

73. De Ridder: *? τοὺς δὲ παρὰ τὸ ἡμικύκλιον órol|[garfpac óvra]c ἐκ τριῶν πώρων xrà. Vgl. Z. 69.

75 und 76. Von mir ergünzt.

Ich lasse einen Rekonstruktionsversuch folgen; s. Tafel IV, Fig. I a/b.

Zur Rekonstruktion.

Ich habe als BreitenmaB der Orthostaten 2 Fut) 11,4 Dakt. angenommen (s. zu Z. 614) und ihrer eine Doppelreihe mit geringem Hohlraum angeordnet. Zu einer Schicht von etwas über 4 Fuf) passen gut die Ecksteine (nach meiner Ergünzung Z. 60) die 4 FuB stark sein sollen; auch lassen sich dann gut an jeder Ante drei 2 FufB breite ὑποβατῆρες nebenein- ander anordnen; schlieülich ergibt sich für die durchbinden- den Orthostaten, die neben die Parastaden der Tür gesetzt werden (Z. 54-56), quadratischer Querschnitt. Ziehen wir die kleinen Bruchteile von den Mafen ab, so dürften wir als Wandstürke über den Orthostaten 4 Fuf, als StirnmafB der Ánten nicht ganz 6 FuB, als Seitenmaf 3 Fufi erschliefen. Das ἡμικύκλιον habe ich halb so stark wie die übrigen Mauern gezeichnet. Es sollen im ganzen S Orthostaten (Z. 58) dafür verwendet werden, offenbar von derselben Dicke wie die übrigen. Diese wenigen Steine auch noch gepaart zu versetzen, würde das ἡμικύκλιον gar zu klein machen; auch erlaubt diese Stürke eine gute Anordnung der Eckpfeiler.

Der Tempel kann wegen des üuBeren ἡμικύκλιον keine ringsumlaufende Halle, wegen der εὐθυντηρία unmittelbar unter den Orthostaten (Z. 62, 70) kaum einen Stufenbau ge- habt haben, kann also auch nicht der der grofien lebadetschen Inschrift (Fabricius, De archit) sein. Die Fassung des Textes spricht auch dafür, daf) er als eiliger Ersatz des gar zu grob angelegten Tempels jener Inschrift aufgeführt wurde. Die Inschrift kann sehr wohl auf die schon aufgestellten Stelen, die ursprünglich den Bestimmungen für den grofjen Tempel zugedacht waren, geschrieben worden sein.

92 Heinrich Lattermann,

V. [Inschrift von Lesbos.

Lesbos!) 1431 von Cyriacus von Ancona lückenhaft und vielfach entstellt. ausgeschrieben (Handschrift zu Pavia).

In tabula marmorea' (Cyriacus).

G. Kaibel, Eph. epigr. II 5 N. XVI; er verbessert im einzelnen vieles, erkennt aber nicht, um was für eine Anlage es sich überhaupt handelt.

Fr. Bücheler, Jenaer Literatur-Ztg. 1874 Sp. 393; gelegentlich der Rezension der Kaibelschen Publikation gibt er den Text von neuem mit kurzen Anmerkungen. Seine Gliederung ist verstándig. Manche Einzelheiten sind über die Corpus- Edition hinaus, für die er nicht benutzt worden ist, wertvoll.

(E. Fabricius, De architect. Gr., S. 58/9; 63; 64; 68; 12; besonders S. 59 zu Z. 5).

W. Paton, IG. XII?, 11 (S. 8); die Lesungen sind meist die- selben wie bei Bücheler. Paton wagt den Versuch, auf Grund von IG. XII?, 10 eine crounbóv-Anordnung des Textes zu 32 Elementen zu rekonstruieren.

Da, wie ich unten zeigen werde, Patons Begründung seines Versuches hinfüllg ist, und mir der Text auch keine anderen Anhaltspunkte für die Wiederherstellung seiner Ord- nung zu geben scheint, richte ich mich nach den Teilungs- strichen in der Publikation Kaibels. Er háütte seinerseits keine Veranlassung gehabt, die Striche zu setzen; also scheint die Annahme unabweislich, daB Cyriacus dadurch die Zeilen- brechung der Inschrift kennzeichnen wollte.

!) Unten wird der Nachweis versucht werden, daB die Inschrift sich auf den Tempel von Pyrrha-Messa bezieht.

Griechische Bauinschriften. 93

Paton sagt: *Quae in initio desunt, in alio lapide inscripta extabant; ich werde unten zu begründen suchen, warum ich mich dieser Ansicht nicht anschliefeen kann.

᾿Αγαθῆι τύχηι. [ —————————————————— —— npoceegyehübcerai] TO μακρὸν πλεῦρον τὸ πρὸς βορέαν πήχεις δύο, ἀνακθαίρων τὸ προς(θ)εμελιούμενον, τὸ μὲν κατὰ «p» τὸμ πρόδομον καὶ τὸν ὀπιςθόδο- μον ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἔδαφος τ[ῶ Jo) νῦ[ν] κ[ε]ιμένωι θεμελίωι, τὰ δὲ λο- ἱ᾿πὰ ἀνακαθαρεῖ [πρὸς τὴν καταφορὰν τοῦ τόπου kai προςθε- μελιώςε]- [ται μέχρι τῆς κρηπῖδος] τῆς νῦν κειμένης ἐὰν δέ τι μαλακὸ(ν) ὑ[π]ῆι τοῦ [τ]όπου (τοῦ) προςθεμελιουμένου, ἀνακαθαρεῖ τῶι πώ[ρω]ι, παρ- ᾿ ἔχων [α]ὐ- τὸς αὑτώι τὸν πώρον᾽ ποιήςεας δὲ (ἀνα)λήψετ(αι ςτ)ερεοῦ πή- χεω[ν] εὐθυμετρίαι ὀκτὼ (τὴ)ο(ὺς) [v]ó[u]ouc, ἐργα[ζ]όμενος καθάπερ m(ep)i τῶν NN θεμελίων γέγρα(π)ται, τιθεὶς τοὺς ἐλαχίετους μῆκος τίρ](ι)ημιπηχίους, πλάτος πηχ[υ)]- αίους, πάχος τετρα[π]αλάςτους, τιθεὶς κατ᾽ ἐπιτομὰς πρὸς τὴν κατα- ᾿ φορὰν τοῦ τόπου, τιθεὶς ἐναλλὰ[ξ] τοῖς ὑποκάτω νόμον παρὰ νόμον᾽ κατα- τί ο]ι(χο)δο- μήςας δὲ ἐπὶ τὸ αὐτὸ (auro? ἔδαφος τ[ώ](1) νῦν κ[ε]ιμένωι θεμελίωι, ξύςεας ὀρθὸν πρὸς διαβήτην πρὸς τοῦ κειμένου θεμελίου] τὴν ἕδραν, é[pv]acá- μενος τοῦ κειμένου θεμελίου τὰς ἕδρας ὀρθὰς mpó(c) κανόνα ἀ[πὸ] cpópo[c], καὶ τοὺς ἁρμοὺς πρὸς xa[v]ó(va), εὐζ»τωνίους [πρὸς τὸ mpoc- αγωγεῖον ?], ςτερεοὺς ὑπὸ ξοΐδος, διαψαμμ[ώ]ςας, θεμελιώζορςεται ποιῶν τὸ μῆκος

94 Heinrich Lattermann,

το[ῦ μακ]ροῦ πλεύρου {πλευρου » πήχεις ἑβδομήκοντα δύο xai δακτύλους ἑπτά,

ποιῶν τὸ προςθεμέλιον τοῦ ςετυλοβάτου (τοῦ) εηκοῦ, τὸ ἴςονϑ [run νῦν

[κειμένωι OeueMut* .-Ἔ η:΄[,.. )ῈἘὲὁἋὸϑωέΠλ λ 1]

Zu den Klammern und Punkten, die ich in vorstehender Textwiederherstellung gebraucht habe, ist zu bemerken, daB ich die von Cyriacus offenbar falsch gelesenen Zeichen, die meist schon die früheren Herausgeber berichtigt hatten, unter- pungiert in eckige Klammern getan habe; sonst schlieBen eckige Klammern meine über grófere Teile des Steines sich erstreckenden Ergünzungen ein; in runden Klammern stehen kleinere Zeichengruppen und vereinzelte Zeichen, die von Cyriacus offenbar übersehen worden sind oder nicht haben gelesen werden kónnen; in gespreizten (—» Klammern schlief- lich stehen Zeichen, die auszuscheiden sind.

Der Versuch, den Sinn der einzelnen Bestimmungen zu prüzisieren, ist bisher nicht gemacht worden; auch Bücheler gibt nur kurze Andeutungen zum Verstündnis des Einzelnen. Seine Angabe über den 'Betreff' der Inschrift ist zu unbestimmt und jedenfalls insofern schief, als er eine "Regulierung! der Langseite des Tempels annimmt!). Er fügt denn auch hinzu: 'Mit diesem im wesentlichen sicheren Texte seien die weiteren Fragen, die sich aufdrüngen, den Archáüologen übergeben'. Ich glaube nachweisen zu kónnen, daB die Bestimmungen der Inschrift, wenn auch etwas um- stándlich, so doch sachgemüf und verstündlich sich aufbauen und eine sichere Rekonstruktion des Ganzen zulassen.

Orientierung und Betreff der Anlage verteilen sich auf An- fang und Ende der Inschrift. Es soll ein Zuschlag-, oder weniger üuBerlich gesprochen: Verstürkungsfundament (rpoc6euéMov

"Der Tempel hatte also an der Zella und den Flügeln ver- Sschiedene Mauerhóühe gehabt, nach deren Regulierung die Langseite des ganzen Tempels sich gleichmüBig in der betrüchtlichen Ausdehnung von 120 Fu erstreckte'.

Griechische Bauinschriften. 95

Z. 20; προςθεμελιοῦςθαι Z. [2], 4, [6], 8) làngs des Stylobats der nórdlichen Langseite (3) eines Tempels über mehr als 12 Ellen hin (19) aufgeführt werden. Der Tempel hat rpobopoc und ὀπιςθόδομος (41). Der Stylobat der Langseite, zu deren Verstárkung das neue Fundament dienen soll, wird Z. 20 ς«τυλοβάτης τοῦ εηκοῦ genannt, offenbar also im Gegensatz zu einem ςτυλοβάτης τοῦ προδόμου und einem τοῦ ὀπιςθοδόμου. Der Unterbau der letzteren ruht fest auf dem gewachsenen Fels (5); dagegen ist auf der Nordseite des Tempels das Terrain abschüssig (καταφορὰ τοῦ τόπου 12/3) und der Grund vielleicht sogar teilweise lockeres Geschiebe oder Erde oder Sumpf (μαλακόν 7). Das ursprüngliche Fundament dieser Seite (τὸ κείμενον θεμέλιον [natürlich auch als Fundament aller vier Seiten zu verstehen] 5, 14, 15, 16, [21], vgl. 7) scheint dem nicht genügend Rechnung getragen zu haben, d. h. nicht breit genug angelegt worden zu sein, sodaB ein Abgleiten oder eine Senkung und Risse zu befürchten sind. Es wird daher nach auflen um 2 Ellen 3 FuB erweitert (3), ein MaB, um das z. B. auch das Fundament der Langseite des προςτῷον von Eleusis über den Stufenbau hervorragt (s. zu Insehr.I, S.37 und Tafel I, Fig. VII; Tatsache aber ist, dab dort der Boden ziemlich schnell in die flache Strandebene fall. Das Verstürkungsfundament soll sich der Struktur des Bodens anpassen. Wo gewachsener Fels zu erreichen ist, also nach den Schmalseiten hin, wird er seiner Neigung ent- sprechend stufenfórmig zugehauen, um den Steinen ein ebenes Auflager zu bieten (12); unsichere Stellen dagegen (nach der Mitte zu) werden mit Porosblócken, die sich der Unternehmer nach Bedarf selbst zu verschaffen hat, befestigt (7/9). Als- dann wird die eigentliche Stützmauer aufgeführt, deren Hóhe 8 Ellen betragen soll (9f).

Haben sich so die allgemeinen Betreffbestimmungen aus der Natur der Ortlichkeit von selbst ergeben, so geht die Inschrift mit Z. 10 zu mehr technischen Vorschriften über, deren Notwendigkeit im Wesen des Fundamentes liegt, sodaf für sie im allgemeinen auf die Vorschriften, nach denen die alten Fundamente gelegt worden sind, verwiesen werden

96 Heinrich Lattermann,

kann (καθάπερ περὶ τῶν θεμελίων γέγραπται, 10; ich. móchte damit auch meine Ergünzung am Ende der Inschrift, Z. 20/1, begründen) Im einzelnen wird vorgeschrieben, daB die Lánge der Steine mindestens 1!/s Ellen betragen soll, die Breite die Hülfte der ganzen Breite des Verstürkungsfundaments, nümlich 1 Elle, und die Dicke (Hóhe) 3,5 Ellen. Das sind die Normalschichten, die νόμοι (10/12). Ihrer gehen also 12 auf 8 Ellen. Der Verband ist wie üblich bei Fundamenten derart, daf Schicht um Schicht Láufer mit Bindern wechseln (13). Mit Z. 13 wendet sich dann die Inschrift dem Gange der Bauausführung zu. Zur richtigen Einfluchtung des neuen Fundaments werden zunüchst an den beiden Ecken der nórd- lichen Langseite, wo der gewachsene Fels am hóchsten an- steht, Pfeiler, bezw. kurze Mauerstrecken, aufgeführt, "Lehr- Pfeiler, deren Schichten nach Hóhe und Breite maBgebend für die Schichten der ganzen Anlage werden sollen, von der sie selbst Teile sind. Auch heutzutage geht die Aus- führung einer Mauer noch nicht anders vor sich. Solche "Lehrpfeiler' müssen natürlich ganz besonders sorgfültig nach dem vorhandenen Fundament abgeglichen werden (14/5), wozu dessen Schichtoberflüchen (ἕδραι) selbst erst wieder eine, wenn auch nicht allzu peinliche Abarbeitung mit dem Ham- mer erfahren (15/16). Auch der FugenschluB der Pfeiler (11 ; s. unten) soll für das ganze Fundament vorbildlich sein; er wird sehr sorgfültig; nach der Glüttung durch den MeiBel (18) wird noch mit Sand poliert (διαψαμμώςας, 18; s. unten). Nun also kann das ganze Fundament über einen so grofBen Raum hin in guter Flucht einvisiert und solide aufgeführt werden (18 : θεμελιώςεται, hier ohne πρός-, weil es nicht so auf den Betreff abzielt wie auf die Technik) Zeichnungen werden meine Auffassung veranschaulichen; s. Tafel IV, Fig. II-IV.

Zu der hier gegebenen Erklürung war ich aus der In- schrift selbst heraus gelangt, als mir bei der Anfertigung meiner Skizzen die Vermutung aufstieg, daB die Inschrift keinem geringeren Tempel gelte, als dem von Messa auf Lesbos nahe Pyrrha, den Koldewey ausgegraben und rekonstruiert hat (Die antiken Baureste der Insel Lesbos, 1890, S. 47 ff. und

Griechische Bauinschriften. 9

Tafel XVIII-X XVI; Grundrif nach Koldewey auch Springer- Michaelis, Kunstgesch.? 8.119, Fig. 242). Nach der Inschrift soll das an der Nordseite des Tempels aufzuführende προςθε- μέλιον 72 Ellen 7 Daktylen lang werden (Z. 19). Nun gibt Kol- dewey an (S. 52£), daB in dem von Achse zu Achse gemessenen Süulenabstand der attische FuB von 0,296 m genau zehnmal aufgeht. Aber wir haben hier auf Lesbos nicht mit dem attischen, sondern mit dem philetürischen FuB zu rechnen!). Dieser betrüágt nach den sorgfültigen und scharfsinnigen Untersuchungen von C. F. Lehmann (-Haupt)?) mindestens 0,330 m und verhàált sich zum attischen FuB wie 10 : 9. Wir gelangen also zu dem weit erwünschteren Ergebnis, daB der Süulenabstand das Neunfache des philetürischen FuBes betrug. Die Neunzahl spielte offenbar überhaupt eine groBe Rolle in den Abmessungen des Tempels. An der Langseite standen 14 Süulen; multiplizieren wir deren 13 Interkolumnien mit 9 Fu 6 Ellen, so erhalten wir 117 FuB 78 Ellen, und letzteres Ma, um das Mal) zweier halben Sáulen vermehrt, führt uns auf 81 9 x 9 Ellen!?) Die 72 Ellen 7 Daktylen der Inschrift bleiben dahinter nur um rund 9 Ellen, also auf jeder Seite um rund 4!/s Ellen zurück. Nehmen wir an, der Tempel von Messa sei wirklich identisch mit dem der Inschrift, so lieBe das Verstürkungsfundament der Lang- seiten nur etwa die Fundamente der Schmalseiten unberührt, die in der Tat dieser Sicherung nicht bedürfen (s. oben S. 95).

Prüfen wirnun, was in Koldeweys Beschreibung des archüo- logischen Befundes für die Identifikation spricht. Koldewey (S. 47) betont, daB die Ruinen des Tempels von Messa die bedeutendsten auf der Insel seien. Immerhin ist der Tempel in situ nur bis zur unteren Schicht der κρηπίς er- halten, wenn auch wiederum vom Oberbau genug Stücke gefunden worden sind, um eine Rekonstruktion des Ganzen

!) Ich verdanke Professor Keil den Hinweis darauf.

3) S. bes.: Actes du 89 Congrés International des Orientalistes (1889), 1893, S. 229 ff. (S. 65ff. des Sonderabdrucks).

8) Koldewey gibt als MaD der untersten Stufe (der hóchsten er- haltenen) auf der Langseite 41,52 m an. Der Stylobat der Schmal- seiten, der je 8 Sáulen trügt, miBt 45 55«(9 Ellen.

XIII, 3. 7

98 Heinrich Lattermann,

zuzulassen. Wegen Überschwemmung der Ausgrabungsstátte, die nichts Ungewóhnliches war, konnte Koldewey nicht mehr als 1!/s m unter die oberste erhaltene Schicht hinabgehen. *'Die Ebene durchzieht ein - - - nicht unbedeutender FluB, der, bei dem geringen Gefülle, das er in der Ebene nur hat, mit seinen zwei Zuflüssen winterlich oft das ganze Tal in einen undurch- dringlichen Sumpf verwandelt" (S. 47). Die Grundribform des Tempels entspricht insofern den Angaben der Inschrift, als er ebenfalls πρόδομος und ὀπιεθόδομος sowie eine umlaufende Süulenhalle hat. Im Übrigen ist es ein Pseudodipteros mit ionischen Sáulen auBen und dorischen zwischen den Anten.

