ei 


E 
ERE 


Dr. K. W. VAN GORKOM's OOST-INDISCHE CULTURES 


st 


Dr. K. W. VAN GORKOM's 


SOS TEINDISCHESCEEPURES 


OPNIEUW UITGEGEVEN ONDER REDACTIE VAN 


Dre Ee CERINSENS GIBERLIGS: 


TWEEDE VEEL VERMEERDERDE DRUK 


TWEEDE DEEL 


AMSTERDAM — J. H. DE BUSSY — 1918 


LIBRARY 
G S 
ers, or TRS 


INHOUD VAN HET TWEEDE DEEL. 


Rijsr, door |. J. PAERrrs 

Rrersuiker, door Dr. H. C. PRINSEN GEERLIGS 
Korrre, door Dr. Z. KAMERLING 

Tree, door Dr. A. W. NANNINGA 

Cacao, door Dr. EF. W. T. HunNcer. 

Kora, door Dr. F. W. T: HunceEr 
OLIEGEWASSEN, door Dr. |. J. A. Wis. 
SAGo, door J. |. PAERELS. b 
KNor- EN WOoORTELGEWASSEN, door J. |. PAERELS. 
TWEEDE GEWASSEN, door J. |. PAERELS 
OortTEELT, door H. J. WiGMan Sr. . 


GROENTETEELT, door H. |. WiaMaN Sr. 


Keljesl 


JERS: 


LL 
BIE 


IL. 


ANDES ONU mi): 


INLEIDING . … 


De RijsTPLANT 


Botanische Beschrijving . 


Ijs 
2. Soorten en Variëteiten 
3. Geografische Verbreidine … … 
4. Aleemeene Groeivoorwaarden 
5. Samenstelling en Voedingswaarde 
KUSTEULEUUR eN EN Ne nd rt 
r. Bemoeiingen van het Gouvernement met de Rijstcultuur 
2. Werktuigen bij de Rijstcultuur in gebruik 
3. Vormen van Rijstcultuur …. .… 
4. Waterleidingen . . . 
5. Grondbewerking . . .… 
6. Kweeken van de Bibit . 
A. Natte Kweekbeddingen . 
B. Droge Kweekbeddingen. 
C. Drijvende Kweekbeddingen 
7. Uitplanten op de Sawah. 
8. Onderhoud van den Aanplant 
g. Oogsten van de Padi .… . 
tor Bemesting tn ve 
prs Venchtwisseling. … «5 « 
12. Vischteelt op Sawahs. 
13. Ceremoniën en Formaliteiten . BA RE: 
I4. Invloed van de Rijstcultuur op de Volksgezondheid 


ZIEKTEN EN PLAGEN VAN HET RijsrGEwaAs 


DoORSCHEN, DOPPEN EN PELLEN VAN DE Riysr 


Propucrie EN HANDEL 


TEDERAGUUR Se 


Pag. 


“(eaef uappIjg) “gears op ueA UABAOLJ LE "BUI 


Rijst. 


[. Inleiding. 


Van alle graansoorten is wellicht de rijst degene, die door het 
grootste aantal menschen als voornaamste voedsel wordt genuttigd 
en ook wordt zij, waar zij geen hoofdvoedsel uitmaakt, bij de bereiding 
van spijzen veelvuldig aangewend. 

Verschillende schrijvers geven als vaderland van de rijstplant 
Zuid-Oost-Azië op, terwijl anderen het in Afrika zoeken. Inderdaad 
heeft men een wilden vorm van rijst, zoowel in Azië als in Afrika 
aangetroffen en deze onderscheidt zich van den gekweekten daardoor, 
dat de vruchten gemakkelijk afvallen, hetgeen met den gekweekten 
niet in zoo sterke mate het geval is, maar toch ook voorkomt. 
Daar het verschil in ieder geval zeer gering is, is het niet met zekerheid 
te zeggen of die wilde soort een oorspronkelijken op de vindplaatsen 
tehuis behoorenden vorm uitmaakt of een daarheen gebrachte gekweekte 
en daarna verwilderde soort is. 

Naar de meeste waarschijnlijkheid is de rijstplant afkomstig uit 
Indië en heeft zich van dat middelpunt uit naar het Westen en naar 
het Oosten verbreid. Ten tijde van het begin van onze jaartelling 
was de rijst reeds bij de Romeinen een handelsproduct, bekend onder 
den naam van Aurisa. Door de Mooren in Spanje bekend gemaakt 
schijnt de cultuur van daar door de legers van Karel V in de eerste 
helft van de 16e eeuw in Noord-Italië te zijn ingevoerd. Sedert dien 
tijd is de rijstbouw de belangrijkste cultuur van Lombardije. {n Amerika 
voerde men tegen het einde der zeventiende eeuw den rijstbouw in de 
Zuidelijke streken van de tegenwoordige Vereenigde Staten in (Virginië.) 

De hoogste breedte, waarop tegenwoordig de rijst verbouwd 
wordt, bedraagt 45° N.B. (Noord-Italië), doch dit is eene uitzondering, 
want gewoonlijk treft men benoorden 35° N.B. en bezuiden 32° Z. B. 
geen rijstcultuur aan. 

In de landen, die thans tot Nederlandsch-Indië gerekend worden, 
schijnt de rijstbouw reeds eeuwen vóór het begin van onze jaartelling 


6 


bekend geweest te zijn en zeker reeds vóór de komst der Hindoes 
op Java te hebben bestaan. Dit laat zich o. a. afleiden uit de benamingen, 
die op Java voor de verschillende bewerkingen en benoodigdheden 
van den rijstbouw in zwang zijn en geen van alle een Sanskrietschen 
oorsprong verraden, hetgeen zeer waarschijnlijk wel het geval geweest 
zou zijn, wanneer die van de Hindoes afkomstig waren. Het lijdt 
echter geen twijfel of deze lieden hebben wel een gunstigen invloed 
uitgeoefend op de ontwikkeling van den rijstbouw op Java en Bali. 

Volgens de Javaansche legende wordt de oorsprong van de 
rijstplant aan bovennatuurlijke oorzaken toegeschreven, gelijk het 
volgende aan het werk van C. F. H. Dumont: „De Javaan in de 
desa” ontleende en verkorte verhaal aangeeft. 

De vorst der goden in de godenwereld, Barr GOEROE ge- 
naamd, maakte van zijne buitengewone macht gebruik om eene prinses 
te scheppen, die door haar groote schoonheid den naam RerNá DoOrEMILAH 
of „GLANZEND JUWEEL” ontving. 

De ín den aanvang vaderlijke genegenheid van BarTARA GOEROE 
voor zijne lieftallige schepping ging weldra in liefde over en daarom 
koesterde hij den wensch RerNá DormirAH tot vrouw te nemen. 

Deze weigerde echter, maar daar BATARA GOEROE bleef aandringen, 
stemde zij, teneinde raad, toe zijne gemalin te worden, op voorwaarde 
dat hij haar drie zaken zou verschaffen en wel eene spijs, die nooit 
verveelt, eene kleeding, die nooit verslijt en een gamelan, die van 
zelf klinkt, zonder geslagen te worden. « 

BATÄRA GOEROE zond een afgezant, KÂLA GOEMARANG naar de 
aarde om deze voorwerpen te zoeken, maar daar aangekomen zijnde, 
vatte deze liefde op voor Dewr-Srr, de vrouw van BarárÂ Wisnor. 
Daar hij deze vrouw voortdurend met zijne liefdesbetuigingen lastig 
viel, veranderde zij hem in een everzwijn. 

Inmiddels had Barrâ Gorror, zich niet meer kunnende bedwingen, 
de prinses omhelsd zonder aan de door haar gestelde voorwaarden 
te hebben voldaan en deze was dientengevolge gestorven. Nadat de 
door Barârä Gorror aangewende pogingen om haar weder in het 
leven terug te roepen, vruchteloos gebleven waren, werd het lijk in 
het land Mendang Kamoelan begraven, nadat eerst de naam der 
overledene in dien van TrsNA Warr was veranderd. 

Veertig dagen na hare begrafenis zag de vorst van Mendang 


7 Rijst. 


Kamoelan een lichtschijn rondom het graf, te midden waarvan zich 
vreemde gewassen bevonden. Hij deelde dit verschijnsel aan Barárá 
Goeroe mede, die hem verklaarde, dat deze gewassen de ziel van TisNâ 
Wart bevatten en hem opdroeg die goed te verzorgen, daar zij den 
mensch van veel nut zouden zijn. Wat uit haar hoofd te voorschijn kwam 
zou „tirissan’’ (kokospalm) heeten, uit den romp zouden rijst en arèn 
te voorschijn komen, uit de handen palâ goemantoeng (boomvruchten) 
en uit de voeten pâäla pendem (aardvruchten). Op bevel van BarárA 
GorroE verdeelde de vorst de zaden van deze planten onder de menschen 
en de eersten, die ervan plantten waren DjäkA PorriNG en Kar 
Torewa met hunne vrouwen en om die reden werden zij bijgenaamd: 
BaPA-TANI en BijANG-TANL Dewr-Srr, die nog altijd door KärÂ GOEMARANG 
in zijne gedaante van everzwijn lastig gevallen werd, verzocht den 
goden haar te doen verdwijnen, waaraan gevolg gegeven werd. Op 
de plaats, waar zij verdween, groeiden weldra dezelfde gewassen als 
op de begraafplaats van Tisna Wart, met dat onderscheid, dat de 
rijst, die uit het lichaam van Dewr-Srr gegroeid was, volgens de 
uitspraak van BATARA GOEROE in water geplant moest worden, terwijl 
de rijst, welke uit het lijk van TisNá Wari te voorschijn gekomen was, 
als droge rijst of gâga moest worden verbouwd. 

Nadat Káârä GOEMARANG door BaTârA WisNor 
gedood was, veranderde hij zich in de gedaante 
van allerlei ama!) zooals walang sangit, lembing, 
enz. en teisterde ook na zijn dood in zijn nieuwe 
gedaante het rijstgewas. 

Opdat de rijstbouw voor de menschheid 
voordeelig zoude zijn, incarneerden Dewr Srr en 
BaATARÁ WisNoe zich in de vrouw van Vorst Ma- 
KOEKOEHAN en in den vorst zelve en gaven raad 
omtrent den aanplant en de verzorging van de 
rijst en leerden de menschen de instandhouding 
van de verschillende sedekah ?). Dit is de oorsprong 


van de vele nog in gebruik zijnde sedekah, 
waarop echter alleen Dewr-Srr wordt vereerd. Fig. 2. _Dewi-Sri. 


1) Amä — ziekten en plagen in het gewas. 
2) Sedekah — offermaaltijd. 


8 


Verder gaven beiden nog aanwijzingen aangaande de wijze van 
het oogsten door in de gedaante van glatiks (rijstvogeltjes) aar voor 
aar aan te pikken en met den snavel iederen korrel afzonderlijk te 
pellen, van daar, dat tegenwoordig nog op Java de rijst aar voor aar 
wordt geoogst. 

Wanneer de Javaan een paar sawah slangen op de sawah ziet, 
dan beschouwt hij deze wel eens als eene incarnatie van Vorst Ma- 
KOEKOEHAN en Dewr-Srr en doet daarom den dieren geen leed. 


Wij laten hier eenige benamingen volgen, die voor de verschillende 
deelen van de rijstplant op Java in gebruik zijn. 

Het te velde staande gewas heet Padi (Maleisch), Pari of Paré 
(Javaansch); geoogst heet de rijst eveneens Padi of Paré. De vruchten, 
dus korrels en kafjes, heeten Gaba (Maleisch en Javaansch) ; ontbolsterd 
heet de rijst Bras (Maleisch en Javaansch), terwijl zij gekookt Nasi 
(Maleisch) heet. 

Het stroo, dat op het veld achtergebleven is, heet Damen (Javaansch) 
en dat, waaruit de korrels zijn uitgedorscht, heet Merang (Maleisch 
en Javaansch). 

Bovendien bezit de Javaansche taal nog een aantal afzonderlijke 
benamingen voor de verschillende stadia van ontwikkeling van de 


rijstplant. 


Rijst. 


IL, De Rijstplant. 


r. BoTrANIscHE BESCHRIJVING. 


De vele soorten en variëteiten van het rijstgewas behooren tot 
de orde der Glumiflorae, de familie der Gramineae, het geslacht der 
Oryzeae. Naam: Oryza sativa (L.) 

De bloeiwijze is pluimvormig met éénbloemige aartjes. De bloem 
is tweeslachtig met bovenstandig vruchtbeginsel; de bloempjes zijn 
meestal langgesteeld en hebben twee kleine kelkkafjes, daaronder twee 
rudimentaire kafjes en twee kroonkafjes. De kroonkafjes zijn veel grooter 
dan de kelkkafjes en kort behaard, terwijl het grootste (het buitenste) 
bij sommige variëteiten van een kafnaald voorzien is. De meeldraden 
zijn zes in getal en hebben groote helmknoppen; de stamper heeft 
twee stijlen met veervormige stempels. Het vruchtbeginsel is één- 
hokkig met één eitje, de vrucht is kaal, stomp, zijdelings samen- 
gedrukt en door de kroonkafjes nauw omsloten. De zaadhuid (zilver- 
vlies) is òf wit 
doorschijnend, òf a Az kelkkafjes. 
bevat een kleur- 
Sto De kiem je b, bz rudimentaire kafjes. 
kort en gekromd yi 
met één worteltje. Ou esEroon ADE 
De vrucht, na ver- 
ze . d, d, lodiculae. 
wijdering van de ape 


kroonkafjes heet 
5 emeeldraden. 


schijnvrucht en is b 
zeer zetmeelrijk. Dn 
De zetmeelkorrels 


- dE f stamper. 
Zijn tot min of Fig. 


3. Diagram van de rijstbloem. 


10 


meer ronde massa's samengesteld; één enkele korrel is scherpkantig 
en veelhoekig en heeft de grootte van 6—7 micron. 

De plant bereikt eene hoogte van 1— 11/3 Meter ; zij groeit met een 
ronden, hollen, menigvuldig geleden stengel; de bladeren ontspringen, 
zooals bij alle grassen, aan de knoopen van den stengel en omvatten 
dezen tot zekere hoogte als een scheede, ze staan afwisselend aan 
weerszijden van den stengel en ontwikkelen zich lijnvormig onverdeeld, 
gaafrandig, evenwijdig nervig; bijna altijd is de bladschijf omgebogen. 
De lengte is 25 so cM. bij eene breedte van plm. 2 cM. De bovenzijde 
is min of meer behaard en ruw, terwijl de randen eveneens met haartjes 
zijn bezet. De onderzijde is bijna glad. De bladoortjes zijn bij de 
meeste variëteiten groot, het tongetje is meestal aanwezig. 

Aan het wortelstelsel is geen afzonderlijke hoofdwortel te onder- 
scheiden, maar het bestaat uit een groot aantal kleinere wortels, die 
elk ruim van haarwortels zijn voorzien. 


Bloei. De moederhalm 
bloeit vóór de zijhalmen. Het 
openen van de bloempjes 
begint boven aan de pluim 
en eindigt onderaan; de 
duur van den bloei van één 
pluim is 5—10o dagen. De 
bloempjes aan eenzelfden 
pluim, die zich later openen, 
brengen gemiddeld lichtere 
korrels voort dan de bloem- 
pjes,- die zich het’ eerst 
openen. 

In normale gevallen 
bloeien alle bloempjes met 
opengespreide kroonkafjes; 
slechts in abnormale geval- 
len komt het bloeien met 
gesloten kroonkafjes voor. 
Het openen van de bloem 


wordt veroorzaakt door het 


IEI Rijst. 


aanzwellen van de honingschubjes, deze beginnen met kort vóór het 
spreiden van de kafjes water op te nemen, waardoor zij in omvang toe- 
nemen en de kafjes op zijde dringen; dit water wordt aan het vrucht- 
beginsel ontrokken. Als de honingschubjes hunne maximale grootte 
hebben bereikt, is de spreidingshoek van de kaf jes het grootst. Wanneer 
de meeldraden naar buiten zijn gekomen, geven de honingschubjes 
het opgenomen water weer af‚ verslappen en de bloem sluit zich 
weder. De strekking van de helmdraden geschiedt eveneens onder 
opneming van water, dat in dit geval aan de helmknoppen (stuifmeel) 
wordt onttrokken. 

In het algemeen beginnen de helmknoppen na het spreiden van de 
kafjes zeer spoedig te barsten en te stuiven. Men mag aannemen, 
dat ongeveer drie minuten na het spreiden van de kafjes de helmknoppen 
leeg zijn gestoven, terwijl reeds na vijf minuten de helmdraden ver- 
slappen en de helmknoppen omlaag hangen. 

Langen tijd heeft men gemeend, dat de bloei des nachts plaats 
heeft. KöRNickE zegt in zijn bekend werk: „Die Arten und Varietäten 
des Getreides’’, dat hij den bloei waarnam des morgens om 79/4, uur, 
om rr uur en des middags om 4 uur. Uit waarnemingen te Buitenzorg 
gedaan blijkt, dat daar de bloei plaats heeft tusschen des morgens 6 uur 
en des middags 31/g uur. Het sterkst is de bloei tusschen des morgens 
Io en 12 uur. 


Bevruchting. KörNickeE noemt de rijst op kruisbevruchting aan- 
gewezen, terwijl de proeven te Buitenzorg genomen, bewijzen, dat 
zelfs cleistogamiel) niet zelden voorkomt. De conclusie, waartoe de 
nauwkeurig genomen proeven leidden, is, dat de mogelijkheid van 
zelfbevruchting van algemeene geldigheid mag geacht worden binnen 
de systematische soort Oryza sativa (L). Er werd waargenomen, dat 
zelfbestuiving bij de bevruchting van het rijstgewas een hoofdrol speelt, 
maar dat kruisbestuiving eveneens voorkomt. 


Ontkieming. Wanneer een rijstkorrel begint te ontkiemen, ont- 
wikkelen zich eerst eenige worteltjes, korten tijd daarna wordt het 


stengeltje en het pluimpje zichtbaar aan de tegenovergestelde zijde 


1) Zelfbevruchting, zonder dat de bloembekleedselen zich openen. 


12 


van de korrel, als waar zich de kiem bevindt. Het stengeltje ontwikkelt 
zich verder en brengt na eenige dagen (plm. ro) het pluimpje (eerste 
blad) boven den grond. Tegelijkertijd beginnen ook de andere deelen 
van de kiem te werken en 
sterven de zaadwortels vrij 
spoedig af. Hunne functie 
wordt nu overgenomen door 
een blijvend wortelstelsel, 
dat zich ontwikkeld heeft uit 
de uitstoelingsknoopen even 
beneden en boven de opper- 
vlakte van den grond. 


Uitstoeling. Gewoon- 
lijk heeft een rijstplant meer 
dan één halm; de hoofd- 
stengel vertakt zich in den 
grond, evenzoo de zijsten- 
gels van den eersten rang, 
van den tweeden, enz. Dik- 
wijls gaat deze vertakking 
zeer ver en dan kan het 
aantal halmen soms meer 


dan twintig bedragen. 

Fig. 5. Rijstpluimen. De onderaardsche 
knoppen staan zeer dicht 
op elkaar, zoodat het schijnt, alsof de zijstengels uit één knoop ont- 


springen, hetgeen in werkelijkheid niet het geval is. 


2. SOORTEN EN VARIËTEITEN. 


Jaren geleden (1856) zijn door den toenmaligen Directeur van 
'sLands Plantentuin, Dr. Scuerrer, uit alle oorden van het eiland 
Java verschillende soorten van padi ontboden, ten einde in het land- 
bouwscheikundig laboratorium van die instelling te worden onderzocht. 
De bestuurshoofden zonden monsters padi in zoo ruime hoeveelheid en 
onder zoo verschillende benamingen, dat het niet mogelijk was, daarop 


13 Rijst. 


afgaande eene indeeling te maken. In rgoy heeft men hetzelfde her- 
haald en is men toen in hoofdtrekken tot een resultaat gekomen. 
Fr. Körnicke geeft in zijn reeds aangehaald handboek „Die Arten und 
Variëtäten des Getreides”, de volgende indeeling van een groot aantal 
rijstvariëteiten, welke afkomstig waren van het Koloniaal Museum te 
Haarlem. Hij deelt de variëteiten in naar hunne uitwendige eigen- 
schappen en komt dan tot twee hoofdgroepen. 


L Utlrssima (Keke). Gewone rijst. 
IL. Glutinosa (Lour\. Kleefrijst. 


Groep 1 verdeelt hij in: 


a. Communis (Keke). Schijnvruchten en vruchten groot, 5—7 
mM. lang. 

b. Miruta (Presl). Schijnvruchten en vruchten klein, de laatste 
4 mM. lang. 

Communis wordt verdeeld in: 

a. met naalden. 

6. zonder naalden, welke groepen weder onderverdeeld worden 
naar de kleur der vruchten, de kleur der naalden en de kleur van 
de schijnvruchten. 

Minuta wordt op dezelfde wijze onderverdeeld met uitzondering 
echter van de groepen a en 4, die niet aanwezig zijn. 


Groep Il, Glutinosa verdeelt hij in: 


a. met naalden. 

b. zonder naalden. 

Deze groepen zijn ook weder onderverdeeld naar de kleur der 
vruchten, de kleur der schijnvruchten en de kleur der kafnaalden. 

In het Jaarverslag van het Departement van Landbouw 1907, 
geeft J. E.‚ v. p. Stok, eene aanvulling op deze indeeling van KörNickr. 
Hij verdeelt de variëteiten in vier groepen, welke hij met de letters 
A, B, C en D aanduidt. A en B maken te zamen de groep Communis 
(Keke) uit. C en D zijn identiek met de door Körnickr achtereen- 
volgens onder Minuta (Presl.) en Glutinosa (Lour) bedoelde groepen. 

De Glutinosa, kleefrijst of ketanvariëteiten (groep DD), nemen 
eene bijzondere plaats in. Deze groep omvat de variëteiten, die het 


14 


vermogen om het koolhydratenvoedsel in het endosperm in zetmeel 
om te zetten, gedeeltelijk verloren hebben. De drie overige groepen 
A, B en C omvatten de zetmeelrijstsoorten. 

Kikkawa, een Japansch botanicus, heeft eenige jaren geleden 
een indeeling der variëteiten gegeven, die naar het oordeel der deel- 
nemers aan het rijstcongres te Valencia aan redelijke eischen voldoet 
en algemeen gevolgd zal worden bij de beschrijving der soorten in 
de laboratoria, die zich met de bestudeering van dit onderwerp bezig- 
houden. We laten deze indeeling hier vertaald volgen: 


A. Sawah of Laagland rist. 
a. Vroege; b. Middelvroege; c. Late. 


Ll. Gewone rijst. 
a. lang; 4. middelmatig; c. kort korrelig. 
1. Met kafnaalden. 2. Zonder kafnaalden. 


IL. Bijzondere rijst. 
a. Drijfrijst; 4. Rijst van zouthoudende gronden. 
B. Bereryst. 
a. Vroege; b. Middelvroege; c. Late. 
a. lange korrel; 4. middelmatige; c. korte. 
r. Met kafnaalden. 2. Zonder kafnaalden. 


De punten van onderscheid, welke gebruikt worden om de varië- 
teiten te classificeeren, zoowel sawah als bergrijst-variëteiten, naar 
den korrel, zijn: 

A. Mret-kleefrijst. 

L. Dun korrelig. Il. Lang korrelig. III. Kort korrelig. 
L. Groot. 2. Middelmatig. 3. Klein. 


a. Van gewone kleur. 


A. Zonder reuk. B. Met reuk. 
6. Van bijzondere kleur. 
B. Aeefryst. 
L. Dun korrelig. IL. Lang korrelig. II. Kort korrelig 
1 Groot; <2. Middelmaties 35 Klein. 
a. Gewoon gekleurd. 4. Van bijzondere kleur. 


TAB HONSLIJS 
NE 15 
3 


NVL3N ALUVMZ 


(L4VMZ) 
AUYYHAE 


" 
B 
ofer 


KS 


“sjamoxgslir ue uodÁy, 9 ‘Bid 


IdHIMONYT 


ld 


Ny12# 20008 NYLIM ILLIM LSMIH ALUYMZ 
Dy Ip MEN 
be 4 ns s- —e\ 
' ) = id} le 
Ay 2 dj NE) Di 
MACS Dt 
Nez ba NK 
(LIM) 
A4VVHAA 138HOH-0I4HE 14HHOH-INYI 


ess. Me \ NSS 
Zr ALD VEE: 
NIdAL- ISMH 


5 
Ld 


JSMIY 20004 


1SMIY TAAL 
VAUD Vld 


225 
Se, 


Lj 


AT 


ISMH ILLIMA 


TIHHOM - LOOD 


ve 


16 


Tegenover jodium gedraagt het zetmeel van de kleefrijst zich 
anders dan dat van de gewone rijst en men heeft daarin een middel 
beide te onderscheiden. Jodium kleurt het zetmeel van de gewone rijst 
blauw, terwijl dat van de kleefrijst roodbruin wordt gekleurd. Als 
verklaring daarvoor wordt gegeven, dat in de kleefrijst eene stof 
voorkomt, amylo-dextrine genaamd, die zich met jodium roodbruin 
kleurt, terwijl daarvoor inplaats in de gewone rijst zetmeel aanwezig is. 

Bij het koken met water verliezen de korrels van de kleefrijst 
spoedig hun vorm, kleven aan elkaar en gaan gemakkelijk tot eene 
brijachtige massa over, terwijl zulks bij de gewone rijst niet het geval is. 
Tegenover gepolariseerd licht verhoudt zich het zetmeel anders, daar 
kleefrijst minder rechtsdraaiing geeft van het polarisatievlak dan 
gewone rijst. 

Bastaardeering tusschen gewone rijst en kleefrijst is mogelijk 
gebleken. J. P. MoQverTe, destijds werkzaam aan het Bureau van den 
Inlandschen Landbouw te Buitenzorg, vond in eenige aren van kleef- 
rijst een of meer gewone rijstkorrels en heeft door proeven kunnen 
uitmaken, dat kleefrijst en gewone rijst elkander onderling bevruchten 
kunnen en dat bij kruising endospermbevruchting plaats heeft, waarbij 
het rijstprincipe domineerend is. 

Dikwijls maakt men onderscheid tusschen verschillende rijstsoorten, 
welke indeeling echter niet op systematisch botanischen grondslag berust. 
Men spreekt van vroegrijpende (padi gendjah, Oryza praecox) en laat- 
rijpende rijst (padi dalem): ook spreekt men van bergrijst (Oryza 
montana) in tegenstelling met rijst, welke in de vlakte wordt geteeld 
(Oryza sativa). 

De duur van het rijp worden van de padi dalem is vijf tot zeven 
maanden, die van de padi gendjah vier tot vijf maanden. De overgangs- 
vorm, die nog tusschen beide „soorten” bestaat, de z.g. padi teng- 
gahan of padi tjereh heeft ongeveer zes maanden voor de rijping noodig. 

Deze vormen zijn eenvoudig te beschouwen als cultuurvormen 
van de gewone rijstvariëteiten. 

Wanneer we op Java een rijstveld aandachtig doorzoeken, kost het 
gewoonlijk niet veel moeite, spoedig een reeks van vormen te onder- 
scheiden. Dat tusschen deze vormen bastaardeering zal plaats hebben is 
vrijwel zeker en dit verklaart voor een groot deel de schier eindelooze 
verscheidenheid van vormen, die binnen het geslacht Oryza bestaan. 


17 Rijst. 


Selectie. Als afdeeling van het Departement van Landbouw te 
Buitenzorg heeft de Regeering een selectietuin voor rijst en tweede 
gewassen gevestigd. Daar tracht men door het toepassen van ver- 
schillende selectiemethoden het rijstgewas te verbeteren. Men volgt er 
in hoofdzaak de methoden, welke in ’t algemeen gevolgd worden bij 
de zaadveredeling in Europa en Amerika; voornamelijk past men de 
methode „Svalöóv” toe, daar het rijstgewas in Nederlandsch-Indië, door 
de aanwezigheid van een zeer groot aantal oude landrassen, zich 
daartoe uitstekend eigent. 

Uit de tallooze vormen van het rijstgewas worden die stammen 
uitgezocht, welke het gestelde ideaal het meest nabij komen. Deze 
worden afzonderlijk uitgeplant om er door zelfbevruchting zaden van 
te verkrijgen. Door zoo nauwkeurig mogelijk genomen vergelijkende 
cultuurproeven tracht men tot een inzicht te geraken, omtrent de 
meest productieve vormen (kweeken van zuivere lijnen). 

Geregeld heeft men in den selectietuin te Tjikeumeuh een vijf- 
honderdtal op deze wijze verkregen rassen in vergelijkende proef. Men 
beoordeelt deze naar de opbrengst aan pluimen en stroo, het gewichts- 
verlies bij droging, het procent vooze korrels in de pluim en andere 
voor de cultuur van belang zijnde eigenschappen. 

Bij de bastaardselectie ligt het in de bedoeling, gunstige com- 
binatie's van verschillende voor de praktijk waardevolle eigenschappen 
in een nieuw ras te vereenigen. Bij het rijstgewas ondervindt men 
daarbij de moeilijkheid, dat tengevolge van het wegnemen der meel 
draden bij de voor vruchtvorming bestemde bloemen, dikwijls geen zaden 
worden voortgebracht. Toch slaagde men erin een aantal kruisingen 
met goed gevolg uit te voeren, waardoor men eenige nieuwe rassen 
heeft verkregen. 

Voorts heeft men getracht binnen het zuivere ras de produc- 
tie te doen stijgen door selectie op soortelijk gewicht en door uit- 
zaaiing van de bovenste pluimhelften, welke gemiddeld zwaardere 
korrels bevatten dan de onderste gedeelten. Deze werkwijzen kan 
men beschouwen als methoden om uitstekend zaaizaad te ver- 
krijgen, waarvan de gevolgen in de volgende generatie zijn waar 
te nemen. 

De soortelijkgewicht methode, direct toegepast op de onzuivere 
oude landrassen heeft geen gunstige gevolgen gehad, 


Deer 1 9 


18 


3. GEOGRAFISCHE VERBREIDING. 


Hoewel de rijst naar alle waarschijnlijkheid uit de tropen af komstig 
is, en ze nog onder de tropische gewassen gerangschikt blijft, heeft 
men haar toch bijna over de geheele wereld, tot zelfs in de gematigde 
luchtstreken kunnen overbrengen. Men verbouwt rijst in Voor- en 
Achter-Indië, Perzië, China, Japan, de Philippijnen, den Oost-Indischen 
Archipel, in Centraal en Zuid-Amerika, in Afrika en Zuid-Europa. 


Verbrerding in Nederlandsch-Indte. Over geheel Java is de rijstcul- 
tuur verbreid, men treft haar aan van de stranden tot ongeveer 1300 
Meter boven zee. De rijstcultuur is op dat eiland het hoofdbedrijf 
van de bevolking, daar de Javaan zich grootendeels met rijst voedt. 

Minder algemeen is de rijstbouw op Sumatra; men treft daar 
streken aan, waar met uitzondering van enkele droge rijstvelden (ladangs), 
in het geheel geen rijstcultuur voorkomt. Op de Oostkust van Sumatra 
is men nog achterlijk; de kunst van irrigeeren door de Javanen zoo 
hoog opgevoerd, verstaat men daar minder. Men behelpt zich gewoonlijk 
met de lage landen, waar de sawahs van den regen afhankelijk zijn, 
of het water rechtstreeks van de rivieren ontvangen, zoodat de moeras- 
sige velden soms overstroomen en de oogsten daardoor bedreigd worden. 

In de Padangsche bovenlanden en ook in Djambi gaat de ont- 
wikkeling der sawahcultuur gestadig vooruit. Ook in Atjeh zijn reeds 
vele terreinen in vruchtbare sawahs herschapen. 

Banka en Biliton kunnen niet in hun behoefte aan rijst voorzien, 
daar de bodem over het algemeen zeer onvruchtbaar en voor het 
grootste gedeelte voor water zeer doorlatend is, waardoor sawahaanleg 
op eenigszins belangrijke schaal niet mogelijk is gebleken. 

In de Noorder-districten van Zuid-Celebes staat de rijstbouw op 
slechts weinig lageren trap van ontwikkeling dan op Java. De relatief ge- 
ringe bevolking, het vrij groote grondbezit en de vrij ruime productie’s ge- 
ven een voldoende verklaring voor den daar gedreven extensieven vorm 
van rijstbouw. Ook in Menado wordt op belangrijke schaal rijst geteeld. 

Op Borneo vindt men sawahbouw vooral aan de kuststreken, 
zoowel bij de Dajaks als bij de Maleiers. Op de Westkust passen de 
inboorlingen meestal de droge rijstcultuur toe. 

Op Amboina is de sago het hoofdvoedsel, doch tevens wordt 
daar rijst verbouwd op eenige droge rijstvelden. 


gene ê 
Be 


EE te 
hák EES len a 


20 


Op Bali en Lombok staat de rijstbouw op een hoogen trap van 
ontwikkeling; op de andere eilanden treft men wel rijstcultuur aar, 
doch nergens wordt deze gelijk op Java, Bali, Lombok en een deel 
van Sumatra als hoofdbedrijf van de bevolking uitgeoefend. 


A. ALGEMEENE GROEIVOORWAARDEN. 


Men noemt de rijst een moeras- of waterplant, doch dit ís niet geheel 
juist. Wel wijst de bouw van den stengel er op, dat de plant zeer goed in 
water kan leven, doch het is gebleken, dat de gronden een tijdlang droog 
moeten liggen om een eenigszins bevredigend resultaat te verkrijgen. De 
behoefte aan water is echter belangrijk grooter dan bij andere granen, 
doch weder verschillend bij de bergrijst (padi gäga) en de sawahrijst. 

De z.g. bergrijst is in de eerste plaats van beteekenis in die streken, 
waar bevloeiing ontbreekt, zelfs op eene hoogte van 1300 Meter kan 
hare cultuur nog met voordeel worden gedreven. 

In de litteratuur wordt de bergrijst wel eens eene „soort ge- 
noemd, die minder warmte noodig heeft en om die reden voor het 
gebergte geschikt is. 

De sawahrijst groeit niet alleen op terreinen, die kunstmatig 
van water voorzien worden, maar ook op lage gronden, waar door 
natuurlijken toevoer de grond steeds drassig blijft. 

Stilstaand water is echter veel minder gunstig voor de ontwikkeling 
san de planten dan zacht stroomend water. 

In vergelijking met Europeesche gronden, kunnen we de gronden 
voor den rijstbouw op Java eerder arm dan rijk aan voedende bestand- 
deelen noemen. Gronden bestaande uit klei met zand zijn in het algemeen 
beter voor de cultuur geschikt dan gronden, die uitsluitend uit klei be- 
staan. Lichte zandgronden voldoen het minste. Veel humus in den bodem 
is bij geïrrigeerde velden geen voordeel en dit bestanddeel wordt in sawah- 
grond gewoonlijk weinig aangetroffen (2 tot 4 pCt. in den bovengrond). 

Over het algemeen kan men zeggen, dat rijst geen hooge eischen 
aan den bodem stelt; alle gronden, die voor eenige cultuur geschikt zijn, 
kunnen, mits over een voldoende hoeveelheid water beschikt kan worden, 
ook voor de rijstcultuur gebezigd worden; alleen zouthoudende gronden 
zijn voor de meeste variëteiten uit Nederlandsch-Indië minder geschikt. 

De waterbehoefte variëert naar den aard van den grond. Men heeft 
voor Java berekend, dat voor de meeste gronden 11/3 à 3 Liter per 


21 Rijst. 


seconde per H.A. voor de teelt van rijst voldoende is. Op zeer lichte 
gronden komt men bij sommige berekeningen tot een maximum van 
7 L. per seconde per H.A. 

We laten híer eene analyse van een sawahgrond volgen, welke 
met suikerriet in wisselbouw beplant wordt. 

De cijfers zijn ontleend aan het Jaarverslag over 1905 van het 
Proefstation Oost-Java te Pasoeroean. 


Boven | Papas | LAAG ONDER 
GROND. | LAAG. | Papas. 
=== ze 

SUkstoARtotaal ere Nee et en ee ven IIP O:LOO 0.017 0.014 

DA gemdkkelijkwopneembaarksumnn nnn 0.0078 0.0047 O.OOLT 
Orpanischenstofnn tete Moe eten teem es IN. “240 0.68 |__ 0.47 

MEO UI eee ee de I:26 1:40 1:34 

PO or Ag Oi ISEOE @plhes a oes eat vk s OO 0.057 | 0.068 

BOM peteitroenzuurs opl en. 0.030 0.028 | 0.048 

KEN ita lar Gone tee ineen on AEDES 0.039 0.040 0.043 
Wales le & aa ob oa aag daer 0.82 | 0.85 
Assiuuleerbarenkal Pe O3 0.2 0.21 
MASTEN ee eee BAO 2 0.2 0.30 
ÚBTOILG wo o oes oo da oro eoa ok TE 17.4 11.7 
ALE Tnaarde etek eee fe ee talent aj aten 5.4 5.9 4.9 
VAN beeren dolmen Be Eden 20.8 18.0 19.6 
OnoplosbaarmnsHClenBiKO HEN Ren 50.3 55.9 54/7 
MOC Oe 5 SR OP eN ete Miete: | DEE) 1.9 2.0 
Hygroscopiciteit 4-3 2.9 Ze 
Watercapaciteit | 56.4 40.5 41.0 

| Mechanische analyse. 

Grof zand. E Fes dg d 2.4 6.8 5-3 
Middle zand REN Meester pel NT Re Re - | 19.2 26.8 23.9 
Ein zanden 1 Nene ee eee EA 24.71 22.3 
GEOMISLOR RE re EN aderen 2400 24.3 Zit 
EE en SE EN | iis 1253 14.5 
TS CO CNI ee CAT: 2. iS) Es 
SDR eN len eet eenen ty BE: | 4.8 1.8 2.5 


Daar de voorwaarden voor de verweering in de tropen zooveel 
gunstiger zijn dan die in de gematigde luchtstreken en de invloed van 
het bevloeiingswater zeer gunstig kan zijn, mag men in vele gevallen 
aannemen, dat bij rationeele cultuur zeer bevredigende oogsten kunnen 
verkregen worden, zelfs op arme gronden, terwijl van uitputting van 
den bodem geen sprake behoeft te zijn. 


99 


dad 


Het ontkiemen van de zaden kan pas geschieden, wanneer de 
temperatuur boven 12° C. is. Boven 40° C. verloopt de kieming niet 
meer normaal op Java, terwijl als optimum temperatuur 35° C-—37° C. 
kan worden aangenomen. Als maximum kiemingstemperatuur geeft 
Dr. vaN BREDA DE HAAN 45° C. op. 

De warmtesom (aantal groeidagen vermenigvuldigd met de ge- 
middelde warmtetemperatuur) is voor rijst, die direct op het veld wordt 
uitgezaaid, 3500 tot 4500. 

Voor de ontkieming van het zaad is veel lucht noodig en daarom 
mag het zaad niet te diep liggen, liefst alleen door een laagje water 
bedekt. Bij de bergrijst op droog bewerkten grond is de grootste diepte 
hoogstens drie cM. 


5. SAMENSTELLING EN VOEDINGSWAARDE. 


Dr. W. A. Boorsma, Directeur van het Pharmaceutisch Labora- 
torium van ‘s Lands Plantentuin, publiceerde eene verhandeling over 
de samenstelling en de voedingswaarde van de rijst }), waaraan we 
de volgende cijfers ontleenen: 


T T [ | 
| Ruw | | Oplos- | 


| Water. en |_ Vet. | GES RE baar | ug Asch. 
| stof X meel. lose. \ Koolhy- stof, 
| 6,25). | draten. 
me En ns | ED 
Witte rijst, Gaba: 032712 6.71 2.08 | 51.06 9.69 | “2.58 — 5.2 
bestaande uit: 
Di Oden et 12.50 See 28 — 35:0 2.1 — IG 
UNIES An toeed 13:20 | 11.25 | 14.6 | — 8.5 (0 NS 
6ond/onkernmen TAD 7.50 | 0.6 74-0 1.0 | 2.0 — 0.55 
Roode rijst, | | | | 
bestaande uit: | | 
(24 Oo kaf) . | | | | 
6 0/o vlies . | 12.9 15.0 | 15.4 — LO ? 22 | ro 
70 % kern 13E 7.82 | 0.6 masoni Tros: A Gé 
Witte ketan, | 
bestaande uit: | 
(28m 0/onkaf nnn | = 
Jen O/D vlies 14.5 LTO nT 320 — | 10 B — 9.0 
64.5 % kern . .. 14.8 7-38 | 0.7 70.0 | 1.0 3-9 — 0.65 


1) Geneeskundig Tijdschrift voor Ned-Indië, deel 39, afl. 5—6. 


23 Rijst. 


Onder vlies is te verstaan het zilvervlies, bestaande uit het 
pericarpium met de z.g. aleuronlaag. De monsters, welke door Boorsma 
werden onderzocht, waren willekeurig genomen uit sawah padi, sommige 
met, andere zonder kafnaalden. 

Ook onderzocht hij de asch der monsters. Stellen we de zuivere 
asch op roo, dan krijgen we de volgende cijfers: 


| | 
| " | GEÏSOLEERD | GEÏSOLEERDE 
| GABA | Te dn 
Vries. KERN. 
(MET | (MET (MET 
1.4 00 ASCH). 8.7 % ASCH). 0.52 0 ASCH). 
== === == Mn Dn lk == == 
Phosphorzuur I 44.8 46 53 
ljzeroxyden | 2.4 5-0 — 
Ek max. \ 6.0 5.0 2 
Kalk En: Ae 
min Ô 2.5 \ 2.4 | tE 
| 
: max | 16.0 Tilsd 14.0 
Magnesia. \ É | \ ; 55 $ 
2 ( min | (Brasz \__ro.o re) 
Kali . | 26 27 22 


Uit deze cijfers blijkt, dat de samenstelling van de verschillende 
monsters zeer uiteen kan loopen. 

Het hooge phosphorzuurgehalte is niet geheel afkomstig van 
aanwezige phosphaten, maar ook van andere organische verbindingen, 
bijv. van lecithine, welke in de korrel aanwezig zijn. Het kiezelzuur is 
niet bepaald, het komt voornamelijk voor in het zilvervlies, en maakt 
soms 40 tot 50 0/, van de asch uit. 

Boorsma heeft ook padi van onbewaterbare gronden onderzocht 
en het bleek in het algemeen, dat sawahrijst rijker is aan voedende 
bestanddeelen. Vergelijkt men het gehalte van ketan met dat van 
witte en roode rijst, dan blijkt het verschil in samenstelling niet groot 
te zijn, alleen de kern van ketan bevat ongeveer 2 0/, meer oplosbare 
koolhydraten dan de beide andere rijstsoorten. Omgekeerd is het zet- 
meelgehalte van ketan iets minder, welk verschil weer grooter is voor 
witte dan voor roode rijst. 

Aan het Proefstation te Wageningen heeft men het stroo van 
de rijstplant onderzocht en verkreeg men de volgende cijfers: 

Vocht ro.2 0/); stikstof (totaal) 0.36 0/o; asch 18.4 0/5. 


24 


Voor de samenstelling van de asch kreeg men, berekend op 
roo deelen: 

P3Os o,2 %; SiOg 8r.o Vo; K9O 9.8 0/. 

Wanneer het stroo op het veld verbrand wordt, zooals vrij 
algemeen geschiedt, komt dus eene belangrijke hoeveelheid kali aan 
den bodem ten goede. 

Het stroo van de padi doet in waarde niet onder voor dat der 
andere granen. Kijststroo heeft een grootere voedingswaarde als 
veevoer dan tarwestroo, omdat het ongeveer tweemaal meer ruw eiwit 
bevat. Het moet in den vorm van haksel toegediend worden en bevat 
omstreeks 3 % eiwit, 1 % vet en 36 0/) koolhydraten. 

Ook in het Koloniaal Museum te Haarlem zijn onder leiding 
van Dr. M. GreEsHorr verscheidene analysen gemaakt van monsters 
handelsrijst en door hem wordt als voedingscijfer voor Javarijst 121 
opgegeven. Onder dit voedingscijfer verstaat men dan de som van 
eiwit, vet en zetmeel, respectievelijk vermenigvuldigd met 5.5, 2.3 en r. 
Men neemt in navolging van CrurcH aan, dat eiwit, 5.5 en vet 2.3 
maal zooveel waard is voor de voeding als zetmeel. 

Volgens deze cijfers is de voedingswaarde van rijst hooger dan 
van aardappelen, maar minder dan van tarwe. Wat de lichtverteer- 
baarheid betreft, staat de rijst echter bovenaan. 

Reeds een twintigtal jaren geleden is er de aandacht op gevestigd 
geworden, dat er belangrijk verschil bestaat in de samenstelling van 
roode en witte rijst in verband met het voorkomen van beri-beri onder de 
geïnterneerden in de gevangenissen op Java en Madoera. Dr. A. G. 
VoORDERMAN, inspecteur van den Burgerlijken Geneeskundigen Dienst 
op Java, schreef daarover destijds een uitgebreid rapport, dat we als 
den grondslag mogen beschouwen voor de latere onderzoekingen over 
deze zoo ernstige tropenziekte. Dr. VORDERMAN meende, dat het optreden 
van de beri-beri moet worden toegeschreven aan het nuttigen van 
witte rijst zonder zilvervlies, waarvan de samenstelling belangrijk af- 
wijkt van die der roode rijst, van welke het zilvervlies niet door de 
bewerking is verwijderd. De onafgewerkte roode rijst bevat, zooals 
uit de tabel van Boorsma blijkt, meer eiwit, vet en asch dan de witte, 
vandaar dat aan de onafgewerkte rijst meer voedingswaarde mag 
worden toegekend, dan aan de afgewerkte. De mindere Inlanders 
gebruiken hoofdzakelijk onafgewerkte rijst en daar de voeding in de 


25 Rijst. 


gevangenissen hoofdzakelijk uit witte rijst bestond, schreef VORDERMAN 
aan die vermindering van voedende bestanddeelen de oorzaak van 
de beri-beri toe. 

In geneeskundige kringen heeft destijds de beri-beri theorie van 
VoRDERMAN bestrijders gevonden, die er dan een infectie-theorie tegen- 
over stelden. In de laatste jaren is de voedingstheorie weer geheel 
op den voorgrond getreden, vooral door de toepassing, welke de 
doktoren JENNisseN op Biliton en ScHürFNER en KünNeN in Deli ervan 
gemaakt hebben. 

Bij de mijnwerkers op Biliton voerde de Biliton maatschappij in 
1908 de voeding met onafgewerkte rijst in als bestrijdingsmiddel tegen 
beri-beri. Na een vijftal jaren kon Dr. JENNISSEN zijne ervaringen als 
volgt formuleeren: 

„Onze ervaringen komen hierop neer, dat onder het mijnwerkers- 
„corps van 12000—15ooo werklieden gedurende een tijdperk van ruim 
„vijf jaren na invoering der onafgewerkte-rijstvoeding zich wagenoeg 
„geen gevallen van beri-beri meer hebben voorgedaan en bovendien, 
„dat van de nog waargenomen gevallen is gebleken, dat met de 
„ontwikkeling der beri-beriverschijnselen is gepaard gegaan, onder de 
„beschreven omstandigheden, een periode van voeding met geheel 
„afgewerkte rijst’). 

De verklaring van de gunstige werking bij het gebruik van 
onafgewerkte rijst als prophylaxis tegen beri-beri heeft Casimir Funk 
van het Lister Institute te Londen gegeven?). Hij scheidde nl. uit 
het zilvervlies van de rijst een stof af‚ door hem „vitamine ge- 
noemd, waarvan hij bewees, dat dit het werkzame bestanddeel was bij 
het voorkomen en genezen der ziekte. De onderzoekingen van Funk, 
welke tot een zoo gunstig resultaat hebben geleid, zijn te beschouwen 
als een voortzetting der proefnemingen, welke destijds begonnen zijn 
door Eijkman en GrijNs over polineuritis gallinarum, een ziekte, die 
op Java onder de kippen voorkomt en dezelfde verschijnselen vertoont 
als die, welke men bij de beri-beri waarneemt. 


1 Plantage Hygiene, door Dr. G. Grijs en Dr. G. W. KiEWwIET DE JONGE. 1914. 
2) Zie voor uitvoerige beschrijving: E. Vepper, Beri-beri. London rgr3, BALE, 
SoNs and DANIELSON. 


HIL. Rijstcultuur. 


1. _BEMOEINGEN VAN HET GOUVERNEMENT MET DE RIJSTCULTUUR. 


Wanneer we de Koloniale Verslagen van de laatste vijf en twintig 
jaar raadplegen, dan kan men weinig of geen vooruitgang in de op- 
brengsten van de rijstvelden van het zoo dicht bevolkte Java waarnemen. 
Als men nu nagaat, hoe nauw de volkswelvaart samenhangt met het 
slagen van de rijstcultuur, dan zal het geenszins verwondering wekken, 
dat het Nederlandsch-Indisch Gouvernement zijne bemoeiingen steeds 
uitbreidt om tot verhooging van de productiviteit der rijstvelden te 
geraken. 

Op tweeërlei wijzen tracht het zijn doel nader te komen, ten 
eerste door verbetering en uitbreiding van het irrigatiewezen en ten 
tweede door te trachten het Inlandsche landbouwbedrijf te verbeteren. 

Op Java vooral zijn belangrijke irrigatiewerken tot stand gekomen. 
Men heeft op dit eiland een aantal irrigatie-afdeelingen opgericht, welke 
ieder beheerd worden door een ingenieur van den Waterstaat, bijgestaan 
door een groot personeel. In elke afdeeling wordt het watergebruik 
geregeld naar de aanwezige hoeveelheid in verband met de behoeften 
van de cultuur. 

Op de Buitenbezittingen is men in de laatste jaren op Sumatra 
begonnen de eerste bevloeiingswerken aan te leggen. 

Dat de productiviteit van de rijstvelden ook zonder ingrijpende 
verbeteringen van het bevloeiingswezen belangrijk kan stijgen, is 
meermalen bewezen. De zorgeloosheid en traagheid, den dessa- Javaan 
dikwijls zoo eigen, moeten in vele gevallen als oorzaak beschouwd 
worden van de lage opbrengsten der rijstvelden. 

Door middel van proef- en demonstratievelden tracht de Regeering 
verbeteringen in de cultuur onder de aandacht van den Inlander te 
brengen. 


Rijst. 


_) 


Deze demonstratievelden staan onder toezicht der landbouw- 
leeraren, waarvan er verscheidene met Inlandsche hulpkrachten op 
Java en Buitenbezittingen zijn aangesteld. Door het oprichten van 
landbouwscholen en het geven van cursussen in landbouw tracht men 
zooveel mogelijk invloed ten goede op de inlandsche cultuurwijzen 
uit te oefenen. 

Ook op de Buitenbezittingen beijvert het gouvernement zich de 
rijstcultuur op verschillende wijzen te bevorderen en de Koloniale 


Fig. 8. Landbouwgereedschappen in West-Java. 


Verslagen maken dan ook melding van telkens nieuwe pogingen om 
verbeteringen in den bestaanden vorm van landbouw aan te brengen 


of andere werkwijzen in te voeren. 
2. WERKTUIGEN BĲ DE RijSTCULTUUR IN GEBRUIK. 


Wanneer men de werktuigen, door den Javaan bij den rijstbouw 


gebruikt, vergelijkt met die, welke in Europa bij den landbouw worden 


28 


gebezigd, dan valt direct de groote eenvoud van de eerstgenoemde ín het 
oog. De lichte constructie, waarbij dikwijls ijzer ontbreekt of slechts 
hier en daar voor versterking is aangebracht, geven er een primitief 
voorkomen aan, en toch valt het niet te ontkennen, dat de Javaan er 
handig mede weet om te gaan en er dikwijls meer mede bereikt 


dan men oppervlakkig zou denken. 


De Ploeg. De Javaansche ploeg (loekoe Mal.) onderscheidt zich 
van den Europeeschen, doordat rister en schaar slechts ten deele van 
ijzer zijn, terwijl kouter en slof afwezig zijn. Men onderscheidt aan den 
ploeg het ploeghout, (singkal) het ploegijzer, (sepatoe) en de staart, 
(boentoet). Het trekvee wordt op geheel andere wijze aangespannen; 
loodrecht op den ploegboom is een dwarsbalk (pasangan) aangebracht, 
die als schoftjuk dienst doet en waaronder twee karbouwen of runderen 
tusschen een paar stokken (sambilang) loopen. In het midden bevindt 
zich een houten pen, waaraan een lus is bevestigd, waarmee het juk 
aan den disselboom is vastgemaakt. Bij het ploegen houdt de Javaan 
met de linkerhand den ploeg vast en stuurt met de rechter het trekvee. 
Voor de natte ondiepe bewerking, zooals deze op sawahs geschiedt, 
is dit een bruikbaar werktuig, vooral wanneer de gronden niet te 
zwaar zijn. De diepte, waarop men ploegt, bedraagt ten hoogste 15 cM. 

Naast den gewonen sawahploeg, die over geheel Java algemeen 
gebruikt wordt, bestaat de tuin- of Chineesche ploeg (broedjoel). Deze 
kan door één trekdier getrokken worden en daar. slechts een schaar 
en geen schroefvormig rister aanwezig is, wordt de grond er wel mede 
losgewerkt, maar niet omgekeerd. 

In de laatste jaren heeft men op sommige plaatsen op Java een ploeg 
van gewijzigd model in gebruik genomen. Deze zoogenaamde Hindoe 
ploeg houdt, wat constructie betreft, ongeveer het midden tusschen den 
gewonen Inlandschen en een ploeg van Europeesch model. Dit werktuig 
schijnt hier en daar zeer goed te voldoen, gewoonlijk echter beter 
bij de droge dan bij de natte grondbewerking. 


De Egge (Garoe). Naast den ploeg wordt ook een soort van egge 
(garoe) gebruikt, welke zeker niet minder primitief is dan deze. Eigenlijk 
is zij niet veel meer dan een hark met een inrichting om vee ervoor 
te spannen, op dezelfde wijze als bij den ploeg. Om de egge werk te 


29 Rijst. 


doen verrichten, gaat de drijver er op zitten met de voeten op de 
hark (apan-apan). 

Terwijl Europeesche ploegen van gewijzigd model, vooral voor 
droge grondbewerking hier en daar ingang vinden, wordt de Euro- 
peesche egge zoo goed als niet gebruikt. 

Behalve deze beide groote landbouwwerktuigen heeft de Javaan 

Leen aantal handwerktuigen. 


Wd 


Fig. g. Eggen (gelijk trekken) van natte rijstvelden. 


De Hak. (Patjol, Tjankol). De oud-Javaansche patjol is bijna 
geheel van hout, alleen de punt is met ijzer versterkt. Het is een 
onpraktisch werktuig en weinig geschikt er kracht mee uit te oefenen. 
In Midden-Java treft men deze patjol nog aan, terwijl in de meeste 
Gouvernementslanden algemeen een patjol met geheel ijzeren blad 
wordt gebruikt. De Javaan gebruikt de patjol als hak en schop tegelijk, 
maar bezigt ook in sommige streken (Oost-Java): 


50 


De Spade (Klenyem). De oorspronkelijke Javaansche spade had 
een houten blad, slechts aan het einde met ijzer beslagen, de steel is 
in hetzelfde vlak als het blad gelegen en soms midden in, soms aan 
eene zijde van het blad aangebracht. 

Tegenwoordig treft men patjols met ijzeren bladen algemeen aan. 


Koevoet (Lingis). Voor het losmaken van steenachtige lagen wordt 
de koevoet gebruikt, ook wel de Pekhouweel (toetpoeg dandang). 

Voor het wieden gebruikt de inlander een soort van Maudschoffeltje 
(soesoeg), of ook wel het Grasmes (art). Deze hebben in verschillende 
streken van Java verschillende vormen en namen. Hier en daar gebruikt 
men ook wel de parang, een soort van arit, die echter langer is dan 
het gewone grasmes. 

Bij het oogsten van de rijst wordt gebruik gemaakt van een 
eigenaardig Jesje (anz-ant of toewar), dat zoodanig is ingericht, dat 
dezelfde hand, die het vasthoudt, den halm snijdt en opneemt. 

Alleen op de Buitenbezittingen (Sumatra, Minahassa) gebruik men 
hier en daar den S#£e/ (sabit). 


3. VORMEN VAN RIJSTCULTUUR. 


Men onderscheidt bij de rijstcultuur voornamelijk twee vormen, 
de droge en de natte. De droge rijstvelden heeten op Java gágâ 
(Jav.) of hoemah (Soend.) op Sumatra en West-Java ladang (Mal.). 
De gronden, waarop de natte rijstcultuur wordt gedreven, heeten door 
den geheelen Archipel sawahs. Soms dienen nog voor den rijstbouw de 
z.g. tegalgronden, tegallans of tipars, dit zijn permanent onbewaterbare 
gronden, waarop verschillende gewassen worden verbouwd. De cultuur 
op de tegallan komt vrijwel overeen met die op de gagà. 


Gagâ. De gronden, waarop droge rijstbouw wordt uitgeoefend, zijn 
onbewaterbaar en worden meestal tijdelijk daarvoor gebruikt, terwijl 
terrassen-aanleg geheel ontbreekt. 

Men treft de gâgáâ meestal in het gebergte aan, tegenwoordig 
evenwel veel minder dan een vijftigtal jaren geleden, daar in 1874 
werd bepaald, dat op Java en Madoera zonder toestemming van de autori- 
teiten geen woeste gronden meer in gebruik genomen mochten worden. 


31 Rijst. 


Voor de Buitenbezittingen heeft men dezen maatregel tot nu toe nog 
niet genomen. Daar, vooral op Sumatra, wordt de cultuur op droge 
velden dan ook algemeen gedreven. 

Wanneer een Inlander een gägaà gaat aanleggen, zoekt hij een stuk 
woesten grond en begint dit te ontginnen. Door het omkappen van de 
boomen en het verwijderen van de struiken, maakt hij een open terrein van 
eenige bouws oppervlakte. Het hout en onkruid wordt dan verbrand, de 


zware boomstammen worden dwars op de helling geleed, om daardoor 


or 
o 


Fig. ro. Aanplant van gâga, droge padi. 


de afspoeling van de bouwkruin zooveel mogelijk tegen te gaan. 

Wanneer de regens beginnen door te komen wordt de grond 
tusschen de achtergebleven wortels en stronken, indien mogelijk, met 
den tuinploeg (broedjoel), anders met de patjol bewerkt en daarna geëed. 
Voor afwatering worden eenige goten gegraven en daarmede is de 


grondbewerking afgeloopen en kan met zaaien worden begonnen. 


82 


Het uitzaaien geschiedt korrelsgewijze. Met een pootstok maakt 
de Inlander gaten in den grond, werpt daarin eenige korrels en trapt 
de gaten dicht. 

Wanneer het weder gunstig is, kan hij soms, op deze wijze te 
werk gaande, twee oogsten achtereenvolgens verkrijgen. 

Dikwijls wordt tusschen de rijst een ander gewas gezaaid, b.v. 
maïs, gierst, sesam (widjen), lombok enz. 

Wanneer de oogst is afgeloopen, wordt dikwijls het stuk grond 
nog voor een andere cultuur gebruikt of anders weder verlaten. 


Ladang. In de binnenlanden van Sumatra, waar de bevolking 
gedeeltelijk een nomaden-leven leidt, is de ladangbouw, in verschillende 
streken de eenige vorm van landbouw. 

In het werk: „Dwars door Sumatra’, beschrijft de houtvester 
S. H. Koorpers uitvoerig den ladangbouw op dit eiland. 

Voornamelijk is de bouw op ladangs gelijk aan die op gägä’s; op 
Sumatra zijn de velden grooter en beslaan soms eenige honderden Hectaren. 

Ook andere gewassen worden er op geteeld, zooals cassave, 
ananas, pisang, tabak, suikerriet, lombok, terrong e. a. 

Na drie tot vijf oogsten wordt de ladang verlaten om misschien 
in de eerste vijftig jaar niet meer in cultuur te worden genomen. 

In het Palembangsche treft men ladangs aan, welke met meer 
zorg worden bewerkt dan gewoonlijk het geval is; de padi wordt hier 
niet direct op het veld uitgezaaid, maar van kweekbeddingen overgeplant; 
het uitplanten geschiedt op rijen. 

Op Borneo treft men eveneens ladangs aan en de cultuur komt 
geheel overeen met die op Sumatra. 


Sawahbouw. Zooals we reeds zagen, wordt de rijst op Java hoofd- 
zakelijk op natte velden, sawahs, geteeld en deze wijze van cultuur 
staat veel hooger dan de extensieve gägâbouw. Ook het product, dat 
van de sawahs wordt verkregen is, wat kwantiteit en kwaliteit betreft, 
beter dan dat van de droge rijstvelden. 

De op Java voorkomende sawahs zijn niet alle geterrasseerde 
gronden, die kunstmatig bevloeid kunnen worden; een deel ervan is 
geheel of gedeeltelijk van den regen afhankelijk. 

We kunnen de sawahs verdeelen in drie hoofdgroepen: a. van 


nf 
| ee « eid 


eig 


òd. 


den regen afhankelijke; 4. sawahs, voor welke altijd water beschikbaar 
is; c. moerassawahs. 

De inlander verdeelt de sawahs naar de grondgesteldheid of naar 
de meer of minder goede irrigatie. 

Volgens Maer!) heeft men de volgende soorten: 

r. Sawah loh, dit zijn vette, zoogenaamd van levend water voor- 
ziene velden; 

2. Sawah tjengkar of gares, dit zijn magere, niet of slechts van 
weinig levend water voorziene velden; 

3. Sawah râwa, velden, die op altijd vochtige moerasgronden zijn 
aangelegd ; 

4. Sawah banaràwa, moeras-sawah, waarvan de grond op gezette 
tijden van het jaar opdroogt; 

5. Sawah iler, of banjoe oerip, velden van levend water voorzien 
en te allen tijde bevloeibaar; 

6. Sawah tadah oedan of tada toesan, velden, van regen af hankelijk; 

7. Sawah boentaran, velden, die het verst van de waterleiding 
verwijderd liggen, en het laatst daaruit water ontvangen. 

8. Sawah toempang of banjoe toempang, velden, die direct water 
uit de leiding krijgen, omdat zij er dicht aan gelegen zijn. 

Nog een groot aantal andere benamingen treft men in verschillende 
streken van Java aan voor sawahs, die onderling kleine verschillen ver- 
toonen. We noemen hier alleen nog van de sawah pagoenoengan of berg- 
sawahs in tegenstelling met de sawah ngaré of de sawahs in de laagvlakte. 

De sawahs, die wij rangschikten onder a en ó, worden in den 
drogen tijd voor de teelt van tweede gewassen (päläwidjä) of voor de 
Europeesche cultures (suikerriet, tabak, indigo e.a) gebruikt. 

De moerassawahs zijn uitsluitend voor rijstcultuur geschikt, daar 
deze in den drogen tijd ook onder water staan. 

De sawahs zijn door dijkjes, galangans, in vakken van ver- 
schillenden vorm en verschillende grootte verdeeld, (petak, kedok of 
kotak), waarvan de uitgestrektheid en gedaante afhankelijk zijn van 
de terreinformatie, den vorm van grondbezit en de irrigatie. 

Door openingen in de dijkjes kan het water naar willekeur op 
de petak gehouden of daarvan geloosd worden. 


1) Vergelijk L. T. Mager. De Javaan als landbouwer en veefokker. 


55 Rijst. 


Nieuwe aanleg van sawahs komt alleen dààr voor, waar nieuwe 
irrigatiewerken zijn aangelegd of de bestaande zijn verbeterd. 

Kleine sawahaanleg treft men op Java tegenwoordig weinig 
aan, op de Buitenbezittingen daarentegen komen deze door aanmoe- 
diging van het Gouvernement meer voor. 


4. _WATERLEIDINGEN. 


Bij het maken van de waterleiding gaat de Inlander al zeer 


JH LR 


a als 


Fig. r2. Ploegen van natte rijstvelden (Oost-Java). 


eenvoudig te werk. Hij gebruikt er geen waterpasinstrumenten of iets 
dergelijks bij, maar begint bij de hoofdleiding op een punt, hooger 
gelegen dan zijn terrein eenvoudig te graven in de richting, waarin 
hij het water wil leiden. Hij zorgt er steeds voor, dat het water blijft 
nastroomen. De brokken steen, die op zijn weg komen, slaat hij òf 


stuk, of hij graaft er omheen en verhoogt de kanten van de goot 


56 


met de uitgegraven aarde. Ter versterking der wanden gebruikt hij 
takken of graszoden. Hierna begint hij met het aanleggen van de 


hd) 


dijkjes, die van boven + 30 cM., van onderen + 5o cM. breed en 


+ 35 cM. hoog zijn. 
Wanneer deze gereed zijn, laat hij het terrein gedeeltelijk onder 
water loopen om den grond te doorweeken. Eerst daarna kan met 


ploegen begonnen worden. 


5. (GRONDBEWERKING. 


Waar de ploeg niet kan komen, wordt het terrein met de patjol 
bewerkt. Nadat voor den eersten keer is geploegd, blijft het veld 
eenigen tijd liggen om den grond gelegenheid te geven uit te zuren. 
Steeds wordt gezorgd, dat het terrein niet uitdroogt en laat men het 
water gewoonlijk zachtjes doorstroomen. Hierdoor krijgt het water 
gelegenheid veel lucht op te nemen, hetgeen aan het uitzuringsproces 
ten goede komt. 

Ongeveer twee à drie weken later wordt voor den tweeden keer 
geploegd, gewoonlijk nu loodrecht op de eerste richting. Is dit af- 
geloopen, dan begint men kort daarna te eggen, eene bewerking, 
die eveneens in den modder geschiedt. Daarna legt de planter met 
de patjol de laatste hand aan het terrein, zoodat dit bij een goede 
bewerking ongeveer waterpas ligt. Alleen daardoor is het mogelijk 
een gelijkmatigen aanplant te verkrijgen. 3 

In ongeveer 5o tot 60 dagen, de tusschenpoozen meegerekend, 
is de bewerking afgeloopen en het veld plantklaar; alleen wanneer er 
veel water ter beschikking is, is deze tijd wat korter. 

Men zorgt er nu voor, dat het terrein niet droog wordt, daar 
anders de grond te vast zou worden; het beste is, het water tot kort 
vóór het planten zachtjes te laten doorstroomen. 


6. KWEEKEN VAN DE BiBiT. A. NATTE KWEEKBEDDINGEN. 


Evenals het geheele veld bewerkt is, worden ook de kweekbed- 
dingen behandeld, gewoonlijk nauwkeuriger; de bewerking is in korter 
tijd afgeloopen. 

Voor één bouw te beplanten sawah is ongeveer 30 [] R. R. 


Sy Rijst. 


kweekbedding noodig, terwijl de hoeveelheid zaadpadi bij pluimsgewijze 
uitzaaiing tusschen 5o en 1oo kali varieert. 

Het uitzaaien van de padi kan op tweeërlei wijze geschieden, ten 
eerste door de geheele pluimen met de aren eenigszins uitgespreid in 
den modder uit te leggen (oeritan) en ten tweede door korrelsgewijze 
uit te zaaien (sebaran). 


Het pluimsgewijze uitzaaien heeft groote bezwaren voor de ont- 


wikkeling van de jonge plantjes, daar de korrels zeer ongelijk en dicht 


o 


bij elkander komen te liggen, waarvan zwakke bibit het gevolg is. 
Een groot deel der kiemen moet verstikken om de andere gelegenheid 
te geven zich te ontwikkelen. Bovendien is het onmogelijk het zaaizaad 
te sorteeren en wordt er veel zaad noodeloos verspild. 

Het korrelsgewijze uitzaaien is moeilijker van uitvoering en er 


komt daarbij meer onkruid op het kweekbed, tengevolge van den 


Be) 


ruimeren stand der plantjes. Ook is het lastiger de bibit goed uit te 
trekken, daar de wortels niet zoo in elkaar zijn gegroeid. 

De voordeelen, waaronder vooral de groote besparing van zaadpadi 
genoemd mag worden, zijn echter zóó overwegend, dat het begrijpelijk 
is, dat korrelsgewijze uitzaaien meer en meer toeneemt. 

De bekende specialiteit op het gebied der padicultuur K, F. Hotze, 
heeft zijn leven lang geijverd om het korrelsgewijze uitzaaien onder de 
Inlandsche bevolking ingang te doen vinden, waardoor jaarlijks eenige 
honderdduizenden guldens bespaard zouden worden. 

De hoeveelheid zaadpadi bij korrelsgewijze uitzaaiing bedraagt 
r à 11/s kati gaba per (JR. R. kweekbedding, zoodat een bouw aanplant, 
voor welken ongeveer 30 [] R.R. kweekbedding noodig zijn, niet meer 
dan 30 tot 44 kati zaadpadi zoude vereischen. 


B. Droacre KWEEKBEDDINGEN. 


In sommige streken van Java, bijv. in Bagelen, bezigt men voor 
het kweeken van de bibit droge velden en daarvoor komen alleen droge 
zandgronden in aanmerking, aangezien klei- en leemgronden voor dat doel 
ongeschikt zijn. Deze zouden te moeilijk te bewerken zijn, bij regenachtig 
weder te sterk samenpakken en bij droogte daarentegen scheuren. 

De gronden worden in drogen staat bewerkt, bij voorkeur in het 
droge jaargetijde. 

Alle soorten van padi, die op sawahs geteeld worden, kunnen ook 
op droge beddingen gekweekt worden. Daar echter de droge uitzaaiing 
bijna altijd geschiedt op mindere grondsoorten, die van den regen 
afhankelijk zijn, wordt in den regel gebruik gemaakt van variëteiten met 
korte groeiperiode. 

De korrels worden in tegenstelling met de natte kweekbedden, 
ongeweekt uitgezaaid en men doet dit op rijen, waarvoor met den ploeg 
ondiepe, evenwijdig loopende voren zijn getrokken. De afstand der 
rijen onderling bedraagt ongeveer een halven voet. 

Ook worden de korrels wel breedwerpig uitgezaaid, waarna deze 
met de egge ondergebracht worden. 

Zoo lang het droog weder blijft, komt het zaad niet tot ontkieming 
en moet het tegen de vogels beveiligd worden. Na enkele regenbuien 
neemt men al spoedig ontkieming waar, te veel en zware regens zijn 


59 Rijst. 


schadelijk, daar de grond dan te vast en de zaailingen geel worden. 

Er moet zorgvuldig gewied worden, hetgeen gemakkelijk geschiedt 
wanneer men in rijen heeft gezaaid. Na 5o à 60 dagen rekent men, dat 
de zaailingen geschikt zijn, om overgeplant te worden en men wacht 
het gunstige moment daarvoor af, wanneer de grond door den regen 
doorweekt is. 

In vergelijking met de bibit van de natte kweekbeddingen, stoelt die 
van de droge (bibit tipar) minder uit, maar het gewas is gewoonlijk 
krachtiger, terwijl de korrels meestal tot zeer goede ontwikkeling komen. 

Op sommige plaatsen heeft men getracht in navolging van China, 
Amerika en Italië, den aanleg van kweekbeddingen na te laten en 
het zaad dadelijk op de sawahs uit te zaaien. 

K. F. Horre was destijds van oordeel, dat het onmiddellijk uit- 
zaaien op het veld meer zaad zou eischen en bovendien een onregel- 
matigen aanplant zou geven. Anderen meenen, dat door direct uitzaaien 
de opbrengst zou verminderen, welke beide meeningen men evenwel 
door cultuurproeven heeft kunnen weerleggen. 

Als voordeelen van directe uitzaaiing kunnen we noemen het 
spoediger rijp worden van den oogst, daar de planten ongestoord kunnen 
doorgroeien; ook de besparing van kosten en tijd voor het overplanten. 

Als nadeel staat daar tegenover, dat een betere grondbewerking 
beslist noodzakelijk wordt en aan onderhoud van den aanplant meer 
moeite zal moeten worden besteed. 

De Javaan, die bij de verpleging van het gewas over het algemeen 
onverschillig te werk gaat, zal bij directe uitzaaiing veel meer in de 
sawahs moeten werken om deze van onkruid vrij te houden. 

Een ander bezwaar voor het onmiddellijk uitzaaien van de padi op 
het veld ís, dat er veel streken zijn, waar men niet in zoo ruime mate 
over water kan beschikken. De kweekbedden, die maar een kleine 
oppervlakte beslaan, kunnen met belangrijk minder water toe, dan de 
groote sawah. 

Aan de keuze van de zaadpadi wijdt men zelden veel zorg. Het 
heet, dat men de zwaarste en fraaiste bossen (gedeng) uitzoekt, maar 
in die bossen zelve treft men de grootste verscheidenheid van typen aan. 
In sommige streken heeft men de gewoonte, de voor zaadwinning af 
te zonderen padi op het veld zelve te snijden, vóórdat de eigenlijke 
oogst begint, waardoor veelal onrijp zaad wordt genomen. Beter ware 


40 


de regel, de te reserveeren planten te merken, om deze na den oogst 
in te zamelen. 


C. DRIJVENDE KWEEKBEDDINGEN. 


Op plaatsen, die geregeld overstroomd worden, is het niet 
mogelijk kweekbeddingen aan te leggen, zooals boven is beschreven. 
Men zaait daarom de gaba uit op waterplanten, kankoeng (lpomoea 


Fig. r4. Rijst uitplanten van de kweekbedden op de natte rijstvelden. 


reptans Poir), waarop vooraf een laag padistroo aangebracht is, dat 
bedekt wordt met een laagje aarde. 


7. UrTPLANTEN OP DE SAWAH. 


De tijd van uitplanten is niet in alle streken dezelfde. Zijn de velden 
afhankelijk van den regen, dan kan men eerst bij het invallen van het natte 


41 Rijst. 


jaargetijde aan den arbeid gaan. Waar men van levend water verzekerd is, 
komt de tijd van planten er minder op aan, mits zorg worde gedragen, 
dat bloeitijd, vruchtzetting en oogst niet in het regenseizoen vallen. 

Ongeveer 35 —50 dagen na het uitzaaien, begint het uitplanten, 
hetgeen in den regel door vrouwen wordt gedaan. De rijstplanten zijn 
dan ongeveer 25 cM. lang, worden op het kweekbed uitgetrokken 
(tjaboet), in bossen gebonden en gewoonlijk eerst met de arit getopt. 
De bossen worden gelijkmatig over het veld verdeeld. 

Het toppen geschiedt om de verdamping tegen te gaan en de 
planten tot spoediger uitstoeling te dwingen. 

De plantsters nemen elk een bosje bibit in de linkerhand, waaruit 
ze telkens met de andere hand een drietal plantjes trekken, welke 
tezamen met de worteltjes in den modder worden vastgedrukt. Heeft 
men sterk uitstoelende variëteiten, dan wordt niet meer dan telkens 
één plantje gepoot. Dikwijls worden de plantjes schuin in den grond 
gestoken, een manier die echter zeer te veroordeelen is. 

De plantwijdte is verschillend. Is de grond zeer vruchtbaar, dan 
wordt de afstand erooter genomen, omdat de planten dan sterker 
kunnen uitstoelen. 

De grootste afstand, welke wordt genomen, is ongeveer 30 cM. 
[let uitplanten geschiedt in veel streken niet op rijen; wanneer men 
zulk een pas geplant rijstveld aanschouwt, staan de plantjes zeer 
onregelmatig. 

Fusschen 6 en 11 uur 's morgens, ook wel des namiddags tusschen 
4 en 6 uur, wordt geplant. Een groot aantal vrouwen is dikwijls 
gelijktijdig aan het werk en in ongeveer vier uur tijd kunnen vijftig 
vrouwen één bouw afplanten. 

Het water op het veld wordt niet onmiddellijk na het uitplanten, 
ververscht, maar men laat eerst de plantjes gelegenheid om aan te 
slaan. Na een dag of drie laat men weer een weinig nieuw water op 
het terrein vloeien, eerst wanneer de plantjes goed aan het groeien 
zijn, laat men het veld geheel droog loopen om het water volledig 
te ververschen. 

Tot het tijdstip, waarop de uitstoeling heeft plaats gehad, moet 
zorg gedragen worden, het water dikwijls te ververschen, daarna 
behoeft niet zoo veel malen nieuw water gegeven te worden, daar de 


planten dan minder gevoelig zijn. 


42 


Gewoonlijk ververscht men het water eerst wanneer er hier en 
daar schuim op komt, hetgeen op gistingsprocessen in den bodem wijst. 

Zoodra de planten in de aren schieten, moet weer ruimschoots 
water toegevoerd worden en wanneer de korrel zich gezet heeft, laat 
men het veld droog loopen. Door dit spoedig te doen kan men invloed 
uitoefenen op het vroeger rijpen van het gewas, hetgeen echter na- 
deelie is voor de kwaliteit van de korrel. 


8. ONDERHOUD VAN DEN ÂANPLANT. 


Bij eene goede behandeling van een sawah moet deze twee of 
meer keeren gewied worden. 

Zelden geeft de Inlander zich de moeite het onkruid uit te trekken, 
maar hij trapt het liever met de voeten in den modder. Tegelijk met 
den eersten keer wieden moet er worden ingeboet (soelam), doch dit 


wordt zeer dikwijls nagelaten. 


Rüpen. De vroegrijpende rijst heeft in het laagland ongeveer 
vier maanden noodig om rijp te worden, de laatrijpende vijf tot zeven 
maanden. De bloei begint bij de laatrijpende ongeveer 3 tot 31/, maand 
na het uitplanten, bij vroegrijpende ongeveer een maand vroeger. 

Wanneer de pluim begint te rijpen, buigt deze zich tengevolge 
van de zwaarte der korrels naar beneden en neemt de kleur van de 
soort aan. N 

Zoodra de bloei is begonnen, richt de Javaan wachthuisjes van 
bamboe (ranggon-goeboeg) op, welke voor den bewaker van het veld 
moeten dienen. Door in verschillende richtingen over het veld touwen 
te spannen, waaraan lapjes gebonden zijn, worden de vogels verjaagd, 
daar de bewaker die touwen voortdurend in beweging houdt. 

Ook ziet men voor dat doel windmolentjes (kitiran), vogelver- 
schrikkers of andere toestelletjes in de velden geplaatst, waarvan de 
meeste verschillende geluiden maken. 


9. OOGSTEN VAN DE PApI. 


Het oogsten geschiedt evenals het planten door vrouwen. Zij, die 
de rijst hielpen planten, nemen gewoonlijk ook aan den oogst deel, 


48 Rijst. 


waarvan zij een gedeelte als plant- en snijloon ontvangen (bawon). Dit 
gedeelte varieert in verschillende streken en bedraagt van 5 tot 200/, 
van den oogst. 

Familieleden krijgen dikwijls een grooter loon, terwijl in streken, 
waar het aan handen ontbreekt of uitgestrekte velden gelijktijdig oe- 
sneden moeten worden, dit snijloon tot meer dan 1/3 van de geoogste 
waarde kan bedragen. 


Het oogsten geschiedt op Java halm voor halm, men snijdt de 


Ie Rl 


Fig. r5. Oogsten van rijst. 


halmen op eene lengte van + 30 cM. met het kleine mesje, ani-ani 
genaamd, af. De snijdster houdt de pluimen zoolang in de band, waarmee 
zij snijdt, tot deze vol ís, en neemt dan dat bosje over in de andere 
hand en bindt het samen met een stroohalm. Zoolang de snijdsters 
bezig zijn, leggen zij deze bosjes (potjong) op bepaalde plaatsen in het 
veld neer, om ze na afloop te verzamelen en samen te binden tot de 
z.g. gedeng, die ongeveer een zwaarte van drie kilogram heeft. 


dd 


Nadat de padi gesneden en op het veld in bossen gebonden is, 
wordt zij op hoopen gestapeld en men laat haar bij gunstig weer op 
het veld nadrogen. Is het weer ongunstig, dan brengt men de padi 
direct onder dak. De bawon wordt door de snijdsters dadelijk mede 
naar huis genomen. 

Wanneer de padi goed droog is, worden de bossen overgebonden 
en daarna naar de rijstschuur (loemboeng) gebracht. 

Het maaien met den sikkel (sabit), zooals op Sumatra hier en 


Fig. 16. Drogen en opstapelen van de geoogste rijst. 


daar gebruikelijk is, zou tal van handen en veel tijd uitsparen. Tijd- 
verlies en arbeid gelden echter voor den Javaan nog weinig, te minder 
daar zij hier alleen op vrouwen en kinderen drukken. 

De gebruikelijke oogstwijze is zoo diep in het volksleven opge- 
nomen en daarmee samengeweven, dat, hoe wenschelijk een verbetering 
ook geacht moge worden, deze zeer moeilijk en eerst na verloop van 
lange jaren bewerkt zal kunnen worden. 


Proefsnit van padi voor bepaling van de landrente. 


46 


De Regeering ontbood destijds handige maaiers van Sumatra om 
op Java door voorbeeld den Inlander tot het gebruik van den sikkel 
te doen komen. Deze maatregel heeft echter niet tot navolging opgewekt 
en het is ook zeer waarschijnlijk, dat men in den ouden sleur nog 
langen tijd volharden zal. 

Onmiddellijk na den oogst wordt een aanzienlijk deel van het product 
van de hand gezet, veelal heeft men daarop reeds voorschot ontvangen en 
daardoor drukt dus bovendien een niet geringe interest op de cultuurwinst. 