Die Konstruktion des Tempels ist ganz unerhórt solide. Das Fundament ist rostartig: das von dem áufleren Rahmen, dem Fundament der ionischen Sáulen, umschlossene Innere wird noch lángs und quer durch je zwei Mauern in 9 Recht- ecke geteilt, von denen nur das mittelste unter der Cella frei von Füllung geblieben ist "Über das Fundament der mitt- leren Rechtecke der Sehmalseiten sagt Koldewey, daB es wahrscheinlich nicht so tief reichte wie die Hauptmauern (S. 41). 'Die Schicht unter der untersten Stufe ist verbrámt mit harten roten Liparitblócken, die polygonal an den hin- teren weichen Trachyttuff anschlieDen und unter sich ver- klammert sind. An diesen Blócken sind die Versatzbossen stehen geblieben - - - ' (S. 48). So umschliet schon diese Schicht das ganze Fundament wie ein eiserner Ring. Unter sich verkJlammert und mit der unteren Schicht durch Dübel verbunden sind nun aber auch auf das gediegenste die sümt- lichen Unterlagssteine der Sáulen. "Durch die Verklammerung der Stufenblócke unter sich ist die ganze Reihe in eine zusammenhüngende Kette (Anker) verwandelt, welche für nótig gehalten wurde, da der Stereobat nicht verdübelt ist' (S. 53. Koldeweys Begründung des Ankers ist schwach. Erstens umgibt ja die Schicht unter der untersten Stufe die '"Verbrámungsschicht/, die nicht bloB *verbrümt', und sodann ist es keinesfalls das Gewóhnliche, wie man aus Koldewevs Worten schlieBen müDte, den 'Stereobat', d. ἢ. den Kern der κρηπίς zu verdübeln?) Auch wissen wir nicht, ob nicht die

Durm, Bauk. d. Gr.* 73. 53.

Griechische Bauinschriften. 99

Steine der beiden unteren Stufen, von denen kein einziger gefunden worden ist, untereinander verklammert waren. Sicher hat es also seinen ganz besonderen Grund, wenn die Stylobat- steine auf ihrer sichtbaren Oberflüche (vielleicht auch die Fufbodensteine des Umgangs über den Rosten, Koldewey S. 53 unten) verklammert sind und den BleiverguBi sehen lassen. Gleich solide ist der Oberbau. Der Sockel der Cella- Wand ist der Lünge nach dreiteilig, der Hóhe nach auBen und innen zwei-, in der Mitte dreiteilig, mit gutem Fugen- schluB auch nach innen, aufgeführt (Tafel X XIL,18); Siehe nebenstehendeSkizze. Der eigenartige Antenstein Tfl XXII, 1 weist sogar nicht weniger als 5 Dübel- und 4 Klammerlócher auf (S. ὅθ: s. Tafel IV, Fig. V nach Koldewey). Die Bin- derschicht ^ darüber ist auch wieder ein Kuriosum: Sie besteht aus Steinen, die in der Mitte der Stof- fuge beiderseits geknickt (versatzt) sind!) Im übrigen steht die Bearbeitung der Fugen hinter den besten Denkmülern der klassischen Zeit nicht zurück (S. 5?) Das Material für alle Konstruktions- glieder des Aufbaus wie für das Fundament war Trachyt; Marmor scheint nur für die Lówenkópfe der Sima verwendet worden zu sein (S. 57).

Koldewey nun forscht nicht weiter nach den Gründen für diese ganz einzig dastehende Soliditát der Konstruktion. Ich glaube, sie war wenn der Tempel nun einmal an

3) Eine direkte Parallele dazu gibt es nicht; nur daB beim Zeus- tempel von Akragas, wie Koldewey S. 57* erinnert, versatzte Lager- fugen vorkommen (s. Durm, Bauk. d. Gr.* S.72 Fig. 55). Bei Wasser- bauten, z. B. Quaimauern, ist noch heute dieser FugenstoD ganz ge- wühnlich.

7

712398 '

100 Heinrich Lattermann,

dieser Stelle stehen sollte vor allem durch die Órtlichkeit geboten. Man werfe einen Blick auf Koldeweys Tfl. XVIII, 1 und hóre, was er über die Situation sagt: 'Die Niederung "Ta Messa! am Golf von Kalloni wird von einer kleinen Hügelkette in einen óstlichen und einen westlichen Teil zer- schnitten. In dieser Kette an dem niedrigsten der Hügel liegt die Ruine. Der ganze óstliche Teil der Ebene ist auf dem Plan als Sumpf markiert; die vielen kleinen Wasser- lüufe, die selbstándig von den umliegenden (jetzt meist nackten) Hóhen kommen (auch von NO. auf den Tempel zu) oder Verüstelungen des '"Flusses von Messa' sind, stauen sich eben an der Hügelkette, auf deren Senkung fast wie ein Riegel der Tempel liegt. Eine exponiertere Lage ist also kaum denkbar. Koldewey sagt selbst (S. 47): *'Ich habe nach einem scharfen Regen die Kirche wie eine Insel aus der flutenden Flüche hervorragen sehen' (die Kirche steht auf dem alten Fundament), und seine Zeichnung am Kopfe der- selben Seite gibt eine anschauliche Vorstellung von der Über- flutung. Warum legte man nun den Tempel grade hierher? Das Ἰᾶ θὲ sich nur damit erklüren, daB er einem Kulte diente, der mit der Ortliehkeit aufs engste verknüpft war. Diese Vermutung hat schon Lolling (bei Koldewey S. 59) ausge- sprochen, nur nicht mit genügender Bestimmtheit und ohne aus der Ortlichkeit und der Konstruktion des Tempels selbst die letzten Konsequenzen zu ziehen. Der Wichtigkeit wegen und weil ich noch einen Schritt weiter zu kommen denke, schreibe ich die ganze Bemerkung Lollings aus: 'Ein wenn auch schwacher und unsicherer Anhalt [für den Namen der Gottheit, der das Heiligtum angehórt haben kónnte] ist viel- leicht in den Worten des Theophrast Hist. plant. IX 18, 10: ἐνιαχοῦ μὲν γάρ φαςι τὸ ὕδωρ παιδογόνον elvai τγυναιξὶν ὥςπερ καὶ ἐν Θεςπιαῖς, ἐνιαχοῦ δὲ ἄγονον ὥςπερ ἐν Πύρρᾳ᾽ τοῦτο γὰρ ἠτιῶντο οἱ ἰατροί, verglichen mit der Parallelstelle Plinius Nat. hist. XXXI 2 (7): In Pyrrha flumen quod Aphrodisium vocatur steriles facit, zu finden. Von den EFlüssen des pyrrhüischen Gebietes nümlich scheint der von Polichnito kommende und bei Hag. Phokas mündende im Altertum, wo

Griechische Bauinschriften. 101

die siedend heifen Quellen von Polichnito entweder noch gar nicht existierten oder wenigstens nicht erwühnenswert Schienen, ganz unbedeutend gewesen zu sein, der Kavuro- potamos, der nórdlich von Pyrrha mündet, ist nicht viel mehr als ein Rezef des Meeres, das Flü&chen von Messa dagegen schwillt nach den Herbst- und Winterregen krüftig an, wird im unteren Lauf durch die starke Quelle Kryonero ver- stürkt, und wenn es das Aphrodisium des Plinius gewesen sein kann, so dürfte an ihm oder in seinem nüheren Bereich ein Heiligtum der Aphrodite gesucht und auf dieses die Ruinenstütte von Messa bezogen werden kónnen'. Das von Lolling genannte Flü&chen, auf der Karte durch die Bezeich- nung der Quelle kenntlich, nimmt seinen Lauf in ziemlich groBer Entfernung vom Tempel, hat über die Quelle hinaus sein eigenes schmales Tal und berührt die sumpfige Ebene óstlich des Tempels überhaupt nicht. Ganz bedeutend wasser- reicher als es muB nach der Karte der Fluf sein, der etwas weiter nórdlich in vielfachen Windungen und Verástelungen flieBt. Sein Hauptbett lüuft zwar auch nicht durch die Senkung neben dem Tempel, aber doch nur durch eine Kuppe von ihm getrennt aus der óstlichen Teilebene in die westliche. Und es ist nun sehr wahrscheinlich, daB dies Bett gar nicht das alte ist Beim Eintritt in die óostliche Ebene zweigt sich von ihm ein nicht minder breites Bett ab, das sich, spüter schmüáüler werdend, durch den Sumpf hindurch, durch die Senkung an dem Tempel vorbei und durch die westliche Ebene zieht, um sich kurz vor dem Meere wieder mit dem Hauptarm zu vereinigen. Die west- liche Ebene nun ist offenbar nichts weiter als Alluvialboden!)

Ist es wohl zu kühn, einmal die Vermutung auszusprechen, daB dem FluB leicht deswegen die Kraft zugetraut werden konnte, die Frauen steril zu machen, weil er durch seine Schuttmassen und zu- gleich damit seine Sumpfbildungen (vgl. die oberbayerische Hochebene) Mutter Erde wirklich steril machte? S. Tfl. 31 über die 'Verteilung der Vegetationsverhültnisse usw.', wo der Boden westlich des Relikt-Sees als steril gekennzeichnet ist. In dem Ostlichen Kessel und westlich bis zum See soll heute Getreide gebaut werden. Darin liegt kein Wider- spruch zu obiger Vermutung. Die unfruchtbare Küste schiebt sich nur

102 Heinrich Lattermann,

(Koldewey S. 60 zu Tafel XVIII, 1) der im Altertum nicht halb so ausgedehnt gewesen sein mag. So erscheint einer- seits der jetzige Hauptarm mit seinem langen Strandsee, der Hinterlassenschaft des Meeres, viel bedeutsamer als der nórd- liche Arm es wird auch kaum móglich sein, strikt nach- zuweisen, daB ursprünglich letzterer der Hauptarm war. Auch im Osten ist das infolge der Versumpfung kaum mehr móglich. Aber offenbar ist ursprünglich die tiefste Stelle der Ebene die gewesen, wo sich jetzt der Sumpf ausbreitet, und wenn der Fluf einmal in der Richtung auf diesen in einem breiten Bett seinen Weg genommen hat, so mul er eben einmal mitten durch die Ebene und durch die Senkung am Tempel vorbei geflossen sein. Dann hat er sich allmáhlich durch sein eigenes Geróll den Zugang verstopft, und wenn sich nun sein Wasser zum Sumpfe staute, so wird es den süd- licheren Weg zum Meere haben nehmen müssen. So war denn aber auch im Altertum, mehr als heute durch den Sumpf die Kirche, der Tempel durch den Fluf geführdet, der müchtig anschwellen konnte, Geróll vor sich her schiebend, und noch durch zwei Zuflüsse Verstürkung erhielt, deren einer heute graden Weges auf die Ruinen zuflieBt und erst kurz vor dem 'Taxiarchis in die Senkung abbiegt Aber der Tempel durfte den ungeberdigen Flüssen und Báchen, die an ihm nagten, nicht weichen. Er stand auf einer alten Kultstüite! Das lehren die Reste eines ülteren Baues, die von dem jüngeren Fundament eingeschlossen wurden (Koldewey S. 59)! Nun soll aber keinesfalls damit, daB wir dem Fluf

immer weiter ins Meer hinaus; hinter ihr erhóhen sich langsam die Ründer der Fluübetten durch die beim Übertreten zurückbleibenden feineren Sinkstoffe, beugen der Sumpfbildung vor und werden immer fruchtbarer (vgl. Oberitalien, wo allerdings andere Momente hinzutreten). In einer Kesselebene aber, wie wir sie óstlich des Tempels haben, wird ohne menschliche Bemühungen um guten Abzug des Wassers die Sumpfigkeit immer gróBer werden.

Über die Lage der beiden Fundamente zu einander wird man leider aus Koldeweys sonst ganz vorzüglichem Fundbericht (S. 48) nicht klar, noch weniger (in dieser Hinsicht) aus der Zeichnung Tfl. XIX. Vielleicht, da8 auch hieraus sich etwas für eine besondere Sicherung

Griechische Bauinschriften. 103

den Weg am Tempel vorbeigegeben haben, ohne weiteres gesagt sein, daB er in kultlichem Zusammenhang mit letzterem stehe, wenn auch zu erwarten würe, daB die Alten ihn ihrer- seits sonst nach Süden abgelenkt hütten. Des Plinius 'flumen' kann eine mifiverstindliche Übersetzung von Theophrasts ὕδωρ sein, das ja noch nicht FluB zu bedeuten braucht. Aber andererseits braucht der Fluf seine Bedeutung für das Heilig- tum nicht zu verlieren, und doch kann dieses selbst noch direkter mit dem ὕδωρ in Verbindung ganz üufrlich gesprochen stehen. Ich móchte nümlich zu bedenken geben, daB allein in dem mittleren Fundamentrechteck der Cella im Gegensatz zu allen übrigen kein Fundament gefunden worden ist. Ein Altar, ein Kultbild hütte doch gerade mehr als das Pteron eine feste Unterlage erfordert. Hat also der Boden der Cella offen gelegen? Hat er vielleicht ein Wasser- becken, das durch den FluB gespeist wurde und hier an geweihter Stelle die Kraft erhielt, die Frauen unfruchtbar zu machen, enthalten? Oder erhob sich die Cella über einer Quelle, wie sich eine solche auch im Süden der Ebene (Kryonero) findet? Wir sehen schon hier: es würe doch sehr wichtig gewesen, wenn Koldewey tiefer gegangen würe, als es ihm móglich war, besonders die Kirche abgetragen hütte!). DaB sich über dem von mir angenommenen Becken spüter christliche Kirchen erhoben, spricht eher für als gegen diese Annahme. Das Becken war leicht zu schliefen. Die Tempel- ruine selbst lieferte genug Füllmaterial. Darüber wurde aus alten Quadern ein sorgfültiger Plattenfufboden gelegt, zum Teil mit Klammerverschluf! (S. 60 zu Tfl. XIX, 1.) Vielleicht sollte, wie so oft an alten Kultstütten, dem heidnischen Glauben dadurch gewehrt werden, daf) ihm die Quelle ver- stopft wurde. Beide Kirchen, die sich hier abgelóst haben,

der Ost- und Nordseite ergibt. Wiàührend z. B. auf der Südseite die ülteren roten Liparitblócke 'bis an die schwarze Lüngsmauer hinan- reichen', wurden auf der Nordseite 'zwei schwarze Tuffquaderreihen zwischen die Reihen roter Quadern und die Lüngsmauer eingefügt". 1) Vielleicht ist auch die ungewóhnliche GrundriBform des Pseudo- dipteros durch órtliche, d. h. zugleich Kultrücksichten zu erkláüren.

104 Heinrich Lattermann,

sind fast genau nach der Cella orientiert und hütten doch seitlich auf dem alten Fundament einen viel festeren Stand- platz gehabt. War hier also wirklich eine Quelle von Kultbedeutung, so mufte ihretwegen erst recht der Tempel Stehen bleiben, war er dann auch von innen und von auflen der Gefahr ausgesetzt, unterspült zu werden. Um der ent- gegenzutreten, wurde er eben so solide gebaut, deswegen die verwickelte Technik, deswegen schlieBlich auch das Ver- stárkungsfundament unserer Inschrift.

Nun drüngt sich die Frage auf: hat Koldewey ein solches Verstürkungsfundament gefunden? Wenn ich seine Fundnachrichten richtig verstehe: nicht! (die isolierte Ver- brümungsschicht liegt in der Flucht der untersten Stufe). Aber wir wissen noch nicht, was 1!/s m unter der κρηπίς folgte; bei Koldeweys Grabung stand Wasser darüber. Hier, vor allem an der Nordseite, müfte also zu einer günstigeren Jahreszeit noch einmal der Spaten angesetzt werden. An der óstlichen Schmalseite hat nun Koldewey in der Tat ein Stück Fundament auferhalb der xpnmíc gefunden. Er ver- mutet aber, es habe einer Rampe angehórt Leider sagt er nichts über Lünge und Breite. Letztere lüft sich auch nicht aus dem Plan ersehen; der Lünge nach ist das gezeichnete Stück, ungeführ symmetrisch zur Hauptachse des Tempels verteilt, etwas grófer als die halbe Schmalseite. Diese Aus- dehnung ist für eine Rampe betrüchtlich, vgl. die von Koldewey angeführten Parallelen (S. 48). Die Steine scheinen gut ge- schnitten und eingefluchtet zu sein; die Flucht hált sich in einem Abstand von über 10 cm von der Kante der untersten Stufe, eine Sonderbarkeit, die sich leicht erkláren lieBe, wenn der Mauerzug spüter würe als das ursprüngliche Tempel- fundament. Übrigens fragt sich auch noch, ob Koldewey die Mauer in ihrer ganzen Láünge aufgedeckt hat; ferner ver- missen wir eine Angabe über ihre Hóhenlage. Natürlich ist es nicht ausgeschlossen, daf die Forderung der Inschrift niemals verwirklicht worden ist. Der Tempel selbst ist ja, wie die von Koldewey gefundene Ante mit ihrem Werkzoll- Mantel zeigt (8 50 N. 38 und S. 56), niemals ganz fertig