Het product wordt meestal in den tijd van overvloed tegen 
lage prijzen verkocht en daarvan tot eigen consumptie slechts voor 
enkele maanden aangehouden. Is deze voorraad uitgeput, dan moet 
veel duurder weder ingekocht of op den volgenden oogst een 
nieuw voorschot genomen worden. Hebben de opkoopers, meestal 
Chineezen, belang bij den uitvoer, dan stijgen de prijzen, naarmate de 
voorraad vermindert en zoo kan men elk jaar op Java, hier meer, 
daar minder, eenigen tijd voor den nieuwen oogst plaatselijk gebrek 
opmerken, waarin alleen tot zekere hoogte wordt tegemoet gekomen 


door de opbrengst van de erven of van de twee gewassen. 


IO. BEMESTING. 


In den regel wordt bij den rijstbouw weinig aan bemesting 
gedaan. Het slib, dat door de bevloeiing op de velden wordt gebracht 
is rijk aan plantenvoedingstoffen en dit vergoedt voor een groot 
gedeelte het verlies door den bodem geleden. Bovendien heeft de Javaan 
de gewoonte het-rijststroo te verbranden, waarvan de aschbestanddeelen 
ook aan den grond ten goede komen. 

In hoeverre het bevloeiingswater de verweering van de grond- 
deelen bevordert, is nog niet nauwkeurig onderzocht. Toch mag men 
aannemen, dat het stroomende water daarop grooten invloed uitoefent. 

Op vele plaatsen verzamelt de inlander dierlijken mest en desavuil 
om dit voor bemesting te gebruiken. Hij past deze toe, wanneer zijn 
velden droog zijn en laat de rijst van de nawerking profiteeren, eene 
handeling, die alleszins rationeel lijkt, daar door het voortdurend onder 
water staan van de velden de ontbinding van de meststoffen niet altijd 
in de goede richting zou verloopen. 

De bouwgrond der Javaansche laaglanden, die voor de rijstcultuur 


A7 Rijst. 


wordt gebezigd, is dikwijls arm aan stikstof en phosphorzuur, welke 
stoffen dan voor de plantenvoeding in het minimum zijn. In de laatste 
jaren heeft men onder leiding van het agricultuur-chemisch laboratorium 
te Buitenzorg een groot aantal bemestingsproeven genomen in ver- 
schillende streken van Java, die herhaaldelijk hebben aangetoond, dat 
bemesting met phorphorzuurhoudende kunstmeststoffen op verschillende 
gronden rendabel kan zijn. Deze proefnemingen worden nog steeds 
voortgezet; het gebruik van kunstmeststoffen in de praktijk verkeert 
dan ook nog slechts in een beginstadium. 

In sommige streken ziet men wel, dat de Javaan de afloopstroop 
(melasse) van de suikerfabrieken in het irrigatiewater brengt, om als 
meststof dienst te doen. Ook de afvalproducten van indigofabrieken 
ziet men wel als zoodanig bezigen. 

In streken, waar Europeesche cultures worden gedreven, als 
suikerriet, tabak, indigo enz. komt aan de rijstcultuur de nawerking 
van de bij die cultures gebruikte hulpmeststoffen dikwijls ten goede. 
Of die nawerking groot is, valt moeilijk uit te maken; de proeven 
daaromtrent genomen, wijzen over het algemeen wel op een gunstigen 
invloed op de rijstcultuur. Of deze echter moet worden toegeschreven 
aan de diepe grondbewerking, welke de bodem onderging, of aan de 
nawerking van den mest, is nog een open vraag. 


Ir. VRUCHTWISSELING. 


Meestal teelt men eenmaal per jaar rijst op de sawahs, gewoonlijk 
tijdens den Westmoesson. In den Oostmoesson worden de tweede 
gewassen geteeld of de gewassen voor de Europeesche markt. Als 
tweede gewassen (pâläwidjä) zaait men maïs (djagoeng), cassave (ketella 
pohon), aardnoten (katjang tanah, katjang tjina), Spaansche peper 
(lombok), sesam (widjen), komkommer (ketimoen), e.a. 

Dikwijls laat men ook in den Oostmoesson de gronden eenigen 
tijd braak liggen en worden zij gebruikt als weide voor het vee. 
Vooral in streken, waar men veel vee houdt (hoogvlakte van Bandoeng) 
komt dit meermalen voor. 

Voor de gesteldheid van den bodem is zulk een braak zonder 
twijfel gunstig, daar de grond dan geruimen tijd gelegenheid heeft lucht 
op te nemen en de mest van het vee aan den grond ten goede komt. 


48 


Er zijn streken op Java met overvloed van water, waar men 
twee of meer rijstoogsten achter elkaar verkrijgt. Er wordt dan ook 
in den Oostmoesson rijst geteeld z.e. padi gadoe. De sawahs daarvoor 
gebruikt noemt men sawah gadoe. 

Door sommigen wordt beweerd, dat de verbouw van tweemaal rijst 
achter elkaar den grond uitput en daarom geen aanbeveling verdient. 
Er worden evenwel dikwijls zeer goede tweede oogsten verkregen. 

Dat meerdere keeren rijst achter elkaar telen plantenziekten 
en andere plagen in de hand werkt, is buiten twijfel, zoodat men goed 
zal doen in streken, waar de rijst daarvan veel te lijden heeft, de 
padi gadoe achterwege te laten. 

Het van tijd tot tijd droogleggen van de sawahs moet als de 
beste methode worden beschouwd. Vooral bij het verbouwen van 
tweede gewassen, die aan den grond de zoo noodige stikstof toevoegen 
(Leguminosen), gepaard gaande met een goede erondbewerking, 
bemerkt men den invloed dezer werkwijze. De structuur van den bodem 


ondergaat dan de gunstigste wijzigingen. 


12. VISCHTEELT OP SAWAHS. 


In sommige streken wordt, nadat de oogst van het veld is, 
vischteelt op sawahs gedreven, meestal teelt van goudvisschen (Carassius 
auratus). Het eerst werd hiervan de mogelijkheid aangetoond, door 
K. F. Horre, in de hooglanden van de Preanger. 

In of nabij de kampongs wordt in vijvers het jonge broed gekweekt; 
de jonge visschen worden na den rijstoogst naar de sawahs overgebracht. 
Men hoogt de galangans een weinig op en laat het water toe- en afvloeien 
door bamboekokers, die door netwerk voor de visschen zijn afgesloten. 
In ongeveer drie maanden zijn deze groot genoeg om gegeten te 
worden. De winst met de vischteelt verkregen, berekent men op 


ongeveer twintig gulden per bouw. 


13. CEREMONIËN EN FORMALITEITEN. 


Nji-Sri neemt op Java de plaats in, die Ceres en Demeter bij 
de oude Romeinen en Grieken innamen. Men treft in iedere desa 
een zoogenaamde doekoen aan, die den landbouwer adviezen geeft 


49 Rijst. 


omtrent zaaien, planten, oogsten enz. en zich daarbij op de voorschriften 
van Nji-Sri beroept. 

Voordat de Javaan zijn grond begint te bewerken, worden er een 
of meerdere offermaaltijden gehouden (slametan of sedeka), zonder 
welke de Javaan niet gerust zou zijn over het welslagen van den 
oogst. Voor het begin der werkzaamheden moeten allerlei formali- 
teiten in acht genomen worden, terwijl het juiste tijdstip daarvan 
door den doekoen-sawah wordt aangegeven. Deze berekent dit uit 
den stand der sterren en andere voorteekens, die volgens hem in 
verband staan met den rijstbouw. Uitvoerig is dit alles beschreven 
door SOLLEWIJN GELPKE en MAYER. 


14. INVLOED VAN DE RijsTCULTUUR OP DE VOLKSGEZONDHEID. 


Men heeft dikwijls 
aan de rijstcultuur een 
schadelijken invloed op 
de volksgezondheid 
toegeschreven en in 
verschillende rijstver- 
bouwende landen, zoo- 
als in Frankrijk, Spanje 
en Italië heeft men 
wetten gemaakt in ver- 
band hiermede. Men 
brengt nl. verband tus- 
schen de aanwezigheid 
van natte rijstvelden 
en het optreden van 
verschillende moeras- 
koortsen. Op het laatste 
rijstcongres, in 1914 
te Valencia gehou- 
den, heeft men aan 


dit onderwerp een uit- 


voerige bespreking ge- me 


wijd en werden door Fig. 18. Rijstschuur (Java). 


Deer II + 


50 


de vergadering de volgende algemeene conclusies aangenomen: 

„De rijstcultuur, goed geleid en verzorgd kan nooit de oorzaak 
zijn van ongezondheid. 

De voornaamste factor voor een goede cultuur uit hygienisch 
oogpunt is het beschikbaar zijn van voldoende hoeveelheden water; 
daarom moet men in elke streek en op elk terrein het minimum 
gebruik per eenheid van oppervlakte vaststellen. 

De rijstvelden en de daarbij behoorende werken, zooals kanalen, 
slooten enz. moeten een helling hebben, waarvan het minimum is 
vastgesteld. Men zou den toestand daarvan moeten doen surveilleeren 
door landbouwkundige inspecties, landbouwvereenigingen e.a. 

Het aanleggen van rijstvelden zal kunnen worden toegestaan 
op elken afstand van een bewoonde plaats, wanneer aan bovenstaande 
voorwaarden is voldaan en op alle soorten van gronden; de cultuur 
mag worden aangemoedigd door vrijstelling geven van belastingen 
of door het geven van subsidie, wanneer moerassen, die als ongezond 
bekend zijn, worden gebruikt voor het aanleggen van goede rijst- 
velden. 


IV. Ziekten en plagen van het Rijstgewas. 


De Javaan noemt alle ziekten en plagen, waarvan zijn gewassen 
te lijden hebben: âma. 

Zoowel ziekten, door mikro-organismen veroorzaakt, als bescha- 
digingen door insecten, alles heet ama. Daaronder verstaat hij ook 
stoornissen in den groei tengevolge van cultuurfouten of ongunstig 
weer. Zijn bijvoorbeeld in de pluim veel vooze vruchten, tengevolge 
van veel regen en wind tijdens den bloei, dan spreekt hij eveneens 


van amàâ. 
AMÂ MENTEK of AMä BAMBANG. 


(Mentek — booze geest, bambang — rood). 

Het eerste verschijnsel, waardoor de ziekte zich openbaart, is het 
verdrogen van de bladpunten. Geleidelijk breidt deze verdroging zich 
naar beneden toe uit, meest in vrij breede strooken, welke somtijds 
nog smalle groene gedeelten tusschen zich in of langs de hoofdnerf 
laten. Bij deze opdroging en kleursverandering blijft het blad vlak uit- 
gespreid en krult niet op; in een later stadium krijgen de zieke 
planten roodgeel gekleurde bladeren. 

De uitdrogingsverschijnselen treden het eerst op bij bladeren aan 
den hoofdstengel, later bij die aan de secondaire stengels. Deze kunnen 
echter geheel groen blad hebben, terwijl aan den primairen stengel 
roodgele bladeren voorkomen. 

Niet alleen verbreidt zich de roode kleur over de bladeren, maar 
tengevolge van de aantasting heeft òf een zeer schrale ontwikkeling 
van den bloemstengel plaats, òf wel, blijft deze geheel of gedeeltelijk 
binnen de bladscheede besloten en de pluim krijgt geen gelegenheid 


zich te ontplooien. Hiervan is het gevolg, dat de vruchten slechts ge- 


2 


deeltelijk tot ontwikkeling komen en spoedig zwart worden. Op de 
kafjes treft men schimmels aan. 

Deze schimmels op de kafjes, evenals die welke men op de bla- 
deren vindt, zijn als secondaire ziekteverschijnselen te beschouwen. 

Over de oorzaak dezer ziekte hebben verschillende onderzoekers 
gewerkt en meende men langen tijd, dat de ziekte een gevolg was 
van het optreden van plantaardige of dierlijke parasieten. 

Dr. vaN DER Ersr te Buitenzorg heeft eenige jaren geleden het be- 
wijs geleverd, dat de amä mentek wordt veroorzaakt door „het ont- 
trekken van zuurstof aan het wortelstelsel der planten door reduceeren- 
de stoffen, welke zich in onder water staande gronden bevinden.” Hij 
geeft de ziekte, welke volgens hem identiek is met „brusone’’ (Italië), 
„imoci’’ (Japan), „rust (Noord-Amerika) en „ufra” (Britsch Indië), den 
naam van padiwortelrot. 

Dr. vaN DER Ersr beschouwt de ziekte als een gevolg van de 
bevloeiing der rijstvelden, daar de bodem dan zekere wijzigingen 
ondergaat, die voor het optreden der ziekte gunstig zijn. In den drogen 
tijd worden de goed uitgedroogde gronden volkomen geoxydeerd; 
komen de gronden nu onder water, vooral wanneer dit water zuurstof- 
arm is en stagneert, dan wordt de zuurstoftoevoer in den bodem sterk 
verminderd en treden door bacteriewerking langzamerhand gereduceerde 
verbindingen op, zooals bijv. ijzeroxydule. De zure reactie van sommige 
wortelrotgronden en in sommige gevallen ook wel eens de alcalische 
reactie, die men daarbij dan aantreft, berusten op de aanwezigheid van 
gereduceerde organische stof. 

De functies van het wortelstelsel van de rijstplant worden door 
deze gereduceerde stoffen zeer belemmerd; hoe slechter de grond van 
te voren geoxydeerd was, hoe sneller deze reductie tot stand kofnt en des 
te grooter wordt de schade, die aan het wortelstelsel wordt toegebracht. 

Als factoren, die invloed hebben op het optreden van amá mentek, 
worden genoemd, een sterke regenval tijdens den Oostmoesson, 
waardoor de uitzuring van den grond wordt belemmerd en het 
verbouwen van verschillende voorgewassen. Vooral het verbouwen van 
padi gadoe acht Dr. v. p. Ersr schadelijk, terwijl hij ook aan de cultuur 
van suikerriet een verkeerden invloed toeschrijft. 

Uit het bovenstaande blijkt, dat van directe bestrijdingsmiddelen 
geen sprake kan zijn, maar dat deze geheel gezocht moeten worden 


5e Rijst. 


in de verbetering van den landbouw, vooral in de bevloeiing en de 
draineering van den bodem. 

Wanneer dan de maatregelen ter verbetering van de cultuur 
gepaard gaan met het verbouwen van minder vatbare variëteiten, 
is er de meeste kans de ziekte te voorkomen. 

Volgens K. F. Horre kwam omstreeks 1868 deze ziekte voor- 
namelijk voor in Midden-Java; de residentie Soerabaja vormde de 
meest Oostelijke grens, terwijl geheel Westelijk-Java, van Cheribon 
en de Preanger Regentschappen af er vrij van zouden zijn. 

Tegenwoordig treedt de ziekte voornamelijk op in de residenties Che- 
ribon, Pekalongan, Soerakarta, Semarang, Madioen, Djocjacarta en Kedoe. 

Ook op de Buitenbezittingen heeft men de ziekte hier en daar 
aangetroffen. 


STUIFBRAND. 


In ror4 heeft men bij de rijstplant op Java een nieuwe ziekte 
ontdekt, door Dr. A. A. L. Rureers herkend als stuifbrand. 

De stuifbrand wordt veroorzaakt door een schimmel, Tilletia 
horrida Takahashi, die de vruchten doorwoekert en de korrels verandert 
in een zwarte massa. Tot nog toe is de ziekte alleen waargenomen 
in Noord-Soerabaja, waar de mate van aantasting nog slechts gering 
is, zoodat deze nog weinig schade heeft veroorzaakt. 


le] 
Am WEeReENG. 


De âmâ wereng is eene ziekte van het rijstgewas, die jaarlijks 
op Java aanzienlijke schade aanricht. Zij wordt veroorzaakt door 
een drietal — en misschien meer — soorten van zeer kleine insecten, 
die tot de orde der Halfvleugeligen (Hemiptera) en tot de onderorde 
der Gelijkvleugeligen (Homoptera) behooren. 

De Cicadellidae en Delphacinae, die de âmaà wereng veroorzaken, 
komen op de padiplanten, wanneer deze nog tamelijk jong zijn. 

Zij zetten zich aan het onderste gedeelte, dicht boven het water 
neder, leggen daar hun eieren, waaruit zich spoedig een groot 
aantal kleine ongevleugelde larven ontwikkelen. Deze blijven op de 
planten, waarop ze zijn uitgekomen en zuigen aan de bladscheeden. 
Is dientengevolge de buitenste oudste bladscheede met het daarbij 


Dá 


behoorende blad gedood, dan tasten zij de volgende aan en zetten 
dit vernielingswerk voort, totdat zij aan den bloemstengel zijn gekomen. 
Deze wordt op zijn beurt aangetast en meestal dientengevolge gedood. 

Gewoonlijk zijn er meerdere generaties noodig om een geheele 
plant te dooden. 

Bijna op alle sawahs is deze ziekte in aanleg aanwezig. Treden 
soms niet nader bekende bijzondere omstandigheden op, dan ontstaat 
er een buitengewoon groote vermenigvuldiging van de insecten, 
waardoor het gewas in korten tijd in sterke mate wordt aangetast. 
Als grootste verdelger van de âma wereng insecten moeten de 
Lievenheersbeestjes worden beschouwd. 


WaALANG SANGIT. 


De meest bekende van alle rijstplagen, in vele streken tevens 
de gevaarlijkste, is het optreden van de walang sangit (Leptocorisa 
acuta, Tumb.) 

Het insect behoort tot de familie der Langwantsen (Lygaecïdae) 
in den uitgebreidsten zin genomen en tot de groep Heteroptera van de 
orde der Rhynchota of snaveldragende insecten. De levensgeschiedenis 
is door ZEHNTNER en KONINGSBERGER onderzocht en beschreven. 

De geheele levenscyclus van den walang sangit loopt ongeveer 
in vier weken af. 

Uit de eieren, die op de bladeren der rijstplanten gelegd worden, 
komen de jonge larven, die slechts twee millimeter lang zijn. Zij zijn 
lichtgroen van kleur, hebben roode oogen, zes lange pooten en een 
paar lange sprieten. 

De pooten en het lichaam zijn tamelijk dicht behaard en het 
insect is na eenige vervellingen ongeveer in twintig dagen volwassen. 
Na elke vervelling wordt de gelijkenis tusschen larve en volwassen 
insect grooter en treedt de aanleg der vleugels meer op den voorgrond. 

De klieren, waaruit het vocht te voorschijn komt, dat den wel- 
bekenden onaangenamen reuk verspreidt, zijn bij de volwassen insecten 
door de vleugels bedekt, maar bij de larven zeer duidelijk waar te nemen. 

De lengte van het volwassen insect bedraagt bij het mannetje 
15—16, bij de wijfjes, die bovendien iets breeder zijn, 17—18 m.M. 

De walang sangit veroorzaakt hoofdzakelijk schade aan de 


55 Rijst. 


jonge vruchtjes of liever aan de bloempjes van de rijstpluim. De 
insecten tasten de bloemdeelen aan, op het oogenblik, dat de jonge 
aren te voorschijn komen en steken in het vruchtbeginsel, om zich 
met het sap te voeden. Van de aangetaste deelen van de plant komt 
in den regel weinig terecht en wanneer de meeste vruchtjes van een 
pluim zijn aangetast, verheft deze zich later als een donkere, ijle pluim 
recht in de hoogte. 

Ook wanneer de plant eerst na bevruchting wordt aangeboord, 
is de steek toch voldoende om verdere ontwikkeling van de vruchtjes 
te belemmeren en deze te doen verdrogen. 

Uit het bovenstaande blijkt duidelijk, dat, wanneer de walang sangit 
in grooten getale optreedt, deze vernietigend is voor den oogst; het 
gevaar wordt nog verhoogd door de gewoonte van het dier, natuurlijk 
alleen in volwassen toestand, om in groote zwermen te verhuizen. 
Deze tochten hebben gedurende de duisternis plaats, overdag zijn de 
dieren lui en indolent en wel zijn het juist regenachtige avonden en 
nachten, waarin zij rondtrekken. 

Hierdoor wordt het verschijnsel verklaard, dat een sawah, die 
vroeger geheel vrij van insecten was, na nachtelijke regens, plotseling 
door zwermen van deze dieren wordt bewoond. 

Aan bestrijding van het insect zijn groote bezwaren verbonden 
en deze zal moeten worden ontleend aan de vrij volledige kennis van 
zijn levenswijze. Daarbij zal op den voorgrond moeten treden, om in 
streken, die veel van de plaag hebben te lijden, den tijd waarin de 
padi te veld staat, zooveel mogelijk te beperken (planten van vroeg- 
rijpende variëteiten). Men moet den walang sangit niet de gelegenheid 
geven zich ín vijf, zes of meer generaties ongestoord te ontwikkelen, 
daar zijn zwermen dan ten slotte alles vernietigen. Slechts op deze 
wijze zal de plaag binnen bepaalde grenzen kunnen worden gehouden. 

Van de zijde van de natuur wordt zoover bekend is, voor de 
bestrijding weinig hulp geboden. Dierlijke parasieten, die de eieren of 
insecten vernietigen, zijn nog niet bekend, terwijl het twijfelachtig is, 
of de parasitaire schimmels, welke men soms op de dieren heeft ge- 
vonden, de oorzaak van hun dood zou kunnen zijn. 

Behalve de walang sangit, zijn nog eenige andere wantsen zeer 
algemeen op de rijst te vinden. Ze zijn onder den inlandschen naam 
lembing bekend, waarmee ook wel Lievenheersbeestjes worden aangeduid. 


Het zijn de volgende: 


ÄNTESTIA SP. 


Deze wants voedt zich met het sap der bladeren, in welker 
weefsel zij haar zuigsnuit steekt. Waar zij in grooten getale voorkomt, 
krijgt het gewas een ziekelijk aanzien. 


NEZARA VIRIDULA, L. 


Deze is een hoogst algemeene en schadelijke wants. Ze zuigt 
zoowel aan de bladeren als aan den stengel, een enkele maal ook 
aan de vruchten. 


NEZARA GRISEIPENNIS, ELL. 


In levenswijze komt deze met de vorige soort overeen, maar is 
bovendien ook op andere: gewassen te vinden. 


Popors VERMICULATUS, VOLL. 


Deze wants en een paar andere, sterk op haar gelijkende Podops- 
soorten, zuigen vooral aan de stengels van de padi, waardoor zij over- 
langsche langwerpige bruine vlekken veroorzaken. 


ie e 
AMÁ Poerin. 


Deze ziekte ontleent haar naam aan het uiterlijk voorkomen van 
de bladeren, die gedeeltelijk zoodanig zijn aangevreten, dat slechts de 
opperhuid aan ééne zijde is overgebleven. 

Deze doet zich in den opgedroogden en verschrompelden toestand, 
waarin zij door de aantasting gebracht is, als een witachtig vliesje 
voor en wanneer een groot aantal planten van een sawah is aangetast, 
vertoont zij een eigenaardig voorkomen. 

Er zijn twee diersoorten, die de padi op deze wijze beschadigen, 
beide zijn het de rupsen van tamelijk kleine vlinders, die behooren tot 
de familie der Pyralidae of Lichtmotten. 


a. Craphalocrocts joninatis, Led. 
b. Nymphula stagnalrs, Zell 


Di Rijst. 


Het vlindertje en de rupsen der Cnaphalocrocis joninalis zijn zeer 
algemeen. Er is op Java bijna geen sawah of men treft er een aantal 
padibladeren aan, die door dit insect zijn aangetast en het kan wel 
niet anders of het totale bedrag van de aangerichte schade moet vrij 
aanzienlijk - zijn, ofschoon, indien slechts een paar van haar bladeren 
door de rups zijn aangetast, de plant toch een gezond voorkomen 
behoudt. 

Van ernstiger aard is de schade, die kan worden aangericht, door 
Nymphula stagnalis; ook deze vlinder is zeer algemeen, het is een 
sierlijk diertje, dat des avonds ook op het lamplicht afkomt. De kleur 
der vleugels is helder wit, op de voorvleugels komen een paar zwarte 
stipjes voor, terwijl de overige teekeningen op de vleugels, lichtbruin 
zijn. Kop, lichaam en pooten zijn wit. De rupsen zijn bleek, geelgroen 
van kleur en hebben een donzig voorkomen. De eieren zijn nog niet 
gevonden. Eene uitvoerige levensbeschrijving van dit insect vindt men 
in het genoemde werk van Dr. KONINGSBERGER. 

De schade is soms van vrij ernstigen aard, bij voorkeur toch 
vallen zij kweekbeddingen en zeer jonge sawahs aan en niet zelden 
in zoo hevige mate, dat het gewas geheel dreigt af te sterven. Op 
de kweekbeddingen kan men de rupsen nog laten verzamelen, maar 
op de sawahs is dit onuitvoerbaar. 

Een bestrijdingsmiddel bestaat daarin, dat men de sawahs laat 
droogloopen. De rupsen verdwijnen dan en sterven waarschijnlijk door 
gebrek aan water. De planten herstellen zich van de geleden schade 
in ongeveer veertien dagen. Wel blijft zulk een sawah in groei achterlijk, 
maar wanneer men na genoemden termijn het water weer laat toevloeien 
is het toch mogelijk nog een dragelijken oogst te verkrijgen. 


RijsTBOORDERS. 


De rups van Schoenobius bipunctifer, Volk. behoort tot de ernstigste 
vijanden van de padi, vooral daar zij zeer moeilijk te bestrijden is. 
Het vlindertje is algemeen over Java en over geheel Zuid-Oost-Azië 
verspreid. Bij lamplicht is het een der meest gewone verschijningen 

Zijn vlucht variëert tusschen 25 en 35 m.M., de voorvleugels 
zijn licht geelbruin, soms oranjeachtig, de achtervleugels nagenoeg 
wit. Het lichaam heeft de kleur van de voorvleugels, het achterlijf 


58 


is iets donkerder en loopt bij de wijfjes een weinig breed uit, eindigend 
in een groote anale pluim. De pooten zijn lang en dun. 

De volwassen rups bereikt een lengte van 25 tot 30 m.M., zij 
is licht geelbruin van kleur en heeft een bruinen kop. De pooten 
zijn weinig ontwikkeld; de borstpooten zijn zeer kort, de buikpooten 
nauwelijks waar te nemen. 

De jonge pas uit het ei gekomen rups is nauwelijks één millimeter 
lang, de kop en thorax zijn donkerbruin, het achterlijf is lichtbruin. 
De pooten zijn nog goed ontwikkeld, zoodat zij in dezen toestand 
zeer weinig op de volwassen rups gelijkt. 

De levenscyclus van het insect duurt ongeveer zes weken, zoodat 
zich tijdens het te veld staan van de padi, drie tot vier generaties, 
kunnen ontwikkelen. 

De vrouwelijke vlinder legt haar eieren in grooten getale bij 
elkaar op de bladeren van de rijst of van andere, bij voorkeur gras- 
achtige planten en bedekt deze eihoopjes met een bruine viltachtige stof. 

Zes tot zeven dagen daarna komen uit deze eieren de jonge 
rupsen te voorschijn; zij laten zich na eenig onrustig heen en weer 
kruipen aan een zelfgesponnen draad een eindweegs zakken en door 
den wind meevoeren, totdat zij op een andere plant terecht komen. 

Eerst vreten zij de bladeren aan, waarop half doorschijnende 
onregelmatige plekken ontstaan. 

Na een paar dagen dringt de rups den stengel binnen, boort 
zich dwars door de bladscheeden heen en vreet zich in beneden- 
waartsche richting een tamelijk onregelmatige gang. 

Ten slotte komt zij in het onderste gedeelte van den stengel 
terecht. De doorboorde bladeren worden gewoonlijk geel en krullen op. 

In het onderste gedeelte van den stengel vreet de rups zich 
een vrij groote ruimte. Is de rups geheel volwassen, dan maakt zij 
een opening naar buiten, die door een dun spinsel wordt gesloten. 
Daarna verpopt zich de rups, in welken toestand zij acht tot tien dagen 
verblijft. 

Dikwijls gebeurt het, dat de rups op zeker oogenblik een door 
haar bewoonde plant verlaat om een andere te zoeken. In dat geval 
kan de eerste plant haar primairen bloemstengel dikwijls nog tot ont- 
wikkeling brengen. De tweede plant, die door de half volwassen 
rups wordt aangevallen, wordt tamelijk laag aangeboord en het insect 


59 Rijst. 


komt in het onderste gedeelte van den stengel terecht. Gewoonlijk 

sterft deze plant dan geheel of gedeeltelijk af. 

Dr. K. W. DAMMERMAN beschrijft in een der mededeelingen van 
het Dep. van Landbouw behalve bovengenoemde soort nog een drietal 
andere rijstboorders. Hij onderscheidt den witten rijstboorder, den 
gestreepten rijstboorder en den paarsen rijstboorder. 

De witte rijstboorder, Scirpophaga sericia, komt voor op Java 
en Sumatra, de paarse rijstboorder, Sesamia inferens, vindt men in 
geheel Zuid-Oost-Azië vanaf Britsch-Indië tot Flores en Noordelijk 
tot Formosa. Over geheel Java is hij verspreidt en leeft ook op mais, 
suikerriet, sorghum en andere grassen. De schrijver acht hem identiek 
met Sesamia nonagrioides, var. albiciliata Sn., den paarsrooden boorder 
van het suikerriet. 

In de laatste jaren is de boorderplaag op Java meer en meer 
verontrustend geworden, vooral in 1912 trad deze sterk op. 

Dr. DAMMERMAN heeft nauwkeurig nagegaan, waardoor in bepaalde 
jaren in verband met klimatologische omstandigheden een boorderplaag 
is opgetreden en concludeert, dat deze is te verwachten na droge 
Oost-Moessons, gevolgd door laat invallende West-Moessons, terwijl 
droge perioden gedurende den West-Moesson de plaag nog bevorderen. 

Wat de bestrijding der rijstboorders betreft, heeft Dr. DAMMERMAN 
de volgende regels opgesteld: 

L. Brand de stoppels na den oogst goed af en ploeg ze diep onder 
en wissel de rijstcultuur geregeld af met de teelt van andere 
gewassen. 

IL. Zoek op de kweekbeddingen de eierhoopjes en vlinders en leg 
de kweekbeddingen in lange + 1 M. breede strooken, zoodat 
men gemakkelijk alle plantjes op één bed kan aanzien. 

Dit afzoeken moet geschieden, zoodra de plantjes een week oud 

zijn en moet alle vijf dagen herhaald worden. 

IL Stel bij de kweekbeddingen vanglampen op om de vlindertjes 
weg te vangen. 

IV. Zorg, dat alle velden in den omtrek bewerkt zijn, voordat er 
wordt uitgeplant. Plant geen zieke bibit uit, verzamel deze en 
verbrand of begraaf die nog denzelfden dag. 

V. Snijd bij het wieden alle stengels, die door de boorders zijn 
aangetast met wortel en al uit. 


60 


Nog tal van andere insecten, waaronder vele, die nog niet 
zijn beschreven, kunnen we rekenen meer of minder schadelijk voor 
het rijstgewas te zijn, we vinden er onder larven van kevers, maden, 
wormen, plantenluizen, sprinkhanen, krekels enz. enz. 

Op de kweekbeddingen treft men dikwijls aan de rupsen van 
Hesperia philino, behoorende tot de Rhopalocera, welke soms in korten 
tijd een geheel kweekbed kunnen kaalvreten. Als bestrijdingsmiddel 
wordt wel aangegeven het bespuiten van de bedden met een mengsel 
van loodarseniaat, natriumacetaat en water. De kosten behoeven niet 
meer te bedragen dan + een halven gulden per bouw sawahaanplant. 
Ook onder de zoogdieren zijn groote vijanden van de padi. In de 


eerste plaats noemen we de 


RATTEN (7ikoes). 


Er komen op Java verschillende soorten voor, waarvan de veldrat 
of sawahrat, Mus rattus diardi Jent., de meeste schade aan het gewas 
toebrengt. 

Deze kan in groote troepen op de sawahs voorkomen, waar ze 
schade brengt zoowel op het kweekbed als bij de rijpende padi. Ze 
knagen soms in één nacht een groot gedeelte van de planten geheel 
kaal of berooven de stengels van hun vruchten. 

Horre brengt ze in twee groepen, de eene huist in de bosschen, 
en onderneemt van tijd tot tijd, als ze daar gebrek lijdt, groote 
strooptochten naar de bebouwde streken, de tweede leeft in holen 
nabij de sawahs of in de galangans en vermenigvuldigt zich daar op 
schrikbarende wijze. 

Daarom is het zoo nuttig de galangans telken jare te vernieuwen; 
niet alleen vernietigt men daardoor ten deele de aanwezige dieren en 
voorkomt hunne vermenigvuldiging, maar een herhaalde verstoring 
zal aanleiding geven tot verhuizen. 

De groote sawahslang is hun grootste natuurlijke vijand en wordt 
daarom gaarne door de inlanders op de sawahs gezien. 

Katten, uilen en gekko's behooren mede tot hunne vijanden. 

Proeven ter bestrijding van de ratten door de muizentyphusbacil 
van LoerFFLER zijn in Indië niet geslaagd. Ook phosphorus bleek niet 
afdoende. Strychnine en bariumcarbonaat bleken betere middelen te 


61 Rijst. 


zijn, terwijl vrij gunstige resultaten werden verkregen door den grond 
met zwavelkoolstof te impregneeren. 

Ook de wilde varkens (tjelleng), Sus Vettatus Mull. zijn dikwijls 
voor de rijst schadelijk. Men treft ze aan zoowel aan de stranden als 
in het gebergte. Waar de invallen dezer dieren bijzonder te vreezen 
zijn, omheint of omgraaft men zijn akkers en tracht op allerlei manieren 
hen te vangen en te dooden. 

Van de vogels veroorzaken de rijstdiefjes (glatiks) Armada o7- 
zafora, schade aan het rijstgewas. Met groote zwermen vliegen zij over 
de rijpe sawahs om zich aan de korrels te goed te doen. Ook de boeren- 
huismusschen (bondols) JZuuza maja pikken de rijpe korrels uit de 
pluimen. 

Voor de bestrijding voor deze vogels dienen wachthuisjes met 
de van daaruit gespannen touwen. 

In de opgeschuurde padi kan de rijstklander, Sztophi/us of Ca/an- 
dra Oryzae L., een snuitkevertje, veel kwaad doen. 

De kevers leggen hare eieren op de rijstkorrels, waarin de larven 
geheel en al doordringen en zich verpoppen, zoodat het binnenste van 
de korrel geheel wordt weggevreten en het buitenste als een dunne 
schil overblijft. Fen inlandsch middel daartegen is het leggen van 
eenige takjes van de lagoendií struik (Vitex trifoliata L.) tusschen de 
zakken of het mengen van de rijstkorrels met de bladeren van den 
djeroek nipis, (Citrus limonelles Hassk). 

Een mot, een vlindertje behoorende tot het geslacht Tinea, leet 
hare eitjes eveneens op de rijstkorrels, waarna de rupsen de korrel 
binnendringen, doorknagen en de restanten met hunne uitwerpselen 
door fijne draden soms tot vrij groote klonters aaneenspinnen. 

Een groote keversoort, waarvan de herkomst onvoldoende bekend 
is, tast de opgeschuurde rijst eveneens aan, evenals een soort mijt en 
een houtluis. De laatste behoort volgens Dr. KONINGSBERGER tot de 
orde der Neuroptera. Wanneer haar verblijfplaats aan lucht en licht 
wordt blootgesteld, verdwijnen zij gewoonlijk. 

Als voorbehoedmiddel tegen dit ongedierte wordt wel een weinig 
gebluschte kalk of fijne aluin tusschen de rijst gestrooid. 


V. Dorschen, doppen en pellen van de Rijst. 


Wanneer de rijst goed droog is, kan zij de verdere bewerkingen 


ondergaan. 


Fig. rg. Rijststampen. 


Men onderscheidt daarbij het dorschen, het doppen en het pellen. 
Onder dorschen verstaat men het scheiden van de gabaen het stroo; 
onder doppen, het verwijderen van de kroonkafjes van de gaba; onder 
pellen het verwijderen van de zaadhuid (zilvervlies). 

Het stroo, dat bij het dorschen vrij komt, wordt wel gebruikt 
voor het maken van bezems, witkwasten, enz., terwijl de vrouwen de 
merang verbranden en de asch, die rijk is aan potasch, gebruiken als 
haarwaschmiddel of deze vermengd met water gebruiken bij het 


63 Rijst. 


batikken. De zemelen kunnen als varkens- of veevoeder gebezigd worden. 

Het dorschen en doppen geschieden beide in het zoogenaamde 
rijstblok en wordt gewoonlijk stampen genoemd. 

Het rijstblok (leloempang) is langwerpig en wordt uit een zware 
houtsoort vervaardigd. De stamper (aloe) is eveneens van hout, heeft 
een ecylindrischen vorm en een gewicht van ongeveer vier Kilogram. 
De lengte is + 1.75 Meter. In het midden is de stamper smaller dan 
aan beide uiteinden,-hetgeen dient om hem daar aan te vatten. 

Wanneer de rijst gestampt wordt, vult men het blok tot ongeveer 
de helft met padi, terwijl twee of drie vrouwen de bewerking uitvoeren. 
Deze heffen den stamper op en doen deze met kracht dalen, terwijl 
zij met den voet zorg dragen, dat de padi of gaba niet over den 
rand vallen. 

Door regelmatig gezamenlijk stampen, doch ongelijktijdig de 
stampers op te heffen, ontstaat een eentonig rhytmisch geluid, dat 
men in elke desa kan hooren. 

Na ongeveer tien minuten zijn de pluimen van de korrels ontdaan 
en kan men het stroo er uit verwijderen. 

Hetgeen in het blok achterblijft is voor het grootste gedeelte 
gepelde rijst met eenige gabakorrels er tusschen, bolsters van rijst, 
zemelen, afgebroken vruchtsteeltjes en bij behaarde variëteiten ook 
kafnaalden. 

De inhoud van het rijstblok wordt op een plat, van bamboe 
gevlochten, bord uitgestort, dat van een opstaanden rand is voorzien 
(tampah); door dezen inhoud handig te schudden, omhoog te werpen 
en weer op te vangen, vallen de lichtere bolsters over den rand en 
worden door een andere tampah opgevangen, die er onder ligt. 

De grove afval heet dedek kasar en dient als kippenvoer. 

Wanneer deze bewerking is afgeloopen, wordt voor den tweeden 
keer gestampt, gewoonlijk in een kleiner rijstblok, waarvan de holte 
conisch toeloopt. Is dit afgeloopen, dan komt de rijst weder op een 
tampah en ondergaat dezelfde bewerking als den eersten keer. Na 
afloop daarvan hebben de rijstzemelen zich als een fijn grijs poeder, 
dedek loentih, van de rijstkorrels gescheiden. De enkele nog overge- 
bleven gabakorrels worden met de hand verwijderd en de grovere 
gepelde rijstkorrels eveneens afgezonderd. De fijne rijst en het rijst 


poeder (menir) wordt eveneens van de korrels gescheiden. De dedek 


64 


loentih wordt niet alleen voor kippen en paardenvoer gebruikt, maar 
wordt door de bevolking zelve dikwijls als bijspijs gegeten. 

Hier en daar treft men op Java een toestel aan om rijst machinaal 
te stampen, hetgeen bestaat uit een lange houten as, die in beweging 
gebracht wordt door een waterwiel, aan welke as op gelijke afstanden 
klampen zijn bevestigd. 

Dicht bij de as bevinden zich een rij rijststampers, die verticaal 
worden gehouden door een plank met openingen, waardoor de steel 
van den stamper gaat. ledere stamper bezit op de hoogte van de as 
een uitsteeksel, terwijl zij van onderen met ijzer zijn bezwaard. Door 
de draaiende as worden beurtelings de stampers opgelicht en vallen 
door hun eigen zwaarte in den bak, waarin zich de padi bevindt. 

In de omgeving van Batavia, gewoonlijk op Chineesche landerijen, 
treft men de ouderwetsche Chineesche pelmolen aan, welke òf door 
handkracht, òf door buffels in beweging wordt gebracht. Eene uit- 
voerige beschrijving hiervan vindt men in het werk van A. G. VORDERMAN 
„Onderzoek naar het verband tusschen den aard der rijstvoeding in 
de gevangenissen op Java etc.” 

De rijst op bovenbeschreven methoden bewerkt, wordt voldoende 
geacht voor inlandsch gebruik. Voor export stelt men echter aan de 
bewerking hoogere eischen. 

Het is duidelijk, dat het aantal gebroken korrels van rijst, die op 
deze wijze behandeld is geworden, vrij groot zal zijn en, wilde men 
die alle verwijderen, een belangrijk verlies het gevolg zou zijn. Ook 
is de oppervlakte der korrels niet glad genoeg. 

De voor export bestemde rijst wordt daarom op Java in de 
zoogenaamde Europeesche pelmolens geprepareerd, hetgeen op de 
volgende wijze geschiedt. 

Een paar molensteenen draaien in een gemetselde goot om een 
horizontale as en hebben tevens een tweede beweging om een verticale 
as. De padipluimen worden in de goot gelegd en door den druk van 
den steen en onderlinge wrijving laten het stroo en de kroonkafjes 
los. De padi in de goot moet voortdurend omgewerkt worden, hetgeen 
gebeurt door een soort hark, welke vóór elken steen in schuinen stand 
is aangebracht. 

Wanneer het losmaken van zemelen en bras afgeloopen is, gaat alles 
in een wanmolen, waar door winddruk kaf en zemelen worden weggeblazen. 


65 Rijst. 

Daarna worden de heele van de gebroken korrels door middel 
van schudzeven en trieurs gescheiden, terwijl de gebroken nogmaals 
in grove en fijne gesorteerd worden. 

De opbrengst van eene groote pellerij op Java is + roo pikol 
bras per dag, van een kleine ongeveer 30 pikol. Voor beweegkracht 
wordt bij groote stoom-, bij kleine waterkracht gebezigd. 

In sommige pelmolens wordt de padi, alvorens onder de molensteenen 
te worden gelegd, met een dorschmachine gedorscht; in andere wordt 


slechts de gaba onder de steenen van kafjes ontdaan om’.daarna door 


Fig. 20. Rijstpelmolen te Wormerveer. 


een anderen meer conisch egevormden steen het zilvervlies aft te 
slijpen. 

Wanneer de rijst uit Java in Europa wordt geïmporteerd, is deze bijna 
nooit geheel en al gepeld. Wel zijn de kafjes bij het meerendeel van de 
korrels (+ 95 %) verwijderd, maar het zilvervlies is nog aanwezig en 
de rijst moet nog eene napelling ondergaan, hetgeen in de rijstpellerijen 
geschiedt. 


Deer II 


66 


In deze rijstpellerijen wordt de rijst eerst geleid over een electro- 
magneet om er eventueel in voorkomende stukjes ijzer uit te verwijderen, 
daar deze de pelsteenen zouden beschadigen. Daarna wordt de rijst 
gebracht op de z.g. paditafels, dit zijn tafels, die in voortdurende heen 
en weergaande beweging zijn, terwijl op het bovenvlak, dat schuin is 
geplaatst, dwarslatjes zijn aangebracht. Tengevolge van het verschil 
in soortelijk gewicht kruipen de korrels in dop naar boven, terwijl de 
soortelijk zwaardere korrels zonder dop naar beneden vallen. 

Van deze paditafels wordt de z.g. padi (di. de rijst in dop, de 
gaba) naar de padisteenen gevoerd om daar gedopt te worden. De 
padisteenen werken als volgt: 

Twee steenen zijn ten opzichte van elkaar horizontaal geplaatst, 
de bovenste staat stil, de onderste draait snel rond. Door een opening 
in den bovensten steen komt de gaba op den ondersten, wordt weg- 
geslingerd door de snel draaiende beweging en schuurt daardoor langs 
de ruwe steenvlakken. De, kafjes (doppen) worden aldus van de korrels 
verwijderd; een sterke luchtstroom blaast dan de rijstdoppen weg, 
waarna de korrels nogmaals op de paditafels komen om de nog over- 
gebleven ongedopte rijst weer af te zonderen. 

De gedopte rijst wordt nu gevoegd bij de andere rijst van de 
paditafels en komt dan in de eerste der vijf pelsteenen om daar verder 
van het zilvervlies te worden ontdaan. Achtereenvolgens worden de 
vijf pelsteenen doorloopen. 

De pelsteen is horizontaal geplaatst en heeft een zeer snel rond- 
draaiende beweging. Hij is ingesloten in een mantel van plaatijzer, 
waarin op de wijze als bij een rasp gaatjes zijn gemaakt, waarvan de 
scherpe kant naar binnen is gekeerd en welke is ingesloten in een kast. 

De rijst komt nu boven op den steen en wordt dan geworpen 
tusschen den steen en den mand, waar het zilvervlies er afslijpt. Dit 
slijpsel, het z.g. pelmeel gaat door de gaatjes heen, terwijl de rijst en 
de grootere afval aan den binnenkant blijft, naar beneden valt en 
door een goot wordt afgevoerd. 

Nadat de rijst op deze wijze door de vijf steenen is gegaan 
moet ze nog worden gepolijst en worden gesorteerd. Het polijsten 
geschiedt in een ronddraaiende trommel, waarin fijngemalen speksteen 
bij de rijst wordt gevoegd. Men voegt er in Nederland lijnolie of 
aardappelstroop aan toe om den glans te verhoogen. 


67 Rijst. 


Is de rijst voor buitenlandsch gebruik bestemd, dan gebruikt 
men lijnolie, voor binnenlandsch gebruik aardappelstroop. 

De afvalproducten van de rijstpellerij worden veelal voor veevoeder 
gebruikt, daar de meeste nog groote voedingswaarde hebben. 

In de Mededeelingen van het Rijks Landbouw Proefstation!) te 
Wageningen, geeft Dr. D. |. Hissink de volgende tabel van de samen- 
stelling van de grondstof en van de verschillende producten van de 


rijstpellerijen (in procenten). 


£ Sel En 20 
I=) = 5 5 |_S mi 5 Ee) 
BENAMING. 5 z z = > ORS Z O5 
S 5 7 ENECO 
Es Ee N iz > fe) 
T En EE [ 
…. \ 
Ruwe Rijst. 12.1 eG DRI 2.3 1.9 On 0:63 16 
5 | 5 
(Mengsel van korrels met en | 
zonder dop). | | | 
a Í ee | 
Rijstdoppen. I@H Zer o 20.4 | 48.2 18.6 16.0 | 86.0 
6 | | | 
Rijst . EEG N 24 75.4 DaT Ie | 0.1 OT SES 
| 
(Zonder dop). | | 
Banned ss ets a ok WO ON ON AED FB Sendo: TION Vo 
Wifpaeels nent, ao ie oe 0 SSA MP NI Ko INA) 2.7 6.0 | 0.2 0.4 | 6.3 
| 
Boodjesmeel nn een LEON ETD 0-5 |K60:5 TOMS 2 KOT 0.3 5.8 
BASE En > oe © oe & TSN COFA OD O7 2.1 2:6M Oren Dn: 
Fafelrijsteam wen DAE 75 ele EED | Gea CO — ed Ijstelek 


Onder doppen worden de kroonkafjes verstaan, onder bruinmeel 
het meel van den eersten molen, onder witmeel dat van den laatsten 
molen. Het loodjesmeel komt uit de middelste molens. 

Behalve deze meelsoorten wordt nog het uitzeefsel van alle meel 
soorten in den handel gebracht en wel onder den naam van rijstegrant 


of barrel. 


VI. Propucrie EN HANDEL. 


Volgens het Koloniaal Verslag waren op Java en Madoera met 
uitzondering van de particuliere landerijen in de Vorstenlanden, op 


ultimo 1914 7,794,230 bouw ontgonnen gronden, waarvan 3,659,972 


) Cultura Jan rgrr. 


68 


bouw voor de rijstcultuur dienden. Hiervan waren 3,317,710 bouw 
sawahs. 

Volgens raming bedroeg de totale padiproductie 94,602,447 picol. 
Per geslaagden bouw aanplant bedroeg de opbrengst 26.3 picol, per 
beplanten bouw 25.34 picol. 

De gewesten met de grootste gemiddelde productie per bouw 
waren in (Qr4: Pasoeroean met 34, Bezoeki met 33, Pekalongan met 
31 picol per bouw; de gewesten met de laagste opbrengst waren Madoera 
met 15, Rembang met 19 en Bantam en Madioen ieder met 22 picol 
per bouw. 

Voor de Buitenbezittingen treffen we in het verslag geen opgaven 
aan. A. L. vaN HassELT noemt in zijn werk: „Volksbeschrijving van 
Midden Sumatra’ voor de opbrengst van de ladangs 13—r5 picol per 
H.A. (9,1 —ro,5 picol per bouw.) 

De gemiddelde cijfers uit het Koloniaal Verslag geven geen 
duidelijk beeld van de opbrengst, welke van sommige gronden kan 
verkregen worden. Een productie van 6o-—So picol luchtdroge padi 
per bouw kan bij goede cultuur en op goeden grond in sommige 
streken bereikt worden. 

De padi bevat ongeveer 85 °/) gaba, welke weder ongeveer 70 ®/) 
met de hand eedopte rijst levert. 

Wanneer we voor het verlies bij het zuiveren 1o®/) aannemen, 
dan levert luchtdroge padi ongeveer de helft aan gepelde rijst (bras) 
op, welke voor de consumptie geschikt is. De Javarijst, zooals deze in 
Nederland wordt geïmporteerd, verliest in de rijstpellerijen bij de na- 
bewerking ongeveer 5 0/, aan gewicht. 

De opbrengst aan droog stroo bedraagt 30—50 picol per bouw 
bij een opbrengst van + 25 picol padi. 

We laten hier eenige cijfers volven ontleend aan de Jaaroverzichten 
van den Handel in Koloniale producten 1916, bijlage van De ud. Mercuur. 


Urrvoer vir JAvaA in tonnen van 1ooo K.G. 


Jaren. Naar Nederland. Naar Europa. Totaal. 
HOOD So de or Dore ED 43-029 55.860 
IOO3 ene 2,02 25.281 44.980 
EO OA nt Eter! 25.664 33-075 44-166 
1905. 23.056 32.267 44-428 
1906. 24.552 36.714 47-730 


Jaren. 
1907. 
1908. 
1909. 
1910. 
IQ. 
IQI2. 
1913. 
IOI4. 
IQI5. 
Ioró. 


Naar Nederland. 
28. 
„760 


„6oo 


864 


„700 
„600 
„600 
„300 
„000 
„goo 


MoYore) 


69 


Naar Europa. 
47-590 


39.023 


Rijst. 


Totaal. 
9.770 
44-970 
66.360 


81.000 


ur 


69.700 
66.400 
59.400 
27.800 
38.200 


9.800 


De totaalinvoer van rijst in Nederland afkomstig uit Java, 


Akyab, Rangoon, Bassein, Moulmein, Perzië, Saigon, Bangkok, Japan 


en Honduras bedroeg in tonnen: 


Jaren. 


1902 
1903 
1904 
1905 
1906 
1907 
1908 
1909 
IQIrO 
IO 
1912 
LQI3 
I9I4 
IIS 
1916 


Totaal. 
192.163 
188.872 
194-423 
185.857 
201.951 


1QO.2C 


32-900 
307-100 
328.300 
311.000 
311.700 
376.700 
321.800 
33-900 


13-800 


Hoewel Java volgens het Jaaroverzicht van den Handel in Koloniale 


producten rijst uitvoert, overtreft de invoer den uitvoer toch sterk, 


hetgeen ook voor de overige eilanden van den Indischen Archipel geldt. 


Men rekent namelijk, dat op Java en Madoera + 31/, millioen 


picol gepelde rijst wordt ingevoerd en op de Buitenbezittingen + 2%/4 


millioen picol. De uitgevoerde rijst is gewoonlijk van veel betere 


qualiteit dan de ingevoerde en wordt daarom ook met hoogeren prijs 


betaald. 


VIL Litteratuur. 


Bie (H. C, H. pe). De landbouw der Inlandsche bevolking op Java. 
1gor, 1902. (Mededeelingen van 's Lands Plantentuin XLV en LV). 

_—_—__—__— Rijsteultuur op Java. (Med. wete. v{h Dep. v. Landbouw. 
Nomnór roms) 


Mededeelingen van 's Lands Plantentuin LIN). De huidige stand 
der rijstcultuur in Noord-Italië. rooy. (Medeaeelingen van 's Lands 
Plantentuin LXXIV). 
—_ _—__ De Rijstplant 1. Een anatomische beschrijving der rijstplant. 
(Med. wilg. v/h Dep. v. Landb. No. 15—i1gii). 

Broosnoorr (Mr. P.). Bevloeting en waterkeering in Indië. r8go. 


BREDA DE HAAN (Dr. J. van). Een aaltjes-ziekte der rijst, 1902. 


Bijrerr (Dr. A. van). Voordracht over cultuur en bereiding van rijst. 1907. 
Burrerin of the Imperial Institute-Vol. XI—XIL. 
The cultivation and preparation of rice. 1913. 

DAMMERMAN (K. W.). 

De rijstboorderplaag op Java (Med. Dep. v. Land. No. 16—1915). 

Ersr (Dr. P. van per). De padioogstmislukking in de residentie 
Madioen in rgro. Een onderzoek naar de oorzaken der Amá 
mentek. (JZed. v/h Dep. v. Landb. 1912). 

Geregre (Dr. J. H. F. T. SorreEwijN). Rapporten over de rijstcultuur, 
de padicultuur in de afdeeling Nerowo en de rijstcultuur op Java 
en in Italië. 

Gorkom (K. W. v.). Rijst. Beschrijvende Catalogus van het Koloniaal 
Museum. 

Horre (K. F.). De vriend van den Javaanschen landman. Veertien 
deeltjes. 

Bijdrage tot de kennis der ziekten en plagen van het padigewas. 1863. 
In Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw in Ned.-Indië, deel 
H2stote28: 

KoNINGSBERGER (Dr. J. C.). Schadelijke en nuttige insecten van Java. 

(Mededeelingen van 's Lands Plantentuin XXII). 


71 Rijst. 


Körnicke (Prof. Dr. F.) und Werner (Dr. Hueco). Handbuch des 
Getreide Baues. 2 deelen 1885. 

LOOKEREN CAMPAGNE (C. J. van). Rijst. (Encyclopaedie van Ned.-Ind.) 

Maier (P. J.). Scheikundig onderzoek van Java rijst. 

Maijer (L. Tu). Een blik in het Javaansche volksleven. De Javaan 
als landbouwer en veefokker. 1897. 

Parrers (J. J.). De Rijst. Onze Koloniale Landbouw V, tweede druk 1916. 

Parrers ([. J.). De Rijstcultuur in Spanje. Ind. Mere. rgrs. 

Parrers (J. J.). Actes du Congres International de Riziculture á Valence. 
(De Ind. Mercuur Oct. 1916). 

Rureers (Dr. A. A. L.). Stuifbrand bij Rijst. (Med. van 's Lands Plantentuin 
No. tI—I9gI4.) 

SEMMLER (H.) Die tropische Agrikultur. 

Stok (J. E. vAN per). Onderzoekingen omtrent rijst en tweede 
gewassen. (Mededeelingen van het Departement van Landbouw 
Nor25r LOLO:) 

SrurreR (W. L. pr). Landbouw in Ned. Oost-Indië. 1863. 

SrürreR (EF. A. von). Ned. Oost-Indische cultuurgewassen, hunne 
kenmerken, teelt en bereiding. 1906. 

VORDERMAN (A. G.). Onderzoek naar het verband tusschen den aard 
der rijstvoeding in de Gevangenissen op Java en Madoera en 

het voorkomen van beri-beri onder de geïnterneerden. 1896. 

In Zeysmannia Jaargang No. 8, tr, 13, 14, 16 en 19, vindt men 
Korte Berichten uit ’s Lands Plantentuin, handelende over 
onderwerpen, de rijstcultuur betreffende. 


RIETSUIKER 


DOOR 


DEC ERINSENSGEERLIGS: 


BEI 


IENREL OD: 


ÍNEEIDING Ren 
EEADSS UIKERRIE MN 
BoTANISCHE BESCHRIJVING 
BESTANDDEELEN 
VOORTPLANTING, ONTWIKKELING EN RIJPING VAN HET SUIKERRIET 
tr. Voortplanting 
2. Groei en Ontwikkeling 


. Verdeeling van de verschillende bestanddeelen in het riet 


(95) 


RrETVARIËTEITEN N 
ZIEKTEN EN PrAGEN. 
Schadelijke dieren . 
Ziekten van den stengel 
Ziekten van de bladscheeden. . . . 


Ziekten van de bladeren 


DESSUIKERINDUS DRIE: 
GESCHIEDENIS VAN DE SUIKERINDUSTRIE OP [AVA 
AANPLANT VAN HET SUIKERRIET . 
SUIKERFABRIKATIE , 
SOORTEN VAN SUIKER, DIE OP JAVA WORDEN BEREID 
PRODUCTIEKOSTEN . 


PLAATS VAN BESTEMMING VAN DE JAVA SUIKER . 


IV. 


v 


INLANDSCHE WIJZE VAN SUIKERWINNING. 
SAPWINNING UIT Riet 
SAPWINNING UIT SUIKERPALMEN 
BEREIDING VAN SUIKER UIT Rrer- EN PALMENSAP 
SAMENSTELLING EN VERKOOPPRIJS VAN DE INLANDSCHE SUIKER 
PRODUCTIEKOSTEN, PRIJZEN EN HANDEL 


LITERATUUR. 


Suiker. 


Inleiding. 


Hoogstwaarschijnlijk is het suikerriet oorspronkelijk uit Voor-Indië 


afkomstig en wel van de oevers van den Ganges. Hieromtrent bestaat 


geene volledige zekerheid, omdat er in geen enkel land suikerriet in 


wilden toestand wordt aangetroffen, zoodat het oorspronkelijke vaderland 


van dit gewas niet met zekerheid kan worden aangewezen. De waar- 


Fig. 21. Suikerriet. 


van INpra toegelaten 


vernietigd, 


behalve 


schijnlijkheid, dat Voor-Indië het eigenlijke stam- 
land van het suikerriet is, is daarom zoo groot, 
omdat alleen de oude literatuur van Indië over 
deze plant spreekt en het in historische tijden 
bekend is, wanneer zij uit Indië naar alle andere 
landen, waar suikerriet tegenwoordig groeit, is 
overgebracht. 

Volgens de Hindoe-mythologie is het suiker- 
riet door den beroemden kluizenaar Vrsuva Mrrra 
geschapen om goddelijke spijs op te leveren in het 
wereldsche paradijs, dat hij ter wille van Raja 
TrIsHANKHu had opgericht. Deze had namelijk 
zijn wensch te kennen gegeven om nog bij zijn 
leven in den hemel te worden opgenomen, doch 
INpra, de heerscher der hemelen, had dit veweigerd 
en om den Rajan te gerieven, had Vrsnva Mrrra 
hem een aardsch paradijs bereid, waarin vele 
kostelijke gewassen werden aangetroffen. Toen 
later Rajam TristaNKHu bij zijn dood in den hemel 
werd, werd het aardsche paradijs met zijne gaven 


eenige weinige, waaronder ook het suikerriet 


behoorde, die ter herinnering aan de wonderbare daden van Visnva 


Mrrra naar de oorden der stervelingen werden overgebracht. 


Jo 


1 


( 


In de Atherva Veda, een der jongste van de heilige boeken der 
Hindoes, vindt men het suikerriet vermeld en ook vinden wij het ver- 
scheidene malen genoemd onder de voorwerpen, die uit de Indische erens- 
provinciën als schatting aan den Keizer van China werden aangeboden. 

Hoewel dus reeds in zeer vroege tijden het suikerriet bekend 
was, vinden wij geen vaststaande vermelding van uit riet bereide suiker 
uit tijden vóór 300—6oo n. C. Wel vermelden Grieksche en Romeinsche 
schrijvers, zooals SrraBo, Droscoripes en Primus een honig uit riet, 
dat in Indië groeit, of eene stof „saccharon”, die eveneens in het 
Oosten uit riet gewonnen wordt, maar bij nauwkeurig onderzoek is 
het gebleken, dat men hier niet met suiker te doen kon hebben. De 
bedoelde stof moet in enkele gevallen manna geweest zijn, doch meestal 
tabaschir, een geleiachtig kiezelzuur, dat zich in sommige tijden in de 
geledingen van enkele bamboesoorten afzet. 

De eerste suiker, welke wij beschreven vinden, is eenvoudig 


gur’ genoemd wordt. 


ingedampt rietsap geweest, dat in Voor-Indië „e 


In het Sanskrit komt dit woord reeds als „gud’ voor, zoodat het niet 
onmogelijk, ofschoon ook niet geheel zeker is, dat „gur” reeds in voor- 
historische tijden in het Voor-Indische schiereiland bekend is geweest. 

Wel weten wij met zekerheid, dat in het jaar 627 na C. bij de 
verovering van de Perzische plaats Dastagerd onder den door de 
Byzantijnen behaalden buit onder andere suiker voorkwam en dat volgens 
de Pen-tsao-kang-moe, een groot encyclopedisch boek, dat in 1552 
door Sr-Sur-TyrN geschreven werd, Keizer Tar-Tsura (van 627—650) 
personen naar Behar in Voor-Indië zond om daar de kunst van de 
suikerbereiding aan te leeren. 

Na dien tijd verspreidde de kunst om suiker uit riet te bereiden 
zich zeer snel, waartoe de uitgebreide handelsbeweging in de zevende, 
achtste en negende eeuw krachtig bijdroeg. Het bleef evenwel niet 
bij het eenvoudige indampen van het sap, maar de Arabieren en 
Egyptenaren leerden al zeer spoedig de ruwe suiker door omkristalli- 
seeren zuiveren en uit de gezuiverde suiker een groote verscheidenheid 
van suikerwerken en confituren bereiden. 

Marco Poro, die tusschen 1270 en 1295 China bezocht, en na 
hem andere Westersche reizigers spreken van vele suikerfabrieken in 
Zuid-China, waar suiker tegen lagen prijs kon worden gekocht. 

Ofschoon men in dat land reeds vroeg geleerd had door uitstropen 


« 79 Suiker. 


van het ruwê product eene lichtgekleurde suiker te bereiden, schijnt 
de eigenlijke kunst van het raffineeren eerst in den tijd van Marco 
Poro door lieden uit Caïro naar China te zijn gebracht. 

De Mohamedaansche schrijvers, welke over de suikerindustrie 
in Voor-Indië verhalen, maken melding van een aantal soorten van 
suiker, die omstreeks het einde der dertiende eeuw uit het ingedampte 
rietsap bereid werden, door het nogmaals op te lossen, met melk te 
klaren en wederom, hetzij tot een vaste stof in te dampen of tot kandij 
te laten kristalliseeren. 

Verder vinden wij vermeld, dat in het jaar 703 het suikerriet 
door Arabieren naar Sicilië werd overgebracht en dat in het jaar goo 
Siciliaansche suiker naar Afrika werd verscheept. In 755 was reeds 
door ABDURRACHMAN | suikerriet naar Spanje overgebracht en het 
werd vooral aan de Zuidkust van Andalusië met voorliefde verbouwd, 
zoodat omstreeks het jaar rr5o Spanje op een bloeiende suikerindustrie 
kon wijzen. 

Behalve naar de genoemde landen brachten de Arabieren en ook 
de Chineezen het suikerriet naar alle kusten van de Middellandsche 
Zee en den Grooten Oceaan, dus naar Tunis, Marokko, Gambia, 
Madagascar, Siam, Soenda-eilanden, Philippijnen, Formosa, Japan 
enz., waar de aanplant door de inwoners met graagte ter hand werd 
genomen. In al deze genoemde landen was evenwel van geregelde 
suikerindustrie geen sprake, het riet werd aangeplant om de daaruit 
bereide suiker, zelf te gebruiken, terwijl er behalve in China, in de 
jaren vóór 1400 alleen in de landen om de Middellandsche Zee een 
eigenlijk gezegde suikernijverheid aangetroffen werd. Deze was op 
de laatstgenoemde plaats hoofdzakelijk als een uitvloeisel van de 
kruistochten ontstaan. 

Jij hunne tochten ter verovering van het Heilige Land vonden 
de Kruisvaarders uitgestrekte suikerrietaanplantingen in ‘Tripolis, 
Mesopotamië, Palestina, Syrië, Antiochië enz. en zelf legden zij zich 
in het door hen veroverde gebied met kracht op de kultuur van dit 
gewas toe, zoodat er in Tyrus een belangrijk centrum van den suiker- 
handel ontstond. Het geheele Middellandsche zeebekken was in de 
dertiende en veertiende eeuw een aaneenschakeling «van rietsuiker- 
produceerende landen: Spanje, Frankrijk, Calabrië, Sicilië, Cyprus, 
Rhodes, Klein-Azië, Egypte, Tripolis, Tunis, Marokko, alle namen in 


50 


meerdere of mindere mate aan de suikerfabrikatie deel. Voor zoover 
de suiker niet plaatselijk verbruikt werd, werd zij voornamelijk over 
de Italiaansche havens Venetië, Pisa en Genua uitgevoerd. De Kruis- 
vaarders, die in het Oosten het gebruik van suiker hadden leeren kennen, 
verlangden dat na hun terugkeer in het vaderland voort te zetten en 
gaven zoodoende den stoot tot een levendigen suikerhandel, zoowel 
te land als ter zee tusschen de Italiaansche handelssteden en het 
Noordelijke Europa. 

In het jaar 1419 brachten de Portugeezen suikerriet over naar 
Madeira, waar het welig opschoot en zich zoo snel ontwikkelde, dat dit 
eiland spoedig voor die tijden ongekende hoeveelheden suiker opbracht, 
die door de Portugeesche zeevaarders naar Italië werden verscheept. In 
het jaar 1444 werden de Azoren door de Portugeezen in bezit genomen 
en gekoloniseerd, tusschen 1456 en 1462 volgden de Kaapverdische 
eilanden, in 1472 Sâo Thomé, Principe en Annobon in de Golf van 
Guinea, terwijl omstreeks r496 de Spanjaarden de Canarische eilanden 
koloniseerden en er de rietkultuur invoerden. Begunstigd door het 
warme en vochtige klimaat van deze eilanden groeide het riet er zoo 
weelderig en de suiker werd met behulp van Afrikaansche negerslaven 
met zoo geringe kosten voortgebracht, dat haar prijs een aanzienlijke 
daling onderging, waardoor de Middellandsche Zeelanden voor het grootste 
gedeelte de concurrentie moesten opgeven. 

Maar ook voor de Canarische eilanden en de Azoren braken 
moeilijke tijden aan, toen na de ontdekkingsreizen van de Spanjaarden 
en Portugeezen de kolonisatie van het reusachtige Amerikaansche 
gebied werd aangevangen en Amerika de hoofdproducent van de 
rietsuiker werd, welke positie het tot in de eerste helft van de negen- 
tiende eeuw bleef behouden. Toen werd ook op velerlei andere plaatsen 
op groote schaal rietsuiker fabriekmatig bereid en tegenwoordig treffen 
wij de rietsuikerindustrie in den ganschen gordel tusschen de tropen 
en ook een weinig bezuiden en benoorden deze lijnen aan. 

Het riet groeit het beste, waar een droge en een natte periode 
met elkander afwisselen en waar de jaarlijksche regenval niet beneden 
de 20oo m.M. komt, of waar door irrigatie in de behoefte aan water 
kan worden voorzien. 

In het jaar 1915 bedroeg de productie van rietsuiker over de 
geheele wereld de volgende hoeveelheden in tonnen: 


Voor-Indië 

Straits Settlements 

Cochin China. 

China. 

Japan. 

Formosa. 

Philippijnen. 

Java ein 

Totaal in Azië. 

Spanje Aat Aen 2 

Totaal in Europa. 

Vereenigde Staten 

Mexico 

Gubar: 

San Domingo. 

Portorico. 

Trinidad. 

Barbados 

Jamaïca ANS 

Eilanden onder den Wind 

Eilanden boven den Wind 

Martinique en Guadeloupe 

St. Croix RE Wi Pe 
Totaal in Noord-Amerika. 

Guatemala 

Salvador. 

Honduras 

Nicaragua 

Gostamkacam 


Totaal in Midden-Amerika 


Colombia 
Venezuela 
Britsch Guyana 
Suriname 
Ecuador . 
Peru 
Transporteeren . 


Deer 11 


2.637.000 
3.000 
50.000 
70.000 
40.000 
375-000 
300.000 
1.264.000 


123.000 
75-000 
3.000.000 
120.000 
379-000 
55-000 
50.000 
15.000 
10.000 


I 10.000 
1 3.000 
8.000 
200.000 
35 1.000 


Suiker. 


4.739.000 


5.000 


3-943-000 


30.000 


Transport 
Bolivia 
Brazilië 
Argentinië 
Paraguay DNR PE 
Totaal in Zuid-Amerika 
Madeira 
Egypte 
Mozambique 
Natal . 
Maut 
Réunion . Nn ADN De 

MotaalkimsAtmkamns 

Oueensland rm 
N/Z Wallis 5 58 
Hawaii 
Fidji OE ED On 
Totaal in Australië 


Totaal eeneraal 


35 1.000 
3.000 
194 000 
155.000 
1.000 


3-000 

IT 1O.OOO 
50.000 
100.000 
216.000 
JO.O00 


150.000 
3.000 
545.000 
90.000 


704.000 


5 19.000 


788.000 


10.7 23.00 


Suiker. 


Het Suikerriet. 


L. BoraniscHre BESCHRIJVING. 


Het suikerriet (Saccharum officinarum L.) behoort tot de familie 
van de GRAMINEAE en daarvan tot de onderfamilie van de ANDROPOGONEAE. 
Bij de kieming uit het zaad gaat de wortel zeer spoedig te 
gronde, zoodat wij zoowel bij het uit zaad als uit stekken voortge- 
komen suikerriet alleen bijwortels aantreffen. Deze ontspringen uit 


Fig. 22. Drie rietpluimen. 
A. Uit de scheede schuivende pluim. 
3. Pluim, waarvan de top in bloei is. 
Pluim, 14 dagen na den bloei. 


AA brd 


eene zône, die vlak boven den stengelknoop gelegen is. De stengels 
staan recht overeind, worden in volwassen, bloeienden toestand van 2 
tot 6 Meter lang, hebben een diameter van 2—5 cM. en zijn met een 
waslaag bedekt, die vlak onder de knoopen het dichtst is. 

De stengel is cylindervormig of eenigszins afgeplat, de geledingen 


zijn óf zuiver cylindervormig óf tonvormig, al naar gelang van de 


84 


variëteit, terwijl de knoopen bij sommige rietvariëteiten niet en bij andere 
zeer duidelijk buiten de lijn van de geledingen uitsteken De leden 
van den stengel zijn in gezonden toestand niet hol, maar kunnen bij 
uitdroging een holte in het centrum vertoonen, welk verschijnsel 
bij de eene rietvariëteit sterker op den voorgrond treedt dan bij de 
andere. De rietstengels zijn weliswaar onvertakt, doch uit de oogen 
van alleronderste geledingen van den primairen stok komen zeer 
spoedig na het ontkiemen van het riet secundaire stokken te voor- 
schijn, zoodat de rietplant den vorm van een bundel stengels aanneemt, 


Fig. 23. De deelen van de bloem (27 maal vergroot). 


/ schubbetjes; v vruchtbeginsel; Aa helmdraad:; Akt, Ak? en 
ARS helmknoppen van voren, van terzijde en van achteren 
gezien; „ helmbindsel; # stijlen; s stempels. 


die alle uit een zelfde punt hun oorsprong nemen, welken vorm men 
een „stoel noemt. 

De bladeren zijn afwisselend in twee rijen aan den stengel 
gezeten; de scheeden aan den buitenkant met spits aangedrukte borstels 
bezet, op de grens tusschen de bladscheede en de bladschijf vindt 
men een zeer weinig ontwikkeld tongetje. De bladschijf is lijn-lancet- 
vormig of lijnvormig, tot 2 Meter en meer lang, met zeer duidelijke 
middelnerf, die aan den bovenkant min of meer uitgehold is en van 
onderen sterk buiten het overige bladoppervlak uitsteekt. Ter weers- 


S5 Suiker. 


zijden draagt de middelnerf ro of meer groote en eenige kleine nerven. 
De bladscheeden omgeven de hooger gelegen geledingen van den 
stengel geheel. 

De bloeiwijze is eindelings en vormt een ovaal pyramidevormige 
pluim, die 5o—8o cM. lang wordt. Fig. 22. De takken van de eerste 
orde van de bloeiwijze staan in kransen of boven aan in halve 
kransen; de takken van de tweede orde zijn trossen, waaraan de 
aartjes, telkens twee bijeen, bevestigd zijn. Van die twee aartjes is het 


Fig. 24.Mf Schematische afbeelding van een dwarse 
doorsnee door een bloempakje. 
I—5 zijnìde verschillende kafjes: Z de schubbetjes: m de 
meeldraden; v het vruchtbeginsel; z de zaadknop; # de 
kern van den zaadknop. 


eene gesteeld en valt bij het rijpen af; het andere is ongesteeld, 
blijft aan de as zitten, doch ook dit valt bij rijpheid in stukken 
uiteen. De aartjes zijn éénbloemig, 3.5—4 m.M. lane, met twee 
kelkkafjes zonder naald, ruggelings min of meer samengedrukt. Deze 
(Fig. 23 en 24) zijn eenigszins perkamentachtig, het onderste met eene 
verdikking aan de basis, die met lange, zijdeachtige haren bezet is, 
welke haren tweemaal zoo lang als het geheele aartje zijn. Het derde 
kelkkafje is dun en vliezig, terwijl het kroonkafje ontbreekt. Verder 


86 


vindt men aan de bloem drie honigschubbetjes, waarvan men er 
één ook wel als het ontbrekende kroonkafje beschouwt, benevens 
drie meeldraden met dunne helmdraden en hangende helmknoppen, 
één stamper met twee veervormige stempels en één vruchtbeginsel 
met een enkelen zaadknop. 

De vrucht is een graanvrucht met één zaad en vergroeiing van 
vruchtwand en zaadhuid. De kiem maakt ongeveer één derde van de 
lengte van het zaad uit, dat verder endosperm bevat. 


IL. BESTANDDEELEN. 


r. Saccharose of Rretsurker. 


Zuivere saccharose vertoont zich in den vorm van watervrije 
heldere, monoklinische kristallen, die een zuiver zoeten smaak bezitten 
en bij 15° C. een soortelijk gewicht van 1.58 hebben. Saccharose is 
zeer sterk in water oplosbaar, welke oplosbaarheid bij verhooging van 
temperatuur toeneemt; in absoluten alcohol lost saccharose nagenoeg 
niet op, doch wel in verdunden en dat des te meer, naarmate de 
alcohol meer verdund en de temperatuur hooger is. 

Bij het indampen van eene oplossing van saccharose in water of 
bij het afkoelen van eene bij hooge temperatuur verzadigde oplossing, 
scheidt zij zich in kristallen af, die des te grooter zijn, naarmate de 
oplossing, waarin zij ontstaan, zuiverder is en de kristallisatie lang- 
zamer heeft plaats gehad. 

Oplossingen van rietsuiker leiden het vlak van den gepolariseerden 
lichtstraal naar rechts af en wel in een mate, die evenredig is aan de 
concentratie en aan de dikte van de vloeistof-kolom, door welke de 
lichtstraal valt, van welke eigenschap in de laboratoria der suiker- 
fabrieken veel gebruik wordt gemaakt bij de gehaltebepaling van 
saccharosehoudende producten en van suikers. 

Bij langdurig koken van saccharoseoplossingen gaat zij reeds bij 
gewonen druk onder opneming van water langzamerhand in een 
mengsel van gelijke deelen glucose en fructose over; bij vermeerdering 
van druk en dus bij verhooging van temperatuur geschiedt dit sneller 
en het snelst, wanneer bij temperaturen van ongeveer 100° de saccharose- 
oplossing met een verdund zuur wordt samengebracht. Bij deze om- 


GO 


— 


Nuiker. 


zetting nemen 95 deelen saccharose, 5 deelen water op en vormen so 
deelen glucose en so deelen fructose. De aldus veranderde suiker 
draait nu het polarisatievlak naar links, in plaats van naar rechts en 
daarom heeft men aan het nieuw ontstane mengsel den naam van 
invertsuiker gegeven. De omzetting zelve heet inversie. 

Geconcentreerde minerale zuren veroorzaken, vooral bij hooge 
temperatuur, behalve de inversie, eene dieper gaande ontleding, die 
met zwartkleuring gepaard gaat en waarbij de saccharose ten slotte 
in een groot aantal ontledingsproducten wordt gesplitst. Alkalische 
stoffen, zooals kali, natron, kalk enz, tasten saccharose-oplossingen 
alleen dan aan, wanneer zij er in geconcentreerden toestand mede verhit 
worden. Bij geringere concentratie verbinden zij zich met saccharose 
tot alkalisch reageerende verbindingen (saccharaten genaamd), die 
ter neutralisatie juist zooveel zuur vereischen als de hoeveelheid base 
zelf, die in de verbinding aanwezig is. Er heeft dus bij de verbinding 
geen neutralisatie van het alkali plaats gehad. Evenals de basen kunnen 
zouten met saccharose verbindingen aangaan, waarvan er eenige in 
gekristalliseerden toestand bekend zijn. De groote meerderheid is 
onkristalliseerbaar en vertoont zich in den vorm van stroperige, water- 
houdende verbindingen. Door deze verbindingen van saccharose met 
zouten tot onkristalliseerbare verbindingen, blijft na het fabrikatie- 
proces steeds een deel van de saccharose uit het sap in onwinbaren 
vorm als melasse achter. 

Saccharose is eene stof, die zeer vatbaar is, om door allerlei 
fermenten ontleed te worden. Nagenoeg alle gistsoorten scheiden 
een ferment af, dat rietsuiker in invertsuiker omzet, welke laatste door 
de fermentatieve enzymen van de gistcellen in koolzuur en alcohol 
omgezet wordt, zoodat de suiker als zoodanig geheel verdwijnt. Melk- 
zuurbacteriën veranderen, het liefst in tegenwoordigheid van kalk, de 
saccharose in melkzuur, waarbij dan tevens koolzuur en soms waterstof 
worden gevormd. Deze gisting gaat dikwerf gepaard met de boter- 
zuurgisting, waarbij het zoo onaangenaam riekende boterzuur ontstaat, 
een verschijnsel, dat enkele malen in suikerfabrieken in zinkputten 
en andere ondergrondsche reservoirs wordt opgemerkt. In de suiker- 
fabrieken ontmoet men ook soms gistingsverschijnselen, die met de 
vorming van eene gomachtige stof, dextraan, gepaard gaan. Deze 


worden veroorzaakt door den Leuconostoc mesenterioïdes, die in zeer 


88 


korten tijd uit alkalische suikersappen groote klompen dextraan vormt, 
die somtijds de pijpen en kranen, door welke het sap stroomt, verstopt. 
Desinfectie met fluoorammoniumoplossing kan de woekering van dit 
mikro-organisme tot staan brengen. 


2. Glucose of Druwensurker. 


In elk rietsap komt behalve de saccharose ook glucose tot 
een grooter of kleiner bedrag voor, zoowel in onrijp, rijp en overrijp 
riet, doch het minst in het riet gedurende zijn volle rijpheidsperiode. 

De watervrije glucose, uit eene geconcentreerde oplossing in water 
uitgekristalliseerd, vertoont zich als harde, zuilvormige kristallen, die bij 
146° C. smelten, terwijl het meer voorkomende hydraat C6 Hj9 Os + Hz O 
in ondoorschijnende kristalkorsten of als groote, doorschijnende kristallen 
aanschiet, die bij ongeveer 86° C, smelten. 

Het is niet mogelijk een vast smeltpunt voor dezen vorm van 
glucose aan te geven, omdat zij zich bij de hooge temperatuur ge- 
deeltelijk in anhydried en water splitst en dientengevolge haar smelt- 
punt wijzigt. 

Glucose lost zeer gemakkelijk in water op en ook in alcohol en 
in methylalceohol, doch niet in aether of in aceton. 

Deze suikersoort doet evenals saccharose het vlak van den ge- 
polariseerden lichtstraal naar rechts afwijken, doch in mindere mate. 

Wanneer men de draaiing van saccharose op roo stelt, dan is 
die van watervrije glucose 79,7 en voor het hydraat 72.5 

Versch bereide glucoseoplossingen vertoonen een veel hoogere 
draaiing, maar bij langdurig staan bij gewone temperatuur of sneller 
bij verwarming komt deze op de bovengenoemde waarden terug. 

Verdunde zuren oefenen geen invloed op glucose uit, doch gecon: 
centreerde minerale zuren ontleden haar op gelijksoortige wijze als 
de saccharose. Alkaliën verbinden zich met de glucose tot glucosaten, 
die analoog zijn aan de bij de saccharose besproken saccharaten. In 
tegenstelling met deze zijn zij niet zeer bestendig, daar, vooral bij hooge 
temperatuur, de base op de glucose inwerkt en deze tot allerlei organische 
zuren omzet, die natuurlijk onmiddellijk met de base zouten vormen, 
zoodat de alkalische reactie afneemt en ten slotte verdwijnt. Al naar 
gelang van den aard en de concentratie van de base en van de tem- 


S9 Suiker. 


peratuur en de concentratie van de glucoseoplossing, wisselen de soort 
en de verhouding van deze zuren af. Bij temperaturen beneden 60° C. 
ontstaan er voornamelijk melkzuur en saccharinezuur, beide kleur- 
looze stoffen, die stabiele zouten opleveren, welke niet aan spontane 
ontleding onderhevig zijn. Bij inwerking op hoogere temperatuur worden 
evenwel saccharumzuur, glucinezuur, melassinezuur en andere met weinig 
succes onderzochte lichamen gevormd, waarvan de zouten donker van 
kleur zijn en veel neiging hebben om uit zich zelf in verdere zure 
ontledingsproducten uiteen te vallen, zoodat een neutrale oplossing, 
die deze stoffen bevat, allengs van zelf zuur wordt. 

In alkalische oplossing neemt glucose gretig zuurstof op, zoowel vrije 
als gebondene en daardoor worden vele metaaloxyden door alkalische 
glucoseoplossing gereduceerd. Zilvernitraat, goudchloride, bismuthnitraat 
enz., worden tot metaal gereduceerd. Koperoxyde wordt in alkalische 
oplossing tot koperoxydule gereduceerd en wel, indien de omstandigheden 
steeds nagenoeg geheel gelijk genomen worden, in hoeveelheden die 
proportioneel zijn met de aanwezige hoeveelheid glucose. Van deze 
eigenschap wordt in de laboratoria gebruik gemaakt bij de glucose- 
bepaling met Fruuincs proefvocht, waar de sterkte van eene glucose- 
oplossing bepaald wordt door de hoeveelheid, welke daarvan noodig 
is om al het koperoxyde van eene bepaalde hoeveelheid proefvocht 
tot koperoxydule terug te brengen of door bepaling van de hoeveelheid 
koperoxydule, welke door eene bepaalde hoeveelheid van de glucose- 
oplossing uit een overmaat van FrHrings proefvocht wordt afgescheiden. 


3. Fructose of Vruchtensuiker. 


Ook deze suiker komt tegelijk met glucose in elk rietsap voor 
en wel bij het onrijpe riet voornamelijk in de nog groeiende deelen 
en bij overrijp of afstervend riet eveneens als product van inversie 
in de afgestorven cellen. 

In zuiveren toestand doet de fructose zich voor in den vorm van 
fijne hygroscopische naalden of van compacte korsten van doorzichtige 
prisma's, die niet hygroscopisch zijn en bij 17.5° een soortelijk gewicht 
van 1.67 bezitten. 

Fructose lost gemakkelijk in water en in verdunden alcohol op, 
niet in absoluten alcohol, maar wel in alcoholhoudenden aether. 


90 


Deze suikersoort draait het polarisatievlak naar links, en wel 
sterker naar links, dan glucose of saccharose het naar rechts draaien. 

In tegenstelling met het draaiende vermogen van beide genoemde 
suikers, die zeer weinig door de temperatuur wordt gewijzigd, heeft 
deze op de rotatie van fructose een grooten invloed, De draaiing 
neemt namelijk af‚ wanneer de temperatuur stijgt. Wanneer wij de 
rechtsdraaiing van saccharose op too stellen, dan is de linksdraaiing 
van fructose in eene 100 oplossing bij 20° 134.1 en bij 30° ra4.r. 

Zuren, alkaliën en metaaloxyden werken op de fructose op juist 
dezelfde wijze als op glucose en al hetgeen op dit punt bij deze 
suikersoort is vermeld, is even goed op de fructose van toepassing. 
Bij de bepaling met Frurincs proefvocht wordt fructose dan ook op 
juist dezelfde wijze in hoeveelheid bepaald als de glucose, zonder dat 
er een merkbaar verschil in de hoeveelheid afgescheiden koperoxydule 
geobserveerd wordt. 

In de praktijk van de suikerindustrie vat men daarom zoowel 
de glucose als de fructose en het mengsel van deze beide, dat wij 
invertsuiker noemen, samen onder den naam van reduceerende suiker 
of wel van glucose en men bepaalt de hoeveelheid van deze stof 
steeds uit de hoeveelheid koperoxyde, die zij kan reduceeren, zonder 
er zich over te bekommeren, uit welke suikersoorten en in welke 
verhouding zij samengesteld is. 

Het door inversie van saccharose ontstane mengsel van gelijke 
deelen glucose en fructose, draait het polarisatievlak naar links, 
aangezien de linksdraaiing van fructose sterker is dan de rechtsdraaiing 
van glucose. Gelijk van zelf spreekt is deze draaiing ook weer afhankelijk 
van de temperatuur en daalt weer naarmate gene stijgt. Nemen we 
weder de draaiing van saccharose op roo aan, dan is de linksdraaiing 
van invertsuiker bij o° 44, bij 20 33, bij 30 28 en bij 87° C. is de 
geheele draaiing opgeheven. 


a. Vezelstof. 


De samenhangende, niet tot het sap behoorende, vaste deelen 
van het riet worden onder den naam vezelstof samengevat en in de 
gewone praktijk, hoewel uit een chemisch oogpunt ten onrechte met 
den naam van cellulose bestempeld. De vezelstof bestaat namelijk 


91 Suiker. 


slechts voor 5o—6o 0) uit eigenlijke cellulose en deze is steeds 
vergezeld van een incrusteerende stof of lignine, die tot 25 0/, in de 
rietvezel voorkomt, verder uit 30—35 0/) houtgom of xylaan 5 0/, sacha- 
retine (een phlobapheen) en 23 ®/ aschbestanddeelen. De onderlinge 
verhouding van deze bestanddeelen wisselt tusschen de hier aangegeven. 
grenzen af naar gelang van de variëteit en den ouderdom van het riet. 

Volgens de uitkomsten van de elementairanalyse en van de 
bepaling van de calorische waarde, komt de samenstelling van vezelstof 
van riet het meest met die van hout overeen. 

Gemiddeld bevat de vezel, op water- en aschvrije stof berekend, 
47-68 % koolstof, 6.48 % waterstof, 46.67 % zuurstof en 0.17 % 
stikstof, terwijl de calorische waarde gemiddeld 4750 caloriën bedraagt. 


5. Organische Zuren. 


De organische zuren, welke in het suikerriet voorkomen, zijn 
glycolzuur, oxaalzuur, appelzuur, barnsteenzuur, looizuur en in dood 
riet, als ontledingsproduct, azijnzuur. 

In rip riet is de hoeveelheid organisch zuur zeer gering en 
komt niet boven o.r5 %/%, waarvan 0.06 °%/, als vrij zuur en de rest 
in gebonden toestand voorkomt. 

Het looizuur wordt bij de sapzuivering verwijderd en het oxaal- 
zuur scheidt zich als calcitumoxalaat in de verdamptoestellen in kristallen 
af, maar de overige zuren blijven in het sap en worden ten slotte in 
de melasse teruggevonden. Gedurende de fabrikatie worden er echter 
door de werking van de kalk op de reduceerende suiker zulke groote 
hoeveelheden organische zuren bij gevormd, dat de natuurlijke, uit het 
sap afkomstige zuren geheel op den achtergrond geraken. 


6. Stikstof houdende lichamen. 


Rijp suikerriet bevat zeer weinig stikstofhoudende stoffen; deze 
komen alleen in eenigszins belangrijke hoeveelheid in den groenen 
top en in de bladeren voor, maar in den rijpen stok zijn alleen de 
oogen stikstofhoudend. 

In een rijpen stok zonder de bladeren bevindt zich dooreenge- 
nomen 0.05 0/) stikstof en in de geheele plant zonder de wortels 0.08 0/,. 


92 


In door linnen gefiltreerd sap vindt men o.018—0.0620/) stikstof of ge- 
middeld 0.0360/, en daarvan is nog veel onopgelost in colloïdalen 
vorm aanwezig, want bij filtratie door papier vermindert die hoeveelheid 
nog aanmerkelijk 

Verreweg het grootste gedeelte van de stikstofhoudende verbin- 
dingen komt voor rekening van het eiwit, dat in onrijp riet in grootere 
hoeveelheid voorkomt dan in rijp en behalve dat is nog de aan- 
wezigheid van amiden en aminozuren aangetoond, hoewel er nog geen 
volkomen zekerheid verkregen is of er behalve het met zekerheid 
aangetoonde asparagine nog meer dan spoorsgewijs tyrosine en 
glutamine in gevonden worden. 


7. _Aschbestanddeelen. 


Suikerriet onttrekt zeer weinig minerale bestanddeelen aan den 
bodem, zoodat het aschgehalte van deze plant laag is. De aschbe- 
standdeelen variëeren binnen vrij nauwe grenzen, naar gelang van de 
grondsoort en de rietvariëteit, maar dezelfde componenten zijn steeds 
in iedere rietasch te vinden. Van de zuren maakt kiezelzuur het 
hoofdbestanddeel uit, waarbij ook chloor, phosphorzuur en zwavelzuur 
komen, terwijl van de basen kali de hoofdmassa uitmaakt en de hoe- 
veelheid kalk, magnesia en natron gering is. 


[IL VOORTPLANTING, ONTWIKKELING EN RIJPING VAN HET SUIKERRIET. 
r. _Moortplanting. 


Het suikerriet kan zoowel door middel van zaden als van stekken 
worden voortgeplant, van welke twee wijzen in de praktijk gebruik 
wordt gemaakt. Voor den aanleg van velden, waarvan men het riet 
voor de suikerbereiding wil oogsten of voor plantmateriaal wil gebruiken, 
gaat men uitsluitend van stekken uit, terwijl men de voortplanting 
door middel van zaad toepast met het doel om door hybridisatie van 
uitgezochte variëteiten nieuwe rietsoorten te verkrijgen, die om de 
eene of andere reden boven de bestaande uitmunten. Heeft men 
die eenmaal verkregen, dan plant men die weer door stekken voort, 
zoodat de eerstgenoemde voortplantingswijze alleen in de kweekerij 
van nieuwe soorten aanwending vindt. 


93 Suiker. 


Deze laatste voortplantingswijze wordt als volgt uitgevoerd. Om 
de kruising van de variëteiten te verkrijgen, kan men die op natuurlijke 
wijze door den wind doen geschieden of men kan met een penseeltje 
stuifmeel van de eene plant op de stempels van de bloemen van eene 
andere overbrengen. In het eerste geval plant men de variëteiten, 
welke men kruisen wil, dicht bijeen en buigt tijdens den bloei de stokken 
zoodanig naar elkander toe, dat de pluim van de plant, waarvan men 
het stuifmeel wil gebruiken, een weinig boven die hangt, welke het 
zaad zal moeten opleveren. Kan men de variëteiten niet dicht bijeen 
plaatsen of bloeien deze zoo spaarzaam, dat men op bestuiving door 
den wind niet rekenen kan, dan snijdt men de pluimen, die het stuifmeel 
moeten leveren, af en plaatst ze in een bamboekoker met water even 
boven de pluim, die het zaad moet geven. 

In het tweede geval verzamelt men het stuifmeel van de pluimen, 
door ze boven een stuk glanspapier te schudden en het uitgestoven 
meel met een penseel op de stempeltjes van de bloemen der andere 
variëteit over te brengen. 

Ten einde te zorgen, dat de pluim met geen ander stuifmeel 
bestoven wordt dan met het gewenschte, wordt zij door een hoes 
van muskietengaas omgeven, die er om heen blijft, tot dat de vruchten 
rijp geworden zijn, hetgeen twee tot drie weken na den bloei het 
geval is. (Fig. 25). Zoodrade aartjes op het punt zijn van los te laten, moet 
men ze afsnijden en in papier gewikkeld een paar dagen laten liggen 
om te drogen en onmiddellijk daarop uitzaaien, omdat de rietvruchtjes 
hun kiemkracht spoedig verliezen. 

Men zaait het riet in potten van ongeveer 6 dM. middellijn en 
4 dM. diepte, die men tot 20 cM. van den rand met vruchtbare lichte 
klei en vervolgens met een laag van 15 cM. van een mengsel van 
gelijke deelen gedroogden en gezeefden paardenmest en fijn rivierzand 
vult. Men verdeelt de wollige aartjesmassa zoo goed mogelijk over 
de oppervlakte van den pot, giet voorzichtig nat, drukt de aartjes 
met de hand tegen de aarde, doch bedekt ze niet. Men begiet nu 
des morgens en des avonds voorzichtig, zoodat de aartjes blijven 
liggen en niet op een hoop spoelen en bedekt de potten bij dreigenden 
regen om dezelfde reden met een afdakje. Overigens blijven zij in 
de volle zon en reeds drie dagen na het uitzaaien worden de eerste 


kiemen als kleine, groene puntjes zichtbaar, terwijl den sden dag het 


94 


grootste aantal te voorschijn komt. De kiemplantjes groeien aanvankelijk 
niet bijzonder snel; op een leeftijd van 4 tot 6 weken na het uitzaaien 
hebben zij gewoonlijk eene lengte van 15—20 cM. van den plantbodem 
tot het jongste blad en op dezen leeftijd worden zij het best verspeend. 
Daarbij worden zij stuk voor stuk in kleine bloempotjes overgeplant, Fig. 26, 
die 25 cM. diameter en 15 cM. diepte hebben jen met vruchtbare lichte 


klei zijn gevuld. Een maand na het verspenen kunnen de planten reeds 


Fig. 25. Wijze van bescherming van een bloeiende 


pluim, waaruit later het zaad gewonnen zal worden. 


in den vollen grond worden overgebracht, die op dezelfde manier bewerkt 
is alsof er door stekken voortgeplant riet in zal worden geplant en wanneer 
dit geschied is, groeien zij zeer snel en krachtig door, zoodat in de 
meeste gevallen de plant een jaar na den uitzaai volwassen en rijp is. 

Men onderzoekt de planten op alle gewenschte eigenschappen, 
vernietigt degene, die niet gewenscht zijn en plant de goed bevondene 
door middel van stekken voort. 


95 Suiker. 


Bij de voortplanting door stekken snijdt men het riet in stukken 
van twee of drie geledingen, zoodat iedere stek twee of drie oogen 
heeft. Men verwijdert de bladscheeden, desinfecteert de stek door 
haar eenige minuten in bouillie bordelaise te dompelen of sluit den 
toegang voor mikro-organismen tot de breede snijvlakken af door deze 
met teer te bestrijken. 

De stekken worden nu in den terdege voorbereiden en goed 
begoten grond geplant, d. w.z. horizontaal of met een flauwe helling 
neergelegd en met een weinig aarde bedekt. Veelal plant men on- 


middellijk in den tuin en op de plaats, waar het riet groeien zal, maar 


Fig. 26. Potten, waarin de kiemplantjes van zaadriet worden overgeplant. 


somtijds legt men de stekken eerst op rijen vlak naast elkander op 
kweekbeddingen om ze, wanneer ze gekiemd zijn en flink uitgegroeide 
spruiten vertoonen, over te planten op de plaats, waar zij tot volwassen 
riet zullen opgroeien. 

Eenige dagen na het planten, afhankelijk van de rietvariëteit, 
den vochtigheidstoestand van den grond, de temperatuur en den ouderdom 
van de stek loopen de oogen uit en een spruit verheft zich boven 
den grond, terwijl de wortelbeginsels van de stek uitloopen en bij- 
wortels in den grond zenden. Na eenigen tijd loopen ook de wortels 


aan de onderste geledingen van de jonge spruit uit, zoodat de jonge 


96 


plant weldra een eigen wortelstelsel krijgt en van dat van de stek 
onafhankelijk wordt. Ook de oogen aan de onderste geledingen loopen 
uit en vormen zijstengels, zoodat ongeveer zes of acht weken na het 
planten de jonge plant uit verschillende bebladerde stengels gevormd is, 
die uiterlijk niet van een uit zaad gewonnen rietplant is te onderscheiden. 


2. Groei en Ontwikkeling. 


Naarmate het riet opgroeit, verdrogen de onderste bladeren en 
vallen af, zoodat de volwassen stengel zich als een lange van knoopen 
voorziene stok voordoet, waarin de geledingen naar den top toe steeds 
kleiner worden. De top blijft met een 5—r1o tal groene bladeren ge- 
tooid. Op het einde van de groeiperiode verschijnt bij een deel van 
de stokken de bloempluim, die het levenstijdperk afsluit; de reden 
waarom eenige stokken bloeien en andere niet en waarom de bloei 
bij eene variëteit sterker is dan de andere, is nog onbekend. 

Gedurende den groei van het riet wordt de suiker gevormd en 
in de geledingen afgezet, hetgeen wij ons volgens de onderzoekingen 
van Wert, nader op enkele punten gewijzigd door KaAMEruxNg, als 
volgt kunnen voorstellen. 

Onder den invloed van het licht worden in de bladeren uit kool- 
zuur en water koolhydraten gevormd, waarschijnlijk in de eerste plaats 
saccharose; deze omzetting vindt des te sterker plaats, naarmate de be- 
straling met het zonlicht sterker is. De saccharose wordt naar den stengel 
getransporteerd, maar wanneer er meer saccharose gevormd wordt dan 
weggevoerd kan worden —_ hetgeen in het algemeen over dag het geval 
zal zijn — dan wordt deze overmaat in den vorm van zetmeel afgezet. 
Dit zetmeel wordt echter ook weer opgelost, vooral ’s nachts en dan 
in den vorm van glucose naar den stengel getransporteerd. Ook 
komt er een weinig fructose in de bladeren voor, die haar ontstaan 
te danken heeft aan een gedeeltelijke inversie van de saccharose. 

Bij eene beschouwing van hetgeen verder met de suikers geschiedt, 
moeten wij onderscheid maken tusschen die, welk uit oudere en 
jongere bladeren getransporteerd worden. Komen de suikers uit een 
oud blad, dan bereiken zij in den stengel een reeds volwassen geleding. 
Hier ondergaat de saccharose geen verandering meer, de reduceerende 
suiker wordt bij de ademhaling verbruikt en gaat over tot koolzuur 


97 Suiker. 


en water, zoodat bij het rijpen de hoeveelheid daarvan steeds minder 
wordt, zonder evenwel geheel te verdwijnen. 

Komen de suikers uit een jonger blad, waar in het algemeen 
de assimilatie krachtiger, dus de hoeveelheid gevormde koolhydraten 
grooter zal zijn, dan bereiken zij den stengeltop. Hier wordt de 
saccharose gedeeltelijk geïnverteerd en wel des te meer, naarmate de 
top krachtiger groeit. Hierdoor wordt de isotonische kracht van het 
celvocht vergroot, hetgeen weer bevorderlijk is voor den groei. De redu- 
ceerende suiker wordt gedeeltelijk gebezigd voor de vorming van 
cellulose, een ander gedeelte gaat naar het groeipunt toe, verbindt 
zich daar met stikstofhoudende stoffen tot eiwit, terwijl een gedeelte 
van de suikers in het groeipunt wordt afgezet als zetmeel. 

De reduceerende suiker, die in den top achterblijft, wordt lang- 
zamerhand verademd, terwijl ook nog een deel daarvan dikwijls tijdelijk 
in den vorm van zetmeel afgezet wordt, en wel in de bladscheede en 
in de jonge deelen van den stengel, rondom de banen, waarlangs zij 
getransporteerd worden. Volgens onderzoekingen van KAMERLING neemt 
in den loop van een zonnigen voormiddag het droge stofgehalte van 
krachtig assimileerende bladeren met 15 pCt. toe, niettegenstaande er in 
dien tijd voortdurend koolhydraten naar den stengel worden afgevoerd. 
Rekenen wij nu alleen maar den voormiddag en nemen wij aan, dat het 
assimileerende bladgewicht, per stok 300 gram bedraagt, met een gehalte 
in den vroegen morgen van 20 pCt. droge stof, dan worden er in dien tijd 


N/Z 


minstens 300 > 0.20 X 0.15 = 9 gram koolhydraat per stok gevormd. 

Als wij een enkele geleding beschouwen van het oogenblik af, 
waarop zij ontstaat tot het stadium van rijpheid toe, dan zien wij, dat zij 
eerst geen suikers, maar als eenig koolhydraat zetmeel bevat. Dit 
zetmeel wordt langzamerhand opgebruikt, vermoedelijk voor de cellulose- 
vorming en terzelfdertijd komt de geleding langzamerhand in een 
stadium, waarin het aan haar vastgehechte blad begint te assimileeren ; 
suikers stroomen nu toe, de geleding begint te groeien; van deze 
suikers blijven de glucose en de fructose voorloopig onveranderd, 
terwijl de saccharose voor een groot deel wordt geïnverteerd. Een 
deel der invertsuiker gaat naar de jonge geledingen aan den top en 
een ander deel wordt tijdens den groei voor de cellulosevorming 
gebruikt. Op het oogenblik, dat de geleding volwassen is, bevat zij 
dus zeer weinig saccharose en veel glucose en fructose. 


Deer II Á 


js 


Deze beide suikers worden langzamerhand door het ademhalings- 
proces opgebruikt, maar tegelijkertijd stroomt er uit het blad voort- 
durend nieuwe saccharose en ook glucose en fructose toe, eerstgenoemde 
wordt nu niet meer geïnverteerd, ook niet verademd, zoodat ten slotte 
de geleding hoofdzakelijk saccharose en weinig reduceerende suiker 
meer bevat. 

Eindelijk heeft de geleding een stadium bereikt, waarop het 
daaraan vastgehechte blad niet meer assimileert en begint af te sterven. 
Nu neemt de geheele hoeveelheid suikers in de geleding alleen nog toe 
met hetgeen uit hoogere deelen van het riet toestroomt, dus niet door de 
hoogere geledingen wordt vastgehouden. Naarmate de afstand van 
de geleding tot de assimileerende bladeren grooter wordt, wordt de 
toename van de hoeveelheid suikers geringer, totdat eindelijk het 
oogenblik bereikt is, waarop in het geheel geen suikers meer naar de 
geleding worden toegevoerd. Nu vindt er tengevolge van de assimilatie 
van het chlorophyl aan den buitenkant van het riet wel eene geringe 
aanwinst van suiker plaats, maar deze verdwijnt tegenover het verlies 
aan reduceerende suiker door de ademhaling. Deze suikersoort neemt 
zoolang af‚ totdat zij in de rijpste geledingen niet meer dan o.20 0/0, 
van het gewicht van die geledingen bedraagt, maar geheel verdwijnt 
ze niet. Wordt echter het stadium van rijpheid van de geledingen 
overschreden, dan neemt de hoeveelheid reduceerende suiker toe door 
inversie der saccharose. ; 


3. Werdeeling van de verschillende bestanddeelen in het riet. 


Uit het bovenstaande volgt, dat noch de suikers, noch de andere 
bestanddeelen over de geheele lengte en breedte van den rietstengel 
in dezelfde verhouding voorkomen en dat eveneens deze verhoudingen 
sterk afwisselen naar gelang van den rijpheidstoestand van het riet, 

Het maximale saccharose-gehalte wordt bij groeiend riet gedurende 
langen tijd gevonden in de geleding, die gelijk ligt met de oppervlakte 
van den grond, dus boven de jongste geleding, die nog wortels draagt, 
en bij elke aanaarding zal het maximum iets hooger komen te liggen. 
Naarmate het riet ouder wordt, nl. bij een leeftijd van 6—7 maanden 
stijgt de plaats van het maximale saccharose-gehalte om eindelijk bij 
rijp riet vrij dicht bij den top te naderen. 


99 Suiker. 


Het gehalte aan reduceerende suiker is in het onrijpe riet hoog 
en daalt geleidelijk bij ‘het rijper worden, om bij overrijpheid door 
inversie weer te stijgen. De daling is het sterkste in het gehalte aan 
fructose, dat in rijp riet bijna tot nul daalt, zonder echter geheel te 
verdwijnen. De hoeveelheid vezelstof kan sterk uiteenloopen voor de 
verschillende deelen van den rietstok; niet alleen bevatten de onderste 
deelen daarvan het meest en de jongste het minst, maar in een zelfde 
geleding wisselt het vezelstofgehalte aanmerkelijk af naar gelang van 
de meerdere of mindere hoeveelheid vaatbundels of parenchymeellen, 
die zich daar op de verschillende plaatsen bevinden. Zoowel de 
knoopen als de schil van het riet bevatten de meeste vezelstof en de 
saprijke geledingen het minst, zoodat de korte en dunne geledingen, 
die op eenzelfde gewicht aan geleding het grootste gewicht aan knoop 
en schil bevatten, het hardst en het rijkst aan vezelstof zijn. 

De verdeeling van de overige bestanddeelen is te onbelangrijk 
om die hier te vermelden, alleen kunnen wij met de mededeeling 
volstaan, dat onrijp riet meer eiwitstof bevat dan rijp. 

Wat nu de hoeveelheid van de bestanddeelen betreft, zoo ver- 
melden wij hier het gemiddelde saccharose-gehalte van het op Java 
vermalen suikerriet over de laatste 15 jaren, dat volgens de statistieken 
van de Onderlinge Fabrikatie Contrôle als volgt is geweest: 


IG OTM 208 WOO sve rg MDA KOI ae hen de D 2 20 
OOMEN EA MOO on a NONA ve Wo var WDERG 
KOOS 20, LOOS 250 HON vara IDA 
ION LOA IOOOM RL 26 OA 
HOON 260 EC OM LE254 ONT vo co ve OR 


Van de verhouding van de andere bestanddeelen bestaan uit 
den aard der zaak niet zulke goede statistieken, maar wij kunnen 
aannemen, dat deze zich tusschen de volgende grenswaarden bewegen, 
waarbij het natuurlijk niet buitengesloten is, dat eens een enkel cijfer 
daar boven of beneden komt. 


DACEHAEOS EN WEN ee SN NR ian He) 
Bieduceerenden Suiker Pen EREN ont ve OET 
MEzelstok ee TE TAN AIN rd TOL 


Aschbestanddeelens sat PE Sands vOlg— TO 


100 


IV. RIETVARIËTEITEN. 


In de jaren vóór 185o werd op Java nagenoeg uitsluitend eene 
witte rietsoort aangeplant, totdat in het genoemde jaar een suiker- 
fabrikant in de residentie Cheribon, GoNsaLveEs, bemerkte, dat een 
reeds sedert jaren op Java in de aanplantingen voorkomende donker- 
roode soort veel meer suiker opleverde dan de witte, doch daarentegen 
het nadeel had harder en moeilijker uit te persen te zijn. Hij liet de 
stekken van dat riet verzamelen en in een afzonderlijk deel van zijne 
velden aanplanten en toonde aan de bestuursambtenaren, die zich tot 
nog toe tegen het aanplanten van de donkere soort hadden verzet, 
dat de hoeveelheid daaruit verkregen suiker aanmerkelijk grooter was 
dan door de tot nog toe, aangeplante witte soort werd opgeleverd. 
Het verschil was zeer groot en bovendien bleek het, dat het Zwarte 
Cheribon riet, gelijk het genoemd werd, aan een hooge opbrengst aan 
riet en aan suiker het voordeel verbond van goed tegen vochtigheid 
en tegen droogte bestand te zijn en even goed lichte als zware 
gronden voor lief te nemen. Het duurde dan ook niet lang of deze 
rietsoort werd allerwege op Java aangeplant en werkte krachtig mede 
om de suikerproductie van dat eiland te vermeerderen. Aan dezen 
gunstigen toestand zou echter spoedig een einde komen. In het jaar 
1882 bemerkte namelijk een planter in de meest Westelijke suiker- 
residentie van Java, dat een deel van zijn riet geen grootere hoogte 
dan enkele voeten bereikte, en in plaats van de gewone, lange stokken 
op te leveren, korte stokken met tal van uitloopers en luchtwortels 
voortbracht. Het volgende jaar vertoonde zich datzelfde verschijnsel 
ook meer Oostwaarts en dit ging jaar na jaar zoo door, totdat de 
ziekte in het jaar 1S8y2 Straat Bali had bereikt. Alleen de bergstreken 
in het binnenland bleven destijds van de ziekte verschoond, waar- 
schijnlijk doordat de temperatuur daar voor de ontwikkeling der ziekte 
niet gunstig is. Naar aanleiding van den vorm, welke de aangetaste 
rietplanten aannemen, welke aan dien van stoelen van reukgras 
(Andropogon schoenanthus, in het Javaansch sereh) doet gelijken, 
werd de hier bedoelde ziekte met den naam van serehziekte bestempeld. 

De verschijnselen van de ziekte zijn in het ergste geval eene 
stagnatie in den groei na de eerste maanden van ontwikkeling van 
de plant, gevolgd door het uitloopen van de oogen en van de wortel- 


101 Suiker 


beginselen aan den stengel; is de ziekte-aanval minder hevig, dan 
treedt de stagnatie eerst op, wanneer het riet reeds een zekere lengte 
heeft bereikt, zoodat dan het geldelijke verlies door mislukking van 
den oogst niet zoo vernietigend is als bij zware aantasting. 

In ieder geval heeft men evenwel eene vermindering van de 
hoeveelheid te oogsten riet, maar aangezien de plant niet afsterft, 
blijft het suikergehalte zeer bevredigend en het rendement van sereh- 
ziek riet op roo grondstof betrokken, is niet minder dan van gezond 
riet, alleen is de hoeveelheid grondstof zooveel minder. 

Het bleek al spoedig, dat tweede snit van het riet veel meer 
van de aanvallen van de ziekte te lijden heeft dan de eerste; verder 
bleek het, dat bij het planten van stekken van aangetast riet de ziekte 
in den nieuwen aanplant veel erger heerschte dan in het oude riet en 
ten slotte, dat riet, dat uit gezonde streken in de besmette districten 
werd geplant, eerst na twee generaties serehzieke nakomelingen op- 
leverde. Als eerste maatregel tegen de noodlottige ziekte vermeed 
men het nemen van stekken uit aangetaste tuinen en plantte de velden 
met stekken, welke men van Oostelijk gelegen, nog niet aangetaste 
streken liet komen. Er ging derhalve een voortdurende stroom stekken 
van Oost naar West, in de hoop daardoor den voortgang van de ziekte, 
die van West naar Oost voortschreed, te stuiten. De Regeering hielp 
daarbij krachtig mede, door de vrachttarieven van de Staatsspoorlijnen 
voor suikerrietbibit aanzienlijk te verlagen en zelfs in de jaren 1888 
en 1889 de stekken kosteloos over die lijnen te doen vervoeren. 

Al deze moeite bracht evenwel niet meer dan een tijdelijke 
verademing teweeg, daar de uitbreiding van de ziekte er niet door 
verhinderd werd en de toepassing van het hulpmiddel hoe langer hoe 
moeilijker werd, toen door die uitbreiding aan de eene zijde de behoefte 
aan gezond plantmateriaal toenam en aan andere zijde het terrein, dat 
zulk materiaal zou kunnen opleveren, voortdurend inkromp. 

Daar de maalrietaanplantingen dus niet voldoende gezonde stekken 
konden leveren, werden er op afgelegen plaatsen in het gebergte 
stekken-tuinen aangelegd, om uit nog niet door de ziekte bezochte 
streken steeds versch en gezond plantmateriaal van het Cheribon-rict 
te kunnen verkrijgen. Wanneer men nu maar voor verschen aanvoer 
van stekken uit de bergtuinen zorgde, niet meer dan eerste generatie 
van het daaruit verkregen gewas plantte en nooit tweeden snit aanhield, 


102 


dan kon men zijne aanplantingen vrij van sereh houden en dus goede 
opbrengsten verkrijgen. 

Dit kon echter alleen met groote kosten geschieden; de stekken 
uit de bergtuinen kwamen den planter op veel geld te staan en het 
gevaar bleef ook nog steeds dreigen, dat de tot nog toe van de ziekte 
verschoond gebleven bergdistricten te eeniger tijd eveneens door de 
ziekte bezocht zouden kunnen worden, waardoor de aanvoer van gezond 
plantmateriaal zou worden onmogelijk gemaakt. 

Er werd dus ook naar andere middelen gegrepen en met behulp 
van de inmiddels opgerichte Proefstations voor de Suikercultuur werden 
van alle bereikbare deelen van de wereld rietstekken ontboden om te 
beproeven eene soort te vinden, die bestand is tegen de sereh-ziekte 
en dezelfde goede eigenschappen als het zwarte Cheribon-riet bezit. 

Onder de talrijke, nieuw aangevoerde variëteiten waren er ver- 
scheidene, die hoewel niet geheel immuun tegen de serehziekte, er 
toch vrij bestendig tegen waren, waaronder vooral het MZuntok, Loethers, 
Canne Morte of Geel Fidji, Batjan, Zwart- en Wit Manilla moeten 
genoemd worden, maar hoe welkom de invoer van deze nieuwe 
soorten ook was, in een tijd, waarin de suikerindustrie met groote 
moeilijkheden te kampen had, toch konden zij het Zwarte Cheribonriet 
niet vervangen. 

Sommige hunner gaven, weliswaar, een zeer bevredigend riet- 
product, maar waren niet zoo suikerrijk; andere waren kieskeurig 
omtrent den bodem en verlangden, hetzij een lichten-of een zwaren grond, 
of konden geen groote vochtigheid verdragen, zoodat de vreemde 
rietsoorten het Zwarte Cheribon-riet, niettegenstaande de zware kosten 
aan de bibitverwisseling verbonden, niet geheel konden verdringen. 

De ontdekking van de mogelijkheid om riet door zaad voort te 
planten, onafhankelijk van elkander door Sortrweper in 1887 op Java 
en door Harrison en Boverr in 1888 op Barbados gedaan, deed de 
hoop op het verkrijgen van betere rietsoorten herleven. Daar de 
serehziekte door velen aan eene verzwakking van de plant tengevolge 
van de gestadige ongeslachtelijke voortplanting werd toegeschreven, 
lag het voor de hand dat, als deze bewering waarheid behelst, deze 
ziekte op de nieuwe uit zaad voortgekomen individuen geen vat zou 
hebben. Hoewel dit echter geenszins het geval was en het bleek, 
dat ook uit zaad gewonnen riet voor de serehziekte vatbaar is, 


103 Suiker. 


gelukte het toch door de wetenschappelijke kruisingen door WAKKER, 
Mogverre, Bourrcius, Kogpus, Jeswier en vele anderen verricht, een 
groot aantal nieuwe rietvariëteiten te kweeken, die tegen serehziekte 
bestand zijn en een hoog suikergehalte met een zwaar rietgewicht 
vereenigen. Deze soorten worden na hun ontstaan uit zaad verder 
weder op ongeslachtelijken weg vermenigvuldigd, zoodat het nu in de 
aanplantingen voorkomende „zaadriet” niet, gelijk men meenen zou, 
op het veld gezaaid is, doch uit stekken is voortgekomen. Alleen is 
de stamvader van dat riet in eene kweekerij uit zaad verkregen, doch 
daarna door middel van stekken vermenigvuldigd. 

De teelt van de nieuwe soorten wordt op Java nog steeds voort- 
gezet, daar er veel gevaar bestaat, dat een der nieuwe soorten, die 
nu zeer goede resultaten oplevert, op hare beurt door ziekte zou 
worden aangetast en het wenschelijk is, weder nieuwe, krachtige 
variëteiten in reserve te hebben om de onbruikbaar gewordene terstond 
te kunnen vervangen. Op het oogenblik beschikt de Java rietcultuur 
over een groot aantal krachtige rietsoorten, die het aloude Zwarte 
Cheribonriet op vele plaatsen geheel hebben verdrongen. Sommige 
dezer soorten rijpen vroeg, andere laat; eenige verkiezen een lichten 
grond, andere een zwaren; enkele zijn tegen droogte bestand, vele 
tegen groote vochtigheid en, in het kort, is zulk een groote keuze, 
dat ieder suikerfabrikant zich voor ieder deel van zijn aanplant en 
voor iedere maand van het oogstgetijde, die soort kan uitzoeken, die 
hem voor zijn speciaal geval het beste past, zoodat hij gedurende den 
geheelen maaltijd versch en rijp riet kan vermalen, dat onder de voor 
iedere rietsoort zoo gunstig mogelijke voorwaarden is gegroeid. 

Daar enkele rietvariëteiten meer dan 12 maanden noodig hebben 
om tot volle rijpheid te komen, kan men niet bij iedere soort de nieuwe 
tuinen met stekken van de oude beplanten, daar men in dat geval ieder 
jaar later zou moeten planten of onrijp riet snijden. Het is dus 
om deze en ook om andere redenen nog wel noodig gebleken, 
afzonderlijke aanplantingen van riet voor stekken aan te leggen, 
maar deze bíbittuinen behoeven niet in afgelegen deelen des lands te 
worden gevestigd, waardoor de kosten van de stekken minder zwaar 
worden dan eertijds bij de bergbibittuinen het geval was. 

Proefnemingen om door scheikundige selectie naar het suikerge- 
halte of door selectie naar het soortelijke gewicht uit een groot aantal 


104 


stekken de suikerrijkste uit te zoeken en te planten, om, rekenende 
op eene erfelijkheid van het hooge gehalte op deze wijze tot een 
suikerrijk rietgewas te geraken, hebben, na een korten tijd van ver- 
meend succes, geen blijvende gevolgen opgeleverd. 

De rietvariëteiten, die thans voor Java het meeste belang bezitten, 
zijn de volgende: 


r. Zwart Cheribonriet. Hierover is reeds op pag. roo het noodige 
medegedeeld. 


2. Canne Morte of Geel Fidjtriet. Werd omstreeks 18go op Java 
ingevoerd. Het sap is onzuiver en niet suikerrijk, doch om de zeer 
hooge rietproductie en de bestendigheid tegen de serehziekte zijn de 
aan stuifmeel rijke pluimen van deze variëteit veelvuldig aangewend 
om er de geen stuifmeel bevattende bloemen van het Cheribonriet 
mede te bevruchten. Dit riet wordt dan ook uitsluitend voor bestui- 
vingsdoeleinden hier en daar aangehouden. 


3. Chunneeriet. Werd in 189o door Korus uit Britsch-Indië naar 
Java medegebracht en werd om zijne onvatbaarheid tegen sereh en 
zijn zuiver sap aan het Proefstation te Pasoeroean veelvuldig voor 
kruisingen met andere rietsoorten gebruikt. Deze rietsoort is geken- 
merkt door haar hoog vezelstofgehalte, tengevolge waarvan de vele 
van dit riet afkomstige zaadrietsoorten, die in de praktijk zijn over- 
gegaan, eveneens hooger gehalte aan die stof bevatten, dan b. v. 


Cheribonriet. 


a. Generatie Zaadriet No. roo P.O. f. Deze variëteit werd in 
1893 door WAKKER aan het Proefstation Oost-Java te Pasoeroean 
verkregen, uit een door windbestuiving bevruchte pluim van zwart 
Jorneoriet (bekend onder den naam van Item Bandjarmasin). Het is 
een vroeg rijpend riet met een zeer zuiver en suikerrijp sap; de riet- 
opbrengst is echter niet groot. Hoewel niet immuun tegen de sereh, 
is het er goed tegen bestand, maar het stelt hooge eischen aan den 
grond. Na G. Z. No. 247 is het de meest aangeplante rietsoort 
van Java 


5. Generatie Zaadviet No. 247. B. Dit riet is als zaadriet door 
Bourrcrus uit eene kruising van Zwart Cheribon- en Geel Fidjiriet 
gekweekt en is het beste resultaat, dat tot dusverre met de kruising 


105 Suiker. 


verkregen is. De rietopbrengst is grooter, maar het sap is eenigszins 
armer dan dat van Cheribonriet; tegen sereh is het niet volkomen 
immuun, maar toch zeer resistent. Het is op het oogenblik de rietsoort 
die het meest op Java wordt aangeplant. 


6. Generatie Zaadriet No. 53a. P. O. F. Deze variëteit is zeer 
goed tegen een drassige grondgesteldheid bestand. Op zwaren grond 
geplant, brengt zij een goed rietproduct met bevredigende sappen op. 
Zij bloeit niet en sterft niet spoedig af. 


7. Generatie Zaadriet No. 36. P. O. }. Bezit een suikerrijk en 
zuiver sap, gepaard met een goede rietopbrengst. Het vezelstof- 
gehalte van dit riet is echter zeer hoog. Het riet is niet vatbaar voor 
sereh en zeer bestand tegen ongunstige cultuurvoorwaarden. Op enkele 
ondernemingen in Oost-Java voldoet deze variëteit beter dan No. roo, 
om welke reden de aanplant daar ook eenigszins belangrijk is uitgebreid. 

Deze variëteit behoort tot de vrij vroeg rijpende soorten en bloeit 
niet zwaar. 


8. Generatie Zaadriet No. 139. P. O. FP. Een suikerrijke en 
vroegrijpende soort, welke evenwel vanwege de kleine rietopbrengst 
minder gekweekt wordt. Zij moet op niet te zwaren en niet te lichten 
grond geplant worden; is de grond te zwaar, dan is de rietopbrengst 
klein en de sappen zijn goed; is de grond te licht, dan is de opbrengst 
groot, doch de sappen zijn slecht. De uitstoeling van deze soort is 
groot, maar de stengels blijven dun. 


g. Generatie Zaadriet No. 228. P. O. F. Van alle Cheribon- 
Chunnee afstammelingen, waartoe ook de Nos. 332, 36 en 139 behooren, 
geeft dit riet tot dusverre in de praktijk de grootste opbrengst. Het 
behoort tot de laatrijpende soorten en op niet te lichten grond geplant, 
voldoet het in alle opzichten goed. Het geeft een zeer goede rietop- 
brengst met een goede samenstelling van het sap. 

sehalve deze soorten vindt men nog tal van andere soorten, 
waarvan de stamvader uit zaad is gekweekt, en zooals op pag. 103 
vermeld ís, neemt het aantal steeds toe, terwijl het niet onmogelijk is, 
dat soorten, die thans goed voldoen, later weer uit den aanplant 


verdwijnen. 


106 


V. ZIEKTEN EN PLAGEN. 


Het suikerriet is onderhevig aan de aanvallen van tal van 


vijanden, waartoe zoowel dieren als parasitaire schimmels gerekend 


Fig. 27. 

Beschadiging door 
ratten aan oud riet. 
(2/3 nat. grootte). 


moeten worden. Door de voortdurende werkzaamheid 
van de suikerproefstations zijn alle ziekten en plagen 
van het suikerriet met de grootste zorg en uitvoerigheid 
onderzocht. De wijze van aantasting door dierlijke en 
plantaardige parasieten is met de meestejnauwkeurigheid 
bestudeerd en de meest practische wijzen van bestrijding 
en afweer zijn voorgesteld en in praktijk gebracht, zoodat 
geen enkele beschadiging van suikerriet uit de genoemde 
oorzaken voortvloeiend onopgemerkt is gebleven en ook 
de middelen tot bestrijding binnen ieders bereik zijn 
gebracht. 


Schadelijke dieven. 


Tot de rietvijanden uit het dierenrijk behooren, 
apen, marters, eekhoorns, muizen, stekelvarkens, zwijnen, 
spechten, wevervogels, kevers, bladvretende en borende 
rupsen, wantsen, cicaden, blad- en schildluizen, sprink- 
hanen, krekels, termieten, blaaspooten, mijten en rond- 
wormen, doch de schade door al die diersoorten aangericht, 
is voor het grootste gedeelte van niet veel beteekenis. 

De meest belangrijke rietvijanden zijn de volgende: 


r. Murzen. (Mus alexandrinus. Geoffr.) Het oude 
riet wordt, vooral wanneer het omgevallen is, over groote 
gedeelten afgeknaagd, zoodat er vaak niet meer dan een 
smal reepje bast en de harde knoopen overblijven. Fig. 27. 
Bovendien wordt staand riet dikwijls even boven den 
grond aangevreten, waardoor de geheele stok verloren 
gaat. Belangrijker is echter de schade, die aan den 
jongen aanplant wordt toegebracht. Van het oogenblik 
af, waarop de oogen der stekken beginnen uit te loopen, 
worden zij door de muizen aangeknaagd en meestal tot 


in het hart doorgebeten. Blijft het groeipunt onbeschadigd, dan kan 


107 Suiker 


de spruit nog doorgroeien, maar daar juist het jongste gedeelte blijkbaar 


het smakelijkste is, is dit zelden het geval. Fig. 28. 


De muizen leven in holen onder den grond; en op zware klei, 


vaak in de holen tusschen de groote aardkluiten, die tusschen de 


plantrijen, opgeworpen zijn. 

De bestrijding van de 
muizen is zeer moeilijk; men kan 
ze vergiftigen door middel van 
strychnine, phosphoruspilllen of 
bartumcarbonaat. In tegenstel 
ling met hetgeen de naam 
rattekruid zou doen vermoeden 
is arsenicum, als muizenvergif 
niet aan te raden, daar de dieren 
vrij veel van deze stof kunnen 
verdragen. 

De __muizenbacil van 
Loerrrer heeft, volgens de her- 
haaldelijk genomen proeven, 
geen vat op de op Java voor- 
komende muizensoort. Zeer 
goede resultaten worden ver- 
meld van bestrijding van 
muizen door zwavelkoolstof in 
hunne holen te spuiten en deze 
vloeistof in brand te steken. 


2. Wawalankevers. (Àpo- 
gonia destructor H. Bos). Men 
vindt de kevers het geheele jaar 
door, doch bij Pasoeroean in 
grooten getale, vooral in het 
laatst van November en in den 
loop van Maart en April. 

De eerste vliegtijd regelt 


zich eenigszins naar het invallen 


Fig. 28. Beschadiging door ratten aan jong riet. 
(Nat. grootte). 


van de regens. Zij voeden zich met de bladeren van verschillende 


108 


vlinderbloemige gewassen en zijn dus in den volwassen toestand niet 
schadelijk voor het suikerriet. Hunne larven, die uit de in den grond 
gelegde eieren zijn voortgekomen, veroorzaken daarentegen groote 
verwoestingen, doordat zij den rietwortel aanvreten. Zij volgden daarbij 
niet één wortel gedurende eenigen tijd, doch bewegen zich willekeurig 
in den grond en vreten alle wortels die zij tegenkomen af‚ waardoor 
zij belangrijk schadelijker worden. Rietstekken en jonge stengels worden 
door hen niet aangetast. Wanneer men in aanmerking neemt, dat er 
aan één rietstoel soms meer dan so larven gevonden worden, dan 
is het te begrijpen, dat er van de aldus aangetaste planten niet veel 
terecht komt. 

Ter bestrijding kan men zoowel de larven als de volwassen 
kevers verdelgen. Uit het feit, dat de larven niet in natten sawahgrond 
voorkomen, heeft men de conclusie getrokken, dat het onder water 
zetten van tuinen een goed middel tot bestrijding zou zijn. Door 
proeven is uitgemaakt, dat, wanneer een tuin gedurende 24— 30 uren 
onder water staat, de meeste larven sterven, terwijl het riet er niet 
onder lijdt. Men moet evenwel zorg dragen den geheelen tuin onder 
water te zetten, daar de larven zich anders naar de droge plaatsen 
terugtrekken. De volwassen kevers worden gevangen, hetzij door ze 
in den vliegtijd des avonds van de boompjes af te schudden, waarop 
zij zich neergezet hebben of door ze in den tijd, gedurende welken 
zij zich in den grond hebben verborgen, dus in den Oostmoesson, uit te 
graven en te dooden. “ 

Behalve den wawälan kever vindt men nog verschillende andere 
kevers, die op de rietwortels azen of gaten in den stengel boren, 
maar veel nadeel doen deze op Java niet. 


3. WVlnders. 


a. Bladvretende rupsen, Een groot aantal rupsen van dagvlinders, 
vreten, behalve aan vele andere planten, aan de rietbladeren, maar over 
het algemeen is de door hen veroorzaakte schade niet aanzienlijk. In 
den regel ís de aanval niet zeer uitgebreid en het riet herstelt zich 
spoedig van de schade, terwijl de rupsen zulk een groot aantal na- 
tuurlijke vijanden, zooals vliegen, sluipwespen, enz. hebben, dat hun 
aantal nooit zoodanig stijgt, dat zij aanmerkelijk nadeel kunnen ver- 
oorzaken. De meest voorkomende zijn: Cyllo leda L., Mycalesis 


109 Suiker. 


mineus L., Discophora celinde Stoll., Pamphila augias L. en verschillende 
soorten van Hesperia. Onder de Sphingidae is de Leucophlebia lineata 
Westw. een veel voorkomende gast en onder de spinners vindt men op 
riet veelvuldig Phissama interrupta L., Dreata petola Moore, Psalis 
securis Hb. Phalera combusta Moore, Euproctis minor Sn., Laeclia 
subrufa Sn., Procodeca adara Moore en Aroa soerus. Van de Uilvlinders 
vreten de Leucania loreyi Dup, de Leucania unipuncta Haw., de 
Agrotis interjectionis Guèn, Remigia frugalis Fabr. en Spodoptera 
mauritia Boisd. rietbladeren, maar de meeste schade brengen de borende 
rupsen van die familie teweeg. 

4. Borende rupsen. Van de nachtvlinders zijn vijf soorten bekend, 
waarvan de rupsen in den stengel van suikerriet boren en daarin een 
gedeelte van hun levensloop doorbrengen; deze zijn: Scirpophaga 
intacta Sn. of Witte Topboorder, Chilo infus- 


S 
catellus Sn. of Gele Topboorder, Diatraea 
striatalis of Stengelboorder,Sesamia nonagrioïdes 
Lef. en Grapholitha schistaceana of Grauwe 
Boorder. 

Hoewel de wijze van aantasting in hoofd- 
zaak steeds op hetzelfde neerkomt, heeft elk 
dezer soorten eene eigen wijze van het riet 
aan te tasten, zoodat men reeds aan het 
uiterlijke voorkomen van door deze insecten 
aangeboord riet zien kan, welke soort het 
huisvest; de bestrijding van iedere soort is 
aan hare levenswijze aangepast en dus evenzoo 
verschillend. 

Het wijtje legt de eieren van den IWz4fen 
Boorder in hoopjes op de rietbladeren, en wel 
in verreweg de meeste gevallen op de beneden- 
zijde, zeer dikwijls vlak bij de hoofdnerf. De 
jonge rupsen, welke uit de eieren komen, vreten 


aan het blad, waarop de eieren gelegd zijn en 


boren spoedig in de jonge, nog niet ontrolde 


Fig. 20. 


bladeren in. Komt het rupsje onmiddellijk op _pjaa aoor jongen Witten Boorder 


geperforeerd (Nat. grootte). 


de hoofdnerf van een blad aan, hetgeen ge- 


woonlijk geschiedt, wanneer het zich op de grens van bladschijf en 


Fig. 30. 


Riettop door verschil- 
ende Witte Boorders 
tegelijk doorboord. 
(3/4, nat. grootte). 


110 


bladscheede inboort, dan dringt het door de hoofdnerf 
naar beneden. In het andere geval wordt eerst de 


bundel jonge, nog niet ontrolde bladeren dwars door- 
boord, totdat het rupsje de hoofdnerf van een blad 
ontmoet. Op die wijze ontstaan in de bladeren dwarse 


rijen van fijne, scherp begrensde, donker omrande 


gaatjes. Fig. 29. Wanneer de rups in 
het eigenlijke riet aangekomen is, 
maakt zij een boorgang door ver- 
scheidene geledingen heen recht naar 
beneden en wel dichter bij het opper- 
vlak van den stengel dan bij het 
midden; zij verpopt zich daarin en 
komt later door een zijdelingsche 
opening als vlinder naar buiten. 
BieMmeo: 

De eieren van den Gelen Boorder 
worden in hoopjes op de rietbladeren 
gelegd en liggen daarin dakpans- 
gewijs over elkander. De jonge rupsen 
zijn zeer vlug in hare bewegingen, 
laten zich dikwijls aan een spinsel 
draad naar beneden zakken en kunnen 
dan gemakkelijk door den wind naar 
andere planten overgebracht worden. 
De pas uitgekomen rupsjes begeven 
zich meest op de grens van blad- 
scheede en bladschijf van de ontrolde 
bladeren der jonge spruiten, waar zij 
zich tusschen of in de bladscheeden 
inboren, daarna dringen zij in dwarse 
richting boven het vegetatie-punt van 
den stengel in de spruit binnen en 
boren dan rechtlijnig naar beneden, 


waarbij de binnenste bladeren en het groeipunt ver- 


nield worden. Fig. 31. 
De Stengelboorder legt de eieren in twee rijen op 


Fig. 31. 
Doorgang van den 
Gelen Boorder. 


111 Suiker. 


de bovenzijde van de rietbladeren; de jonge rupsen trachten zoo 
spoedig mogelijk na het uitkomen tusschen de jonge opgerolde bladeren 
te komen en laten zich daartoe aan spindraden, die soms 20 cM. lang 
kunnen zijn, zakken. Nadat zij eenigen tijd aan de bladeren geknaagd 
hebben, verhuizen zij naar beneden om zich aan de basis van de 
spruiten in de bladscheeden in te boren en, deze doorborend, den stengel 
te bereiken. Half volwassen stengelboorders zijn ook in staat zich 
direct in den stengel in te boren en zijn zij in te grooten getale op 
één stok bijeen, dan gaan enkele boorders op andere stokken over, die 
in de buurt staan. Fig. 32. 

De rupsen van Sesamza nonagriöides vreten eerst kleine gaten 
in de jonge nog opgerolde bladeren, boren zich dan in of tusschen 
Ten de bladscheeden in, vreten vervolgens de bladkokers 
in dwarse richting geheel af, om ten slotte recht naar 
beneden dieper en dieper in de spruiten te dringen, 


waarbij meestal het groeipunt vernield wordt. Het 


2 
komt ook voor, dat de rupsen zich van achter de 
bladscheeden onmiddellijk in de stengeltjes boren om 
daarna hun vernielingswerk in een opstijgenden boor- 
gang voort te zetten. In riet vindt men bijna altijd slechts 


ééne rups in elke spruit, terwijl er in maïs, welk gewas 


hun eigenlijke voedsel uitmaakt, meestal drie of vier 
bijeen zijn. 

De eieren van den Grauwen Boorder worden 
afzonderlijk of twee aan twee op de bladscheeden van 
jonge spruiten of op de benedenzijde van de bladschijf 
gelegd. Ook vindt men ze herhaalde malen op blad- 
scheeden, welke nog gedeeltelijk door de andere bedekt 
zijn en in dit geval moet dus de vlinder tusschen de 
bladscheeden gekropen zijn. 

In tegenstelling met die van den Witten en Gelen 


soorder dringen de jonge rupsjes van beneden in de 


spruiten naar binnen. Vaak kruipen zij langs den stengel 


| in den grond en kunnen zoodoende vlak bij de stek 


Fig. 32. 


beginnen te boren. Het verloop van den boorgang is 
Onregelmatige be- RN 8 ë 
schadiging doorden in het algemeen zeer onregelmatig. De rups boort 
Stengel Boorder. E f 


(2/, nat. grootte). meestal dicht bij de oppervlakte van den stengel, terwijl 


112 


zij langs een onregelmatige, spiraalvormige lijn stijgt, daarbij soms 
diep in den stengel naar binnen dringende, dan weer geheel aan de 
oppervlakte vretende. Door deze wijze van boren beschadigt de rups 
de bladeren òf in hun aanhechtingspunt òf in hooger gelegen gedeelten ; 
naar den top toe wordt de stengel dikwijls over den geheelen omtrek 
aangevreten, hetgeen dus den dood van de binnenste bladeren tengevolge 
heeft. Meestal wordt het groeipunt vernield, maar kan ook onaangetast 
blijven en dan groeit de stengel door. [n het oudere riet kan de Grauwe 
Joorder als topboorder optreden en holt vaak de oudere oogen van 
den stengel uit, waarbij dikwijls de boorgang diep in den stok door- 
loopt. (Fig. 33). 

Alle genoemde boorders hebben tal van natuurlijke vijanden, 
waaronder voornamelijk de sluipwespen genoemd moeten worden, die 
hunne eieren in die van de rupsen leggen en zoodoende een groot 
aantal rupsen verhinderen uit te komen. Desniettegenstaande blijven 
er nog zoovele over, dat onder de vijanden uit het dierenrijk voor 
het riet de borende rupsen de schadelijkste zijn en de rietplanters 
zeer veel moeite doen om hunne aanvallen zooveel mogelijk tegen 


te gaan. 

| De boorderbestrijding moet zoowel voor- 
komend als verhelpend werken en daartoe worden 
de volgende bestrijdingsmiddelen aanbevolen en 
toegepast. 

Bestrijding van de boorders in de bibittuinen 
en zeer zorgvuldige keuze van het plantmateriaal, 
zoodat er zoo min mogelijk stekken met boorgangen 
uitgeplant worden. Bij het oogsten zorge men, dat 


het riet zoo volledig mogelijk uit den grond gehaald 
wordt om de vorming van jonge uitloopers in de 
afgesneden tuinen te verhinderen, waar weder een 
generatie van den boorder zou kunnen opgroeien. 


Ook moet men om dezelfde reden het wilde riet 


in de nabijheid van de tuinen uitroeien. Als verhel- 


Fig. 33. pende maatregelen dienen het verzamelen en ver- 


Top van jonge rietplant, nietigen van de op de bladeren gelegde eieren en 
van de bladeren ontdaan ee st É 5 
om de beschadiging van het uitsnijden van de aangetaste spruiten, waardoor 


den Grauwen Boorder aan 
te toonen. (Nat. grootte). men de rupsen en poppen wegneemt en doodt. 


113 Suiker. 


4. Plantenluizen. Hoewel de schade, die door iedere afzonderlijke 
plantenluis veroorzaakt wordt, niet van veel belang is, zoo maakt de 
groote verscheidenheid en het zeer groote aantal, dat van deze insecten 
voorkomt, dat in sommige gevallen het door hen toegebrachte nadeel 
zeer gevoelig is en zich door een kwijnen en kort blijven van de 
aangetaste planten merkbaar maakt. Onder de bladluizen zijn vooral de 
Aphis sacchari Zehnt., Aphis adusta Zehnt., Oregma lanigera Zehnt. 
en de Tetraneura lucifuga Zehnt. van belang. Ook deze insecten worden 
door zeer vele natuurlijke vijanden aangevallen, waaronder wij sluip- 
wespen, gaasvliegen, lievenheersbeestjes en zweefvliegen vermelden. 
Daar deze vijanden, hoewel van zeer veel nut, nog niet afdoende 
hulp aanbrengen, verdelgen de planters de luizen zeer ijverig door de 
aangetaste rietplanten met petroleum-zeep-emulsies te bespuiten of door 
de bladeren, waarop de luizen zich vast gezet hebben, met fakkels af 
te branden. 

Onder de schildluizen zijn de Aleurodes bergi 
Sin, Aleurodes longicornis Zehnt., Aleurodes lactea 
Zehnt, Dactylopius, Lecanium, Aspidiotus- en Chion- 
aspis-soorten zeer schadelijk, doordat zij, hetzij in 
den toestand van larf of van volwassen insect, de 
bladeren, de stengels of de wortels van het riet door- 


boren en het daarin aanwezige sap opzuigen. Ook 
deze insecten hebben veel van sluipwespen, gaas- 
vliegen, lievenheersbeestjes en andere parasieten te 
lijden en kunnen bovendien ook nog verdelgd worden 
door het riet met tabakswater of petroleum-emulsie 


te besproeien of de stengels met kalk of bouillie 
bordelaise te bestrijken. 

De tweede categorie van ziekten en plagen 
van het suikerriet, die niet door dieren veroorzaakt 
worden, zou weder onderverdeeld kunnen worden in 
parasitaire en niet-parasitaire ziekten, maar aan- 
gezien het van enkele van deze kwalen nog niet 


bekend is, tot welke cateoorie zij zouden moeten 
3 ij 


gerekend worden, zullen wij deze verdeeling niet Fig. 34 
e D e. Top ve sen door 
toepassen en de hier bedoelde ziekten kortelijk Bee aaneen 
rietstengel. 
bespreken. zaden 


Deer IL 8 


114 
Ziekten van den Stengel. 


1. Brand, Fig. 34, veroorzaakt door Ustilago Sacchari. Rab. 
Bij een door deze ziekte aangetaste plant is het mycelium van de 
schimmel in alle deelen van den stengel te vinden. Het groeipunt 
wordt, ook bij jonge planten, tot groei geprikkeld. Evenals tegen den 
bloei worden lange, klosvormige geledingen gevormd, die naar den 
top toe in lengte toenemen en waarvan de bovenste geen oogen 
bezitten; de bladeren nemen sterk in grootte af, terwijl er een bloem- 
pluim wordt aangelegd, die evenwel nooit tot volle ontwikkeling komt, 
maar die ten slotte als een lang, dun, zweepvormig orgaan te voorschijn 
treedt, dat de sporen van de schimmel bevat en daardoor geheel zwart 
gekleurd is. De ziekte treedt meestal slechts sporadisch op, wordt zij 
evenwel epidemisch, dan wordt door de zeer groote besmettelijkheid 


de schade zeer groot. 


2. Moodsnot, veroorzaakt door Colletotrichum falcatum. Went. 
De Colletotrichum falcatum Went, is een wondparasiet, die niet in een 
gaven stengel kan binnendringen, maar door overlangsche barsten, 
boordergaten en andere wonden binnenkomt en daar snel voortwoekert. 
In het aangetaste weefsel treden roode vlekken op, waarvan het centrum 
wit blijft; hetgeen voor deze ziekte karakteristiek is. De schade, die 
door deze ziekte veroorzaakt wordt, bestaat daarin, dat het riet spoedig 
afsterft en dat het suikergehalte van het sap sterk-achteruitgaat. De 
bestrijding van de ziekte is zeer moeilijk, daar de schimmel zich alleen 
in het inwendige van de stengels ophoudt en hare aanwezigheid door 
niets verraadt. Men moet zorgen geen door Roodsnot aangetaste 
stekken te planten en alles wat wonden aan den rietstengel zou kunnen 
teweeg brengen, zooveel mogelijk te vermijden. 


3. Ananasziekte of Zwart Rot veroorzaakt door Thielaviopsis 
aethaceticus Went. De schimmel, die deze ziekte veroorzaakt, is een 
wondparasiet en daarom dan ook in hoofdzaak alleen gevaarlijk voor 
de stekken, die bij het snijden gemakkelijk besmet kunnen worden. 
Een aangetaste stek kleurt zich inwendig sterk rood en verspreidt bij 
het doorsnijden een aangenamen vruchtengeur, die aan dien van 
ananas doet denken. Waar de schimmel tot sporenvorming overgaat, 


[5 Suiker. 


treedt een zwarte kleur op. De oogen van de aangetaste stekken 
kiemen niet, zoodat de ziekte bij het planten van stekken groote schade 
kan veroorzaken. Door de snijvlakten van de stekken onmiddellijk 
na het kappen te teren of de gesneden stekken in bouillie bordelaise 
te ontsmetten, wordt de ziekte met succes bestreden. 


4. Dongkellanziekte veroorzaakt door Marasmius Sacchari Wakker. 
Uiterlijk is deze ziekte het eerst daaraan te herkennen, dat de planten 
niet meer doorgroeien en verschijnselen van watergebrek vertoonen. 


Fig. 35. Door serehziekte aangetaste plant 


van Cheribonriet. 


De bladeren krijgen een steilen stand, de toppen verdrogen, terwijl 
de dorre bladscheeden niet van den stengel loslaten, maar door een 
witte schimmelvegetatie daaraan gehecht blijven. Later treden in de 
onderste geledingen van den stengel roode omrande holten op, die 
van binnen met schimmelweefsel zijn bekleed en in den regentijd komen 
op de wortels van de zieke planten paddestoeltjes van de schimmel te 
voorschijn. Op Java, waar men ieder jaar opnieuw plant en dus de langzaam 
groeiende schimmel geen tijd laat veel kwaad te doen, komt de ziekte 
zeer weinig voor, maar in West-Indië, waar jaren lang tweede en 


116 


verdere snit wordt aangehouden, kan de schimmel zich sterk ontwikkelen 
en veroorzaakt de zoo gevreesde „root disease’. 


5. Serehziekte. Fig. 35. De ziekte vertoont zich in de verschillende 
rietvariëteiten in verschillenden vorm. Bij het Cheribonriet wordt zij 
gekenmerkt door het optreden van roodgekleurde vaatbundels in de 
knoopen. De aangetaste planten blijven klein en vertoonen een sterk 
uitloopen van de wortelbeginsels en de oogen aan de knoopen van 
den stok. 

Bij zaadriet No. 247 komt het echter voor, dat er van buiten 
aan de plant niets te zien is, terwijl van binnen de roodgekleurde vaat- 
bundels in de knoopen aanwezig zijn en het geheele stengelweefsel 
eenigszins bruin gekleurd is. Men heeft aan dezen vorm van serch den 
naam van „zeefvaten ziekte” gegeven. 

Over het ontstaan, de verbreiding en de bestrijding van deze 
ziekte is het noodige op pag. 100 gezegd. 


6. Stengelstrepenziekte. Bij vele rietvariëteiten treft men een ziekte- 
verschijnsel aan, dat zich daardoor kenmerkt, dat de roode kleurstof 
van den stengel vleksgewijze in meerdere of mindere mate ontbreekt. 
Bij zaadriet No. 247 ziet men de roode kleurstof in overlangsche 
strepen en vlekken, die aan het riet een gevlamd uiterlijk geven, 
terwijl de in hevige mate aangetaste stengels bij die variëteit dun 
blijven en in plaats van cylindrisch, klosvormig worden. Bij Cheribonriet 
bestaat het verschijnsel in het optreden van lichte plekken op de 


overigens rood gekleurde geledingen. 


Ziekten van de Bladscheeden. 


7. Oogvlekhken ziekte veroorzaakt door Cercospora vaginae Kr. 
Aangetaste bladscheeden vertoonen steenroode, niet scherp begrensde 
plekken, die later in het midden donkerbruin of zwart worden. De 
ziekte is zeer algemeen, maar de schade onbeteekenend. 


8. Rood Rot veroorzaakt door een sclerotium. De door deze 
ziekte aangetaste bladscheeden vertoonen vuurroode, onregelmatige 
vlekken, terwijl aan de binnenzijde bundels van witte schimmeldraden 
optreden, die met een slijmerige vloeistof zijn omgeven. In ernstige 


117 Suiker. 


gevallen wordt ook de stengel onder de bladscheede aangetast en 
vertoont dan roode, zachte plekken, waarvan de opperhuid gemakkelijk 
loslaat. De voornaamste schade, die door de schimmel wordt teweeg- 
gebracht, is die aan de stekken, daar deze dikwijls niet opkomen en 
veel eerder rotten dan gezonde. Aan het staande riet is de schade 
gering. Men kan de ziekte bestrijden door in de bibittuinen de 
stengels met bouillie bordelaise te bestrijken en de gesneden stekken 
eenige minuten in deze vloeistof te dompelen. 


Ziekten van de Bladeren. 

9. Djamoer oepas, veroorzaakt door een sclerotium. 

ro. Geelvlekken ziekte, veroorzaakt door Cercospora Koepkei Kr. 
rr. Roest, veroorzaakt door Uredo Kuehniü Kr. 


12. Rongulekhen ziekte, veroorzaakt door Leptosphaeria sacchari 
v. BREDA DE Haan. 


13. Roodvlekften ziekte, veroorzaakt door Eriosphaeria sacchari 
v. BREDA DE HAAN. 


14. Oogvlekken ziekte, veroorzaakt door Cercospora sacchari, 
v. BREDA DE HAAN. 

Al deze bladziekten worden door schimmels veroorzaakt en zijn 
door den vorm, de grootte, de kleur, de verspreiding en het uiterlijk 
voorkomen van de vlekken op de bladeren gekenmerkt. Behalve de 
eerstgenoemde zijn zij vrij onschadelijk en tenzij zij zeer algemeen 
voorkomen, is het door haar veroorzaakte nadeel zeer onbelangrijk. 
In den regentijd komen zij zeer veelvuldig voor, terwijl zij bij het 
ophouden van de regens allengs verdwijnen. Wanneer men ze zou willen 
bestrijden, zou een besproeiing met bouillie bordelaise door middel van 
een pulvarisateur aanbeveling verdienen, terwijl men de djamoer oepas 
bestrijdt door de aangetaste bladeren af te trekken en uit den tuin 
te verwijderen. 


15. Gele strepenziekte van de bladeren. Deze gaat veelal met de 
strepenziekte van den stengel gepaard en vertoont zich op de bladeren 
in den vorm van geel of lichtgroen gekleurde vlekken, die evenwijdig 


Re) 


aan de vaatbundels verloopen en gewoonlijk vele malen meer lang 
dan breed zijn. De ziekte komt zeer algemeen voor en wordt niet 
door parasitaire schimmels of andere mikro-organismen veroorzaakt. 
Zij is erfelijk bij voortplanting van aangetaste planten door stekken, 
maar niet bij voortplanting door zaad. De oorzaak van de ziekte is 
nog niet bekend, zeer waarschijnlijk is het zelfs geen ziekte, maar 
alleen een verschijnsel van bontheid in de bladeren, dat ook bij andere 
planten aangetroffen wordt. 

Het door het verschijnsel teweeg gebrachte nadeel, is vrij be- 
langrijk, daar de bonte bladeren minder groene kleurstof bevatten dan 
de gewone en dus minder kunnen assimileeren. Zoowel het rietgewicht 
als het suikergehalte van door bladstrepen ziekte aangetast riet is 
lager dan dat van gezond, terwijl de voortwoekering van het verschijnsel 
bestreden kan worden, door van de aangetaste rietstekken zoo min 
mogelijk stekken voor nieuwe aanplantingen te gebruiken. 


Suiker. 


De Suikerindustrie. 


IL. GESCHIEDENIS VAN DE RIETSUIKERINDUSTRIE OP [AVA. 


Hoewel op alle eilanden van den Oost-Indischen Archipel suikerriet 
aangekweekt wordt en op vele plaatsen in het klein, op Inlandsche 
wijze suiker uit dit gewas wordt bereid, is Java het eenige eiland, 
waar deze fabrikatie op industriëele wijze geschiedt, zoodat wij ons 
in dit werk tot de suikerfabrikatie op Java kunnen beperken. 

Het suikerriet wordt sedert onheugelijke tijden op Java verbouwd 
en is waarschijnlijk door de Hindoes of de Arabieren derwaarts aan- 
gebracht. De Chineesche reiziger FamraN, die in het jaar 424 Java 
bezocht, vermeldt het voorkomen van suikerriet op dat eiland en met 
het oog op de vele handelsbetrekkingen, die Java met China, Voor- 
Indië en Arabië onderhield, is het aan geen twijfel onderhevig of men 
verstond er reeds vroeg de in die landen beoefende kunst om het sap tot 
een zachte, bruine suiker in te dampen. 

Dat er bij de komst van de Hollanders op Java te Jacatra reeds 
een suikerindustrie in den tegenwoordig gebruikelijken vorm zou hebben 
bestaan, is eene onjuiste voorstelling, die in het eerst door vaN GORKOM 
als hypothese is opgeworpen en daarna door andere schrijvers op dit 
gebied als feit is voorgesteld geworden. 

Deze hypothese berustte op het feit, dat in het jaar 1611 in Jacatra 
reeds arakstokerijen werden aangetroffen, hetgeen vaN Gorkom, en dit 
mijns inziens ten onrechte, met het bestaan van eene suikerindustrie in 
verband bracht, waarin het rietsap reeds in kristallen en stroop zou 
worden gescheiden en die derhalve een hoogen trap van ontwikkeling 
zou hebben bereikt. 

Wel is waar, is op Java in den tegenwoordigen tijd de uitgeputte 
melasse uit de suikerfabrieken, de eenige grondstof voor arakfabrikatie, 
maar oorspronkelijk werd deze drank uit versuikerde en vergiste ge- 
kookte rijst verkregen en zou ook uit palmwijn of rietsap kunnen 


120 


zijn bereid, zoodat het nog volstrekt niet bewezen is, dat deze stokerijen 
nu juist melasse van toenmaals bestaande suikerfabrieken als grondstof 
bezigden. Zeer waarschijnlijk zal de toen ter tijde bereide suiker wel 
niet anders dan ingedampt rietsap zijn geweest, gelijk dat in alle 
omringende landen werd bereid en geconsumeerd. 

In de eerste jaren na de verovering van Jacatra en de blijvende 
vestiging van de Hollanders op Java werd weinig moeite aan de uit- 
breiding of de aanmoediging van de suikerindustrie besteed, aangezien 
de Oost-Indische Compagnie vóór alles een handelslichaam was en 
meer bedacht was op het drijven van handel in de Oostersche waren 
dan op de voortbrenging daarvan. 

De suiker, welke in de eerste jaren na de oprichting van de 
Oost-Indische Compagnie door haar naar het vaderland werd verzonden, 
bestond dan ook uit het product van China, Siam, Formosa en Bengalen 
en eerst na het jaar 1637 komen de eerste verschepingen van Java- 
suiker voor. In dat genoemde jaar bedroeg namelijk de uitvoer van 
in Bantam opgekochte suiker ro.ooo pikol en aangezien de met den 
suikerhandel behaalde winsten groot waren en het bleek, dat Java suiker 
van goede kwaliteit opleverde, besloot de Compagnie zich allengs van 
het buitenland onafhankelijk te maken en op eigen terrein in de 
nabijheid van Batavia suikermolens op te richten en een eigen suiker- 
industrie te vestigen. De Compagnie gaf grond uit aan Chineesche 
suikerfabrikanten en verleende hun verschillende voorrechten, waaronder 
de vergunning om het voor de suikerfabrikatie beneodigde brandhout 
zonder betaling uit de bosschen te kappen. De voorwaarde voor de con- 
cessie tot oprichting van de fabriek was, dat eene bepaalde hoeveelheid 
van het product tegen een van te voren vastgestelden prijs aan de Com- 
pagnie zou moeten worden afgeleverd. Oorspronkelijk was deze prijs op 
4, 5 en 6 rijksdaalders, respectievelijk voor den pikol, derde, tweede en 
eerste kwaliteit vastgesteld, doch reeds spoedig ondergingen deze prijzen 
eene vermindering van één rijksdaalder per pikol voor iedere soort. De 
Compagnie veranderde herhaaldelijk de voorwaarden van de levering 
en de hoeveelheid van het te leveren product, benevens de prijzen, 
zoodat de toestand van de suikerindustrie zeer onzeker was en daardoor 
zoowel het aantal fabrieken als haar opbrengst ieder jaar veranderde. 
Bovendien had de industrie van oorlogen en onlusten te lijden, terwijl 
ziekten in het riet en in het vee, dat zoowel voor het ploegen van 


121 Suiker. 


het land als voor het drijven van de molens gebruikt werd, benevens 
schaarschte van werkvolk herhaaldelijk oponthoud veroorzaakten. 

In het jaar 1648, dus kort na de eerste verschepingen van de 
Bantamsuiker en de oprichting van de suikermolens op Compagnies- 
gebied, bedroeg de daarin geproduceerde suiker eene hoeveelheid van 
2000 pikol en in het jaar 1652 reeds eene van r1.7oo pikol, daar de 
toen in Brazilië heerschende onlusten medewerkten, om in Europa 
meer behoefte aan suiker uit het Oosten te doen ontstaan. Spoedig 
begon echter West-Indië meer suiker op te leveren, zoodat de vraag 
naar Java-suiker verminderde, terwijl de oorlog met Bantam om- 
streeks 1660 de ontwikkeling van de suikerindustrie belemmerde. 
In het gunstige jaar 1652 waren er 20 suikermolens in werking, doch 
in het jaar 1660 hadden er ro daarvan het werk gestaakt en werkten 
alleen de overige door. Toen na den vrede met Bantam in 1684 de 
macht van de Compagnie aangroeide, brak er evenwel een betere 
tijd aan en in het jaar 1710 telde men alleen in de Ommelanden van 
Batavia 130 suikermolens, terwijl de industrie ook naar Bantam, Cheribon 
en Japara werd uitgebreid. 

Nu was evenwel de commerciëele politiek van de Compagnie niet 
vereenigbaar met groote producties van Oostersche waren. Er was 
niets, dat zij zoo zeer vreesde als overvloed van eenig product en een 
daardoor veroorzaakte daling van den prijs en in verband met hare 
inzichten verbood zij de oprichting van nog meer suikerfabrieken en 
bepaalde, dat elk daarvan per jaar niet meer dan 300 pikol suiker zou 
mogen opleveren, waardoor een jaarlijksche maximum-productie van 
omstreeks 40.000 pikol werd gedecreteerd. Maar zelfs deze bescheiden 
hoeveelheid werd geenszins behaald, daar in het jaar 1745 het aantal 
suikermolens in de Ommelanden van Batavia wederom tot 65 was 
gedaald, doordat het geen rekening gaf om met zulke kleine producties 
een fabriek aan het werk te houden. Nu verhoogde de Compagnie 
het maximum-contingent voor iedere fabriek, maar beperkte haar 
aantal tot hoogstens 7o, welk getal ín het jaar 1750 tot 80 verhoogd 
werd. In het jaar 1779 werkten er 55 fabrieken, die te zamen 100.000 
pikol aan de Compagnie afleverden en dan nog stroop fabriceerden, 
die niet in het contract van levering begrepen was en waarover de 
fabrikanten de vrije beschikking hadden. 

In het jaar 1795 werd de Oost-Indische Compagnie ontbonden 


122 


Java kwam onder het directe beheer van de Bataafsche republiek en 
daarna onder dat van het Koninkrijk Holland om bij de inlijving van 
dat land bij Frankrijk onder het Fransche Keizerrijk te komen. 

In 181r werd het eiland door Engeland in bezit genomen en in 
1816 aan het Koninkrijk der Nederlanden teruggegeven. 

In den loop van die jaren waren er telkens andere bepalingen aan- 
gaande de suikerindustrie gemaakt. Gedurende het beheer van de 
Oost-Indische Compagnie hadden de suikerfabrikanten steeds de klacht 


geuit, dat zij aan den eenen kant wel verplicht waren, als de Compagnie 
het verlangde, al hun product aan haar af te leveren, maar dat deze 
zich aan den anderen kant niet verplicht had, steeds eene vaste hoe- 
veelheid af te nemen, zoodat men nooit van te voren wist, hoeveel er 
gevraagd zou worden en men zich dus nooit op een vaste productie 
kon inrichten. Om aan die klacht tegemoet te komen werd in het 
jaar 1797 bepaald, dat de fabrieken in de Ommelanden van Batavia 


123 Suiker. 


jaarlijks r5.ooo manden à 375 pond suiker zouden moeten leveren 
en vrij zouden zijn, hetgeen zij boven het bedrag produceerden, voor 
eigen rekening te verkoopen. leders aandeel in de vaste levering 
werd naar gelang van den toestand van de molens, van de oogst- 
verwachtingen en dergelijke factoren gecontingenteerd. Ook voor de 
Noord- en Oostkust van Java wilde men een dergelijke regeling in het 
leven roepen. In die streken bestonden in het jaar 1724 31 suiker- 
fabrieken, die te zamen 2 millioen pond suiker konden afleveren en 
nu wilde men de aanplantingen in de fabrieken zoodanig uitbreiden, 
dat er per jaar 4 millioen pond suiker voor het Gouvernement werden 
gereserveerd en er nog r millioen pond voor den vrijen verkoop zou 
overblijven. Om tot dit doel te geraken, zouden de eigenaars van de 
bestaande en van de nieuw op te richten molens onbebouwde stukken 
grond ter beplanting krijgen, benevens regeeringsvoorschotten ten 
bedrage van de helft van den te verwachten oogst, waarbij de koopprijs 
op 41/5 rijksdaalder per pikol eerste soort gesteld werd. De voorgestelde 
regeling kwam evenwel niet tot stand en de productie van het bedoelde 
deel van het eiland kwam niet boven het reeds genoemde cijfer van 
2 millioen pond. Daarentegen werkte het stelsel in de Ommelanden 
van Batavia zeer goed, te meer daar de regeering zoowel door de 
verhooging van de voorschotten als van den suikerprijs de suikerfa- 
brikatie krachtig bleef steunen. Dientengevolge steeg de suikerproductie 
van Java in de eerste jaren van de negentiende eeuw aanzienlijk, om 
spoedig daarna, tengevolge van de zeer ongunstige tijdsomstandigheden 
een zeer gevoelige daling te ondergaan. 

De zeer bewogen politieke toestand, de Britsche kaapvaart en 
Hollands gedwongen samengaan met het met Engeland in voortdurenden 
oorlogstoestand verkeerende Frankrijk, verhinderden den vrijen afvoer 
van het Java-product dermate, dat de suiker op het eiland opgeslagen 
bleef en de voorraden zich meer en meer ophoopten. 

De regeering had nog steeds de hoop gekoesterd, dat de vrede zou 
terugkeeren en bleef dus, niettegenstaande de bestaande groote voorraden, 
de fabrikanten aanmoedigen aan het werk te blijven, ten einde bij 
het sluiten van den vrede de industrie nog in bloeienden toestand te 
hebben behouden. 

De oorlogstoestand en de onmogelijkheid om de suiker af te 
voeren bleven voortduren en daar de Gouverneur-Generaal DarNpers 


124 


het niet wenschelijk achtte, den reeds zoo grooten Gouvernements 
voorraad nog meer te doen aangroeien, liet hij in het jaar 1809 het 
tot dat jaar gevolgde stelsel varen en verleende den fabrikanten de 
volle beschikking over hun product. Deze bepaling kwam dus juist 
op het tijdstip, waarop de afzet van de suiker geheel onmogelijk was 
gebleken, zoodat de eenige mogelijke kooper verdween en de industrie 
derhalve tot algeheelen stilstand was gedwongen. 

De geheele productie van Java-suiker bedroeg dan ook in het 
jaar 1813 slechts eene hoeveelheid van ro.ooo pikol en in 1815 eene 
van 20.000 pikol. 

Het Engelsche tusschenbestuur handhaafde het stelsel van de vrije 
suikerindustrie, evenals na de teruggave de Nederlandsche regeering 
dit aanvankelijk ook deed, maar door de zeer slechte tijden, die zij 
doorgemaakt had, had zij zulk een knak gekregen, dat zij, alhoewel 
na den vrede de vrije afzet van het product verzekerd was, in kwijnenden 
toestand bleef verkeeren. Toen de Gouverneur-Generaal pu Bus pe 
GursienNies in het jaar 1826 op Java kwam, bedroeg de productie niet meer 
dan 19.795 pikol suiker, maar doordat hij de industrie door allerlei 
maatregelen en het verstrekken van voorschotten wist aan te moedigen, 
steeg zij op het einde van zijn bewind in 1830 weer tot 108.000 pikol. 