Griechische Bauinschriften. 105

geworden. Jedenfalls aber sind die Übereinstimmungen in den Voraussetzungen und technischen Vorschriften unserer Inschrift mit dem archüologisch-topographischen Befund so grob, daf ich keinen Zweifel hege: hier haben wir eine Bauiuschrift vom Tempel zu Messa. Die genauere Zeit der Inschrift muf) unbestimmt bleiben; aber sie spricht schon rein hellenistisch, kann also nicht vor 250 v. Chr. angesetzt werden. Da nun nach Koldewey (S. 57£) die Erbauung des Tempels in die erste Háülfte des IV. Jahrhunderts füllt, so ist das Verstürkungsfundament mindestens 100 Jahre jünger; in der Tat dürfte sich bei einem so solide konstruierten Tempel kaum sehr viel früher der Nachbau der Inschrift als nótig erwiesen haben. Jedenfalls lóst sich schon aus diesem Grunde der von Paton angenommene Zusammenhang mit IG. XII* 10, wo vom Aufführen von Tempelwünden die Rede ist. Dazu kommt, dal) vom Kopfe unserer Inschrift nur ganz wenig verloren gegangen sein dürfte; man wüfkte nicht, was noch viel mehr (von einem ganz andern Bauteil abge- sehen) als etwa die Baukommission und die Ortlichkeit voraus- gegangen sein sollte. Auch die Vergleichung mit der Skeuothek- Inschrift (Ditt.* 537) legt diese Annahme sehr nahe. Deren Kopf lautet: ! [O]eo[f]. *[Z]uvrpaqai τῆς cxevo8riknc τῆς λιθίνης τοῖς κρεμαςτοῖς ckeüeciv ΞΕὐθυδόμου Δημητρίου Μελιτέως, Φίλωνος Ἐξηκεςτίδου ᾿Ελευεινίου. Σκευοθήκην οἰκοδομῆςαι τοῖς xpeuacroic ςκεύεειν ἐν Ζείαι ἀρξάμενον ἀπὸ τοῦ προπυλαίου τοῦ ἐξ ἀγορᾶς mpocióvri ἐκ τοῦ ὄπιςεθεν τῶν ν[εωςοίκων τῶν ὁμοτεγῶν, μῆκος τεττάρων πλέθρων, πλάτος πεντήκοντα π[οδῶν καὶ πέντε cüv τοῖς τοίχοις. κατατεμὼν τοῦ χωρίου βάθος ἀπὸ To|?Ü μετεωροτάτου τρεῖς πόδας, τὸ ἄλλο ἀνακαθαράμενος ἐπὶ τὸ crépip|?ov «ετρωματιεῖ καὶ ἀναλήψεται ἴςον κατὰ κεφαλὴν ἅπαν ὀρθὸν πρὸς T|!?óv διαβήτην xrd; ich habe den Kopf etwas reichlich bemessen, um zu zeigen, dafj die Inschrift auch im einzelnen manche Anklünge an die von Lesbos aufweist. Wenn Cyriacus über der von mir begrenzten Lücke noch Ἀγαθῆι τύχηι gibt, dann kann das ebensogut damit erklürt werden, daB er es aus eigener Machtvollkommenheit hinzu-

106 Heinrich Lattermann.

gefügt hat!) oder daB der Kopf der Inschrift aufer dem zu erwartenden ἀγαθῆι τύχηι wirklich unleserlich war, oder schlieBlich, da8 die Überschrift auf einem besonderen Gesims- stein stand und der Kopf des eigentlichen Inschriftsteines fehlte oder unleserlieh war.?) Auch unten dürfte der Stein eher bestoffen gewesen sein als vollstáàndig (was IG. XII? 10 ist), sodaB sich die Inschrift anf einem andern Stein hátte fortsetzen müssen. Viel mehr als etwa ein paar rechtliche Kontraktbestimmungen, den Namen des Unternehmers u. dgl. brauchen wir nicht mehr; so wie die Inschrift uns vor- liegt, knüpft δὴ den Anfang gut das Ende an so wird auch der SchluB nicht weit sein. Was im einzelnen gegen Patons Verbindung der Inschrift mit N. 10 spricht, wird bei der Einzelbegründung der Textrekonstruktion gesagt werden, mit der Patons croiynbóov-Ordnung zu 32 Elementen, der ungewissen Zeilenbestimmung in N. 10 entnommen und durch Homoioteleuta gestützt, steht und füllt. Ich móchte schon aus den Auslassungen und Zusützen, die bei Cyriacus vor- kommen, schlieBen, daB der Text nicht crounbov geordnet war.

Einzelheiten.

3. πήχεις δύο. Bei einem Verstürkungsfundament kam es natürlich hinter der Ortsbestimmung vor allem auf die Breite an. Die Tiefe ist verschieden und schwer in Mafje zu fassen; sie richtet sich im übrigen nach dem alten Fundament.

ἀνακαθαίρειν. Die meisten Belege für das Wort, das bald aktiv, bald medial vorkommt, schreibt Holleaux, Ath. Mitt. XXXI (1906) 137 aus. Hinzuzufügen sind die eleusinische Inschrift IG. II add. 834c Z. 24 πέντε ἄνδρας τοὺς ἐν τῶι ἱερώι ἀνακαθαί- povrac; ferner die delische, Michel 594, die etwas ausführlicher von der Arbeit handelt: Z. 82 τοῦ θεάτρου τὴν ὀρχήϊετραν xai τοὺς ὁλκοὺς ἀνακαθάραςι καὶ τὸγ χοῦν ἐξενέγκαςι μιςθωτοῖς «rà. und Z. 1034 ἀνακαϊθάραντι τὸ Θεςμοφόριον καὶ τὸγ χοῦν ἐξενέγκαντι. Schlieflich klingt grade an die lesbische Inschrift

Über seine Zuverlüssigkeit vgl. Larfeld in I. v. Müllers Handb. I*, 369f.

3) Auch Paton mu ᾿Αγαθῆι τύχηι von der eigentlichen Stele aus- schlieDen, wenn er auf die Zeilenzahl von N. 10 kommen will.

Griechische Bauinschriften. 107

am meisten eine delphische an, BCH. XXIX (1905) 468 N. 146 Z. 20 ἀνακαθᾶραι δὲ τῶν ἐπὶ τὸ crepeóv θεμελίω[ν τὸ χωρίον oder τὸν τόπον (wie ich ergünze!)). Die Stelle Ditt.* 587, 46 f. τῶι ἀνελόντίι xai ἀνακαθήραντι τοῦ πύργου τὸ λιθολόγημα ἐπὶ τὸ crépigov ist natürlich so zu verstehen, ἀδίβ das Fundament des (zusammengestürzten) Turmes beseitigt (die Steine hochgewunden werden, ἀναιρεῖν) und dann der Boden für das neue Fundament gesüubert werden soll. Beide Verben durften also nicht, wie Holleaux (a. a. O.) getan hat, getrennt werden. Fabricius (Hermes XVII [1882] 564) übersetzt ἀνακαθαίρειν (-pecOat) einwandfrei mit *aufgraben und wegrüumen' (Holleaux [a. a. O.] *déblayer, af- fouiller); ich glaube nur, daf5 zugleich ein wagrechtes Planieren des Baugrundes darin steckt, das ja keine Arbeit für sich*), aber doch notwendig ist. In unserer Inschrift steht nun Z. 8 ἀνακα- θαρεῖ τώι πώρωι. Fabricius (De arch. Gr. S. 59) nimmt daran Anstofi und will ςτρώςει oder προςςτρώςει einschieben. Er sieht also in dem Dativ einen lat. Ablativ. Tatsüchlich liegt ein reiner Dativ vor: 'für das übliche?) Porosmauerwerk'. 'AvaxaOaípeiv steht eben nicht blof' &uferlich mit der Konstruktion in Ver- bindung, es ist von Wichtigkeit für sie, bezw. für die Arbeit des Unternehmers an der Konstruktion; daraus erklürt sich zugleich, daf$ es auch im Medium nicht selten ist.

5. ἔδαφος. Wührend τόπος und χιυρίον mehr planimetrisch, ist ἔδαφος mehr stereometrisch-konkret der 'Baugrund?; vgl. be- sonders die Inschrift Ditt. 542, 12 !!0rce λίθους τοὺς μὲν ἐν τῶι ἐδάφει κτάἀ. und 587, 48 λίθοι ἀρουραῖοι eic τὸ crp[i]ua τῶι πύργωι καὶ ἐκ τοῦ ἐντὸς ἀντιςτρῶςαι ἄχρι τοῦ ἐδάφους τῆς αὐλῆς κτά. Nicht immer tritt das gleich scharf hervor, so Ditt.* 537, 62 *!cuvcrpu)|cev τὸ ἔδαφος λίθοις τὸ ἐντὸς ἅπαν cuvapuórrouci πρὸς ἀλλήλους (Skeuothek-Inschrift) 4) oder Michel

1) Vgl. die Inschrift von Athen, Ath. Mitt. XXXI (1906) 184, Z. 3 ἀνακαθηράμενον τὸ χωρίον und die Inschrift von Lebadeia, Fabricius,

De archit. Gr. S. 7 Z. 641f. ἐὰν δὲ τόπος ἀνακαθαιρόμενος μαϊλακὸς εὑρίεκηται, προςςτρώςει πώροις ὅςοις ἂν χρεία fj «rà. --- χωρίον und τόπος auch sonst mehrfach (in der lesbischen Inschrift Z. 8 u. 13) im allgemeinsten Sinne von 'Baugrund'; vgl. zu Z. 6 ἔδαφος.

3) An einem besonderen Wort dafür fehlt es denn auch.

8) Nümlich als Unterlage. So haben auch die besten Marmor- tempel meist ein ftüjpoc-Fundament (Durm, Bauk. d. Gr.? S. 68).

4) Hier ist natürlich τὸ ἐντὸς ἅπαν nicht mit ἔδαφος zu ver-

108 Heinrich Lattermann,

594, 57 τὸ ἔδαφος ὁμαλίςαςι [nach NiederreiGung eines Bau- werks] Die delphische Inschrift BCH. XXIX (1905) 468 Nr. 146 Z. 14 ἀποςτερεώςας τὸ ἔδαφος zeigt sodann, dafs €. keinesfalls immer fester Baugrund zu sein braucht. Dazu stimmt auch Philon von Byzanz V 79, 1ff: πρῶτον μὲν bei [τοὺς οἰκοδομοῦντας πύργους ὀρύξαντας μέϊδχρι πέτρας ὕδατος f| τινος ἐδάφους ἀςφαλῶς (-o0c unverstündlich Graux) [τοῦτον ἀποςτερεώςαντας τὸν τόπον ὡς μάλιςτα τιθέϊδναι τοὺς θεμελίους ἐν γύψῳ κτά. (beachte auch die Übereinstimmung der Verben) In unserer In- schrift nun dürfen wir getrost annehmen, ἀδΔ ἔδαφος im Gegen- satz zum μαλακόν der Z.7 harter, anstehender Fels ist. Vom ἔδαφος, auf dem die Fundamente der Schmalseiten liegen, füllt der Fels (καταφορά Z. 12) und wird terrassenfórmig nach der Mitte der Langseite zur Aufnahme der Steine *behauen? (émropaí Z. 12).

δ. ἔδαφος TONYHKPIM Cyriacus.

θεμέλιον ist alles unter der κρηπίς, denn bis an die unterste Stufe hóchstens kann das προςθεμέλιον reichen. Wührend das Wort in der attischen Literatur sehr hüufig ist, wird es in attischen Bauinschriften durch ςτρῶμα vertreten (z. B. Inschr. TB Z. 54). Die Inschriften der Argolis wieder haben in gleichem Sinne croigá (s. IG. IV Index VIII). In der troezenischen Inschrift IG. IV 823 steht Z. 37 θεμέλια 1) neben κρηπίς (bezw. -ibec), Z. 71 und 67, und croiBá, Z. 61. Στοιβά scheint sich dadurch von θεμέλια zu unterscheiden, dafs es nur unter einer κρηπίς moglich ist, wührend θεμέλια (hier) "Fundament schlechthin? bedeuten dürfte?). In der delphischen Theater-Bauinschrift BCH. XXIX (1905) N. 146 S. 468 heift es Z. 20: ἀνακαθᾶραι δὲ τῶν ἐπὶ τὸ crepeóv θεμελίω[ν

binden, sondern mit λίθοις. DaB der ganze FuBboden mit Steinplatten belegt werden soll, sagt zur Genüge cóv in ευνετρώςει. Die FuBboden- platten aber pflegte man im allgemeinen (vgl. z. B. Durm, Bauk. d. Gr.* S. 76 Fig. 60 [Theseion] und als Ausnahme die Lebadeia-Inschrift, Fabricius, De arch., Tfl) nicht mit Anathyrosis, sondern mit vollen (ὅλοι) Fugen zu verstoBen. Das sagt hier τὸ ἐντὸς ἅπαν hinter λίθοις und zur Verstárkung der Bestimmung ist noch cóv (wieder 'voll') zu dem sonst allein üblichen, auf áva60pucac-Fugen bezüglichen óp- μόττειν hinzugefügt.

-vac ἐπεξορυχθείςας ὑποικοδομήςαντι τὰ θεμέλια.

*) Damit ist der Vorrat der Inschrift an Wórtern, die in irgend einem Sinne Fundament heifen, noch nicht erschóüpft. Z. 35/6 u. Z. 36 kommt noch bei Anlage einer ὁδός für die feste Unterlage der Schüt- tung ómoboud vor; vgl. auch Michel 594, 58 u. 62.

Griechische Bauinschriften. 109

TO χωρίον v. τὸν TÓTtov; es handelt sich um eine niedrige Unter- lagsschicht !).

6. Dem Sinne nach scheint die Ergüánzung durch den Gegen- satz geboten; den Wortlaut habe ich Z. 12/8 entlehnt ?).

7. Anf. Von mir ergünzt; Bücheler hatte τῆς ἕδρας] τῆς νῦν κειμένης vorgeschlagen. MAAAKOYNHI Cyriacus.

8. Anf. TTOTT Cyriacus; Ende TTUJIOITTAPEXUJNOY.

9. AEAHYETEPOYTTIHXEOZEYOYMETPIAI. | Bücheler schreibt: rrowjcac δὲ λήψεται crepeoü πήχεως εὐθυμετρίᾳ |1?óxru) ὀβολούς und erklürt: *für die Kubikelle nach Lüngenmessung, da, wenn das Material eingebaut und eine massive Konstruktion fertig ist, eben die ςτερεομετρία aufhórt?. Aber jetzt wissen wir, was Bücheler noch nicht wissen konnte, daf$ der ςτερεοῦ πῆχυς im ptolemáischen Ágypten die Quadratelle bezeichnet. Das ist zwei- deutig, und Wilcken, Griech. Ostraka I 780!, hat sich darüber ge- wundert, steht jetzt aber durch ein Halbhundert Beispiele fest. Unzweideutig wird der Ausdruck, sowie εὐθυμετρίᾳ hinzutritt: in gerader Messung. Wo es sich (Z. 3) um ein Lüngsdimension handelt, fehlt crepeoó; hier aber handelt es sich um eine Flüche, die auf 8 Ellen Hóhe bestimmt wird, sodaí$ der Zusatz crepeo0 besagt: über die Flüche hin?) Paton schreibt im Majuskel-

Platz für 8 Zeichen.

text (Z. 10 des Corpis); ληψείται . . . .. ... ε]τερεον πηχεῶν κτά. wie Bücheler; im Minuskeltext: λήψεται ... EDD το] [Ὁ] ἔρ[γ]ου (Ὁ) πήχεως κτά. Er fügt hinzu: 'In vs. 11 fortasse ςτερεοῦ πήχεως εὐθυμετρίᾳ supplendum erat". In den Corrigenda S. 140 gibt er sodann eine briefliche Mitteilung Dórp- felds wieder, die einen technischen Gedanken in die Stelle hinein- trügt: *Es fiel mir auf, ob statt EYCYMETPIAI nicht EYCYN- THPIAI gelesen wird, denn an der Oberkante der letzten Funda- mentschicht, die εὐθυντηρία genannt wird, befindet sich gewóhnlich eine Anarbeitung von etwa 8 Daktylen'. Dórpfeld gibt diesen

Z. 14/5: θεμέλιον μὴ éAdccu) δίποδος, nachdem (14) καὶ ἀπο- «τερεώςας τὸ ἔδαφος gesagt worden war.

3) Ich nehme keinen Anstand, auch bei dieser Ergünzung daran festzuhalten, daB in ἀνακαθαίρειν zugleich ein "Planieren' liegt. Der Passus der Skeuothekinschrift Z. 7 f. (s. S. 105): κατατεμὼν τοῦ χωρίου βάθος ἀπὸ τοῦ pereupordrou τρεῖς πόδας widerspricht dem nicht; da wird die Erniedrigung des Felsens um eine hohe Schicht (bis zu 3 FuD!) gefordert.

5) Ich verdanke diese ganze Erklürung Professor Keil, der auch die Ánderung von ITHXEQ X in πήχεω[ν] vorgenommen hat.

110 Heinrich Lattermann,

Einfall zur Kenntnis, ohne den Zusammenhang daraufhin nach- zuprüfen. Er hátte sich sonst σον gesagt, daf$ doch erst einmal die εὐθυντηρία selbst gelegt worden sein mufste, bevor die An- arbeitung stattfinden konnte. Wenn aber, wie natürlich auch Dórp- feld weif, die Steine mit der Anarbeitung verlegt und nach ihr eingefluchtet werden, so kann das nicht mit den Worten der In- schrift gesagt werden. Und woher nimmt Dórpfeld die Berechtigung, ὀβολός und δάκτυλος gleichzusetzen ? Für meine Textgestaltung übernehme ich von Dórpfeld dankbar den konstruktiven Gedanken; denn an eine Geldsumme ist allerdings hier nicht zu denken. Aus Cyriacus ΟΒΟΛΟΥΣ (Z. 10) schüle ich, ohne der Lesung zu grofien Zwang anzutun, τοὺς νόμους heraus. Die Schichten lasse ich *aufführen?, wodurch zugleich ἐργαζόμενος und τιθείς das passende übergeordnete Verbum erhalten. Ich entnehme das Verbum, ohne mich von Cyriacus' Zeichen zu entfernen, einer ühnlichen Stelle der Skeuothekinschrift, Ditt.* 537, auf die ich schon S. 105 hingewiesen habe: (Z. 8) τὸ ἄλλο ἀνακαθαράμενος ἐπὶ τὸ crépi- 9lov crpupariei καὶ ἀναλήψεται Icov κατὰ κεφαλὴν ἅπαν ὀρθὸν πρὸς T|óv διαβήτην f).

9. ἀναλαμβάνειν. Fabricius, Hermes XVII (1882) 564 hàlt für das Fundament der Skeuothek, dessen Aufführen ἀναλαμβάνειν heitit, gradezu eine *Stütz- oder Terrassenmauer' für erforderlich. Vgl. auch S.565 über ἀνάλημμα; über letzteres ferner Ditt.* Nr. 372 Anm. 4.