In het laatstgenoemde jaar kwam de Gouverneur-Generaal vaN 
DEN Bosc aan het bestuur en was van zeer uitgebreide volmachten 
voorzien, die later nog meer uitgebreid werden, zoodat zijn macht 
nagenoeg onbeperkt was. Onder meer was hem de opdracht gegeven 
Java voor het moederland productief te maken en de door hem tot 
dat doel genomen maatregelen, worden onder den naam van het 
kultuurstelsel samengevat, dat, voor zoover het de suikerindustrie 
aangaat, deze bepalingen behelsde: 

De Inlandsche bevolking in de voor de suikerindustrie geschikte 
gewesten, stelt 1/3 van hare bouwgronden ter beschikking voor de teelt 
van suikerriet en over dat deel wordt naar behoefte beschikt, zoodat 
het niet noodig is steeds het geheele derde gedeelte daarvoor te 
bestemmen. De Inlandsche bevolking bewerkt de velden, levert brandstof 
en vee voor het ploegen en transporteeren en is daartegenover 
van het verrichten van heerendiensten vrijgesteld. 

Uit de opbrengst van het product wordt vooreerst de verschuldigde 
landrente betaald en verder worden daaruit de bewezen diensten en 


125 Suiker. 


de verrichte arbeid betaald, waarna het overschot de aan de Regeering 
toekomende winst uitmaakt. 

Ten einde het op hoog bevel door de bevolking aangeplante 
riet te verwerken, werden er met particuliere personen contracten 
gesloten, waarbij deze geldelijk voorschot kregen om daarmede 
suikerfabrieken te bouwen en in te richten. De contractanten waren 
verplicht al het product tegen een vastgestelden prijs aan de regeering 
te leveren en konden het genoten voorschot met de suikerlevering 
verrekenen. 

In het begin waren de voordeelen noch voor den Staat, noch 
voor de suikerfabrikanten zeer groot, ja zelfs werd er vaak over de 
geheele transactie verlies geleden en de zeer menigvuldige verande- 
ringen in de contracten en in de verdeeling van het product tusschen 
de fabrikanten en de regeering toonen wel, dat de kunstmatig in het 
leven geroepen industrie nog niet aan de verwachtingen voldeed. 

Toen in het jaar 1870 werd aangenomen, dat de regeering zich 
geleidelijk van de suikercultuur kon terug trekken en die aan de 
particulieren overlaten, trad er een betere toestand in het leven, waarbij 
de Java suikerindustrie een meer stabiel en loonend bedrijf werd en 
ook de schatkist er beter bij vaarde dan tevoren. 

In het jaar 1870 werd namelijk besloten, dat er geen uitbreiding 
van de Gouvernements rietcultuur zal plaats hebben en dat de recht- 
streeksche bemoeienis van den Staat met de suikerindustrie zich bepalen 
zal tot den teelt van het gewas. Daartoe is het noodig, dat de 
Regeering over een deel der gronden en der werkkracht van de 
bevolking beschikt onder voorwaarde, dat zoowel voor het eene als 
het andere een behoorlijke prijs wordt betaald en dat met de overgave 
van het te veld staande rijpe gewas aan den suikerfabrikant, deze in 
de verdere bewerking, in het snijden en vervoeren van het riet voorziet 
en dat geheel met eigen middelen, buiten iedere bemoeienis of tusschen- 
komst van de regeering of hare ambtenaren. Te beginnen met het jaar 
1879 zullen de nu contractueel bedongen oorspronkelijke aanplantingen, 
jaarlijks met 1/j3 worden verminderd, zoodat in het jaar 1891 de geheele 
directe Regeeringsbemoeienis ook met den aanbouw van het suikerriet 
zal ophouden. De fabrikanten hebben de volle beschikking over de door 
hen geproduceerde suiker en betalen voor de gronden, die zij tot het 
jaar 1891 met Regeerings hulp beplanten, een bepaalden prijs voor de 


126 


grondstof en een cijns, die berekend is op de basis van de suikerproductie 
per bouw gedurende de jaren 1864/69. Voor het riet van den aanplant, 
die buiten Gouvernements bemoeienis is tot stand gekomen, den zoo- 
genaamden particulieren aanplant, betaalt men aan het Gouvernement 
niets, aangezien men dien zelf in eigen beheer tegen betaling aan de 
erondverhuurders en arbeiders heeft verkregen, behalve een vasten 
cijns van f/ 25.— per bouw. Reeds in het jaar 1886 werd evenwel, om de 
onder ongunstige omstandigheden verkeerende industrie ter hulp te 
komen, de cijns op den particulieren aanplant afgeschaft en die op 
Gouvernements-aanplantingen over de jaren 1887/91 tot op de helft 
teruggebracht met de bepaling, dat de andere helft eerst in de jaren 
1892/96 betaald zal behoeven te worden. 

Gedurende de laatste jaren van de staatsbemoeienis met de suiker- 
industrie, waren er ook behalve de zoogenaamde Gouvernementsfa- 
brieken ook nog vrije fabrieken opgericht. De ondernemers daarvan 
plantten riet op van de Inlandsche bevolking gehuurde gronden, 
fabriceerden daaruit de suiker en hadden natuurlijk de vrije beschikking 
over hun product. In den beginne hadden deze fabrikanten, die den 
moreelen steun van het Gouvernement misten, vele moeilijkheden met 
het verkrijgen van grond, irrigatiewater en werkvolk, maar zij kwamen 
deze te boven en stonden al spoedig, wat bedrijfszekerheid betreft, niet 
bij de Gouvernementsfabrieken ten achter. De gelijkheid van de twee 
categoriën nam nog toe, naarmate de laatstgenoemde door de inkrimping 
van de Gouvernements-aanplantingen ieder jaar na 1879 meer het karakter 
van een vrije fabriek verkregen en na 1891 onder geheel gelijke 
omstandigheden werkten. 

Juist in den zoo even geschetsen overgangstijd van de gedwongen 
naar de vrije kultuur, werd Java door twee rampen geteisterd, die er 
de suikerindustrie op den rand van het verderf brachten. Door de in 
Europeesche rijken van Regeeringswege aan de beetwortelsuikerindustrie 
ten goede gekomen begunstiging, was de productie van dit artikel 
in korten tijd zoodanig toegenomen, dat er in het jaar 1883 veel 
meer suiker voortgebracht werd, dan de toenmalige consumptie kon 
opnemen. 

Het gevolg daarvan was een geweldige crisis en een daling in 
den suikerprijs van zulk een omvang, dat de marktprijs een eindweegs 
onder dien daalde, voor welken men op Java de suiker kon produceeren. 


127 Suiker. 


De exploitatie van de suikerfabrieken gaf derhalve in dat jaar en in 
de daarop volgende jaren fhinantiëele verliezen en verscheidene eigenaars, 
die niet in staat waren die te dragen, zagen zich genoodzaakt hunne 
fabrieken te verkoopen. 

Dientengevolge gingen verscheidene suikerondernemingen in 
andere handen over en het waren voornamelijk cultuurbanken en 
soortgelijke naamlooze vennootschappen, in wier handen de suiker- 
fabrikatie geconcentreerd werd, hetgeen voor de verdere ontwikkeling 


van de industrie van groot voordeel was, zoodat de ramp, welke velen 


Fig. 37. Proefstation voor de Java-suikerindustrie te Pekalongan. 
31 - - 


particulieren eigenaars trof, ten slotte voor de nijverheid tot een zegen 
werd. Terzelfder tijd, dat de [ava-suikerindustrie onder den druk van 


de suikercrisis gebukt ging, kwam de geheimzinnige en zelfs nu, 
ondanks de nauwkeurige en langdurige onderzoekingen van tal van 
bekwame botanici en plantenpathologen niet opgeklaarde sereh-ziekte 
de rietaanplantingen aanvallen en schade toebrengen, die reeds op 
pag. roo besproken is geworden. De suikerfabrikanten beproefden 
alle tot hunne beschikking staande middelen om den voortgang van 


de ziekte te stuiten en richtten te dien einde proefstations op om haar 


128 


te bestudeeren en middelen te beramen haar te bestrijden. Ook staken 
de nieuwe kapitaalkrachtige eigenaars van de suikerondernemingen veel 
geld in hun bedrijf en pasten in het algemeen de nieuwste uitkomsten 
van de wetenschap toe ter verbetering van hunne kultuur- en fabrikatie- 
methoden. Hoewel de proefstations hoofdzakelijk opgericht zijn met 
het doel de serehziekte te bestrijden, hebben die zich spoedig uit 
den nauwen kring van deze onderzoekingen losgemaakt en zijn in het 
algemeen zeer nuttig geweest door op het gebied van den aanplant, 


het rietzaaien, de bemesting, de fabrikatie, de chemische contrôle en 


Fig. 38. Moderne suikerfabriek van buiten. 


onderzoekingsmethoden en nu in den laatsten tijd ook van de machinale 
inrichting van de fabrieken van advies te dienen. Het benoodigde kapitaal 
werd gewillig verstrekt en in de noodlijdende industrie vastgezet, 
de wetenschap werd practisch toegepast en het beheer van de onderne- 
mingen op zuinige, rationeele en energieke wijze gedreven en deze 
schoone combinatie van werkkracht, wetenschap en kapitaal redde 
níet alleen de Java-suikerindustrie van den ondergang, maar bracht 
haar vooraan in de rij van de rietsuikerproduceerende landen, zoodat jaren 


129 Suiker. 


lang Java het voorbeeld is geweest voor iedere landstreek, waar men 
de noodzakelijkheid inzag om de suikerindustrie eveneens op weten- 
schappelijken grondslag te drijven. 

Op zulk eene werkkracht en rationeele en ruime toepassing van 
door de wetenschap en de ondervinding aanbevolen verbeteringen, 
moest wel succes volgen en het is daaraan toe te schrijven geweest, 
dat de Java-suikerindustrie in de voor de rietsuikerindustrie zoo donkere 
dagen, die aan het sluiten van de Brusselsche Conventie van 1902 
vooraf gingen, niet, evenals de industrie van zoo menig ander suiker- 
produceerend land, noodlijdend werd, maar met onverminderde kracht kon 
stand houden. Toen na het jaar 1903 door de werking van de Conventie, 
die premiën afschafte en surtaxes verlaagde, de wereldprijs van de 
suiker steeg, was Java reeds met de moderniseering van zijn suiker- 
industrie gereed en kon van die zooveel gunstiger omstandigheden 
onmiddellijk profiteeren. Later toen de vraag naar ruwe suiker afnam 
en er naar een nieuw afzetgebied van het Java product moest worden 
omgezien, gelukte het al zeer spoedig op de Britsch Indische markt 
witte suiker in te voeren, die zeer veel aftrek vond, zoodat na korten 
tijd nagenoeg de helft van de geheele voortbrenging in den vorm van 
witte consumptie suiker kon worden afgeleverd, een kunststuk, dat 
aan de kunde, de voortvarendheid en den ondernemingsgeest der 
Java fabrikanten en kooplieden tot groote eer strekt. 

Het volgende lijstje van de hoeveelheid Javasuiker, die in de 
verschillende jaren is geproduceerd, geeft een goed denkbeeld van 
den gestadigen voortuitgang van de suikervoortbrenging van den 
aanvang van het kultuurstelsel af tot den huidigen dag. De cijfers stellen 
tonnen à rooo K.G. voor 


DOAONETREN IE EAO 0 OSD SO UG 
DOAGN RAE Ree OO:962 SOON MOO TOOG 
LOON herbe CSO N0L0 TSOR enn en be 00 
HSR ERN re NA TO 3206,3 VOOORM eN eee ADD 
HOGO Nt 0 naan d  D30-900 WCO ot Ho wad ses AH 
TOOS eet venne zaten 26.503 OOMEN SO T ZO 
RIO te Beg TM eN OE UGP a ste ao on ats EUR 
BO TDMAN He Eeeh tr LO HIO3 A BOONEN NAE TOS LOAZ 


SS Onee Ne zere ZT OTO COO LO BOND 


Deer II a 


150 


[OOONE MEN ee 072708 OND gal de ahd gore sg WOO ROD 
LOOT EREN NTR ne ee 2 OMO IODS on Geene IEE en MEI LOIRE 
IQO8 1.241.885 LOI4 1.404.942 
1909 1.241.726 I9IS 1.320.061 
19 IO 1.280.300 1916 : 1.610.000 
KONE a anar se en sl on oi) 


IL. AANPLANT VAN HET SUIKERRIET. 


Hoewel men op Java nevens de aanplantingen van suikerriet 
voor de fabrikatie op groote schaal, ook nog vele kleine in de bouw- 
velden verspreide kleine rietaanplantingen van de Inlandsche bevolking 
aantreft, waarvan het product tot snoeperij of tot grondstof voor op 
Inlandsche wijze bereide suiker bestemd is, zullen wij ons tot de eerst- 
genoemde beperken en de laatstvermelde later in een afzonderlijk 
hoofdstuk bespreken. 

De suikerondernemingen, welke op groote schaal suiker bereiden, 
vindt men alleen in het midden en Oosten van Java; de Westerens 
wordt door de Tjimanoek uitgemaakt, hoewel er ook eenige aanplan- 
tingen van de meest Westelijke Cheribonsche fabriek bewesten die 
rivier worden aangetroffen. Van die rivier af tot aan het kalkgebergte 
van Rembang toe, is de geheele lage Noordelijke vlakte aan de 
suikerindustrie gewijd; wij vinden daar, behoudens eenige kleine onder- 
brekingen, de suikerriettuinen van de zee af tot aan den voet van het 
middengebergte toe. Eveneens vinden we in de correspondeerende laag- 
vlakte bezuiden het middengebergte, eene uitgebreide suikerindustrie, 
hoewel dezer meer Oostelijk begint, omdat in het Zuiden de bergen 
zich meer Oostwaarts uitstrekken dan in het Noorden. In Oost-Java 
vinden wij de suikerindustrie voornamelijk in het uitgestrekte dal van 
de Brantas, aan de alluviale Noord- en Oostkust van het smalle 
Oostelijke deel van het eiland en op de hoogvlakten, tusschen de 
vulkanen in de residentiën Madioen en Kediri. 

De voor den oogst 1916 met riet beplante oppervlakte bedraagt 
155,928 hectaren, die als volgt over de verschillende residentiën zijn 
verdeeld en waarbij ter vergelijking de cijfers van eenige voorafgaande 


jaren zijn vermeld. 


131 Suiker. 


MET SUIKERRIET BEPLANT OPPERVLAK 


RESIDENTIE: | ONREIEC TAKEN KCDESOOSSD: 
Ĳ 1916. | III. 1906. | IQOr. | 1896. 
— ï OO Ee = 

Oramlbon se a os vats RLS Oe KOE 1.768 | 8.060 BES 
Bekalongan en E22 11.066 | 10.057 0.449 1.353 
Kedoe en Banjoemas . . .. 9.652 | 6.300 3-846 3.026 | 2.604 
Drok Eeen 2038 11.020 8.890 | 6.278 4.993 
Solo NE. |_11.889 8.946 1.272 7.443 5.324 
Semarang en Rembang . . . | 9.954 | 8.964 9.02 8.089 71-2477 
MEUIGOe ss See or otor oe OL 4.735 3-064 4-039 2.284 
IEEE veter Garn et lonkt 23-677 | 18.573 13-548 | 10.784 5.935 
SCEE — droo enor eds NEN 26.423 23-899 23-336 16.484 
BasOeroEsm eee 22.979 | 19.948 16.12 14.675 II.I09 
Bezoeken | 6.596 | 6.763 6.534 6.682 5.026 
Totaal. . . | 155-928 | 131.853 110.928 101.861 | 73-686 


Deze cijfers geven het bruto aantal hectaren aan, dat voor elk 
der oogsten met riet beplant is geworden en aangezien er op Java geen 
riet blijft over staan, maar al het ín een jaar geplante riet in het 
daaropvolgende jaar wordt geoogst, stelt het ook het aantal geoogste 
hectaren voor elk van de genoemde jaren voor. 

De werkelijk door de suikerindustrie in beslag genomen opper- 
vlakte is evenwel veel grooter, daar voor de geheele periode van de 
kultuur van het suikerriet van het eerste openmaken van den grond af, 
tot het oogsten toe, meer dan r2 maanden noodig zijn en verder de 
suikerrietbouw op Java gewoonlijk een driejaarlijksche verwisseling ver- 
eischt. Voor iedere hectare werkelijk aangeplant riet zijn dus in het 
geheel drie hectaren disponibele grond noodig, zoodat de aanplant alleen 
3 X 155-925 == 468,00o hectaren vereischt. Bovendien zijn er tuinen 
noodig voor het kweeken van stekken, voor de fabrieksgebouwen en 
emplacementen, zoodat we wel kunnen rekenen, dat er van de 4 
millioen hectaren op Java aanwezigen bouwgrond ruim 50o,000 of 
21/30, aan de rietkultuur zijn gewijd, waarvan dan omstreeks 2/3, of 
het niet direct geoccupeerde gedeelte, met andere gewassen wordt 
beplant. 

Gewoonlijk wordt op Java de rietkultuur gedreven op grond, 
die niet het eigendom van den planter is, maar door dezen, hetzij voor 
een enkelen oogst of voor een betrekkelijk klein aantal jaren wordt 


182 


gehuurd of hem in erfpacht is afgestaan. Bijna al het door de suiker- 
fabrieken vermalen riet wordt in eigen beheer aangeplant en slechts 
een klein gedeelte wordt van Inlandsche landbouwers of van Euro- 
peesche planters aangekocht, zoodat de fabrikanten tevens de riet- 
planters zijn en landbouw en fabrikatie vrij wel geheel in dezelfde 
handen berusten. 

De meeste suikerondernemingen verkrijgen hun bouwgrond door 
vrijwillige overeenkomst met de bevolking d. w.z. zij huren gronden 
van de om de fabriek gelegen desa's of dorpen en bewerken en 
beplanten dien geheel in eigen beheer met eigen werkvolk. Daarbij 
huurt men dan niet meer dan men met riet beplant en laat de rest 
van den bouwgrond over, die door de eigenaars met rijst of met andere 
gewassen wordt beplant. Volgens het grondhuur-reglement mag de 
bevolking ieder jaar niet meer dan !/z van den bebouwbaren grond 
van de desa voor Europeesche kulturen verhuren en verder is er voor 
iedere suikeronderneming een maximum areaal vastgesteld, waarboven 
men niet mag inhuren. Wil men eene nieuwe fabriek vestigen of den 
aanplant van een bestaande onderneming uitbreiden, dan is daartoe 
vergunning van de Regeering noodig, die eerst verleend wordt, 
wanneer het blijkt, dat de economische belangen van de bevolking 
door die suikerrietaanplantingen niet worden geschaad. Daarmede wordt 
bedoeld, dat er grond genoeg moet overblijven voor den verbouw 
van voedingsgewassen en er genoeg irrigatiewater moet zijn om 
zoowel den teelt van die gewassen als van het rietgewas mogelijk te 
maken. 

In de residentiën Djokjakarta en Soerakarta, de zoogenaamde 
Vorstenlanden, draagt de huur meer het karakter van erfpacht. Men 
huurt daar van de Inlandsche Grooten uitgestrekte stukken grond 
voor een aantal jaren tegelijk en kiest daaruit de gedeelten uit, die 
men met riet wil bebouwen. De overblijvende gedeelten van den 
bebouwbaren grond worden aan de Inlandsche bevolking afgestaan, 
die er tegen vergoeding in geld of in producten of in arbeid voor 
haar eigen rekening voedingsgewassen op kweekt. 

Ten slotte zijn er nog eenige suikerondernemingen op erfpachts- 
perceelen gevestigd, waar de grond voor een termijn van 75 jaren aan 
de onderneming is afgestaan tegen betaling van een jaarlijkschen 
canon. Hier krijgt men dus ook een groot stuk grond ineens en moet 


133 Suiker. 


daarop de stukken uitzoeken, die voor beplanting met suikerriet in 
aanmerking komen. 

Men plant het suikerriet nagenoeg uitsluitend op geïrrigeerden 
grond. Bij den inhuur van sawahs of rijstvelden, die reeds van irrigatie- 
inrichtingen zijn voorzien, huurt men deze tegelijk en heeft dan gewoon- 
lijk den aanvoer van het water reeds gereed. Het irrigatiewater 
wordt op de meeste plaatsen verstrekt volgens een van te voren van 
Regeeringswege gemaakt verdeelingsplan en wel in verband met de 
beschikbare hoeveelheid water en met de grootte van de aanplantingen 
van suikerriet en van voedingsgewassen voor de Inlandsche bevolking. 
Daar de hoeveelheid beschikbaar bevloeiingswater niet steeds voldoende 
is voor de behoorlijke bewatering van de riettuinen, hebben de 
suikerfabrieken met toestemming van de Regeering op vele plaatsen 
groote pompstations opgericht om met uit de rivieren opgepompt water 
hunne velden te kunnen bevloeien in tijden, waarin het op de gewone 
wijze door aftappen uit de stroomen te verkrijgen water niet voldoende 
is voor de behoefte. 

Het riet wordt ruim een jaar na het planten geoogst en daarbij 
in zijn geheel uitgegraven, zoodat er geen tweede snit wordt aange- 
houden. In den regel komt men op denzelfden grond eerst na drie 
jaren met suikerriet terug; alleen in enkele streken, waar de grond 
schaarsch is, vindt men eene tweejarige verwisseling ; in andere daaren- 
tegen treft men een vierjarige verwisseling aan, doch de driejarige 
maakt den regel uit en in ieder geval plant men het riet onmiddellijk 
na een rijstoogst. 

Het volgende schema geeft ongeveer de afwisseling van de 
oogsten aan, hoewel het niet als een steeds opgaand voorbeeld kan 
dienen en in plaats van één van de twee rijstoogsten en één anderen 
oogst ook wel tapiocca of een ander gewas wordt geplant, zoodat 
er dan tusschen de twee rietoogsten slechts één rijstoogst valt. 


re jaar, September . . rietoogst. 

Ie en 2e jaar, Sept.— Nov. . boonen, maïs, etc. 

2e jaar, Nov. —-April . rijst. 

2e jaar, April —Nov. . braakliggen, boonen, indigo, arachis etc 


2e en 3e jaar, Nov. —April. rijst. 
3e en 4e jaar, April —Sept.. suikerriet. 


4e jaar, September „ . rietoogst. 


134 


De veldwerkzaamheden voor de cultuur van het suikerriet be- 
ginnen, zoodra de rijst geoogst is of reeds gedurende de dagen, waarop 
de padisnit plaats heeft. 

De grond is door den natten rijstbouw gedurende maanden achtereen 
met water verzadigd geweest; door de werking van mikro-organismen 
hebben daarin allerlei reductie-processen plaats gehad en om hem weder 
voor den rietbouw geschikt te maken, moet hij terdege aan de werking 
van de zon en den wind worden blootgesteld. Daartoe graaft men 


om den geheelen tuin een diepe goot, die het uit den grond sijpelende 


® dl 


Fig 


39. Graven van goten in een stuk land voor den rietbouw bestemd. 


OF 


water afvoert en later voor den toevoer van het irrigatiewater wordt 
gebruikt. Verder wordt de tuin door middel van dwarsgoten in stukken 
van l/o of 1/jy bouw verdeeld en daarna de geulen gegraven, waarin 
later het riet zal worden geplant. Gewoonlijk zijn deze 30 voet lang, 
ruim één voet diep en liggen op afstanden van 4 of 5 voet hart op 
hart van elkander. Hunne breedte is een of anderhalven voet; de 


uitgegraven aarde wordt tusschen de geulen opgestapeld. Bij den 


135 Suiker. 


tuinaanleg zorgt men op bepaalde afstanden in de lengte- en breedte- 
richting paden in de tuinen open te laten, om de beweging van de 
werklieden in het veld mogelijk te maken. Op sommige plaatsen, 
vooral in het Oosten van het eiland, waar de gesteldheid van den 
bodem het toelaat, wordt de grond vooraf verscheidene malen in 
verschillende richting geploegd en daarna worden daarin met den 
patjol de geulen gegraven, maar in de meeste streken is de grond 
te stijf om met de zwakke karbouwenploegen behoorlijk bewerkt te 


worden en graaft men de geulen in den onvoorbewerkten grond. Daar 


spend va rie tre Nd 


Fig. 40. Grondbewerking. 


dit ploegen en graafwerk zeer veel arbeid kost en zoowel de uitbreiding 
van de rietaanplantingen als die van de Inlandsche cultures meer 
werkkrachten vorderen dan er beschikbaar zijn, wil men alle bewerkingen 
op tijd doen geschieden, maakt men in steeds toenemende mate gebruik 
van toestellen voor mechanische grondbewerking. Daarvan worden 
thans verschillende systemen beproefd, waarvan er eenige eenvoudige 


ploegen zijn. Maar ook andere toestellen, die onmiddellijk goten graven, 


136 


zijn in onderzoek, zoodat wij eerlang daarvan de goede resultaten 
mogen tegemoet zien. 

Wanneer de goten in een riettuin gegraven zijn en deze, zooals 
de term luidt „open” is, dan heeft hij het aanzien van een verzameling 
van lange reeksen loopgraven en in dezen toestand wordt hij aan de 
werking van zon en lucht blootgesteld om, zooals men het noemt „uit 
te zuren” of „door te luchten”. 

Hierbij drogen de stijve, natte kluiten op, verkruimelen, worden 
lichter van kleur en in plaats van de stapels natte, koude, zwarte 


Fig. 4r. Het planten van suikerriet. 


brokken, die tusschen de geulen waren opgestapeld, heeft men nu 
hoopen van een lichtgrijzen, poedervormigen grond. Ook de bodem 
van de geulen, die eerst stijf en hard was, kan nu gemakkelijk los- 
gekrabt worden, waardoor deze ook met een vrij dikke laag mullen, 
lossen bodem bedekt wordt. 

Gedurende dit uitzuren, wordt het steeds weer opgroeiende gras 
uitgewied en wanneer door zware regens de gegraven geulen instorten 
of de uitgegraven grond in de geulen wordt gespoeld, dan moet deze 


137 Suiker. 


er weder worden uitgegraven en weder tusschen de geulen worden 
opgestapeld. 

Wanneer de riettuin voldoende lang aan de lucht is blootgesteld 
geweest, waartoe in de meeste gevallen zes weken noodig worden 
geacht, worden de stekken geplant. Men maakt den bodem in 
de geulen nog eens terdege los en plant de stekken, hetzij direct in 
de geulen of in plantgaten. Terstond na het planten wordt de tuin 
geïrrigeerd en men herhaalt deze besproeiing vooreerst ont de 4 of 
5 dagen en later naar behoefte. Het planten geschiedt in de maanden 


Fig. 42. Wieden van den Suikerrietaanplant. 


Mei tot Augustus, dus gedurende den drogen tijd en de kunst van 
den planter is, het riet met irrigatiewater in het leven te houden en 
langzaam te doen groeien, totdat het bij het invallen van de regens 
volop water krijgt en dan zeer snel zijn volledigen wasdom bereikt. 
Tegelijk met het planten of eerst later of wel zoowel onmiddellijk 
als later wordt gemest en wel tot een bedrag, dat wij gemiddeld op 
f 5o— per bouw of f 70— per hectare kunnen stellen. Men mest 


138 


nagenoeg uitsluitend met stikstof houdende meststoffen, zooals zwavelzure 
ammonia, perskoeken (boengkil) van arachisnoten, van kapok-, ricinus- 
of katoenzaden, vleermuizenmest en ook stalmest, maar voornamelijk 
toch met zwavelzure ammonia. Kali en phosphorzuur vinden zeer weinig 
toepassing, eerstgenoemde zelfs nagenoeg in het geheel niet en phos- 
phorzuur in den vorm van superphosphaat of beendermeel of Thomas- 
meel alleen in verbinding met groote hoeveelheden stikstof houdenden 
mest op sommige kalkrijke gronden in de Vorstenlanden, Madioen en 


Japara. Het jaarlijks door de rivieren aangevoerde slib bevat in ge- 


Fig. 43. Volwassen riet. 


bonden toestand zooveel kali en phosphorzuur, die door de verweering 
vrij komen, dat het riet in den regel aan die beschikbaar komende 
hoeveelheid genoeg heeft. Veelvuldige ernstige proeven hebben aan- 
getoond, dat in de meeste gevallen vermeerdering van de hoeveelheid 
kali en phosphorzuur door bemesting geene meerdere riet- of suiker- 
opbrengst veroorzaakte. 

Naarmate het riet opgroeit, wordt het aangeaard, waartoe men 
den lossen grond gebruikt, die door de verweering van de tusschen 


Suiker. 


Oogsten van suikerriet. 


140 


de geulen opgestapelde brokken is ontstaan. Ten slotte zorgt men 
ervoor, dat ten tijde, waarop men de zware regens van den West- 
moesson kan verwachten, het riet geheel is aangeaard en dat het 
daardoor op vrij hooge banken staat, zoodat het regenwater kan af- 
loopen en zich niet in plassen om de wortels van het riet verzamelt. 
Het gotensysteem, dat eerst dienst gedaan heeft om in het irrigatiewater 
in alle deelen van den tuin te leiden, doet nu dienst om het overtollige 
regenwater weg te voeren. Tegen den tijd, waarop de droogte weder 
invalt, vult men eenige goten aan of sluit ze af om te zorgen, dat er 
niet te veel water uit den grond gedraineerd wordt, maar dat deze 
een voldoenden vochtigheidsgraad behoudt om nu zonder regenval of 
irrigatie aan de rietwortels het noodige water te verschaffen om het 
riet levend en frisch te houden. 

Wanneer het riet ten slotte rijp is geworden, hetgeen, al 
naar gelang van de weersgesteldheid, den aard van den grond en 
de rietsoort van rr tot r4 maanden na het planten intreedt, wordt 
het geoogst en daarbij tot den wortel toe uitgegraven. Een tweede 
snit, zooals men dien in de meeste rietsuikerproduceerende landen 
kent en die daar soms de meest winstgevende is, wordt, zooals 
reeds werd opgemerkt, op Java zeer zelden toegepast, doch men 
oogst er ieder jaar al het in het jaar te voren aangeplante riet 
en houdt bijna niets voor een volgenden oogst over. De reden 
hiervan is, dat de tweede en verdere snitten op Java zoo veel 
minder product opleveren, dat het door de zware grondhuren en de 
zeer geringe hoeveelheid beschikbaren bouwgrond het voordeeligst is 
uit het kleine oppervlak aan grond, die aan de suikerondernemingen 
ter beschikking staat, zooveel mogelijk riet en dan suiker te winnen, 
terwijl bovendien de werkkrachten op Java zoo overvloedig en goedkoop 
zijn, dat het zeer goed loonend wordt, de meerdere aan het steeds 
opnieuw planten verbonden werkzaamheden te bekostigen. In tegen- 
stelling met de meeste andere rietbouwende koloniën, waar de grond 
overvloedig en goedkoop is en de werkkrachten schaarsch en duur 
zijn, heeft Java met zijn 30 millioen inwoners zijn grond zelf ten 
zeerste noodig voor de teelt van voedingsgewassen en daardoor is de 
voor den rietbouw beschikbare grond duur en in oppervlakte zeer 
beperkt. Aan den anderen kant verschaft juist deze talrijke bevolking 
een uitgebreid aanbod van goedkoope en ter plaats aanwezige werk- 


141 Suiker. 


krachten, waardoor het eerstgenoemde nadeel weer grootendeels wordt 


opgeheven. 
In het onderstaande staatje vindt men de gemiddelde rietproductie 


in kilogrammen per hectare en in pikols per bouw voor de verschillende 
residentiën voor het jaar 1915 opgegeven, waarbij ter vergelijking 
ook die voor enkele andere jaren zijn bijgevoegd. 


| 1915 | 1912 | 1910 1908 
a e RE | 
RESIDENTIE Eel oz: [Es Ee Ee zee |E: ded] 
AERON EEK NE EON EE 
en | p: IE 5 
e | U En | | | | | 
Cheribon . 889, 77370 |1116| 97126 | 990, 86160 |1064 92600 | 994 86509 | 886, 77109 | 860\ 74846 
Pekalongan . . (roos) 87466 \1304 113488 (1156 100607 \1234 107396 \rrogl 96082 \110g 96517 (ro71 93210 
Kedoe en | | | | 
Banjoemas. \r217/105916 ||1366/118884 |Lrr2) 96778 1362 118536 1172102000 995, 86596 \ro89 94777 
Djokdja (1225 106613 1233 107309 (1165 IOI217 2341) 116709 \rr42 99389 rrr2, 96778 | 988 85986 
Solo . 1159 100869 T243|108179 | 1143, 99476 | 1296) 112792 |1079) 93906 1088 94689 | 898 7S154 
Semarang | | | | | | I | 
en Rembang. \rors\ 88336 \r224) 106526 | II23| 97735 | (eeen. 11030) 90425 '1067 92862 | 858) 74672 
Madioen 958/ 83375 |ro82| 94167 |LO44) 90860 |rzás 99650 | 996) 86683 924 So416 | 782 68058 
Kediri . ‚1108 96430 1186/103218 11138, 99041 (tgoznnsar| zoal \1TO46T1 [1203 104699 961 83637 
Soerabaja. \1139 99128 \r2r2\ro548r \r157/100695 1172102000 | (1077) 93732 [EEG 98954 | g21, 80155 
Pasoeroean . . |1976 93645 \1128,991171 [rzxz 97213 |1143, 09476 | SE 95125 lapt 92166 | 835| 72671 
Besoeki, II54 100434 1098, 95560 1123 971135 1182/102870 107 „98291 1106, 96256 942! 11983 
Gemiddeld . . \rog6 95386 1198 104263 |t126 97997 1213) 105568 zoo4l 95212 1089, 94777 | 922 So242 


III. SUuikERFABRIKATIE. 


Het op het veld gesneden en uitgedolven suikerriet wordt on- 
middellijk na het snijden van den groenen top met bladeren en van 
de wortels en aanhangende stukken aarde ontdaan, in bossen gebonden 
en met ossenkarren of in den laatsten tijd zeer veelvuldig met door 
trekvee of locomotieven getrokken railwagens naar de fabriek gebracht, 
Men tracht zooveel mogelijk iederen dag juist zooveel riet te snijden 
als den zelfden en volgenden dag vermalen kan worden, ten einde te 
zorgen, dat het riet niet te lang na gesneden te zijn moet blijven 
liggen, alvorens te worden vermalen. De ondervinding en het chemische 
onderzoek hebben namelijk geleerd, dat in het vochtige, heete klimaat 


142 


van Java suikerriet reeds vrij spoedig, nadat het gesneden is, in gehalte 
en zuiverheid achteruit gaat, zoodat een spoedige verwerking noodig 
is om suikerverlies te voorkomen, 

Het suikersap wordt uit het riet gewonnen door het laatstgenoemde 
in zware ijzeren of stalen molens uit te persen. 

De meest voorkomende molen bestaat uit drie cylinders, waarvan 
er twee op dezelfde hoogte in gelijke richting draaien en de derde 
zich daarboven bevindt en in tegengestelde richting draait Het riet 


wordt door middel van een carrier tusschen den bovensten en den 


Fig. 45. Riettransport per kar. 


voorsten cylinder geschoven, wordt door de draaiende beweging van 
deze rollen gegrepen, oppervlakkig geperst en over een geleideplaat, 
den ampasstooter, tusschen den boven- en achtersten cylinder gevoerd, 
waar de zwaarste persing plaats grijpt en het sap uit het riet uitgeperst, 
wordt. Door de draaiende beweging van de cylinders wordt het 
uitgeperste riet, ampas genaamd, uit den molen geworpen, terwijl het 


sap langs de cylinders in een ondiepen ijzeren bak valt, die zich onder 


148 Suiker. 


den molen bevindt en die om de medegekomen stukken riet en blad 
tegen te houden, met een grove zeefplaat is bedekt 

De ruimte, die tusschen den topcylinder en de beide andere 
cylinders opengelaten wordt, wordt door den machinist met zorg be- 
rekend en geajusteerd, terwijl tevens de juiste plaatsing van den 
ampasstooter voor een richtigen gang van de sapextractie van groot 
belang is. 

Hoe sterk men de ampas ook zou persen, toch is het onmogelijk 
alle sap te extraheeren, zoodat de ampas, die den molen verlaat, steeds 


een meerdere of mindere hoeveelheid sap en dus ook suiker bevat, 


Fig. 46. Met riet beladen railwagen. 


die daarin verloren gaat. Ten einde die zooveel mogelijk te winnen, 
wordt de uit den eersten molen komende ampas met water besproeid 
om het daarin aanwezige sap te verdunnen; daarna passeert deze door 
een tweeden molen, die het verdunde sap weder uitperst en deze be- 
sproeiing en persing wordt nog eens herhaald, zoodat in de meeste 
gevallen het riet drie malen geperst en de ampas na den eersten 
en na den tweeden molen met water besproeid wordt. De zoo 


droog mogelijk geperste ampas bevat, ten slotte een zoo suikerarm sap, 


144 


als bereikbaar is, hetgeen het suikerverlies in dat afvalproduct tot 
de kleinste afmetingen terugbrengt. Het op de ampas gebrachte water 
verdunt het sap en moet later bij de suikerbereiding weer verdampt 
worden, hetgeen tijd en brandstof kost. Om de hoeveelheid water 
tweemaal dienst te laten doen of om met minder water hetzelfde effect 
te bereiken, giet men al het uit den laatsten molen komende verdunde 
sap op de ampas tusschen den eersten en den tweeden molen en 
besproeit alleen de ampas, die uit den tweeden molen komt, met water. 
Het sap van den eersten en den tweeden molen gaat in zijn geheel 


RTT 


Fig. 47. Moleninstallatie. 


ter verwerking naar de fabriek en het verdunde sap uit den derden 
giet men, gelijk gezegd is, op de ampas vóór den tweeden molen. 
Het wordt daarin opgezogen, vermengt zich met het nog daarin aan- 
wezige onverdunde rietsap, verdunt het en wordt door den tweeden 
molen weer gedeeltelijk uitgeperst. De nu uit dezen molen komende 
ampas wordt met water bespoten, dit verdunt het in de ampas 


achtergebleven sap nog meer en dat verdunde sap wordt in den 


145 Suiker. 


laatsten molen weder, zoo ver het kan, uitgeperst. De droge ampas 
wordt naar de ovens gebracht en dient daar, zooals zij is, zonder nog 
eerst gedroogd behoeven te worden als brandstof. Bij een rationeel 
ingerichte fabrikatie kan de ampas met het droge rietblad geheel in 
de behoefte aan brandstof voorzien en alleen in enkele gevallen is het 
noodig ook nog met brandhout te stoken. 

Om het werk van de molens te verlichten of om met dezelfde 
sterkte van de molens in denzelfden tijd meer riet te vermalen en 
eindelijk om het riet zoodanig te prepareeren, dat het onmiddellijk na 
den eersten molen voor bevochtiging en doordringing met het daarop 
gegoten water of laatste molensap vatbaar is, zijn in de meeste fabrieken 
voorbereidende werktuigen in gebruik, die het riet eene voorbewerking 
doen ondergaan, alvorens het in de molens te persen. 

Het daartoe algemeen in gebruik zijnde toestel, de „crusher”, 
bestaat in hoofdzaak uit een paar cylinders met V-vormige tanden, 
welke cylinders zoo dicht bijeen geplaatst zijn, dat het daar tusschen 
passeerende riet gekneusd wordt en daardoor gemakkelijk in den eersten 
molen tot een aaneengesloten, sponsachtige, goed water opzuigende 
ampas wordt geperst. 

Een molensysteem, zooals dit nagenoeg overal aangetroffen wordt, 
bestaat dus uit een langen carrier, die de van de rail- of ossenwagens 
afgenomen bossen riet naar de molens voert, een crusher, die het 
voorbewerkt en drie of vier molens, ieder van drie cylinders, welke 
door ampascarriers verbonden zijn. Tusschen de eersten en tweeden 
molen heeft men imbibitie met naperssap, tusschen den tweeden en 
derden met warm water, terwijl de ampas uit den laatsten molen op 
een carrier valt, welke haar naar de vuren brengt. De geheele be- 
weging loopt onafgebroken door, zoodat het riet in een voortdurenden 
stroom de fabriek binnen komt en binnen enkele minuten in sap en 
uitgeperste ampas gescheiden wordt. 

De hoeveelheid sap, welke men uit het riet perst, hangt van de 
sterkte en de goede stelling van de molens, van de hoeveelheid 
vezelstof, dus van het sapgehalte van het riet en van de hoeveelheid 
aangevoerd imbibitie water af. Bij een drievoudige persing in behoor- 
lijke molens van met behulp van een crusher voorbewerkt riet, 
bij een vezelstofgehalte van r1r—r20/, in het riet en bij eene imbibitie 
van 15—18 0/), op roo deelen uitgeperst sap kunnen wij rekenen, 81 


Deer. II 10 


146 
deelen onverdund gedacht sap van roo deelen riet te winnen, dus 


I 
Ss EE 93,15 deelen verdund sap of 92,5 0/) van het totale 


sap- of suikergehalte. De daarbij overblijvende ampas bevat dooreen 
genomen 4.0 0/g suiker, 47.5 0 water en 46.5 0/) vezelstof. Bij een 
vezelstofgehalte van het riet à 1r 0/9, komen deze cijfers overeen met 
een verlies aan suiker op roo riet van 1.07 deelen en bij een vezel- 
stofcijfer van 12 0/) in riet met 1.16 deelen. 

Het rietsap, dat uit de molens komt, is een troebele, door bijge- 
mengde lucht schuimende vloeistof, wier kleur, al naar gelang van 
de kleur van het vermalen riet, tusschen lichtgrijs en donkergroen 
afwisselt. In oplossing bevat het alle oplosbare stoffen van het riet, 
dus suiker, glucose, zouten, organische zuren en in zwevenden toestand, 
behalve de reeds genoemde lucht ook nog fijne deelen ampas, rietwas, 
klei of zand, kleurstof, eiwitstof en gomachtige stoffen. Het reageert 
zuur en is door het ‚gehalte van gom- en eiwitachtige stof eene 
glibberige vloeistof, die zich niet fltreeren laat en waaruit de zwevende 
deelen dus niet door filtratie kunnen worden afgescheiden, alleen ver- 
wijdert men, alvorens het sap te verwerken, de grove stukken ampas 
uit het sap, door het door grove koperen zeven te laten stroomen. 

Deze glibberige consistentie en slechte verwerkbaarheid verdwijnen 
plotseling wanneer het rietsap met kalk wordt gemengd, waarbij dan 
een zwaar, vlokkig neerslag van phosphoszure kalk, gecoaguleerd 
gomachtige stof ontstaat, dat de drijvende 


deeltjes ampas en rietwas, de zwevende klei en zanddeelen insluit en 


eiwit en neergeslagen 


medeneemt, zoodat het ruwe sap zich scheidt in een dikke, donker- 
kleurige laag bezinksel en een heldere, lichtgele, dunvloeibare vloeistof. 
In de meeste gevallen bewerkstelligt men deze zuivering door bij het 
ruwe sap 0.3—0.5 0) kalkmelk van 15° Beaumé te voegen en dit 
mengsel snel tot het kookpunt te verhitten of het zelfs eenige minuten 
flink te koken. Daarna laat men het sap eenigen tijd rustig bezinken, 
hevelt het heldere bovenstaande vocht af en perst de bezonken 
schuimlaag in filterpersen of in filterzakken terdege uit, zoodat nage- 
noeg al het sap daaruit verkregen wordt. In andere gevallen wordt 
het gekalkte sap, voordat men het verwarmt, aan den invloed van 
zwaveligzuurdampen blootgesteld, waardoor vooreerst eene betere en 
snellere bezinking wordt teweeggebracht en verder een lichtkleuriger, 


147 Nuiker. 


helderder en dunner vloeibaar sap wordt verkregen. De eerstgenoemde 
werkwijze draagt den naam van defecatre, de tweede die van su/ftatie 
en in de derde plaats wordt op enkele fabrieken in plaats van deze 


beide een andere .sapzuiveringsmethode toegepast, die carbonatatte 


Fig. 48. Verdamp- en kookstation. 


genoemd wordt. Hierbij bedeelt men het sap met een groote overmaat 
kalk, soms wel tot 7 à 10 0/, kalkmelk van 15° Beaumé toe, en neutraliseert 


de overmaat kalk door middel van een stroom koolzuur bij niet te 


148 


hooge temperatuur. Wanneer het punt van neutraliteit bijna bereikt is en 
het gevormde neerslag goed bezinkt, dan filtreert men al het sap door 
hlterpersen en neutraliseert daarop het gefiltreerde sap volledig met kool- 
zuur of met zwaveligzuur of met beide achtereenvolgens, waarna het ge- 
kookt en wederom gefiltreerd wordt. Daar bij de carbonatatie al het sap 
door doeken wordt gefiltreerd en zoowel bij de defecatie als bij de 
sulfitatie de hoofdmassa van het sap ongefltreerd wordt afgeheveld 
en slechts een deel wordt gefiltreerd, geeft de carbonatatie helderder 
en doorschijnender sappen dan de andere sapzuiveringsmethoden en 
is daarom voor de fabrikatie van witte suiker aan te bevelen. Het 
mag echter niet onvermeld blijven, dat de bezinking van het sap bij 
de sulfitatie ook zoodanig bevorderd wordt, dat, ook al wordt het niet 
gefiltreerd, zijne helderheid zoo groot is, dat het zich eveneens zonder 
bezwaar tot witte suiker laat verwerken. 

Het op de eene of de andere van de hier geschetste methoden 
gezuiverde en geklaarde sap wordt hierop tot een dikke stroop van 
ongeveer 50 0/, vaste stofgehalte ingedampt, welke vloeistof den naam 
van „diksap' draagt. Men volbrengt deze indamping bij zoo laag 
mogelijke temperatuur onder luchtverdunning in eene reeks van met 
elkander in verbinding staande pannen, die te zamen den naam van 
verdampinstallatie à triple of quaduple effet dragen, al naar gelang 
van het aantal lichamen, waaruit zij bestaat. 

Het toestel wordt gevormd door drie of vier verdamplichamen, die 
elk door tusschenschotten in een sap- en een stoomruimte zijn ver- 
deeld, zoodanig met elkander te verbinden, dat de sapruimte van 
elk voorgaand lichaam met de stoomruimte van ieder volgend in 
verbinding staat. In de stoomruimte van het eerste lichaam, waarin 
het sap wordt binnengelaten, laat men stoom toe, die het sap aan 
het koken brengt en dus water doet verdampen; de hier ontstaande 
waterdamp gaat door een wijde buis naar de stoomruimte van het 
tweede lichaam, brengt daar ook het sap, dat, gelijk we zullen zien, 
onder luchtverdunning staat en dus bij lagere temperatuur kookt, aan 
het koken en zoo gaat dat door, zoodat de damp van ieder voor- 
gaand lichaam het sap in ieder volgend aan de kook houdt. De 
sapruimte van het laatste lichaam is met een luchtpomp verbonden, 
die de laatste sapdampen wegzuigt en een luchtledig teweeg brengt, 
waardoor de kooktemperatuur daalt. Dientengevolge werkt dit sap- 


149 Suiker, 


reservoir als een condensor voor de dampen van het voorlaatste lichaam 
en brengt ook daarin een verminderden druk teweeg en dit gaat zoo 
door, totdat het eerste lichaam met een kleinen overdruk werkt. Het 
sap loopt door bijzondere pijpleidingen van het eerste naar het tweede 
lichaam en zoo vervolgens totdat het uit het laatste met de hoogste 
concentratie en de laagste temperatuur uitgepompt wordt. Deze ver- 
damping met meervoudig effect heeft tot resultaat, dat dezelfde stoom 


drie tot vier malen voor de verdamping dienen kan en dat het sap zoo 


Nn, 


ej SL «| 5 
ni amen mm 


$ r 


Fig. 49. Suikerverpakking in zakken. 


“snel mogelijk bij zoo laag mogelijke temperatuur geconcentreerd wordt, 
hetgeen ontleding en donkerkleuring tegengaat. 

Het diksap, dat men uit de verdampinstallatie pompt, wordt eerst 
nog eens door filtratie of bezinking gezuiverd of soms nog met behulp 
van zwaveligzuurgas gebleekt en dan in de kookpannen ingekookt. 
Dit zijn groote pannen, die door middel van stoom verwarmd worden 
en waaruit, om dezelfde reden als wij bij de verdamping aangegeven 
hebben, de dampen door middel van een luchtpomp worden weggezogen. 
Het sap wordt nu daarin bij een temperatuur van ongeveer 60° C. 


150 


en een luchtledig van 720 m.M. zoover ingedampt, dat het niet meer 
alle daarin aanwezige suiker in oplossing kan houden. Hetgeen boven 
de met de oplosbaarheid in het overgebleven water overeenkomende 
hoeveelheid aan suiker aanwezig is, kristalliseert uit en door steeds 
diksap bij te laten vloeien en water te verdampen, groeien de kristallen 
aan en de massa wordt dikker en dikker, zoodat ten slotte het sap 
veranderd is in een stijve massa van suikerkristallen, die door een 
taaie, stroperige vloeistof, welke benevens een deel van de suiker alle 
niet-suikerstoffen uit het sap in oplossing bevat, omgeven is. Men laat 
die massa uit de kookpan in koeltroggen vallen, waarin zij in langzame 
beweging wordt gehouden en daarin tot de gewone temperatuur afkoelt. 
Ten slotte worden kristallen en stroop gescheiden en dit geschiedt in 
de centrifuges. Dit zijn platte, cylindervormige trommels, die van boven 
open en van onderen gesloten zijn, doorboorde wanden hebben en met 
groote snelheid ronddraaien. Hierin wordt het kooksel gebracht en door 
de middelpuntvliedingskracht tegen de doorboorde wanden geslingerd, 
zoodat de stroop door de gaten gaat en de kristallen achter blijven. 
Men wascht die, nadat de stroop afgeslingerd is, met een weinig water 
na, neemt de kristallen uit den trommel, droogt ze in een ronddraaienden 
cylinder, waardoor een stroom heete, droge lucht geblazen of gezogen 
wordt, zeeft ze en verpakt ze in zakken of manden. De stroop wordt 
nog eens ingekookt, hetzij voor zich alleen of met een nieuwen voorraad 
diksap en levert de naproducten, terwijl zij ten slotte zoo arm aan 

suiker geworden is, dat 


zij bij verder indampen 
geen kristallen meer af- 
geeft en dan als uitge- 
putte melasse uit het be- 
drijf wordt verwijderd. 

Gedurende den 
geheelen gang van de 
fabrikatie wordt zoowel 
het riet als de afvalstof 
fen, producten enstropen 
steeds geregeld onder- 


zocht om steeds nauw- 


No. so. Verpakking van suiker in manden. keurig te kunnen nagaan 


151 Suiker. 


hoeveel suiker er in de grondstof binnenkomt, hoeveel er op bepaalbare 
wijze verloren wordt, hoeveel er in de producten wordt afgeleverd en 
hoeveel er op onbepaalbare wijze verloren is gegaan. Dit alles geschiedt 
met het doel om de verliezen zoo gering mogelijk te doen worden 
en om uit de grondstof zooveel mogelijk aan product van de beste 
kwaliteit te winnen. 

In hoeverre men daarin geslaagd is, kan uit het volgende staatje 
blijken, waarin de percentages gewonnen en verloren saccharose op 
een zeer groot aantal Java-fabrieken zijn vermeld en waaruit een 
verblijdende daling in het percentage totaal verloren saccharose in den 
loop der jaren op te maken valt. 


| fz 5 5 5 | Saccharose gewonnen Sacchaross verloren 
S 5 e 52 e ze | op 100 op 100 riet in 
RIDGE | 3 EN v p BA 1 
: SNIK 2 Ee SEA AS 
Del ü 6| 8 5 jn EO es 
1899 | 13-99 | 12.63 | 90.3 | ET.2 | 80.58 | 89.23 1.36 0.10 1,26 | 2/72 
1900 12.26 | 11.04 | QO.I | 9.62 | 78.53 | 97-15 1.22 0.10 1.32 | 2.64 
LOOT 12.68 | 11.44 | 90.2 | 10.21 | 80.51 | 89.25 | 1.24 0.09 Dar 4e 2407 
1902 || 13-43 | 12.22 | 910 | — — — T.2T 0.09 == — 
1903 | 12.40 | 11.23 90.6 | 9.04 | 81.07 | 89.58 || 1.17 0.09 108 || 2.35 
I904 || 13.04 | 11.92 OIL.4 | 10.77 | 82.58 | 90.35 | 1.12 O.1O 1.05 | 2.2 
I9o5 || 12.66 | 11.54 Q1.2 | 10.33 | 81.69 | 89.51 | DIZ 0.09 LI2 | 2.33 
1906 | 12.38 | 11.26 | 90.9 | 9-98 | 80.64 | 88.74 PST 0.09 1.18 2.40 
1907 || 13-11 | 11.96 | QI.2 || 10.75 | 82.00 | 89.91 | TS OSLO 1d ie | 2.36 
1908 12.30 \ II.I9 | 91.0 || 10.06 | 81.73 | 89.63 | r.rr 0.09 | 1.05 || 2.25 
190g || 12.16 | 11.07 90.7 || 10.00 | 82.21 88.38 1.09 |_o.10 | OSE 
1910 | 12.54 | 11.43 Q1.2 | 10.23 | 81.82 | 89.76 | LI O.1O | 1.07 || 2.28 
KOE NZ RD 2 90.6 | 10.38 | 81.67 ‚ 90.10 | 1-19 0.10 | LO4 | 2-33 
1912 12.35 | II.21 | 90.8 || 9.80 | 79.35 | 87-42 | 1-14 O.1O 1.31 2.55 
1913 12.54 | II.38 | ES NN CBI iK Sine vee) O.11 1.52 || 2.79 
1914 | BOD TON O4 | 9-33 | 78.34 | 86.63 | I.I4 0.13 | 1.31 2.58 
1915 11.63 | 10.69 | 90.2 || 9.18 | 79.20 | 86.4 | 0.94 o.r2 | 1.39 2.45 


De suikerproductie, het rendement op roo riet en het aantal suiker- 
fabrieken van iedere residentie, gedurende eenige jaren van den laatsten 
tijd, de eerstgenoemde zoowel in pikols per bouw als in kilogrammen 
per hectare uitgedrukt, is in nevenstaande tabel te zamen gebracht. 


| I9I5 1912 1910 
en == — = _ 
| 8 ‚Verkregen suiker. 28 8 Verkregen suiker. | ze 5 Verkregen suiker. z 
RESIDENTIE |E TE OERS E en Se El 2 
IS Pik. K.G. Ze e Pik K.G. OS 8 PiksEEGS 2 
ied per | per ja Eed per per GN 5 per per 5 
| E bouw. hnestare: E45 E bouw. | hectare. NE E bouw. | hectare. 5 
Eee I_< < I_< | 
ChEriD onm | Tann 82.5 | 7185 | 9.29 E24 ES 2 | 9848 | 1O.14 zz | 1118 9725 
Eekalonganss nn en ts en SIn KES: Oonk 8 I5| 123.6 | 10756 | 9.48 15 12.2 | 11075 
Kedoe en Banjoemas. . .. 8| 96.6 | 8409 { 7.94 7| T26.7 |rrozr | 9.28 6} 117.6 | 10235 
Djokdj are eee | 17 r21.0 |1ro53o | 9.88 I8| 127.4 | 11087 | 10.33 I8| rró.r | 10165 | 
Sol OMEN ee ee roi rTotono6 se 9.57 || 16| r21.g | 10613 ( 9-31 16 | 115.0 | 10008 
Semarang en Rembang . IN EC RE De ©) | r2| 1288 | 10983 | 10.53 I2| 123.5 | 10744 
Madioen | Gre SOn-on 8445 Tora OP rorr 8798 | 9.34 6| 114.8 9996 
Kediri 12 95.4 | 8303 | 8.61 | 20} 110,5 | 9617 | 9.32 19, 108.8 9465 
Soerabajannnn es OHIO B SRO ATO 38 | 118.2 | 10287 | 9-75 38 | 1206 | 10496 
Pasoeroean 29| 95-3 | 8294 | 8.86 29 | 100.3 | 8729 | 8.88 2 min 9673 
Besoekinn enen eeN TON TO AES QI17 | 9.08 rr | 106.7 | 9287 | 9-71 TBE TA 9873 
Gemiddeld en totaal . . | 186 | 100.3 | 8729 | 9.15 | 184| rr5.2 | 10026 | 9.63 | 132 116.3 | IOI2I 


De productie van de suiker was in 19r5 over de fabrieken als 
volgt verdeeld: 


1 produceerde boven 400.000 pikols. 
3 produceerden van 250.000— 300.000 _ „ 

LI 5 »____200.000—250.000 

25 À se T5O:000200:0001 1 

66 E 1OO.00O0— 150.000 

68 5 5 50.000 — 100.000 _ „ 

12 8 beneden 50.000 5 


186 fabrieken produceerden te zamen 21.357.840 pikol of 
„319.087 ton. 


IV. SOORTEN VAN SUIKER, DIE OP JAVA WORDEN BEREID. 


De soorten van suiker, die men op Java bereidt, zijn de volgende: 
Superveure Suiker. Fen zoo wit mogelijke gekristalliseerde suiker, 
die lichter is dan No. 25 van den Hollandschen Standaard 1). 


1) De Hollandsche Standaard bestaat uit eene reeks monsters suiker, gaande 
van eene donkere kleur No. 8 tot nagenoeg witte suiker No. 25; om de twee jaar worden 
door twee makelaarsfirma’s in Nederland, onder het toezicht van de Nederlandsche 


155 Suiker. 


19o8 | 1906 | 1904 | 1902 
| Verkregen suiker. sd | 5 AEN suiker. 3 | 5 Verkregen suiker. | z ë 5 | Verkregen suiker. s 4 
pi. | Ko. 5 5 | E | Pik. | KG. | 3 s Pik. KG. | 5 Ss [8 Pik. | KG. E S 
per per 5 … El PE per | 5 8 per | per 8 || per | per | 8 … 
bouw. | hectare. | Eno | E | bouw. hectare. ed 5 | bouw. | hectare. | ES | bouw. hectare. | =O 
I13-:6 | 9887 | 10.67 | rz | IO5.I1 | 9566 | 10.58 | r2 | 105.0 | EA rr.86 | 13 94.7 8246 | 11.01 
| 134-J | II723 | IO.9I || 15 | EIJ.4 | 13257 | 10.63 | IGS 3OsOM ED2 TA ETS | IS | 122.4 | 10653 | 11.42 
136.6 | 11888 | 10.03 5 | II5.8 9469, 9.88 | \_106.6 9282 | 10.72 5 PI7:3 | TO209 | 10.75 
I4I.4 | 12289 | 10.53 | 16 | 119.5, | 10530 | 10.46 || 15 | 1224 | 10652 | II.OI | I4 | 106.7 9282 | 10.79 
126.5 | 11009 9.76 | 15 | r06.6 9508 9.87 I5 | 112.7 | 9808 | 10.36 | 16 99.6 8668 | rr.r2 
BEZ ES 27 TOtS zn 12 | TIO:3 9621 | 10.61 I4 | 123.7 | 1O7Ór | I1.58 | I4 98.3 8559 | 11.47 
1225 | 10700 | 10.70 || 6 | rr2.2 | Toor | ïI.26 6 | rrg.8 |_ 9764 | 12.14 | 6 88.2 nnn nez 
| 116.9 | 10178, 8.98 | 18 | 107.1 9460 8.or | 17 | T20.I | 10422 9.95 | I7 97-7 8503 | 10.15 
114.9 9994 | 9.80 | 39 | 108,6 | 10065 | 10.09 | 39 | 1105 | 9617 | 10.56 || 39 98.8 8599 | 10.71 
112.0 9748 9.80 || 29 | 108.5 | 9613 9-93 || 29 | 103 6 9643 | 10.46 | 27 86.2 |_ 7537 10.38 
III.4 9700 9:43 | IL | 98.8 8577 9.21 || 12 | 100.8 9021 9:37 || T2 94.8 | 8255 9.97 


I21.3 | 10557 | 10.00 | 178 | 104.8 9856 | ro.04 [179 | 117-0 | IOI02 | 10.74 (178 99.3 8647 | 10.77 


Hoofdsutker No. 18 en hooger. Zeer lichtkleurige gekristalliseerde 
suiker, wier kleur overeenkomt met de genoemde nummers van den 
Hollandschen Standaard. 

Beide soorten worden zonder opgave van gehalte volgens monster 
verkocht. 


Hoofdsuiker No. r6/20 ook wel genaamd LEuropeesch assortiment. 
Eene lichtkleurige, gekristalliseerde suiker in de kleur overeenkomende 
met die van de monsters van den Hollandschen Standaard van 16— 20. 
Zij moet minstens 98 0/, saccharose bevatten. 


Hoofdsutker No. refryg of zoogenaamde MMuscovado, ook wel 
genaamd Amertpaansch assortiment of refining crystals. Een vochtige, 
donkerkleurige, goed gekristalliseerde suiker, in kleur overeenkomende 


Handel-Maatschappij de kleurtypen vastgesteld en deze in gesloten en verzegelde fleschjes 
in gesloten kistjes naar alle suikerfabrieken en kantoren verzonden. 

Deze typen dienen tot grondslag voor de bepaling van het invoerrecht in ver- 
schillende landen en om die reden is het voor suikerexporteurs van veel belang, dat 
de aan hen te leveren suiker een bepaalde kleur vertoont, ten einde niet genoodzaakt 
te zijn bij invoer in die landen een hooger invoerrecht te betalen, dan waarop zij bij 
hunne calculatiën gerekend hebben. 


el ï J 
WN ha 


Ld ï 
VW ELN BEE} 


dun danntvanunrmesnn 


155 Suiker. 


met No. r2—r14 van den Hollandschen Standaard. De suiker moet 
minstens 96.5 0) saccharose bevatten. 

Superieure Stroopsuiker. Eene fijngreinige witte suiker, die op 
monster verkocht wordt, zonder dat zij aan een bepaald gehalte 
behoeft te voldoen. 

Stroopsuiker No. 14. Eene donkerkleurige, fijngreinige suiker, 
die niet een bepaald saccharosegehalte behoeft te bezitten. 

Melassesuiker No. 8 en hooger. Een donkerkleurige suiker, 
waarvan de kleur overeenkomt met de nummers van den Hollandschen 
Standaard 8—r1o. Zij wordt uit diksap met bijgevoegde stroop bereid 
en op monster verkocht, zonder dat zij aan een behaalde polarisatie 
behoeft te voldoen. 

Gecentrifugeerde Zaksuiker. Een donkere stroopsuiker in kleur 
overeenkomende met No. 8 van den Hollandschen Standaard. De 
kristallen zijn kleverig en aan elkander geplakt, er wordt wel geen 
bepaalde polarisatie van verlangd, maar men verwacht er ongeveer 
So percent saccharose in. Zij moet aan den eisch voldoen van goede 
verhandelbare kwaliteit te zijn. 

Zaksuiker. Kleverige massa van fijne kristallen die door uitstroping 
van de meest onzuivere kooksels in zakken van gevlochten palmbladeren 
verkregen is. Zij wordt niet op polarisatie verkocht, doch de eisch 
luidt, dat zij van goede, verhandelbare kwaliteit moet zijn, terwijl men er 
een saccharosegehalte van 72—75 verwacht. 

Verharde Melasse. Tot een vast lichaam ingedampte eindmelasse. 

De analyses van eenige van die suikers volgen hier: 


: ee S - 
re Redu- | | | Niet Rend 
ASSORTIMENT. OAN |ceerende| Asch. | Water. Ener 
satie. k bepaald. | ment !). 

suiker. | | 
EE le nn __ = —L = 
Superieure suiker . | 99.6 | 0.05 0.02 | 0.06 0.37 — 
Wattensuikers NO zoenen te Belk vO O:4 0.10 0.02 0.18 | 0.30 | — 
Europeesch assortiment No. 18. . . | 98.8 0:30 O.13 | 0:31 0.46 | 97-95 
5 ze EAI Ó enen ee 98.2 0.50 0.13 0.51 0.66 97-05 
Amerikaansch assortiment No. 13. . | 97.5 0.96 0.18 | 0.79 0.57 | 95:64 
zr 5 ri A ed 96.8 1.09 0.44 0.80 0.87 93-51 
Superieure stroopsuiker . . . . . . || 99.0 0.20 0.13 0.20 | 0.47 98.15 


1) Het rendement wordt gevonden door van het cijfer voor de polarisatie 5 maal 
dat voor de asch en éénmaal dat voor de reduceerende suiker af te trekken. 


È Redu- Ee | 
ASSORTIMENT. Polan ceerende | vAscnak water IEN ee 
satie, ; bepaald. | ment !). 
| suiker | | | 
Stroopsuiker No. 18 | 97.2 LOI 0.38 | 0.82 | 0.59 | 94-29 
5 EL | _95-5 1.40 0.95 1.24 0.99 | 89.35 
| 
En 2 | 94.0 1.78 III 1.60 1.51 86.67 
Goela-merah 5 | 94-7 1.83 0.58 1.60 1.29 | 89.97 
Gecentrifugeerde zaksuiker. . . . . | 324 R SH Di 5.37 I5 | 65.2 
Zaksuiker mn eee GON 7 3-91 6.30 |II.I5 | 45-41 
| 
Merhardegmelasses nennen Ee: 40:4 | 25-10 9.20 0.20 | 25.10 


In den laatsten tijd heeft de soort van suiker, die op Java 
wordt geproduceerd, groote veranderingen ondergaan. In de jaren 
tusschen 1894 en rgo2 werd zij bijna uitsluitend in assortiment 
No. rr -— 14 muscovado en slechts voor 5—8%% in zaksuiker afge- 
leverd. De stroopsuiker werd opgesmolten en tot muscovado verwerkt, 
terwijl slechts enkele fabrieken witte suiker voor directe consumptie 
bereidden. 

Na het jaar 1902, toen door de groote uitbreiding van de Cuba 
suikerindustrie Java de Amerikaansche markt begon te verliezen en 
meer op de Britsch-Indische en Chineesche markt was aangewezen, 
werd er steeds meer witte hoofd- en stroopsuiker gemaakt, zoodat de 
som van die twee soorten in het jaar 1916 ongeveer de helft van 
de geheele productie uitmaakte. De stroopsuiker, voor welke voorheen 
geen markt bestond, kon, nu zij in lichte kleuren afgeleverd werd, 
koopers vinden en werd zoo ruim betaald en was zoo gezocht, dat 
in het jaar 1906 ruim 7% van de geheele productie in genoemd 
assortiment werd verkocht. Wel trad er later eene reactie in, waardoor 
het percentage van stroopsuiker daalde; maar het bedraagt nog steeds 
eenige procenten van den uitvoer. De zaksuiker maakte tot in het jaar 1898 
ongeveer 8% van de productie uit, totdat door de groote verbete- 
ringen, welke toen in de fabricatie werden aangebracht, eene groote 
vermindering in de productie van dit minderwaardige bijproduct is 
gekomen, die nog steeds voortduurt en die natuurlijk eene vermeer- 
dering van de hoeveelheid van het beter betaalde hoofdproduct ten 
gevolge heeft. 

De verhouding van de verschillende assortimenten is gedurende 
de laatste 20 jaren als volgt geweest: 


oor | oor | oor oor loo: oor oor oor | oor | oor |oor {oor |oor oor | oor | oor | oor | OOI | OOI | OOI 
z15| orgt/ E-pp| 1-68! z-6El 2:SE| 6:#E ige) €61 9:gr or) 6-3 | Zoomers ema Sezal iS: | So | S:o ‚£o | * matzadns 
ee SAR — | — | ion Sz [re [go \Eo | — | — | — | — [or [Lo eo Lr | * 19800y ua oz 
== ii Gj IT HI Ó:ORN ONO: ON oz 
*Oz—b1 
mk ee EO ONO GO ON Ned "61—g1 
== KO go er | Ez her Orr GO ONO NED Sj SS 193ooy ua L1 
neler ane eer einde tE le |) "LI—g1 
8:98 (ope) E:ze orof 6:6z| veel zroEl g:ver Er S:Erlorbrj S:G | E:S | SE hoer | Gez [EI DE NE ee * 1980oy ua 91 

zl Pe SE ee eh nd en Mn nd Mes — (So | z:0 S:o |Lr “91 
velt male Ser let an [Lo (Sr |pez |9:S (gp #5 E-vrl g:1I| e:8 5: €:g |g:or z:6 "Lr—Sr 
AE eenma Ee Korne 0:91 RGH 
nd Lo | — le — | — [kol — SES g:o EVT 
— == | —_ gr | | | — | (RIROMEESD | * 193ooy ua E1 
Sor rvi ber 6roe) erge) orLej g'18| Sop) e:65) 9:98} 2:09) zebL| QSL gerll rol) erg) qerg) z:Lg| rer/ orbi ‘Prei 
lige — == —= me — en — | — — | [egrftSo of PII 
— |£0 | 10 |g:0 | ro GON SANSA AEN * £r—or 
Er Lg 88 |Pg |vez [Lr | — (men ON NTO So | — | —= | ro |z0 | — = | —_ | | * ayins oSSEe[AN 
ZONon Giek: e | Zien Kenza TCR ie: ONK S LEO E EMO sb bar, bep es | vg (gp [Ly | o:5 |S:S |g:4 | "1ANINSJEZ 
‘OLOLCELGLPLGL ETET GTG LIGT ‘OLGT "6061 “8061 |'L06T (“9061 “LOGT “POG |'BOGT “GO6T | "TO6T ‘0061 (“6681 ‘868 | 2681) SENANILHUOSSV 

| 


158 
V. PRODUCTIEKOSTEN. 


Het is duidelijk, dat waar de rietproductie per vlakte-eenheid 
sterk afwisselt en ook de kosten van de bewerkingen in de verschillende 
deelen des lands van elkander verschillen, er geen gemiddelde kost- 
prijs voor het suikerriet kan worden aangenomen of berekend. Uit 
tal van jaarverslagen van suikerfabrieken kunnen we evenwel afleiden, 
dat de zuivere kostprijs van het te velde staande riet, dus zonder 
snij- of transportloon, maar inclusief de zelfkosten aan grondhuur, 
stekken, bewerking, bemesting, bewaking, salarissen en weekloonen enz, 
van 20 tot 26 cts. per pikol bedragen. Er komen natuurlijk wel 
hoogere of lagere cijfers voor, maar de meeste beschikbare gegevens 
over de oogsten van rgog en 1gio, bewegen zich tusschen deze 
grenswaarden. 

In het Bijblad van het Archeef voor de java Suiker-Industrie 
1908, 830, komt eene specificatie voor van de gemiddelde zelfkosten 
van riet op een der best beheerde ondernemingen op Java, die ge- 
middeld over de jaren rgor—1gos als volgt bedragen hebben: 


Earopeesch: personeelk TA EAS 
Inlandschapersoneel FEN LS 
Grondhuug., ute AE En ERA ZETOG 
Bewerkingskostentn mee enne O 
Bewakinoskosten nne neee 5.105 
Bemestin on sn tere sene ede: ZIT 
Premie op het dooden van ongedierte ,„ 6.168 
Desinfectiervansstekkent Ae ee, 849 
EE f 358-779 
Invoer van\stekkens Jen vue 7088 
Diversen mer en 2.003 
Stekkentuinen in de vlakte …… . … 1.653 
EE Oe 
Diverse kosten voor bruggen en wegen . . . . »„ 2.590 
Berobibittuinen. setes ee en OMO 
/428.818 


De gemiddelde beplante oppervlakte bedroeg in die jaren 1345 
bouw, zoodat de totale kosten van het te velde staande gewas alleen 


159 Suiker. 


aan aanplant zonder berekening van rente, beheer en andere kosten 
of belastingen f 319 per bouw hebben bedragen of bij een rietproductie 
van 1300 pikol riet per bouw f 0.245 per pikol riet. 

De kostprijs van de suiker hangt vooreerst af van den kostprijs 
en van het gehalte van het riet, verder van het assortiment suiker, 
dat men fabriceert, van den afstand, waarop de fabriek van de haven- 
plaats gelegen is, van de meer of minder economische installatie van 
de fabriek en van meer dergelijke factoren. 

Wat het verschil in kosten aangaat, dat door het verschil in 
assortiment wordt veroorzaakt, kan men zeggen, dat met inbegrip van 
het verminderde rendement de bereiding van superieure suiker f 0.60 
en die van de suiker kleur No 16/18 f 0.30 per pikol meer kost dan 
die van de bruine suiker No. rr/r4, hoewel ook deze cijfers volstrekt 
niet als vaststaande aangenomen mogen worden. 

Mr. H. ’sJacoB gaf in het jaar rgo2 eene berekening van den 
kostprijs, die voor suiker No. 1r—r4 geëmballeerd, aan de deur van 
des koopers pakhuis in de havenplaats geleverd, inclusief alle kosten 
van rente en werkkapitaal, afschrijving op machinerieën, nieuwe aan- 
schaffingen, winstaandeel aan personeel enz, doch exclusief rente en 
amortisatie van het stamkapitaal op f 5.50 per pikol komt, die als 
volgt kan worden gespecificeerd. 


BEESOHE NEER hp ne EEn en RI ANS E NO SO 
Aanplant A 00) 
RIEEAATVOEEN SP en nn APEN EE ME EA 10:00 
BEANASCOR ENNE NE TR 0 U OLO 
BOONEN men Weke Sen AE EE eed err 
Diverse benoodigdheden . O0 
Verpakking SONG 
EE EI TE NEEN Et NE IE En te ba OT 
Onderhoud. AO 
Diverse uitgaven PO 
Wamnsttäantiëmesaanmpetsoneel! se nomen ee aan On 0:27 
Nieuwe machines „ 0:59 
Rente O0 


SSR 

or 

ur 
e) 


160 


De kostprijs van de suiker van Amerikaansch assortiment, die 
volgens de berekening van Mr. 's Jaco was vastgesteld, bleef vrij wel 
op diezelfde hoogte tot aan het jaar 1910. In het algemeen stegen 
prijzen van grondhuur en benoodigdheden voor de fabrikatie benevens 
de arbeidsloonen op Java, zoodat er in het geheel meer werd uitge- 
geven dan voorheen, maar, aan den anderen kant, nam de productie 
van suiker per bouw ook toe, waardoor ten slotte de kostprijs per 
pikol suiker nagenoeg dezelfde bleef. 

Dit veranderde echter in de jaren van 1gr2 tot 1915, toen in 
het algemeen de suikerproductie per bouw kleiner werd, terwijl alle 
prijzen, die voor grondhuur, bibitvoorziening, nieuwe machinerieën en 
benoodiedheden, zoomede voor loonen betaald moesten worden, buiten- 
gewoon sterk vermeerderden. Eene berekening voor het jaar 1913 
leerde mij, dat men den kostprijs voor suiker van Amerikaansch assor- 
timent op / 6— per pikol kan aannemen, die voor Europeesch 
assortiment op / 6.40 en voor superieure suiker op / 6.75. 

In de daarop volgende jaren zijn de prijzen door den oorlogs- 
toestand zoodanig verhoogd en loopen zoo onregelmatig, dat wij er 
van moeten afzien voor zoo abnormale toestanden middencijfers op 


te geven. 


VI. PLAATS VAN BESTEMMING VAN DE JAVASUIKER. 


De consumptie van de op Europeesche wijze gefabriceerde riet- 
ruiker is niet groot en bedraagt voor den geheelen Archipel ongeveer 
100.000 ton per jaar. Dit schijnt niet veel voor eene bevolking van 
40 millioen zielen, die op lekkernijen en zoetigheid verzot is, maar 
zooals wij hierachter zullen zien, wordt er in den geheelen Archipel, 
allerwege op kleine schaal suiker uit riet- en palmensap bereid, die 
grootendeels in de behoefte van de Inlandsche bevolking aan suiker 
voorziet. 

Alleen Europeanen, Chineezen en voorname Inlanders nuttigen 
de op Europeesche wijze in de fabrieken geproduceerde suiker, terwijl 
ook nog een deel van dit product, na tot kandij omgekristalliseerd te 
zijn, door de Inlandsche bevolking wordt geconsumeerd. 


161 Suiker. 


Verreweg het grootste gedeelte van de Javasuiker wordt evenwel 
naar het buitenland uitgevoerd. In de jaren vóór 1884 werd vrij veel 
van die suiker naar Nederland gebracht, doch toen dat land zelf 
meer en meer beetwortelsuiker voortbracht en dus geen aanvoer uit 
de koloniën noodig had, verviel daarmede ook de reden, waarom 
rietsuiker verder in Nederland verwerkt zou worden en behalve enkele 
partijen in jaren van schaarschte aan beetwortelsuiker, is de [avasuiker 
niet meer in Nederland geraffineerd geworden. 

Na het jaar 1880 werd veel Javasuiker naar Groot-Brittannië 
gezonden en sedert 1897 ook veel naar de Vereenigde Staten, maar 
toen deze zich langzamerhand meer en meer uit eigen koloniën en 
uit landen, met welke reciprociteitsverdragen gesloten waren, voor- 
zagen, werd de uitvoer meer naar Hongkong gericht. Sedert het jaar 
1903 zijn ook de uitvoeren van witte suiker naar Britsch-Indië en van 
bruine suiker naar Japan van groot belang geworden, maar aangezien 
laatstgenoemd land tegenwoordig zelf op het eiland Formosa een 
belangrijke suikerindustrie heeft gevestigd, is de uitvoer van Java- 
suiker naar Japan weder verminderd. 

Doordat sedert het uitbreken van den oorlog in Augustus 1914 
de uitvoer van Duitsche en Oostenrijksche suiker naar Groot-Brittannië 
is gestaakt, was dat land genoodzaakt uit alle oorden der wereld, die 
suiker beschikbaar hadden, dit artikel te koopen. Dientengevolge ziet 
men in de laatste jaren groote uitvoeren van Javasuiker naar het 
Vereenigde Koninkrijk, terwijl de vermindering van de Fransche 
suikerproductie door den oorlogstoestand ook groote aanvoeren van 
die suiker naar Frankrijk ten gevolge had. 


De onderstaande statistiek geeft een goed beeld van de plaats 


Lel 
hand 


van bestemming van de in de laatste tien jaren uit Java geëxpor- 
teerde suiker. 


Deer 11 11 


“royinsyez apioaBnjijuood ua Joymsassejowu ‘toyimsdoougs “zoyinspjooH ( 


oog:glo'r | Ezl:rEv:Lrij6Sg:Lorr | S6L:LE6-Lr1 || rpS-v6orr | Obreozl:Lr || Óhg:E9g 1e6:9g6:Erijj «© © … reeor 


£09:1 rGzslie gi a mn == == — TROS TOAT 


tog-Pr EEV:LEz geler 6580:goz Qerg goE:L1g LvL:gg TOT “ s « « » Zueuog uo szodedurg 
16818 reg:LreT Lg1:ge 09o:gst 5685 LgS-06 zovot Sgr:#Sg PECH STN 


gl8-068 | 6EL:oze:g || zggrerf rog:LSo:S | rSz:618 | o£r:6gr:S || 6z6:6vr oSS-Lepz IDUNA 


€o5:56 veE-gvSer Lot:orr 6vg:Lgl:r zzo'voe S6E:CoE:E || 1oo0:€6r Egbert Ohe a ee nue dre (R 


66r:Pr | L66:6zz || Sov:g £go:ger | Lg9:Er LI: LIZ 6ov:£z | 6z0:6LE En Oe NAE) 


org:Lrz | grv:Ez5:E || Le6:1g1 SIg:1eg:e || ggLrevr gog:1rë:z rog:Ltr 199608 A LON OT 


ErS-z | glt | trg:re | SL1-t9S | 0916 Sre:ghr róL:Lz SL6:6bt || © © © “© … “uoyezg opBtuostoA 
| I | | | 
== | == I= | TE | 600:8 199:6z1 | zgo'or Obz:€gr VA O AALO LO ZI 
| | | 
61g:gr | SLbrrof | LSleir | rgs:oór | Lózer | orr66r || 6Ev:L1 6SE-ege TEE O AMT ATO EIN 
| | | | | | 
99£-g | ogo:for || oSt:oof | 69S:69g:h || ObH:LEr róv:Szerz || Lpe:SEr | gStbSre | « © © * ro'A vayeorg oremerpd 
HI | | SY | 
£9g:Soz | ob6:6z8:E || zgsrzer Ggt:rg6:r || S69:SLr gels goan Lias Ce SLO MOLA EMA TO 
£gó:Lz | rir€St | ze6:£ z99:£9 Egt:gz GLvilt  |\pStelr | ELteLLe | ee SA re LO ULT 
| Ì | | | | | 
= = 5 - = == == | 
sao, | s[ortd || Stor | SIM esStor SIONId suo,L Sont 
en | — ll | AVVN 
or/606r | 6o/go6r I go/Loór I Lo/goór | 


(IIJdV of IAN t NVA NAONIJHHOSAV UANIASVAVÍ 


| | m | 


| Ì Hi I | | | 
zpp:SOr: rl Egg:SSE-Orl6gó:reEe:r| LpS-horrrellelg: ige rl ors:SSLroelbtt-rgerr) S66-g6Lroefpel-PgE: 1 oof:oboreetSgegr: rj gig: gt rbi © © © reeo 
9 29 8 Ig | 9 9 9 l JE 
Ï HH Ï kJ | = ede 


| I | || | | | | | ie 
Lbr eer g6L°1 l\66erer opr:66r |Ltt rve:L | © “ suoAeY aIopuy 


— — er zr 
SLorz 6SL 


| 
E6E-gt rlrrSt |EEo:L 6Lg:Err |Lof:rz L66PPE rgere | Leg:eóprr ShL:Lr gee:Lge |rLerz bEorgh€ TE LSI, 
S 


z55:6 rgg:tSr |ehót | tz0:08 ger Qerze | — — ILES 


o86:gsh | vzk:ofv:l (LSLrope | LEE-LrS:S 6p5-619 |Fge-rEororjg1o:ogt loof:ghh:L IgSehgv | 066:giS:L reg:Shy | Cee:Sre:k || * arpur-yosud 
9 10:64 r£g:£6L |LLP:6or | o6Stzll:r looo:rpz | €Er:zo6:€ porgee | veg:Seg:€ |9S6:7S S1g:6gg |rof:ber | z5g:Srorz | ONDD TOA HAT 
SgS-tgr oe ooz:EEr | £6g:gSrz Woee Lo6:EEL:E |Lrg:ELr | gÓorrig:e|obe:zer | £S0:0g6'1 (Lol:Loz | zEorwge:® |: BuoyBuoH 
ESL-gr oEg:EoE |Lv6:Ez ebl:Lgë |650:65 gyz:956 |[gEG:GE grbrsL5 (peter rol:66r |bzo:Ez blgrel€ EUT) 
góL:ES 6zo'rlg |gEztg orroporr |le£S:66 ogs-r1g:r [Sgo:tor | Lgl:g9g:T 886-098 |vog:re6 jziesS Log:t6g ||: © * * arodeBuis 
— —- — — == — — — bLog gEL:oET rio Sol:go1 *_* _ODSIUEIJ UES 
— — — — €96:S 55-96 go8:SE 6bg:rlS fogr:L€ bLLl:rog (Ozerve |vofrzó€ |t © © * zoAnooUeA 
— — — — — — Lge:S 006:98 | — — 1601 | ESr:gee Ee "UILIS “IAA 
996:op 682:£99 |lrrz:zg 6Lz:Loo:r En — Lgrtor | t+og:98g'1 ILgs:ESt | zgo:6fE:L IEC ISr:grg:e |-- ‘0'A PleS HOd 
Ere:oz oLe:Lze — — — -— Lozrer gyg:L6r [Lrl:gr ogo:£o£ |Peerer Qirtre | eene ZUS 
— — Sog oro:tr — — Lov « 6gS-g GEEL L66:E5 IrSo:£ 66£-64 Ee: aBjod 
gQrpL 6forooz:1 \ogg:tr geolez | — — Lrg:er gesloe 9gs:Se zlevrih QoS SEz:g eN Te 
Eol:gEz | LE6:-Fgg:E 196S-0gs | z£g:gl0:6 Woz S6z:£ orser ESS-zoe |SLS-il | ovg:gerr \sos-se brb-bzg ASL puejoöum 
Ort Lgl:g II | rlr Sor zol:r QET grz Boeke | ge:1g \rEzo8 | gLPógt | “_*_… * pue[epaN 
Zen De se En EEDE nn NE nl ep KT; s = 
suo, sIoxLd SuoL, SIONId | suo, L, SIONId SUOL SIONId suo], SIoNEd SuoL | SION 
Á Dl ö eeN | VYN 
g1/Srór Si/frór br/£rór Er/erór ei/1 161 | rr/orór 


TIINdYy OE TAN IE NVA NHONIJHHOSAV UANIASVAVÍ 


164 


Verder werden er in de jaren rgro/ri—1g15/16 de volgende 


hoeveelheden gezakte zaksuiker en vloeibare en verharde melasse 


verscheept. 
Fl | E ee Ne | IQri/rz2 1912/13 
NAAR ij Kl Sd j EE | f 7 
| Pikols | Tons | Pikols | ‘Tons | Pikols Tons 
e j 5 | Inet a SES | 
Engeland . | 180 II == — — — 
Singapore. 15.104 | 939 | 2.294 142 18.037 1.114 
China |_ 142.288 8.788 27.161 1.677 30.049 1.856 
Hongkong 465.173 | 28.730 | 312.014 19.271 665.380 41.095 
Japan 11.431 706 | 18.977 1.172 193.855 11.973 
Britsch-Indië 1.575-246 97.289 | 1.570.351 96.987 || 1.431.306 88.399 
Australië . 500 31 1.000 62 | —— — 
Siam . | —- -- 40.335 2.491 15.772 1.679 
Andere havens | — — — — E27 2.304 
Totaal . | 2.210.012 136.494 | 1.972.132 121.802 | 2.403.121 148.420 
Il ! I | 
El | 1913/14 | Igra/1s i Tran 
NAAR | 
| Pikols Tons | Pikols | ons Pikols Tons 
Engeland . | 909 | 56 | iN | — — 
Singapore. er: m2 1.193 || 25-760 | 1.59I | 71-034 434 
China | 127-867 71-897 | 253-859 | 15.679 | 158.884 9.813 
Hongkong 689.649 | 42.504 | 544-293 | 33-616 | 524.616 32.401 
Japan 166.657 | 10.293 || 25.251 | 1.560 4.126 255 
Britsch-Indië | 1.436.884 | 88.744 | 1.933-771 | 119.432 || 1.853.187 114.455 
Australië . | 2.871 177 | 176.88 | 1.092 || __ 17-449 1.078 
Siam. |_ror.853 | 6.291 || 66.569 | 4.111 | 106.470 6.576 
Andere havens 100 | 6 | — | — -— — 
Totaal . zl 2.546.102 | 157-250 | 2.867.191 177-081 || 2.671.766 165.012 
! | | | | 


Suiker. 


Inlandsche wijze van Suikerbereiding. 


Behalve de hiervoor geschetste, op Europeesche wijze gedreven 
suikerindustrie, kent men in Nederlandsch-Indië nog eene op Inlandsche 
manier gedrevene, die evenzeer van groot belang is, hoewel het on- 
mogelijk is gebleken, de uitgebreidheid van deze nijverheid onder 
cijfers te brengen. 

De hier bedoelde suiker stelt geen gekristalliseerd product voor, 
doch is het tot droog ingedampte sap van suikerriet of suikerpalmen, 
dat als bruine koekjes of platen allerwege op Java op de pasars 
wordt aangevoerd en verkocht. 

Het gebruik van deze Inlandsche suiker, die meer geur bezit 
dan de kristalsuiker en uit dien hoofde veel aantrekkelijkheid voor de 
gebruikers heeft, is door hare algemeene verbreiding zeer groot, maar 
aangezien het product gewoonlijk zeer in het klein door de huisindustrie 
bereid wordt en in de meeste gevallen eveneens in het klein plaatselijk 
wordt verkocht, bestaat er geen vaste grondslag voor de schatting 
van de hoeveelheid Inlandsche suiker, die jaarlijks wordt voortgebracht. 

De inlandsche suiker wordt van twee soorten van gewassen 
gewonnen, nl. van suikerriet en van palmboomen, zoodat de wijze van 
sapwinning natuurlijk verschilt, naar gelang van de plant, waaruit men 
het suikerhoudende sap verkrijgt. Heeft men dit eenmaal verkregen, 
dan is de wijze, waarop men het tot suiker verwerkt, voor sap van 
iedere herkomst gelijk. 


IL. SAPWINNING UIT RIET. 
Het suikerriet wordt op de sawahs aangeplant en gewoonlijk besteedt 


de Inlander niet veel zorg aan dit gewas, waardoor een oogst van 
soo pikol per bouw al een zeer hoog cijfer uitmaakt. In den regel 


166 


wordt het riet gesneden, voordat het zijne volle rijpheid heeft bereikt, 
hetgeen voor de fabrikatie van de Inlandsche suiker, waarbij de glucose in 
het product blijft, niet zoo nadeelig is, als dit bij de bereiding van kristal- 
suiker het geval zou zijn. Op sommige plaatsen, waar bibit voor de 
fabrieksaanplantingen gekweekt wordt, waarbij alleen de boveneinden 
worden verzonden, gebruikt men de achterblijvende ondereinden voor 
de suikerfabrikatie en daar deze de rijpste deelen van het riet uit- 
maken, leveren zij daartoe een uitstekend geschikte grondstof op. 

De keuze van de toestellen, waarmede men uit deze grondstof 
het sap wint, hangt geheel van de te vermalen hoeveelheid af. 

Is deze zeer klein, dan is het niet de moeite waard zich eene 
kostbare installatie aan te schaffen en de 
Inlandsche suikerfabrikant behelpt zich met 
een toestel, zooals in fg. 52 is afgebeeld. 
In een houten rek zijn twee ronde houten, 
die met handvatsels zijn voorzien, aange- 
bracht. Het onderste is vast en het bovenste 
is beweegbaar en kan aan één der zijden 
om een pen draaien. Men houdt het 
riet met de eene hand tusschen de 
twee houten, beweeet het bovenste 


met de andere hand op en neer en 


schuift den rietstok, naarmate hij ge- 
kneusd en geplet wordt, verder. Het 


uitloopende sap wordt in een onder 


eN 


un 


de dwarshouten aangebrachten aarden kn Fig, 
ë A A Primitieve Javaansche handpers. 
pot opgevangen. Dit primitieve werk- 
tuig komt zeer zelden voor en wordt alleen hier en daar gebezigd 
om de ondereinden van voor bibit geplant riet uit te persen. 

De meer gebruikelijke, door trekvee in beweging gebrachte 
molens zijn in fg. 53 en 54 afgebeeld. De eersteenoemde stelt een 
kleine verplaatsbare molen voor, die telkens afgebroken en weder in 
een anderen te snijden riettuin opgesteld kan worden, terwijl fig. 54 
een molen voor grooter bedrijf voorstelt, waar het toestel een vaste 
plaats heeft en daarentegen het riet per kar wordt aangebracht. 

De eenvoudigste houten molen bestaat uit twee verticale cylinders 
van eene harde houtsoort, nl. walikoekoenhout, die 20 —25 cM. middellijn 


Nuiker. 


168 


en 60o—8o cM lengte bezitten. In elk van deze cylinders zijn op een 
onderlingen afstand van één vierde van de cylinderlengte twee rijen, 
ieder van vier tanden van kawoenghout aangebracht. Deze zijn 
zoodanig gerangschikt, dat een loodlijn, die uit het midden van de 
tusschenruimte tusschen twee tanden in de bovenste rij wordt neer- 
gelaten, juist in de as van een van de tanden in de onderste rij 
terechtkomt. De tanden komen in vorm met die van een tandrad 
overeen, zij zijn namelijk aan de punten afgerond en steken eenige 
centimeters buiten den omtrek van den cylinder uit. Vlak naast de 
tanden zijn in den eylinder gaten uitgebeiteld, die even diep zijn als 
de tanden uitsteken, zoodat deze in de gaten passen en de eene 
cylinder bij een ronddraaiende beweging ook den anderen in beweging 
brengt. De beide cylinders worden door middel van horizontale blokken 
stevig tegen elkander gedrukt, terwijl de blokken op hunne beurt met 
pennen en touwen aan in den grond gegraven stijlen verbonden zijn, 
ten einde aan de installatie de noodige stevigheid te verleenen. 

Het onderste blok vormt een soort van waterdichten bak, die 
het uitgeperste sap opvangt en die met een gootje is voorzien, waaruit 
het sap in een aarden schotel geleid wordt. Ten einde de cylinders, 
den vereischten onderlingen afstand te geven en dien te bewaren, 
maakt men gebruik van spits toeloopende houten wiggen, die in een 
der blokken, al naar gelang van de behoefte meer of minder diep 
worden ingeslagen. Een van de cylinders is een kwart Meter langer 
dan de andere en eindigt in een vierkant bovenstuk, waarin een 
houten hefboomarm past, die somtijds een aanzienlijke lengte kan 
hebben. Aan het uiteinde van den arm verbindt men een gareel, 
waarin de trekdieren gespannen worden, die nu door in de rondte te 
loopen den molen in beweging brengen. 

Tegenwoordig vindt men ook verscheidene ijzeren molens met 
rondsels in plaats van de bekapte houten rollen, maar het principe 
blijft hetzelfde. 


IL. SAPWINNING UIT SUIKERPALMEN. 


Van de palmboomen komen in Nederlandsch-Indië de volgende 
voor de suikerbereiding in aanmerking: 

Arén (Arenga saccharifera). 

Kokos (Cocos nucifera) en Siwallan (Borassus flabellifer). 


Suiker. 


170 


Van deze komt de eerstgenoemde het meest voor en de hier 
onder beschreven wijze van sapwinning, heeft dan ook, wat den duur 
van de sapvloeiing enz. aangaat, alleen op dezen boom betrekking. 
terwijl de bewerkingen, welke de boomen ondergaan, voor alle drie 
dezelfde zijn. 

De arénboomen worden op Java niet aangeplant, doch groeien 
in het wild ín de desa's of in de bosschen. Het zijn hooge boomen, 


die door de groote massa zwart en 


5 | vezelig bekleedsel van de blad- 
scheeden en stelen een ruig en 
zonderling voorkomen vertoonen. 
In het laagland bloeien zij niet vóór 
hun twaalfde en in het gebergte 
niet vóór hun vijftiende jaar. De 
bloemtrossen komen zoowel uit het 
midden van de kruin te voorschijn 
als uit de bladoksels en dikwijls 
bloeit de boom met meerdere tros- 
sen tegelijk. 

De tijd van de sapwinning 
breekt aan, wanneer de bloemen 
ontluiken, hetgeen kenbaar is aan 
den liefelijk zoeten geur, dien zij 
verspreiden en aan den zwerm 
bijen, die door den geur aange- 
lokt, om de kruin van den boom 
gonzen. 

Zoodra de bloemen ontloken 
zijn, bindt de aréntapper den bloem- 
stengel aan den boom vast en klopt 
hem eedurende een maand eerst 
iederen dag, daarna eens in elke 


twee dagen en ten slotte eens of 
twee malen per week, telkens ge- 


durende een paar uren zachtjes met 


een houten hamer, slingert daarna 


Fig. 55. Top van een arénboom. den tros heen en weer en doet 


171 Suiker. 


dit alles ten einde den sapstroom op te wekken. Na afloop van die 
maand snijdt hij den bloementros van den steel af en ziet of er uit 


de wonde voldoende sap uitvloeit. Is dit niet het geval, dan wordt 


Fig. 56. Tappen van den arénboom. 


het kloppen en slingeren voortgezet, totdat de sapstroom regelmatig 


en in voldoende mate vloeit. Zoodra dit bereikt is, wordt er om den 


172 


bloemsteel een lange bamboekoker vastgemaakt, die uit eene reeks 
van drie geledingen bestaat, waarvan de tusschenschotten doorgestooten 
zijn. Men bevestigt dien om den bloemsteel op zoodanig wijze, dat 
deze er een eindweegs in reikt en sluit de opening tusschen koker 
en steel met een stuk bladscheede van den pisang af om te voorkomen, 
dat er insecten bij den inhoud komen. De bamboekoker blijft telkens 
12 uren hangen; is hij des morgens aangebracht dan wordt hij des 
avonds verwisseld en zoo vervolgens om de twaalf uren en telkens 
snijdt de tapper een dun schijfje van den bloemsteel af‚ waarop zich 
bacteriën of schimmels hadden kunnen vastzetten, die dan het sap 
zouden doen bederven en die nu verwijderd worden. Evenzeer ter 
vermijding van bederf worden de geledigde bamboekokers uitgerookt; 
men steekt daartoe een droog stuk bamboe, dat van een ouden pagger 
(omheining) afkomstig is, in brand en houdt dit eenigen tijd in den 
ledigen bamboekoker, om dien door den ontstanen rook te desinfec- 
teeren. In andere gevallen wordt ook wel een weinig kalkmelk in 
den koker gegoten; vele aréntappers verkiezen het kalken boven het 
berooken, terwijl anderen vinden, dat bij de laatstgenoemde werkwijze 
de smaak van de suiker beter bewaard blijft. Palmensap, dat voor 
gist (legén) gebruikt wordt, mag echter noch in gekalkte, noch in ge- 
rookte bamboekokers worden opgevangen, daar het ín dit geval juist 
om de gist te doen is en deze dus niet mag worden gedood of 
verzwakt. 

Het sap, dat men des morgens in den koker aantreft, wordt 
onmiddellijk ingedampt, terwijl het sap, dat des avonds geoogst wordt, 
alleen, om gisting te voorkomen, even wordt opgekookt, doch eerst 
den volgenden dag wordt ingedampt. 

Eén bloemsteel geeft gedurende een maand tweemaal per 24 
uur een bamboekoker met sap, dus te zamen 6o kokers. Daar een 
volwassen boom gedurende drie jaren ieder jaar drie bloemstelen op- 
levert, geeft hij in het geheel 540 kokers palmensap. 


ILL BEREIDING VAN SUIKER UIT RrIET- EN PALMENSAP. 


De verwerking van het uit riet of palmen verkregen sap is zeer 
eenvoudig. Men dampt het in een ijzeren pan of schotel in, schuimt 
het bovendrijvende vuil voorzichtig af en gaat daarmede zoo lang 


173 Suiker. 


voort, totdat de vloeistof stroopachtig en helder donkerbruin geworden 
is. Om overkoken te voorkomen, brengt men een weinig van eene 
oliehoudende stof in de kokende massa, b.v. gemalen en met water 
aangewreven kemirie- of ricinuszaden of geraspte klapper of wel men 
hangt een mand in de pan, die de opstijgende schuimmassa verdeelt. 
Wanneer de stroop zoover is ingedampt, dat een daaruit genomen 
druppel, in water geworpen, hard en vast wordt, dan neemt men de 
gekookte massa uit de pan, wrijft ze in een andere pan, totdat zij 
kristalliseert en lauw wordt en laat haar dan in vormen tot een hard 
lichaam stollen. 

Somtijds bestaan de vormen uit een halven klapperdop, somtijds 
uit een doorgezaagde bamboegeleding en dikwerf giet men de massa 
in een bamboering van 2 tot 3 cM. hoogte, die door middel van een 
lus kleiner of grooter gemaakt kan worden. Op Madoera giet men 
het kooksel ook wel in wijdmondsche aarden potten en laat het daarin 
vast worden. Gewoonlijk draagt men zorg de vormen niet in eens 
vol te gieten, doch vult ze geleidelijk, ten einde te voorkomen, dat 
de massa gaat schuimen en over den rand van den vorm heenloopt. 


IV. SAMENSTELLING EN VERKOOPPRIJS VAN DE ÍNLANDSCHE SUIKER. 


De samenstelling van de op Inlandsche wijze gefabriceerde suiker 
wisselt sterk af naar gelang van de samenstelling, welke het sap bezit, 
op het oogenblik, waarop het ingedampt wordt, daar er behalve eene 
afschuiming van bovendrijvende verontreinigingen geene enkele zuive- 
ring wordt toegepast. Verder wordt er geen melasse van kristallen 
gescheiden, zoodat nagenoeg alle bestanddeelen van het sap in het 
product terechtkomen. 

Het rietsap en vooral het sap van het onrijpe riet, dat in den 
regel door de Inlanders vermalen wordt, bevat steeds reduceerende 
suiker en het op de gebruikelijke manier uit den palmboom verkregen 
sap ook, ofschoon dit bij eene zindelijke werkwijze niet het geval 
behoeft te zijn. 

Versch opgevangen sap uit den arénpalm bleek namelijk bij 
onderzoek geheel vrij te zijn van reduceerende suiker en alleen 
saccharose en een weinig aschbestanddeelen te bevatten. Suiker, die 


uit zulk sap, dat in een met kalkmelk ingewreven bamboekoker was 


174 


opgevangen en daarna zonder dralen werd ingedampt, vertoont dan 


ook de volgende samenstelling : 


DACEhALOSE Nr 1e ERI NS OT G 
Reduceerendersuikers MEE ee SPOLEN 

ANSChI nin vette eN Tavel 
Koolzugenlka SE AeneA TG 


Aangezien evenwel in de praktijd het sap langen tijd in de bamboe- 
kokers bij vrij hooge temperatuur boven in den boom blijft hangen 
en daar aan gisting, verzuring en bederf blootgesteld is, neemt 
het gehalte aan reduceerende suiker van het palmsap snel toe en dus 
zal de daaruit verkregen suiker eveneens grootere of kleinere hoeveel- 
heden van die stof bevatten, gelijk de onderstaande analyses van 


eenige palmsuikersoorten uit den handel leeren. 


BESTANDDEBTENSH ES ne OR NE | he Ee 
= = = mr U = — L Ed 
SACChATOSeR 61.4 62.8 60.8 74:45 | 80.40 | 65.60 
Reduceerende suiker. . . . 18.5 Tite 2 NEL 8.05 oprijdt 
ASChE an aeent en dire ee Be welde 2.24 2.07 DST 183 | 2.56 | 2588 
WVALET Mp  AE | 7-26 9.62 8.35 9.42 4-50 5.18 
Nietmbepaaldsmn nnen | 10.60 * 8.31 13:08 | 6.25 2.37 9.76 
Motaalesenl roo— | roo— | roo. 100. \_100. || TOO 


Het uiterlijk en de consistentie van de suiker hangt veel van 
het gehalte aan invertsuiker af‚ daar een product met veel reduceerende 
suiker veel meer hygroscopisch is, dan een met laag gehalte aan die 
stof en vooral bij vochtig weer eerder zacht wordt en uitstroopt. In 
den regel wordt evenwel deze suiker zoo schielijk verbruikt, dat er 
geen tijd is om zacht te worden en de in droge bladeren verpakte 
koekjes en brokken zijn in de meeste gevallen nog hard, wanneer zij 
verkocht worden. 

Bij de in potten gegoten Madoereesche siwallansuiker, ligt de 
zaak echter eenigszins anders. Op dat eiland wordt uit het sap van 
de aldaar talrijk voorkomende siwallanpalmen suiker bereid, die in 
wijdmondsche aarden potten, welke ongeveer 31/s K.G. suiker inhouden, 
gegoten wordt. Deze potten met suiker dienen als ruilmiddel om 
daarvoor rijst te koopen, die op dat waterarme eiland zeer weinig 


175 Suiker. 


wordt voortgebracht. Daar deze suiker dus niet onmiddellijk in con- 
sumptie komt, doch soms langen tijd moet worden bewaard, zou 
eene wateraantrekking en uitstroping zeer onvoordeelig zijn en de 
suiker voor ruilmiddel ongeschikt maken. Ten einde dit tegen te gaan, 
kookt men daar te lande eene niet onaanzienlijken hoeveelheid afval 
van rijst (bekatoel) met het sap, zoodat het ingedampte product een 
soort van stijve, harde pudding vormt, die in de potten is gestold. 
Dit feit verklaart, waarom zelfs een suiker met 17 0, reduceerende 
suiker nog hard en stevig kan zijn en waarom bij hierboven opgegeven 
analyses 1, 2, 3 en 6, zoo buitengewoon hooge cijfers voor onbepaalde 
stoffen zijn vermeld. Voor het gebruik, dat men van deze suiker maakt, 
nl. de bereiding van gebak, is natuurlijk de aanwezigheid van zetmeel 
geen bezwaar, maar dit was het wel, toen ongeveer een twintigtal jaren 
geleden eenige industrieelen op Java de goedkoope Madoereesche 
palmsuiker als grondstof wilden bezigen voor gerafhneerde suiker. 
Daar zij onbekend waren met het feit, dat er in hun grondstof zooveel 
zetmeel voorhanden was, verbaasden zij er zich zeer over, dat de uit 
deze suiker verkregen kooksels niet kristalliseerden, doch buitengewoon 
kleverige, gestolde massa’s vormden, waarin geen suikerkristallen aan- 
schoten. Een nader onderzoek bracht natuurlijk de oorzaak van dit 
slechte resultaat aan het licht en deed onmiddellijk de aangevangen 
proefnemingen staken. 


V. PRODUCTIEKOSTEN, PRIJZEN EN HANDEL. 


Al naar gelang van den vorm en de afmetingen van de koekjes van 
deze suiker, is de naam, waaronder zij verkocht worden, de verpakking 
en de prijs aan veel afwisseling onderhevig. ledere landstreek heeft een 
bepaalden vorm voor de koekjes of brokken suiker, terwijl de marktprijs, 
naar gelang van de plaats, eveneens sterk uiteenloopt. 

Somtijds worden de platte koekjes (gandoe) in stapeltjes van s, 
8 of 1o stuks verpakt. Groote schijven (goela doewa) gaan in pakken 
van twee en kosten ro -15 cts. per pak. De in bamboegeledingen 
gegoten stukken (gendoel) worden in tjankoewang bladeren verpakt 
en kosten b. v. 2 à 3 gulden per roo. 

Schijven (sirak) van 8 cM. middellijn, verpakt in gedeboq of 
tjankok bladeren kosten f5—f7.50 per roo. 


176 


Over het algemeen wordt de suiker uit den arénpalm veel 
duurder betaald dan die van het riet; vooreerst is zij geuriger en 
verder kan men haar voor iedere soort van gebak gebruiken, hetgeen 
met de rietsuiker lang niet altijd het geval is. Maar al wordt de arén- 
suiker nu al het best betaald, daar levert het bedrijf van den arén- 
suikerfabrikant geenszins een schitterend bestaan op. 

Soms moeten de tappers de boomen van de eigenaars van de 
erven, waar zij staan, koopen, terwijl in andere gevallen deze eigenaars 
de boomen aan de tappers uitbesteden en daarvoor één derde vande 
opbrengst genieten. 

De prijs van een nieuwen boom wordt op / 2.50—/ 5—- geschat 
en een tapper kan hoogstens vier boomen tegelijk behandelen, daar 
de bewerking door het gestadige op en afklimmen van de boomen 
zeer vermoeiend en tijdroovend is. 

In de jaren, gedurende welke een boom sap geeft, kan er per 
jaar voor f/ 30.— aan suiker gewonnen worden, zoodat er van vier 
boomen jaarlijks f120— aan suiker wordt verkregen. Hiervan gaat de 
prijs van de boomen en al het arbeidsloon, benevens de kosten aan 
brandhout, kookpannen, olie enz. nog af. Verder is de verkoop van 
het product soms ook nog zeer wisselvallig, zoodat op Madoera de 
fabrikatie van suiker gestaakt moet worden, zoodra er geen kans meer 
bestaat die te verkoopen. 

Gelijk reeds in den aanhef van dit hoofdstuk was verzocht, wordt 
de Inlandsche suiker (goela arén of goela djawa) meestal in het klein 
op de markten in de buurt van de producenten verkocht. Maar boven- 
dien wordt de fabrikatie op enkele plaatsen zoodanig in het groot 
gedreven, dat er een aanzienlijke uitvoer van dit artikel kan plaats 
vinden. Behalve de reeds vermelde uitvoer van siwallansuiker uit 
Madoera heeft men ook nog een uitvoer van goela djawa of goela 
mangkok uit Cheribon en uit Malang naar Singapore en naar China 
en verder een zeer levendigen binnenlandschen handel naar andere 
plaatsen op Java. Volgens de afdeelingsverslagen van het onderzoek 
naar de welvaart op Java voert de Staatsspoor veel suiker af van 
Garoet; in r9o2 547.000 K.G. en in 1903 480.000 K.G. van Koeto 
Ardjo, maar die hoeveelheden beteekenen nog niets bij de groote 
hoeveelheden suiker, die uit die zelfde en andere streken, b.v. het 
Jang-plateau, van de hellingen van den Slamat, uit de Preanger enz, 


17 Suiker, 


met karretjes, pikolpaarden of door menschen gedragen, worden afge- 
voerd. Gelijk reeds opgemerkt werd, is het onmogelijk om de 
productie van de op Inlandsche wijze bereide suiker onder cijfers te 
brengen, maar het is zeker, dat zij zeer belangrijk is en dat de 
bereiding daarvan onder de kleine industrieën een eerste plaats inneemt. 

De uitvoer van die suiker bedroeg in rgra2 162.505 K.G., in 
I9I3 2.158.816 K.G. en in rgr4 50.639 K.G. 


Dezer 11 


Literatuur. 


E. O. vor LiepPMANN. Geschichte des Zuckers. 

K. W. vaN Gorkom. Historische Schets van de Suikerindustrie op Java. 

H. C. Prinsen GeEERmIGs. De fabrikatie van suiker uit suikerriet op Java. 

H. C. Prinsen GrEerries. De rietsuikerindustrie in de verschillende 
landen van productie. 


Mededeelingen van het Proefstation voor de Java Suikerindustrie. 
Jaarboek voor Suikerfabrikanten. 
W. C. Dreknorr, Statistieken van de Java Suikerindustrie. 
Marktbericht der Handels-Vereeniging te Batavia. 
W. van DeveNter, De dierlijke vijanden van het suikerriet en hunne 
parasieten. 


» 


WenNT & WakrkeER. De ziekten van het suikerriet. 


De Bie. Inlandsche suikerbereiding. Zydschr.v. h. B. B. 1891/2. 161. 


ROPE 


DOOR 


Dr. Z. KAMERLING. 


LNSEI OMD: 


INLEIDING 


ie 
IT. 


IT. 


IT. 


DE KOFFIEPLANT. 
VERWANTSCHAP EN BOTANISCHE BESCHRIJVING … 
GEKWEEKTE SOORTEN EN VARIËTEITEN 

r. Coffea arabica 


ze liberica 

gE robusta je fet RO 
4. abeokuta, Dewevrei, Arnoldiana, excelsa 
Ge canephora, quillou, Uganda, Laurenti 

6. __„ _stenophylla, affinis 

7. _» _congensis 


ENTEN, HYBRIDISATIE, SELECTIE 


„ CHEMISCHE SAMENSTELLING 


ENKELE PHYSIOLOGISCHE EN ANATOMISCHE BIJZONDERHEDEN 
OVERZICHT OVER DE ONTWIKKELING VAN DE 
KOFFIECULTUUR IN NEDERLANDSCH-INDIE. 

DE GEDWONGEN KOFFIECULTUUR 

De VRIJE, INLANDSCHE CULTUUR 

DE ONTWIKKELINGSGANG VAN DE PARTICULIERE KOFFIECULTUUR . 

DE BRACTIJK VAN” DE” PARTICULIERE KOFEIE- 
CULTUUR. 

DE ALGEMEENE GROEIVOORWAARDEN 

DE AANPLANT 3 ENE Ln ; 
A. Het plantklaar maken van den grond 


B. Het plantmateriaal . 
C. Het planten 


182 


D Het schaduw vraagstuk. 

ZE. Het onderhoud van de tuinen . 
£. Het onderhoud van den aanplant. 
G. Bemesting 


III. ZIEKTEN EN PLAGEN ET aks 
A. Physiologische storingen, welke, naar het schijnt, niet 
van parasitairen aard zijn. ; 
B. Ziekten, door parasitische schimmels veroorzaakt 
C. Dierlijke vijanden 
IV. OOGST EN BEREIDING VAN DE KOFFIE 
1. Het oogsten 
2. Bereiding 


ERIJZENSERODURK DIEN TAN DEI 


LITERATUUR. 


®) 
to 


Ion) O3 Oa VI U Ue VI 
(on) Sn en! a _Q 
hs oo OO NP 


5) 
BaN 
\Ò 


Inlerdine. 


Alle koffiesoorten, waarvan de boon voor de consumptie geschikt 
is, behooren oorspronkelijk tehuis in tropisch Afrika. De bekendste 
en in gekweekten toestand meest verbreide soort, die tot voor veertig 
jaar de eenige was, welke in cultuur was genomen, Coffea arabica, 
is naar alle waarschijnlijkheid oorspronkelijk inheemsch in Abessinië 
en de daaraan grenzende landen. 

Men neemt gewoonlijk aan, dat deze soort omstreeks het begin 
der veertiende eeuw in cultuur genomen en naar Arabië werd over- 
gebracht. Daar heeft deze cultuur grooten opgang gemaakt; gedurende 
omstreeks vier eeuwen, tot het begin der achttiende eeuw toe, is 
Arabië het eenige land geweest, waar de kofie op groote schaal 
gekweekt en van waar dit product in aanzienlijke hoeveelheden 
uitgevoerd werd. Mokka was in die tijden het centrum van koffe- 
cultuur en kofhehandel. 

Volgens Durour bedroeg in het laatst der zestiende eeuw de 
uitvoer van koffie van Mokka naar Suez, en vandaar met karavanen 
naar Damascus en Aleppo gemiddeld 16.000 zakken per jaar. 

In het jaar 1573 maakte LreoNArp Rauworr, een Duitsch genees- 
heer, voor het eerst gewag van kofie in Europa, terwijl ProsPer 
Arpin, als geneeskundige verbonden aan het Venetiaansche gezant- 
schap in Egypte, in het jaar 15gr eene beschrijving van het zaad gaf, 
dat hij als geneesmiddel had meegenomen. 

In het jaar 1624 vermeldde Baco van VrERurAM in zijn Sylva 
Sylvarum het gebruik van koffie als zeer algemeen in het Oosten en 
Meisner schreef in het jaar 1621 een verhandeling over de kostbare 
boon. In Italië begon men omstreeks het midden van de zeventiende 
eeuw koffie te drinken en in 1647 voerde een Venetiaan, Prerro 
DELLA Varre, de koffie te Marseille in, van welk centrum uit het 


184 


kofhegebruik zich langzaam over Frankrijk verbreidde, ofschoon het 
daar te lande niet vóór het midden der achttiende eeuw algemeen werd. 

In Engeland werd in het jaar 1652 het eerste koffiehuis te 
Londen geopend en weldra nam het aantal van deze inrichtingen der- 
mate toe, dat toen Karrr Il in 1675 de kofhehuizen, als broeinesten 
van samenzwering deed sluiten, dit lot niet minder dan drie duizend 
van deze gelegenheden trof. 

Gedurende al dien tijd kwam de koffie, die op de Europeesche 
markt werd gebracht, uitsluitend over de landengte van Suez, uit 
Arabië. Reeds in 1616 had PrierEr VAN DEN BROECKE te Mokka de 
kofhe leeren kennen, maar pas in 1663 werd voor het eerst direct 
over zee, van uit Mokka, kofie te Amsterdam aangevoerd. Weldra 
kreeg deze nieuwe handelsweg voor de koffie, om de Kaap de Goede 
Hoop heen, en daarmede de Amsterdamsche koffiehandel een tamelijk 
groote beteekenis. In 1693 werden ruim 4rr pikol Mokka koffie in 
Nederland verkocht, in rzoo steeg de verkoop tot 2851 pikol. In de 
eerste jaren van de achttiende eeuw voorzag de Oost-Indische Com- 
pagnie de West-Europeesche markt jaarlijks met circa 3200 pikol te 
Mokka opgekochte kofhe. 

De hooge prijs, eerst kwam het pond te Mokka bij inkoop op 
Io stuivers te staan, later werd er 22 stuivers per pond gevraagd — 
de verkoopprijs te Amsterdam bedroeg in 1707 38 stuivers per pond — 
en de onwaardige behandeling door de Arabische autoriteiten den 
dienaren der Compagnie aangedaan, wekten de begeerte op om proeven 
met den invoer der koffiecultuur te gaan nemen. Deze proeven slaagden, 
zooals wij nader zullen uiteenzetten, zoo goed, dat reeds in 1730 de 
Oost-Indische aanplantingen en wel hoofdzakelijk die op Java, in de 
geheele Nederlandsche vraag naar kofhe konden voorzien, zoodat er 
van dit jaar af geen koffie meer uit Mokka door de schepen der Oost- 
Indische Compagnie werd gehaald, niettegenstaande de inkoopsprijs 
aldaar weder zeer aanmerkelijk was gedaald. 

Een eerste proef met de cultuur van kofie op Java was genomen 
in het jaar 1696 toen ADRIAAN VAN OMMEN, Commandeur van Malabar, 
eenige uit Mokka herkomstige koffieplanten doorzond naar Java, waar 
zij in den tuin van den Gouverneur-Generaal WirLEM vAN OUTSHOORN 
werden geplant. Zij groeiden voorspoedig op, maar gingen reeds in het 
jaar 1699 door een overstrooming verloren. In datzelfde jaar echter 


155 Koffie. 


bracht HENDRIK ZWAARDEKROON, die als Raad van Indië in commissie 
naar Malabar was gezonden, nieuwe planten mede, die in den tuin 
van den opperlandvoogd Jonan vaN HoorN uitnemend slaagden en de 
oorsprong zijn geweest van de belangrijke Java'sche koffiecultuur. 
Later werden de uitzendingen van Malabar herhaald en men nam ook 
in particuliere tuinen rondom Batavia proeven, die dikwijls een goeden 
uitslag hebben gehad en veel tot de verbreiding van de koffie hebben 
bijgedragen. 

Reeds in 1706 kon de Indische Regeering een proefje koffie- 
boonen aan de bewindhebbers van de Oost-Indische Compagnie in 
Nederland zenden, bij welke zending een koffieboompje was gevoegd, 
dat aan den burgemeester Nrcoraas Witsen, die sterk op de invoe- 
ring van de koffiecultuur op Java had aangedrongen, werd aangeboden. 

Deze eenige plant werd in den Botanischen Tuin te Amsterdam 
zorgvuldig verpleegd en zij bracht zaden voort, waarvan een aantal 
jonge plantjes werden gewonnen. Een daarvan werd door de regeering 
van Amsterdam in 1712 als groote zeldzaamheid aan Lopewijk XIV 
gezonden en verwekte in den Jardin des Plantes te Parijs groot 
opzien. Het heeft daar gebloeid en vrucht gedragen, maar schijnt 
spoedig gestorven te zijn. Eenige jaren later echter, in 1722, werden 
van Parijs uit kofheplanten naar Martinique gezonden en met zeer 
groote zorg door pe Crieux overgebracht. Of deze planten opgegroeid 
waren uit stekken of zaden van het vermelde aan Loprwijk XIV 
geschonken exemplaar en of er later nog eens van Amsterdam 
koffieplanten gezonden waren, is niet zeker bekend. 

Het schijnt echter wel vast te staan, dat van het in 1706 aan 
Nricoraas Wrrsen gezonden koffieplantje alle koffie afstamt, die in de 
achttiende en negentiende eeuw in West-Indië gekweekt is. Zoo waren 
bijv. ook in 1719 van Amsterdam eenige kofheplanten naar Suriname 
overgebracht. 

Omtrent de koffiecultuur in Brazilië wordt wel beweerd dat deze 
omstreeks 1760, direct van Goa uit, aldaar werd ingevoerd. 

In hoe sterke mate de koffiecultuur zich in den loop van twee 
eeuwen over de geheele tropische zóne heeft uitgebreid en welk een 
omvang deze cultuur tegenwoordig heeft, blijkt het best uit den hier 
volgenden productiestaat voor de verschillende tienjarige tijdperken 
van 1820 tot en met rgro. 


156 


WERELDPRODUCTIE VAN KOFFIE VAN 1820 TOT I9IO 
GEMIDDELD PER JAAR IN BALEN VAN 6O KILOGRAM. 


|_Mexrco, 
EN AZIË EN 
CENTRAAL- ot 7 AFRIKA 
neer 5 AR AUSTRALIË, 
RK, AZILIË, | AMERIKA, | EN | 7 
J RAZILIË, | { HI RTE ToraAaL, 
\WesT-INDIE, AUSTRALIË. 
ARABIË. | 
Haiïrr, enz. | | 
1820/21— 1829/30 . .« | 300.000 550.000 775-000 25.000 ‚1.650.000 
Ere | | | 
1830/31— 1839/40 . «| 750.000 650.000 | _1.100.000 25-000 | _2.525-000 
1840/41— 1849/50 . . «| 1.500.000 800.000 |_ 1.425.000 25.000 \__ 3.750.000 
I8so/st—1859/60 ... | 2.500.000 | 800.000 |__ 1.725.000 25.000 | _ 5.050.000 
1860,61— 1869/70 . . .| 2.837.500 1.100.000 | _ 2.125.000 37-500 |__6.100.000 
1870/71—1879/80 . . | 3-675-000 |_ 7-725:000 2.325.000 | 75-000 | _ 7.800.000 
1880/81—1889/go . . «| 5.615.000 | 2.286.000 | 1.895.000 119.000 | _9.915.000 
189o, Es . | 7-732.000 | 3.160.000 | 1.076.000 199.000 | 12.167.000 
1goolor—1gog/ro . . . 12.255.000 | /3-110:000 656.000 150.000 | 16.17 1.000 


Volgens de 23 Februari rgr6 opgemaakte statistiek van de 
heeren G. Duuring & Zoon, Korrr & WrrkamrP en LEONARD JACOBSON 
& Zonen bedroeg de koffieproductie in het jaar 1914—15 in balen 
van 6o K.G.: 


Riom en An EA OYOOO 
Santos O0 7000 
VHCtoriane Maesen an Va ne NDE 466.000 
Balade rte Sne bed NE. 146.000 
Totaal, Brauer E00 E 
Mexico en Centraal-Amerika . . . . 1,400.000 
Venezuela, Columbia enz. . …. . … . 1.750.000 
West-Indische eilanden enz. …. . . . 200.000 
Laleh en et UE TEEN: 380.000 
Overig HE (behalve Brazilië 30.000 
Afrika. (Congogebied, Liberia, Abessinië, enz). … 140.000 
Britsch Oost-Indië em Philippijnen sent 1 20.000 
Java. (Gouv. en particulier, raming). . 590.000 
SUM ata etn erder EAN ER 140.000 
Celebes, Timor enz. . … 5 40.000 
Totaal Nae ndeen Indië EE 800.000 


Totale wereldproductie. . . 18.218.000 


187 Koffie. 


Opmerkelijk is vooral de overwegende rol, die Brazilië tegen- 
woordig in de wereld-kofhe-productie speelt. De opkomst van de 
Braziliaansche koffiecultuur is circa 7o jaar geleden begonnen en ge- 
leidelijk heeft dit land alle andere productiegebieden overvleugeld. 

In Zuid-Oost Azië heeft de kofhecultuur, in vergelijking met een 
halve eeuw geleden, zeer veel aan beteekenis verloren, niet alleen 
relatief, wat het aandeel in de wereld-productie betreft, maar ook 
absoluut. De cultuur van Coffea arabica heeft men er langzamerhand 
bijna geheel moeten opgeven en men is er eigenlijk nog steeds aan 
het zoeken naar een soort die deze in alle opzichten zoude kunnen 
vervangen. Sinds enkele jaren neemt, dank zij de nieuwe soorten, de 
kofheproductie van Ned.-Indië weer aanzienlijk toe. 


De Koffieplant. 


Lì VERWANTSCHAP EN BOTANISCHE BESCHRIJVING. 


De Kofhe behoort tot de Aubracecën of Meekrapachtigen, een der 
grootste families van het plantenrijk. Er behooren ruim vierduizend 
soorten toe, die meerendeels in de tropen voorkomen. Als belangrijkste 
kenmerken van de Aubzacceën verdienen vermelding het onderstandige 
vruchtbeginsel, de regelmatige meestal vier of vijftallige bloem, met 
dikwijls onduidelijken kelkzoom, de vergroeidbladige bloemkroon, de in 
aantal met de bloemkroonslippen overeenstemmende en daarmede 
afwisselende meeldraden en het in den regel tweehokkige vruchtbeginsel. 
De bladeren staan kruiswijs of in kransen, meestal is het linkersteun- 
blaadje van het eene vergroeid met het rechtersteunblaadje van het 
andere blad, zoodat er dus tusschen de twee bladvoeten aan weerskanten 
slechts één steunblaadje aanwezig is. 

Men verdeelt de familie der Aubzaceeën dikwijls in drie onder- 
families, de Sfel/atae of Sterbladigen, de Cozchonae of Kina-achtigen 
en de Coffeae of Kofhe-achtigen. 

De Stellatae zijn éénjarige of overblijvende kruidachtige planten 
met kransstandige bladeren en een tweedeelige splitvrucht. Zij komen 
hoofdzakelijk in gematigde luchtstreken voor, het Walstroo, de Meekrap 
en het Lieve Vrouwe bedstroo zijn er vertegenwoordigers van. De 
Cichonae zijn meerendeels heesters of boomen uit tropische luchtstreken, 
met kruiswijzen bladstand, de vruchten zijn doosvruchten; de Kina 
behoort tot deze onderfamilie. 

De Coffeae tenslotte zijn ook heesters of boomen, bijna zonder 
uitzondering uit tropische luchtstreken met kruiswijs geplaatste bladeren 
en steenvruchten. 

Zeer talrijke Aubzaceeën tot omstreeks honderd verschillende 


1S9 Koffle, 


geslachten behoorende, worden in Nederlandsch-Indië aangetroffen. 
Zeer talrijke soorten komen tusschen kreupelhout en als onderhout in 
de bosschen voor. Van de meer bekende soorten verdienen nog 
vermelding, behalve de reeds genoemde Koffie en Kina, de Gambir, 
de Mengkoedoe, de Katjapiring, de Sokka's, de Daoen poetri (JZus- 
saëönda) en de Mierenplanten (AZyrmecodia). 


Tot het geslacht Coffea behooren heesters of lage boomen (C. 
humilis is nauwelijks enkele decimeters hoog, C. excelsa kan 20 M. 
hoog worden), meestal onbehaard met tegenoverstaande, vleezige of 
leerachtige, zittende of gesteelde bladeren. De bloemen zijn wit of geel- 
achtig en staan afzonderlijk of in bundels of bijschermen, soms in zeer 
grooten getale, tot meer dan vijftig toe, bij elkander in de bladoksels. 
De kelkbuis is kort, de bloemkroon trompet- of trechtervormig met korte 
of lange buis en 4 tot 7 uitgespreide, in den knop ineengedraaide lobben. 
De meeldraden zijn in de keel der bloemkroon ingeplant met korte of 
zonder helmdraden. De vrucht is een steenvrucht met twee lederachtige 
of papierachtige kernen, die aan de eene zijde vlak en gevoord zijn. 

Het geslacht Coffea is in de tropische gewesten van de Oude 
Wereld verbreid, in Amerika en Australië komt het niet in het wild 
voor. Er behooren een groot aantal soorten toe en er worden nog telkens 
nieuwe soorten van beschreven. Men verdeelt het geslacht gewoonlijk 
in drie secties of ondergeslachten, Zucoffea, Paracoffea en Lachnostoma. 

De voor de kultuur in aanmerking komende soorten behooren 
alle tot de sectie Zucoffea, die in het wild uitsluitend in tropisch Afrika 
voorkomt. De soorten van de andere secties, waarvan er ook enkele 
in Nederlandsch-Indië in het wild worden aangetroffen, kunnen misschien 
beteekenis hebben voor kruisingsproeven, als onderstam bij enten of 
omdat er parasieten op voorkomen, die ook op de gekweekte soorten 
worden aangetroffen of hierop zouden kunnen overgaan. Praktische 
beteekenis hebben de soorten der secties Paracoffea en Lachnostoma 
tot nu toe echter nog niet. 

Het onderscheid tusschen de drie onderafdeelingen komt op het 
volgende neer: 


L. _Bloemkroonslippen van alle of van de meeste bloemen 5—8, zeer 
zelden vier. Zaad met diepe, smalle, overlangsche plooi. Kiemwit 


op dwarse doorsnede door het zaad sterk gevouwen. 


190 


A. Bloemen okselstandig of zijdelings aan de takken. Meestal 
niet loofverliezend. Kelk niet met klierachtige tandjes. 


Sectie Eucoffea. 


B. Bloemen eindelings alleen staande op het einde van korte 
zijtakjes. Meestal loofverliezend en de bloemen meestal te 
voorschijn komende voor de bladeren en tegelijk met de 
bladeren. Kelk met onregelmatige klierachtige tandjes. 


Sectie Paracoffea. 


IL. Bloemkroonslippen van alle bloemen vier. Zaad zonder over- 
langsche diepe plooi. Kiemwit op dwarse doorsnede door het 
zaad niet gevouwen. 

Ondergeslacht Lachnostoma. 


Van het ondergeslacht Zachnostoma komt een tweetal soorten op 
Java voor, waarvan één, Coffea denstflora een korte vermelding verdient. 
Deze soort wordt in West-Java in het wild hier en daar aangetroffen, 
circa tachtig jaar geleden werd de plant door BLume beschreven, later 
is zij door Koorprrs teruggevonden. 

Het is een lage boom van omstreeks 14 M. hoogte, met slanken 
stam en ijle kroon die als onderhout in het zware, altijd groene oerwoud, 
op vruchtbaren, steeds vochtigen grond groeit. De boom komt in het 
wild voor op dezelfde hoogte, 3 à 40oo voet, waar op Java de aan- 
plantingen van Coffea arabica ook het beste slaagden. Door KoorDERS 
werd Coffea denstflora sterk aanbevolen voor het nemen van proeven 
met kruising en enten. 

Ook van de sectie Paracoffea komen een tweetal soorten, Coffea 
Madurensts en Coffea Bengalensts in Nederlandsch-Indië voor, beide 
zijn echter zeer zeldzaam. !) 

Tot de sectie Zucoffea behooren een zeer groot aantal over tropisch 
Afrika verspreide soorten. Vroeger was alleen Coffea arabzca in kultuur, 
toen deze in hevige mate door de koffiebladziekte aangetast werd 
en de kultuur dientengevolge in verschillende landen te gronde 
ging, heeft men omstreeks 1870 Coffea libertca in kultuur genomen. 


1) Het zijn fijntakkige lage heesters, met kleine blaadjes, groote bloemen en 
kleine, zachte, zwarte vruchtjes. 


191 Koffie. 


Toen ook deze soort niet goed voldeed, is men met allerlei andere soorten 
proeven gaan nemen, zoodat er tegenwoordig een tamelijk groot aantal 
koffiesoorten in kultuur is, waarvan voorloopig de Robustakofhe, Coffea 
canephora var. robusta of var. Laurenti? het beste voldoet. 

De bladeren zijn bij al deze gekweekte soorten kort gesteeld: 
donkergroen, gaafrandig, elliptisch of langwerpig van vorm, aan den 


Fig. 57. Tak, bloemen en vruchten van koffie. 


A Bloeiwijze; B lak met jonge vruchten; C Bloem; 2 Vrucht; Z£ Vrucht op overlangsche doorsnede; 
F Vrucht op dwarse doorsnede. 

top min of meer toegespitst. Zij wisselen in lengte af tusschen 

7 -9 c.M. (zooals bij de kleinbladige Mokka koffie) en so c.M. (zooals 

bij C. excelsa voorkomt). De zijnerven maken met de hoofdnerf een 

hoek van 45—55°; bij den bladrand buigen zij om en vormen tezamen 


192 


een randnerf. In de hoeken, die de zijnerven met de hoofdnerf maken, 
vertoonen de bladeren niet zelden aan de blad-onderzijde kleine holten 
of groeven, waarin zich dikwijls mijten nestelen, zoogenaamde domatiën. 
Naast den bladsteel treft men op den tak steunblaadjes aan, die min 
of meer driehoekig zijn en in een lange punt uitloopen. In den regel 
zijn deze steunblaadjes vleezig. Aan den hoofdstam van jonge, niet 
getopte boomen is de kruiswijze bladstand duidelijk te zien; ook de 
zijtakken van de eerste orde, die uit de oksels van deze bladeren 
ontspringen, zijn kruiswijs gerangschikt. Bij de zijtakken echter, die 
min of meer horizontaal groeien, draaien de bladeren zich zoodanig, 
dat alle bladeren ongeveer in een horizontaal vlak liggen; men kan 
dus aan een zijtak een bovenzijde en een onderzijde onderscheiden, 
de zijtak is zoogenaamd dorsiventraal. Met waterloten is dit niet het 
geval, deze stemmen, wat de bladstelling betreft, en ook in andere 
opzichten met den hoofdstam overeen. 

De dorsiventraliteit van de zijtakken is zoo geprononceerd, dat 
men deze niet kan opheffen door een zijtak te dwingen om verticaal 
te groeien en dat zij zelfs behouden blijft wanneer de top van een 
zijtak als entrijs gebruikt wordt. Men krijgt in dat geval planten, die 
weigeren omhoog te groeien, maar zich hoofdzakelijk in horizontale 
richting uitbreiden. Tusschen de normale zijtakken en de waterloten 
staan de zoogenaamde wilde takken in. Deze ontwikkelen zich uit de 
zijtakken, zijn schuin naar boven gericht en vertoonen een afwijkende 
bladstelling 


ei) 


die tusschen de kruiswijze van de waterloten en de dorsi- 
ventrale van de normale zijtakken in staat. 

Het gerijpte hout van stam en takken is met een grijze of bruine, 
in de lengterichting spletige schors bedekt. Aan het uiteinde van de 
takken vindt men bladknoppen met een bruine harslaag bedekt; de 
jonge bladeren zijn niet zelden bruin of bronskleurig. 

Echte jaarringen zijn in het hout niet te vinden, wel vindt men 
gewoonlijk op een dwarse doorsnede door den stam aanduidingen, dat 
de diktegroei niet voortdurend gelijkmatig verloopen is, dat er namelijk 
op onregelmatige wijze perioden met elkander afgewisseld hebben, dat 
de stam sneller in de dikte groeide, waarbij betrekkelijk wijde houtvaten 
werden gevormd en perioden, waarin de stam weinig in de dikte 
groeide en nauwe, dikwandige houtelementen ontstonden. 

Het wortelstelsel bestaat uit een penwortel, waaruit regelmatig 


193 Koffie, 


horizontaal groeiende zijwortels ontspringen; bij sommige soorten 
kunnen deze zijwortels een zeer sterke ontwikkeling bereiken. 

De bloemen zitten, zooals reeds vermeld werd, in de bladoksels, 
uitsluitend aan de normale zijtakken, dus niet aan den hoofdstam en 
niet aan de waterloten. Zij zijn wit van kleur en gewoonlijk zeer wel- 
riekend. Het aantal knoppen, dat zich in een bladoksel ontwikkelt, is 
zeer verschillend en loopt bij de verschillende soorten sterk uiteen. 

De jonge bloemknop is groen; ongeveer één dag voor het open- 
gaan wordt de kleur wit (zoogenaamde kaarsjes). De bloem bestaat 
uit een vruchtbeginsel, bij de geopende bloem slechts weinig grooter 
dan een speldeknop, waarop de stijl met tweelobbigen stempel inge- 
plant is. De kelk is slechts als een smal randje te vinden. Binnen de 
kelk staat op het vruchtbeginsel de bloemkroon, bestaande uit een 
onderste buisvormig gedeelte, op welks basis de meeldraden ingeplant 
zijn, en een bovenste vlak uitgespreid deel, de bloemkroonslippen. 
Het door den voet van de bloemkroonbuis omsloten deel van het 
vruchtbeginsel is met klieren bedekt; het wordt discus of schijf ge- 
noemd en is later aan de vrucht nog als zoogenaamde navelvlek 
terug te vinden. 

Het aantal bloemkroonslippen bedraagt gewoonlijk 5 tot 8, een 
enkele maal meer. De bloemen zijn tamelijk groot, de afmeting is bij 
de verschillende soorten nogal verschillend, bij de grootbloemige 
Coffea liberica is de bloemkroonbuis + 15 m.M. lang, en zijn de 
slippen 20—25 m.M. lang en + ro m.M. breed. 

De bloei vindt steeds des morgens plaats. De knoppen, die den 
vorigen dag het kaarsjesstadium bereikt hadden, openen zich dan en 
de bestuiving vindt plaats. Zelfbestuiving zoowel als kruisbestuiving 
komt voor; in het laatste geval vindt de bevruchting sneller plaats. 
De bloei duurt slechts enkele uren; daarna hangen de bloemen verlept 
aan de stijlen. Bij enkele soorten, zooals bij Coffea arabrca, heeft de 
bloei in bepaalde tijden van het jaar plaats, in landen met vaste sei- 
zoenen bij het invallen van het regenseizoen; bij andere soorten, 
zooals bij Coffea Lberica, bloeit de boom het geheele jaar door, al 
kan men dan ook in bepaalde tijden van het jaar sterkere bloeien 
opmerken. Sommige soorten zijn bij het bloeien gevoelig voor regen; 
bij anderen zet zich de vrucht ook, als op de geopende bloemen 
regen valt. 


Deer II. 18 


194 


De tijd, die verloopt tusschen bevruchting en vruchtrijping, be- 
draagt voor eenige soorten (Liberia koffie en naaste verwanten) 
omstreeks één jaar, bij andere soorten (Java kofhe en naaste ver- 
wanten) enkele maanden minder. 

De rijpe vrucht is langwerpig rond, de lengte varieërt tusschen 
één en enkele centimeters. De kleur is gewoonlijk rood, soms rood- 
gestreept op gelen ondergrond of geel. Aan den top vindt men den 
discus terug. 

Gewoonlijk spreekt men van een koffiebes, botanisch is dit minder 
juist, feitelijk hebben wij te doen met een steenvrucht met twee steenen. 
De vruchtwand bestaat namelijk uit drie lagen, waarvan de buitenste 
vliezig, de middelste vleezig of sappig, de binnenste houtig of leerachtig 
is. Deze binnenste laag van den vruchtwand, de zoogenaamde hoorn- 
schil omgeeft dikwijls nog het marktprodukt, men spreekt dan van 
H.S. kofhe of kofhe in hoornschil. Is de hoornschil verwijderd, dan 
spreekt men van „braskoffie’, schoone of „gepelde’" kofhe. 

De twee kernen of steenen zijn langwerpig, tegen elkander afgeplat, 
aan de platte zijde met een groeve voorzien. Binnen in de hoornschil 
vindt men het zaad, dat door een zeer dunne, vliezige zaadhuid, het 
zoogenaamde zilvervlies is omgeven. 

Het rijpe zaad bestaat uit een zeer sterk ontwikkeld kiemwit, waarin 
een kleine kiem ligt. 

Niet zelden mislukt één der zaadknoppen; de vrucht bevat dan 
slechts één boon, vergezeld van een schilfertje, de hoornschil der mis- 
lukte boon. Zulke bessen met één boon zijn uitwendig al aan den 
scheefgeplaatsten discus te herkennen; in den regel zijn ze ook meer 
afgerond van vorm. De boon is in dit geval niet afgeplat maar ook 
aan de gegroefde zijde afgerond. Men spreekt dan van rondboon of 
mannetjes koffie (pearl coffee.) 

Als abnormaliteit vindt men ook soms drie of meer boonen in 
één bes; er is een variëteit bekend, de veelzadige Menadokoffie, Coffea 
arabica polysperma Burch, die deze eigenaardigheid in zeer sterke mate 
vertoont. Als groote uitzondering vindt men wel eens twee zaden in 
één hoornschil (zoogenaamde olifantsboonen). 

De gekweekte koffiesoorten bevatten in hunne verschillende 
deelen caffeine, zoowel in de bladeren als jonge vruchten maar vooral 
vindt men dit alkaloïd in de zaden. Bij enkele tot de sectie Eucoffea 


195 Koflfe, 


behoorende soorten, komt geen caffeïne voor maar een bitterstof die 
de zaden ongeschikt maakt voor gebruik !). 

Dit is het geval met de nog weinig bekende, hoofdzakelijk op 
Madagascar voorkomende Coffea Galltenti, C. Bonntert, C. Mogenett, 
C. Augagneurt, C. Humblotiana (op de Comoren), en de onlangs uitvoerig 
onderzochte Mautsaka kofie. (C. Amara). De op Réunion voor- 
komende Coffea maurttiana bevat zeer weinig caffeïne, de zaden worden 
door de inboorlingen gemengd met gewone kofhe gebruikt; alleen 
gebruikt zegt men, dat de zaden van C. maurzttana vergiftige eigen- 
schappen bezitten. 

Van andere koffiesoorten, die weliswaar voor de cultuur geen 
waarde hebben, maar ter vergelijking met de gekweekte soorten interessant 
zijn, vermelden wij nog C. Aumults, een dwergkofhe, die niet hooger 
wordt dan gemiddeld 20—so cM‚ en die slechts bij uitzondering vertakt 
is en C. scandens, een in Kameroen voorkomende klimplant. 


UI. GEKWEEKTE SOORTEN EN VARIETEITEN. 


Eeuwen lang is uitsluitend Coffea arabrca in cultuur geweest; pas 
omstreeks 1Sgo is men in Ned-Indië op tamelijk groote schaal Coffea 
Liberica gaan kweeken. Sinds omstreeks 1907 begint de cultuur van de 
Robustakoffie een groote vlucht te nemen. De cultuur van enkele andere 
soorten is van nog jongeren datum. In Ned-Indië en zelfs in geheel 
Zuid-Oost-Azië en eveneens in Afrika zullen binnen weinige jaren de 
nieuwe soorten de oude zoo goed als geheel verdrongen hebben. In 
Amerika wordt echter nog steeds zoo goed als uitsluitend Coffea 
arabica geplant. 

Wij zullen de drie voornaamste in cultuur zijnde soorten en 
ook enkele andere nieuwe of minder bekende soorten, die voor cultuur 
in het groot in aanmerking komen, achtereenvolgens bespreken. 


I. COFFEA ARABICA. 


Deze, de oudst bekende koffiesoort, groeit in Centraal Afrika van 


l) Men vergelijke hierover F. F. BruvNiNG. Mautsaka-koffie in de Verslagen 
van Landbouwkundige onderzoekingen der Rijkslandbouwproefstations, No. XVIII, 1ors. 


196 


het gebied der groote meren af tot Zuid-Abessinië toe en wordt ook 
nog in enkele andere streken in het wild gevonden. (Angola en Mozam- 
bique). Van Abessinië uit is zij waarschijnlijk overgebracht naar Arabië 
(Yemen), van waaruit zij omstreeks het begin der 18e eeuw naar Oost- 
Azië werd overgebracht. 

De plant groeit als een struik, weliswaar in den regel éénstammig, 
maar toch niet hooger dan enkele Meters; alleen onder buitengewoon 
gunstige omstandigheden ontwikkelt zij zich tot een kleinen boom. De 
takken zijn dun en buigzaam; de bladeren helder tot donkergroen, van 
een teerdere struktuur dan van de Liberia-achtige vormen; de lengte 
bedraagt gemiddeld 6—20 cM, de breedte 2 —5 cM ; de vorm is elliptisch, 
aan den top toegespitst. 

De bloei vindt in een bepaalden tijd van het jaar plaats; in den 
regel een keer of drie, telkens met tusschenpoozen van enkele weken, 
in het begin van den regentijd. De eerste bloemen gaan gewoonlijk 
open een dag of tien na de eerste regens, die aan den drogen tijd 
een einde maken. 

Valt er gedurende den bloei regen, zoo mislukt de vruchtzetting 
(verregenen). Bij Coffea arabtca neemt men vaak het verschijnsel 
waar, dat een deel der bloemen, in sommige gevallen een zeer groot 
aantal, zich niet normaal ontwikkelt; de knoppen gaan te vroeg open, 
voordat de bloemkroon een witte kleur heeft gekregen. Deze kleine, 
onvolledig ontwikkelde groene bloemen noemt men algemeen „sterretjes’’. 
Allerlei ongunstige groeivoorwaarden schijnen het optreden van 
„sterretjes” in de hand te kunnen werken. De sterretjes-bloemen 
zetten geen vrucht. 

De vruchten rijpen ongeveer acht maanden na den bloei. Zij 
zijn donkerrood, bij één variëteit echter geel. De grootte variëert 
nogal sterk, in hooge streken, bijv. op 4000 voet boven zee krijgt 
men grootere vruchten dan in de laaglanden. De lenete bedraagt 
ongeveer 14—16 m.M., de middellijn in een richting loodrecht op de 
lengteas 13—15 m.M. 

De schil en de sappige laag van den vruchtwand, de zoogenaamde 
pulplaag, zijn dun, sappig en slijmig; de boonen kunnen er gemakke- 
lijk tusschen de vingers uitgedrukt worden. De boonen zijn ongeveer 
12—13 m.M. lang, 8—9g m.M. breed. Ook de grootte van de boonen 
is in sterke mate afhankelijk van de groeivoorwaarden. In een vochtig 


197 Koffie. 


klimaat en op vruchtbaren grond krijgt men een grofboonig produkt. 
De hoornschil is betrekkelijk dun; het zilvervlies laat gemakkelijk van 
de boon los. De kleur van het bereide produkt, van de hoornschil 
ontdaan, is geel, groen of blauwachtig. De bereiding, de groeiplaats 
en vooral ook de meer of minder lange tijd, gedurende welken en 
de wijze, waarop de koffie bewaard wordt, oefenen invloed uit op 
de kleur. 

Onder den invloed van de verschillen in klimaat, grondgesteld- 
heid, wijze van oogst en bereiding verkrijgt men allerlei lokale typen, 
die door den handel nauwkeurig worden onderscheiden. Zoo heeft 
men bijv. de blue mountain coffee van Jamaïca, Mexicaansche koffie, 
Guatemala koffie, Santos en Rio koffie, Java koffie, Sumatra kofhe, enz. 
In ieder dergelijk lokaal type kan men nog weer onderscheid maken 
tusschen het produkt van verschillende streken, bijv. Preanger- en 
Malang koffie, Padang- en Kroë-kofhe enz. Niet zelden is zelfs het 
produkt van bepaalde ondernemingen of van kleine groepen van onge- 
veer overeenkomstige ondernemingen duidelijk te karakteriseeren. Wij 
hebben bij deze lokale typen bijna uitsluitend te doen met den direkten 
invloed van de groeivoorwaarden, en met het resultaat van de wijze 
van oogst en bereiding; de eigenaardigheden van de lokale typen 
zijn dan ook niet of slechts in geringe mate overerfelijk. 

Daarentegen bestaan er ook wel echte variëteiten, die door zaad 
volkomen erfelijk zijn; de belangrijkste van deze worden hier vermeld. 


Mokka koffie. Een varieteit (of ondersoort) met kleine bladeren, 
dunner hout, kleinere bloemen dan van de typische Java-koffie. Ook 
de bessen zijn kleiner, de vorm ervan is kogelrond. De planten 
zijn wat teerder dan het type; zij dragen ook minder. Het produkt 
bestaat uit zeer kleine boontjes, slechts enkele millimeters in doorsnede, 
die aan spliterwten doen denken. De kwaliteit van het produkt wordt 
geroemd, maar het schijnt, dat tegenwoordig de Mokka kofhe alleen 
op den ouden roem teert. Deze varieteit heeft voor de cultuur in het 
groot geen beteekenis en wordt slechts hier en daar op ondernemingen 
op Java en in Suriname als curiositeit aangeplant. 


Laurina koffie. (Café Bourbon pointu). Evenals de vorige een 
kleinbladige vorm, echter met dichter opeenzittende bladeren en over- 


198 


eind staande takken; gedrongen boompjes vormend. De bessen zijn 


bijna even lang als bij het type, echter smaller; de kwaliteit moet zeer 
goed zijn. Deze 


varieteit is op Bour- 
bon in cultuur en 
wordt in andere 
landen wel eens als 
curiositeit _aange- 
plant. Voor de cul- 
tuur in het groot 
in Ned.-Indië heeft 
deze varieteit geen 
beteekenis. 


Coffea arabica 
burpurascens, _ de 


„roodbladige Ke- 
doe koffie’ of 


Fig. 58. 


Coffea arabica var, laurina naast gewone Coffea arabica. nOeHSOE koffie”, 

is te vergelijken 
met de roodbladige variëteiten, die bijv. bij den beuk en den hazelaar voor- 
komen. Deze variëteit werd vroeger hier en daar op Java in het groot 
aangeplant, tegenwoordig treft men haar nog wel eens als merkwaar- 
digheid aan. Voor de cultuur heeft zij evenmin waarde als de variëteit 
met wit- of geelbont gestreepte bladeren, die ook niet zelden opge- 
merkt wordt. 

Er zijn ook variëteiten met een afwijkende kleur van de rijpe 
vruchten. Deze kleur ís inplaats van rood geel bij de variëteit „Golden 
drop“ der Britsch West-Indische eilanden en bij de Braziliaansche 
amarcllo kofie. De smaak van het produkt van deze geelvruchtige 
varieteit wordt geroemd. Er is ook een witvruchtige variëteit beschreven. 
Coffea arabica var. leucocarpa. 


Coffea arabica Oullata, de zoogenaamde „Djamboe koffie” is .ge- 
kenmerkt door de breede, gekroesde bladeren, dikker hout en ronde 
bessen, die vaak vooze boonen bevatten. Deze variëteit is voor de 
cultuur waardeloos. Een andere, eveneens voor de cultuur waarde- 


199 Koffie. 


looze variëteit is de angustifolta vorm, met lange, smalle bladeren en 
normale bessen, echter met geringe vruchtdracht. Ook een rondbladige 
variëteit. Coffea arabica var. rotundt folia is door OrroraNper beschreven. 

C. arabica erecta, wordt door OTroLaANDER op grond van de 
groeiwijze onderscheiden. Het is een vorm met meer overeind staande 
takken dan het type, die in getopte aanplantingen onmiddellijk door 
de dichtere, meer gesloten groeiwijze (zoogenaamde kraaiennesten 


boomen) in het oog valt. In produktiviteit doet deze vorm voor het 


Fig. 59. Coffea arabica var. bullata, (zoogenaamde djamboe kofhe). 


type niet onder en in bepaalde gevallen — bijv. op aan den wind 
blootgestelde hellingen — kan deze variëteit wel eens boven het type 
de voorkeur verdienen. 

Een andere dergelijke, door de groeiwijze gekarakteriseerde, 
variëteit schijnt de columnaris-vorm te zijn, door OTTOLANDER op het 
land Pantjoer ontdekt, die uitmunt door krachtigen, hoogen groei en 
daardoor op den duur het type misschien in produktiviteit overtreft. 


C. arabica var. maragogype is een in Brazilië gevonden afwijking, 


200 


die van het type verschilt door lichter groene, gewoonlijk min of meer 
gewelfde bladeren en door buitengewoon groote bessen. Het produkt 
komt als fancy koffie aan de markt en brengt een goeden prijs op; de 
bereide koffie is zeer grof van boon; de boonen zijn ook breeder dan 
het type, niet zelden door een lichte insnoering in het midden eenigs- 
zins S-vormig. Een nadeel is, dat de oogst gewoonlijk gering is; 
alleen voor zeer droge streken, waar de koffie gewoonlijk neiging heeft 
tot overdracht, kan de maragogype aanbevolen worden. 


Fig. 60. 


Coffea arabica var. Maragogype. Als schaduwboom is gebruikt Leucaena glauca (lamtoro), 
Coffea arabica polysperma, de „veelzadige Menado koffie” werd 
reeds vermeld. Een variëteit, waarbij zich veelal in iedere vrucht slechts 
één zaad ontwikkelt is ook beschreven door OTTOLANDER, de variëteit 
monosperma. 
2. COFFEA LIBERICA. 


Deze van C. araôrca sterk afwijkende soort begon omstreeks 
1875 de aandacht te trekken; de verwoestingen, welke de bladziekte 


201 Koffle. 


in de aanplantingen op Ceylon aanrichtte, deden naar een vervanger 
uitzien. Zij was in 1872 voor het eerst opgekweekt in den botanischen 
tuin te Kew uit zaden, uit Cape Coast in Liberia ontvangen. Zij 
kwam daar echter niet in het wild voor; vermoedelijk is zij vroeger, 
omstreeks 1830, in Liberia ingevoerd uit Angola, waar zij in het wild 
groeit. Omstreeks 1875 werd C. Zberzca op Java ingevoerd. Toen ook 
daar de bladziekte ernstig begon op te treden, ging men zich in het 
groot op haar cultuur toeleggen. In het begin heeft men veel moeilijk 
heden met de bereiding gehad en werd de kwaliteit van het produkt 
niet gunstig beoordeeld. Vooral na de scherpe prijsdaling van de 
koffie in 1896 maakte de Liberia koffie zulke slechte prijzen, dat de 
planters afkeerig werden van de cultuur. Na rgoo heeft men dan ook 
niet veel Liberia koffie op Java meer aangeplant. Toen nu bovendien 
ook nog bleek, dat de Liberia koffie, die in den aanvang zoo goed 
als onvatbaar was geweest voor de koffiebladziekte, op den duur ook 
vatbaar werd en zelfs dikwijls in bijzonder hevige mate werd aange- 
tast, heeft men van verdere uitbreiding der Liberia cultuur sinds 1905 
totaal afgezien. 

De Liberia kofie verschilt van de Java koffie op het eerste 
gezicht door haar groveren bouw en de grootere afmeting van haar 
deelen. Zij ontwikkelt zich onder gunstige omstandigheden tot een 
kleinen boom van ro en meer Meters hoogte. De bladeren zijn donker- 
groen, groot (tot 40 c.M. lang), leerachtig, toegespitst, gewoonlijk 
sterk gerimpeld, met een korten, stevigen bladsteel en duidelijke groefjes 
(domatiën) in de hoeken, die de zijnerven met de hoofdnerf maken. De 
takken zijn dik en minder buigzaam dan bij de Java koffie. Ook de 
bessen zijn grooter; zij verschillen bij de verschillende boomen zeer 
opvallend ín vorm en grootte en zelfs wat kleur betreft, maar zijn 
voor iederen boom afzonderlijk vrijwel constant. De buitenste lagen 
van den vruchtwand zijn hard en dik, vleezig, zoodat men de boonen 
er niet met de vingers uitdrukken kan. Deze eigenaardigheid van de 
vrucht heeft oorspronkelijk veel moeite opgeleverd bij de bereiding. 
Ook de hoornschil is dik, maar nogal bros, het zilvervlies laat niet 
gemakkelijk los. De bereide boon is grover dan bij de Java-koffie, bij 
goede bereiding is de kleur helder citroengeel, bij minder goede be- 
reiding bleekgeel of groengeel. De smaak van het aftreksel der 
gebrande boonen wordt verschillend beoordeeld; men meent wel eens, 


202 


dat deze zich in den loop der tijden op Java verbeterd heeft, gedeel- 
telijk kan een dergelijke verbetering het gevolg zijn van een andere 
methode van bereiding, die men langzamerhand is gaan toepassen. In 
elk geval verdient het aanbeveling de koffie eenige maanden of een 
jaar te laten liggen (legkoffie). Terwijl vroeger de Java Liberia 
koffie aanmerkelijk lager genoteerd werd dan Java goed ordinair, is 
daarin langzamerhand een ommekeer gekomen; in de laatste jaren 
worden beide dikwijls even hoog, soms zelfs de Liberia hooger dan 
de gewone Java (arafrca) kofhe geprijsd. 

De bloemen van de Liberia kofhe zijn aanmerkelijk grooter dan 
van C. arabica en zitten in geringer aantal bijeen. De Liberia kofhe 
bloeit niet, zooals de Java kofhe, periodiek, in het begin van den 
regentijd, maar de bloemen komen het geheele jaar door tot ontwik 
keling. Men vindt dan ook het geheele jaar door bloemen, onrijpe en 
rijpe vruchten naast elkander aan iederen boom. De rijpe bessen kunnen 
langen tijd aan den boom blijven zitten, hetgeen met het oog op den 
oogst een zeer gunstige eigenschap is. 

Coffea Liberica is niet zaadvast, er treden gewoonlijk in iederen 
aanplant allerlei verschillende vormen naast elkander op. De plant 
variëert zoowel wat afmeting en vorm der vruchten als wat de vorm 
en grootte der bloemkroon (lengte van de kroonbuis en aantal 
slippen) betreft. Ook de vorm en grootte van de bladeren is zeer ver- 
anderlijk; men kan bijv. duidelijk smalbladige en breedbladige vormen 
onderscheiden, waarvan de smalbladige gewoonlijk zeer weinig produkt 
leveren. Deze smalbladige vorm kan opkomen uit zaad van den 
breedbladige. 


3. COFFEA ROBUSTA. 


De naam Coffea robusta is geen botanische naam; wetenschap- 
pelijk zoude deze plant moeten heeten: Coffea canephora var. Laurenttt. 

Deze soort werd in het laatst der vorige eeuw door den Belgi- 
schen natuuronderzoeker Emir LAURENT in het stroomgebied van den 
Congo ontdekt. In 19oo werd het zaad ervan door een Brusselsche 
firma, die in tropische planten handelt, te koop aangeboden; enkele 
boompjes in haar kassen trokken de aandacht van een bij de kofhe- 
cultuur in Indië geïnteresseerden bezoeker en zoo kwam de nieuwe 


205 Koffie. 


soort al spoedig in Indië. In roor werd door den Heer van LENNEP 
een bezending van 160 planten in Ward’sche kisten uit Brussel ont- 
vangen en op de onderneming Karang-Redjo uitgeplant. 
Ongeveer gelijktijdig zijn ook op andere ondernemingen dergelijke 
bezendingen geïmporteerd. 
Toen deze eerst geïmporteerde boomen begonnen te bloeien en 


reeds in haar der- 


de jaar een grooten 
oogst gaven, toen 
het bovendien ge- 
bleken was, dat wij 
hier te doen had- 
den met een for- 
sche, snelgroeiende 
soort, die niet vat- 
baar scheen te zijn 
voor _ bladziekte, 


werden reeds om- 
streeks rgo5 hier 
en daar proefaan- 
plantingen van en- 
kele bouws aange- 
legd. Een keerpunt 
in de geschiedenis 
van haar kultuur 
mag genoemd wor- 
den het kofhecon- 
gres te Soerabaia, 
13 en 14 November 


1907 gehouden, 


toen zij door ver- 


Fig. Ór. 
Robustasmoederboomen, opgekweekt uit planten, uit Brussel op schillende sprekers 


Jav 1 geïmporteerd. 


aanbevolen werd en 
zonder tegenspraak herhaaldelijk een veel belovende soort werd ge- 
noemd, waarvan de kultuur alle aanbeveling verdiende. In de negen 
jaar die sedert verloopen zijn is de met Robusta koffie beplante opper- 


vlakte zeer snel toegenomen. 


204 


Sedert 1908 heeft zij de Java- en Liberiakoffie in Ned.-Indië zoo 
goed als geheel verdrongen; jaarlijks worden er duizenden bouws mede 
beplant. Zij maakt tegenwoordig een belangrijk deel uit van den Ned. 
Indischen koftieoogst en zal misschien Ned.-Indië binnen enkele jaren 
weer een belangrijke plaats onder de kofheproduceerende landen doen 
innemen. Vooral blijkt Robusta koffie bijzonder geschikt te zijn om als 
catcherop tusschen Hevea geplant te worden en van bevoegde zijde 
is deze soort ook reeds als catcherop tusschen klappers aanbevolen. 

Wat de botanische kenmerken betreft, komt Robusta meer met 


Fig. 62. 


Coffea robusta. Jonge boom met karakteristieke tafelvormige groeiwijze. 


C. arabica dan met C. Liberica overeen. De takken zijn dik en ontwik- 
kelen niet zoo gemakkelijk secundair hout als bij Java kofie. De bladeren 
zijn groot, helder-groen, niet zoo leerachtig als die van Liberia; de 
vorm is sterk variabel, maar wat breeder dan van deze twee andere 
soorten. Gewoonlijk is het blad van de Robusta koffie sterk gegolfd. De 
bloemen zitten in grooten getale bijeen in de bladoksels, zij zijn tamelijk 
teer van bouw, echter weinig gevoelig voor regen; het verregenen van 


205 Koffie. 


bloeien is zeldzaam. De bloemen ontwikkelen zich het geheele jaar door, 
de vruchten rijpen dus ook ten allen tijde. Tusschen bloei en rijpe 
vruchten verloopen ongeveer 9—1o maanden. De bessen zijn klein, bij 
het type met de grootste vruchten nauwelijks zoo groot als bij klein- 
bessige Java-koffie; zij zijn breeder, ronder van vorm. De kleur is effen 
karmijnrood. De buitenste lagen van den vruchtwand zijn dun en sappig, 
gemakkelijk tusschen de vingers stuk te drukken. Het zilvervlies laat 
niet gemakkelijk los. Het marktproduct bestaat uit boonen, die wat 
minder langwerpig, wat meer afgerond van vorm zijn dan van Java- 
en Liberia kofie; de kleur is blauw- of groengrijs. Het gewicht van de 
bereide boonen is gemiddeld iets grooter dan van de gewone Coffea 
arabica; voor de Liberia kofhe bedraagt dit gewicht gemiddeld + 0,3 
gram, voor de Java kofhe + 0,16 à o,1g gram, voor Santos + 0.13 
gram, voor Robusta in den regel boven de o,20 gram. 

De kwaliteit wordt iets minder dan die van Java koffie geoordeeld 
te zijn, echter beter dan van Santos kofhe. Bij het branden heeft de 
Robusta het bezwaar niet „hoppig”’ (volumineus) te worden; een zelfde 
gewicht aan gemalen Robusta kofhe beslaat wat minder ruimte dan 
gemalen Java kofhe. 

Evenals de Liberia koffie vertoont de Robusta kofhe een buiten- 
gewoon sterke neiging tot varieëren, wat bladvorm, afmetingen van het 
blad, vruchtgrootte, vruchtdracht en ook wat vatbaarheid voor de koffie- 
bladziekte betreft. De Robusta koffie is moeilijk te onderscheiden van 
eenige andere soorten en variëteiten, die sinds enkele jaren ook in 
kultuur genomen zijn en waarvan een bespreking nog volgt. 


4. COFFEA ABEOKUTA, DEWEVREi, DyBOWSKII, ÄRNOLDIANA EN EXCELSA. 


Deze vijf soorten stemmen alle in vele opzichten met Coffea liber ica 
overeen, zij zijn alle uit tropisch Afrika afkomstig en vooral de eerst- 
en de laatstgenoemde schijnen wel aanbeveling voor kultuur in het groot 
te verdienen. Coffea abeofkuta vertoont een ongeveer overeenkomstige 
groeiwijze als de Liberia, de bladeren zijn wat kleiner en lichter groen, 
in jeugdigen toestand roodachtig getint. De bloemen stemmen vrijwel 
overeen met die van Liberia kofhe, de uitgebloeide bloemen worden 
echter roodachtig, terwijl zij bij de Liberia bruin worden. De bessen zijn 
bij de Abeokuta wat kleiner en in tegenstelling met de Liberia duidelijk 


gestreept. Het vruchtvleesch is zachter, zoodat men de boonen met de 


206 


vingers uit de bes drukken kan. Het vruchtvleesch is ook dunner, zoodat 
de verhouding tusschen beskofhe en marktkofhe, de uitlevering, bij de 
Abeokuta voordeeliger is dan bij de /berca. 

Deze verhouding, die voor de praktijk uit den aard der zaak van 
veel belang is, hangt natuurlijk ook in zekere mate van de groei 
voorwaarden af‚ maar is vooral bij de verschillende soorten zeer uit- 
eenloopend. 