10. gegen Anf. EPIATO; weiterhin ATTEPTTIT .N. καθάπερ περὶ τῶν θεμελίων γέγραπται Bücheler; καθάπερ ἐπὶ κτά. Paton. Bücheler fügt hinzu: *auf einer andern Tafel. Er gibt der Stelle die einzig mógliche Auslegung. Paton muf3 bei seiner Lesung an Verzeichnungen auf den Steinen, Richtungslinien oder dgl. gedacht haben. Aber das müfite πρὸς τὰς γραμμάς (-ἦν) heifen?); vor

!) Ditt. (Anm. 8) untersucht, wohin ἐπὶ τὸ crépipov zu ziehen sei, und entscheidet sich dafür, es dem ἀνακαθαράμενος unterzuordnen. Das ist hier gleichgültig; es gehórt ebensogut zu «τρωματιεῖ. Auf keinen Fall aber darf es, darin hat Ditt. recht, von ἀνακαθαράμενος getrennt werden. Am leichtesten hàátte das Ditt. durch die Stelle seiner In- schrift 587, 46/7 beweisen kónnen: τῶι ἀνελόντι xai ἀνακαθήραντι τοῦ πύργου τὸ λιθολόγημα ἐπὶ τὸ crépipov μιςθωτεῖ κτά.

3) Vgl. auch die lebadeische Inschrift Fabricius, De arch. gr. 3.9 Z. 138ff. πρῶτον biaEécac εημείας παρὰ το[ζὺς ἁρμοὺς (so Ditt.* 540; τοῖς ἁρμοῖς Fa)] καθ᾽ &acrov τῶν λίθων ἐν ὀρθῷ πρὸς τὸ προκαίγω- γεῖον] καὶ τὴν γραμμὴν τὴν καταγραφεῖςαν, πρὸς ἣν [παραξέ]ςει τὴν Tapator|v.

Griechische Bauinschriften. 111

allem aber wird das alte Fundament, das einzig γραμμάς hátte tragen kónnen, sonst stets τὸ κείμενον θεμέλιον genannt (Z. 5, 14, 15, 16). Hier kennzeichnet das Fehlen von κεῖςθαι und be- sonders der Plural deutlich genug den allgemeinen Charakter der Bestimmung !).

11. élaxícrouc. Ein Mindestmaf kommt für Mauerstürken, Steinlüngen, Abarbeitungen usw. sehr hüufig in den Bauinschriften vor. Àm lehrreichsten für unsere Inschrift ist ein Beleg in der Mauerbauinschrift von Athen IG. II 167 (Frickenhaus, Athens Mauern im IV. Jh., Diss. Bonn 1905) Z. 41 (wo vom λιθολόγημα die Rede ist, einem Fundament, das noch mindestens 2 Fuf$ über Erdgleiche reicht*)): λίθοις χρώμενος μὴ éAárrociv f) τριημῖπο- bi[oic. Für unser lesbisches Verstürkungsfundament ist also der Sicherheitskoeffizient bedeutend grófer.

11. Mitte TEHMITTHXIO Y; μῆκός τε ἡμιπηχίους Bücheler, μῆκος τριημιπηχιαίους Paton; τριημιπήχιος ist aber eine ein- wandfreie Bildung ; vgl. τριημιπόδιος und Pape πηχίςκος, πήχιςμα, πηχιςμός.

11. Ende ΠΗΧΙΑΙΟΥΣ. --- Das Breitenmaó ist mindestens 5) gleich dem halben Breitenmafs des ganzen Verstárkungsfundaments, sodas lüngs hóchstens 2 Heihen Steine nebeneinander liegen kónnen.

12. Anf. TETPAPA.

12. Mitte κατ᾽ ἐπιτομάς. τέμνειν wird vorwiegend für gróbere Arbeit am gewachsenen Felsen, das Brechen von Steinen *) natürlich mit eingeschlossen, gebraucht, niemals für blofies Abgleichen oder Zurichten. Auch wo es von der Arbeit an Steinen, die bereits auf dem Bauplatz liegen und vielleicht gar schon halb fertig sind, gebraucht wird, bezeichnet es doch immer das Wegnehmen eines gróferen Steinstückes, das, wenn es weg mufi, eben Relikt des

So wird Patons Anordnung der Zeichen wenigstens bis hierher schon durch diese Korrektur hinfállig, ganz abzusehen von seinen Zeilen 6 und 10—12, wo die Lücken schon knapp genug bemessen sind.

3) Z. 39.

3) ἐλαχίετους ist auf alle Dimensionen zu beziehen.

*) Die ungefáhr rechtwinklige Behauung im Steinbruch, das πε- Aeküv, kann im τέμνειν mit eingeschlossen sein (vgl. das sehr háufige alleinstehende τομή und τέμνειν, unmittelbar gefolgt von ἀγωγή bezw. ἄγειν, z. B. Ditt.* 587, 17 μιεθωτεῖ τῆς τομῆς τῶν λίθων xal τῆς ἀγωγῆς xrà.) oder auch besonders genannt werden (s. Inschrift I A 10 und oft, sowie Frickenhaus a. a. O. S. 22f.).

112 Heinrich Lattermann,

Steinbruches, "Werkzoll ist. So werden wir uns nicht wundern, in den Erechtheion-Inschriften ἄτμητος zu finden (Jahn-Michaelis, Arx Ath. AE. 22 I 47 bei κίονες, II 31 bei κυμάτιον und ἀςτρά- γάλος usw.); 80 ist auch κατατομή in denselben Inschriften bei Yeica-Steinen deren tiefe Unterschneidung oder beinahe Unter- hóhlung, gewif eine zugleich sehr anspruchslose und anschauliche Bezeichnung. So ist, wenn wir Attika verlassen, in der unter Nr. IV behandelten Inschrift aus Lebadeia, Z. θά, ἐπιτομή der Ein- schnitt in den Werkzoll-Mantel, der Saum, der die endgiltige Grófie des Steines vorzeichnet (Lehre; so ist in der grófleren lebadeischen Inschrift Fabricius a. a. O. (Ditt.* 540) 113. 114 ὑποτομή der Einschnitt in die Basis des Steines. Aber natürlich geht bei solchen Bezeichnungen, und nicht blof$ in der griechischen Sprache *), der Begriff der Betütigung fortwührend mit dem ihres Er- gebnisses ineinander über, sodaí3 alle diese Wórter auch bestimmte *Schnittfláchen? bezeichnen kónnen, je nach ihrer Prüposition (vgl. Fabricius a. a. O. S. 76). Die ἐπιτομαΐ unserer Inschrift nun sind gewif auf keinen Fall den einzelnen Steinen (wie in der Lebadeia-Inschrift), sondern dem gewachsenen Felsen zu geben; das lehrt κατά und das folgende πρὸς τὴν καταφοράν. Dazu ist ἐπιτέμνειν in gleichem Sinne zu belegen (Ditt.? 538, 8 [Lattermann, Klio VI 140 Z. 7 und S. 142. 148] προςεπιτέμνειν ; danach [von Keil und Kóhler] erg. Inschr. I B 57). Hier nun steigen die ἐπιτομαί einmal als Stufen den Abhang hinab?) Man wird dabei weniger an die Arbeit der Felsbehauung, als an die dadurch entstandenen festen Auflager für die Steine zu denken haben, auch wegen τιθείς und κατά.

12. καταφορά *Neigung' s. Fabricius a. a. O. [unten Anm. 2].

13. ENAAAAX. S. Fabricius De arch. Gr. 180 ad v. 150 sq. und Hermes XVII (1882) 565. νόμος in der Bedeutung *Normal- schicht? ist klar, wenn auch sonst nicht zu belegen. Attisch heift die Schicht croiyoc (nicht zu verwechseln mit cróyoc der Mauer- bauinschrift von Athen Z. 59. 60. 61)9); ionisch δόμος ). An

!) Vgl. z. B. unser "Arbeit".

3) So schon Fabricius, Hermes XVII (1882) 585.

*) Frickenhaus a. a. O.; zur Bedeutung s. Otfr. Müller, Kunstarch. Werke 1V S. 139 ad 658. 59.

4) Bei Frickenhaus a. a. O. S. 21 B 65 kann die ἔφοδος des Turm- πλήρωμα nicht, wie Fr. S. 25? will, gleich croiyoc sein (die Heran- ziehung von δόμος wáre besser unterblieben); «τοῖχος steht ausdrück- lich Z. 54. Also ἔφοδος ein Komplex mehrerer Lagen?

Griechische Bauinschriften. 113

unser *vópoc' erinnert BCH. XXIX (1905) 468 in einer delphischen Theaterbau-Inschrift die Wendung Z. 23: xai épyacápevoc τῶν voua[íuv, hinter der λίθων oder ein Steinname (θάκων [Z. 2] oder καταληπτήρων [Ζ. 97) zu ergünzen sein dürfte. Man wird dort aber nicht an Steine normaler Hóhe, sondern Lünge denken müssen (vgl. Z. 10: τοὺς δὲ παρὰ τὰς διόδους 3) μὴ éAácco[uc und Z. 24 - - καὶ τὰ μείζονα * κτἀ.).

13. Ende KATATPIAO|'*MHZAX. Paton hat diese Lesung festgehalten (Z. 18). Aber sie gibt keinen Sinn im Zusammenhang des Ganzen, da sie doch nur heifjen kónnte: ein dreifaches Maner- werk fertigstellen. Bücheler korrigiert denn auch: κατατειχοδομή- cac. Aber von einem τεῖχος kann doch wohl nicht die Rede sein. Es handelt sich, wie im folgenden ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἔδαφος τύι vOv κειμένωι OepeMun zeigt?) um kurze Mauerstrecken oder besser: Pfeiler. Für τοιχοδομεῖν gibt Ditt.* 572, 1 einen Beleg: "Opoc: μὴ τοιχοδομὲν | ἐντὸς τῶν ὅρων ἰδιώτην.

14. ξύςας. In der Inschrift von Athen wegen Errichtung von Dreifufbasen (Holleaux, Ath. Mitt. XXXI [1906] S. 135 Z. 21; dazu S. 143) wird zur Unterstützung des Dreifuf!kessels auf der Mitte der Platte ein kleines dorisches Süulchen errichtet; über dessen Unterflüche heift es: οὑπΙοξέςαντα ὀρθὸν [sc. τὸ κιόνιον] καὶ ξύςαντα «λεῖον. Aus dieser Zusammenstellung geht hervor, wie auch Holleaux richtig erkannt hat, dafs ὑποξεῖν ὀρθόν nur ein gleichmáütiges wagrechtes Abebnen bezeichnet, ξύειν λεῖον da- gegen ein feines Glütten, das auf das Abebnen folgt. Dazu stimmt, was uns über das Werkzeug ξυςτήρ überliefert wird *): Schol. Hom. Od. XXII 455: λίετροις᾽ τοῖς ξυςτῆρει ἀπὸ τοῦ λεαίνειν. B. A. p. 51, 10: “Ὅμηρος μὲν λίετρον τὸν ξυςτῆρα, οὗ ὑποκορί- «τικὸν λίετριον, οἷον ξυςτηρίδιον. --- Ferner Hes. λίςτρον " ξυςτήρ, cxagíov, πτύον cibnpoüv, ὁμαλίετρον, ἔνιοι ἐδαφιςτήριον. Λείετριον [ΞΞ λίετριον, s. Nr. III Z. 4] aber hat Fabricius (De arch. Gr. S. 70) richtig mit Scharriereisen erklürt. Das ist ein Meifsel mit sehr breiter und scharfer Schneide, mit welchem noch heute die letzte Operation zur Glüttung von Quadern vorgenommen wird,

!) Auch Z. 12: -bouc τὸ μὲν μῆκος áp[uó]Zovrac eic c- - - wird τοὺς --- παρὰ τὰς bió]|bouc wiederherzustellen sein.

3) Die Bedeutung dieser Worte wird mit Sicherheit genauer be- stimmt durch Z. 4/6 τὸ μὲν κατὰ τὸμ πρόδομον καὶ τόν ὀπιςθόδομον ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἔδαφος τῶι νῦν κειμένωι θεμελίωι.

8) Nach Blümner, Techn. n. Term. II 2185.

XIII, 8. 8

114 Heinrich Lattermann,

nur Polieren ausgenommen, das aber im Altertum so wenig wie heute mit einem Werkzeuge ausgeführt werden konnte!) In unserer Inschrift heift also ξύςας (ὀρθόν): nachdem er (eben- máüfüg wagrecht) abgeglüttet, nicht blof: abgeebnet hat; d. ἢ. es wird eine sehr sorgfültige Arbeit an den Lagerflüchen verlangt. Das aber tatsüchlich an diesen, besagen in Z. 15 die Worte πρὸς διαβήτην πρὸς τοῦ κειμένου θεμελίου (ION Cyriacus) τὴν ἕδραν. Denn διαβήτης ist die Bleiwage?), deren Benutzung nur auf wag- rechten Fláchen móglich ist. Noch deutlicher spricht ἕδρα (obere Lagerflüche, s. zu Nr. II Z. 6). ὀρθόν kann sich dem Zusammen- hang nach nur auf die Lehrpfeiler beziehen; aber diese sind ja eben maf)gebend für das ganze Fundament, daher wird stillschweigend auf das vorschwebende προςθεμέλιον bezogen. Man mag jedoch auch annehmen, daf ὀρθόν eine Singular-Parallele zu dem be- kannten ὀρθά bei ἐπεργάζεςθαι und ühnlichen Verben ist (s. Lattermann, Klio VI 151 Anm. 5). Nur gilt die Vorschrift sicher nicht blof5 für eine einzige Schicht, wie man aus ἕδρα schliefjen kónnte. Der Singular steht, solange ἕδρα als 'Lehre' herangezogen wird sobald die *Lehre' selbst eine technische Behandlung erfáhrt, lóst sie sich in die einzelnen Teile auf. So erklürt sich ungesucht ἕδρας in Z. 16. Um nun noch einmal kurz zusammenzufassen, was mit den Lehrpfeilern geschehen soll: sie sollen gleiche Schicht- hóhe mit dem vorhandenen Fundament?) erhalten; jede Schicht -wird genau nach der Schicht des alten Fundaments, gegen die sie gestofien wird, abgeebnet und sorgfültig gegláttet. Nun fragt sich allerdings noch, wie dazu erst wieder die Lagerfugen der Alten Schichten eine Bearbeitung erhalten kónnen (sie liegen ja doch nicht mehr offen) und warum das geschieht. Ich denke mir, die Schichten stehen nach unten hin immer eine etwas über die andere hervor, wie das ja bei den griechischen Fundamenten üblich Ast (natürlich zur grófleren Sicherheit) So bleibt von jeder ἕδρα ein schmaler Streifen offen liegen. Der brauchte ursprünglich nicht

. Daher ist es auch falsch, ξεῖν und seine Komposita mit "Polieren' zu übersetzen. Καταξεῖν ist: glütten einer ganzen Mauer in dem Sinne, daB ihre Versatzbossen bezw. die Werkzollrustika sorgfültig abgemeiBelt werden, sodaD eine gleichmüBig ebene Fláche entsteht (gegen Schóne, Hermes IV 39, der auBer dem Abnehmen des Werkzolles noch ein 'Polieren in dem Worte sieht).

) *) Blümner a. a. O. III 91*. *) Dann müssen dessen Schichten also ebenfalls mindestens rerpa- πάλαςτοι sein.

Griechische Bauinschriften. 115

besonders glatt zu sein. Jetzt wird er infolge des Verstürkungs- fundaments nicht blofó *Lehre', ein schmaler Streifen der neüen Steine greift auch noch auf ihn über!) 80 erhült denn auch jeder alte Stein an der Stirnseite, die bisher rauh geblieben war und jetzt zur Fuge wird, eine sorgfültige fugengemüfse Bearbeitung. Ich hatte nun schon oben die ἁρμοί, die gewi& wegen des voraus- gehenden κείμενον θεμέλιον in erster Linie an dem alten Fundament zu suchen sind, auch für die Lehrpfeiler und damit für das ganze Verstürkungsfundament in Anspruch genommen. Dazu berechtigt ohne weiteres, dafs ja die ἁρμοί des alten Fundaments in gleicher Weise dem neuen angehóren. Sie vermitteln die Übertragung auf sümtliche Fugen des neuen Fundaments?).

15. Ende ETPA.

16. Ende ANAXOYPAE. ἀνὰ εφύρας Bücheler; ἀναςφίξας Paton (Z. 23). Letzteres ist mir der Bedeutung für diese Stelle nach nicht recht verstündlich. Dazu würe die Art der Anknüpfung mit καί hier etwas eigentümlich. Απ cqópa aber braucht man in einer Bauinschrift keinen Anstofi zu nehmen. Nur Büchelers ἀνά ist in ἀπό zu ándern; wohl kann man sagen: ἀνὰ κράτος, ἀνὰ μέρος, ἀνὰ λόγον, aber solche Wendungen sind doch mehr oder weniger erhaben über das sehr viel nüchternere: mit dem Stein- hammer! Nun gibt Poll. VII 118: τύκος΄ cgpüpa TOv λατόμων; Verba aber vom Stamme Tux (Tuy) bieten jetzt unsere Inschriften I B 88 und I[ 20 für Steinbearbeitung (auf dem Bauplatz) Also werden wir auch hier cpópa zulassen.

17. gegen Anfang ITIPOXKAIEY FUNIOYZAIOZLETAI

TTOIUUNTO Mit den unterpungierten Zeichen ist Cyriacus deutlich

auf die nüchste Zeile abgeirrt. Ich kann es nur für Zufall halten, wenn der Abstand zwischen εὐγωνίους und den unterpungierten Zeichen grade 32 Elemente, soviel wie Paton für seine ςτοιχηδόν- Zeile annimmt, grof) ist. Würe das mehr als Zufall, so würde es

!) Er braucht nur ἀπὸ ςφύρας (Z. 16) bearbeitet zu werden, weil die glatte Flüche (Eócac ὀρθόν! Z. 14/5) jedes neuen Steines jedem aufzulegenden trotz des Übergreifens eine genügend breite und sichere Auflage bietet. Es ist wegen der besonderen órtlichen Verhültnisse zu betonen, daB leicht geneigte Fundamente (Bóschungsmauern, Strebe- pfeiler) stabiler sind als senkrechte. In meiner Zeichnung habe ich davon abgesehen, den Bóschungscharakter des Fundaments zu kenn- . zeichnen.