Fig. 63. Coffea abeokuta. Jonge aanplant. 


Men rekent, dat de verhouding tusschen het gewicht aan bes- 
koffie en marktkoffie bedraagt: 


MoorsJava’ koreae re en: eh OREL 
ov eliberiankofhe mie mee ee OMEN 
hybriden tusschen Java en Liberia SIET 

nie Robustankolfe nie Eeke ORN oe 

me Maraooeypenkofhesmnm mn: 44: IT 


Ab eolutamkoine Me 7 SRT 


207 Koffle. 


Over het algemeen schijnt de Abeokuta koffie een forsche groeier 
te zijn, beter bestand tegen bladziekte dan de Liberia; de vruchtdracht 
laat echter, althans in de eerste levensjaren wel wat te wenschen over. 
In dit opzicht is deze soort, vooral als catch crop minder aanbevelens- 
waardig dan de Robusta. Het bereide produkt gelijkt sterk op Liberia 


OG 
fe) 


koffie, is echter iets kleiner van boon. 


Fig. 64. Coffea excelsa in den proeftuin en Bangilan. 


Coffea Arnoldtana, Dewevrei en Dybowsktii, die alle drie in den 
Belgischen Congo inheemsch zijn, hebben vooralsnog voor de kultuur 
geen beteekenis. Zij onderscheiden zich in verschillende kleinigheden 
van C. Zzberica en C. Abeokuta, zoo heeft bijv. C. Dewevrei sterker 
gegolfde bladeren en bij C. Arwoldiana zijn de jonge bladeren in het oog 
vallend rood gekleurd, 


205 


Coffea excelsa zoude zeker nog groote beteekenis kunnen krijgen, 
wanneer de plant vrij was van bladziekte; dit is echter niet het geval, 
de boomen worden wel niet in zoo sterke mate aangetast als die van 
de Liberia kofhe, maar zijn toch in sommige gevallen zeer vatbaar 
gebleken. Deze soort moet natuurlijk niet verwisseld worden met den 
vroeger reeds vermeldden vorm van C. arabzca, die den variëteitsnaam 
excelsa draagt. 

Coffea excelsa werd in 1905 door Curvarier bij het Tchadmeer 
in Afrika ontdekt. Het is een buitengewoon forsche groeier met groote 
bladeren en dikke takken. De bessen zijn kleiner dan van Liberia en 
ook zachter van schil met gunstiger verhouding tusschen beskofhe en 
marktkofhe; ook van deze soort gelijkt het produkt veel op klein- 
boonige Liberia. 

In den allerlaatsten tijd is Coffea excelsa door CRAMER zeer sterk 
aanbevolen voor proefnemingen op wat grootere schaal. De bedoeling 
moet dan zijn om deze soort niet te gebruiken als catchcrop maar 
als blijvende cultuur. Als zoodanig meent hij, dat deze soort veel 
toekomst hebben kan. C exce/sa schijnt vooral geschikt te zijn voor 
lage vochtige streken, maar toch ook aan droogte bijzonder goed 
weerstand te kunnen bieden. Het produkt komt ook in hoedanigheid 
de Liberia kofhe nabij en is goed van smaak. In groeikracht schijnt 
deze soort nog boven de Liberia uit te munten. 

C. Dybowskiü en C. excelsa zijn zeer na met elkander verwant en 
volgens CRAMER zullen vermoedelijk vele, onder den naam C. Dybowshir 
door ’s Lands Plantentuin in de laatste jaren uitgedeelde koffiezaden, 
hybriden tusschen deze beide soorten blijken te zijn. 


5. COFFEA CANEPHORA, QUILLOU, UGANDA EN LAURENTII. 


Deze vier soorten zoude men als Robustaächtige kunnen karakteri- 
seeren, zij zijn hiervan moeilijk te onderscheiden, gaan door tusschen- 
vormen in elkander over en het is eigenlijk niet uitgemaakt in hoeverre 
wij hier met werkelijke soorten of met lokale vormen van een en 
dezelfde soort te doen hebben. 

De typische C. canephora heeft smaller, meer gegolfde bladeren 
dan Robusta, de geheele boom is smaller van vorm, de takken zijn 
wat dunner. In tegenstelling met de Robusta, waarbij de takken schuin 


209 Koffie. 


omhoog gericht zijn, zoodat de jonge plant als het ware tafelvormig 
_wordt, groeien de takken hier meer horizontaal, zoodat de jonge boom, 
evenals bij arabzca typisch pyramidevormig wordt. 

De bessen zijn gewoonlijk langwerpig, de kleur is wat meer 
oranjeachtig, de bessen zijn min of meer duidelijk gestreept. Op stijven 
grond voldoet Canephora beter dan Robusta; zij schijnt ook beter tegen 
droogte bestand te zijn. De vruchtdracht schijnt echter iets minder 


Fig. 65. 


Coffea canephora. Jonge boom met de karakteristieke pyramidale groeiwijze. 


te zijn dan bij de Robusta. Er zijn echter, naar het schijnt, onder de 
naam canephora verschillende vormen in cultuur, waaronder ook smal- 
bladige die bijzonder veel last van kofhebladziekte hebben. 

Coffea guilloun of Coffea canephora var. guillou lijkt bijzonder 
veel op de echte Robusta, er komen zelfs gewoonlijk in de Robusta 
aanplantingen vormen voor die van gui/lou niet te onderscheiden zijn. 
Het beste onderscheidingskenmerk is gelegen in de pyramidevormige 
groeiwijze bij de guz//ou tegenover de meer tafelvormige bij de echte 


Deer MH JE! 


210 


Robusta. Wat als Quillou op Java geplant wordt is meer homogeen dan 
de Robusta-aanplantingen. De Quilloukofhe heeft naast de Robusta 
vermoedelijk een goede toekomst. 

De op Java als Quilloukofhe geplante vorm is vermoedelijk niet 
identisch met de in Afrika hier en daar aangeplante Coffea canephora 
var. Kourlouensts, maar het onderscheid tusschen al deze verschillende, 
naverwante vormen is, wanneer men niet over rijkelijk herbarium- 
materiaal en tevens over, onder dezelfde omstandigheden opgegroeide 
levende planten beschikt, buitengewoon lastig. 

Ook de Uganda kofhe, uit het Oost-Afrikaansche merengebied 
en wel het Engelsche protectoraat Uganda herkomstig, toont zeer 
groote overeenkomst met de voorgaande vormen. De bessen zijn hier 
echter niet zelden tamelijk lang gesteeld en de kleur is meer effen, 
min of meer bleek paarsrood. 

Ook C, ZLaurentit, die weer uit het Congogebied herkomstig is, 
behoort tot de Caxzephoraachtige of Robustaächtige vormengroep, in 
hoeverre deze werkelijk identisch is met de op Java als Robusta ge- 
kweekte vorm, schijnt ook nog niet met volkomen zekerheid uit- 


gemaakt te zijn. 
6. COFFEA STENOPHYLLA EN AFFINIS. 


Naast de arabica, de liberica groep en de robusta groep kunnen 
wij als vierde groep noemen een tweetal soorten met zwarte bessen, 
namelijk C. sfenophylla en C. affinis. C. stenophylla komt in het wild 
in West-Afrika voor, in Sierra Leone en den Franschen Congo; zij 
groeit daar op hoogten van 200—55o Meter boven Zee (highland coffee 
uit Sierra Leone). Hoewel reeds in 1794 door Arzerius beschreven, 
begon zij eerst een eeuw later de aandacht te trekken. In 1894 werd 
een hoeveelheid zaad naar Kew gezonden, van waar uit het over 
verschillende Engelsche koloniën verspreid werd. Zij heeft nergens 
grooten opgang gemaakt; het is overal, ook in Nederlandsch-Indië, bij 
proefaanplantingen gebleven. C. stenophylla verschilt van de vorige 
soorten door haar fijnen bouw en kleine, smalle lederachtige bladeren. 
De takken zijn dun en buigzaam, de bladeren meer langwerpig dan bij 
C. arabica, 9—12 cM. lang, + 3 cM. breed. De kleur is donkergroen. 
De bladeren zijn dicht opeen aan de twijgen geplaatst; deze vertakken 
zich sterk, zoodat de primaire takken als het ware in bossen van 


211 Koffie. 


dunnere takken eindigen. De bloemen zitten in weinig talrijke groepen 
in de bladoksels, soms ook eindelings aan den tak. De bloemen zijn van 
dezelfde afmetingen als bij C. arabzca; de bloemkroonslippen zijn om- 
gekruld. De bevruchting schijnt voornamelijk door kruisbestuiving plaats 
te vinden; C. stenop/ylla vormt tenminste gemakkelijk hybriden. 

Het meest in het oog vallende kenmerk is de kleur der bessen; 
deze zijn glimmend zwart. Zij zijn iets kleiner dan bij C, arabica.; de 
schil is zacht en dun; de uitlevering gunstig. Gewoonlijk zijn de boonen 
wat kleiner dan bij Java kofhe; snel afgedroogd zijn zij geel van kleur. 
Men kan ze nog hieraan herkennen, dat het zilvervlies op den rug van 
de boon een kleine verdikking vertoont, welke op de boon zelve als een 
kleine groeve is afgedrukt. De hoornschil is dun en grijsachtig van kleur. 

Zeer na verwant met C. stenophylla is de zoogenaamde Rio Nunez 
koffie, ook uit Sierra Leone afkomstig; haar botanische naam is C. 
affinis. Zij komt in de meeste kenmerken met C. stenophylla overeen 
en draagt eveneens zwarte bessen; zij wijkt er echter van af door grootere 
bladeren (15—22 cM. lang, 5—8,5 cM. breed.) 


7. COFFEA CONGENSIS. 


Ten slotte vermelden wij nog deze soort, die afkomstig is uit 


het middenstroom- 
gebied van den 
Congo, waar zij 
op periodiek over- 
stroomd _ terrein, 
langs de rivieren, 
groeit. Zij werd in 
1903 uit de centrale 


kweekerij voor de 
Fransche koloniën, 
te Nogent-sur-Mar- 
ne op Java inge- 
voerd; over den 
groei op Java be- 


staat nog niet zoo 


heel veel ondervin- 


ding. Volgens de 


Fig. 66. Coffea congensis. 


op Madagascar opgedane ervaringen moet zij buitengewoon goed be- 
stand zijn tegen de kofhebladziekte en als zoodanig is zij misschien 
voorbestemd om in de toekomst de Robustaächtige vormen, die op den 
duur niet resistent tegen deze schimmel blijken te zijn, te vervangen. 

In groeiwijze en bladvorm doet congensis koffie aan stenophylla 
denken. De bloemen echter verschillen; de slippen zijn vlak uitgespreid; 
de bloemen vertoonen ook een minder sterken geur dan die van de 
reeds genoemde koffiesoorten. De bessen zijn lang gesteeld en rood 
van kleur, de schil en het vruchtvleesch zijn dun. De boonen zijn lang- 
werpig, smal, iets kleiner dan Java-koffie; de hoornschil is dun. De 
bereide boon is geel; de kwaliteit komt met die van Robusta overeen. 


UE ENDEN, HYBRIDISATPIESENSSEEEC TES 


Door de eene plantensoort of variëteit op een andere verwante 
te enten kan men in vele gevallen de gewenschte gunstige eigenschappen 
van beide vormen vereenigen. Wanneer men te doen heeft met een 
vorm die krachtig, robust opgroeit, die weerstand biedt aan allerlei 
wortelziekten en die weinig gevoelig is voor de grondgesteldheid, maar 
die daarentegen een minder goed produkt oplevert of laat produktief 
wordt of geen hooge produkties opbrengt, ligt het voor de hand deze 
sterke soort te gebruiken als onderstam en daarop te enten een andere 
soort, die, wat het produkt betreft, niets te wenschen overlaat, maar 
minder forsch groeit en gevoeliger is voor de grondgesteldheid en 
voor wortelziekten. 

Van deze gezichtspunten uit zijn reeds tusschen 1895 en 1905 
op Java tamelijk uitgebreide proeven genomen met het enten van de 
gewone Javakofhe en van Maragogype op Liberiaonderstam. Vooral 
de groote verwoestingen, welke in dien tijd in de plantsoenen van 
Javakofhe door de wortelaaltjes werden aangericht, hebben een grooten 
stoot aan deze entproeven gegeven. Op de hierbij gevolgde werkwijze 
komen wij bij de bespreking van de kultuur nog nader terug. 

Het enten van Javakofhe op Liberiaonderstam heeft echter geen 
grooten opgang gemaakt, het ís over het algemeen gebleven bij proeven, 
die zich over enkele bouws oppervlakte uitstrekken. Gedeeltelijk is dit 
wel daaraan toe te schrijven dat de Liberiakofhe op den duur in zoo 
sterke mate vatbaar werd voor koffhiebladziekte, dat het moeilijk werd 


213 Koffle. 


de groote hoeveelheden gezonde Liberiaplanten, welke als onderstammen 
noodig waren, te verkrijgen. Hierbij komt nog dat door het enten zelve 
de vruchtdracht van de ent in de hand wordt gewerkt, hetgeen voor 
de Java koffie, die toch al zeer vaak van overdracht te lijden heeft, In 
zeer vele gevallen minder gewenscht was. Zoo hebben de enten van 
Maragogype op Liberia over het algemeen beter voldaan dan die van 
de echte Java koffie; de Maragogype, die in den regel als zaailing niet 
veel produkt oplevert, gaf als ent meestal een goede opbrengst. 

Er komt echter bij het enten, behalve de reeds genoemde gezichts- 
punten nog een andere kwestie, die juist in de laatste jaren een groote 
beteekenis heeft gekregen en wel deze, dat men door enten langs 
vegetatieven weg vormen kan vermenigvuldigen die bij uitzaaiing niet 
zaadvast blijken te zijn. Een enkel exemplaar bijv. van een hybride, 
dat gunstige eigenschappen heeft en dat een goed produkt oplevert 
kan men op deze wijze vermenigvuldigen, zonder de risico te loopen 
dat in de zaailingen allerlei splitsing van kenmerken optreedt, waarvan 
een ongelijkmatige aanplant met allerlei ongewenschte typen het gevolg 
zoude zijn. 

Nu het meer en meer blijkt, dat verschillende van de nieuw in- 
gevoerde soorten bij uitzaaiing zeer sterk varieëren, zoodat dergelijke 
aanplantingen gewoonlijk naast superieure ook zeer minderwaardige 
typen vertoonen en een zeer ongelijkmatig produkt opleveren, ligt het 
voor de hand, dat men meer en meer tot enten overgaat. 


Over het algemeen vormen verschillende koffiesoorten gemakkelijk 
hybriden met elkander en men heeft gedurende eenigen tijd zeer hoog 
gespannen verwachtingen van dergelijke bastaarden gehad. 

Zoo zijn er verschillende spontaan ontstane hybriden tusschen 
Coffea arabica en Coffea Liberica bekend. In het jaar 1885 werd bijv. 
op de onderneming Kalimas in Bodja in een Liberia zaadbed de 
zoogenaamde Kalimas hybride gevonden. Deze is, o.a. op de onder- 
neming Klein-Getas door enting sterk vermeerderd en heeft zich 
gedurende al den tijd, dat zij in kultuur is, als praktisch vrij van bladziekte 
doen kennen. Zoo bestaat er ook een Kawisari hybride en een van 
Soember Sengkareng. Deze hybriden gelijken op den vader en op de 


moeder, in «den regel hebben zij de groeiwijze en het algemeen 


214 


voorkomen van de Liberia, terwijl de vruchten meer op die van de Java 
koffie gelijken, kleiner zijn en een dunner schil hebben. 

Geen dezer hybriden is bij uitzaaiing constant, alle tot nu onder- 
zochte koffiebastaarden blijken reeds in de eerste uit zaad gekweekte 
generatie zeer sterk te varieëren. 

Men zou zich nu kunnen afvragen of het dan niet mogelijk zoude 
zijn uit de nakomelingschap van een dergelijke hybride door selectie 
een zaadvast type te krijgen, dat in alle opzichten de gunstige eigen- 
schappen van beide ouders vereenigde. Wanneer men echter nagaat 
dat C. /Zberzvca en C. arabica in minstens tien opzichten van elkander 
verschillen, namelijk: 

in groeiwijze, 

„ bladvorm, 

„ bloeitijd, 

„ temperatuur-eischen, 

„ grootte van de bloem, 

„ grootte van de vrucht, 

„ aard van het vruchtvleesch, 

„ grootte van de boon, 

„ kleur van het bereide produkt, 

„ smaak van de gebrande koffie, 
dan heeft men in een hybride minstens tien verschillende kenmerken- 
paren vereenigd. 

Er zijn dan minstens 210 of ruim rooo verschillende combinaties 
van al deze verschillende kenmerken mogelijk, ruim duizend verschil 
lende vormen, die zich successievelijk in de tweede, derde en verdere 
generaties van een dergelijke hybride kunnen vertoonen en die dan 
zelve in den regel ook weer niet zaadvast zijn. 

Wanneer men nog een overzicht zoude kunnen krijgen van een 
dergelijken overstelpenden vormenrijkdom en wanneer het al gelukte 
daaruit de enkele gewenschte combinaties uit te zoeken, dan zoude het 
nog een kwestie worden van verscheidene jaren, men zou toch op 
minstens vijf generaties moeten rekenen, eer een dergelijke vorm 
praktisch zaadvast was. Het verkrijgen van een zaadvaste hybride, die 
aan alle eischen voldeed, zou, wanneer men er ten slotte in slaagde, 
toch een consequent voortgezette werkzaamheid van misschien 15 à 
20 jaar vorderen. 


215 Koffle, 


Hierbij komt dan nog het groote bezwaar, dat vooral in de 
tweede en verdere generaties van hybriden gewoonlijk de bevruchting 
van de eitjes te wenschen overlaat, zoodat er een zeer groot aantal 
vruchten zonder goed ontwikkelde boonen of met slechts één goed 
ontwikkelde boon (voosboon of rondboon) voorkomt. 

Daarbij vertoont zich in den regel al in de zaden, die van de 
eerste generatie gewonnen worden, een splitsing der kenmerken van 
de beide ouders. Het produkt van de Kalimas hybriden bestaat uit 
boonen die in kleur met den vader overeenkomen, dus blauwgroen 
zijn als de Java kofhe en andere boonen, waarvan de kleur geel is, 
zooals bij de Liberia kofhe. Het afgewerkte produkt moet dus op 
kleur gesorteerd worden, hetgeen een bezwaar is. 

Wanneer men dan ook hybriden planten wil, verdienen bastaarden 
tusschen soorten met een produkt van onderling gelijke kleur aanbe- 
veling. Als zoodanig kan genoemd worden de bastaard C. sfenop/ylla 
C. Liberica, welke in den cultuurtuin te Buitenzorg gevonden is; 
het produkt bestaat uit zuiver gele boonen evenals dat van de beide 
soorten, waaruit deze vorm ontstaan is. 

Het verkrijgen door hybridisatie van een nieuwen zaadvasten vorm, 
die de gunstige eigenschappen van beide ouders vereenigt, is een niet 
te verwezenlijken illusie. Hybriden kunnen voor de groote cultuur 
alleen beteekenis hebben, wanneer de gewenschte vorm ongeslachtelijk 
door enten wordt vermenigvuldigd, wanneer de vruchtzetting en zaad- 
vorming normaal verloopt en wanneer wij in het product geen opval 
lende tegenstelling hebben, wat kleurvorm of grootte der boonen 
betreft tusschen zaden, welke de eigenschappen van de moeder en 
andere, welke die van den vader vertoonen. 


Sinds eenige jaren is men zich op Java van wetenschappelijke 
zijde op de selectie van de koffie gaan toeleggen. Men streeft er naar 
om ook bij de kofhe te komen tot een teelt ín zuivere lijnen. De 
groote stoot hiervoor is enkele jaren geleden gegeven door CRAMER 
en er wordt sinds dien tijd met groote volharding in de door hem 
aangegeven richting gewerkt. 

Zoo trachten Voûrr en van Harr te komen tot zuivere Robusta 
lijnen teneinde zoodoende te verkrijgen een superieur Robusta type, dat 
veel produkt levert, een goed produkt en dat weinig vatbaar is voor 


ziekten. Te dien einde werden in rgrr en 1912 een aantal boomen 
uitgekozen, twee en-twintig in het geheel, die schenen uit te munten 
of reeds in vorige jaren den indruk hadden gemaakt van superioriteit. 
Deze moederboomen werden nu gedurende twee jaar geobserveerd 
om na te gaan of zij geen ongewenschte eigenschappen zouden blijken 
te bezitten, zoodat zij dan niet verder aangehouden zouden worden en 
er geen observatie dochtertuintjes van zouden worden aangelegd. 

In rgt2 en 1913 werd van deze uitgezochte boomen zorgvuldig 


nagegaan: de produkten aan bes en aan bereid produkt, het ver- 


Fig. 67 


Vijftig, niet uitgezochte boonen van drie verschillende Robusta moederboomen. grofboonig, normaal 


en kleinboonig type. Natuurlijke grootte (naar Voûir en VAN HALL) 


houdingscijfer, de aard van het produkt en de gevoeligheid voor ziekten. 

Deze waarnemingen leidden er toe enkele van de uitgezochte 
boomen af te keuren, hetzij wegens de kleinheid van de boon, wegens 
gering weerstandsvermogen tegen droogte of wegens vatbaarheid voor 
kofhebladziekte. 


Hoe sterk de produktiviteit van deze uitgezochte boomen nog 


217 Koffie, 


uiteenliep blijkt daaruit, dat het gewicht van de per boom geoogste 
bessen in rgr2 varieërde tusschen minder dan 5 en meer dan 20 K.G., 
in 1913 tusschen 330 en 12075 gram. 

Het gewicht van het bereide produkt per boom schommelde in 
1912 tusschen 1,5 en 7,7 katti, in 1913 tusschen o,r en 4,3 katti. De 
opbrengst per boom in de twee observatiejaren te zamen varieërde 
tusschen 3,3 en 11,4 katti. De verhoudingscijfers tusschen beskoffie 
en bereid produkt liepen eveneens ver uiteen en lagen in rg12 tusschen 
1:3,2 als gunstigste en 1:5,r als ongunstigste verhouding, in 1913 
Eusschen ma pen 1:51 

Wat het uiterlijk van boon betrof, was het zeer opvallend, dat 
iedere boom hierin een eigen karakter vertoonde, van de meeste 
boomen was de boon normaal van grootte en vertoonde niets bijzonders 
maar van enkele boomen was de boon bijzonder klein, van andere 
bijzonder mooi gevormd en buitengewoon groot. 

Hoe sterk de grootte van de boonen bij deze twee-en-twintig 
verschillende moederboomen uiteenliep, blijkt daaruit, dat het gewicht 
van 750 niet uitgezochte boonen voor de verschillende moederboomen 
variëerde tusschen 7o gram als minimum en 213 gram als maximum. 

Ook de kwaliteit van het produkt liep zeer sterk uiteen en werd 
bij nauwkeurig makelaarsonderzoek voor enkele boomen als superieur, 
voor andere als bepaald slecht gekarakteriseerd. De getaxeerde waarde 
liep dan ook ver uiteen en schommelde tusschen 35 en 263/4 cent per pond. 

Van de aangehouden moederboomen is zaad gewonnen ontstaan 
door zelf bevruchting. De boomen moesten dan tegen kruisbestuiving 
beschut worden, hetgeen geschiedde door den geheelen boom te sluiten 
in een kooi van klamboe of ijzergaas. 

Deze omsluiting werkt zeer nadeelig op de vruchtdracht en kan 
het optreden van ziekten, o.a. van een bepaalde soort witte luis, sterk 
in de hand werken. Desniettemin hoopten de onderzoekers van iederen 
moederboom voldoende zaad te krijgen om er een dochtertuintje van 
een vierhonderd boomen van aan te leggen. 

De groote vraag zal nu zijn of deze dochtertuinen, wanneer zij gaan 
produceeren, nog het zuivere type van de moederboomen zullen 
vertoonen, in hoeverre er in deze dochtertuinen weer splitsing van 
kenmerken optreedt en ook indien dit niet het geval is, of het type 
niet verloopt. 


218 


Naar de eerste berichten over de produktie van deze dochter- 
tuintjes kan met groote belangstelling worden uitgezien. 


IV: DE CHEMISCHE SAMENSTELELING VAN DE KOBI 


Tal van onderzoekers hebben de chemische samenstelling van 
de koffieboon!) tot een onderwerp van studie gemaakt, ook in Ned. 
Indië hebben verschillende scheikundigen, o.a. ook KRrAMErs, zich 
hiermede bezig gehouden. Weinige jaren geleden is hierover nog een 
uitvoerig onderzoek door Gorter verricht. Physiologisch is het alkaloïd 
caffeïne, dat ook in de thee voorkomt, het belangrijkste bestanddeel 
van de kofhe. Bij de kofhe is echter, evenals trouwens bij allerlei 
andere dergelijke planten, die wegens de opwekkende werking in 
gebruik zijn, zooals ook thee, kola, cacao en maté, het physiologisch 
werkzame bestanddeel van geen beteekenis voor den smaak. 

De tegenwoordig in den handel gebrachte caffeïne-vrije koffie, 
waaraan de caffeïne onttrokken is, kan in smaak ternauwernood van 
de niet geëxtraheerde onderscheiden worden. De caffeïne-vrije kofhe 
mist echter de opwekkende werking op het zenuwstelsel, waarvoor de 
kofie zoo bekend is. Volgens de laatste voorschriften van het Kaiser- 
liche Gesundheitsamt te Berlijn wordt kofhe, waaraan door een 
bijzondere behandeling de caffeine onttrokken is, als caffeïne-vrij be- 
schouwd, wanneer het gehalte minder dan 0.08 %/, bedraagt ; als caffeïne- 
arm wordt koffie gequaliiceerd wanneer zij minder dan o,2 ®/) ervan 
bevat. 

In sommige streken van den Indischen archipel, wordt een 
aftreksel van geroosterde koffiebladeren (koppie daoen) in plaats van 
het aftreksel der geroosterde boonen gedronken. 

Het caffeine komt behalve in de zaden in allerlei andere deelen 
van de koffieplant voor. 

VAN RoMBURGH en LOHMANN vonden o.a. voor Coffea lwbertca 

in, de gonse bladeren MEE ROTOR 0 

„ de oude ri DE A OOM) 


1) In dit hoofdstuk wordt hoofdzakelijk de samenstelling van de vrucht en het 
zaad uit scheikundig oogpunt besproken, dus niet met het oog op de opname van 
plantenvoedende stoffen uit den grond. Deze landbouwscheikundige kwestie komt later 
bij het hoofdstuk over bemesting ter sprake. 


219 Koffie. 


inmdesbloemkroonss nn eene O3 10/0 
se Reonnipenvrachtuvleesche sn Eems Esporen 
ONIN ZEE NN ee ee GR) 
Mebetmrijpeavruchtvleeschia 2 me der sporen 
AREN Per zade ns Menden Me nn le 100 
Esdenhoornschilen Ge A SPOLen 
Eabladerennvansjonse waterloten. 4 se O0 %0 
Entalsjessvanouserwaterlotens an sn str 9 
DAS AN A td Hen bee Sporen 
en voor Coffea arabica: 
Oer hladerenkmnenn 0 et rn ns ren en OG 
oude Rbladerenm er en TOSTI 
NNOESERLALTES ME On BAS tene ie en ORS Olo 
oudere mnoosroenestakjes MWE mut sn OLON /0 


Opmerkelijk is hier het hoogere gehalte van de jonge bladeren 
van C. arabica dan bij die van C. /Zberica en het feit, dat bij C. /berica 
de oude bladeren geen caffeïne meer bevatten. 


Volgens pr WirpemaN heeft men bij Coffea stenophylla gevonden: 


SENCER ZEN NEE eN tete be 20 0 
inMdenjonsenbladesennn en ear OR Ne OSS 
inderoudenrbladerens ms GA ne ARE on nar 0500! Og 


Vermoedelijk zouden onderzoekingen omtrent de wijze van ont- 
staan van het caffeïne in de plant en over de rol, die het misschien 
in de plant vervult, eenig licht kunnen werpen op de groote ver- 
schillen, die men hier blijkbaar vindt, zoowel tusschen de verschillende 
soorten als tusschen de verschillende deelen van een en dezelfde soort. 

Voor de verschillende locale typen van Coffea arabica loopt het 
gehalte aan caffeine in de zaden ook nogal uiteen. 


Volgens Kornia bedraagt het: 


TORO NkOfGe NO MT Met A EA ber 0 Hor heren 0O 00 
en À RO Ars 1,185 % 
BE: 5 EE Te Aran Me EO ZOP0/0 
ni TavaR « REN en ELAN EN LOO 
BMacatafbo stoffers Gente St een vr ke 170 Oo 


„ Costa-Rica earn ke Vee TOA 0/0 


ins Tanagra. kofhe tn Zat be OZON 
„ Mexico 5 EON 2 OMD 


Volgens DRAGENDORFF bedraagt het: 


in Java koffie, A Aho rt Een ZE 
„ Ceylon EN ee RD Un 

Santos DN EEE roe U 
„ Jamaïca ENEN En el U, 
„ Mauritius ET ARE NN he NO 


Wat de verschillen tusschen verschillende soorten betreft geeft 
BERTRAND op: 


Coffeararabicas men OO GONG 
son Hlibericats Aves ode ae TOG TRA 
nev scanephóras Peart tr entei Re RD EINE O7 0 
ERA ED A re ER Eend ep ORO o/, 
ne MCOnGenSIshn nen Fiat be EEA OENE 0/ 
> weistenophylla, Ss ela et eed er TON 
del MALEN a A LOO 0/, 
Lum blotianams OIO 0/, 


Van de caffeïne-vrije soorten schijnen vele, zoo niet alle, een 
bitterstof te bevatten, door BerTRAND cafamarine genoemd, die deze 
geheel ongenietbaar maakt. 

Bruinine deelt omtrent de door hem nader onderzochte Coffea 
amara mede, dat de gebrande kofhe goed was van kleur en reuk; 
vooral de reuk van de gemalen gebrande boonen was geenszins onaan- 
genaam. De hieruit bereide drank was echter bitter en de bittere 
nasmaak bleef vrij lang aanhouden. Toevoeging van suiker en melk 
nam dezen onaangenaam bitteren smaak niet weg. 

Het caffeïne komt voor een gedeelte in vrijen toestand voor en 
voor de rest gebonden aan chlorogeenzuur. Bij het branden schijnt 
deze verbinding ontleed te worden, aan de gebrande koffie kan men 
met aetherische oplosmiddelen alle caffeïne onttrekken. 

In het vruchtvleesch komt een aanzienlijke hoeveelheid suiker 
voor en wel volgens Urrfr in het luchtdroge vruchtvleesch van Java 
koffie ro—r15S8®% reduceerende suiker en ongeveer 2%) saccharose, 
in dat van Liberia koffie 22, reduceerende suiker en 3 °/, saccharose, 
en in dat van Robusta kofhe respectievelijk 13,15 en 2% van deze 


221 Koffle, 


suikers. Daar het versche vruchtvleesch ongeveer 1/3 à 1/4 van zijn 
gewicht aan luchtdroge stof bevat, zoo is het suikergehalte in den niet 
gedroogden toestand ongeveer 5%, het bleek echter niet mogelijk 
deze grondstof aan te wenden om er suiker of alcohol uit te bereiden. 

Wel treedt bij de fermentatie van de koffie in de resten van het 
vruchtvleesch, die nog aan de hoornschil van de gepulpte boonen 
hechten, alcoholgisting en daarna azijnzuur-gisting op. In den aller- 
laatsten tijd zijn er proeven genomen om van de zure vloeistof, die 
door gisting van het vruchtvleesch ontstaan kan, gebruik te maken 
voor het coaguleeren van rubber. 

Ook de bereide boon bevat suiker, waarvan de hoeveelheid door 
de verschillende onderzoekers zeer verschillend wordt opgegeven. Zoo 
vermeldt J. Brrr eene hoeveelheid van 8,90 0/0 in ongebrande kofhe 
terwijl Warnrter slechts een hoeveelheid van 0,432—1,925 opgeeft. Bij 
het branden wordt de suiker gedeeltelijk ontleed en omgezet in caramel- 
achtige produkten. Dikwijls wordt er echter voor het branden nog suiker 
toegevoegd om de koffie zoogenaamd te glaceeren, in dit geval moet 
de temperatuur wat hooger opgevoerd worden dan wanneer er geen 
suiker wordt toegevoegd. Het glaceeren berust juist op de carameliseering 
van de toegevoegde suiker. 

Kofhieboonen bevatten voorts van IO— 13 %/) vet benevens was 
en een groote hoeveelheid van een zuur, dat door Gorter enkele jaren 
geleden nauwkeurig onderzocht werd, het chlorogeenzuur, ten slotte 
nog cellulose, pentosanen, pectine en aschbestanddeelen. Het chloro- 
geenzuur werd reeds omstreeks het midden der vorige eeuw door 
PaveN uit koffiezaad geisoleerd, doch later werd de aanwezigheid ervan 
in twijfel getrokken. Door de onderzoekingen van GoRTER is buiten 
twijfel gesteld, dat het voornaamste zuur uit de koffieboon is chloro- 
geenzuur (C39H38Ojo), dat in hoofdzaak als chlorogeenzuur-caffeïne 
er in schijnt voor te komen. Aangezien het chlorogeenzuur zich ge- 
makkelijk splitst in koffiezuur (CyHsO4) en chinazuur (C;Hj90,) is waar- 
schijnlijk bij het onderzoek van vele chemici gedurende de bereiding 
het chlorogeenzuur ontleed, reden waarom velen niet dit zuur maar 
wel een van zijn ontledingsprodukten, het kofhezuur, als het voorpaamste 
zuur in de koffheboonen hebben aangezien. 

sehalve het chlorogeenzuur komt in de koffie ook nog het coffalzuur 
(Ca4H540Oj5) voor. 


222 


Volgens GoRrTER komt er ook nog in de Liberia kofhe een 
oxydeerend ferment voor, dat, naar alle waarschijnlijkheid, de oorzaak is 
van de verkleuring, die deze kofhe gedurende de bereiding vertoont. 
Dit ferment werkt dan in op het chlorogeenzure caffeïne. Door ver- 
hitting tot op 7o° wordt dit ferment onwerkzaam gemaakt. In hoeverre 
dergelijke fermenten ook bij andere koffiesoorten aangetroffen worden 
en in hoeverre zij een rol spelen bij de veranderingen, die de koffie 
gedurende de bereiding en bij het bewaren ondergaat, is nog niet 
nader onderzocht. 

Warnier geeft de volgende cijfers voor de samenstelling van 
gebrande en ongebrande Java en Liberia koffie. 


Java Koffie. Liberia Koffie. 
5 De En 
Ongebrand Gebrand Ongebrand Gebrand 
In water oplosbaar . . . . 33.52 % 27,40 35,16 34517 
In alcohol oplosbaar. . . . 19,38 16,12 18,62 127 
In aether oplosbaar . . . … 13,63 14,20 12,19 13,13 
Stikstofgehaltermn nnn 2 3 25 2573 2,89 
Caffeïne wert Nn I,16 1,57 1,59 2,19 
Eiwitstoffenss en eee EG Z 14,71 14,43 14,43 
Suikers Me OSZ 1777 0.463 1,925 
Looizuur (Chlorogeenzuur) . 1,46 — 2,71 — 
Cellulose RR CHEER 200715 20,47 26,68 15.32 
BEntoSan en wi eere 35 5,01 2,44 
ASCHER en oever en hese 446 4593 4502 4437 
Waterdienst kein reiendeee ETS 2 4 5,64 11,40 3,28 


Volgens een analyse medegedeeld door Jamrs Berr zijn de cijfers 
voor ongebrande en gebrande kofhe als volgt: 


Ongebrand. _Gebrand. 
WEN ere to Hehe dn Ier ados Go edt Ufo Ie dt 9,64 1,13 
Biwitsto fen ore eene 203 13913 
Cahier ar 0 oon door 00e Gh 05 1, II 1,05 
VIEL vaar Wen AE EE RE ma Ne Or II.Sr 13,41 
STN NAE Sr ENE VREE OR Gen 8,90 O.41 
DEKETINES) ve Aere tE Ne 0,84 1,38 
WCO AN ES vor to ond wa nodes 5 6 % 9.58 4552 
ASC Erten es ONU ce NT El tn 3,38 4,88 
Ingalcoholfoplosbaarnmmmn net NEE 4,31 12,67 


Volgens deze gegevens zou er bij het branden een ontleding van 
de koolhydraten (suiker, cellulose en pentosanen) en de organische zuren 
van de kofheboon worden bewerkt, waardoor de kruidige, pittige 


293 Koffle, 


smaak wordt opgewekt en de bestanddeelen meer oplosbaar worden 
dan zij te voren waren. Noch in het caffeinegehalte, noch in dat van 
het vet (aether extract), noch in dat van het eiwit worden, het gewicht- 
verlies in aanmerking genomen, voor en na het branden groote 
verschillen geconstateerd, terwijl, zooals van zelf spreekt, het aschgehalte 
eveneens onveranderd blijft. 

Er hangt echter ongetwijfeld, zooals trouwens ook uit bovenstaande 
cijfers valt op te maken, zeer veel af van de wijze, waarop het branden 
van de koffie geschiedt. Bij de analyse van Warnier bevat de gebrande 
kofie meer caffeïne dan de ongebrande, bij de analyse van Brrr is 
het omgekeerde het geval. De veronderstelling ligt voor de hand, dat 
de door Warnier geanalyseerde koffie op aanmerkelijk lagere temperatuur 
gebrand was dan de door Brrr onderzochte. 

Volgens LecoMmrTE zou de kofhe op de gewone wijze gebrand 
+ ar 0, van de totale hoeveelheid caffeïne verliezen, maar wanneer 
de temperatuur onder suikertoevoeging wat hooger wordt opgevoerd 
om de koffie te glaceeren zou het caffeïne-verlies kunnen verdubbelen. 
Bij het branden verliest de kofhe water en een deel van de organische 
stoffen wordt bij deze hooge temperatuur (200 à 250°) ontleed en 
vervluchtigd, het gewicht neemt tengevolge van het branden met 18 à 
20 0/g af, het volume neemt veelal toe, 

Er ontstaat bij het branden een zeer aromatische stof of liever 
een mengsel van zeer verschillende stoffen, waaraan door BourroN en 
FrÉmv de naam caffeone is gegeven. Men heeft dit caffeone geisoleerd 
gebrande kofhe met water te distilleeren en 


Fe] 


door esroote hoeveelheden 
kreeg dan na behandeling met aether en verdampen van deze een olie- 
achtige bruine vloeistof met zeer intensieven reuk naar kofhe, waarin 
naast de eigenlijke, nog niet onderzochte, naar koffie riekende verbinding 
o.a. valeriaanzuur en furfurol werden aantroffen. 


V. ENKELE PHYSIOLOGISCHE EN ANATOMISCHE 
ONDERZOEKINGEN OVER DE GEZONDE KOFFIEPLANT. 


Met de levensverschijnselen en den bouw van de gezonde koffie- 
plant hebben de plantkundigen zich over het algemeen slechts weinig 
bezig gehouden. De studie van de talrijke ziekten en plagen, waaraan 
de kofie blootgesteld is, heeft over het algemeen tot voor betrekkelijk 


224 


korten tijd de onderzoekers in zoodanige mate bezig gehouden, dat 
de studie van de gezonde plant er wel eenigermate bij ingeschoten 
is, zoodat een samenhangend onderzoek hieromtrent nooit heeft plaats 
gevonden. Wat er over gepubliceerd is zijn afzonderlijke onderzoe- 
kingen, die slechts op enkele kwesties uit het leven van de gezonde 
plant betrekking hebben. 

Zoo is door JANsE uitvoerig de ontwikkeling van het wortelstelsel 
bestudeerd in verband met een onderzoek over de zwam (mycorrhiza), 
die geregeld in de wortels van de kofhe en van vele andere op humus- 
rijke gronden voorkomende planten wordt aangetroffen. 

Een koffieboom vormt, volgens JANse, eenige wortels die zich 
dicht onder de oppervlakte van den grond ontwikkelen terwijl al de 
overige diep in den grond doordringen. De eerste breiden zich dus 
steeds uit in die lagen van den bodem, die het rijkste zijn aan humus 
en wanneer de bodem bedekt is met een laag afgevallen en ten deele 
half vergaan blad, vindt men ze gedeeltelijk hiertusschen. Deze opper- 
vlakkige wortels zijn rijkelijk vertakt en hebben lange zijworteltjes. 
Het zijn vooral deze oppervlakkige wortels, waarin de mycorrhizazwam 
voorkomt. Janse heeft deze zwamwortels van de kofhe aan een uit- 
voerig mikroskopisch onderzoek onderworpen. Om mikroskopisch 
zichtbaar te maken welke gedeelten van de wortels de zwam her- 
bergen, kan men, volgens Janse, de wortels in hun geheel bevochtigen 
met verdunde kaliloog. De gedeelten, waarin de zwam voorkomt, 
kleuren zich dan intensief rood. Dergelijke mycorrhiza zwammen oefenen 
op den wortel geen schadelijke werking uit en in sommige gevallen is 
het bewezen, dat zij inderdaad een meer of minder belangrijke rol 
spelen bij de voeding van de plant, welke rol is echter nog niet uit- 
gemaakt. Janse veronderstelt, dat de mycorrhizazwam in staat is vrije 
stikstof uit de lucht op te nemen, waarbij deze gevormde stikstof 
verbindingen dan ten deele voor de hoogere plant beschikbaar zouden 
komen, dat dus de mycorrhizazwam van de kofhe een overeenkomstige 
rol zoude vervullen als de bacteriën in de knolletjes der vlinder- 
bloemige planten. Deze opvatting van JANsE wordt door verschillende 
andere onderzoekers niet gedeeld. 

Janse heeft vergelijkende proeven genomen met C. arabzca en 
C, Liberica, waarbij deze gekweekt werden in zeer humusrijken grond, 
die bij een deel der proefplanten van te voren gesteriliseerd, bij het 


to 


225 Koffie, 


andere deel in normalen toestand gebleven was. De proefplanten werden 
uitsluitend met gekookt water begoten. Op een leeftijd van anderhalf 
jaar moest de proef afgebroken worden en vertoonde zich nog niet 
het minste verschil tusschen de planten in de potten met gesterili- 
seerden en met niet gesteriliseerden grond, waarvan de eersten geen, 
de laatste rijkelijk mycorrhizas aan de wortels hadden ontwikkeld. 
JANsE meent dat misschien de gunstige invloed van de mycorrhiza 
zich pas op een lateren leeftijd zoude openbaren, wanneer de plant 
tijdens de vruchtdracht zeer veel stikstofverbindingen noodig heeft. 

Over de biologie van de normale!) bloem van de koffie is vrij 
veel bekend, dank zij de onderzoekingen van BurcK, ZIMMERMANN en 
voN FagBer. Deze kwestie is van veel belang met het oog op hybridi- 
satie en teelt van zuivere lijnen. 

BurceK heeft bij een uitvoerig onderzoek over den bouw der 
bloemen van verschillende Aubzaceën ook het een en ander mede- 
gedeeld over den bouw en de bestuiving der bloemen van C. araózca, 
C. Liberica en C. bengalensis. Hij toonde o.a. aan, dat de stijlen bij 
verschillende bloemen van C. arabtca zeer groote verschillen in lengte 
vertoonen, zoodat bij sommige bloemen dientengevolge gemakkelijk 
zelfbestuiving kan plaats vinden, hij andere alleen insektenbestuiving. 

ZIMMERMANN toonde aan, dat de helmknoppen van C. Zóerica 
reeds in den knoptoestand opengaan en dat in dezen toestand de 
onderlinge plaatsing van helmknoppen en stempels een zoodanige is, 
dat er zelfbestuiving plaats vindt. De helmknoppen zijn dan namelijk 
in aanraking met de twee horizontaal omgebogen stempels en deze 
helmknoppen openen zich vóór dat de bloemkroon zich ontplooit. 
Wanneer men bijv. bloemknoppen van de Liberia een paar uur, 
voordat zij zich zouden openen, onderzoekt, zal men in den regel tal- 
rijke stuifmeelkorrels op de stempels vinden en altijd zijn er dan reeds 
enkele stuifmeelkorrels ontkiemd en de kiembuizen zijn dan reeds 
tusschen de haren van den stempel ingedrongen. ZiMMERMANN toonde 
ook nog aan, dat de meeldraden en stuifmeelkorrels bij Liberia niet 
worden beschadigd door water. 

In den regel bestuift dus de Liberia zich zelve reeds in den 


1) De sterretjes komen later ter sprake, in het hoofdstuk over de ziekten en 
beschadigingen. 


Deer 11 15 


knoptoestand, von HFarrer heeft echter aangetoond, dat er desniettegen 
staande toch zeer vaak kruisbevruchting plaats vindt. Wanneer er 
namelijk na het opengaan van de bloem door insekten vreemd stuif- 
meel op de stempels wordt gebracht, groeien de buizen van de vreemde 
stuifmeelkorrels aanmerkelijk sneller dan die van het eigen stuifmeel, 
halen deze in, komen eerder bij de eicellen en brengen de bevruchting 
tot stand. Dit blijkt het 
nomen wordt uit andere bloemen van denzelfden boom, als met dat uit 


geval te zijn zoowel met stuifmeel, dat ge- 
bloemen van andere Liberia boomen. 

De buizen van het eigen stuifmeel van de bloem hebben 5 à 6 
dagen noodig om de eitjes te bereiken, die van vreemd stuifmeel 
3 à 4 dagen. Zelfs bij een tijdsverschil van anderhalven dag tusschen 
de bestuiving met het eigen en met het vreemde stuifmeel zou er dus 
nog kruisbevruchting plaats vinden. 

Een dergelijk lang tijdsverschil komt in werkelijkheid niet voor, 
de zelfbestuiving vindt slechts weinige uren voor het opengaan der 
bloemknoppen plaats en de kruisbestuiving moet plaats vinden in de 
weinige uren na het openen, dat de bloemkroon frisch en het stempel- 
oppervlak vochtig blijft. 

Hoewel men bij bloeiende Liberia kofhe slechts weinig honig 
zoekende insekten ziet, bezoeken deze toch, volgens von FABER, in 
korten tijd het meerendeel der geopende bloemen en brengen hierbij 
telkens stuifmeel op de stempels over. Het is dan ook, volgens von 
Farer, zeer waarschijnlijk, dat bij de Liberia hoofdzakelijk kruisbe- 
vruchting plaats vindt en de zeer sterke variabiliteit van de Liberia 
hangt vermoedelijk hiermede samen. 

Het welbekende verschijnsel, dat de bloemkroon bij Liberia 
dikwijls spoedig na het opengaan van de bloem afvalt, heeft met de 
bestuiving niet te maken. 

Bij de Liberiachtige soorten, Abcokuta, Lxcelsa enz. heeft volgens 
VON FaBer ook in den regel bestuiving in knoptoestand plaats. Ook bij 
deze soorten groeit echter het vreemde stuifmeel, dat bij kruisbestuiving 
door insekten op de stempels gebracht wordt aanmerkelijk sneller dan 
het eigen stuifmeel, zoodat wij ook bij deze soorten kruisbevruchting 
als het meest voorkomende geval moeten beschouwen. 

De Robusta kofie onderscheidt zich van de Liberia, wat biologie 
van de bloem betreft, in een zeer belangrijk opzicht, er vindt hier namelijk 


vo 


27 Koffle. 


in den regel geen zelfbestuiving gedurende den knoptoestand plaats, 
omdat de stempels dan nog gesloten zijn en zich pas openen, wanneer 
de bloemkroon zich ontplooid heeft. 

Wanneer er bij de Robusta zelfbestuiving plaats vindt, is dit pas 
na of bij het opengaan van de bloemen. Bij de Robusta komen op een 
en denzelfden boom bloemen voor met stijlen, die even lang zijn als de 
meeldraden en bloemen met stijlen, die aanmerkelijk langer zijn, zoodat 
de stempels boven de helmhokjes uitsteken. In het eerste geval kan 
zelfbestuiving gemakkelijk plaats vinden, in het tweede geval is deze 
vrijwel uitgesloten. Ook bij de Robusta ontwikkelt vreemd stuifmeel 
zich sneller dan eigen, zoodat ook hier kruisbevruchting regel is. 

De Uganda en Canephora koffie schijnen zich evenals de Robusta 
te gedragen, bij de Quillou schijnt veel meer zelfbestuiving voor te 
komen, of deze dan ook tot zelfbevruchting aanleiding geeft is nog 
niet met zekerheid uitgemaakt. 

Over den bouw van den stam van C. arabzca en C, /iberrca wordt 
door Zimmermann nog al uitvoerig gesproken, naar aanleiding van zijne 
studie over het enten. Hij heeft de wijze nagegaan hoe zich bij den 
diktegroei van den stam de verschillende weefsels ontwikkelen. Hier- 
over valt niet veel bijzonders op te merken. In de primaire schors komen 
dikwandige bastcellen voor en er vormt zich, bij Coffea arabtca wat eerder 
dan bij C. /berrca, een kurkcambium, waardoor de verkleuring en verdro- 
ging van de oorspronkelijk groene buitenste schorslagen wordt ingeleid. 

Belangrijk zijn vooral de onderzoekingen over de wijze hoe de 
vergroeiing van ent en onderstam tot stand komt. De wondvlakten, die 
men bij het enten maakt, krijgen spoedig een donkerbruine kleur, er 
ontstaat uit het sap van de aangesneden of beschadigde cellen, wanneer 
dit met de lucht in aanraking komt, een bruine kleurstof. Gedeeltelijk 
treedt deze bruine kleurstof op in de wanden van de aan de oppervlakte 
der wond gelegen cellen, gedeeltelijk is de wondvlakte met een bruine 
gomachtige massa bedekt. Men zoude geneigd zijn deze bruine massa 
als een beletsel voor het slagen der enten te beschouwen, maar de plant 
maakt haar later onschadelijk door haar te doorbreken. 

Onder deze bruine laag treedt aan de wondvlakte reeds na eenige 
dagen celdeeling op, intensiever naarmate het verwonde steneeldeel 
jonger was Er vormen zich hoofdzakelijk nieuwe celwanden ongeveer 
evenwijdig aan de wondvlakte. 


228 


Er ontstaat zoodoende, oorspronkelijk vooral aan den onderstam, 
een uit dunwandige celwanden bestand wondweefsel, een zoogenaamde 
callus. Op verschillende plaatsen, vooral in den regel in aansluiting aan 
het cambium, dringt dit wondweefsel de bruine laag, die de wondvlakte 
bedekte, ter zijde, zoodat er onmiddellijk contact komt tusschen de cellen 
van de ent en van den onderstam. 

Direkte samenhang tusschen die deelen van ent en onderstam, 
die oorspronkelijk reeds bestonden, komt niet tot stand; er vormt zich 
echter in het wondweefsel een strook verbindingscambium en van het 
oogenblik af‚ dat op die wijze de aansluiting tusschen het cambium 
van ent en onderstam is verwezenlijkt, sluiten de nieuw gevormde 
houtdeelen en bastdeelen zoodanig aaneen, dat er geen scherpe grens 
meer tusschen de tot de ent en tot den onderstam behoorende nieuw- 
gevormde deelen is aan te geven. Deze vereeniging van het cambium 
van ent en onderstam komt gemakkelijker tot stand, naarmate beide 
beter op elkander pasten, maar ook, wanneer zulks niet het geval was, 
kan er, door bemiddeling van een betrekkelijk breede strook verbindings- 
cambium toch aansluiting ontstaan. 

Is de vereeniging eens goed tot stand gekomen, dan loopen de 
vaten in het nieuwgevormde hout direkt door van den onderstam tot 
in de ent, zooals door ZiMMERMANN aangetoond werd bij proeven waarbij 
hij van den onderstam uit, door de vergroeiingsplaats heen, Oost- 
Indischen inkt perste in de houtvaten van de ent. 

Bij een zeer recent onderzoek van Link over ringvorming bij 
eenige tropische houtsoorten werden ook verscheidene koffiesoorten 
onderzocht. De bedoeling van het onderzoek was om na te gaan of 
overeenkomstige verschijnselen als de vorming der jaarringen bij de 
houtige gewassen uit gematigde luchtstreken ook voorkomen bij houtige 
gewassen, die in tropische streken met een tamelijk gelijkmatig vochtig 
klimaat tot ontwikkeling komen. 

Onderzoekingen in deze richting kunnen van eenige beteekenis 
zijn met het oog op de nog steeds open vraag in hoeverre wij bij 
de periodische verschijnselen, die sommige planten in een voortdurend 
vochtig tropisch klimaat vertoonen (periodieke bloei van Coffea 
arabica bijv), te doen hebben met zoogenaamd inwendige oorzaken 
en in hoeverre met een reaktie op de uitwendige groeifaktoren. 

Van regelmatige jaarringen was bij geen der onderzochte planten 


929 Koffie. 


edad 


sprake; er vertoonen zich wel meer of minder regelmatige, volledige 
of onvolledige ringen, die op onderscheid in den bouw van het hout 
berusten en in enkele gevallen gelijken deze veel op jaarringen, maar 
het aantal ringen wijkt gewoonlijk sterk af van het aantal jaren, dat 
de boom in kwestie oud is. 

De diktegroei gaat blijkbaar niet voortdurend gelijkmatig door 
maar er is in de vorming van de nieuwe elementen geen regelmatig 
rythme met een éénjarige periode te herkennen. 

Over den invloed van het licht op de koffieplant werd een belangrijk 
voorloopig onderzoek verricht door ZIMMERMANN, dat echter tengevolge 
van diens vertrek van Java niet voltooid werd. Zeer vaak wordt waar- 
genomen, dat de bladeren der koffieplanten na het overplanten een min 
of meer gele tint vertoonen en hierbij speelt blijkbaar het licht een 
groote rol. Bij een proef, waarbij van een aantal in meer of minder 
zware schaduw in potten gekweekte jonge kofheplanten een deel in 
de felle zon werd overgebracht, kregen deze binnen korten tijd een 
gele tint, terwijl de ter vergelijking onder de oorspronkelijke condities 
gebleven planten donkergroen bleven. Vooral wordt dikwijls de rand 
der bladeren geel of soms bijna wit. Worden de bladeren vóór het 
overbrengen in de zon gedeeltelijk verdonkerd, hetgeen bijv. kan 
geschieden door er een streep bladtin op vast te hechten, dan blijft 
het verdonkerde bladgedeelte donker groen. Bij een proef was reeds 
na zes-en-een-half uur een duidelijk verschil in kleur waar te nemen 
tusschen het verdonkerde en het niet verdonkerde gedeelte. Na acht 
dagen was de tegenstelling nog veel duidelijker geworden, het ver- 
donkerde gedeelte was donkergroen gebleven, het onbedekte deel 
geelgroen geworden. 

Om nu verder te zien welke lichtintensiteit voor de jonge kofhe- 
planten als de gunstigste is te beschouwen, werd een klein kweekhuis 
geconstrueerd, dat aan den eenen kant open, maar van boven en aan 
de drie andere kanten afgesloten was. Deze wanden werden, om zoo- 
veel mogelijk terugkaatsing van licht te voorkomen van binnen 
geteerd. De in dit kweekhuisje opgestelde planten ontvingen dus meer 
licht, naarmate zij dichter bij den open kant stonden en door er een 
heele rij in op te stellen, loodrecht op den open kant kon men alle 
overgangen van vrij intensief tot zeer zwak licht verkrijgen. 

Het blijkt, dat bij een dergelijke proef geenszins die planten, welke 


250 


het meeste licht krijgen zich ook het beste ontwikkelen. De op eenigen 
afstand van den open kant van het kweekhuis zich bevindende planten 
groeien het best en vormen de langste stammetjes en de grootste bladeren. 
Naar den open kant toe worden de plantjes wat kleiner, de bladeren 
blijven kleiner en zijn niet zoo donker groen gekleurd. Naar den anderen 
kant toe, naarmate dus het licht nog meer afneemt, werden de planten 
ook kleiner; die het verste van het licht stonden bleven zelfs zeer klein, 
groeiden blijkbaar dus zeer langzaam, maar hadden toch normaal groene 
bladeren. 

Onder de groeivoorwaarden, zooals die in Buitenzorg verwezenlijkt 
zijn, is C. arabzca dus blijkbaar niet op fel licht gesteld, de koffie is 
in het klimaat van Buitenzorg een echte schaduwplant. Naar alle 
waarschijnlijkheid werkt het felle zonlicht ten deele ontledend op het 
bladgroen. Voor ons inzicht in het schaduwvraagstuk zijn deze proeven 
van ZIMMERMANN van groote beteekenis en het is zeer te bejammeren, 
dat zij niet voortgezet zijn. 

Over de anatomie van het koffiezaad is veel geschreven, echter 
in hoofdzaak van het standpunt van het levensmiddelen-onderzoek uit, 
teneinde vervalsching met verschillende surrogaten te kunnen aantoonen. 

Het embryo is tamelijk klein en ligt aan de bolle zijde van het 
zaad dicht bij het benedeneinde, met het worteltje benedenwaarts wijzend. 
Door kofheboonen eenige uren in water te laten weeken en daarna 
voorzichtig oppervlakkig aan te snijden, kan men het gemakkelijk 
vinden. Het ligt los in een holte, de zoogenaamde,„cavité emb: yonaire”’ 
van Marcranp. Deze holte is daar, waar de zaadlobben liggen, spleet- 
vormig, op de hoogte van het worteltje cylindrisch. Bij de ontkieming 
doorbreekt het worteltje de afsluiting naar buiten van de „cavité em- 
bryonaire”” en de zaadlobben breiden zich verder uit, waarbij de spleet- 
vormige holte zich vergroot. De zaadlobben zuigen dan de door oplossing 
van het kiemwit beschikbaar komende voedingsstoffen langzamerhand 
op en komen pas vrij uit de hoornschil, wanneer het kiemwit geheel is 
opgebruikt. 

Volgens BruvnNinG en Hartwie bevatten niet alle zaden embryonen, 
bij C. arabica schijnt + 19/) van de zaden kiemvrij te zijn, bij C. amara 
L_—2 procent. De afmeting van de kiem is zeer variabel, voor C. amara 
schommelt de totale lengte tusschen minder dan 3,5 en meer dan 7 
m.M., bij C. arabzca komen ook zaden voor met zeer kleine en met 


231 Koffie, 


buitengewoon groote embryos. Het zoude ongetwijfeld een zaak van 
belang zijn te onderzoeken in hoeverre de afmeting van het embryo 
voor verschillende boomen constant is en in hoeverre er misschien 
verband bestaat tusschen de oorspronkelijke afmeting van het embryo 
en de groeikracht van de plant, die er zich uit ontwikkelt. 

Als uitzondering komt het voor, dat een koffiezaad twee kiemen 
bevat, volgens ZiMMERMANN, die het verschijnsel heeft nagegaan, schijnt 
dan gewoonlijk het eene embryo op de normale plaats te liggen, zoodat 


hiervan de wortel ook op de gewone wijze te voorschijn komt, terwijl 


Fig. 68. 


Liberia kofheboon, oppervlakkig aangesneden om het embryo bloot te leggen en dwarsdoorsnede 


volgens de lijnen a.a. en 5,6, Ongeveer driemaal vergroot. 


de wortel van het andere embryo op eenigen afstand van het uiteinde 
doorbreekt. 

Wat den anatomischen bouw van vrucht en zaad betreft, kunnen 
wij in beknopten vorm het volgende opmerken. De opperhuid van de 
vrucht bestaat uit kleine veelhoekige cellen, waartusschen zich huid- 
mondjes bevinden. Er is een sterk ontwikkelde cuticula aanwezig. In 
het vruchtvleesch vindt men een laag radiaal gestrekte cellen met 
sterk opzwellende en verslijmende celwanden. De hoornschil bestaat 
uit eenige lagen onregelmatig gevormde, meerendeels in de lengte 


richting van het zaad gestrekte steencellen van verschillende grootte 


232 


en is naar buiten onregelmatig begrensd; wanneer het vruchtvleesch 


goed verwijderd is voelt de hoornschil ruw aan. In het zilvervlies 


Fig. 69. 
Jonge kiemplanten van Javakoffie met twee kiemplanten 


uit één zaad (°/, nat. grootte) naar ZIMMERMANN. 


komen tusschen de cellen met 
onverdikte wanden ook cellen 
voor met verharde, eenigszins 
verdikte wanden, overgangs- 
vormen tusschen steencellen en 
sklerenchymvezels. De rang- 
schikking dezer steencellen, 
in groepen of verspreid en de 
aard der stippels, die er in 
voorkomen, heeft men wel 
voor een nauwkeurige onder- 
scheiding tusschen de verschil 
lende koffiesoorten trachten te 
gebruiken. Het endosperm 
wordt geheel omsloten door 
een epidermis met een sterk 
ontwikkelde cuticula. Het 
embryo is kleincellig en ver- 
toont aan de zaadlobben een 
zeer dunwandigen epidermis 
en er is, vermoedelijk in ver- 


band met het opzuigen van voedsel met het-endosperm tijdens de 


kieming, geen cuticula aanwezig. 


Koffie. 


Overzicht over de ontwikkeling van de koffiecultuur 


in Nederlandsch-Indië. 


Ee DEIGEDWONGEN KOEFIECULTUUR: 


Zooals wij reeds in onze inleiding zagen, werd de koffiecultuur 
op Java ingevoerd in de eerste jaren der achttiende eeuw en nam 
daar weldra een zeer hooge vlucht. In een der oudste aanschrijvingen 
uit Holland naar Batavia, betreffende deze nieuwe cultuur wordt 
o. a. het volgende over de groeivoorwaarden het onderhoud der 
planten en de bereiding medegedeeld: „dat namelijk deze boom een 
„schaduwachtigen of vochtigen grond bemint, zonder dat men daarnaar 
„behoeft om te zien; immers men behoeft nog mag dezelve snoeien 
„dan alleen wanneer de boom groot wordt en somtijds door al te 
„sterk dragen eenige van zijn takjes, die altijd dun en lang zijn, komt 
„te verliezen, men alsdan dezelve maar afbreekt om plaats voor nieuwe 
„te maken. Aan de inzameling der vruchten is mede geen moeite 
„vast want om een goede rijpe en zware koffie te hebben behoeft 
„men niet te plukken maar alleen te wachten dat zij van zelve afvalt 
„en dan met een licht houten harkje bij elkander te verzamelen en 
„onder dak te leggen totdat men ze van de bast kan ontdoen. De 
„zaden planten zichzelve genoegzaam voort als ze maar niet al te 
„droog en hard van bast geworden zijn. 

„Men rekent dat iedere boom in het derde jaar tenminste één 
„en in het tiende jaar vijf pond schoongemaakte koffie door elkander 
„kan opbrengen.” 

In de jaren 1707, 1708 en 1709 werd de koffiecultuur achtereen- 
volgens ingevoerd in Jacatra, Cheribon en Preangerlanden, Semarang 
en Kartasoera. Reeds in 1711 vond een eerste verscheping van een 
betrekkelijk aanzienlijke hoeveelheid Javakoffie plaats; 354 pond uit 
de benedenlanden en 540 pond uit de bergnegorijen. Deze koffie bracht 


234 


32/3 stuiver per pond op, hetgeen DEN HEEREN XVII 


aanleiding gaf om den Gouverneur-Generaal uit te noodigen de cultuur 


in Holland 


15) 


aan te moedigen, door betaling van S-ro-r2 tot 15 stuivers per pond 
of zooveel minder als mogelijk, maar daarbij tevens in het oog te 
houden, dat de planters of leveranciers daaruit een ruim bestaan 
zouden vinden. 

Omstreeks 1714 vond men een bloeiende koffiecultuur in de 
omstreken van Batavia, de koffie van Rijswijk werd als de beste van 
geheel Java genoemd, daarop volgde die van Meester Cornelis. In 
Pekalongan begon de cultuur zich te ontwikkelen, in Semarang en 
Soerakarta stuitte de cultuur af op den onwil en onverschilligheid van 
de hoofden en de bevolking. Er werd in dat jaar van uit Nederland 
reeds toezending van een millioen pond koffie gevraagd. 

Gedurende enkele jaren kon de uitbreiding van de cultuur de 
toename van de vraag niet bijhouden; omstreeks 1720 was er zelfs 
kwestie van een nieuwe methode van vermenigvuldiging der kofhe, 
door afleggers (tjangkokans) waarvan men zich zeer veel voorstelde. 

De gevolgen van de buitengewoon snelle uitbreiding der cultuur 
bleven niet uit. In 1724 begon men zich ongerust te maken over 
overproductie en over het uitgeven van te veel gereed geld en zoo- 
doende gaven pr HEEREN XVII in dat jaar aan de Regeering in 
Indië in overweging om de betaling van 8 stuivers per pond voor 
I, gedeelte te doen plaats hebben in kleedjes. De Gouverneur-Generaal 
ZWAARDEKROON ging hier slechts met weerzin toe over en ook bij den 
Javaan viel deze bepaling zeer weinig in den smaak. Er waren ook 
nog redenen van politieken aard, die er toe leidden om de kofhe- 
cultuur op Java te remmen en eventueel in de Molukken deze cultuur 
in te voeren, „opdat de koffie van Java alleen niet behoeft gefour- 
„neerd te worden, daar zulks den Javaan te veel geld en macht zoude 
„bijzetten, hetwelk van een gevaarlijk gevolg zoude kunnen zijn, doordat 
„zij voor de Compagnie zoude kunnen formidable worden; 

„dat men den Javaan op allerhande manieren moet trachten aan 
„het verstand te brengen, dat het hun belang niet is den prijs op 
„Io stuivers het pond kofie te houden, want dat de Compagnie alsdan 
„niet in staat zoude wezen van al hunne vruchten te kunnen aannemen, 
„om de sobere winsten, die daarvoor in het Vaderland verkregen 
„kunnen worden; maar indien zij wat meerder lijnwaat er voor in 


235 Koffie. 


„betaling zouden willen ontvangen en met den verkoopprijs redelijkerwijs 
„de hand ligten, zoude de Compagnie wel willen instaan om voor den 
„tijd van zes jaren achtereenvolgende te rekenen van ontvang dezes, 
„vier millioen ponden Java'sche boonen te nemen .. . . want zoo de 
„Javanen niettegenstaande de kofhe van tijd tot tijd zoo sterk ver- 
„menigvuldigd, op hun stuk willen blijven staan, moest men zich met 
„alle kracht toeleggen om de koffie in andere landen aan te kweeken 
„en hen alzoo tot reden te brengen.” 

De prijsverlaging werd doorgezet en wekte zoo veel misnoegen 
dat er slechts weinige maanden later een plakkaat moest worden uit- 
gevaardigd waarbij het uitroeien van kofheboomen werd verboden 
onder bedreiging met kettingstraf. 

De onvermijdelijke gevolgen bleven niet uit, enkele jaren later 
werd er te weinig koffie binnengebracht, in 1728 kwamen er op de 
32000 pikol, die gevraagd waren, sooo pikol te kort. De prijzen 
moesten toen weer verhoogd worden en enkele jaren later was er 
weer overproductie, zoodat er in 1735 voorschriften werden gegeven 
om de aanplantingen gedeeltelijk uit te roeien ten einde de productie 
van de Preanger en Jacatra met ongeveer de helft, die van Cheribon 
met 1/s te verminderen. 

In 1739 kwam de overproductie tot een crisis, er lag toen te 
Batavia 8oooo pikol, te Cheribon 3oooo terwijl er slechts 4Sooo pikol 
in Holland gevraagd werd. De Compagnie was overkropt met kofhe 
en had geen betaalmiddelen om met den inkoop voort te gaan. 

De extirpatie der plantsoenen moest nu uitgebreid worden en 
er werd aangekondigd, dat er slechts de helft zou worden aangenomen 
van den oogst van het vorige jaar en dat deze helft dan betaald zoude 
worden voor de helft in contanten, voor de andere helft in 41/9 0/, 
obligatiën. 

Ook verder in den loop der achttiende eeuw wisselen telkens 
tijden van hooge producties af met tijden, waarin de productie niet 
voldoende was om in de behoefte te voorzien. 

In r75o wordt bijv. vermeld, dat de kofhecultuur in verval en 
herstel niet nabij is, de presente voorraad haalt slechts 20,000 pikol. 
Een ongunstige weersgesteldheid van de beide laatste jaren heeft de 
plantsoenen kwaad gedaan en de Inlanders afgeschrikt. Men trachtte 
toen de pepercultuur uit te breiden ten koste van de koffiecultuur. 


236 


In 1766 wordt voor het eerst melding gemaakt van een Inspec- 
teur der Cultures. In zijn rapport wordt met echt ambtelijke nauw- 
gezetheid het aantal oude- en jonge koffheboomen tot in éénheden 
opgegeven. 

Omstreeks 1780 had men weer met overproductie te kampen, 
maar de tijdgeest was toen tegen extirpatie der plantsoenen en er 
werd overwogen of het niet mogelijk zou zijn om de overtollige kofhe 
in Indië te verkoopen. In de nu volgende jaren geschiedde dit vaak 
en van dit tijdperk af dagteekent de opkomst van den Europeeschen 
handelsstand in Ned.-Indië. 

Een tiental jaren later was de cultuur weer in verval en moest 
aangemoedigd worden. In de landen beoosten Cheribon — het zoo- 
genaamde Gouvernement Java — was de cultuur toen noeg onbeduidend, 
maar men stelde zich voor deze cultuur er aanmerkelijk te kunnen 
uitbreiden. In 1793 deed de Gouverneur van Java voorstellen om in 
het Semarang’sche woeste gronden uit te geven aan particulieren tot 
uitbreiding der cultures, op voorwaarde, dat de produkten tegen de 
gewone prijzen ingeleverd zouden worden aan de Compagnie. Dit 
werd toegestaan, maar onder verbod om op de uittegeven gronden 
kofhe te planten — dit laatste zeer tegen den zin van den betrokken 
Gouverneur. 

Omstreeks dienzelfden tijd in 1789 werd door den Gecommiteerde 
tot en over de zaken van den inlander, L. Rorrr een instructie voor 
de kofhecultuur ontworpen, die een aardigen blik doet slaan in de 
wijze waarop toenmaals die cultuur in de Jacatra'’sche boven- en de 
Preanger-landen werd uitgeoefend. BurcK deelt deze instructie in haar 
geheel mede; !) wij ontleenen hieraan het volgende: 

leder huisgezin in de Jacatra'sche boven- en Preanger-landen 
zal gehouden zijn, zoo dicht bij zijn woning mogelijk, voor zoover de 
grond daar goed en vruchtbaar zal wezen, 1ooo stuks kofhieboomen 
aan te planten, deze aanplant te onderhouden, de afstervende en 
geen vrucht meer leverende boomen te vervangen door aanplantingen 
in nieuwe tuinen, dus geen inboeten in de oude tuinen. 

„Daar men verkiezing van grond heeft, moet tot de coffijtuinen 


1) Burek; Over de oorzaken van den achteruitgang van de Gouvernements- 
koffiecultuur. Batavia 1896. Overdruk uit het Tijdschrift voor het Binnenlandsch Bestuur. 


237 Koffie. 


„genomen worden zwarte, met zand gemengde aarde, als de beste 
„voor coffijboomen zijnde, en daar men die verkiezing niet heeft, 
„spreekt het van zelve, dat men moet content zijn met den grond, die 
„er is, mits men in alle gevallen geene boomen gaat planten op de 
„afhelling van bergen, daar ze òf te veel zon òf te veel schaduw 
„hebben en aan afstroomend regenwater te zeer geëxposeerd zijn.” 

De tuinen moeten behoorlijk omheind worden en de grond moet 
van te voren goed bewerkt worden door drie- of viermaal zoo diep 
mogelijk te ploegen en van gras en wortels te zuiveren. (Uit deze 
bepaling kan met groote mate van waarschijnlijkheid worden opge- 
maakt, dat deze kofheaanplantingen vaak werden aangelegd, niet op 
versch ontgonnen boschgrond, maar op tegalgronden). 

Voor de aanplanting moet genomen worden opslag uit de oude 
tuinen van twee of meer jaar oud, deze moeten in November en 
December overgeplant worden in zorgvuldig plantverband, op minstens 
8 voet onderlingen afstand en tusschen de vier kofheboomen een dadap- 
boom; deze dadap moet geplant worden vóór de koffie. 

Andere soorten van schaduwboomen mogen niet gebruikt worden 
dan alleen in bijzondere gevallen pisang, wanneer er namelijk goed 
gezorgd wordt dat men aan iederen stoel zich telkens niet meer dan 
één of twee nieuwe loten laat ontwikkelen. 

De jonge koffietuinen moeten vier keer 'sjaars schoongemaakt 
worden, de oude tuinen drie keer. 

In de jonge tuinen mag tusschen de kofhe padi worden geplant 
en na de padi een tweede gewas, als maïs, ketella, tabak, katoen, 
indigo of boonen. Dit mag gedurende twee jaar geschieden, daarna 
mag nog slechts een oogst van keladie of tales tusschen de koffie en 
dadap worden geplant. Deze tusschencultuur wordt toegestaan om het 
schoonhouden der tuinen gemakkelijker te maken. 

Het plukken moet voorzichtig geschieden, de vruchten mogen 
niet worden afgestroopt. 

De koffie moet niet aan de lucht, aan weer en wind blootgesteld, 
in regen en zonneschijn gedroogd worden maar op bamboezen horden 
boven een klein vuurtje. 

De Europeesche opzichters moeten geregeld de tuinen bezichtigen 
en de regenten moeten hen daarvoor goede paarden en het benoodigde 
volk leveren. 


238 


Het blijkt wel uit deze instructie, zooals ook Burek constateert, 
dat de koffiecultuur toen al op tamelijk intensieve wijze werd uitgeoefend. 

Het scherper toezicht en de uitbreiding, die aan de cultuur gegeven 
werd, had natuurlijk weer overproduktie ten gevolge. In 1795 lag er 
in de pakhuizen van de afscheephavens nog een voorraad van 205000 
pikol uit de voorafgaande drie jaar en er was te verwachten een produktie 
voor Jacatra en de Preanger landen van 92400 pikol, voor Cheribon 
van 26400 pikol, voor het gouvernement Java van 20000 pikol. 

Dat men toen reeds te maken had met zeer opvallende verschillen 
in opbrengst in verschillende streken blijkt wel daaruit, dat men in 
Jacatra en de Preanger landen gemiddeld van 370 boomen één pikol 
marktkofhe kreeg, in Tangerang en Grinding van 2547 boomen, in 
Soemedang van 224 boomen. 

Met de cultuur in het gouvernement Java ging het in die jaren 
nog niet naar wensch; in 1796 wordt gerapporteerd, dat er in den 
Oosthoek slechts 20.000 boomen vrucht dragen van de s5oo.ooo, die 
er den leeftijd voor hebben. De overige 480.000 zijn in de alang 
alang verstikt. In den omtrek van Semarang waren geheele vrucht- 
dragende tuinen, die meer dan ro.ooo boomen van 3 à 4 jaar oud be- 
vatten, omgehouwen. 

Toen in 1808 DaENpers de regeering aanvaardde, leverde geheel 
Java + r20.ooo pikols per jaar op. De algemeene vooruitzichten voor 
de koffiecultuur waren op dat tijdstip zeer gunstig, omdat de cultuur 
in West-Indië achteruitging, o.a. tengevolge van de negeropstanden 
op Haiti. Daenpers regelde de koffhiecultuur voor geheel Java en volgde 
daarvoor de inrichting, die daarvoor reeds in de Preanger- en 
Jacatrasche landen was ingevoerd, dus voorschriften -ongeveer conform 
de instructie van Rorrr van 1789. 

DaeNpers benoemde een inspecteur generaal voor de koffiecultuur 
en binnen drie jaar waren er 45 millioen boomen bijgeplant, zoodat 
het aantal daarmede tot 73 millioen werd opgevoerd. Er werd voor 
de oude tuinen op een produktie van 120.000 pikol, voor de nieuwe 
tuinen van 180.000 pikol gerekend. Volgens Darnpers moest de 
kofhe onmiddellijk aan de planters betaald worden tegen ongeveer 
3 cent per pond, de regenten en mindere hoofden kregen een rijksdaalder 
per pikol van 126 of r28 pond, de verdere kosten kwamen voor rekening 
van het Gouvernement. Met deze voorschriften kwam een einde aan 


239 Koffie. 


een ontzettende knevelarij en geknoei met allerlei tusschenpersonen 
en allerlei overwichten. 

In de jaren van 1Sr1 tot en met 1813 plukte het Engelsche 
tusschenbestuur de vruchten van DaENpEr’s bemoeiingen in den vorm 
van een groote overproduktie, nog te erger, omdat door het con- 
tinentale stelsel de afzet van koffie op het vasteland van Europa zeer 
beperkt werd. De Engelschen vonden bij hun komst alom in de magazijnen 
groote voorraden koffie, die door den toevloed van nieuwe massa’s 
voortdurend vermeerderd werd. De kofhe moest tegen elken prijs van de 
hand gezet worden of bedierf in de pakhuizen bij gebrek aan koopers. 
Een algemeene verwaarloozing der aanplantingen was het gevolg; in 
de Preanger ging de produktie dientengevolge van roo.ooo pikol per 
jaar tot op de helft terug, in Cheribon werden vijf millioen kofheboomen 
omgehakt; voor koffietuinen, die in rijstvelden werden herschapen, werd 
drie jaar vrijstelling van landrente verleend. 

Na den val van Napoleon steeg met den toenemenden afzet de prijs 
weer en nam de belangstelling weer toe en trachtte men te komen 
tot een systeem, waarbij de reeds bestaande aanplantingen aan de regenten 
of aan Europeanen zoude worden verhuurd. 

De Kommissarissen Generaal, die de koloniën weer overnamen van 
het Engelsche tusschenbestuur, stelden zich voor in de Preanger de 
gedwongen cultuur en gedwongen levering te handhaven, maar elders 
op Java van de koffiecultuur een vrijwilligen tak van landbouwnijverheid 
te maken, waarbij dan de desa's de reeds bestaande aanplantingen 
zouden kunnen inhuren van het gouvernement, dat zich als eigenaar 
beschouwde, en de huur betalen met een deel van den oogst. Van 
deze ingewikkelde regeling kwam niets te recht, en van zelve werd de 
cultuur toch weldra weer een verplichte. 

Een vraag, die toen echter weldra op het tapijt kwam en die eigenlijk 
verder de geheele vorige eeuw door de uitgebreide literatuur over de 
gouvernementskoffie spookt, was die van de betaling van het produkt. 

Merkus wenschte den te betalen prijs te regelen naar den ge- 
regelden marktprijs te Batavia, Semarang en Soerabaia na aftrek van de 
transportkosten en van het onderhoud der pakhuizen. 

Met dit denkbeeld van den wisselenden prijs kon van pen Boscu 
zich niet vereenigen. „Een toezegging, dat de koffie tegen marktprijs 


„betaald zal worden, onder voorbehoud van zooveel kortingen voor 


240 


„pakhuishuur, spillage, enz. is voor den Javaan volkomen onverstaanbaar; 
„het eenige, wat hem de ondervinding heeft leeren kennen, is dat hij 
„tot dusverre weinig van zijn koffie heeft getrokken, en een zoodanige 
„toezegging is dan ook weinig geschikt om hem vertrouwen op de 
„toekomst in te boezemen. Laat ons niet uit het oog verliezen, dat wij 
„te doen hebben met kinderen en dat onze inrichtingen naar hun beperkt 
„verstand moeten worden geplooid. Rekenen en speculeeren is voor 
„den Inlander geen zaak. Zeg hem dadelijk wat hij per katti zal er- 
„langen en hij verstaat de zaak. Naar mijn inzien zou hem 12 centen 
„per katti behooren te worden betaald en bovendien aan de hoofden 
„nog ro percent; alle overige kosten komen ten laste van het Gouver- 
„nement. Bij een lage markt zal het Gouvernement dan zeker niet veel 
„profiteeren doch dit zal wel vergoed worden door den prijs van betere 
„jaren en het Gouvernement kan beter dan de Javaan die wisselvallig- 
„heden verduren’. „Wil het Gouvernement koffie doen teelen dan 
„moet de Javaan den last der speculatie niet dragen, zoomin als hem 
„het voordeel daarvan toekomt.” 

De volkomen logische opvatting van vaN DE BoscH, dat men 
voor een verplichte cultuur de risico der zeer sterke prijswisseling niet 
op de schouders van den Inlander leggen mocht, zegevierde en er werd 
een resolutie in dien geest uitgevaardigd. Toen de prijzen in 1830 zeer 
laag waren, voelde vaN DEN Boscn zeer weinig voor de koffiecultuur en 
in de Preanger moest zelfs de kofheteelt gedeeltelijk voor die van 
indigo wijken; naarmate de prijzen echter stegen, nam de belangstelling 
weer toe. In 1834 was de produktie 450.000 pikol, circa evenveel als 
in 1827 en -28, maar reeds in 1843 werd er door de Regeering meer 
dan een millioen pikol ontvangen. 

Sinds 1839 bewogen de prijzen zich weer in dalende richting en 
bereikten in 1843 —44 een zeer laag peil. Men is toen, in tegenspraak 
met het beginsel van vaN DEN Boscm om de risico voor prijsschomme- 
lingen niet op de schouders van den Inlander te laten rusten, toch tot 
prijsverlaging overgegaan, een kwestie, die uit den aard der zaak tot 
buitengewoon veel inktverbruik aanleiding heeft gegeven. Eerst in 
1858 is de inkoopsprijs weer verhoogd. 

Welke kolossale beteekenis de Gouvernementskoffiecultuur heeft 
gehad, blijkt het beste uit het volgende overzicht van de gemiddelde 
produkties berekend over vijfjarige tijdvakken: 


241 Koffie, 


GEMIDDELDE JAARLIJKSCHE OPBRENGST VAN DE GOUVER- 
NEMENTSKOFFIECULTUUR OP JAVA. 


I827—3ï » ..- 337-000 pikol. 1872—76 . . . Q1O0.000 pikol. 
BOON AOGEEOOR OON OZON 
ESA en 715:000 5, 1882—86 ... 885000 „ 
I842—46 ... 892.000 „ SOTO 0 EOOONT 
1847 —51I S20!00onn I892— 96 ... 342.000 
85256 ... 904.000 „ 1897— I9QOI: . 201.000 
I857—61 ... 881.000 „ IQOI— 1906. . 169.000 „ 
1862—66 ... 846.000 „ IQO6—IOLI.. 46.000 „ 
ISO en 77300, 


Gedurende een halve eeuw, van omstreeks 1836 tot omstreeks 
1886, is de Gouvernementskoffiecultuur een zeer belangrijke bron van 
inkomsten voor de koloniale schatkist geweest. 

Om er ons een beeld van te vormen hoe het tijdens den bloeitijd 
met deze cultuur gesteld was, kunnen wij ons beroepen op het oordeel 
van een natuuronderzoeker van den eersten rang, een uitstekend waar- 
nemer, die er objectief tegenover stond. JuNGHurHN schrijft in 1857 Ì) 
o.a. het volgende over deze cultuur: Wel is waar komt de koffie 
dikwijls reeds op een hoogte van rsoo à 2000 voet voor, men treft de 
aanplantingen zelfs in de heete, zandige vlakte van Kediri op een 
hoogte van slechts tweehonderd voet boven zee aan, het weligste 
ontwikkelt deze plant zich evenwel en het liefst wordt zij dan ook 
aangeplant op een hoogte van 3 à 40oo voet en zelfs nog iets hooger, 
tegen de hellingen der vulkanen. Hier neemt de kofhe steeds de plaats 
in van het vroegere oerbosch, dat in dezen hoogtegordel meer en meer 
verdwijnt om voor de kofhe plaats te maken. Dikwijls laat men bij 
het vellen van het bosch eenige groote boomen staan om de koffie te 
beschaduwen, men spreekt dan van boschkoffie. Meestal echter worden 
alle woudboomen geveld en er worden dan tegelijk met de koffie in 
afwisselende rijen kleine snelgroeiende schaduwboomen geplant, zoodanig 
dat iedere koffieboom tusschen vier schaduwboomen te staan komt. De 
schaduwboomen staan onderling, evenals de kofheboomen op afstanden 
van ro tot 12 voet. De invoering van de koffiecultuur heeft aan deze 


1) JUNGHUHN, Java 1, Duitsche vertaling. Tweede druk, bl. 296. 


Deer IT, 16 


242 


zone van Java een nieuwe eigenaardige schoonheid verleend. Zulk een 
koffhietuin levert den aanblik van een welig groeiend bosch, verlevendigd 
door allerlei insekten, vogels en kleine viervoetige dieren. De koffie- 
boompjes zijn zoo welig bebladerd, dat de bodem donker beschaduwd 
is. Zoolang de kofhe nog jong is en vrucht draagt wordt zij 12 tot 


L5 voet hoog, 


zoodat de Javanen van ladders gebruik moeten maken 
om de vruchten te plukken. Oude tuinen, van twintig jaar of meer, 
krijgen het karakter van een bosch, de dadapboomen, die vroeger 
tusschen de koffie stonden, zijn reeds lang afgestorven en vermolmd, 
de kofheboomen zijn aan de basis 1/y ja 5/4 voet in diameter en worden 
tot 30 voet hoog, maar dragen geen enkele vrucht meer. 

JunenuuN spreekt zich ook nog eens ter loops uit over het 
Javaansche volkskarakter in verband met de kwestie gedwongen cultuur 
of vrije cultuur!) en ook deze opmerkingen zijn, meer dan vijftig jaar 
nadat zij te boek werden gesteld, nog alleszins vermeldenswaard: Ik 
zoude wel eens willen weten hoeveel koffieboontjes per jaar diegenen 
verwachten, welke als voorvechters van een zoogenaamd vrije cultuur 
het den inboorlingen overlaten willen om tegen goede betaling zoo veel 
of zoo weinig te planten als zij zelf willen. Ik voor mij ben overtuigd, 
dat de Javaan uit eigen beweging niet meer planten zal dan hij zelf 
noodig heeft en dat hij, zoodra het werk aan hem wordt overgelaten, 
geen dozijn koffieboonen per jaar voor den Europeaan op de markt 
brengen zal. Wil men, dat hij vrijwillig plant en het produkt tegen 
goede betaling inlevert dan moet hij eerst meer behoeften krijgen en 
bekend worden met artikelen van Europeesche weelde. Tegenwoordig 
bevredigt de Javaan al zijne behoeften in zijn eigen land en behoeft 
zich daarvoor geen drie paal van zijn dorp te verwijderen. 

Om het beeld van de Gouvernementskoffiecultuur op Java in 
haar bloeitijd nog vollediger te maken, kunnen wij ook nog het oordeel 
laten volgen dat Vern er in 1875 over uitsprak?). „De volledigste 
„toepassing vindt het stelsel van gedwongen arbeid tot heden bij de 
„kofheteelt, en de voordeelen, die deze op groote schaal gedreven 
„cultuur aan het moederland oplevert, zijn van dien aard, dat de 
„plotselinge loslating daarvan aan onze geheele huishouding van staat 
„een schok zou geven, zoo hevig dat zij wellicht daaronder bezwijken 


1) JUNGHUHN, Java II, blz. 723. 
2) VETH, Java, Eerste deel I, bl. 554. 


243 Koffie. 


„zou. Zonder de Gouvernementskoffiecultuur te verdedigen, moeten 
„wij erkennen, dat de tijd nog niet gekomen is, waarop een bedachtzaam 
„staatsman het wagen kan de financiën van Indië zoowel als van het 
„moederland van haren steun te berooven. Loch moet daarnaar on- 
„getwijfeld gestreefd worden; want behalve, dat de exploitatie van het 
„ééne volk ten behoeve van het andere met onze begrippen van billijkheid 
„en menschelijkheid strijdt, zijn handelsvoordeelen uit hunnen aard 
„veel te wisselvallig om op groote schaal tot basis eener „staatsbe- 
„grooting te mogen dienen. Hoe gevaarlijk het is ook maar een klein 
„deel der gewone staatsuitgaven op zulke voordeelen te doen berusten, 
„zal ieder gemakkelijk beseffen, die bedenkt dat alleen de hooge 
„prijzen der kofhe in de laatste jaren verlies voor den Staat in buiten- 
„sporige winsten hebben doen verkeeren en dat een cent verschil in 
„den prijs, dien het halve kilo op de veilingen geldt, een verschil van 
„ongeveer een millioen gulden in de baten der schatkist uitmaakt’. 

Op den bloeitijd van de gouvernementskofhecultuur is gevolgd eene, 
omstreeks 1886 inzettende periode van snellen achteruitgang, sinds 
omstreeks het begin dezer eeuw heeft deze cultuur nog een kwijnend 
bestaan voortgesleept, totdat zij verleden jaar als een nachtkaars uitging. 

De vraag naar de oorzaken vau dezen achteruitgang der Gouver- 
nementskoffiecultuur op Java heeft ongetwijfeld veel meer dan een 
uitsluitend historische beteekenis; een goed inzicht in dit groote probleem 
der koffhecultuur is ook voor den kofheplanter van groote waarde. De 
meeningen hierover zijn zeer verdeeld; terwijl van de eene zijde uit- 
sluitend de kofhebladziekte als oorzaak van den achteruitgang beschouwd 
wordt, heeft men van anderen kant, volgens schrijver dezes waarschijnlijk 
terecht, aan de koffhebladziekte meer een bijkomstige rol toegeschreven 
en de hoofdoorzaak gezocht in wijzigingen in de cultuurmethoden, die 
samenhingen met een langzamerhand zich openbarend gebrek aan 
geschikte gronden in de nabijheid der desa’s. 

In 1860 was uitgekomen de Max Havelaar, waarmede feitelijk 
het beginsel van den ethischen koers in de koloniale politiek voor het 
eerst met grooten nadruk naar voren werd gebracht |). 


1) Hierdoor werden in zekeren zin de oogen geopend voor verschillende bezwaren 
die aan de gedwongen cultuur kleefden, o.a. het bezwaar, dat dikwijls de tuinen op 
grooten afstand lagen van de desa’s, welker bevolking met het onderhoud der aan- 
plantingen was belast. 


244. 


In 1862 of 63 was vAN SParL met een regeeringsopdracht op 
Ceylon geweest, teneinde daar een studie te maken van de zeer 
bloeiende koffiecultuur. In zijn rapport werd uitvoerig uiteengezet hoe 
deze cultuur aldaar buitengewoon intensief werd uitgeoefend, weinig 
schaduw, ruime plantwijdte, intensieve grondbewerking en bemesting, 
en dientengevolge zeer hooge produkties opleverde. In de nu volgende 
jaren wordt de cultuur op Java meer en meer gereglementeerd, zoo 
vindt men bijv. in het Koloniaal Verslag van 1871 uitvoerige gegevens 
over de talrijke registers en leggers, die door de ambtenaren ter wille 
van deze cultuur moeten worden aangehouden. 

Het jaar 1872 vormt in zekeren zin een keerpunt; in dat jaar 
werd aan vaN GoORKOM, Horre en Pres opgedragen een handleiding 
voor de gouvernementskoffiecultuur samen te stellen. In dit jaar werd 
ook in de Preanger Regentschappen ingevoerd een nieuwe regeling, 
die enkele jaren later, als zoogenaamde Preangerregeling ook in de 
andere residenties toepasselijk werd verklaard. In het kort kwam de 
Preanger regeling daarop neer, dat een intensievere cultuur in de 
nabijheid van de dessa’s op minder vruchtbare en lager gelegen gronden 
werd ingevoerd inplaats van de extensievere cultuur op grooteren afstand 
van de desa's, op versch ontgonnen boschgronden. 

Op het tijdstip, waarop de Preanger regeling werd ingevoerd, waren 
de produkties al van omstreeks 1857 af langzaam maar gestadig aan 
het dalen; door de invoering van deze regeling werden zij weer op- 
nieuw tot hooger peil opgevoerd, maar voor slechts betrekkelijk korten 
tijd. Gedurende eenige jaren is men, zooals uit de Koloniale Verslagen 
blijkt, over de Preanger-regeling die in de jaren van 1872 tot 77 
successievelijk op geheel Java werd ingevoerd, zeer voldaan geweest. 
In 188r komen er echter al uitlatingen in deze verslagen voor, waaruit 
blijkt, dat met de Preanger regeling toch niet het volmaakte bereikt 
was en enkele jaren later, in 1887 en 88, wordt ronduit erkend, dat men 
met de zoogenaamd intensieve cultuur toch op een dwaalweg is geweest. 
Volgens schrijver dezes heeft de fout echter niet zoo zeer gelegen in 
het intensievere karakter van de cultuur als wel daarin, dat men gemeend 
heeft met behulp van de intensieve cultuurmethode ook minderwaardige, 
lager gelegen gronden, dichter bij de desa's voor de koffiecultuur te 
kunnen gebruiken. Waar de koffie werd geteeld onder zeer gunstige 
groeivoorwaarden, wat klimaat en grondgesteldheid betrof, dus op 3 


245 Koffie, 


à 4000 voet boven zee en hooger, op versch ontgonnen boschgronden, 
was een intensieve cultuurmethode alleszins rationeel. Waar de groei- 
voorwaarden echter minder gunstig waren, op geringere hoogten boven 
zee, op minder vruchtbaren grond, was het niet te vermijden, dat met 
de intensieve cultuurmethode de plant zoodanig overprikkeld werd, dat 
hij gedurende enkele jaren hooge produkties leverde — dikwijls te 
hooge, zoogenaamde overdracht — maar intusschen zoodanig verzwakte, 
dat hij geen weerstand meer bieden kon aan ziekten en plagen, in dit 
geval vooral de kofhebladziekte. 

Intusschen was van 1875 af meer en meer het vraagstuk op den 
voorgrond getreden der reserveering van gronden, die in de toekomst 
voor de Gouvernementscultuur geschikt werden geacht en in 1878 was 
voor het eerst de kofhiebladziekte in West-Java waargenomen, die 
reeds enkele jaren later zeer hevige verwoestingen aanrichtte vooral 
in de laag gelegen, volgens de intensieve cultuurmethode op minder- 
waardige gronden aangelegde aanplantingen. In 1883 werd vaN DELDEN 
LAERNE met een regeeringsopdracht naar Brazilië gezonden om aldaar 
de koffhiecultuur te bestudeeren. Ook het standaardwerk, dat uit deze 
opdracht voortsproot, was niet bij machte den dreigenden achteruitgang 
te bezweren. In 1887 verscheen een nieuwe handleiding voor de 
Gouvernementskoffiecultuur van HeyrinG, waarin met het intensieve 
cultuursysteem werd gebroken. In 1888 begon men de toestand zoo 
bedenkelijk in te zien, dat er een Staats-Commissie werd benoemd om 
een onderzoek in te stellen naar de oorzaken van den achteruitgang 
van de koffiecultuur en de middelen om deze te voorkomen. 

De koffiebladziekte heeft ongetwijfeld in zeer sterke mate mede- 
gewerkt aan den ondergang van de Gouvernementskoffiecultuur, maar 
toch, naar het schrijver dezes voorkomt, hoofdzakelijk door het opruimen 
van tuinen, die ten gevolge van de methoden van aanleg en onderhoud 
in verband met de grondgesteldheid minder levenskrachtig waren. De 
zwam van deze ziekte vond in de talrijke plantsoenen, die in de 
lagere streken, tijdens de periode der intensieve cultuur op dikwijls 
totaal ongeschikte gronden waren aangelegd, een zeer gunstigen voe- 
dingsbodem en heeft zich hier met buitengewone snelheid uitgebreid. 

Dat inderdaad de koffiecultuur reeds in verschillende streken sterk 
achteruitging, voordat de koffiebladziekte zich vertoonde, blijkt uit 
de volgende gemiddelde produktiecijfers : 


246 


GEMIDDELDE JAARLIJKSCHE PRODUCTIE VAN DE GOUVERNEMENTS 
KOFFIECULTUUR IN PIKOLS. 


Bantam. Preanger. Semarang. Madioen. Pasoeroean. 


ISA 58 enn 22.924 194.849 47.598 68.294 173-490 
LOT O0 EE 11.857 129.133 68.663 62.609 197.716 
I86468 CE rd vee 12.964 102.579 52.697 60.353 192.506 
KNO data va ord 9.826 97.516 51.565 61.773 239.801 
ISA apen de 10.457 154.173 49.187 58.619 259.691 
WOS vat ore 5.825 165.606 50.47 1 66.417 321.778 
I884— 88 1 oan de 2.268 97-822 27-306 33-078 248.113 
I889—03 en ee te 2.152 88.698 10.986 9.732 145.417 


De kofhebladziekte vertoonde zich het eerst op Java in 1878, 
de eerste berichten over een schadelijk optreden dagteekenen uit 1880, 
maar wij zien vooral voor Bantam en de Preanger reeds voor dien tijd 
een onmiskenbaren, zeer sterken achteruitgang van de cultuur, die alleen 
tijdelijk, door de invoering van het Preanger-stelsel in de jaren 1872—77, 
werd opgeheven. 

Van 1887 af gaat het met de koffiecultuur snel naar beneden, 
alle dikwijls tegenstrijdige maatregelen ten spijt gaat van nu af de 
gouvernementscultuur met reuzenschreden achteruit; zoomin de nieuwe 
handleiding als de onderzoekingen van Burck, in diens kwaliteit van 
wetenschappelijk adviseur voor de koffiecultuur, brengen uitkomst. Ook 
andere onderzoekingen aan ’sLands Plantentuin verricht, hebben slechts 
weinig hulp verleend en zelfs de invoering van de Liberia heeft niet 
afdoende gebaat. De Gouvernementskofhecultuur, die gedurende meer 
dan een halve eeuw een der belangrijkste bronnen van inkomsten voor 
de Ned-Indische regeering is geweest, is ten slotte als een nachtkaars 
uitgegaan. 

Ook op Sumatra's Westkust heeft gedurende de vorige eeuw de 
Regeering belangrijke inkomsten uit de gedwongen kofhecultuur ge- 
trokken. De geschiedenis van dezen tak van landbouwnijverheid is hier 
nog ingewikkelder dan op Java, omdat er hier politieke kwesties, namelijk 
de vroeger bij het Plakaat Pandjang door de Regeering aan de bevolking 
gedane toezeggingen en de bij die gelegenheid door de bevolking op 
zich genomen verplichtingen, een rol bij spelen. Beschouwingen hierover 
zouden ons echter te ver voeren, zoodat wij met een zeer beknopt 


247 Koffie. 


overzicht van de verplichte koffiecultuur op Sumatra's Westkust willen 
volstaan. 

Op Sumatra's Westkust was in het begin van de negentiende 
eeuw koffie reeds een uitvoerartikel en de aanplant van dat produkt 
nam zoodanig toe, dat in 1831 uit Padang So.ooo pikols koffie ten uitvoer 
kwamen en in 1834 reeds roo.ooo. Het Gouvernement kocht in het 
jaar 1833 de Sumatra kofie op tot den prijs van 9 gulden zilver, die 
later, in 1835 tot 12 gulden koper of ro gulden zilver werd verhoogd, 
zonder echter de levering verplichtend te stellen. De kofhe, die niet 
aan het Gouvernement werd verkocht, betaalde een uitvoerrecht van 
een vijfde van haar waarde als belasting, boven het reeds toen bestaande 
uitvoerrecht van f/5— per pikol bij uitvoer naar vreemde havens, f 4 — 
bij uitvoer naar Nederland met vreemde en f/2— bij uitvoer naar 
Nederlandsche schepen. De marktprijs van de koffie was destijds 20 à / 25 
per pikol. 

Van de gelegenheid tot verkoop van de koffie aan het Gouvernement 
werd ternauwernood gebruik gemaakt, van den gezamenlijken oogst 
voor de jaren 1834 en 1835, ten bedrage van + 160.000 pikols werd 
niet meer dan 38oo pikol door het Gouvernement gekocht. In 184r 
en 1842 werd geen enkele pikol geleverd aan het Gouvernement. Er 
gingen dan ook al spoedig stemmen op om de levering verplicht te 
stellen en in 1847 werd door Mrcrriers met toestemming van de 
hoofden en de bevolking de verplichte levering ingevoerd tegen een 
inkoopsprijs van f/7— per pikol eerste, /6— per pikol tweede en 
f5— per pikol derde soort. 

Er werden toen tevens voorschriften gegeven omtrent verplichten 
aanplant, er zouden per huisgezin 150 boomen moeten worden geplant 
en onderhouden. 

Tegen de gedwongen levering had de bevolking geen bezwaar, 
wel echter tegen den gedwongen aanplant, allerlei pogingen om de 
bevolking er toe te brengen groote geregelde gezamenlijke tuinen te 
planten, mislukten totaal. De goede zijde van de verplichte levering 
was vooral daarin gelegen, dat de bevolking daardoor in staat was om 
in de kleine pakhuizen ook kleine hoeveelheden koffie dadelijk à contant 
te verkoopen. Tot omstreeks 1870 toe was de cultuur zoowat vrij, er 
wordt omstreeks dat jaar als volgt over gerapporteerd: „De bevolking 
„van de Maleische landen van dit gewest is afkeerig van het aanleggen 


248 


„van koffietuinen wegens het geheel mislukken van de vroegere proeven 
„op groote schaal. Het schijnt, dat de toen genomen maatregelen niet 
„altijd even doeltreffend waren, daar vele der verlaten tuinen den indruk 
„geven, dat de keus der gronden niet gelukkig moet geweest zijn. 
„Na al den vergeefschen arbeid in die tuinen is er vooreerst weinig kans 
„om deze wijze van cultuur met eenig goed gevolg weer in te voeren. 
„Dit is te meer te betreuren omdat thans op groote schaal in bosschen 
„en om de huizen in de kampongs koffie wordt geplant, zonder dat 
„gelet wordt op eenige voorwaarde om den kofheboom welig te 
„doen tieren. 

„De jonge plantjes, die bij millioenen in de zoogenaamde koffie- 
„tuinen voorkomen, zijn zonder eenige voorzorgsmaatregel en in den 
„regel op zeer korten afstand van elkander in het bosch in den grond 
„gestoken, nadat eenige der zwaarste boomen zijn omgekapt. Een 
„jaar lang worden die plantjes aan zich zelve overgelaten, voordat er 
„aan gedacht wordt, te onderzoeken hoe het er mede staat. Daarna 
„wordt de tuin, zooals men het noemt, geopend d.i. de aanplanting 
„ontdaan van het ellenhooge onkruid waaronder de koffieplantjes 
„verscholen zijn. Onder die omstandigheden is de oorzaak niet ver te 
„zoeken, dat van een aantal van ro6 millioen vruchtdragende boomen 
„een oogst van circa 142000 pikols wordt verkregen.” 

Van omstreeks 1850 tot omstreeks 1870 is er op zeer groote 
schaal volkomen vrijwillig kofhe geplant door de bevolking op Sumatra's 
Westkust en het produkt in de pakhuizen geleverd. De cultuur was zeer 
extensief, maakte ternauwernood aanspraak op den naam van geregelde 
cultuur, maar de bevolking had er heel weinig moeite mee en kreeg 
gemiddeld per bouw lage maar in het totaal toch zeer hooge oogsten. 
Tusschen 1860 en 1870 waren de produkties gemiddeld r5o.ooo pikols 
per jaar. 

In de periode van 1870 tot 1880 is men zich toen meer en 
meer van ambtelijke zijde met de cultuur gaan bemoeien en heeft 
een overeenkomstige intensieve cultuur als die op Java ingevoerd 
met hetzelfde resultaat. De produkties gingen meer en meer achteruit 
en in 1908 moest de gedwongen cultuur en levering afgeschaft worden. 
Bij den achteruitgang van de cultuur op Sumatra's Westkust heeft de 
koffiebladziekte in mindere mate medegewerkt dan dit op Java het geval 


Is geweest, 


249 Koffie. 


Het volgende overzicht geeft een beeld van de opkomst en den 
ondergang van de Gouvernements koffhiecultuur op Sumatra's Westkust. 


7 ì l D ti 
Gemiddelde productie Butonaenneaet 


per jaar. 
I826—30 « . … « … 36.978 picols, tot 1883 koffiehandel vrij behoudens uitvoerrecht. 
TOA eneen 67283300, kofheteelt eveneens vrij. 
BL oe edes WO 1833 invoering regeling vAN DEN BoscH, territoriaal 
I84I 45 « - .«% 86.810 5, recht, bemoeienis ambtenaren met de cultuur. 
KN dod on NO IS47 invoering verplichte levering MrcHrers. 
HEIEN sao od ge WAO Cn 1852 de cultuur wordt zoo goed als geheel vrij- 
I856—60 . . .. . 145.929 gelaten, levering blijft verplicht. 
ng 0 Hoo eo WO 
I866—70 . .... 154.640 
LS ille eee 2500 1872 verscherpte cultuurbepalingen. 
1876—80 . . . … . 126.400 „ 1877 invoering van de intensieve cultuur volgens 
LSL ee LOGS, de Preanger regeling. 
I886—go ..... 66.740 „ 
EO a ga de 49.000 5 
1896—19g00o … ... 40.941 5 
UNO oa od LAOR 
IQ06—08 . … ..… 24.000 5, 


Ook op Celebes werd voor Menado in het jaar 1822 de ver- 
plichte levering van de koffie ingevoerd. Nadat allerlei verschillende 
proeven en maatregelen tot geenerlei uitkomst hadden geleid, werd in 
1867 besloten de proef te nemen met geheele vrijlating van de cultuur 
met behoud der verplichte levering in de hoop, dat op die wijze de 
koffieteelt zich tot een vrije volkscultuur zoude ontwikkelen. Het 
schijnt echter, dat dit meer in naam dan inderdaad een vrije cultuur 
is geweest, dat het aan bevelen en aanmaningen van de zijde der 
ambtenaren niet heeft ontbroken. In 1870 toch kwam er weer een 
nieuw Gouvernementsbesluit, waarbij nog eens weer werd voor- 
geschreven de proef te nemen in hoeverre de bevolking van de 
Minahassa geheel eigener beweging en dus zonder eenige aansporing 
van den kant der Europeesche of Inlandsche ambtenaren, geneigd is 
tot de teelt van koffie, door haar op dat punt gedurende een drietal 
jaren geheel aan haar eigen inzichten over te laten 

De verwachtingen, die men koesterde omtrent een vrije volks- 
cultuur met verplichte levering, verwezenlijkten zich niet, de cultuur 
ging meer en meer achteruit. Omstreeks 1880 werd ook in de Minahassa 


250 


de Preanger-regeling ingevoerd, zonder dat het gelukken mocht op 
die wijze de produkties weer te doen stijgen. Daar de verplichte 
levering, ook bij verhooging van den inkoopsprijs toch geen voor- 
deel gaf, werd in het jaar 18y7 besloten de Gouvernementscultuur 
in Menado op de heffen en de kofheteelt en handel geheel vrij te laten. 


De produktie aan Gouvernements-koffie in Menado bedroeg: 


1853—57 gemiddeld per jaar 21.000 pikols. 


1858—62 5 en TORD OON 
1863—67 5 De ARLES OON Re 
1868—-72 A x STA SOomn 
LSG » 5 OO 5 
1878—82 5 EM LS GOO ME 
1883— 86 5 Pee Oe 


HDE MRIJERINEANDSCHESKOERIECUENTUUR: 


Een werkelijk vrije Inlandsche koffiecultuur, waarbij zoowel de 
aanleg en het onderhoud der aanplantingen als de beschikking over 
het geoogste produkt geheel aan den Inlander was overgelaten, heeft 
zich op Java, naast de Gouvernementscultuur niet kunnen ontwikkelen. 
Of het er, nu de dwangcultuur afgeschaft is, toe komen zal, moet de 
toekomst leeren, de ontwikkeling van de vrije Inlandsche theecultuur 
in de Preanger geeft grond aan de verwachting, dat een werkelijk vrije 
[nlandsche koffiecultuur op Java zeer wel levensvatbaar zal blijken 
te zijn. Dat er zich op Sumatra's Westkust een eeuw geleden een 
werkelijk vrije Inlandsche koffiecultuur van beteekenis ontwikkeld had, 
en dat deze later in een verplichte cultuur is veranderd, hebben wij 
gezien. Ook in Benkoelen heeft men in der tijd een gedwongen kofhe- 
cultuur gehad, die echter reeds omstreeks veertig jaren geleden 
afgeschaft is. In verschillende andere streken van Indië, waar men 
nooit een gedwongen koffhiecultuur heeft gehad, heeft zich in den loop 
de vorige eeuw een belangrijke vrije Inlandsche kofheteelt ontwikkeld, 
die voor de bevolking in tijden van goede prijzen zeer groote winsten 
afwerpen kan en dan uit den aard der zaak zeer sterk uitgebreid wordt 
om weer in de krimpen in de tijden, waarin de koffieprijzen laag zijn. 

De van 1898 tot 1gog durende periode van lage prijzen heeft 


251 Koffie. 


de vrije Inlandsche koffiecultuur vrijwel overal doen wegkwijnen, 
men kan echter met grond verwachten, dat zij binnen enkele jaren 
weer in verschillende streken een minstens even groote vlucht nemen 
zal, als twintig jaar geleden het geval was. Vooral in vele streken 
van Sumatra, in Benkoelen, de Lampongsche districten, Palembang 
en de onafhankelijke landen was de vrije Inlandsche koffiecultuur 
toen zeer verbreid, gedeeltelijk te behoeve van de eigen consumptie, 
in hoofdzaak echter als handelsprodukt. 

Dat deze vrije Inlandsche koffiecultuur in dien tijd inderdaad een 
betrekkelijk groote beteekenis heeft gehad, blijkt uit de volgende, zeer 
onvolledige, aan de Koloniale Verslagen ontleende opgaven omtrent 
den uitvoer in pikols der door de Inlandsche bevolking geteelde kofhe. 


Lampongsche Lampongsche 


Palembang. Asten Benkoelen. Korintji. Palembang. eten Benkoelen. Korintji 
24.467 3-22 2.889 — 1890 39-205 — 3726 
31.667 2.58I 5-027 — 1Sgr 33-000 600 3-691 
45-900 — —= 2.161 1892 59.700 3.600 11.200 

3:536 — — 4.037 1893 14.800 439 6.600 
20.668 — — en 1894 23-376 500 4.667 
16.830 — — 1.700 1895 20.196 550 8.838 
29.368 — 4.800 1.949 1896 40.193 —: 13-754 
15.240 — 2.770: 1.254 1897 389.150 400 15.984 
27.806 500 3-483 2.455 1898 22.500 — 19.281 
43-339 — 5.910 — 1899 13-400 — 19.200 


Uit den door vaN DerpeN LaAËRNE gegeven staat omtrent de 
op Java geïmporteerde, doch wederuitgevoerde Bali- en Palembang- 
kofie blijkt ook, dat deze Inlandsche cultuur reeds bij het herstel 
van het Nederlandsche gezag in den Indischen archipel eenige beteekenis 
had en af en toe, in tiĳden van hooge koffieprijzen, een tamelijk 
groote beteekenis kreeg. 


Als gemiddelde uit de cijfers van vAN DerpeN LAERNE vind ik: 


182520 en 5,400 pikols. 
KOGA 20 OO 
[OG ON 2 COONNE, 
WAAL Nt varones GEHOLD) N 
ISAG AGP A 49,O0O 


1850 —54 66,000 _„ 


252 


Het product van de vrije Inlandsche koffiecultuur is over het 
algemeen inferieur, aan den oogst, de bereiding en het sorteeren werd 
niet veel zorg besteed. De aanplantingen werden dikwijls niet aangelegd 
als geregelde tuinen, maar veelal werden de koffieplantjes op ladangs 
tusschen de padi en dan zonder schaduwboomen geplant. Veel verzor- 
ging van den aanplant vond niet plaats, er werd in den regel zeer 
dicht geplant, soms 4,000 à 5,000 boomen per bouw. Door dit al te 
dicht opeen planten, wordt uit den aard der zaak den grond zeer 
goed beschut en ontwikkeling van slecht onkruid voorkomen, aan den 
anderen kant heeft dit echter het nadeel, dat de planten elkander al 
spoedig zoodanig hinderen, dat de aanplantingen vaak reeds na 5 of 6 
jaar geen noemenswaard product meer opleveren. Zij sterven dan niet 
af, maar groeien spichtig de hoogte in en de tuin verwildert ten slotte 
geheel. Als plantmateriaal werd gewoonlijk opslag gebruikt uit oude 
tuinen; aanleg van terrassen vond niet plaats, aan grondbewerking 
werd zoo goed als niets gedaan. 

Een dergelijke Inlandsche koffiecultuur kwam ook nog in andere 
streken van den archipel voor, bijv. op Celebes en op Timor. 


UI DE PARDICULÊTERESKOERIECDERUIDES 


De particuliere koffiecultuur op Java is zich beginnen te ontwik- 
kelen omstreeks 1835 op huurgronden in de Vorstenlanden en op 
de particuliere landerijen. Gedurende circa vijf en twintig jaar is de 
koffiecultuur, als tak van Europeesche landbouwnijverheid, als groot 
landbouwbedrijf, tot dezen vorm van grondbezit beperkt gebleven. Door 
Du Bus pr Gisionies en Erour was in 1828 aan den Koning een 
ontwerp aangeboden om woeste gronden in erfpacht uit te geven. De 
voorstellers wezen er op, dat het totaal van den uitvoer van Java 
toenmaals minder bedroeg dan de invoer en dat deze uitvoer, die nog 
grootendeels het resultaat was van de verplichte, slechts in schijn 
vrije koffiecultuur nog gestadig afnam. Java dreigde een lastpost voor 
den Staat te worden en men moest naar middelen omzien om de 
productie te verhoogen. Dit kon niet geschieden door de bevolking 
aan zich zelve over te laten, deze bezat geen kapitaal en het over- 
heerschende klein grondbezit leende zich ook niet voor de cultuur 
van handelsgewassen. Naar het oordeel van Du Bus en Erour moest 


253 Koffie, 


men Europeesche kennis en Europeesch kapitaal te hulp roepen en 
op onbekrompen schaal aan Europeanen woeste gronden verschaffen, 
liefst in de nabijheid van welbebouwde en dicht bevolkte streken, 
teneinde hen in de gelegenheid te stellen arbeiders te huren. 

De tegengestelde opvatting, die hoofdzakelijk door vaN pen Boscn 
verdedigd werd, heeft toen gezegevierd en zoodoende werd het cultuur- 
stelsel ingevoerd. Zoolang het cultuurstelsel floreerde, was er in de 
Gouvernementslanden voor een vrije particuliere landbouwnijverheid 
geen plaats en kon zich deze alleen ontwikkelen op de particuliere lande- 
rijen en op de van de apanagehouders gehuurde gronden in de 
Vorstenlanden. Het lag in de lijn van het cultuurstelsel, dat de 
Regeering de particuliere landbouwnijverheid zooveel mogelijk weerde, 
dat men trachtte de geheele cultuur van handelsgewassen zooveel 
mogelijk te monopoliseeren ten bate van het Gouvernement. 

Toen in de periode van 1850 tot 1860 het cultuurstelsel geleidelijk 
ingekrompen werd, kwam daarmede de kwestie der invoering van 
een particuliere landbouwindustrie weer op der voorgrond. In 1856 
werd een verordening vastgesteld, die de voorschriften bevatte, waarop 
woeste gronden door het Gouvernement in huur konden worden uitge- 
geven. Met deze verordening had de Regeering ook het oog op het 
scheppen van de mogelijkheid tot ontwikkeling eener particuliere 
koffiecultuur in de Gouvernementslanden. Er is van deze verordening 
vrij veel gebruik gemaakt; tot 1870 waren er volgens deze voorschriften 
meer dan 40.000 bouws in huur uitgegeven, die aan het Gouvernement 
een huurschat van ruim f 250,000— per jaar opbrachten. In 1870 
werd door de Agrarische wet de uitgifte van woeste gronden in 
erfpacht mogelijk gemaakt en aan de huurders de bevoegdheid gegeven 
hun huur in erfpacht te veranderen. Successievelijk zijn vrijwel alle 
huurlanden uit de periode 1856-1870 dan ook in erfpachtlanden 
omgezet. 

Dat de particuliere kofhecultuur in de Vorstenlanden en op de 
particuliere landerijen omstreeks 1836 beteekenis begon te krijgen 
blijkt, hoewel mij hieromtrent geen bepaalde opgaven bekend zijn, 
overtuigend uit een vergelijking der door van Derpen LaERNeE vermelde 
cijfers voor den totalen uitvoer van Javakofhe — exclusief heruitvoer 
van oorspronkelijk geïmporteerde Balíi- en Palembang-koffie — met 
de opgaven van de Gouvernements-koffieoogsten op Java. 


254 


Gemiddeld per jaar in pikols. 


Totale uitvoer Opbrengst ú N 
Ee 5 E Verschil. 
Java-kofhe. _Gouvernementscultuur. 

LS 2 ee kene 331.400 337-000 — 5.600 
ISOR ee 395-400 409.200 — 13.800 
IS Aen eel te 789.200 714-800 —J-74.400 
184246. .... 975.000 892.600 —+-82.400 
KOE B ae 675.400 608.000 —+-67.400 
IS5I—54. 794-200 736.400 —+-57-800 


Van 1857 af worden de oogsten voor de huurgronden in de 
Vorstenlanden en voor de particuliere landerijen gespecificeerd opgegeven, 
van 1873 af ook de oogsten voor de erfpachtsgronden. Cijfers voor 
de erfpachtsgronden — resp. huurgronden volgens de verordening 
van 1856 — voor de periode 1856 tot 1872 ontbreken. Uit de hier- 
volgende cijfers blijkt echter duidelijk hoe de kofhecultuur op de 
erfpachtsperceelen in 1873 reeds een zeer groote beteekenis had en 
een tiental jaren later de cultuur op de huurgronden in de Vorsten- 
landen en op de particuliere landerijen geheel had ovérvleugeld. 


PARTICULIERE JAVA KOFFIEOOGSTEN IN PIKOLS. 
Erfpachtsgronden (resp. 


Huurgronden in de Particuliere d 
huurgronden volgens 


Vorstenlanden. landerijen. verordening 1826) 
WIR 6/0 eed 0 0 62.000 73-000 ni 
EAN 48.000 47-000 — 
ROA ó 10 Sor otor 0 43-000 40.000 — 
KIO Morone DI 0 50.000 70.000 DT 
LS OTM A ene e 58.000 52.000 == 
SOA onl ooh vor To 58.000 31.000 == 
DSO AAN ee ne 67.000 7 1.000 == 
RKO Po ade 5 oa 56.000 45-000 == 
EKO 5 ro oord te 81.000 42.000 — 
WINN oog 45 77-000 16.000 — 
LSO ringen ekeren 86.000 53-000 == 
SN EE oe Bie 83-000 48.000 — 
SOON ee Re 2 72.000 72.000 — 
WD per 5 00 ek 70.000 83.000 — 
DSTT MES ve Biet Mee 71.000 50.000 — 
We zg meter od 5 “e 87.000 98.000 — 
186 neet ee 74-000 25.000 52.000 
Me te à de oor 98.000 25.000 66.000 


Ko voe ore “on idle 69.000 13.000 39-000 


N55 Koffie. 


B EE Erfpachtsgronden (resp. 
Huurgronden in de Particuliere 
5 huurgronden volgens 


Vorstenlanden. landerijen. NERO) 
USD a 0 otto ao 91.000 34-000 77-000 
IT oes òaar ard 103.000 21.0CO 61.000 
WESTEN or pna Hr Io 1e 35-000 31.000 51.000 
SB oee 0 rddore SE 90.000 27.000 93-000 
TSfLON eo def Orue oen 85.000 9.000 70.000 
ESS Tnt enen Kele 101.000 12.000 154.000 
UU o Dar ot 5 71.000 30.000 172.000 
HE Gor Ee “ordt 122.000 14.000 204.000 


Omstreeks 1880 werden in de omgeving van Malang, op den Kloet 
en op het Zuidergebergten tal van kofheondernemingen aangevangen. 
Malang is nog steeds een zeer belangrijk centrum van de koffiecultuur, 
de particuliere cultuur wordt tegenwoordig hoofdzakelijk in Oost-Java 
gedreven. In Midden-Java en West-Java heeft men zich indertijd, toen 
de koffiebladziekte de plantsoenen van Java-kofhe hevig teisterde nog 
al op de teelt van Liberia-kofhie toegelegd echter zonder blijvend succes. 
In de laatste jaren, sinds de invoering van de Robusta en andere nieuwe 
soorten breidt zich, mede in verband met de prijsstijging, overal op 
Java de koffieteelt weer uit, echter tegenwoordig in den regel niet als 
afzonderlijke cultuur, maar als catcherop in combinatie met Hevea. 


De oogst van particuliere koffie van Java bedroeg sedert 1887 
in pikols: 


188788 . … …. … … L72.500 HOOP Brard eo LO) 
1888—8g . . . . . « 368.000 IOO2 OZ ee vene oe 13485000 
I889—go . . . « . . 190.000 I903—04 . … … « « « “180.000 
I8GO GE se er ne  325:000 OH OE od 5 ad oe AOL 
I89I— 92 . . . « « « 409.000 TOO OÓr ette en 1342300 
O2 Oe OOO I906— 07 … … .… … … « 205:000 
LSO Js Aen A DOO DOO OON er tn 13 00:000 
WE 5 En beo Adsl) OOS OOMEN 5 3000) 
1895—96 . . . . . . 456.000 I90Y—IO0 . … « . … « 240.000 
I896—97 . . . . « « 392.000 TOTO IDs. ee 0 373:000 
I897—98 . «. « . «. … 150.000 LOL zeten eten 404000 
Iög8—00r. …  … . 5LO:000 Op 0 oe Aen sa ejehelo)o) 
1899-1900 . . . « « 400.000 LOUS Aer 0EOOO 
EOOO OI wer se fen fak ie ve 350.000 IOI4 Ig onteren terme e 520.000 
LOUg Le en Ee 600:000 (geraamd). 


De buitengewoon sterke toename van den oogst sinds 1908 


moet uitsluitend geschreven worden op rekening van de nieuwe soorten, 


256 


hoofdzakelijk van de’ Robusta. Van den rg15-oogst van 520.000 pikols 
was naar schatting 50.000 pikols Java-koffie (arabica), 20.000 pikols 
Liberia en 450.000 pikols Robusta-koffie. De schatting van den 1916-oogst 
op 600.000 pikols bevat 35.000 pikols Java-, 15 ooo pikols Liberia- en 
550.000 pikols Robusta-kofhe. 

Aangezien ook op de Buitenbezittingen de cultuur van de Robusta 
zich sinds enkele jaren buitengewoon sterk uitbreidt en aangezien de 
vooruitzichten voor de koffiecultuur in Brazilië niet schitterend zijn, 
zoodat de kofheprijzen nog gedurende eenige jaren zich vermoedelijk 
op een zeer hoog peil zullen handhaven, laat het zich aanzien dat de 
koffiecultuur — in hoofdzaak in combinatie met andere kultures, als 
catcherop — in Ned-Indië in de eerstvolgende jaren weer een buiten- 
gewone vlucht nemen zal en weer een factor van groote beteekenis 
op de wereldmarkt voor koffie worden zal. 

Behalve op Java heeft zich ook in verschillende streken van Sumatra 
een particuliere koffiecultuur ontwikkeld. Wij hebben hier hoofdzakelijk 
met drie centra te maken, de Padangsche Bovenlanden, Zuid Sumatra 
(de Lampongsche districten en Palembang) en Sumatra's Oostkust. 

In de Padanesche Bovenlanden bestonden er, reeds voor de 
agrarische regeling in 1874 ingevoerd werd, hier en daar enkele particuliere 
koffieondernemingen op gronden, die door de ondernemers van de 
bevolking verkregen waren. Nadat bij de agrarische regeling de woeste 
gronden tot Staatsdomein waren verklaard en de uitgifte in erfpacht 
geregeld was, nam het aantal ondernemingen snel toe. 


> 


De gemiddelde jaarlijksche productie der particuliere kofhecultuur 
op Sumatra's Westkust bedroeg: 


1880—85 7.000 pikol 1892—97 10.400 pikol 
1886—9I II.500 „ I898— 1903 8.200 „ 


Zooals men uit deze cijfers ziet, viel de bloeitijd van de particuliere 
koffiecultuur op Sumatra's Westkust omstreeks 18go, sinds dien tijd is 
de cultuur er gestadig achteruitgegaan. De oorzaak hiervan moet 
daarin gezocht worden, dat de oude ondernemingen, die vroeger hooge 
producties opleverden, in produktiviteit sterk achteruitgegaan zijn en 
dat er geen nieuwe, rijkelijk produceerende ondernemingen voor in de 
plaats zijn gekomen. Een zeer eigenaardig verschijnsel is, dat de koffie 
op verscheidene particuliere ondernemingen in de Padangsche Boven- 


257 Koffie. 


landen bijzonder welig groeit maar jaar in jaar uit zeer weinig product 
oplevert. In hoeverre men hier met de grondgesteldheid of met meteoro- 
logische faktoren te doen heeft en in welke mate de gevolgde methoden 
van aanleg en onderhoud hierbij een rol spelen, is niet uitgemaakt. 

De opkomst van de particuliere kofhecultuur op Sumatra's Oostkust 
heeft gedagteekend van de eerste jaren na de tabakscrisis van 1890. 
Men heeft daar oorspronkelijk bijna uitsluitend te doen gehad met 
Liberia-koffie. 

De gemiddelde productie bedroeg er: 


HSOONENBESO eee ee oe en ee en en TOO sPIkol 
SGS FSOOOTAR Ee oh en a horn ad ae Orge, 
KOCOKEN MIO OLNE 2 EOOOR 
OOMEN MLOORM EER er ee a AO OOON 


De cultuur heeft er echter in zeer sterke mate onder de lage 
prijzen gedurende de jaren 1898—1907 geleden, maar gaat er nu onder 
den invloed van de hooge prijzen en met gebruikmaking van de nieuwe 
soorten en in combinatie met Hevea ongetwijfeld weer een periode 
van grooten bloei tegemoet. 

Omstreeks 1890 zijn ook in de binnenlanden van Palembang en 
in de Lampongsche districten enkele kofieondernemingen aangelegd, 
die echter onder den invloed van de weinige jaren later ingetreden en 
zeer lang aanhoudende prijsdaling niet goed hebben kunnen rendeeren. 
In de laatste jaren breidt zich in Zuid Sumatra de particuliere koffie- 
industrie, als bijcultuur bij de rubber, weer sterk uit. 

In den volgenden staat hebben wij voor circa 600 erfpachtsperceelen, 
die geheel of gedeeltelijk voor kofhecultuur bestemd zijn of bestemd 
geweest zijn, aan de hand van het Handboek voor Cultuur- en Handels- 
ondernemingen nagegaan in welke perioden het erfpachtsrecht begon. 

Deze opgaven zijn, wel is waar, niet volledig; van de oudste 
ondernemingen zijn er vele weer aan het Gouvernement teruggegeven 
en worden dus niet meer vermeld, voor de Buitenbezittingen, vooral 
voor die met zelfbestuur, wordt het beginjaar van het contract dikwijls 
niet aangegeven, van de ondernemingen der laatste jaren staan er ver- 
scheidene uitsluitend als rubberondernemingen te boek, terwijl er toch ook 
kofhe als tusschenkultuur voorkomt, maar ondanks deze onvolledigheid 
geven deze cijfers er toch een beeld van hoe de particuliere koffiecultuur 
zich in den loop der laatste veertig jaar herhaaldelijk verplaatste. 


Deer IL. 17 


258 


Uitgegeven Uitgegeven in: Totaal 
erfpachtsperceelen ee => = er on ET =S voor 
voor | Preanger | Kedoe | | S. W.K. | SOM Il Temdorss de 
koffecultuur en en Kediri. \|Pasoeroean.) Besoeki. | Benkoelen,| © (oe genoemde 
Í 8 5 Atjeh. |Palembang. 
in Bantam. / Semarang. | | Tapanoeli. | | streken. 
oorspronkelijk | | | 
huurland. | —= 2 — | — _ I 2 
AI oe on | 2 9 2 6 — — — 19 
| | | | 
1876—80 . | 28 rz 3 4 == 71 
188185. . sad 5 27 | 43 LO ï — 86 
1886—go. .. || 8 8 SIEN 6 4 er es 85 
| | = 
1891—95 . | 12 Io 22 | 15 34 d — 3 LOI 
1896—1900 . | _ 32 II 12 g 27 | 3 4 2 100 
I 
IOO O5 ee PL I3 3 13 SR di 2 I 60 
| 3 Í ld 
IGO6TOr | 8 2 40 6 2 | 4 d — 33 
IQII—1I5. | 2 — Ee 2 SW) 2 2 4 16 


Voor 1880 was het centrum van de particuliere kofhecultuur in 
Midden-Java, in de periode van 1881—go ontwikkelde zich de kultuur 
vooral sterk in Kediri en Pasoeroean, van 189gr tot goo vooral in Besoeki 
(Java-koffie) en in de Preanger (Liberia). Langs de Westkust van 
Sumatra is de particuliere kofhecultuur reeds van betrekkelijk ouden 
datum, in de andere streken van Sumatra komt de cultuur nu pas sinds 
een tiental jaren op. 


Koffie, 


De praktijk van de particuliere koffiecultuur. 


L. DE ALGEMEENE GROEIVOORWAARDEN. 


De kofhe groeit in de geheele zône tusschen 25 graden Noorder- 
en 30 graden Zuiderbreedte, voor zoover er regen genoeg valt en 
de temperatuur (in het gebergte) niet te laag is. 

De temperatuur-eischen loopen voor de verschillende soorten 
wel wat uiteen en hangen ook eenigermate samen met de cultuur- 
methode. Voor de Javakoffie schijnt een gemiddelde temperatuur 
tusschen 16° en 22° C., welke men in Nederlandsch-Indië vindt op 
hoogten boven de zee van 2000 tot sooo voet, de geschiktste te zijn. 
In koele streken met een gemiddelde jaartemperatuur van 16° tot 19° 
duurt het wat langer totdat de kofhe rijp wordt dan in warmere streken 
en de plant groeit er langzamer, komt dus later in produktie, maar 
dat is ook het eenige ongerief. De kofhe verdraagt zeer goed koude, 
zelfs tot het vriespunt toe, onder voorwaarde, dat deze niet lang 
duurt en de lucht daarbij niet sterk bewogen wordt. In de koffie- 
streken van Zuid-Brazilië geven de herhaaldelijk voorkomende nacht- 
vorsten als het ware de grens aan van een uitbreiding der cultuur 
tot op nog grooteren afstand van den evenaar. In streken, die overigens 
voor de koffiecultuur geschikt zijn, benadeelt eene tijdelijke groote, 
droge hitte de ontwikkeling van de planten niet en hoewel de planten 
daardoor tijdelijk kunnen verwelken, zijn zij nooit alleen tengevolge 
van overmatige warmte te gronde gegaan. In vroegere tijden heeft 
men, zoowel op Java als in Suriname de Java koffie ook veel in het 
laagland gekweekt, in streken met een gemiddelde jaar-temperatuur 
van + 26°, In de eerste helft der achttiende eeuw vond men een 
bloeiende koffiecultuur in de omstreken van Batavia, op Rijswijk en 
Meester Cornelis. JuNGHuHN bericht over goed ontwikkelde, welig groeiende 
koffietuinen ín de laagvlakte van Kediri; Burck wijst er op, dat men 
vroeger in Banjoewangi zoogenaamde strandtuinen had, die den benijdens- 


260 


waardigen leeftijd van 4qo à 5o jaar bereikten en dat men ook elders 
op Java in de onmiddellijke nabijheid van het zeestrand goed geslaagde 
koffieaanplantingen had, bijv. bij Parigi in Kediri en nabij Pelaboean 
Ratoe in de Zuid-Preanger. Omstreeks 1896 vond men in Tempeh en 
Loemadjang nog goed geslaagde gouvernementstuinen beneden 100 
voet zeehoogte. Dat het klimaat in de vlakte, en men moet hier in 
de eerste plaats aan de temperatuur denken, echter toch minder geschikt 
was voor de Java koffie, blijkt wel daaruit, dat de vlaktetuinen veel 
meer blootgestaan hebben aan de kofhebladziekte dan de tuinen hooger 
in het gebergte. 

Een ruime regenval van minstens 15co m.M. per jaar is voor de 
koffie gewenscht. Een aanhoudende of een zeer zware regen gedurende 
den bloei is even nadeelig als een langdurige droogte vóór het bloeien. 
Men zegt, dat een vochtig klimaat (met meer dan 80% relatieve 
vochtigheid in de atmospheer) de koffie vatbaar maakt voor aanvallen 
van parasitaire schimmels, in dezen algemeenen vorm is deze bewering 
waarschijnlijk onjuist. Hoewel een al te sterke regenval van meer 
dan 30oo m.M. per jaar over het algemeen voor de kofhe minder 
gewenscht schijnt te zijn, bestaan er toch voorbeelden genoeg van 
bijzonder goed geslaagde, rijkelijk produceerende aanplantingen in 
streken met een regenval van gooo m.M. per jaar. 

Wat temperatuureischen betreft, is de Liberia en in iets minder 
mate ook de Robusta en vermoedelijk vrijwel alle nieuwe soorten, 
minder goed bestand tegen lage temperaturen dan de Java koffie, 
ontwikkelt zich dientengevolge op groote hoogte boven zee langzaam, 
produceert vaak slecht en moet dus bij voorkeur op geringere hoogte 
boven zee worden gekweekt. Over het algemeen is Coffea arabica, 
naar het schijnt, eenigermate gestemd op een zekere periodiciteit in het 
klimaat, hetzij door afwisseling van een koeler en warmer jaargetijde 
(zooals in San Paulo) of door afwisseling van een drogen en natten 
moesson (zooals in Oost-Java). Coffea liberica en de andere nieuwe 
soorten, die het geheele jaar door bloeien, schijnen zich beter te 
ontwikkelen in een meer gelijkmatig klimaat. 

Tegen wind is kofhe slecht bestand; op terreinen, die aan wind 
zijn blootgesteld, moet de aanplant dikwijls door windbrekers hiertegen 
beschermd worden. In de Padangsche Bovenlanden wordt te dien 
einde dikwijls bamboe geplant. 


261 Koffie, 


Uit het feit, dat de koffiecultuur in zoo verschillende streken met 
goed gevolg wordt gedreven, valt op te maken, dat dit gewas geen 
speciale eischen aan den bodem stelt, doch zich met zeer uiteenloopende 
grondsoorten kan tevreden stellen. De beste koffiegronden zijn die, 
welke een diepe laag losse grond bezitten; hun doorlatend vermogen 
en hun watercapaciteit zijn een waarborg, dat de grond zoomin te 
moerassig als te droog worden kan. Wanneer een van beide het geval 
is, heeft de cultuur onmiddellijk minder kans van slagen. De grond kan 
zoowel zandig als kleiachtig zijn, geel, rood of chocoladebruin; schrale 
zandgronden of stijve kleigronden komen echter niet in aanmerking. 

Op plaatsen, waar de gesteldheid van den ondergrond het indringen 
van den penwortel in de dieperen aardlagen niet toelaat, kan een koffie- 
aanplant niet zoo goed slagen als daar, waar dit wel het geval is. 
Wanneer op een stuk versch ontgonnen vruchtbare boschgrond, zooals 
somtijds het geval is, een ondoordringbare laag op geringe diepte 
onder de oppervlakte voorkomt, ziet men de pas geplante koffie zich 
eerst prachtig ontwikkelen, maar betrekkelijk spoedig gaat de aanplant 
kwijnen en schraal staan; bij onderzoek blijkt dan dat de penwortels 
tegen de padaslaag zijn gestuit. Wel kan kofhe zich bevredigend 
ontwikkelen op berghellingen, waar slechts een dunne laag teelaarde 
het verweerende gesteente bedekt, de wortels dringen dan met groote 
kracht in de spleten van het gesteente en breiden zich hierin uit. 
Stagneerend water verdraagt de koffie niet, zelfs niet gedurende enkele 
dagen. Tegen droogte is, wanneer de plant slechts over een goed 
ontwikkeld wortelstelsel beschikt, de kofie veel beter bestand dan 
tegen een overmaat van water in den grond. 

Bij voorkeur gebruikt men voor de kofhecultuur zacht glooiende 
berghellingen en breede dalen. Te sterke hellingen zijn minder geschikt 
ook al worden er terrassen aangebracht, omdat er hier te groot gevaar 
is voor afspoeling en verlies van den vruchtbaren bovengrond. 

Het is zeker wel overbodig te releveeren, dat vruchtbare grond 
beter is dan onvruchtbare. Het dikwijls aangehaalde feit, dat geheel 
nieuwe maagdelijke boschgrond niet zoo goed voor koffie ís als wanneer 
hij na het boschkappen en branden eenigen tijd gelegen heeft, vindt 
zijne natuurlijke verklaring daarin, dat bij het gebruikelijke bosch- 
opruimen de bovenlaag met de bestanddeelen van de houtasch vermengd 
en daardoor voor de jonge plantjes te sterk zouthoudend en vermoedelijk 


262 


te alkalisch is. Na eenige flinke regenbuien is de grootste hoeveelheid 
van deze oplosbare zouten opgelost en weggevoerd, waardoor de groei- 
voorwaarden verbeteren. 

Op verweeringsgronden van basische vulkanische gesteenten en 
op nog weinig verweerde gronden van vulkanischen oorsprong, die in fijn 
verdeelden toestand, als asch, zijn uitgeworpen, schijnt de koffie zich 
over het algemeen beter te ontwikkelen dan op verweeringsgronden 
van sedimentaire gesteente of op alluviale gronden. Of dit samenhangt 
met het gehalte aan plantenvoedende stoffen is niet uitgemaakt. 
Vast staat, dat, behoudens enkele uitzonderingen, vele beroemde koffie- 
gronden uit een standpunt van Europeesche ervaring bezien, een zeer laag 
gehalte aan oplosbare plantenvoedingsstoffen vertoonen. Herhaaldelijk 
bleken bij analyse monsters bovengrond van uitstekende koffhetuinen 
uit nagenoeg onvruchtbaar zand te bestaan. 

Bij de groote diepte der laag, waarin de wortels van den koffieboom 
zich kunnen verspreiden, is het duidelijk dat men bij de beoordeeling 
van den bodem voor de geschiktheid van dit gewas een geheel anderen 
maatstaf moet aanleggen dan voor die van planten, welke al haar 
voedsel uit een dun laagje grond moeten halen. De physische gesteldheid 
van den grond blijkt over het algemeen een veel betere faktor voor 
de beoordeeling van de geschiktheid van een grond voor de kofhecultuur 
te zijn dan de scheikundige samenstelling. Hier hangt het ongetwijfeld 
mede samen, dat het humusgehalte van den grond een zoo groote 
beteekenis heeft voor de goede ontwikkeling en de opbrengst der 
koffieaanplantingen. Op nieuwen boschgrond, waar de humus van het 
bosch den grond verrijkt heeft, groeit de kofhe zeer weelderig en de 
planten dragen bladeren met donkergroene kleur, hetgeen niet het 
geval is met boomen, geplant in grond, die wel rijk kan zijn aan 
organische stof, doch waar de ware humus ontbreekt. 


IL. DE AANPLANT VAN DE KOFFIE. 
A. HET PLANTKLAAR MAKEN VAN DEN GROND. 


De eerste werkzaamheden (boschvellen enz.) van de ontginning 
komen geheel overeen met die bij andere cultures en behoeven hier dus 
niet afzonderlijk besproken te worden. 

De aanleg van de tuinen zelf moet met zorg en regelmaat 


263 Koffie. 


geschieden. Men begint met op het ontgonnen terrein wegen uit te 
zetten; is het terrein geaccidenteerd dan verdient het aanbeveling de 
hoofdwegen horizontaal langs de hellingen aan te leggen en ze op 
geregelde afstanden door zigzagwegen met elkander te verbinden. 
Men vermijdt zoo mogelijk hellingen van meer dan 50/, en maakt bij 
het uitzetten van de wegen gewoonlijk gebruik van een road tracer. Het 
terrein zelf wordt dan verder in vakken verdeeld van gelijke grootte, 
ieder van enkele bouws oppervlak, de zoogenaamde tuinen. De grenzen 
van de tuinen worden ten deele gevormd door de wegen, ten deele, 
vooral op geaccidenteerd terrein, later vaak gemarkeerd door planten met 
donkerroode bladen, de zoogenaamde andong Dracaena Vertchrt. 

Een zaak van zeer groot belang voor de toekomst der onder- 
neming is de keuze der plantwijdte. Bij geringe plantwijdte krijgt 
men meer planten per bouw, de planten hinderen elkander echter 
eerder en het oogsten wordt lastiger, de grond wordt evenwel beter 
beschut en men heeft dientengevolge minder last van kwaadaardig 
onkruid. Bij ruimere plantwijdte ontwikkelen de afzonderlijke planten 
zich sneller, de aanplant wordt eerder productief maar de grond is 
veel meer geëxponeerd. Naarmate de grond vruchtbaarder is en be- 
schutting van den grond minder noodzakelijk, op groote hoogte boven 
zee, kan men wat wijder planten. Op schralen grond en onder omstan- 
digheden, dat men veel kwaadaardig onkruid te duchten heeft, is een 
nauw plantverband aangewezen, De practische ervaring moet in dezen 
veelal uitspraak doen. Men variëert de plantwijdte voor Java kofhe 
van 6 bij 6 tot 8 bij g voet, zoodat er 2,000 tot 1,‚ooo boomen per 
bouw komen. Voor Liberia kiest men gewoonlijk een plantwijdte van 
12 bij r2, voor Robusta van 6 bij 8 of 7 bij 8 voet. 

Op het terrein moeten nu de plekken uitgezet worden, waar 
de planten moeten komen te staan, het terrein moet geandjird worden. 
Men laat dan een aantal dunne bamboestokjes maken (andjirs), onge- 
veer 1 M. lang, die gebruikt worden om de plaatsen aan te geven 
waar de plantgaten moeten komen. Met behulp van een equerre worden 
twee rechthoekig op elkaar staande lijnen uitgezet, door baken aange- 
geven en nu langs deze baken een touw gespannen, en daar langs 
met behulp van een lat, waarvan de lengte met den gewenschten 
plantafstand overeenkomt, de plantplekken uitgezet door telkens tegen 
het touw, aan het uiteinde der lat, een andjir in den grond te steken, 


264 


Daarna zet men evenwijdig aan de eerste lijn een tweede uit en 
plaatst ook daarlangs op dezelfde wijze andjirs, en zoo door tot het 
geheele terrein geandjird is. Bij het andjiren wordt, voor zoover 
noodig, rekening gehouden zoowel met schaduwboomen die, nadat de 
kofie in den grond is gebracht, hier tusschen in zullen worden geplant 
als, — wanneer de koffie als tusschen-cultuur, bijv. tusschen Hevea 
of klappers wordt geteeld — met den reeds vroeger in den grond 
gebrachten anderen aanplant. 

Op geaccidenteerde terreinen worden na het andjiren dikwijls 
terrassen aangelegd, door den grond van de helling af te graven en 
zoo om de andjirs heen een vlakke plek te maken. Doorloopende 
terrassen, zooals dat wel bij andere hooglandcultures gebruikelijk is, 
maakt men bij de kofie tegenwoordig meestal niet meer. ledere plant 
komt op een afzonderlijk klein terrasje te staan. De terrassen krijgen 
een flauwe helling naar de binnenzijde, zoodat het regenwater niet 
over hun rand kan afstroomen; verder worden hier en daar vangkuilen 
en blinde goten gemaakt, waarin het regenwater opgevangen wordt 
en de meegesleepte grond weer bezinken kan. Soms wordt aan de 
binnenzijde van elk terrasje een dergelijke vanggoot aangebracht. De 
kanten der terrassen worden niet zelden met een onschadelijk onkruid 
of wat nog beter is met een groenbemestingsgewas beplant om ze 
langer te doen stand houden. 

Op het zorgvuldig waken voor het bijeen houden van den bouw- 
grond door een systeem van terrasseering en goede leiding der water- 
afvoer kan niet genoeg aangedrongen worden. Afspoeling — welke 
door de zware tropische regens zooveel sterker en sneller plaats vindt 
dan in de gematigde luchtstreken — sleept de schadelijkste gevolgen 
na zich, en beteekent niet alleen een tijdelijke vermindering van 
vruchtbaarheid, welke van andere verwaarloozing dikwijls het gevolg 
is, maar een blijvend en onherstelbaar verlies van het kostbaarste deel 
van den bodem, de bouwkruin. 

Zijn eenmaal met behulp van andjirs de plekken aangewezen, 
waar de boomen moeten komen te staan, dan gaat men plantgaten 
maken. Men maakt hen gewoonlijk minstens 2 voet kubiek en laat 
hen zoo lang mogelijk open liggen, zoodat de grond van de zijwanden 
goed aan de lucht wordt blootgesteld. De uitgegraven grond laat men 
zoolang op een hoop er naast liggen, zoodat ook deze uitdrogen en 


265 Koffie. 


verweeren kan. Tegen den planttijd worden de gaten dan weer losjes 
gevuld; de grond vormt dus een heuveltje, in welks top de andjir 
wordt geplaatst. Het terrein is dan gereed voor beplanting. 


B. Her PLANTMATERIAAL. 


a. Verschillende wijzen om plantmateriaal te verkrijgen. 

Het plantmateriaal kan op verschillende wijzen verkregen worden. 
In vroegere jaren, in den bloeitijd der Gouvernements-koffiecultuur, 
werd als plantmateriaal veelal gebruikt opslag uit oude tuinen. Er 
vallen van oude boomen natuurlijk nu en dan vruchten op den grond, 
waarvan de zaden daar kiemen en aan nieuwe planten het aanzijn geven. 

Dergelijke opslagplantjes vormden in vroegeren tijd, wanneer zij 
verzameld werden in volkomen gezonde, goed groeiende tuinen een 
uitstekend plantmateriaal. Er had als het ware een selectie plaats 
gehad, alleen de krachtigste plantjes hadden onder dergelijke, niet zeer 
gunstige groeivoorwaarden tot ontwikkeling kunnen komen. Zij waren 
gehard en doordat zij voor de opname van hun voedsel uit den grond 
tegen de oude boomen hadden moeten concurreeren, hadden zij een 
flink wortelstelsel ontwikkeld. Zij waren, wel is waar, niet zoo regelmatig 
gegroeid als de opzettelijk op kweekbeddingen geteelde plantjes en 
bij het overplanten ging niet zelden de stengeltop dood, maar dan 
ontwikkelde zich toch aan den voet in den regel een nieuwe loot. 
Men kreeg uit de tuinen, die met opslag uit oude, volkomen gezonde 
tuinen waren geplant, op den duur door en door gezonde, sterke 
aanplantingen, die een hoogen leeftijd konden bereiken. Onder de 
ondernemingen, die omstreeks dertig jaren geleden in de Padangsche 
Bovenlanden zijn aangelegd, is die, welke gedurende een lange reeks 
van jaren verreweg de beste. resultaten heeft opgeleverd, indertijd 
geplant met opslag uit de naburige Gouvernementstuinen. 

Nu men tegenwoordig over het algemeen aanmerkelijk ruimer 
plant en minder schaduw heeft dan voorheen, komt in de oude aan- 
plantingen veel minder opslag tot ontwikkeling. Hierbij komt, dat men 
tegenwoordig veel meer last van ziekten en plagen heeft dan veertig 
jaar geleden en zelfs wanneer men niet met een bepaalde ziekte of 
plaag te doen heeft, treft men toch veel aanplantingen, en in overigens 
gezonde aanplantingen, veel afzonderlijke boomen aan, die niet 
gezond genoeg zijn om er met goed vertrouwen zaad van te kunnen 


266 


nemen. Onder deze omstandigheden is het rationeel dat men tegen- 
woordig het plantmateriaal zoo goed als altijd opzettelijk kweekt. Dit 
kweeken kan dan geschieden op bedden of in afzonderlijke mandjes, 
potjes of bamboekokers. De eerstgenoemde wijze is bij den aanleg van 
jonge aanplantingen de gebruikelijke, laatstgenoemde vindt slechts in 
bijzondere gevallen toepassing. Bij het kweeken op bedden kan dan 
nog weer verschil worden gemaakt tusschen twee werkwijzen: de 
zaden kunnen dadelijk op den gewenschten afstand op de bedden 
worden uitgelegd, waar de plantjes zullen worden opgekweekt; of zij 
worden eerst dicht opeen uitgeleed op zoogenaamde zaaibedden en dan 
later op den gewenschten afstand op de kweekbedden overgespeend. 


b. De zaadkeuze. 

Naast de wetenschappelijke selectie, waarvan reeds vroeger sprake 
was en waarbij men tegenwoordig tracht te komen tot een teelt in 
zuivere lijnen, bestaat er ook een practische zaadkeuze, die voor den 
planter van bijzonder groote beteekenis is. Zooals hierboven reeds 
herhaaldelijk werd opgemerkt, zijn de meeste koffiesoorten in sterke 
mate variabel. Die variaties betreffen niet alleen botanische kenmerken, 
maar ook, zooals wij gezien hebben, kenmerken die voor de praktijk 
van veel belang zijn, grootte van de boon, productiviteit of weerstands- 
vermogen tegen ziekten. Men kan zich het gemakkelijkst een denkbeeld 
er van vormen hoe ver die verschillen gaan, door van eenige planten 
die verschillen nauwkeurig na te gaan. S 

Neemt men bijv. eenige Liberia-boomen en plukt men van elken 
boom een aantal bessen af‚ deze samen als een afzonderlijke partij 
bijeen houdend, om daarna de partijen van de verschillende boomen 
afkomstig met elkaar te vergelijken, dan valt het op, dat de bessen 
van elk partijtje — anders voor elken boom — onderling ongeveer 
den zelfden vorm, de zelfde kleur en afmetingen vertoonen, maar dat 
die verschillende partijen sterk uiteenloopen. De boomen zelf ver- 
toonen eveneens niet zelden groote verschillen; terwijl de eene een 
fraai vertakt, goed bebladerd type vertoont en geregeld een flinke 
hoeveelheid bessen produceert, vindt men bij een ander type slechts 
weinige vruchten en is het uiterlijk van den boom zwak en ijl. Het 
spreekt van zelf, dat een boom als laatstgenoemde niet voor zaad- 
drager moet genomen worden. 


2617 Koffie. 


Bij de keuze van het zaad moet men dus vooral letten op het 
uiterlijk en op de vruchtdracht van den boom, waarvan het zaad 
wordt genomen; daarbij moeten dan natuurlijk alleen gezonde, krachtige, 
goed produceerende boomen als zaaddragers worden uitgekozen. Hoe 
sterk de eigenschappen van den moederboom zich later in de kinderen 
doen gelden, bleek eens op eene onderneming op Sumatra, waar aan 


Fig. 70. 


Liberiakoffie, uit geselecteerd en uit ongeselecteerd zaad opgegroeid. De laatste vertoont 
teekenen van achteruitgang. 


weerszijden van een weg, ongeveer 14-jarige Liberia-tuinen aanwezig 
waren. Die aan de eene zijde bestond uit boomen, opgekweekt uit 
zaden van met zorg uitgekozen moederboomen genomen, die aan den 
anderen kant uit planten, welke opgegroeid waren uit ongeselecteerd 
zaad, zoo maar uit den bak opgeschept. Eerstgenoemde zagen er nog 
frisch en gezond uit en leverden nog een goede productie, terwijl de 
andere zoozeer de sporen droegen van achteruitgang, dat zij afge- 
schreven moesten worden. 


268 


Het is dus zaak de keuze van de zaaddragers met zorg zelf uit 
te voeren en daarmee niet een mandoer of anderen Inlandschen ge- 
employeerde te belasten. 

De bessen van de uitgezochte zaaddragers worden dan binnen- 
gebracht en gepulpt. De boonen worden door wrijven met asch van 
bet slijmachtige vruchtvleesch bevrijd, gewasschen en in de schaduw 
winddroog gemaakt. Daarna worden abnormale en kleine boonen 
verwijderd; gewoonlijk schift men ook de ronde boonen uit, hoewel 
er geen reden is om aan te nemen, dat zij minder goed plantmateriaal 
opleveren. 

Men heeft bij de kofhe ook wel getracht de zaden naar het 
soortelijke gewicht te selecteeren. Zij worden daartoe in suikeroplossingen 
van verschillend soortelijk gewicht geworpen. De oplossingen worden 
zoo gemaakt, dat zij achtereenvolgens telkens met eenzelfde eenheid 
toenemen; de drijvers worden dan telkens afgeschept, de zinkers in 
een volgende, iets sterkere oplossing op dezelfde wijze in drijvers en 
zinkers gescheiden. Het schijnt zeer twijfelachtig, of men van een 
dergelijke selectie van kofhezaden op soortelijk gewicht werkelijk 
resultaat verwachten mag. 

Men kan verder ook zooveel mogelijk de groote boonen uit- 
zoeken voor uitzaaiing; ook hiervan is slechts weinig invloed op de 
kenmerken der daaruit opgroeiende planten te verwachten. In het 
algemeen moet het zwaartepunt der selectie liggen in de keuze der 
moederboomen; deze moet steeds aan het uitzoeken van het zaad 
voorafgaan en levert ontwijfelbaar gunstige, zich dadelijk voelbaar 
makende resultaten op. Men moet niet het zaad van goedstaande 
tuinen nemen maar in de goedstaande tuinen de beste boomen uit- 
zoeken, anders staat men nog bloot aan het gevaar van minder- 
waardige typen bij het zaaigoed te hebben. 

Bij voorkeur kieze men als zaaddragers oudere boomen, niet 
omdat het zaad van jonge boomen niet goed zoude zijn, maar omdat 
men bij oudere boomen beter beoordeelen kan, hoe zij zich op den 
duur houden. Het verdient aanbeveling van iederen boom, dien men 
als zaaddrager uitkiest, een kleine proefpartij van bijv. roo bessen 
nader te onderzoeken. Men weegt de versch geplukte bessen eerst, 
waarna zij worden gepulpt. Nu kan worden nagegaan hoeveel voos- 
boon, rondboon en platboon in de partij voorkomt. Daarna worden 


269 Koffie. 


de boonen gedroogd en gehuld, zoodat men een kleine hoeveelheid 
marktkofhe verkrijgt, welke gewogen wordt. Door nu dit laatste cijfer 
op dat van het gewicht der versche bessen te deelen, wordt het uit 
leveringscijfer bepaald. Door het aantal platboonen op het gewicht 
ervan te deelen, kan het gemiddeld gewicht van één platboon worden 
uitgerekend en krijgt men een maat voor de grofheid. De verschillende 
proefpartijtjes kunnen dan in monsterbusjes worden bewaard en wanneer 
men genoeg moederboomen heeft uitgezocht, met elkaar worden ver- 
geleken; zoodoende kan men nagaan, welke moederboomen het fraaiste 
product, de grofste boonen geven en dus in de eerste plaats moeten 
worden aangehouden en welke wellicht nog bij nader inzien afvallen 
moeten. Het aantal moederboomen behoeft niet groot te zijn; één 
goed dragende, oude boom geeft product genoeg om er verscheidene 
bouws mede te beplanten. 

Wil men nog meer zorg aan de zaadkeuze besteden en zich 
werkelijk op het kweeken van superieur zaaizaad toeleggen, dan 
verdient het aanbeveling van verschillende uitmuntende moederboomen 
de nakomelingschap afzonderlijk te houden ook na het uitplanten, en 
dus eenige afzonderlijke tuinen aan te leggen, die elk van één enkelen 
moederboom afstammen. De waarde van de moederboomen als zaad- 
dragers kan dan later beoordeeld worden niet naar hunne eigen ken- 
merken, maar naar die van hunne kinderen. Hiermede komen wij 
echter feitelijk reeds op het gebied van de teelt in zuivere lijnen, 
een kwestie die meer liegt op den weg van de wetenschappelijke onder- 
zoekers aan de proefstations dan op die der practici. 

Een kwestie van zeer veel belang voor de praktijk is nog die 
der zaadwisseling. Het is in de landbouw niet ongebruikelijk om zaai- 
zaad te betrekken uit andere streken, waar de planten opgegroeid 
zijn onder andere omstandigheden dan waaronder het gewas nu gekweekt 
worden zal. Zoo was het op Java wel gebruikelijk voor hooggelegen 
ondernemingen zaaizaad te betrekken van lager gelegene en om- 
gekeerd en zoo heeft men eenige jaren geleden, voor den aanleg van 
nieuwe aanplantingen van Coffea arabica op Java veel zaad betrokken 
uit de Padangsche Bovenlanden. Aan deze zaadwisseling ligt de gedachte 
ten grondslag, dat van de cultuur onder bepaalde omstandigheden 
veranderingen in de plant het gevolg zijn, die met het zaad worden 
overgeerfd, dat dus bijv. planten, die op een hooggelegen onderneming 


270 


veel blad vormen en weinig vrucht zetten, die eigenschap eenigermate 
overerven en dat eveneens planten, die tengevolge van de cultuur 
op laaggelegen ondernemingen veel, dikwijls te veel vrucht zetten, 
ook weer een nakomelingschap opleveren, die den aanleg voor deze 
eigenschap erfelijk medegekregen hebben. Men zoude dus op hoog- 
gelegen ondernemingen, die geplant werden met zaad van aanplantingen 
onder dezelfde omstandigheden, als het ware een ras krijgen, dat al 
te veel blad vormde en te weinig produceerde en omgekeerd op 
laaggelegen ondernemingen een ras, dat in sterke mate leed onder 
overdracht. 

Tegen deze zaadwisseling is van wetenschappelijke zijde wel 
gewaarschuwd, omdat een dergelijke overerving van verworven eigen- 
schappen nooit met zekerheid wetenschappelijk is aangetoond en men 
heeft den raad gegeven om voor zaadkeuze bij voorkeur gebruik te 
maken van boomen opgegroeid onder dezelfde levensvoorwaarden als 
waaronder de nieuwe aanplant zal verkeeren. Men is hiermede volgens 
schrijver dezes echter te ver gegaan; hoewel een dergelijke overerving 
van verworven eigenschappen niet wetenschappelijk zeker is aangetoond, 
kent men toch uit de land- en tuinbouwpraktijk zoo vele gevallen, dat 
een dergelijke zaadwisseling zeer goede resultaten oplevert, dat er toch 
wel grond is voor de aanname, dat in dit opzicht de praktische ervaring 
het bij het rechte eind heeft. Het spreekt van zelve, dat men bij het 
betrekken van zaaizaad van elders zich ter dege moet vergewissen of 
er behoorlijk zorg aan de inzameling, keuze van moederboomen, etc. 
wordt besteed; is zulks echter het geval dan is een afkeuren van 


zaadwisseling op theoretische gronden m.i. ongemotiveerd. 


c. De eerste levensstadia der jonge plant. 

Nadat men gezorgd heeft in het bezit te zijn van goed zaaizaad, 
gaat men over tot het uitleggen om er jonge planten uit op te 
kweeken. 

De zaden kunnen direct op bedden worden uitgelegd, of wel, 
men legt de zaden dicht opeen uit op een zaaibed of in een kist met 
boschgrond, om dan later de pas ontloken plantjes over te planten 
op kweekbedden. 

De stand van het zaad in den grond komt er niet op aan; 
gewoonlijk echter legt men de boonen plat uit. Na het uitleggen worden 


271 Koffie. 


de zaden met een dun laagje aarde bedekt en de aarde behoorlijk 
vochtig gehouden. Soms wordt voor dat doel wat gras of alang-alang 
op den grond gelegd; het verdient aanbeveling dit materiaal eerst fijn 
te hakken, omdat anders bij het uithalen de teere jonge kofheplantjes 
licht beschadigd worden. Een groot voordeel van een dergelijke 
grondbedekking ís, dat de bovenlaag beter los blijft, geen korsten 
vormt en dat er zich geen wieren op ontwikkelen, die het indringen 
van zuurstof in den grond belemmeren. 

Al naar gelang van de soort en de droogte van het zaad, duurt 
het vijf tot zeven weken, eer dit opkomt. Men ziet eerst een roodachtig 
gekromd steeltje met de bocht boven den grond komen; daarna strekt 
het zich en tilt tegelijkertijd het zaad uit den grond. 

Wanneer de kiemwortel niet gemakkelijk in den grond dringen 
kan of wanneer de zaden niet voldoende met aarde bedekt en deze 
niet genoegzaam aangedrukt is, wordt, tengevolge van den door den 
kiemwortel uitgeoefenden druk, het zaad te vroeg uit den grond 
gewerkt, zoodat de kiemplant zich niet normaal ontwikkelt. 

Bij de normale kieming verheft de boon zich op een groenachtig 
stengeltje ongeveer 5 cM. boven het bodemoppervlak; in dit stadium 
wordt het jonge plantje „soldaatje” genoemd. Een paar weken later 
barst het hoornschilletje open en er verschijnen twee dikke ronde 
blaadjes, de zaadlobben, die er ineen gefrommeld ineenzaten maar 
zich nu ontplooien en horizontaal uitspreiden; plantjes die een stel van 
twee zulke donkergroene, ronde blaadjes dragen worden „kepelans” ge- 
noemd. Aan den top van het stengeltje, tusschen de twee zaadlobben, vindt 
men een knopje, dat tot een geleding van den stengel met twee bladeren 
uitgroeit; de bladeren hebben van nu af aan den vorm van de gewone 
loofbladeren, zijn echter aanvankelijk wat kleiner. Eerst bij de plantjes 
van 6 tot 8 maanden oud of ouder gaan zich takjes vormen; zij komen 
tegelijk met de bladeren, in welks oksel zij zitten, te voorschijn. Groeit 
aan een der onderste bladeren later nog een okselknop uit, nadat 
het blad reeds volgroeid is (bijv. wanneer de eindknop van het plantje 
afgevreten wordt door een insekt) dan ontstaat er een loot en geen 
gewone zijtak. 

Indien de zaden eerst dicht bijeen ter kieming zijn uitgelegd, 


moeten zij zoo vroeg mogelijk worden verspeend en op grooteren 


Oo 
o 


afstand van elkander worden overgeplant. Dit geschiedt het best 


272 


wanneer zij nog „soldaatjes” zijn; doordat de zaadlobben dan nog niet 
ontplooid zijn, hebben zij van het overplanten weinig te lijden. 


d. De aanleg van de bedden. 

In den regel legt men de kweekbedden aan op verschen boschgrond. 
Het kweeken van jonge planten in den ouden aanplant, tusschen de oude 
boomen in verdient geen aanbeveling; de voordeelen die er in vroeger 
tijden verbonden waren aan het gebruik van opslag uit de oude tuinen 


komen dan toch niet tot hun recht en men heeft wel het groote gevaar, 
dat de jonge planten door ziekten en plagen, die in de naburige oude 
boomen voorkomen, worden aangetast. Zijn bijv. enkele der oude boomen 
door aaltjes of door schildluizen aangetast dan bestaat er veel kans, 
dat ook de jonge planten er mee worden geïnfecteerd. Ten slotte 
heeft het aanleggen van bedden in den ouden aanplant nog het bezwaar, 
dat de schaduw niet goed geregeld worden kan. 

Bij den aanleg van de kweekbedden dient men er rekening mede 


973 Koffie. 


te houden, waar de jonge planten zullen worden uitgeplant. De bedden 
worden liefst zoo dicht mogelijk bij dit punt aangelegd, om zoodoende 
transport uit te sparen. Transport is altijd tamelijk kostbaar en heeft 
niet zelden beschadiging van de plantjes ten gevolge. 