*) "Deren (d. ἢ. 'der bisherigen Tempelunterlage'" und des Anbaüs Fugen' schon Bücheler zu der Stelle, aber ohne Begründung.

| g*

116 Heinrich Lattermann,

im Widerspruch zu Cyriacus Auslassungen und Zusáützen zeigen, dafs er die cro:xnbóv-Ordnung grade sehr aufmerksam verfolgt hátte. Die Abirrung kann auch damit erklürt werden, daí$ hinter εὐγωνίους eine schlecht erhaltene Stelle folgte, die Cyriacus schliefs- lich ganz weg lief. Doch bleibt natürlich meine Ergünzung am Ende von Ζ. 17 sehr unsicher. Auch πρὸς κανόνα καὶ δια- βήτην ὀρθοὺς xai εὐθέας κα]! εὐγωνίους κτά. zu ergünzen und so künstlich das entscheidende Homoioteleuton zu konstruieren !), rettet Patons tentamentum nicht. Denn gegen die Ergünzung lassen sich erhebliche Einwendungen machen. Vor allem ist διαβήτης Blei- wage für die Fugenbearbeitung auszuscheiden. Es ist sonst nicht in diesem Zusammenbange belegbar und hat tatsüchlich auch nur Sinn für die Bearbeitung festliegender gróüfserer wagrechter Flüchen. Die Fugen, ἁρμοί, sind im Griechischen immer *) Stofi- d. h. seit- liche Fugen, also wenn der Stein festliegt oder versetzt ist, nicht wagrecht, sondern senkrecht. Wird aber der einzelne Stein zur Bearbeitung einer Fugenflüche so aufgestellt, daf$ die zu bearbeitende Flüche nach oben zeigt, so müfste erst wieder eine stehende, fertige Kante genau senkrecht eingelotet werden, bevor eine Bleiwage für eine Fugenflüche überhaupt in Betracht kommen kónnte. Die Griechen aber nahmen, wie noch wir heute tun, bei Bearbeitung des einzelnen Werksteines weiter nichts als Winkeleisen (προςαγωγεῖον) und Richtscheit (κανών, und zwar in diesem Falle natürlich ein kürzeres, wie auch Inschrift III Z. 4 für das Abebnen der Süulenlager eine xavovíc gebraucht wird). Durch das προςταγωγεῖον wird erreicht, da(5 die Fugenflüchen mit allen, zunüchst nur durch Saumstreifen festgelegten, Mantelflàchen rechte Winkel bilden. Dann sind sie εὐγώνιοι, wie Z. 17 steht. Vgl. Fabricius, De arch. Gr. S. 72 zu der Inschriftstelle 115 ff: ἐργάται τοὺς ἁρμοὺς -- εὐτγωνίους πρὸς τὸ προςαγωγεῖον ; daher meine Ergünzung. Aber die Re- gulierung mit dem προςαγωγεῖον reicht nur soweit, wie dieses lang ist, und es genügt, wenn die Lünge der Schenkel der Breite eines guten Saumstreifens gleichkommt. Der mittlere Teil der Flüchen wird dann mit dem κανών nach den Saumstreifen abgeglichen *).

"Tentamentum hoc in vs. 24 (a Cyriaco propter homoioteleuton omisso?) maxime nititur".

3) AuBer bei Sáulentrommeln, die keine StoDfugen haben kónnen.

*) Bei ungenauer Arbeit mit dem προςαγωγεῖον, die sehr leicht móglich, werden auch die Saumstreifen unter sich durch das Richt- scheit ausgeglichen. So ist in diesem Sinne die Arbeit mit dem κανών die übergeordnete. Wird die ganze Arbeit genau ausgeführt, so wird

Griechische Bauinschriften. 117

Gegen Patons Ergünzung spricht ferner, daf3 er zwischen ὀρθούς--- εὐθέας εὐγωνίους jedesmal ein καί einschiebt, wührend es zwischen εὐγωνίους und ςτερεούς 3) fehlt. Da καί zwischen solchen Adjektiven vielfach fehlt, hebt die einzelnen geforderten Techniken und Eigenschaften schürfer voneinander ab.

18. crepeoüc. Die Bedeutung des Kórperhaften ist wohl bei Fugen (also Flüchen?)) ausgeschlossen. Wir finden auch (z. B. Ditt.* 538 Z. 9 Lattermann, Klio VI 140 Z. 8) crepíqouc beim Fugenschluf. Ich habe (a. a. O. S. 142) ευντιθέναι crepíqouc mit *dicht zusammenschliefsen? übersetzt, d. h. *ohne Anathyrosis'. Etwas anderes ist es, wenn ςτερεούς wie Ditt.* 540 (Fabricius S. 9) Z. 118 hinter allen spezialisierenden Bestimmungen steht; dann be- schrünkt es sich auf den Saumschlag. ὑπὸ Eoíboc. Das Übliche ist ἀπό vor dem Werkzeuge (siehe Fabricius, De arch. S. 68 sub 1). Einen andern Beleg mit ὑπό gibt es bisher nicht; denn in der Mauerbau-Inschrift von Athen IG. II 167 Z. 40 ist ὑπό von Müller ergünzt?) Hier ist man auch wegen des vorausgehenden ἀπὸ cpüpa[c] geneigt, ὑπό durch ἀπό zu ersetzen. Ich habe ὑπό aber beibehalten, weil sich grammatisch nichts dagegen einwenden liefe. διαψαμμοῦν (MOX) Bücheler erklürt: *die schlieflMiche Ver- kittung oder Verklebung, die κονιάματα, die harenatio, welche keine Unebenheiten und Ritzen mehr láGt'. Gegen die Begründung ist zunüchst einzuwenden, daf$ die geforderte Fugenbearbeitung Schon sorgfültig genug auf Beseitigung aller Unebenheiten bedacht ist. Aufjerdem sind xoviduara und harenatio weder sprachlich noch sachlich gleichzusetzen. Schlieflich sind die griechische kovíacic und die lateinische harenatio nicht Verkittung oder Verklebung, sondern verschiedene Arten von Tünchungen (s. Blümner III S. 106 ff. u. 182).

die Fláche ὀρθόν. Das heifüt dann also nicht so 'an sich eben- fláchig', sondern in Beziehung zu den Mantelflüchen *unter rechtem Winkel ebenflüchig' (bei Lagerfláchen: 'absolut wagrecht. Die Eben- fláchigkeit 'an sich' kann dann noch durch εὐθύς (bei Lagerfláchen durch εὐτενής) betont werden.

') Sicher bezieht sich die Eoíc auf die ganze Arbeit, nicht bloB auf crepeoóüc. Vgl. Fabricius, De arch. S. 8 Z. 102 ff. ἐργᾶται τῶν λίθων πάντων τὰς Bdceic ὀρθάς, ácrpafeic, ἀρραγεῖς, ευμμίλτου[ς], ἀπὸ Eotboc «rà. (nach F.'s Interpunktion).

*) Nur Mórtelfugen wie die unsrigen heute kónnen kórperhaft sein.

5) Frickenhaus, Athens Mauern, schreibt denn auch ἀπό (vgl. Fabricius a. a. O.). ἀπὸ ξοῖδος bei Fugenbearbeitung von Fundament- steinen auch im Ineditum von Eleusis Inv.-Nr. 20.

118 Heinrich Lattermann,

Wohl hóren wir in Ausgrabungsberichten von einer Art *Verkittung und Verklebung':*), aber nicht mit ψάμμος, sondern mit μίλτος (Rótel) Es widersprüche auch den Bestimmungen über den Fugen- ΒΟ, Sand zur Dichtung zwischen die Steine zu tun. Wir hóren andererseits nichts von einer Anathyrosis der Fugen; da es hier aber doch auf móglichst genauen Fugenschluf ankommt, wenigstens wenn wir es mit dem Tempel von Messa zu tun haben,

Koldewey, Lesbos S. 54: "Die Flüáchen der, wie üblich, in der Mitte vertieften StoBfugen zeigen bei gut erhaltenen Exemplaren immer einen Überzug von Mennig (Miltos), wie das ebenfalls bei anderen Bauten durchaus nicht selten ist. Solchen Überzug hat Fabricius (De architectura Graeca, Berlin 1881 S. 52. 66 ff.) mit Recht zur Erklárung des in der Lebadeer Inschrift genannten μιλτολογεῖν herangezogen; meines Erachtens kónnte sich aber diese Prozedur eher auf eine wirk- liche Dichtung der Fuge mittels eines dünnflüssigen Kittes aus ΟἹ] und Miltos beziehen als auf das Róteln der Füche zum Zwecke der gleich- müBigen Abarbeitung. Sicher ist n&mlich derselbe Überzug an den Flickstücken des Fundaments (usw.) —. Die Dichtung würde dann das Eintreten der Feuchtigkeit in die doch sonst niemals luftdicht schlieBende Fuge verhindern'. Diese Dichtung würe also wieder sehr bezeichnend für den durch Wasser bedrohten Tempel von Messa; ebenso die sorgfáltige Flickung des Fundamentgemáuers (die nur am Tempel von Ássos eine Parallele findet; ich weiB nicht, ob dort dieselbe Not- wendigkeit vorlag). Aber die lebadeische Inschrift und Fabricius' Er- klárung von εὕμμιλτος und μιλτολογεῖν der Inschrift werden durch Koldeweys Ausführungen nicht betroffen. Z. 154f. steht: xai éAaíu δὲ καθαρῷ πρὸς tdv[rac τοὺς xa]lvóvac χρήςεται xai μίλτῳ Σινωπίδι (wozu Fabricius zitiert Anthol. Pal. VI 205, 4: μίλτῳ φυρόμενοι xavóvec). Handelte es sich um Kitt, so würe es eigentümlich, die Richtscheite zum Auftragen zu benutzen. Die Kittreste würden erhürten und die Richtscheite unbrauchbar machen (dies zu vermeiden, wird übrigens auch das Ὁ] καθαρός sein müssen) Μίλτος ist hier also trocken und von ἔλαιον zu trennen; ἔλαιον kann nicht so, wie Dórpfeld bei Fabri- cius (S. 72) erklárt, verwendet worden sein, nüámlich zum Schutze gegen Verwerfen der Richtscheite das konnte Dórpfeld nur für die langen hólzernen gelten lassen, in der Inschrift aber wird das Ὁ] für alle Richtscheite gebraucht, also auch für steinerne (s. Z. 143); mit dem ἔλαιον werden vielmehr die Richtscheite von dem noch anhaftenden μίλτος befreit worden sein; für die langen hólzernen mag es neben- bei zur Sicherung gegen Verwerfen nützlich gewesen sein. Der ent- scheidende Einwand gegen Koldewey aber ist das von der Inschrift angeordnete (Z. 168 ff.) Waschen der Fugen unmittelbar vor dem Zu- sammenschlub, wie bereits Koldewey-Puchstein, Die griech. Tempel in Unteritalien und Siz. S. 224 1. bemerkt haben.

Griechische Bauinschriften. 119

so denke ich, daf$ an Stelle der Anathyrosis!*) die Verschleifung der Steine gegeneinander tritt. Diese hat sogar vor jener, wie sie auch kostspieliger und umstündlicher ist, das voraus, daf) sie *offene' Fugenteile vermeidet, in die Wasser eindringen kann. So hóren wir denn auch von *nichttrinkenden" Fugen (ἁρμοὶ ἄποτοι, Frickenhaus 8. a. O. S. 251; dem Sinne nach dasselbe sind die ἁρμοὶ ὅλοι z. B. Ditt.? 542, 24, sehr bezeichnenderweise in einer W asser- bau-Inschrift!) Im allgemeinen Teil glaube ich aber dargetan zu haben, daf$ das Verstürkungsfundament zugleich den verheerenden Einflüssen des Wassers Einhalt gebieten sollte. Durch ἀναθύρωεις der Fugen würe ihnen eher Vorschub geleistet worden. Also zog man hier die gegenseitige Verschleifung mit Schleifblech und Sand vor. Das Verfahren beschreibt Blümner nach Bóttichers Tektonik folgendermafien (III 140): *Die Kantensüume eines jeden Werk- stückes wurden auf dem Werkplatze nach dem eisernen Richtscheit genau schliefjlend zugerichtet und dann das betreffende Stück an seinen Platz neben oder auf ein schon liegendes Werkstück ver- setzt; zeigte sich hierbei, daf die Kantensüume noch nicht vüllig aneinander anschlossen, daf$ noch ein Zwischenraum zwischen ihnen blieb, so wurden sie nur soweit von einander entfernt, daí($ man das Schleifblech mit dem genüfiten Sande zwischen sie einführen konnte; es war dann nicht schwer, die hindernden Stellen abzu- schleifen und so den vollkommenen Schluf der Werkstücke zu er- zielen'. Das, meine ich, bezeichnet διαψαμμοῦν.

19. TOXZYTEPOY. τοῦ ἑτέρου πλευροῦ Bücheler; τοῦ ἑτέρου πλεύρου Paton.

20. τοῦ cruAoBárou εηκοῦ τε ἴςον Bücheler; τ. cr. τοῦ ςηκοῦ τοῖς ον fortasse τοῖχον Paton.

In IG. XII? 10 Z. 12/3 ist ὑγ]ιᾷ zu lesen; Z. 25 [ν]όμ[ο]ν Schicht; davor vielleicht τὸν xeíue]vov und etwas wie émep- Tacáuevoc oder cerai, dahinter μιλτο[λογήςας oder cet; Z. 29 vielleicht besser ἁρμοττο]ύςας ei[c. Die Ergünzung von Z. 8 kann ich nicht anerkennen.

Sie kann auch bei guter Ausführung nicht vor dem allmüh- lichen Einsickern des Wassers in die Hohlráume schützen; vgl. Kolde- wey in der vor. Ànm.

σι

120 Heinrich Lattermann,

VI. Inschrift von. Mytilene.

Mytilene. Ebenda im Museum des Gymnasiums.

Stele weiBen Marmors, oben und unten abgebrochen. Breite 0,46 m (Pottier u. Hauvette-Besnault 0,50); Hóhe 0,21 (Po. u. Η.-Β. 0,25); Dicke (Po. u. H.-B.) 0,10.

Pottier und Hauvette-Besnault, BCH. IV (1880) 421.

Bechtel, Dial.-I. 273 (I S. 101).

Hoffmann, Griech. Dial. II S. 68 Nr. 94.

W. Paton, IG. XII? 14 (S. 9).

τὸ δὲ ὕψ]ος πίοήςει τοὶ]ς (τ)ε [τοίχοις xoi roic xí]- ovac τριςκαίδεκα πάχεα[ς καὶ πα]λαίςταίν τοὶς δὲ κίονας] τ]ᾶς «τώιας xai roic τοίχοις τοὶς θυράοι[ς ποήςει ἐκ μὲν] τῶ κάτωθεν μέρεος μαρμάρω τῶ ἐχ Oépp[ac......... ] μέχρι πέντε παχέων eic ὕψος, τὸ δὲ ἐπάνω τῶ ἐκ TA ...- [. -.]oc* καὶ τοῖς οἰκημάτεςει θύρετρα μαρμάρινα ὃ[ί(θυ)]- [ρ]α [é]u[r]o[r]óàxea καὶ ὅδοις μαρμαρίνοις καὶ θύραις ἀρμ[ο]- ζοίςαις τοῖς θυρέτροιςι᾽ τοὶς δὲ ἔξω καὶ εἴςω τοίχοις τάς c]tuüjiac τῶ ἀπὸ Tác χώρας λίθω τὸ δὲ ξύλομα Χίαν ὃ[6]- [κ]ωςειν, πάχος τῶν ξύλων καὶ μᾶκος καὶ πλάτος καττί[ὰν)] ὑπόθεειν τῶν λιθίνων ἔργων τόπον δ᾽ αἴτηται ὄὅπποι ἀνα- θήςει τὰν «τῶιαν τὸν πρ]ὸς τῶ τε[ίχ]ει ὄππ[οι] νῦν à λε[κα]- [νό]πωλις «τῶια deny q— 5

ey !^ ^ ||.

11

Die Inschrift ist mit Silbentrennung geschrieben. B.-H.: O01 0,07; die übrigen 0,012 (nach Paton).

1.5« | ——á— - ——quus-—-—— i von mir er- günzt. Kíovac ergünzen auch Pottier u. Hauvette-Besnault zu Án-

fang der folgenden Zeile; ich habe die Silbe κι- in die 1. Z. gesetzt,

Griechische Bauinschriften. 121

weil Paton im Maj.-Text nur für einen Buchstaben vor O Platz láfst und im Min.-Text für gar keinen. 2. erg. Bechtel, GOtt. Gel. Anz. 1885, 184 bis ra]Aaícra; das übrige von mir. 6.7. δίθυρα von mir erg. 9/10. bókuxciv erg. v. Wilamowitz (Corpus). 12. Ende vermifit Paton den Artikel bei dem von ihm eingesetzten áAe[u]pó]rtu)ic cruía und stellt anheim, der Lesung Ae[ka|vó]- πώλις ct. den Vorzug zu geben. Ich habe diese auch deswegen eingesetzt, weil Ende Z. 12 noch gut für zwei Buchstaben Platz ist.

Zur Erklürung der Inschrift gebe ich zunáchst eine In- haltsangabe auf Grund des wiederhergestellten Textes. Jemand hat (der Stadt Mytilene) eine Stoa zu stiften ver- sprochen (Z.11f). DaB sie an der Stadtmauer (τεῖχος, Z. 12) an Stelle einer andern Stoa (Z. 12 £.) errichtet würde, scheint er zur Bedingung gemacht zu haben. Das uns vorliegende Dekretbruchstück, wonach die Stadt die Stiftung angenommen hat, schreibt dem Stifter dann mancherlei Einzelheiten für die Ausführung vor, vermutlich gibt es aber genau oder un- geführ das wieder, was jener versprochen hat. Das Gebüude soll aus der eigentlichen Halle und dahinter liegenden Ráumen (οἰκήματα Z. 6) bestehen. Da es sich an der Stadtmauer hin- zieht (Z. 12), kónnen die οἰκήματα nur von der Halle aus zugünglich sein. Tatsüchlich bietet die Inschrift (Z. 3): roic τοίχοις toic θυράοι[ς. Damit ist die hinter den Sáulen liegende Wand gemeint, und der Plural steht, weil sie in die (aller- dings nach auBen nur durch die Türen gekennzeichneten) Abschnitte zerfállt die die Scheidewünde im Innern (ecw τοῖχοι, Z. 8) herstellen. Diese Hauptwand soll denn auch aus demselben Material (s. unten) konstruiert werden wie die Süulen. Die Türen sollen (nach meiner Ergánzung Z. 6/7) zweiflügelig werden. Den seitlichen Abschluf des ganzen Gebüudes, wohl auch nach der Mauer hin, bilden die ἔξω τοῖχοι (Z. 8. Die Abmessungen betragen: 13!/s Ellen Hóhe von Süulen und Wünden, 7 Ellen Hóhe der Türóffnungen (also der des Ganzen angemessen) Der Dachstuhl (Z. 9f.) wird nach chiischer (uns unbekannter) Art konstruiert; die Abmessungen seiner Hólzer richten sich nach dem Grund- risse (den Abstünden; der Stürke von Süulen und Wünden).

199 Heinrich Lattermann,

Bezeichnenderweise ist dabei die wichtigste Holzdimension, πάχος, vorausgenommen. Án Material soll verwendet werden: für Sáulen und Hauptwand bis zu 5 Ellen Marmor aus Therma, darüber ein anderer, dessen Herkunftsort nicht erhalten ist (Z. 4/6). Gleichfalls aus Marmor (von Therma?) werden die Umrahmungen der Türóffnungen einschlieBlich Schwellen her- gestellt (Z. 6£.) Für die àuBeren und die Scheidewánde soll der einheimische Bruchstein (πῶρος 3) verwendet werden. Grundrif- und Aufrifskizzen mógen der Vorstellung zu Hilfe kommen : s. Tafel IV, Fig. VI und VIL

Natürlich mute manches in die Rekonstruktion hinein- getragen werden, worüber die Inschrift schweigt oder was in ihrem oben weggebrochenen Teil gestanden haben wird: Tiefe des ganzen Bauwerks, Abstand der Sáulen, Breite der Türóffnung. Hóhe des Gebàálks und anderes. Mit Sicherheit scheint aus dem erbaltenen Bruchstück erschlossen werden zu dürfen, daB die Halle einstóckig werden sollte; sonst würe bei Aufzühlung der Wünde oder in Verbindung mit dem ξύλομα (Z. 9) eine entsprechende Angabe zu erwarten. Auch von einer zweiten Süulenreihe hóren wir nichts. Von ihr abgesehen, dürfte der Unterstock der Attalos-Stoa in Athen die beste Parallele bieten. Die οἰκήματα sind da fast oder genau quadratisch (Judeich, Topogr. 317), nur von der Halle aus, nicht auch untereinander zugünglich.

Über das Material, aus dem die Attalos-Stoa errichtet ist, sagt Judeich 316f.: 'Die Bauweise zeigt die für die hellenistische Zeit bezeichnenden Merkmale, Breccia in den Grundmauern, Poros in der Ausgleichsschicht und in den der Hauptfront abgekehrten Teilen des Oberbaues, Hymettos- marmor im Haupt-Oberbau'. Auch bei unserer Stoa kommt nur in der Hauptfront (Sáulen und Türwand) edleres Material zur Verwendung. Warum aber zweierlei? bis 5 Ellen anderes als darüber? Wachsmuth hebt in seiner Beschreibung der Attalos-Stoa hervor (Stadt Athen II 1, 525), *daB die dorischen Sáulen der Unterstoa im unteren Drittel unkanneliert ge- lassen waren, um bei dem lebhaften Verkehr nicht abgestofen zu werden'; so wird man hier aus dem gleichen Grunde unten

Griechische Bauinschriften. 123

eine hürtere Marmorsorte gewühlt haben, die einen Stof) ver- trug. Daf der Marmor von Therma wirklich durch Hürte sich auszeichnete, dürfen wir vielleicht dadurch bezeugt sehen, daB er IG. XII? 645, 47 in einem wichtigen Dekret aus Nesos, der kleinen Nachbarinsel, ausdrücklich für eine Stele, die jenes aufnehmen sollte, vorgeschrieben wird; auf jeden Fall besteht die Móglichkeit, an diesem inschriftlich benannten Stück seine Eigenschaften nachzuprüfen. Paton nennt den marmor caeruleum. Jene Inschrift ist gut erhalten.

Einzelheiten.

Zur Ergünzung von Z. 1/2. Hinter rraÀaícra- kann keine Zahl gestanden haben. Wir brauchen noch ein Objekt vor τ]ᾶς ctunac der 3. Z., und der Raum ist knapp; also kurz wie κίονας muf dann jedenfalls das Wort sein. DaíS5 aber sachlich allein diese Ergünzung müglich ist, ergibt sich oben aus der allgemeinen Be- trachtung von selbst. Das Maf$ in Z. 2 kann nur für die Hóhe in Anspruch genommen werden. Dafür sprechen erstens die Reste in Z. 1 und Anf. 2, ferner daf$ bei einer Áufzühlung der Dimen- sionen die der Hóhe eher als eine andere an letzter Stelle zu er- warten ist, schliefMich last not least das Maf5 selbst, das, wie Figur VII zeigt, in einem guten Verhültnis zu den andern Mafen steht. In die dann noch bleibende Lücke kann neben die Süulen nur die Summe aller τοῖχοι treten. Wir werden unten sehen, da die Ergünzung dann auch für die Frage des chiischen Dach- stuhls Bedeutung gewinnt.

3. θύραοι τοῖχοι. Das heifst natürlich: *die mit Türóffnungen versehenen Wünde'. Das Adjektivum ist, unter Wegfall von ὀπή, auch selbstindig geworden: fj Oupaía: in der Bedeutung 'Tür- óffnung'!) Den besten Beleg dafür gibt die Skeuothekinschrift (Ditt.* N.537) Z.61: 5 καὶ θύρας ἐπιθήςει τῆι ςκκευοθήκηϊι áppor- τούςας εἰς τὰς θυραίας κτά 3). Vgl. auch das Ineditum Eleusis Nr. 20 Z. 12: “ἀπὸ τοῦ τοίχου ἐν ὧι αἱ θύραι αἱ πρόςθ[|ε]ν᾽.

4. In der oben herangezogenen nesiotischen Inschrift heifit der Marmor von Therma noch λίθος). Strabon XIV 645 hat beides nebeneinander: λατόμιον μαρμάρου λίθου, doch auch

1) So Ammonius $.72, vgl. Fabricius, Hermes XVII (1882) 573. *) Sonst noch Z. 22 u. 30. ?) IG. XII* 645, 47: **eic «τάλλαν λιθίναν τῶ ἐκ Θέρμας Alu.

124 Heinrich Lattermann,

μάρμαρος für sich allein, wie vor ihm schon Theophr. de lapid. 9 u. 691). Andererseits sprechen die [Inschriften vom Didymaion bei Milet aus der Mitte des 2. Jh. noch konsequent von λίθος λευκός ἢ. Der Gebrauch beider Namen nebeneinander (auch als technischer Termini) erstreckt sich also in der Koivrj über einen grofien Zeitraum, sodaf das Auftreten von μάρμαρος in unserer Inschrift leider nicht einen bestimmteren Schluf) auf ihre Zeit er- laubt. Über lesbischen Marmor vgl. Blümner 111 45: *Von Lesbos wird ein schwarzer Marmor erwühnt, welcher auch nach auswürts exportiert wurde?); daneben mufi schon verhàültnismáfiig früh eine bláuliche Marmorgattung von der Insel in Gebrauch gewesen sein'. Blümner erschlieft das mit Recht*) aus der Angabe Plin. XX XVI, 44: fecere et e Thasio Cycladum insularum aeque et e Lesbio, lividius hoc paulo. 'Der hier mit dem lesbischen verglichene thasische Marmor war, wie wir oben gesehen haben, weifjer, es mag also auch der lesbische eine dem Weit sich nühernde bláuliche Fárbung gehabt haben'. Das pat auf den Marmor von Therma. Conze hat auf Lesbos weif5en Marmor mit roten Adern, grauen und grauen mit weifen Adern) gesehen, alte Steinbrüche aber nicht nach- weisen kónnen.

6. οἰκήματα sind hier offenbar Magazine, wie sie bei der Attalos-Stoa nachgewiesen worden sind. Οἰκήματα, ἐν oic ... καπηλεύει begegnen z. B. einmal in der delischen Inschrift Michel 59495). Im allgemeinen bezeichnet οἴκημα den einzelnen Raum (soda es auch zur Bedeutung von 'Gefüngnis' gelangen konnte); doch s. Ditt.* II S. 580 Anm. 18 (οἰκήματα Sammelbegriff für οἰκία, ξενῶνες, οἰκημάτια).

θύρετρα. Das Wort kommt in dieser Inschrift noch Ζ. 8 vor und steht da deutlich im Gegensatz zu θύραι (valvae). Zieht man die Stelle der Skeuothekinschrift (Ditt.* 537) 61 heran: 590 καὶ θύρας

Blümner, Techn. ἃ. Term. III 271.

*) S. Haussoullier, Rev. phil. XXII (1898) 44.

*) Philostr. vit. Soph. II 8: λίθος Aécgioc .. . κατηφὴς καὶ μέλας; dazu Ditt.* 583*.

*) A. a. O. Anm. 2 gegen die Erklürung, die Isid. Orig. XVI 5, 13 und Conze, Reisen auf d. Insel Lesbos 48 der Stelle bei Plin. geben.

δ) Plin. (8. a. O.) versicolores maculae lehnt Blümner Anm. 2 für den lesbischen Marmor ab.

*) Z. 16—21 (τῶν οἰκημάτων τῶμ πρὸς τῆι θαλάττηι καὶ τῶν ἐπὶ τούτοις). 21/2 (τῶν ἐχομένων τούτων οἰκημάτων). 82 (Sing.). S. Homolle, BCH. XIV (1890) 4865.

. —— Di

Griechische Bauinschriften. 125

ἐπιθήςει τῆι ςκευοθήκη!ι ἁρμοττούςας eic τὰς Oupaíac, so scheint das Nüchstliegende, die θύρετρα mit den θυραῖαι zu identifizieren. Immerhin, es heifst hier nicht εἰς τὰ θύρετρα, sondern τοῖς Oupérpoict, und wir haben es hier, wenn meine Ergünzung Z. 6|7 richtig ist, mit zwéiflügeligen (Türen zu tun, bei der Skeuothek aber mit einflügeligen). Die Vorschrift der Skeuothekinschrift ist sprachlich und sachlich ganz klar: die Türen sollen genau in die Óffnungen passen. Damit muf) mehr gesagt sein, als daf sie genau so grofi wie diese und damit einflüglig werden sollen; sie sollen auch nicht schief hüngen, sich klemmen und klaffen. Das war ja bei den griechischen Türen, die mit ihren Drehpfosten in Unter- und Oberschwelle eingriffen?), viel leichter móglich, als es bei unsern Angeltüren der Fall ist. Leierte sich die Führung aus oder war sie nicht sorgfültig hergestellt, so entstand eine Lücke zwischen der (geschlossenen) Tür und dem festen Wandpfosten. Ob nun das Gegenteil ἀρμόζην τοῖς Oupérpoict heit? Zu bedenken ist, daf die stehende Vorschrift für den Fugenschluf des Quadermauerwerks ühnlich gefaft ist: ἁρμοὶ ἁρμόττοντες πρὸς ἀλλήλους. Allein, die Entscheidung über die Bedeutung von θύρετρον ist auch da- mit nicht gefüllt. Trotz des Dativs unserer Stelle und trotz der wahrscheinlichen Zweiflügeligkeit der Tür kann doch θύρετρον die "Türüffnung? heiffen, der ja zwei Flügel ebensogut und noch sorgfültiger *angepafSt sein müssen als ein einziger. Gehen wir also zur ersten Stelle (Z. 6) über. Auszuschalten ist da zunüchst die Mafsangabe; die kann sowohl für die Türóffnung (nach Hóhe oder Breite) wie für die Pfosten passen (der Hóhe nach); letztere müssen überdies, wenn sie auf der Schwelle aufstehen, von einer leichten Neigung nach der Türóffnung hin abgesehen 80 hoch sein wie die Óffnung. Dann aber sollen die θύρετρα : μαρμά- ρινα werden also müssen sie doch wohl etwas Konkretes sein? Gewifs und auch wieder nicht! Fassen wir sie zunüchst konkret in dem unzweifelhaften Sinne der παραςτάδες und ςταθμά. Dann nennt die Inschrift die seitlichen Eiunfassungen der Türóffnung und die Sehwelle. Wo aber bleibt das konstruktiv und dekorativ so wichtige, die Óffnung oben abschliefiende Glied, der Sturz oder die Oberschwelle (ὑπέρθυρον, ὑπερτόναιον) 2 Sie kann nur unter

!) IG. II 807c, 48; vgl. Ditt.* II, 210 Anm. 34.

*) Diels, Parmenides, Anh. S. 122.

*) Vgl. die zuletzt von Haussoullier, Rev. phil. XXII (1898), S. 5Of., behandelte Ehreninschrift aus Didyma, in der es von Z. 6 an heit: ἀναθεῖςα δὲ [ἐκ τῶ]ν ἰδίων xal τὰς χαλκᾶς θύρας τοῦ [ναοῦ r]fic 'Apré- μιδος καὶ τὰ λίθινα [ςταθμὰ ε]ὺν ὑπερθύρῳ καὶ ὀδῷ κτά.

126 Heinrich Lattermann,

die θύρετρα mit einbegriffen sein. Es ist keinesfalls etwas so Un- geheuerliches zu sagen: die Türóffnung soll marmorn werden. Wir streichen oder tapezieren ja auch einen 'Raum'. Der abstrakte Begriff hat eben seine konkreten Grenzen, mit denen er im prak- tischen Leben leicht verwechselt wird, eine eigentliche Bedeutungs- ánderung liegt darin noch nicht. So auch hier: die θύρετρα in Z. 6 sind weder die Óffnungen, noch deren Umrahmungen, sondern beides zugleich (also "Türanlage' [Br. Keil]. Deshalb kónnen sie sowohl μαρμάρινα wie δίθυρα (mit 2 Türflügeln versehen) heifSen, und es ist gleichgiltig, ob wir sie in Z. 8 abstrakt oder konkret begreifen wollen !).

Es ist nicht verwunderlich, wenn ein Wort wie OUperpov die Bedeutungen weiter entwickelte, die es im Keime schon ent- hielt, dafs es zur Prügnanz von 'Pfosten (rapacróbec) und 'Tür- flügeln (θύραι) gelangte. Tatsüchlich sind ihm schon sümtliche drei Bedeutungen zugesprochen worden, nur verkehrterweise jedes- mal eine als die allein richtige, sodaf$ sich über das bescheidene Wort schon eine verhültnismüfsig στοῦ wissenschaftliche Kontro- verse erheben konnte?). Den áültesten nichtliterarischen Beleg liefert die Inschrift vom Asklepios-Tempel zu Epidauros, IG. IV 1484, 30:

. ἥλετο τοῦ ςακοῦ τὰν καταξοὰν τὰ Évi[boi] τοῦ Oupétpov. Mit Recht betont Kayser (s. unten Anm. 2), dafs der terminus hier nur nebenher erwühnt wird und sonst in der Inschrift nicht vor- kommt, ferner daf$ bei der hier verrechneten Zahlung noch keine Rede davon sein konnte, eine "Tür" (wie θύρετρον übersetzt worden ist) einzusetzen. "Le mot 0. désigne donc l'embrasure de la porte *), qui s'y trouvait seule à ce moment-là. Dieselbe Bedeutung legt er dann ohne Begründung und zum mindesten ungenau*) in die Parmenidesstelle hinein, ohne sich um die weiteren inschrift- lichen Belege zu kümmern, gegen die der Dichter Parmenides doch

!) DieSchwelle schlieBe ich von der Umrahmung der Türóffnung aus. Sie hat im Grunde konstruktiv nichts mit dieser zu tun, wie schon ihr Name sagt. Wie die Türflügel, die sie trügt, ist sie in erster Linie etwas Trennendes; deswegen wird sie hier neben den θύρετρα be- sonders genannt. Nebenbei kann sie auch hüufig der ganzen Tür- umrahmung als Unterlagsplatte dienen. Dann wird aus οὐδός (ion. u. att. ὀδός) : ὑποτόναιον, wie es Ditt.* 587, 66** (v. J. 329/28) und Rev. phil. XXII (1898) S. 52 von Haussoullier richtig übersetzt ist.

*) S. Kayser, Mus. belge VI (1902), 5 ff.

*) "Türóffnung".

*) s. unten S. 128.

NEN "NN

Griechische Bauinschriften. 127

füglich zurückstehen τυ. Da scheint mir nun die unter Nr. IV behandelte lebadetsche Inschrift mit ihren πλευριαῖα θύρετρα (Z. 56) "Türwangen' dem bisherigen Ergebnis am nüchsten zu kommen. Hier sehen wir mit aller Deutlichkeit, wie der Begriff konkret, wie er mefs*bar wird. Die Inschrift aus Lebadeia stammt aus dem Anfang des 2. Jh. vor Chr.; betrüchtlich álter als sie ist eine Inschrift von Delos, die uns einwandfrei lehrt, wie die Entwicklung weiter ge- gangen ist, Michel 594, 66. 68 (v. 7. 279[8 vor Chr.): ToO Προπύλου τὰς θύρας τὰς cucrpiBeícac καταςκευάςαει καὶ ἐπι- «τήςαςι τὰ θύρετρα... τὸν κίονα τοῦ Προπύλου τὸμ πεςόντα, πρὸς ὧι τὰ θύρετρα ἕςτηκεν ὥςτε «ςτῆςαι κτά. Hier das Wort mit *Türüffüung' oder gar 'Türflügel zu übersetzen, ist ausge- schlossen; es bleiben nur die unbeweglichen Pfosten, die seitlichen Umrahmungen der Türóffnung!). In einer 100 Jahre jüngeren delischen Inschrift, Ditt.? 588, scheint es in derselben Bedeutung vorzukommen. Wenigstens spricht dafür in der lückenhaften Stelle 2.228: *"'épyoAafricavri ἐπιςκευάςαι .. . τὴν πρὸς τὸ]! θύρετρον καὶ ἄλλην πρὸς τὸ θύρετρον τὸ πρὸς μεςημβρίαν der ausdrück- liche unterscheidende Zusatz; es ist anzunehmen, ἀδ in der Lücke dem ersten 0. ein entsprechender Zusatz voraufgegangen ist. Ob bei einer andern Stelle derselben Inschrift, Z. 94: φιάλαι ἐμ πλινθείοις ll, ὑπὲρ τὸ θύρετρον an "Tür" (im weiteren Sinne) oder *Türpfosten' (Parastade) zu denken sei, ist nicht auszumachen. Es empfiehlt sich aber wohl, die Konsolen mit den Weihgeschenken als Pendants über béide Pfosten zu setzen und. dann O0. als zu- sammenfassenden Namen beider oder als Tür im allgemeinsten Sinne zu verstehen. Schliefsdlich begegnet wieder in einer delischen Inschrift, auf demselben Stein wie Ditt. 588 BCH. VI (1882) S. 24 2.193 die Wendung καὶ τοῖς τὸ θύρετρον ἐνοικοδομή- caciv unter verschiedehen Ausgaben für den Kult. Homolle?) be- merkt dazu: “11 s'agit évidemment d'une construction légére et provisoire; car chaque année (sc. in unpublizierten Inschriften) à la méme date la méme dépense se présente". Ich füge hinzu, dafi das Verbum οἰκοδομεῖν, das nur in konstruktivem Sinne gebraucht wird, den Gedanken an Zimmerung eines Türflügels nicht zuliefje und évoik. nicht eine freistehende Anlage. Es wird sich also darum

So denn auch Homolle BCH XIV (1890) 475; ihm widerspricht trotz der zwingenden Deutlichkeit der delischen Inschrift Haussoullier, Rev. phil. XXII (1898) 53, auf Grund von Parmenides.

3) a. ἃ. 0. S. 815.

128 Heinrich Lattermann,

handeln, daf) einer Türóffnung oder einer Toranlage, die für den Kult von Bedeutung war, eine vorübergehende hólzerne Verkleidung gegeben wurde, vielleicht um die Parastaden vor Bestofung zu schützen.

Welches wird nun die ursprüngliche Bedeutung gewesen sein ? Ich denke: 'Türüffnung.. Auf primitiver Kulturstufe ist die Tür nichts weiter als *"Einschnitt' in die Wand oder Mauer des Geheges oder Hauses!) Die Óffnung wird durch die eigentliche Tür ab- geschlossen das ist etwas Neues; sie wird vielleicht auch durch einen besonders grofjen Balken von Holz oder Stein oben abge- deckt das ist abermals etwas Neues; von Anfang an aber sind die Türwangen oder Mauerstirnen da, durch die die ÜÓffnung be- grenzt wird?) Leicht konnte daher das Konkrete des Begriffes in den Vordergrund treten. Und zumal, wenn sehr früh besondere Parastaden als konstruktiv wichtiges Glied (vgl. das Lówentor von Mykenü) benótigt werden. Nun erhalten die Türwangen die dritte Dimension (nach den Mauerflügeln hin) und unser Begriff wird prügnant. Aber daneben kann doch auch die Anschauung weiter- wirken, daf: Türwangen wie Parastaden Begrenzungen der Tür- Offnung sind, und die dritte, die obere Begrenzung oder Ober- schwelle, mit in den Begriff hineinziehen. Ist so das ganze kon- struktive Gerippe der Türanlage zum θύρετρον geworden, so kann der Name ohne weiteres auch auf diese überhaupt übertragen werden, selbst die Füllung mit eingeschlossen. Bei Parmenides schliefst sich der Kreis: die θύρετρα werden ihres konstruktiven Charakters beraubt und zur Füllung degradiert. Aber Kayser (s. oben S. 146) versteht die Parmenidesstelle anders, und so müssen wir noch einen Blick auf sie werfen. Sie lautet):

11 ἔνθα πύλαι Νυκτός τε καὶ Ηματός eici κελεύθων, καί cpac ὑπέρθυρον ἀμφὶς ἔχει καὶ λάινος οὐδός: αὐταὶ 5' αἰθέριαι πλῆνται μεγάλοιει θυρέτροις᾽ τῶν δὲ Δίκη πολύποινος ἔχει κληῖδας ἀμοιβούς᾽

'* Vgl. unsere alte Redensart: *wo der Zimmermann das Loch gelassen hat. Zur Bildung von θύρετρον vgl. κάτοπτρον (etwas, wohinein man sieht, Spiegel) θέατρον (Schauplatz [für dramatische Darstellungen]; Kühner-Blass, Gr. Gr. II 271, 27.

Die Breitendimension ist die primáüre und allezeit die wichtigere bei der Tür. Die Hóhendimension kann nach oben beliebig, nach unten so weit variieren, daB der Mensch gebückt oder gar kriechend noch hindurchkommt.

8) Diels, Parmenides S. 27, Z. 11 ff.

Griechische Bauinschriften. 129

15 τὴν δὴ παρφάμεναι κοῦραι μαλακοῖςει λόγοιςειν πεῖςαν ἐπιφραδέως, ὥς cpiv βαλανωτὸν ὀχῆα ἀπτερέως dicere πυλέων ἄπο. ταὶ δὲ θυρέτρων χάςμ᾽ ἀχανὲς ποίηςαν ἀναπτάμεναι κτά.

Eins steht fest, mit der Füllung erzielt diese Poesie (oder will sie doch) ihre grófóte Wirkung; genannt πη! sie also irgendwo sein. Lehnt Kayser θύρετρα dafür ab, so kann ihm (er spricht sich selbst darüber nicht aus) nur πύλαι einen Ersatz bieten. Gleichgiltig, ob das zulássig ist, das entscheidende Wort ist πλῆν- ται. 'Ausgefüll' wird die Tür, die Türóffnung!); natürlich mit den Türflügeln, den O0upérpoic. Und wenn die Tür aufgestof*en wird, so machen natürlich die Türflügel das χάςμα, es ist ihr xécua?) Auch πύλαι ist klar; im weiteren Sinne ist es die ganze Toranlage, im engeren die Üffnung und deren Füllung, die Flügel, ganz wie unser *Tor' oder *Tür-.

7. Das Maf) an sich lü&t nicht erkennen, ob es für die Breite oder die Hóhe gilt. Auch θύρετρον würde, konkret gefafit, nur als Sing. in die Hóhe weisen. Das Verhültnis von Breite zu Hóhe ist bei den Türóffnungen der Skeuothek ca. 9: 15. Über- tragen wir das auf unsere 7 Ellen, indem wir in ihnen das Breiten- ΙΔ΄ sehen, so erhalten wir eine lichte Hóhe von fast 12 Ellen. Die Hóhe der ganzen Mauer aber soll 13!/|, Ellen betragen! Bei 1 Ellen Hóhe dagegen erhalten wir nach obigem Verhültnis eine Breite von etwa 4!/|, Ellen, auch für eine lebhaftem Verkehr dienende Doppeltür noch durchaus genügend.

9. ἀπὸ tác χώρας λίθος. Vgl. BCH. XXIX. (1905) 468 Z. 5: πέτρας τῆς ἐπιχωρίας in einer Inschrift aus Delphi.

9/10. ξύλομα Xíav bókuciv 'das Holzwerk nach Art eines chiischen Dachstuhls'; ξύλομα ist das Stoffliche, δόκιυςις verbal: in der Art, wie ein ch. Dachstuhl konstruiert wird. Ersteres be- gegnet sonst nicht, letzteres spát?) in der Bedeutung contignatio. Mit beiden zu vergl. ist καταξύλωςις in der Tholosinschrift von Epidauros (IG. IV 1485) 180, wohl von provisorischer Abdeckung

Wir werden uns nicht dazu versteigen, den Raum zwischen Unter- und Oberschwelle mit den θυρέτροις als Wangen oder Pfosten 'anzufüllen'. Und wo blieben dann die Flügel?

3) Vgl. auch Ammonius S. 72: θυραία δὲ (sc. écri: im Gegensatz zu θύρα) τὸ ἄνοιγμα αὐτὸ καὶ τὰ χαλάεματα τῆς θύρας.

8) Septuag.; vgl. Blümner, Techn. u. Term. II 808.

XIII, 3. 9

130 Heinrich Lattermann,

des unfertigen Gebüudes; der Preis betrügt 150 Dr. Über den chiischen Dachstuhl wissen wir bisher nichts. Vielleicht erlaubt aber unsre Inschrift auf Grund der Ergünzung von Z. 1 wenigstens den negativen Schlufj, daf das Dach kein Pultdach war: sonst kónnten ja nicht Süulen und alle Wünde gleich hoch sein. Also werden wir zum Satteldach geführt: stehende Sparren; der First, wenn die Tiefen der Süulenhalle und der Magazine gleich gesetzt werden, über dem θύραος τοῖχος; eine Firstfette über letzterer, in grófjieren Abstünden durch ὑποθήματα gestützt das würe wohl die einfachste Lósung im Geiste griechischer Dachkonstruk- tionen!). Bestand nun vielleicht die Eigentümlichkeit der chiischen Konstruktion darin, da das Dach mit der Decke konstruktiv ver- bunden war, über die die Inschrift keine besondere Bestimmung enthült, die aber doch wohl mit unter ξύλομα zu begreifen ist? Etwa folgendermafen :

Natürlich sind auch andere Lósungen móglich, aber kaum einfachere und praktischere.

1) Vgl. Wiegand, Die puteolanische Bauinschrift, XX. Suppl.-Band der Jahrb. f. Phil. 747.

Griechische Bauinschriften. 131

Nachtrüge.

Zu Inschrift III.

S. 76 ad 1. Der Güte Herrn Professor Wilskis in Freiberg in Sachsen verdanke ich sorgfültige Nachrichten über das Vorkommen von Bimsstein auf Thera. Danach sind Bimssteinstücke als Bau- steine erst für das Mittelalter nachzuweisen. Bimssteinmórtel (mit 39?/|, Bimssteinsand) scheint erst in hellenistischer Zeit aufzu- kommen und ist charakteristisch für rómische Bauten. Dagegen findet sich die nahe verwandte Santorinerde auf Thera in sümt- lichen Mórtelgattungen, zu 10?/, in sehr zahlreich zu beobachtenden Resten von Meeressandmórtel der ültesten und spüterer Zeiten (X auf den Plünen in *Thera' III); dieser Mürtel ist auch da, wo er an der Luft gelegen hat, *felsenhart geblieben, scharf splitternd, sodaf! man ihn zum Schneiden benutzen kóünnte' Eine andere, offenbar weniger luftbestindige Mischung mit Santorinerde (zu 13 ?/,) ist der Moürtel C) der Plüne, der erst durch die Ausgrabungen an die Luft gebracht wurde und sich von müfiger Hürte zeigte. Die heutigen Therüer verwenden noch reichlich Santorinerde zum Mortel wie zum Verputz, vermischen sie aber natürlich mit Kalk, da sie sonst nicht an der Luft bestehen würde. Die Móglichkeit bleibt also offen, in der kícnpic der Inschrift hydraulischen Mórtel zu sehen. Wie mir der Leiter der Ecole Frangaise in Athen, Herr Holleaux, freundlichst mitteilt, haben in diesem Sommer gründ- lichere Ausgrabungen der 'Stierhalle* stattgefunden ; neue Anfnahme- und Rekonstruktionszeichnungen werden vorbereitet.

Zu Inschrift IV.

Herr Professor Ad. Wilhelm in Wien hatte die Güte, mir auf freundliche Vermittlung Herrn Professor Hillers v. Gaertringen einen Abklatsch der Inschrift zu übersenden. Dieser ist von der wenig geschickten Hand eines griechischen Eparchioten angefertigt, genügt aber, um die Mangelhaftigkeit der de Ridderschen Abschrift zu erweisen. Die ganze Anordnung des Majuskeltextes ist irre- führend: die linke Bruchkante verlüuft im groflen und ganzen

9*

132 Heinrich Lattermann,

unter rechtem Winkel zur Schrift. Auf jeden Fall müssen also, wie ich (oben S. 82) forderte, zu Anfang jeder Zeile ungeführ gleich viel Zeichen ergünzt werden. Einige Lesefehler de Ridders sind erstaunlich. Z.58 Mitte ist zu lesen: TOHIZA'T Z«Y ; für N ist kein Platz. Z. 60 Ende steht deutlich TOHM tI; es ist also zu ergánzen: καὶ τὸ ἡμι[κύκλιον, und das Halbrund tauscht seinen Platz mit den eigentlichen Cella-Wünden; denn so ist jetzt περιφέρεια, zu- nüchst im Gegensatz zu den Ecken, zu verstehen. Hinter ἡμικύκλιον ist Anf. Z. 61 vielleicht xai τὸν πρόδομο]ν zu ergünzen; vor κατά ist sicher. Z.62 hat de Ridder das von ihm Gelesene fülschlich weiter gestellt, um die Zeile auszufüllen; tatsüchlich ist sie mit Y noch nicht zu Ende. Es ist zu lesen und zu ergünzen b[wo]c δ[ὲ TOU|**tuv πάντων ποήςει tp]eic πόδες κτά.: A ist noch leidlich zu erkennen, Z. 63 Ende lese ich &ASi1 Y. Z. 65 steht hinter καί deutlich 'AOYY O£, offenbar Steinmetzversehen für καθ᾽ ὕψος, hervorgerufen durch παρά. Hinter ὕψος hat noch etwas gestanden, jedenfalls πρός (Π᾿ glaube ich zu erkennen); dann würe zu Anfang der nüchsten Zeile [τὴν ἐπιτομὴν τῶν παρα]εταμάτων zu ergünzen. Z. 13 Ende AIAKEI£E; also διακείςεται. Z. 75 vor πρό nicht TH£, sondern ΤΗΝ. SchlieflMich ist auch Z. 51 der Verstof gegen die Silbentrennung unwahrscheinlich; hinter () glaube ich N zu erkennen. Die Schrift ist sehr ühnlich der der groDen lebadei- schen Inschrift (IG. VII 3073), doch stehen die Zeilen enger.

Griechische Bauinschriften. 133

Register. A. Beilüufig behandelte Inschrift- und Literatur- stellen. Seite. Seite. Inschrift 1 A 168. . . . 78ad4 | Ditt. Syll.* Nr. 542 (Oropos, " AbD9 . . δήδβα 12 Wasserleitung) 35f. . . 68’: "n B86 . . . 77ad8 | Ditt. Syll.* Nr. 587 (Eleusis, Ineditum, Eleusis Inv.-Nr.20 Temenos) 46f. . . 1070ben

V. 87. 42 ad 104. 48 ad 531f. | Ditt. SylL.* Nr. 587, 129 42 ad 104 δθ[. 60 δὰ 17.123ad3 | , , Nr.587,186f. 18 δὰ 4

IG. 11 167, 64f. . . Á41ad290 » » Nr.088(Delos,94 127 ., I1 807 col. b 108f. . . 34f » Nr.588,227f. . 127 »1lP1057b . . . . . 3 72'| Michel Nr. 594(Delos), 66.68 127 » IV 1484,30 . . . . 126 | BCH. VI 24 (Delos) Z.193 127. ,.IV 1484,100 . . . . 34 » VIIIS305Nr.13(Delos). 62: » XI10 . . . . 108. 106 , VIII 323 Nr. 22 (Delos)

, XII* 10, 8. 12f. 25. 29 . 119 60 ad 17/8

» XII*.640, 17. . . . . 128 , VIII328 N.22,72.15 . 589! Ditt. Syll* Nr. 537 (Piráus, » XXIX 468 (Delphi) Z.8

Skeuothek), 7f. . . . . 109 59 ad 9

Ditt. Syll. Nr. 537, 8f... . 110: , XXIX 468 Z.12. . . 118:

» Nr.587,60f. 124 (ad , AXIX 468 Z. 20 107 oben.

6) f. 108 unten f.

» » Nr.587,01f. . 107* , XXIX 468 Z. 23 113 oben » Nr.538 (Eleusis, |

Stoa), 15 . . . . b7ad1/2 | Aristoph. Vógel 1138 . 61ad20 Ditt. Syll.* Nr. 539 (Eleusis, Parmenides (Diels) 11 ff. 128f. Prostoon) 20f. . . . B59ad9 | Phot. p. 867, 22 rdyq . . 80:

B. Sachregister.

1. Epigraphisches. 2. Orthographisches (in Seite. | attischen Inschr). Sprachliches. Cyriacus . . 92.106. 116 oben Seite. Gliederung durch Heraus- Assimilation von v am Wort- rücken einer Zeile . 4. δέ. ende . . . . . . 47.690

δυεν . . . . . . .. 47

134

Seite. &. " 11f. «€t für ε vor a 47; vor Kon-

sonant ὑτιέζοῦ 681. ει: ηι. 12. 68 Μαιμακτηριᾶνος M 48 MaDangaben 21f. 89 ad 56 O0 OU 11. 13. 47. 68 otfüro... ef. 47 πανταχεῖ: πανταχῆι e. 0. 12

3. Archü&ologisches. Wirt-

schaftliches.

Áginetischer Poros, ver-

wendet für die Triglyphen

des ttpoctijov zu Eleusis 29 Arbeitsabschnitte . . . . δέ Bauzeit .. D."71 Bimsstein 76 ad 1. 131 Bürgen . . . 76

Delos, Baut&tigkeit Athens zwischen 338 und 315 . 69 Delos, "Stierhalle', Zeit der Errichtung 74; Inneres 73f. 77 oben; Pfeiler- Süulen mit Basen 74. 78 ad 4; Wandsteine 75; Fenster 76; Proportionen des Grundrisses 73; Zweck

77 oben. δικαςταί : elc ἕνα καὶ πεντα- κοείους bixacrdc . . . δέ ἐπιςτάται "EAeuciví(ou. . . 18 Καλλίετρατος Καλλικράτους,

Bürge . . 63 ad 32/8 Laufende Fu . . . . . 63! Lebadeia, Tempel mit i

κύκλον . . . 91 Lesbischer Marmor . 123 ad 4 Messa (Lesbos), ionischer

Pseudodipteros 96/106 : Grundrig 98. 103'; Ab- messungen 97; Funda- ment 98. 102'*. 104; Stylo- bat 98; Wünde 99; Ver-

Heinrich Lattermann,

Seite. stárkungsfundament 97. 104f.; Kult 100f. 102. 103f.;; Erhaltung 97f.; ülterer Bau 102 unten; Umgebung . 98. 100,3 Mytilene, Stoa . 121,30 Nachtragslieferungen . . 53 Neunzahl in den Abmes- sungen des Tempels von Messa (Lesbos). . Philetürischer Fub. . . . TIpocripov des Telesterions zu Eleusis: Baugeschichte 37. 39. 56f.; Fundament 36f.; Euthynteria 36f.; κρηπίς 49/51. 56; Stylobat 97/9. 51/3. 55. 56; Achs- weiten der Sáulen 38; Triglyphon 26/9. 42 oben; Lànge des Tr. 28; Geison 29f.; Lünge des G. 30; Giebelgeison 33f.; Sima 34/6; Konstruktion der Ost-Wand 81, Dicke 31; Türeinfassung 30f. 32. 33. 42 ad 104; Abdeckung der Türpfosten 31f.; Propor- tionen der Türen 33; Ab- deckung der AÁnten der Schmalseiten . . 8f Santorin-Erde . 76 ad 1. 131 «τοὰ Ton . . . - 54 Therma (Lesbos), Marmor 122. 123. 124 Transport von Steinen aus Attika nach Delos 72. 74 unten. 79 ad 57/8; des Modells für ein (Pfeiler-) Süulen-Kapitell . 71. 74. Türóffnungen, Proportionen 33. 129

3

4. Technisches. Abnahme (δοκιμαςία) durch

Griechische Bauinschriften.

S^ite.

d. Polier (ὑπαρχιτέκτιυν)

71. 79 ad 7/8; durch den

Architekten 70; durch

den Arch. und die Bau- kommission . 71 ad 16/7 Anathyrosis . 16/9. 36. 37. 49. 57 ad 1/2

Bleivergu8 42 ad 23. 49; bei Sáulen . : 39. 701. Bóschungsmauern 115: Chiischer Dachstuhl . 130 Fugendichtung . . . . 4118! FugenschluB .. 27. 3b. 97. 41. 49. 57 ad 1/2. 70. 96. 118f. Fugensicherung 90 ad 65/7 FuBbodenplatten . 107* Keilsteine, dreigeteilt 90 ad 72 Lehrpfeiler . ; . 91. 96 Lehrstreifen . 89 oben. 58

Mindestma8 für Mauer-

135

Seite.

stüárken . . . 111 ad 11 Modell für (Pfeiler-) Süulen-

Kapitell 71. 74f.

Normalschichten . . . . 96

Normalsteine . . . . . 72

Quaderbearbeitung 116

Sáulen-Aufbau . 701. 79 ad 16/7

Stylobat-Bearbeitung. 38f. 43 ad

88f. 52f. 55. 62. 70

Türanlagen . 1289 Verdübelung von Ecksteinen 50; von Metopen-Platten

und Geison-Blócken . . 29

Verklammerung von Eck-

C. Behandelte Termini.

Seite.

αἴρειν. . . . . . se v. 41 ἄκρα £3 ad 88. áxpoveiciov . 41 ad 20 ávavpapebc . . . TN 40 ἀναθήκη : ἐπ’ ἀναθήκει . 12.40 ἀνακαθαίρειν (-ρεςθαι) 106 δὰ 8. 1095

ἀνακαθίζειν. 79 δὰ

ἀναλαμβάνειν "aufführen' 109 449

ἀπεργάζεεθαι 25 (XII/XIII). 52 69 ad 19 ἀπό c.g. des Werkzeugs 115 ad 16. 117? ἄποτος óápyuóc . 119 oben

ἁρμός 116; ἅ. als Zwischen- raum 60 oben; ἁρμοὶ ἄπο- τοι (ὅλοι) 119 oben; à. crépipoi 48 (ad D7)f.

gdac . 49 f.

steinen . . MBOf. Versatz von Triglyphen. 29. 42 ad 27

Verschleifung der Fugen . 119 Waschen der Fugen. 118' Seite.

γεῖεα Δωρικά 29f. ; "lu- . νικά. . 381 γειςηπόδιςμα 41! διαβήτης. 71. 114. 116 διαψαμμοῦν. 117 ad 18 δόκωεις 129 ad 9/10 év- (Vorsilbe) éx- . . . 47 ἐγτριβής. 82. 60 ad 17/8 ἔδαφος ΝΞ ΕΞ 107 ad 5 &bpa 49. 79 ad 5. 96. 114f ἐκπελεκᾶν. , . . .. 4 ἐκτυχίζειν 61 δα 20 ἔλαιον. . . . 118! ἐλάχιττος. . ., , ,. d11ad 11 ἐμπάγειν. 79 ad 57/8 ἐντός, τὸ (bei Steinen) « 107* ἐξεργάζεεθαι. . . . . 40 ἐξ ἡλωτοῦ (Ὁ) 27. 41 ad 19

ἐπί c. acc. des Zweckes .. 80

136

o ἐπικάμπια ἐπίκρανα. . . " 3 émttéuvelv . . . . 112 émrour 90 ad 6t u. 657; ἐπιτομαί 108 oben. 111 ad 12 Mitte

εὐτώνιος.. 42 ad B 32 εὐθυμετρία. 109 ad 9 εὐθυντηρία. . . . . . 86 εὐθύς. . . 1165 εὐτενής 4. 89 ad 8. 60*. 61

ad κατάμιττος.ς 116? ἔφοδος 1124 ἡγεμόνες. . . . 34 ἡλωτός s. ἐξ ἡλωτοῦ Q) ἡμικύκλιον 88. 91. 132 ἡμιτριβής. 61 oben θεμέλιον (-Ma) . 108 ad 5 θυραία 128 κα 8 θύραοι τοῖχοι. 128 δα

θύρετρον (-τρα) 124 (ad 6)- 129; θύρετρα πλευριαῖα. 88

ἱερόν. . . . 77 ad2 Ícoc. 27. 4 ad 19. 71 oben καθαιρεῖςτθαι . . . 40

xavovíc (Richtscheit) 78 ad 4; xavovibec (Steine) 27. 28. 42 oben. 78 ad 4

κανών. . . 1168 κατὰ κίονα. 89. 46 Ζ. 19. 70 κατάμιττος . 52. 61 xarafeiv . . 114! κατατοιχοδομεῖν 118 ad 13 κατατομή. . . . . . . 112 xarapopd 95. 108 oben κεραμίδες . . . 801. κίςηρις. . 70. 76 ad 1. 131 κίων 78 δὰ 4

κρηπίς 88, δ0. 63 ad 37. 108 ad 5

Heinrich Lattermann,

Seite. : λείετριον is. λίεστριον͵ 113 ad 14 λεκανόπωλις cca 121 ad 12 λεοντοκέφαλος. ον. 84 λίθος für Marmor 123 ad 4; À. λευκός 123 ad 4 Aíctpiov . 59 oben. 60 ad 17:8.

70. 78ad 5. 113 ad 14

udpuapoc 123 ad 4 uecoAafeiv 89 ad 61 μιλτολογεν. . , 118: μίλτος. 118: γόμαιος 113 oben

γόμος Schicht . 96. 112 ad 13

ξεῖν 114!; für Bildhauerarbeit 35

ξοῖς . . 117! ξύειν 118 δὰ 14 ξύλομα (sic). 129 ad 9/10 ξυςτήρ 113 ad 14 ὀδός 42 ad 104 οἰκήματα. 123 ad 6 οἰκοδομεῖν . 127 unten ὅλος bei Fugen 119 oben;

b. Steinen. 90 ad 72 ὁμαλῆς.. . 40 ὁμαλίζειν 57 ad 1. 70. 78 ad 3/4 ὁμαλῶς . . 620ben ὀρθός senkrecht 71 oben.

114. 116*; ὁ. γόμφος 59

ad 9; 6.2 wagrecht 71 oben ópOoctdrai im engeren Sinne

80; im weiteren S. . 84/8 tdYoupocC . . . . . 80 παρὰ τὸ ἔργον. 63 ad 24

παραιετίδες 34 f. ; m. ἡγεμόνες 34

παραξεῖςθαι. . . . 77ad3 Tapacrdbec . 30/2. 43 ad 53ff. παραςτάματα 87 f. 90 ad 65/7;

f. τοίχια 87 f. παρατέμνειν. 411. ad 20

un ^ | A 4.

Griechische Bauinschriften. 137

Seite. πελεκᾶν 89. 40. 111* περὶ γόμφῳ. 59 ad 8 περικόπτειν. ... 602t περιξεῖεθαι. 70. 77 ad 3 περιτένεια 52. 60 ad 17 περιφέρεια. 88. 132 πέτρα ὁμαλής. e. 40 πῆχυς, crepeo0 π.. 109 44 9 πινάκια. 43 δὰ 88. πλάτος für Frontlünge 34 oben. 35. 37; für Hóhe . 71 πλευριαῖα θύρετρα 88. 127 πλινθίδεςε. . . . . . . 808. πρόδομος 90 δα 71 προςαγωγεον. . . . . 116 T pocOeuéAov 94 unten TpócOev, τὸ. . . . . . 52 Tpoceiretv . . 43 ad 88f. προςτυχίζειν 881. 48 δὰ 881. 61 δὰ 20 πύλαι... . . . . . . 129 ctepeóc bei Fugen 117 ad 18 «τερεοῦ πῆχυς. 109 ad 9

crépupoc 43 ad 57f.; bei

Fugen . 117 ad 18 «τοιβά. 108 ad 5 croixoc . 112 ad 13 «τρῶμα 86 f. 108 ad 5 «ςτρωματίζειν 43 ad ὅ8 ff.

ςτυλοβάτιι. . . . . . 38

Seite. cóiuunAvoCc . . . . 118! ευναρμόττειν . . . . . 107 cuvcrpuvvovdt. . . . . 107* cuvTiOÉvat 41. 57 ad 1/2 ςφῦρα. 115 ad 16 τέμνειν . 41. ad 20. 111 ad 12 Mitte τετραποδία.. 68 ad 33/4 τιθέναι. . . . . s. 41 τοίχια Tapactduara . . . 871. τοιχοδομεῖν. , 11884 13 τόπος. 107'. 107 ad 5 τριημιπήχιος 111 ad 11 Mitte τυκίζειν 61 δὰ 20 τύχος. 61 ad 20 ὑγιής. 20. 22. 23|5 Sp. 1. 41. 42 ad 32. 71 oben. 85 ὑπαρχιτέκτων. 71. 79 ad 7/8 ὑπό c.gen. des Werkzeugs 117 ad 18 ómopatfpecc . . . . . . 88[7 ómoboud . . . . . . . 1085 ὑποξεῖν 118 δὰ 14 ὑποτομή. e. 112 ὕψος für μῆκος ἃ. πάχος, 21 Χία δόκωεις. 129 ad 9/10

χωρίον 1073, 107 ad 5

Zu Inschrift I. Tafel 1.

10

A, Z. 7—16 links.

H. Lattermann, Griechische Baninschriften. Verlag von Karl J. Trübner in Straüburg. l

" FT l4 LV. Y ὌΧ tnt ν ΣῪ T Ln 7 ^ PO ZLic lbhaana

A€TCT", | £NOX AND TILDEN FCUNOA ANS,

Zu Inschrift I. Tafel II.

H. Lattermann, Griechische Bauinschriften. Verlag von Karl J. Trübner in Strafburg

^ &4^

$8

Tafel 1Π].

4A*

E “Ὁ νον

Zu Inschrift II.

AD S 060 ru socuttu x a ND vua : i. Wwz- p | p QT. -eLÉpw t-[-S V ao 1-d-9 i £ZWiq0.—à « ὦ)

^ " Ἣν Ax nd μ-{0υ! [- J T b D iwponnoibwfet serui pei i

a

JUPE ^ T. ^. τ Voasa«iovl- d£oz-ou-VX—engc ΣΘ συ τοῖς ως

2. f —-—c o. 4 (c. co X. Veto Eq.» πον βιγσμς ».. Ἐν «τ εξ 7 -- 245. x N X-Z —n^ : &ez4zWmCtr-oleco*v-—d44aorM—9o' 09 o7 iN ECY Mp gv. FII«CAZ SW t4Wsle c9 Listo Sx οὐ εν 4 ἐν | £Wi-oO0. «CV 0] j-x M υτ {4 boca Xt. τον - 2. . Ν S , » v - gWCZAbee-tregf-neWWCoMU Luc ΟΞ τ δ τι AC Υ ΣΟ» τ κυ 2 --οὐὺὺ Ζ - ἀμ Το δ aie e (4 nn vYdo. ΕΚ ἐς κι déoHu«0ZOSC Eu LI VIW ^io Eois um. C bzkli. a ol gqs2 du -O0--L It Ww κὸ es ἃ. utt! le "NN 4)

" i. !' 2s - e . - M , t

ΜΞ t.c 4^ mac ^i l 4. - £134! Ó &. ἐκ οι] M παι A é 9 ΠΩ wo -

| n

Can 4MWEPZüi τοι το (4 T vo δὰ wo D

ul oe 1 t mn. " * σ΄ δὶ Δ z'| L- τι Φύσα -— E77. "ΦὌ ΔΜ Ο ἜΘ ΤΙΣ LA Lt "a4 ἴ--- DAT A ur --} DEP MEE RDLRPRDURPUR OE 3 —-UIL F4 c v eer max TEE lo à emu ume T x POT ME EL «3

- 3 &

δὴ e

25

Verlag von Karl J. Trübner in Straüburg

Ἡ, Lattermann, Griechische Bauinschriften.

*2

Zu den Inschriften 1V-VI. Tafel IV.

G

H. Lattermonn, Griechische Bauinscbriften. Verlag von Karl J. Trübner in Straüburg.

q

&

VERLAG. VON KARL ]. TRÜBNER IN STRASSBURG.

Dissertationes philologicae Argentorátenses selectae.

Vol. 1. 89. 412 p. 1879. (Nicht mehr einzeln zu haben) . 4 Y

Küllenberg, R., De imitatione Theognides. Schneidewin, H., De syllogis Theognideis. Luckenbach, H., De ordine rerum a pugna apud Aegospotamos com- missa usque ad triginta viros institutos gestarum. Buenger, G., De Aristophanis Equitum Lysistratae Thesmophoriazusarum apud Suidam reliquiis. Hoffmann, M., Index grammaticus ad Afrícae provinciarum Tripolitanae Byzacenae Proconsularis titulos latinos.

Vol. II. 89. 468 p. 1879. (Nicht mehr einzeln zu haben.) AK Gneisse, C., De versibus in Lucretii carmine repetitis. Sadée, L., De Dionysii Halicarnassensis scriptis rhetoricis qnaestiones criticae. Thielmann i P h., De sermonis

proprietatibus quae leguntur apud Cornificium et in primis Cieeronis libris. Vol. Ii]. 89. 269 p. 1880. (Nicht mehr einzeln zu haben.) AK 5 Reusch, A, De diebus contionum ordinariarum apud Athenienses. Pickel, C.,

De versuum dochmiacorum origine. Zarncke, E. De vocabulis Graecanicis quae traduntur in inscriptionibus carminum Horatianorum.

Vol. IV. 89, 412 p. 1880. | AK

Puchstein, O., Epigrammate, Graeca in Aegypto reperta. Adjectae sunt tabulae duae. Groth, A., De M. Terenti Varronis de lingua Latina librorum codice Florentino.— Heydemann, V. De senatu Atheniensium quaestiones epigraphicae selectae. Vogt, F., De metris Pindari quaestiones tres. Pulch, P, De Eudociae quod fertur violario.

Vol. V. 89. 865 p. 1881. (Nicht mehr einzeln zu haben) AAT Hanssen, Fr, De arte metrica Commodiani. Deipser, B., De P. Papinio Statio Vergilii et Ovidij. imitatore; accedit appendix critica. W üst, G., De clausula rhetorica quae praecepit Cicerd quatenus in or&tionibus secutus sit. Pohl, A., De oratione pro Polystrato Lysiaca. Vol. VL 89. 880 p. 1882. A0— Schrüder, F., De iteratis apud tragicos Graecos.— M tüllensiefen, P., De titulorum Laconicorum dialecto. Loeffler, F. J., De Calphurnio Terentii interprete. Vol. VIL. 89, 318 p. 1882. A7 Crohn, H., De Trogi Pompei apud antiquos auctoritate. Cramer, A De Manilii ui dicitur elocutione. Galland, C., De Arcadii qui fertur libro de accentibus. ., Ploen, H., De copiae verborum differentiis inter varia poesis Romanae antiquioris genera intercedentibus. Vol. VIL. 8*. 800 p. 1885. «46 -- Doermer, W., De Graecorum Sacrificulis qui ἱεροποιοί dicuntur. —Luthmer, 2. De choriambo et ionico minore diiambi loco positia. Scheele, L, De Sorano Ephesio medico etymologo. Schrader, P., De particularum -ne, anne, nonne apud Plautum prosodia.

. Bartels, E, De Terentii memoria apud Nonium servata. Grupe, Ed, De Iustiniani Institutionum compositione. Feldmann, W., Analecta epigraphica ad his- toriam synoecismorum et sympoliiamm Graecorum. Ritter, C. De Pindari studio nomina variandi. Róhricht, A. Quaestiones scaenicae ex prologis Terentianis petitae. Lucius, Á., De crasi et aphaeresi.

Vol. X. 8^, 298 p. 1886. 4&4 6—

Herbrecht, H., De sacerdotii apud Graecos emptione Venditione. Blase, H. De modorum temporumque in enuntiatie cotidicionalibus Latinis permutatione quaestiones

selectae. Ehrismann, H., De temporum et modorum usu Ammianeo. Henricus zur Jacobsmuehlen, Pseudo-Hephaenstion de metris. - Vol. ΧΙ. 89, 403 p. 1894. AK

V oltz, L., De Helia Monacho lsaaco Monacho Pseudo-Dracone scriptoribus metricis Byzantinis. Rauscher, G., De scholiis Homericis ad rem metricam pertinentibus. Brokate, H., De Theophilinae quae fertur Iustiniani institutionum Graecae paraphraseos compositione. Caesar, H., De Plauti memoria apud Nonium servata, Buck, C, De scholiis Theocriteis vetustioribus quaestiones selectae.

Vol. XII. 80, 533 p. 1908. -«K 15 Hürth, X., De Gregorii Nazianzeni orationibus funebribus. Reis, P., Studia Tulliana ad »Oratorem« pertinentia. Bloch, R., De Paeudo-Luciani Amoribus, Jeuckens, ΒΕ. Plutarch von Chaeronea und die Hhetorik,

Vol. XIII. 8o. 33'Á4 Bogen. 1908. A 15.— Coulon, V., Quaestiones criticae in Aristophanis Fabulas. Albertus, J.,, Die Ttapa-

κλητικοί in der griechischen und rómischen Literatur. Lattermann, H., Griechische Bauinschriften.

Vol. XIV. 8». Im Erscheinen begriffen.

Druck von M. DuMont Schauberg, Straüburg

.

-9.

" . . E] . . 9 L] . * E 4 i J . . I - * , . i

E ON