Bij het kiezen van een terrein van de kweekbedden neemt men 
bij voorkeur, een plaats waar dichtbij water gevonden wordt, zoodat, 
indien het noodig mocht blijken de bedden te begieten, tijdroovend 
en kostbaar aanvoeren van water niet noodig is. De bodem van een 
vallei, waar de grond gewoonlijk het rijkst is, waar de planten goed 
tegen wind beschermd zijn en waar veelal water aangetroffen wordt, 
is voor den aanleg van kweekbedden de geschiktste plaats. 

De aanleg geschiedt als volgt: Nadat op de gewone wijze het 
bosch geveld en verbrand is, wordt het terrein met zorg schoongemaakt. 
De grond wordt gevorkt, alle nog aanwezige wortels, steenen en 
dergelijke verwijderd; de boomstronken welke nog zijn blijven staan, 
worden uitgegraven, zoodat een volkomen schoone, mulle grond overblijft. 
Daarna gaat men het terrein verdeelen in bedden. Zij worden in den 
regel vier voet breed gemaakt. Tusschen de bedden worden paden 
uitgegraven van 2 voet breedte, ongeveer één steek diep. De arbeiders 
kunnen dan gemakkelijk circuleeren en zonder moeite tot het midden 
van het bed reiken. De bij het uitgraven van de paden vrij komende 
grond wordt voor het ophoogen van de bedden gebruikt. De paadjes 
langs de bedden worden nu op afstanden van 5o voet door dwarspaden 
verbonden, die wat breeder zijn; hier en daar kan men ook een wat 
breeder lengtepad maken, hetgeen bij transport van water, van bouillie 
bordelaise en bij het wegbrengen van de plantjes dikwijls gemak oplevert. 

De bedden moeten zoo worden aangelegd, dat de oppervlakte 
van elk bed horizontaal is. Nadat de paden gereed zijn, wordt de grond 
van elk bed vlakgetrokken. Het verdient aanbeveling de kanten der 
bedden met bamboe tegen afbrokkelen te verzekeren, 

Thans wordt het dak gereed gemaakt. Op geregelde afstanden 
van 12 voet ín het vierkant worden posten in den grond gezet, die zoo 
lang moeten zijn, dat men gemakkelijk rechtop onder het dak door 
kan loopen; indien men steeds gebukt zoude moeten loopen, zou een 
geregelde contrôle van de bedden zeer moeilijk worden. 

De stutten worden verbonden door bamboe en daarop bij wijze 
van sparren weder repen gespleten bamboe gelegd. Over dit bamboe 


Deer II. 18 


274 


geraamte wordt dan alang-alang, glagah of een ander hard gras uit 
gespreid; ook bladeren van palmen of gemberachtige planten worden 
daarvoor wel gebruikt. Het dekmateriaal wordt dan vastgelegd door 
er bamboelatten overheen te leggen en deze aan die van de onderlaag 
vast te binden. Het dak moet vooral niet te dicht zijn; de bedekking 
moet zoo zijn, dat er wel een enkele zonnestraal doorheen komt, maar 
de zon nergens lang achtereen op dezelfde plek blijft schijnen. Later 
gaat men het dak dan uitdunnen, naarmate de koffheplantjes op het 


Fig. 72. 


Liberiakoffie op de bedden. Het schaduwdak is weggenomen om de planten vóór het 


uitplanten aan het licht te gewennen. 


bed grooter en krachtiger worden. De natuur komt daarbij te hulp, 
het dekmateriaal verweert langzamerhand en valt in stukjes naar beneden. 
Tegen het tijdstip, waarop de planten zullen worden uitgeplant, neemt 
men, alweer geleidelijk, het dekmateriaal geheel weg. De planten 
blijven dan nog eenige dagen in het volle licht staan om gehard 
te worden. 


275 Koffie, 


Voor bedden, die bestemd zijn om overjarige bibit te leveren 
en die dus lang aangehouden moeten worden, kan men met voordeel 
dadapstekken als posten gebruiken; zij loopen uit en vormen, als 
het kunstmatig aangebrachte dak langzamerhand wegvalt, met hunne 
takken een nieuw schaduwdak. 

Soms maakt men het dak over de bedden niet vlak, maar zet 
men boven elke twee bedden een hellend dak, in de richting Oost- 
West verloopend, met den hoogen rand en dus ook met de opening 
naar het Zuiden gekeerd. Deze methode kan natuurlijk alleen gebruikt 
worden voor streken, die, zooals Java, eenige graden ten Zuiden van 
den evenaar gelegen zijn, waar de zon dus gedurende het grootste 
gedeelte van het jaar in het Noorden en slechts in het midden van 
den regentijd in het Zuiden staat. Men kan ook, in plaats van door 
een dak, de jonge plantjes op de bedden beschermen door er varen- 
bladeren (pakis) tusschen in den grond te steken. Daarvoor worden 
dan bladeren gebruikt van een op schrale, zonnige plekken in het 
gebergte veelvuldig groeiende soort Gleichenia, die op het eerste gezicht 
veel op onze Nederlandsche adelaarsvaren gelijkt. Deze werkwijze 
wordt veelal gevolgd, wanneer men slechts een klein bed, bijv. voor 
het kweeken van soelamans (inboetelingen) behoeft aan te leggen. 

De kweekbeddingen moeten ook nog behoorlijk afgesloten worden 
door een pagger van wijdgevlochten, gespleten bamboe. Soms worden 
zij nog tegen invallende zonnestralen beschut door van het dak af- 
hangende of in den grond gestoken palmbladeren. Na deze bewerkingen 
zijn de bedden voor beplanting gereed. 

De plantwijdte op de bedden hangt er van af hoe lang men de 
planten daarop wenscht te houden. Verder moet voor forschgroeiende 
soorten de afstand wat grooter genomen worden, dan voor teerdere. 
De afstand varieert van 1/s tot 1 voet. Bij den laatstgenoemden afstand 
kan men de planten zonder bezwaar ongeveer één jaar op de bedden 
houden. 

Voordat men de zaden op de bedden uitlegt of de „soldaatjes 
overplant, worden door andjirs de plekken, waar zij moeten komen, 
uitgezet. 

Het overplanten (verspenen) geschiedt met behulp van een 
bamboemes (solet), waarmede de jonge plantjes van het zaadbed 


uitgestoken worden; de aarde valt dan van de wortels. De wortels 


216 


worden ingekort tot het vastere, reeds eenigermate verhoute gedeelte; 
de plantjes met slechten wortel worden weggeworpen. Daarna worden 
op het kweekbed op de plekken, door de andjirs aangegeven, met 
een toegepunten stok gaten gestoken, de jonge plantjes daarin geplaatst, 
en, terwijl zij met de eene hand worden vastgehouden, met de andere 
hand het gat met losse aarde gevuld. Daarna wordt de grond om 
het plantje heen met de hand nog wat aangedrukt en vervolgens het 
oppervlak van het bed gelijk gemaakt. 

Het beste stadium om de plantjes te verspenen is dat van 
„soldaatje”; „kepellans’”” kunnen ook zeer goed verspeend worden. 

Bij het kweeken van het plantmateriaal zorgt men ervoor een 
ruim overschot te hebben. Heeft men voor de jonge ontginning bij- 
voorbeeld 5o,ooo planten noodig, dan kweekt men er 75,000 aan. Bij 
het uitplanten heeft men dan ruime keuze en kan alle planten, waarop 
iets aan te merken valt, wegwerpen. 

Het onderhoud van de kweekbedden is eenvoudig. Men dient 
hen behoorlijk vrij te houden van onkruid; het schaduwdak verhindert 
reeds het opkomen van onkruiden, die moeilijk uit te roeien zijn. De 
losse bodem maakt het mogelijk het onkruid met wortel en al uit te 
trekken. Om den bodem open te houden en korstvorming of ontwikkeling 
van wieren aan de oppervlakte te verhinderen, kan men hem bedekken 
met fijn gehakt gras of blaadjes van Albizzia. Nu en dan wordt de 
grond wat losgemaakt met een stukje bamboe. Wanneer het zeer 
droog is, dient men de bedden te begieten; men- moet hiertoe echter 
eerst overgaan, als de jonge planten zichtbaar van de droogte gaan 
lijden. Er is meer gevaar, dat men door te veel gieten kwaad doet, 
dan door te weinig. 

Een praktisch model gieters voor kweekbedden is dat, waarbij 
het water niet uitstroomt door een gewone tuit met broes, maar waar 
inplaats van een tuit een lange aan het einde gesloten pijp met gaatjes 
over de geheele lengte aanwezig is, zoodat men de geheele breedte 
van het bed bestrijkt. 

Is bij den aanleg van groote aanplantingen het kweeken op 
zaadbedden aan te bevelen, in bijzondere gevallen kunnen andere 
methoden wel eens aanbeveling verdienen, bijv. bij het kweeken van 
onderstammen voor enten of van inboetelingen. Men kan dan kweeken 
in mandjes, mestpotjes, bloempotten of bamboekokers. 


On Koffie, 
In het eerste geval laat men kleine mandjes vlechten van gespleten 
bamboe, ongeveer ro duim hoog en eenige duimen in middellijn. De 
mestpotjes worden vervaardigd door een goed dooreengewerkt mengsel 
van koemest en aarde of van klei en mest in een kegelvormigen vorm 
te drukken, waarin dan weer een kleinere vorm geplaatst wordt, zoodat 
men een soort groven bloempot krijgt van aarde en koemest. Deze 
wordt dan voorzichtig in de zon gedroogd. 
Wanneer men van gewone bloempotten gebruik maakt, is het 
raadzaam deze overlangs middendoor te zagen en de twee helften met 


ijzerdraad aaneen te binden. Men kan dan de kluit gemakkelijk 


onbeschadigd uit den pot nemen door het ijzerdraad los te maken. 

Bij het kweeken in bamboekokers neemt men stukken bamboe- 
stengel van + r voet lang en zoodanig gezaagd, dat een knoop er 
den bodem van vormt. Deze bamboekokers zijn niet aan te bevelen, 
zij zijn te smal, de wortels kunnen er zich niet behoorlijk in ontwikkelen 
en het duurt te lang, totdat zij voldoende vergaan zijn en de wortels 
er door heen kunnen groeien. 

De plantmandjes, mestpotjes of bloempotten worden met boschgrond 
gevuld en daarna in elk één zaad uitgelegd. Zij worden daarna, vlak 
naast elkaar, onder een dak, als van de kweekbeddingen beschreven 
is, geplaatst, soms op een baleh baleh van bamboe. Het voordeel 
van deze kweekwijze is, dat de plantjes bij het in den vollen grond 
overbrengen in het geheel niet lijden, zoodat de groei dus in het geheel 


niet stilstaat. 


e. Het gereedmaken van het plantmaterraal voor witplanting. 

Wanneer de jonge planten op de kweekbedden ver genoeg 
ontwikkeld zijn, moeten zij in den vollen grond gebracht worden. Hier- 
mede moet men wachten, totdat de regens goed zijn doorgekomen. 

Het uitplanten geschiedt op tweeërlei wijze, met een kluit, als 
poeteran of zonder kluit, als tjaboetan. 

In het eerste geval wordt de grond op de bedden eerst vochtig 
gemaakt en flink aangedrukt, dikwijls aangestampt en daarna worden 
de plantjes, de bibit, een voor een zoodanig uitgestoken, dat er een 
kluit aarde om de wortels blijft zitten. In het tweede geval worden 
de planten een voor een uitgestoken en de grond eraf geschud, zoodat 
het wortelstelsel geheel bloot komt. 


278 


Beide methoden hebben hun voor- en nadeelen, in vele gevallen 
heeft men echter met het oog op de grondgesteldheid geen keus. 
Wanneer de grond los en zandig is en geen houdbare kluiten vormt 
moet men uit den aard der zaak met tjaboetans planten, is de grond 
kleiig en laat hij zich niet van de wortels afschudden dan is men 
natuurlijk op planten met poeterans aangewezen. 

Een voordeel van tjaboetans is, dat men het wortelstelsel kan con- 
troleeren en planten met een slecht ontwikkelden wortel kan uitschieten. 
Een nadeel is, dat de planten gedurende de eerste dagen na het 
overplanten moeilijk water uit den grond kunnen opnemen en dien- 
tengevolge, vooral als er enkele dagen zonnig, droog weer komt, nog 
al lijden. Over het algemeen moet men dan ook bij tjaboetans wat 
meer inboeten dan bij poeterans. 

Het transport is bij poeterans kostbaarder en bezwaarlijker, het 
moet met meer zorg geschieden om te voorkomen, dat de kluiten 
tengevolge van het schokken uiteenvallen. Bovendien wordt, vooral 
bij onvoldoende toezicht, de grond op de kweekbeddingen dikwijls te 
vast aangedrukt, dikwijls zelfs met kracht aangestampt, om toch maar 
stevige kluiten te krijgen, hetgeen de wortels beschadigt. Niet zelden 
krijgt men dan na het planten geen goede aansluiting tusschen de 
kluit en den omgevenden grond, de kluit wil niet „kawin”, zooals de 
Javaan het uitdrukt. 

Bij grootere planten, overjarige bibit, die men niet met een kluit 
overplanten kan of wil, is het wenschelijk het bovenste gedeelte van 
den stam met de bladeren te verwijderen, ze tot stumps in te korten. 
Door de verwijdering van de bladeren wordt de verdamping tot een 
minimum beperkt en de plant herstelt zich gemakkelijker. 

Bij het uitplanten van bibit in mandjes of mestpotjes heeft men 
uit den aard der zaak ook een duur transport, het gevaar van te hard 
aandrukken of aanstampen van den grond vervalt echter. Zijn de mest- 
potjes niet te scherp gedroogd, dan weeken zij in den grond voldoende 
op, zoodat wij spoedig volkomen aansluiting met de omgevende aarde 
krijgen. Het is raadzaam de mestpotjes vóór het in den grond graven 
stuk te stooten, zoodat de wortels beter gelegenheid krijgen naar 
buiten te komen. De mandjes rotten gauw genoeg weg en de wortels 
banen zich door het losse, vermolmende vlechtwerk spoedig een weg 
naar buiten. 


279 Koffie, 


eenen. 

Over de beteekenis van het enten hebben wij reeds vroeger in 
verband met hybridisatie en selectie gesproken, wij moeten hier nog 
de methoden behandelen, die bij het enten worden toegepast. Men maakt 
op Java bij de koffiecultuur gewoonlijk gebruik van plakenten volgens 
de methode vaN Rriemspijk of spleetenten volgens de methode Burin— 
Scraar. Heeft men te doen met jong plantmateriaal, dat opzettelijk 
voor dit doel is gekweekt, dan kan men zoowel de eene als de andere 
methode toepassen ; wil men oudere boomen, die reeds in den vollen grond 
staan, verenten dan is het maken van spleetenten, volgens de methode, 
BuriN—ScHaaP aangewezen. 


lnb biede 


Liberia op de bedden gereed om verent te worden, 


Als onderstam wordt zoo vaak Liberia gebruikt, omdat deze een 
bijzonder sterk wortelstelsel heeft. Wanneer men jonge planten verenten 
wil, dan worden de onderstammen verkregen door op de gewone wijze 
plantmateriaal te kweeken. 

Bij het maken van plakenten wordt de top met een schuine snede 
afgesneden en tegen het sneevlak een stuk entrijs geplaatst, waarvan 
het ondereind eveneens schuin is afgesneden en wel zoo, dat beide 


280 


snijvlakken op elkander passen. De bladeren van het entrijs en van 
den onderstam zijn vooraf weggeknipt. Als entrijs gebruikt men de 
toppen van takken of van waterloten, twee of drie geledingen lang. 
Entrijs en onderstam worden zorgvuldig tegen elkander aangebonden. 

Bij de oorspronkelijke methode van vaN Riemspijk werd gewerkt 
met een zoogenaamden entkuil, een diepen kuil, waarvan de bodem met 
een dikke laag zand wordt bedekt. In dit zand worden de geënte plantjes 
dicht opeen geplaatst en de kuil met een glazen raam bedekt terwijl 
gewoonlijk nog over den kuil met het raam een afdak gebouwd wordt, 
zoodat slechts gedempt licht op het raam valt. Na eenige weken is het 
meerendeel der enten aangeslagen; zij worden nu op bedden verder voort- 
gekweekt, tot zij voor uitplanting geschikt zijn. 

In plaats van een entkuil kan men ook gebruik maken van een 
entbak, die er uitziet als de zoogenaamde warmbakken, voor de groente- 
cultuur in de gematigde luchtstreken in gebruik. Ten einde een beter 
slagen te verkrijgen, worden zulke bakken met een dubbel stel glazen 
ramen bedekt of er wordt ook weer een afdak over heen gebouwd. 
In de bakken kan men gemakkelijker werken dan in de diepe entkuilen. 

Het is raadzaam de te verenten Liberia-plantjes voor de bewerking 
op te potten in mestpotjes of doorgezaagde bloempotten en pas te 
verenten, wanneer zij weer aan het doorgroeien zijn. Soms plaatst men 
de verente planten scheef in den entbak en draait dan eenigen tijd later 
den pot om, zoodat de andere zijde boven komt, de vergroeiing wordt 
hierdoor bevorderd. 

Bij het maken van spleetenten wordt van de jonge Liberia- 
plant het bovenste topje afgesneden en de bovenste geleding van den 
stengel overlangs gespleten. Men kan echter ook zonder bezwaar alleen 
de twee bovenste bladeren afsnijden en den geheelen top splijten op de 
wijze zooals in Fig. 74 B I schematisch is aangegeven. In de spleet wordt 
vervolgens een klein stukje entrijs — twee of drie geledingen lang —, 
dat aan het ondereinde wigvormig toegesneden is, geplaatst; daarna 
wordt een zachte draad om den gespleten stengel gebonden en het geheel 
met een reageerbuisje bedekt. Na eenige weken, als aan het entrijs 
de eindknop gaat zwellen en de ent dus weer door gaat groeien, wordt 
het reageerbuisje er af genomen, eerst enkele uren per dag, daarna 
voor goed. De ent is dan geslaagd en nadat de plant nog eenigen tijd 
op de bedden is voortgekweekt, is zij voor uitplanting gereed. 


281 Koffie. 
Bij het verenten van boomen in den aanplant worden de reageer- 


buisjes soms gewit, of wel er wordt wat droge alang-alang tegen 


x 
Pasf 
Schema voor plakenten. 
A ., 
Il Zi 
P, ï Ù 5 
ie 7 ij 
í J ' UI 
: 4 
H Ô 7: ; 
Hi N :/ 
‘ ï H 
; id k î 
ei / 7 w 
Lt 1, WS 
gs A 
p N 
’ 


B 


Fig. 74. 
Schema voor spleetenten. 


(Naar ZIMMERMANN). 


gebonden ter beschaduwing. Zoowel jonge één-jarige boomen als oude 


kunnen bij de spleet-entmethode als onderstammen worden gebruikt. 


282 


De laatste worden eerst op stomp gezaagd; daarna worden eenige 
waterloten aangehouden en een dezer verent; slaat de ent niet aan 
dan beproeft men het met een andere. Zulke oude Liberia onderstammen 
kunnen nog jaren lang een nieuwen bovenstam voeden. 

Verenting, eventueel met hybriden, is dan ook het aangewezen 
middel om een achteruitgaanden Liberia-aanplant te verjongen, indien 
er tenminste geen wortelziekten in voorkomen; in het laatste geval 
dient de tuin herplant te worden en wel liefst met een ander gewas 


LINIE ergen 
[HN] KKH NT 
ij 


setten tgene? ‘ ' 
tan rbreteveldgtenns HOH ME 
GN AMT GET 


MLA 


Fig. 75- 
Dwarsdoorsnede door de vergroeiingsplaats van een 24 dagen oude spleetent, 
(Schematisch naar ZIMMERMANN). 


Het door den onderstam gevormde wondweefsel is gestippeld. 


dan koffie. De Kalimas (Klein Getas) hybride en de Kawisari hybride 
leenen zich o.a. zeer goed voor enten. 

Zooals reeds vroeger werd opgemerkt, moet men er bij het enten 
rekening mede houden, dat de normale zijtakken een dorsiventalen 
bouw vertoonen en deze groeiwijze blijven behouden, ook wanneer zij 
onder andere omstandigheden worden gebracht. Een zijtak kan aan 
den boom nooit als stam verder groeien; als men een zijtak ent, is dit 
evenmin het geval. De eerste twee of drie geledingen groeien nog 


2838 Koffie. 


wel recht op, maar zijne bladeren zijn in één vlak geplaatst en 
spoedig gaat de jonge stengel doorbuigen. Bij de verdere ontwikkeling 
groeit de plant struikvormig op; er ontwikkelen zich dan wel hier en 
daar wilde takken aan de zijtakken, maar slechts bij hooge uitzondering 
groeien deze zoo recht op, dat zij een werkelijken stam vormen. Twintig 


jaar oude zijtakenten zelfs, hebben nog dezelfde eigenaardige, dicht 


en] D 


Fig. 70. 


Ent van Java koffie op Liberiakoffie, circa 8 maanden na de verenting. 


(Naar ZIMMERMANN). 


vertakte struikvormige groeiwijze; zij worden dan wel een voet of tien 
hoog, maar een regelmatigen boom vormen zij niet. 

Voor sommige gevallen zijn zijtakenten door hun groeiwijze in 
het bijzonder geschikt, bijvoorbeeld voor de beplanting van steile 
hellingen, die moeilijk met een gesloten aanplant te bedekken zijn en 
waar de pluk van hoog opgroeiende planten ook bezwaar oplevert. 
Voor regelmatige tuinen echter zal men gewoonlijk aan stamvormende 


boomen de voorkeur geven, deze zijn van enten ook wel aan te 


284 


kweeken als men slechts top-entrijs heeft. Het spreekt van zelf, dat het 
voldoende is om één top-ent te bezitten, om spoedig materiaal voor 
uitbreiding te krijgen; wil men den stam tot het vormen van uitloopers 
prikkelen, dan trekt men hem scheef en snoeit hem in; over de geheele 
lengte groeien er dan waterloten uit. 

Wil men zijtakenten maken, dan neemt men bij voorkeur zooveel 
mogelijk naar boven groeiende takken, waardoor de geheele plant 


Fig. 77. 


Aanplant van takenten van de z.g. Klein-Getashybride. 


later ook een meer opgaanden bouw zal vertoonen. Soms worden om 
de ent heen nog wel drie of vier stokken in den grond gestoken en hori- 
zontale stokken daaraan gebonden, zoodat de onderste takken van de 
ent als het ware op een raam rusten en niet op den grond neerhangen. 


C. Her PLANTEN. 


Voor het planten wordt bij voorkeur een regenachtige of bewolkte 
dag gekozen, hoewel men dit natuurlijk niet altijd in zijn macht heeft. 


285 Koffie. 


Vooraf wordt nagegaan hoeveel men op dien dag denkt te beplanten 
en het benoodigde plantmateriaal wordt dan den avond te voren uit 
gegraven en voor transport gereed gezet. 

Het planten met poeterans, met mandjes of met potjes behoeft 
nauwelijks nader beschreven te worden. De plantjes worden naar het 
terrein gebracht en verdeeld, zoodat bij elk plantgat er een komt te 


staan. In de grond in de plantkuilen — die na het vullen tengevolge 
van de regens reeds wat bijgezakt is — wordt met de hand een 


kleine holte gemaakt, waarin de kluit van den poeteran, (resp. het 
mandje of mestpotje) past; deze wordt er dan zoo ingedrukt, dat het 
plantje recht staat en het bovenvlak iets hooger ligt dan de 
omgevende grond; daarna wordt de grond er omheen geëffend en 
tegelijk met den poeteran wat aangedrukt, zoodat het geheel één vlak 
vormt met het omliggende terrein. 

Bij het planten zonder kluit — met tjaboetans — gaat men 
eenigszins anders te werk. In het midden van het gevulde plantgat 
wordt met een stok, die heen en weer gezwikt wordt, een gat gemaakt; 
het plantje wordt nu met de wortels tegen den wand van het gat 
aangelegd, met den wortelhals een weinig dieper dan het grond-opper- 
vlak; het gat wordt met de hand met aarde gevuld; daarna wordt 
het plantje iets naar boven getrokken en ten slotte de aarde er om 
heen aangedicht en vlak gesteken. 

Indien er kort na het planten droog weder komt, verdient het 
aanbeveling de plantjes — vooral wanneer er zonder kluit is geplant — 
tegen uitdroging te beschermen door er een paar palmbladeren naast 
te steken, die een schaduwdak vormen. 

Thans dienen nog tusschen de kofheplanten de schaduwboomen 
uitgeplant te worden. De invloed van de schaduwboomen, de ver- 
schillende soorten en de plantwijze er van, zullen in een afzonderlijk 
hoofdstuk over het schaduw-vraagstuk worden behandeld en kunnen 
hier dus verder onbesproken blijven. 

Op terreinen, die sterk aan den wind zijn blootgesteld, op heuvel- 
ruggen bijv. of op hellingen, waar geregeld de uitdrogende Oosten- 
wind langs strijkt, dient de aanplant door een „windpagger” beschermd 
te worden. Hiervoor worden exemplaren van een of andere snel- 
groeiende boomsoort, die een dichte kroon vormt, in een rij loodrecht 
op de heerschende windrichting, dicht opeen geplant, zoodat zij den 


286 


daarachter liggenden aanplant beschutten. Niet zelden worden hiervoor 
de gebruikelijke schaduwboomen als dadap en Albizzia gebezigd, ook 
gebruikt men wel eens Grevillia robusta, kasoemba (Bixa orellana) 
of de nangka. In de Padangsche Bovenlanden wordt met succes hooge 
bamboe — bamboe petoeng — als windscherm geplant. Op Java is 
bamboe voor dit doel, naar het schijnt, niet bruikbaar, omdat zij daar, 
een schadelijken invloed uitoefent op de koffie in de naaste omgeving. 
In de Padangsche Bovenlanden is een dergelijke schadelijke invloed 
niet merkbaar. Vermoedelijk hangt deze eigenaardige tegenstelling 
daarmede samen, dat de bamboe, die zeer veel water noodig heeft, 
vooral schadelijk werkt door wateronttrekking aan den grond, iets wat 
in de Padangsche Bovenlanden, waar het zeer veel en het geheele 
jaar door regent, veel minder gewicht in de schaal legt dan in streken, 
waar men een afwisseling heeft tusschen regentijd en drogen tijd. 

Is de aanplant voltooid, dan worden de grenzen tusschen de 
verschillende tuinen aangegeven door een gewas met opvallend ge- 
kleurde bladeren; de z.e. andong (Dracaena Veitchii) met donkerroode 
bladeren, is hiervoor vrijwel algemeen in gebruik. 

In jonge aanplantingen wordt ook niet zelden een groenbe- 
mestingsgewas tusschen de kofhe geplant. Hierop komen wij bij de 


behandeling van het tuinonderhoud nader terug. 


D. HeT ScHADUWVRAAGSTUK. 


Over het algemeen is het noodig in kofhe-aanplantingen schaduw- 
boomen uit te planten, op dezen regel komen echter enkele eigenaardige 
uitzonderingen voor. Zoo wordt in de kofhestreken van San Paulo in 
Brazilië de kofhe in den regel zonder schaduw geplantì) en ook 
op Sumatra plant men dikwijls met succes kofhe zonder schaduw, niet 
alleen op de hoog gelegen landen, maar zelfs op geringe hoogte boven 
zee. Op Java kan men op groote hoogte boven zee, boven 4000 voet, 
de kofhe ook zonder schaduw planten, voor zoover men geen gevaar 
heeft van nachtvorsten. De ondervinding leert, dat in den regel, van 
de zooeven genoemde uitzonderingen afgezien, de aanplant van schaduw- 
boomen zeer gunstig werkt op het kofheplantsoen, waaraan deze 


1) Dit hangt vermoedelijk daarmee samen dat deze streken vrij ver, + 20° ten 
zuiden van den evenaar liggen, zoodat de temperatuur aldaar in den drogen tijd 


tamelijk laag is. 


287 Koffie. 


gunstigen invloed toe te schrijven is, weet men nu echter nog niet met 
zekerheid, vermoedelijk hebben wij hier met een veelzijdigen invloed 
te doen. 

Ten deele hebben wij hier vermoedelijk te maken met een direkten 
invloed van het licht. Het intensieve, niet door lichte schaduw getemperde 
zonlicht werkt, vooral wanneer de temperatuur hoog is, eenigermate 
ongunstig op het bladgroen in de koffiebladeren, waarschijnlijk vooral 
op dat in de jonge blaadjes. Uit de reeds besproken proeven van ZiMMER- 
MANN valt dit met vrij groote zekerheid op te maken. Dan werken de 
schaduwboomen vaak gunstig, omdat zij de kofhe beschutten tegen 
wind en tegen te sterke afkoeling 's nachts. 

Voorts hebben de schaduwboomen een zeer gunstigen invloed op 
de grondgesteldheid. Wanneer men, zooals regel is, Leguminosen 
geplant heeft als schaduwboomen, wordt de grond met stikstof verrijkt 
en zelfs wanneer men schaduwboomen plant, die geen stikstofverzamelaars 
zijn, wordt toch door den afval van blad en bloesem de bovenlaag van 
den grond voortdurend verrijkt met humus en met voedingstoffen, die 
ten deele uit tamelijk diepe lagen van den bodem afkomstig zijn. 

Een zeer grooten invloed hebben de schaduwboomen voorts op 
de waterverdeeling in den bodem; over het algemeen kan men aannemen 
dat tengevolge van den aanplant van schaduwboomen de ondergrond 
droger wordt, omdat hieraan veel water wordt onttrokken en de boven- 
grond vochtiger, omdat door het afgevallen blad en de beschutting 
tegen de felle zon het grondoppervlak minder sterk uitdroogt. Ten- 
gevolge van de gelijkmatige waterverdeeling kunnen de wortels van 
de koffie zich zoowel in de richting naar beneden als onmiddellijk 
onder de oppervlakte beter ontwikkelen in een aanplant met dan in 
een tuin zonder schaduwboomen. In verscheidene opzichten hebben 
kruidachtige groene bemestingsgewassen, die men tusschen de koffie 
plant, een overeenkomstigen gunstigen invloed op de grondgesteldheid 
en dientengevolge op den groei van de koffie als schaduwboomen. Dat 
men echter, zooals wel eens is voorgesteld, de aanplant van schaduw- 
boomen geheel door die van kruidachtige groene bemestingsgewassen 
zouden kunnen vervangen, komt schrijver dezes niet waarschijnlijk voor. 

De van ouds beproefde en meest populaire schaduwboom is de 
dadap en wel ín het bijzonder de dadap serep, een ongedoornde varieteit 
van Erythrina lithosperma. Volgens eeuwenoude ervaring is deze boom 


288 


bijzonder goed voor schaduwboom in de koffietuinen geschikt. Sinds 
circa dertig jaar heeft deze boom echter van een bacterieziekte in de 
wortels te lijden, waardoor zijn cultuur in tal van streken groote 
moeilijkheden oplevert. De boom heeft verder van tal van andere 
plagen (dadapboorders, dadapvliegjes, rupsen) te lijden. Een groot 
voordeel van den dadap is, dat hij gemakkelijk door stekken kan worden 
vermenigvuldigd. Zulke stekken worden verkregen door takken van 
2—3 duim middellijn in stukken van ongeveer 3 voet lengte te kappen. 
De stekken moeten er gezond uitzien; op de sneevlakte moeten merg 
en hout blank zijn en de schors moet een zilverachtige kleur ver- 
toonen. Zij worden bij het uitplanten ongeveer tot de helft schuin 
in den grond gestoken, zij vormen dan spoedig een uitlooper, die zich 
tot een nieuwen stam ontwikkelt. Men kan den dadap serep ook door 
zaad voortplanten; een groot deel der planten draagt dan echter stekels, 
daarom wordt in de praktijk zoo goed als nooit voortplanting door 
zaad toegepast. 

Behalve de dadap serep, die door zijn opgaande groeiwijze bijzonder 
geschikt is voor schaduwboom, gebruikt men ook wel de dadap solo. 
Deze heeft een minder gunstige groeiwijze, de stam vormt allerlei 
bochten. Hij is voor terreinen met drassigen grond, waar de serep 
niet aardt, beter geschikt, vormt geen kiembaar zaad en wordt dus 
uitsluitend door stekken voortgeplant. 

Er zijn twee Albizzia soorten als schaduwboomen in gebruik, beide 
worden zeer groote boomen. Albizzia moluccana groeit buitengewoon 
snel, maar vormt een wel wat al te dichte kroon. Aan deze soort kleeft 
het ernstige bezwaar, dat het hout zeer bros is, zoodat bij hevigen wind 
de takken gemakkelijk breken en dan de er onder staande koffie 
beschadigen. Hetzelfde bezwaar, hoewel in mindere mate heeft Albizzia 
stipulata; deze laat echter in den drogen tijd het blad vallen. Beide 
soorten hebben van schorskevers te lijden. Zij geven een rijken blad- 
afval. Zij worden uit zaad op bedden gekweekt en hetzij reeds op 
jeugdigen leeftijd, of op iets ouderen leeftijd en dan als stumps 
overgeplant. 

Behalve deze reeds van oud gebruikelijke schaduwboomen heeft 
men in de laatste vijftien jaar nog met verschillende andere soorten 
proeven genomen en in de laatste jaren is vooral de lantoro (kem- 
landingan, peteh tjina), Leucaena glauca zeer op den voorgrond getreden. 


289 Koffie, 


Bij proeven in den Gouvernement koffie-proeftuin te Bangilan gaf deze 
soort uitstekende resultaten en sedert dien tijd heeft zij zich spoedig 
op geheel Java ingeburgerd. 

De lantoro wordt gewoonlijk uit zaad gekweekt; men kan de 
zaden direct ter plaatse in den vollen grond zaaien of eerst op bedden 
uitleggen en de gekweekte plantjes als stumps uitplanten. De plant 
groeit dan eerst eenigszins struikvormig, gaat echter spoedig een stam 
vormen, die. zich kandelabervormig vertakt. Bloemen en vruchten 
verschijnen reeds bij jonge planten. De lantoro blijft betrekkelijk laag, 
heeft tot nu toe geen last van ziekten of plagen en het taaie hout 
maakt, dat hij goed tegen wind bestand is. Vooral ook voor het inboeten 
in oude tuinen, waar andere schaduwboomen, bijv. dadap dood gaat, 
is de lantoro zeer geschikt. 

Dan kunnen wij nog noemen Deguelia microphylla, die als 
schaduwboom het eerst gebruikt werd in de kofhetuinen van het 
krankzinnigengesticht te Buitenzorg. Deze wordt een hooge boom, 
de kroon is minder dicht dan bij Albizzia, de takken zijn niet zoo 
vlak uitgebreid, zij hangen meer en het hout is minder los dan bij 
Albizzia. Deguelia wordt uit zaad gekweekt; van ziekten heeft deze 
soort tot nu toe weinig last en zij kan ook ter vervanging van andere 
afstervende schaduwboomen in oude tuinen geplant worden. 

In menig opzicht is het aan te bevelen om niet één soort schaduw- 
boomen te planten, maar verschillende soorten door elkander, waarvan 
de eene hooge schaduw geeft, de andere lage, de eene zich zeer snel 
ontwikkelt, de andere wat langzamer, de eene in den Oostmoesson 
kaal staat, de andere dan het blad behoudt. Een groot voordeel van 
dergelijke gemengde schaduw is, dat het dan niet zal voorkomen, dat 
de aanplant geheel van schaduw ontbloot wordt wanneer een der 
soorten, hetzij ten gevolge van de een of ander ziekte of tengevolge 
van ouderdomsgebreken gaat afsterven. 

In jonge aanplantingen is het, vooral op sterk aan den wind 
blootgestelde hellingen, dikwijls nuttig een hulpschaduw aan te 
brengen voor de jonge planten; men zaait dan bijv. de lantoro wat 
dichter uit en kapt, zoodra de aanplant grooter wordt, de overtollige 
boomen weg. 

Op het uitdunnen van de schaduw in oudere tuinen komen wij 
nog nader terug. 


Deer II. 19 


290 


Wanneer, zooals sinds enkele jaren gebruikelijk is, nieuwe kofhe- 
soorten, Robusta, Quillou, Excelsa, als catchcrop gekweekt worden 
tusschen Hevea, of zooals onlangs van Engelsche zijde werd aanbevolen 
tusschen klappers, vervult dit hoofdcultuurgewas de rol van schaduw- 
boom voor de kofhe en dan zal het in den regel niet meer noodig 
zijn speciale schaduw te planten. De stikstofverrijkende werking van 
de Leguminosen vervalt dan en moet, op minder vruchtbaren grond 
op de eene of andere wijze door bemesting of groene bemesting worden 
vervangen. De kofhe blijft, wanneer zij als catchcrop is geplant, 
slechts weinige jaren productief. Tegen dat de hoofdcultuur een gesloten 
bladerdak vormt, gaan de opbrengsten van de koffie zoodanig achteruit 
dat deze, ook met het oog op betere ontwikkeling van het hoofdcultuur- 


gewas, opgeruimd wordt. 
ZE. HeT ONDERHOUD VAN DE TUINEN. 


Korten tijd na het planten moet worden nagegaan of alle planten 
goed zijn aangeslagen en die, waarbij zulks niet het geval is, moeten 
worden vervangen door nieuwe. Ook in latere jaren moeten geregeld 
de afgestorven en ziekelijke exemplaren van de koffie en schaduw- 
boomen worden verwijderd en door nieuwe, krachtige vervangen 
teneinde den aanplant gesloten en volledig te houden. 

Het onderhoud van den bodem moet er op gericht zijn zooveel 
mogelijk den grond in goede conditie te houden. Hiertoe behoort in 
de allereerste plaats het beschermen van de bouwkruin. In geterrasseerde 
aanplantingen worden de terrassen, welke na zware regens afstortingen 
vertoonen, bijgewerkt, terwijl de vanggoten geregeld op diepte worden 
gehouden en het daarin verzamelde slib over het terras wordt uitgespreid. 

Het streven om de bouwkruin zooveel mogelijk te behouden 
leidt ertoe, dat men er niet zoo spoedig toe overgaat diepe grond- 
bewerking toe te passen. Deze is trouwens op de losse, humusrijke 
gronden, waarop men op Java meestal de koffie plant, onnoodig. De 
kofhe is tegen diepe grondbewerking veel minder goed bestand dan 
de thee en bovendien heeft de koffie toch al zeer vaak neiging tot 
overdracht en deze neiging tot al te rijkelijke vruchtzetting zoude door 
diepe grondbewerking nog in de hand worden gewerkt. De grondbe- 
werking in de kofhetuinen bepaalt er zich dus over het algemeen toe 
om soms in den jongen aanplant de grond om te spitten (dangiran) 


291 Koffie. 


en de grond om de boomen heen oppervlakkig los te maken (ketrokan). 
Een enkele maal wordt ook in den ouden aanplant gespit, wanneer 
men meent den stand van de boomen hiermede te kunnen verbeteren. 

Het belangrijkste tuinonderhoud bestaat uit het wieden, dat vooral 
in de jonge tuinen, waar de grond nog niet door de koffieplanten en 
schaduwboomen beschaduwd wordt, heel wat moeite en kosten met 
zich mede brengt. Hierbij moet rekening gehouden worden met het 
onderscheid tusschen goedaardig en schadelijk onkruid. 

Schadelijk zijn vooral die onkruiden, welke moeilijk zijn uit te roeien, 
onderaardsche uitloopers of wortelstokken bezitten, dikwijls zoden vormen 
en dientengevolge het indringen van water en lucht in den grond tegen- 
gaan, en waarvan de bladeren moeilijk vergaan, zoodat zij den grond 
niet of ternauwernood met humus verrijken. 

Goedaardig zijn die onkruidsoorten, welke zich hetzij door zaad 
of door uitloopers boven den grond vermenigvuldigen, die dus geen 
zoden vormen en waarvan de bladeren gemakkelijk vergaan. 

De schadelijke onkruiden zijn over het algemeen lichtminnend 
en ontwikkelen zich bij voorkeur op minder vruchtbaar terrein, zij komen 
bijv. in achteruitgaande aanplantingen tot ontwikkeling op de plekken, 
waar het plantsoen ijl staat. Goedaardig onkruid ontwikkelt zich bij 
voorkeur op vruchtbaren grond in de schaduw. 

Bij het wieden in de koffieplantsoenen moet in ieder geval de ont- 
wikkeling van schadelijk onkruid grondig worden tegengegaan; ten 
opzichte van het goedaardige onkruid kan men een verschillende op- 
vatting toegedaan zijn. Welk standpunt men ten opzichte van het 
goedaardige onkruid inneemt, hangt af van de meerdere of mindere 
helling van het terrein, van de grondsoort, den regenval, de kofhesoort, 
die aangeplant is, de hoogteligging van de onderneming, de beschikking 
over werkvolk enz. en vooral ook van de persoonlijke opvatting van 
den planter. 

Wanneer men ook het goedaardige onkruid niet tot ontwikkeling 
laat komen, maar telkens met zoo kort mogelijke tusschenpoozen, grondig 
al het onkruid liefst met wortel en al uittrekken laat, kan men, omdat 
het onkruid zoodoende geen tijd heeft zaad te vormen, ten slotte met 
betrekkelijk zeer geringe kosten de tuinen geheel schoon houden. Dit 
is het djoetoel of ciean weeding systeem. Dit systeem is eenvoudig en 


op den duur zeer goedkoop, het heeft eenige jaren geleden dan ook 


292 


zeer veel opgang gemaakt. Op vlakke terreinen of wanneer een geac- 
cidenteerd terrein goed geterrasseerd is, kan het om deze redenen dan 
ook wel aanbeveling verdienen; op hellend terrein werkt het clean 
weeding systeem echter in sterke mate grondverlies door afspoeling 
in de hand. Een bezwaar van het clean weeding systeem is ook, vooral 
wanneer het samengaat met ruime plantwijdte en weinig schaduw, 
dat achteruitgang van het humusgehalte er in sterke mate door in 
de hand wordt gewerkt, niet alleen omdat de bovenlaag van den grond 
meer geexponeerd is aan luchten licht, maar ook omdat er geen onkruid 
is, dat tot de humusvorming bijdraagt. Dit bezwaar van humusachter- 
uitgang weegt het zwaarst op lichte, zandige gronden, omdat hier in 
den regel de struktuur van den grond grootendeels op de aanwezigheid 
van humusstoffen berust. 

Bij een andere werkwijze laat men dan ook de ontwikkeling van 
het goedaardige onkruid toe en dit wordt dan alleen van tijd tot tijd 
met de arit neergeslagen (babad). De wortels blijven dan in den 
grond en de tusschenpoozen, waarmede er gebabad wordt, zijn groot 
genoeg om het goedaardige onkruid zaad te doen vormen. Wanneer 
men in geterrasseerde aanplantingen een clean weeding systeem toe- 
past op de terrassen zelve, wordt toch in den regel het goedaardige 
onkruid aangehouden op de terraskanten ten einde deze beter in stand 
te houden. Niet zelden worden er dan zelfs op de terraskanten opzettelijk 
goedaardige onkruiden geplant. Djaworan (Commelina paludosa) en de 
daarmede verwante Tradescantia (Zebrina) soorten, Alternanthera en 
Hydrocotyle en nog verschillende andere kleine kruidachtige plantjes, 
die zich gemakkelijk uitbreiden, ook in de schaduw goed ontwikkelen 
en den bodem met een dicht sluitend kleed van stengels en bladeren 
bedekken, kunnen hiervoor gebruikt worden. Als spontaan optredende 
goedaardige, zich door zaad vermenigvuldigende onkruiden komen vooral 
Wedoesan (Ageratum conyzoïdes), Bidens sundaïca en nog enkele andere 
Composieten in aanmerking. Bij het werken met goedaardig onkruid 
moet er altijd zorgvuldig tegen gewaakt worden, dat dit goedaardige 
niet langzamerhand door schadelijk onkruid verdrongen wordt, iets wat 
vooral op de weinig beschaduwde plekken dikwijls dreigt te geschieden. 

Als ongetwijfeld schadelijke onkruiden zijn te noemen de grassen 
en wel in de eerste plaats alang alang, verder lampoejangan (Panicum 
repens), aan de helder witte wortels te herkennen en de Cyperussoorten 


293 Koffie. 


(teki) met kleine knolletjes aan de lange draadvormige wortelstokken. 
Niet alleen zijn deze grassen schadelijk voor de kofhe, maar zij zijn 
bovendien zeer moeilijk uit te roeien, wanneer zij eenmaal post hebben 
gevat. De meest afdoende bestrijdingswijze van deze onkruiden is het 
uitvorken van de wortels uit den grond. In oude achteruitgaande tuinen, 
waarin ook de schaduwboomen minder blad dragen, komt de alang- 
alang op de kale plekken te voorschijn en is dan het beste te ver- 
wijderen door in den regentijd den grond twee- of driemaal flink om te 
spitten; de wortelstokken van het gras rotten dan weg en door dan 


de schaduwboomen zoo spoedig mogelijk weer aan te planten, gaat 


Ss Ss 
men den wederopgroei van de grassen tegen. 

In gevallen, waarin het schadelijke onkruid niet door beschaduwing 
is weg te houden, zooals bijv. in de jonge aanplanting, past men 
meer en meer voor grondbedekking groene bemestingsgewassen, Legu- 
minosen, in plaats van goedaardig onkruid toe. Dergelijke groene be- 
mestingsgewassen werken ook door het verzamelen van stikstof nuttig ; 


wij komen hierop bij de bespreking van de bemesting terug. 


F. HeT ONDERHOUD VAN DE AANPLANTING. 


Het onderhoud van de aanplanting zelf bestaat in het toppen en 
snoeien van de koffieboomen en van de schaduwboomen. In den regel 
worden de koffieboomen getopt. Men bevordert zoodoende de ontwik- 
keling van den boom in de breedte, de aanplant wordt daardoor beter 
gesloten en de grond beter beschut. Bovendien krijgt men tengevolge 
van het toppen een rijkelijke ontwikkeling van secondair en tertiair hout, 
waardoor de boom meer gelegenheid krijgt voor vruchtvorming en ten 
slotte wordt het plukken veel gemakkelijker. 

Wanneer men een aanplant bijv. op 6 voet wil toppen, wacht 
men tot alle boomen die hoogte overschreden hebben; met behulp van 
een lat van 6 voet, die tegen elken stam gehouden wordt, kunnen dan 
alle tot op de gewenschte hoogte worden ingekort. Een gevolg van 
het toppen is, dat het bovenste takkenpaar zich zeer sterk ontwikkelt, 
hetgeen een gevaar oplevert, namelijk, dat de top van den stam tusschen 
dit takkenpaar gaat inscheuren of splijten. Om dit te voorkomen neemt 
men van het bovenste takkenpaar er één weg of men kort van den 
knoop, die onder het doorgesneden stengellid zit, beide takken in, 
zoodat de stam dan als het ware in een knoop eindigt. 


294 


Java koffie wordt gewoonlijk op een hoogte van 4—6 voet getopt; 
niet zelden laat men later, als de boom krachtig ontwikkeld is, aan 
den top een uitlooper staan, die dan later weer op één of twee voet 
hoogte wordt ingekort; zoo wordt dan nog een étage takken boven 
aan den boom toegevoegd. 

Andere koffiesoorten als Robusta en Liberia topt men hooger ; 
Robusta niet zelden eerst op ongeveer 8 voet, vooral om de ontwikkeling 


san secondair hout in de hand te werken; de takken hangen bij deze 


Fig. 78. 


Kijkje op een koffheonderneming op Java. Getopte aanplant van Java kofhe, 


met schaduw van dadap. 


soort toch naar beneden, zoodat de bessen zonder van een ladder 
gebruik te maken, geplukt kunnen worden. 

Ten einde een sterkere ontwikkeling in de breedte te verkrijgen, 
wordt bij laatstgenoemde soorten ook wel inplaats van één enkele, een 
twee of drietal stammen aangehouden, die elk op de gewenschte hoogte 
getopt worden. Teneinde aan de primaire takken meer secondair en 
tertiair hout te krijgen, worden deze ook wel eens ingekort. 


295 Koffie. 


Ook de verjonging door middel van op stomp kappen behoort 
bij het onderhoud van den aanplant. Wanneer een oude boom door 
verwaarloozing, door verkeerde snoeimethode of door ziekte den ge- 
wenschten vorm verloren heeft en bijna geen primaire takken meer draagt, 
kan men den vorm herstellen door den stam af te kappen tot op 1/5 
à fr voet van den grond en dan aan den stomp een of twee nieuwe 
stammen op te kweeken. Het spreekt van zelf, dat het snijvlak glad 
en hellend moet zijn zoodat het niet gaat inrotten. Spoedig na het op 
stomp kappen vormen zich aan den stam eenige uitloopers, hiervan 
wordt op den duur alleen de sterkste of de twee sterkste aangehouden; 
in de beginne laat men er als reserve een paar meer staan dan men 
definitief behouden wil. 

Men krijgt zoodoende weer één- of tweestammige boomen, die 
dan later getopt worden en verder behandeld op dezelfde wijze als 
een jonge aanplant. In den regel wordt tegelijk met het op stomp 
kappen de grond op eenigen afstand van den boom diep omgespit, 
hetgeen als een wortelsnoei te beschouwen is en een overmatig 
welige ontwikkeling van de nieuwe uitloopers voorkomt. 

Bij Liberia koffie gelukt het op stomp kappen niet; wel vormen 
zich, nadat de stam weggekapt is, aan den stomp talrijke waterloten 
maar deze schieten ijl op en worden dadelijk in zoo sterke mate door 
bladziekte aangetast dat er niets van terecht komt. De eenige manier 
om bij Liberia oude boomen te verjongen, bestaat in het verenten van 
een der waterloten, door middel van de methode Burin Scraar, bijv. 
met hybride entrijs. In dit geval kan zulk een verjongde en verente 
boom nog jaren mee. 

Bij de nieuwere koffiesoorten als Robusta en Canephora verdient 
het op stomp kappen aanbeveling, wanneer de boom veel van zijn 
primaire takken verloren heeft; vooral wanneer dan meerdere stammen 
aangehouden en deze later weer getopt worden, krijgt men weer goed 
gevulde boomen. 

Het snoeien van den aanplant bestaat gedurende het eerste 
jaar hierin, dat de waterloten of uitloopers (wiwillans) van den stam 
verwijderd worden. Deze ontwikkelen zich bij jonge planten voornamelijk 
onderaan; ook bij oudere vindt men hen daar niet zelden ; de oorzaak 
daarvan is, dat bij het verwijderen van het onkruid de stam dicht bij 
den grond dikwijls beschadigd wordt. Bij getopte boomen komen spoedig 


296 


na het toppen veel waterloten te voorschijn, die geregeld moeten 
worden weggenomen. Het verwijderen van de waterloten dient met 
korte tusschenpoozen te geschieden, voordat zij te sterk uitgegroeid 
zijn; anders heeft het te sterke verwondingen van den stam tengevolge. 
Zij worden met de hand afgerukt. Eenigszins met waterloten te verge- 
lijken zijn de zoogenaamde „wilde takken”, welke men vooral bij 
Liberia koffie opmerkt; bij andere soorten komen zij voornamelijk boven 
aan de primaire takken van getopte boomen voor. Het zijn takken, 
die zich uit slapende oogen ontwikkelen, min of meer scheef naar 
boven groeien en als het ware een tusschenvorm, ook wat den stand 
van bladeren en zijtakken betreft, tusschen een normalen tak en een 
waterloot of stam vormen. De wilde takken ontwikkelen zich veel 
sterker dan de gewone takken, zij zuigen als het ware al het voedsel 
uit den draagtak naar zich toe, zoodat tenslotte de geheele top van 
den draagtak tot op het punt, waar de wilde tak ontspringt, afsterft. 
Schijnbaar is de wilde tak dan een voortzetting van den draagtak 
maar bij opmerkzame beschouwing vindt men dan toch altijd noe een 
gemakkelijk te herkennen knik. De wilde takken dragen veel meer 
vruchten dan de normale takken, vooral bij Liberia kofhe valt dit op. 
Toch zijn zij voor den boom nadeelie, want deze vruchtzetting aan 
de wilde takken heeft plaats ten koste van het overige gedeelte van 
den boom, dat daardoor niet alleen minder draagt maar ook aanmer- 
kelijk achteruitgaat. Men vindt niet zelden ro—r2 jarige Liberia 
boomen, die getopt zijn op bijv. 12 voet en die aan hun top slechts 
enkele korte ingestorven primaire takken dragen, waarop zich een bos 
wilde takken heeft ontwikkeld, de primaire takken lager aan den stam zijn 
dan ook alle geleidelijk afgestorven en de geheele boom gaat dan 
spoedig achteruit. 

Een ander soort abnormale takken zijn de zoogenaamde „pang 
balik”, twijgen, die zich aan de primaire takken ontwikkelen in de 
richting van den stam groeiend. Zij dragen nooit veel vruchten en 
moeten eveneens verwijderd worden. Behalve het verwijderen van 
deze abnormale takken, bepaalt de snoei zich gewoonlijk tot het weg- 
nemen van het doode hout, van ingestorven en ziekelijke twijgen en 
dergelijke. 

Vroeger werd op getopte boomen van Java kofhe veelal een 
snoeisysteem toegepast, waarbij bovendien nog van de primaire takken 


297 Koffie. 


alle hout in de nabijheid van den stam weggenomen werd, zoodat 
deze door een vrije ruimte in den vorm van een koker omgeven 
werd (zoogenaamde kokersnoei). Ook werden weleens van de primaire 
takken aan de uiteinden de secondaire om den andere weggenomen. 
Bij de nieuwere koffiesoorten, die eerder te ijl dan te dicht vertakt 
opgroeien, bestaat voor deze snoeimethode geen aanleiding. 

Ten slotte zij nog een merkwaardig snoeisysteem vermeld, dat 
door den heer OrroraNpeER werd bedacht en dat, wanneer het goed 
wordt uitgevoerd, in bepaalde gevallen zeer goede resultaten gaf. Dit 
systeem komt hierop neer, dat men op den getopten boom telkens een 
of twee nieuwe uitloopers tot ontwikkeling laat komen, deze gedurende 
twee of drie jaar aanhoudt en dan weer vervangt door nieuwe, die 
men zich intusschen heeft laten ontwikkelen. Deze methode, waarbij 
men dus als het ware den aanplant voortdurend verjongt, geeft vooral 
goede resultaten, wanneer in een zeer vochtig klimaat de bloeien 
herhaaldelijk mislukken. De jonge toppen zijn hiervoor minder gevoelig 
dan het oudere gedeelte van den boom, dat in een vochtig klimaat te 
veel blad vormt en te weinig vrucht zet. Bij deze snoeimethode van 
OTTOrANDER is het zaak ervoor te zorgen, dat het oude gedeelte van 
den boom niet lijden egaat onder de ontwikkeling van de nieuwe 
toppen. Zoodra zich dergelijke verschijnselen voordoen, moet men den 
boom gedurende eenigen tijd zonder uitloopers houden, teneinde den 
onderboom gelegenheid te geven zich te herstellen. 

De snoei van de schaduwboomen is betrekkelijk eenvoudig. Van 
het plantverband en van de ligging der tuinen hangt het af, of men 
veel of weinig zal wegsnoeien. Men tracht zooveel mogelijk de onderste 
takken weg te nemen en zoodoende een betrekkelijk hoog boven de 
kofhe zich uitspreidend, tamelijk ijl schaduwdak te krijgen. 

Is de schaduw oorspronkelijk zeer dicht opeen geplant of groeien 
de boomen te zwaar uit, zoodat uitdunnen gewenscht is, dan worden 
zij om de andere rij verwijderd of in elke rij om den andere weggenomen. 
Het best geschiedt dat door den boom te ringen, dat wil zeggen een 
ringbast weg te nemen. Één maal ringen is dikwijls niet voldoende; 
de bewerking moet nog een of twee maal herhaald worden, voordat 
de boom sterft. Wil men het afsterven bespoedigen dan kan men het 
splinthout oppervlakkig inhakken. Het ringen heeft boven het weg- 
kappen het voordeel, dat de uitdunning meer geleidelijk geschiedt en 


298 


dat de op stam afstervende boom bij stukjes en beetjes naar beneden 
komt en dus minder verwoesting in den koffieaanplant aanricht. 

Bij Javakoffie wordt weleens in den Oostmoesson een krachtige 
snoei of uitdunning van de schaduwboomen toegepast om de koffie 
tot meerdere bloesemvorming te prikkelen. Over het algemeen verdient 
dit zeker geen aanbeveling omdat de, op die wijze tot meerderen bloei 
geprikkelde koffie inboet aan levenskracht en aan weerstandsvermogen 
tegen ziekten, zoodat men op deze wijze vooral overdracht en koffie- 
bladziekte in de hand werkt. Alleen in zeer bijzondere gevallen, hoog 
gelegen ondernemingen of in een buitengewoon regenrijk klimaat kan 
deze methode toegepast worden zonder de plantsoenen op den duur 
ernstig te benadeelen. Voor den geregelden snoei van de schaduwboomen 
kiest men bij voorkeur het begin van den regentijd uit, aangezien 
dan de lucht veelal bewolkt is, zoodat de koffie niet zooveel kans 
loopt te lijden tengevolge van de sterke verlichting. 


G. BeEMEsrING. 


In tegenstelling met hetgeen in den regel bij den landbouw in 
de gematigde luchtstreek en eveneens veelvuldig bij andere tropische 
cultures geschiedt, wordt er over het algemeen en ook in Nederlandsch- 
Indië niet veel aan bemesting van het kofhegewas gedaan. 

Hoewel ieder het er over eens is, dat een goed geleide bemesting 
voor het slagen en gedijen van een kofheaanplant zeer gunstig werkt, 
hangt het van zeer verschillende factoren af, of eene bemesting wel 
zooveel geldelijk voordeel afwerpt, dat de daardoor veroorzaakte kosten 
worden goedgemaakt of beloond. 

In enkele gevallen is de natuurlijke vruchtbaarheid van den 
bodem zoo groot, dat er zeer geruimen tijd een voldoende koffieoogst 
kan worden verkregen, zonder dat men heeft behoeven te bemesten; 
zelf zijn er voorbeelden bekend van gronden, waarop meer dan een 
eeuw lang onafgebroken zonder bemesting koffie is geteeld, zonder 
dat er een merkbare achteruitgang in productie werd geconstateerd. 

In andere gevallen is de aanwezige natuurlijke mest of compost 
zoo schaarsch, dat het onmogelijk is de aanplantingen steeds van 
deze nuttige stof te voorzien en wilde men haar van verre aanvoeren 
dan zouden de kosten en de moeite te belangrijk worden om nog 
voordeel van de bemesting te verwachten. 


299 Koffie, 


Het bemestingsvraagstuk bij de koffie is nog verre van opgelost 
en het schijnt wel vast te staan dat voor de goede ontwikkeling van 
deze plant de physische gesteldheid van den grond veel meer gewicht 
in de schaal legt dan het gehalte aan opneembaar plantenvoedsel. 
Hiermee schijnt het samen te hangen dat over het algemeen bemesting 
uitsluitend met kunstmeststoffen bij de koffie zeer weinig resultaat 
oplevert. 

Chemisch grondonderzoek heeft dan ook voor het bemestings- 
vraagstuk van de kofie geen direkt praktische waarde; misschien 
zoude physisch grondonderzoek, vooral een onderzoek naar de struktuur 
van goede en slechte koffiegronden meer direkt praktische beteekenis 
kunnen hebben. De mate, waarin de verschillende gronddeeltjes, hetzij 
door humusstoffen, door collotdaal ferrihydroxyde of door colloïdale 
silikaten met elkander tot grootere complexen, kruimels, zijn te zamen 
gekleefd, speelt vermoedelijk bij de meerdere of mindere geschiktheid 
van een grond voor koffiecultuur een belangrijke rol. 

De meest voor de hand liggende bemesting van de koffetuinen 
bestaat in de groene bemesting, dus in het onderbrengen van het goed- 
aardige onkruid en het snoeisel. Zooals in het vorige hoofdstuk werd 
vermeld, worden als bodembedekking en voor de stikstofverzameling 
ook wel Leguminosen aangeplant, die in dezen zin als goedaardig onkruid 
kunnen worden beschouwd. De voornaamste van die gewassen zijn de 
kratokboonen (Phaseolus lunatus), die op dezelfde wijze ook bij ver- 
schillende andere cultures worden gebruikt. Ook Crotalaria zou hiervoor 
kunnen dienen, doch de kratok, welke de bodem met een dicht kleed 
bedekt, vervult een dubbele rol en is derhalve te verkiezen. 

Bij deze groene bemesting is het van veel belang er voor te waken, 
dat de plantenmassa niet in verschen toestand onder den grond wordt 
gebracht, omdat op die wijze ongewenschte anaërobe gistingen in het 
leven zouden worden geroepen. Men moet de groene plantenmassa 
boven den grond laten vergaan en pas, wanneer zij vergaan is, onder 
den grond werken. 

Een tweede bron van natuurlijke bemesting, die strekt om zooveel 
mogelijk het aan den bodem onttrokkene terug te geven, zijn de 
koffieschillen, welke bij de bereiding afvallen. De natte schillen van de 
Liberiakoffie bevatten volgens van Romburgh ruim 1/4 0/) stikstof en 
ruim 3/4,%/) kali. Ten einde te voorkomen, dat insekten of ziektekiemen 


300 


van aangetaste bessen in nieuwe plantsoenen overgaan en ook weer 
met het oog op ongewenschte anaerobe gistingen in den grond, moet 
men deze schillen niet versch maar in verrotten of zoo mogelijk gecom- 
posteerden toestand aanwenden. 

Als organische meststoffen, die van buiten aangevoerd en aangekocht 
kunnen worden, verdienen in de eerste plaats diegene vermelding, welke 
slechts een laag gehalte aan plantenvoedingsstoffen bevatten en in 
sterke mate humusvermeerderend werken, zooals stalmest, compost, 


Fig. 79. 


Kratok als bodembedekker en groene bemester, gebruikt in een jongen aanplant van Liberiakoffie. 


dessavuil en titèn van de indigobereiding. De prijs, waarvoor men 
deze stoffen op de onderneming koopen kan, loopt zeer ver uiteen al 
naarmate de streek meer of minder dicht bevolkt is en al naarmate 
er meer of minder ondernemingen zijn, die dergelijke natuurlijke 
meststoffen van de bevolking willen opkoopen. Waar in het eene 
geval een kubieke Meter stalmest /o,so en in een ander geval niet 


BOI Koffie. 


minder dan f2,50 kost, ziet men wel, dat, behalve het landbouw- 
scheikundige vraagstuk bij de kofhebemesting, het economische ook 
veel gewicht in de schaal legt. 

Een andere categorie organische meststoffen bevat een veel hooger 
gehalte aan plantenvoedingsstoffen, wordt dus in geringere hoeveelheid 
aangewend en werkt dientengevolge in veel mindere mate humus 
vermeerderend, dit zijn bijv. vleermuizenguano, boengkil van katjang, 
djarak of kapok, bloedmeel, beendermeel, ledermeel. Doordat deze stoffen 
slechts in betrekkelijk geringe hoeveelheden, hoofdzakelijk met het 
oog op het gehalte aan plantenvoedende bestanddeelen worden gegeven, 
hebben zij slechts weinig invloed op de physische gesteldheid van den 
grond en naderen zoodoende tot de echte kunstmeststoffen. 

In West- en Midden Java beschikt men gewoonlijk over eene 
behoorlijke, hoewel niet overvloedige hoeveelheid natuurlijken mest, maar 
in de uitgestrekte en ver van de bevolkingscentra afgelegen koffie- 
perceelen in Oost-Java laat zich het gebrek aan natuurlijken mest dikwijls 
zeer sterk gevoelen. Waar men over voldoenden stalmest beschikt, 
geeft men na het tweede jaar per boom een petroleumblik mest en 
gaat daarmede ieder jaar door; is er niet genoeg, dan bemest men in 
de jonge aanplantingen de achterlijk gebleven exemplaren en bij her- 
ontginningen den geheelen jongen aanplant om hem in zijn jeugd een 
goede eerste ontwikkeling te bezorgen. 

Voor gegevens over de opname van de verschillende planten- 
voedende stoffen door den kofheboom op verschillenden leeftijd kunnen 
wij verwijzen naarde onderzoekingen van Darerr, over bemestingsproeven 
met kofie in Brazilië. Voor Java hebben deze cijfers geen direkt prak- 
tische beteekenis; vermelding verdient echter wel dat ook DarerT tot de 
conclusie kwam, dat vooral de humusvormende organische meststoffen 
een gunstigen invloed hebben, reden waarom hij bij voorkeur de chemische 
meststoffen in combinatie met volumineuze organische toepaste. 


HI. ZIEKTEN EN PLAGEN VAN DEN KOFFIEBOOM. 


De kofieboom heeft te lijden van allerlei plantaardige parasieten 
en dierlijke vijanden, wier schadelijke invloed zich somtijds in zoo- 
danige mate deed gevoelen, dat de kultuur moest opgegeven worden. 


3ehalve de ziekten en plagen die ontwijfelbaar van parasitairen 


802 


aard zijn, komen er ook nog verscheidene ziekelijke verschijnselen bij 
de kofhe voor, die vermoedelijk op physiologische stoornissen berusten, 
welke hetzij door invloeden van den bouwgrond of door meteorologische 
invloeden worden teweeg gebracht. 

Terwijl wij voor een uitvoerige behandeling naar de speciale 
literatuur over dit onderwerp verwijzen, vooral naar de werken van 
KONINGSBERGER en van ZIMMERMANN, willen wij hier een kort overzicht 
van de belangrijkste ziekten en plagen van de kofhe laten volgen. 


A. PgaystorLOGISCHE STORINGEN WELKE, NAAR HET SCHIJNT, 
NIET VAN PARASITAIREN AARD ZIJN. 


1. Zusterven van takken. Wanneer een koffhietak begint in te 
sterven, verkleuren eerst de bladeren, zij worden bruin en blijven in 
verdroogden toestand nog eenigen tijd aan den tak zitten, voordat zij 
afvallen. Zij worden dus niet normaal afgeworpen. Tegelijkertijd begint 
de tak aan het uiteinde zwart te worden en sterft allengs af. Karak- 
teristiek voor deze ziekte is, dat niet alle takken van een boom 
tegelijkertijd aangetast worden, doch steeds maar enkele, terwijl de 
overige er gezond blijven uitzien. Meestal zijn de bovenste takken 
meer vatbaar voor deze ziekte dan de onderste. 

De hoofdoorzaak van deze ziekte, die betrekkelijk vlug schijnt 
te verloopen, moet wel aan overdracht worden toegeschreven. 

Instervende takken worden in dien toestand gemakkelijk aan- 
getast door plantaardige en dierlijke vijanden. è 


2. Blorokziekte. Zoowel op de kweekbeddingen als in den aan- 
plant kan zich het verschijnsel voordoen, dat de koffiebladen hun 
groene kleur geheel of gedeeltelijk verliezen en een geel gemarmerde 
of wolkachtige teekening vertoonen. 

Deze kleurverandering, die op den duur voor de plant uiterst 
schadelijk is, omdat het assimilatie-vermogen zeer sterk vermindert, 
moet waarschijnlijk niet aan de tegenwoordigheid van parasitaire 
organismen worden toegeschreven, maar aan een samentreffen van 
bijzondere gevoeligheid van de aangetaste planten met ongunstige 
invloeden van den grond. Van welken aard deze ongunstige invloeden 
van den grond dan zouden zijn, is nog niet uitgemaakt. Volgens 
Kramers hebben wij hier niet te maken met gebrek aan opneembare 


303 Koffie. 


stikstofverbindingen maar misschien wel aan een overmaat van opneem- 
bare kalkzouten, deze laatste opvatting is door ZIMMERMANN bestreden. 


3. Sterveljesvorming. Onder sterretjes bij de kofhe verstaat 
men bloemknoppen die zich in een te vroeg stadium openen en dan 
niet verder ontwikkelen. Dergelijke onvolgroeide bloemen vallen meestal 
spoedig af en zetten geen vrucht. Fig. So is ontleend aan ZiMMERMANN 
en geeft een reeks van zulke meer of minder ver ontwikkelde sterretjes 
en één normalen onmiddellijk voor het opengaan staanden bloemen- 
knop te zien. 


| 


A—N Sterretjes, O Normale bloemknop van Coffea liberica. 


Fig. So. Sterretjes-vorming. 


Jij Liberia koffie komen sterretjes zeldzaam voor, daarentegen 
worden zij bij hybriden tusschen Coffea arabica en C. liberica dikwijls 
in bijzonder groote hoeveelheid aangetroffen. 

Bij de sterretjesvorming hebben wij ongetwijfeld met individueele 
verschillen te doen; van overigens overeenstemmende boomen onder 
dezelfde groeivoorwaarden vormt de een veel, de andere weinig sterretjes. 
Hierbij kunnen echter allerlei andere oorzaken komen. Zoo werd in 
één geval waargenomen, dat al de boomen langs een goot, waar voort- 
durend water doorheen stroomde, sterretjes vormden, terwijl de andere 
boomen in den aanplant normalen bloei vertoonden. Hier was blijkbaar 


de zeer vochtige grond de oorzaak van het verschijnsel; het is echter 


04 


nog de vraag of in dit geval een te rijkelijke wateropname door de 
plant of wel uitspoeling van voedende bestanddeelen uit den bodem 
of misschien gebrekkig functionneeren van de wortels in een te 
vochtigen bodem den doorslag gaf. In andere gevallen zag men zeer 
veel sterretjes optreden op een onderneming, waar men circa een 
maand voor den bloei een regenperiode van eenige dagen had gehad, 
terwijl de ondernemingen in de buurt, waar men die regenperiode niet 
had gehad ook geen sterretjes bloei vertoonden. Weer in andere gevallen 
schijnt droogte het optreden van sterretjes in de hand te hebben 
gewerkt. Zooveel schijnt wel zeker te zijn, dat wij bij de sterretjes- 
vorming te doen hebben met een physiologische storing, die op zeer 


verschillende oorzaken kan berusten. 


B. ZIEKTEN DOOR PARASITISCHE SCHIMMELS VEROORZAAKT, 


r. Aofprebladzrekte. Verreweg de belangrijkste schimmelziekte 
van den kofheboom is de kofhebladziekte, die veroorzaakt wordt door 
Hemilera vastatrir. Deze 
schimmel, die verwant is 
met de roestzwammen van 
het graan, doet aan de 
bovenzijde der bladeren 
geelachtige vlekken ont- 
staan, terwijl aan de onder- 
zijde "van het aangetaste 
blad een _ oranjekleurig 
poeder, de sporen, gevormd 
wordt. Hoofdzakelijk wor- 


den de bladeren aangetast, 


Fig. 81. 
Stukken koffieblad met Hemileia vastatrix. de zwam vertoont zich 


echter ook op de onrijpe 
vruchten, die dan zwart worden, verdrogen en een minderwaardig 
produkt opleveren. 

De koffiebladziekte werd het eerst waargenomen op Ceylon in 
het jaar 1869 en spoedig kreeg zij daar zulk een verontrustend karakter, 
dat het Engelsche gouvernement reeds in 1871 een specialiteit, Marshall 
Ward naar dit eiland zond om deze ziekte te bestudeeren. Van Ceylon 


uit verspreidde de bladziekte zich over geheel Oost-Azië. In 1878 


305 Koffie. 


trof men haar voor het eerst op Java aan, namelijk in West-Java; 
van daaruit schreed zij geleidelijk naar Oost-Java voort en binnen 
tien jaar was het geheele eiland geinfecteerd. 


Fig. 82. 


Oude aanplant van Liberiakoffie, De aanplant is achteruit gegaan tengevolge van bladziekte; 


slechts enkele boomen staan nog vol in blad. 


Van den verwoestenden invloed, dien deze ziekte gehad heeft op 
aanplantingen, die er in sterke mate vatbaar voor waren, kan men 
zich moeilijk een denkbeeld vormen. Op Ceylon richtte zij de koffie- 
cultuur te gronde en noopte den planters tot het verbouwen van 
andere gewassen, vooral thee, hun toevlucht te nemen. Op Java heeft 


Deer II 20 


506 


zij de eenmaal zoo bloeiende kofhecultuur in de lagere streken 
onmogelijk gemaakt; in de bergstreken heeft men steeds eenigermate 
het hoofd aan haar kunnen bieden, al heeft zij ook daar zeer veel 
schade aangericht. Op Sumatra heeft de kofhebladziekte over het 
algemeen veel minder kwaad gedaan dan op Java. 

De Liberiakofhe scheen oorspronkelijk niet vatbaar voor de blad- 
ziekte te zijn, tegenwoordig ís echter de schade, die de bladziekte bij 
deze soort aanricht, nog erger dan bij de Javakofhe. De jonge Liberia- 
planten worden op de kweekbeddingen reeds aangetast en ofschoon 
alleen volkomen gezond plantmateriaal gebruikt wordt, blijkt veelal 
na een jaar een zeker percentage in den aanplant reeds zwaar onder 
de bladziekte te lijden. De takken sterven in en vallen af, evenals 
de bladeren, de nieuwe loten die mochten uitloopen, worden ook weer 
aangetast en zoodoende blijft er van de plant niet meer over dan 
een schraal stammetje met enkele ziekelijke blaadjes. Een dergelijke 
Liberiaplant kan zich dan moeilijk weer herstellen, hetgeen bij Java- 
kofhe nog wel plaats heeft. 

Ter verklaring van het eigenaardige verschijnsel dat de Liberia- 
kofhe vroeger niet werd aangetast maar tegenwoordig wel, komen 
twee hypothesen in aanmerking namelijk: 

ro. geleidelijke toename van de vatbaarheid der Liberiakofhe voor 
deze ziekte; 

20, geleidelijke toename van de virulentie van de parasiet. 

Oorspronkelijk heeft men vooral aan de eerste oorzaak gedacht 
en dit uitgedrukt door te spreken van degeneratie van de Liberia. 

Men heeft toen op groote schaal den invoer beproefd van nieuw 
zaad, zoowel uit Afrika als uit Suriname, echter zonder resultaat. De 
planten, die uit het nieuw geimporteerde zaad opkwamen, waren 
minstens even vatbaar voor de kofhebladziekte als de uit op Java 
gewonnen zaad gekweekte planten. Wanneer er sprake is van verhoogde 
vatbaarheid van de Liberia in vergelijking met dertig jaar geleden, 
dan is dit verschijnsel zeker niet uitsluitend tot Java beperkt, maar 
dan is ook elders de Liberia vatbaarder geworden. 

Van de andere zijde is betoogd, vooral op grond van de resultaten, 
die deze proeven met nieuw geimporteerd zaad opleverden, en mede 
op grond van het feit, dat het wortelstelsel van de Liberia blijkbaar 


niet „gedegenereerd” is, dat er van degeneratie van de Liberia geen 


Koffie. 


safiuel Î aq 


‘uappey UalnpieA a} elaftwafy UEA uojjeAuer (iz 1oopieca “jaru ajstapuo op ucA olp “piaordsaq astejopioq atyjm 
jow [LEWUUI UAA € ap UIO u (mz ir ajsuaAoq op UEA AIT “Bijswoyje peez maed epj[ezop ueA ua pno uepueetu QI uliz 
‘eoITeIe VHO) "EZ "BUT 


oslejopJoqg 
Oljpinog zow 
preoudsaq 


908 


kwestie was maar, dat de zwam van de koffiebladziekte blijkbaar is 
toegenomen in virulentie. Hiertegen spreekt wel weer de ervaring 
met de nieuw ingevoerde koffiesoorten, die tegenwoordig meerendeels 
nog in zekere mate immuun zijn. 

Uitgemaakt is deze strijdvraag nog niet; schrijver dezes meent 
dat wij de sterke aantasting van de Liberia door koffiebladziekte 
vergelijken moeten met de groote gevoeligheid van allerlei cultuur- 
planten voor verschillende parasitaire ziekten, en dat er hier, zonder 
dat men nog van degeneratie of ontaarding spreken mag, toch wel 
degelijk kwestie is van een, tengevolge van de intensieve cultuur, 
verhoogde vatbaarheid. 

De hybriden tusschen Java- en Liberiakoffie schijnen tot nu toe 
praktisch vrij te zijn van bladziekte. De Robustakoffie wordt af en 
toe aangetast, het is echter mogelijk, dat men bij de teelt in zuivere 
lijnen er in slagen zal rassen te krijgen die immuun zijn. 

Een directe bestrijding van de kofhebladziekte door toepassing 
van een besproeiing met bouillie bordelaise is niet volkomen afdoende, 
ofschoon de ziekte er zonder twijfel in zeer belangrijke mate door 
wordt tegen gehouden. 

In den aanplant in het groot is een dergelijke besproeiing echter 
niet geregeld door te voeren, maar op de kweekbeddingen, wanneer 
men bijv. Liberia-zaailingen kweeken wil 
om als onderstammen te gebruiken voor 
hybriden enten, kan een dergelijke be- 
sproeiing met succes worden toegepast. 


2. Amerikaansche bladziekte. Deze 
ziekte, die door een andere schimmel, 
Cercospora coffeicola wordt veroorzaakt, 
onderscheidt zich macroskopisch van de 
gewone koffiebladziekte hoofdzakelijk door 
het gemis van het gele poeder, dat voor 
de Memilera vlekken karakteristiek is. De 


vlekken van de Amerikaansche bladziekte 


vertoonen zich zoowel op de bladeren als Fig. 85. 
re op de nog jonge groene stammetjes, deze _Keffiestengel 
Blad met Cercospora 5 5 De met Cercospora 


coffeicola. vlekken zijn meestal ovaal of rond en cofeicols 


509 Koffie. 


hebben altijd een bruinen rand met een lichtgeel of wit centrum. 

Deze ziekte kan ernstige schade aanrichten op de kweekbedden 
en ook aan jonge boompjes, die pas in den 
vollen grond zijn uitgeplant. Besproeiing 
met bouillie bordelaise kan, zoolang de 
planten op de kweekbedden staan, met 
succes als bestrijdingsmiddel worden toe- 


gepast. 


3. Spinnewebziekte. 
De schimmel van de 
zoogenaamde spinne- 
webziekte, groeit aan 
de oppervlakte van de 
plant, aan de onder- 
zijde van bladeren en 
takken, in den vorm van 
rijkelijk vertakte zuiver 
witte draden. De bladen, 


die door deze ziekte 


zijn aangetast, worden 
langzamerhand bruin Fig. 87. 
en verschrompelen,val- Door de spinnewebziekte 
5e aangetaste stengel en blad- 
len eewoonlijk echter Sr EE 
> J stuk van Liberiakoffe. 
niet af maar blijven 
aan de dikke schimmel- / 
draden hangen, hetgeen den indruk maken AV 
kan als waren eenige bladeren samenge- Ee 
sponnen. 
Deze ziekte wordt vooral bij Liberiakoffie aan- 


getroffen; verwijderen en verbranden van de ge- 


Jonge stam van Java- makkelijk in het oog vallende aangetaste deelen 
koffie met groote wonde . En . 
ee SN js het meest aan te bevelen bestrijdinesmiddel. 


en lidteekens als gevolg 


van Djamoer oepas-ziekte. 
4. Djamoer oepas-zrekte. Onder djamoer-oepas 
verstaan wij verschillende schimmels, die alle daarin overeenstemmen, 


dat zij op afstervend hout voorkomen en dan aan de oppervlakte 


810 


van den bast fructificeeren in den vorm van dunne, rose, witte, grijze 
of violette vliesjes of geelroode stippeltjes. Een van deze, Corticaum 
javanicum en vermoedelijk de andere eveneens, kan ook volkomen 
gezond hout aantasten en doet dan den bast afsterven. De gestorven 
bastgedeelten worden afgestooten en zoodoende ontstaan er ten slotte 
aan de takken en den stam groote wonden en litteekens. De schimmel 
gaat niet zelden van de aangetaste takken op de vruchten over en 
vormt daarop dan ook het karakteristieke lichtroode vliesje. De 
djamoer-oepas-ziekte, die in sommige gevallen zeer veel kwaad kan 
doen, schijnt in zeer sterke mate in de hand te worden gewerkt door 
groote vochtigheid van de atmospheer en lichtgebrek. 


5. Kankerziekte. Bij kanker heeft men ook met een bastziekte 
te maken, die echter niet zulk een opvallende fructificatie aan de opper- 
vlakte vertoont, als bij de djamoer-oepas ziekte, maar hoofdzakelijk 
in het inwendige van den bast woekert. Men herkent den kanker 
gewoonlijk daaraan, dat de bladeren van een, voor enkele dagen nog 
gezonden boom beginnen te verwelken. Bij onderzoek vindt men dan 
hier of daar aan den stam een kankerplek — gewoonlijk slechts één —, 
waar de bast tot op het hout toe afgestorven en bruingekleurd is. 
Wanneer de kanker zoo ver gevorderd is, dat de bladeren beginnen 
te verwelken, is er niet veel kans meer den boom te behouden. 
Wanneer kanker in het beginstadium wordt herkend, hetgeen geschieden 
kan door de stammen voorzichtig van de buitenste kurklagen te 
ontdoen, kan men door zorgvuldig uitsnijden van het zieke gedeelte 
en teren van de wondvlakte trachten den aangetasten boom te redden. 

Ook het optreden van kanker wordt vermoedelijk in sterke mate 
door groote vochtigheid van de atmospheer en lichtgebrek in de 
hand gewerkt. 


6. Wortelschimmels. De wortels, die bij de ontginning en bij het 
plantklaar maken van het terrein in den grond blijven zitten, leveren 
een geschikten voedingsbodem op aan tal van saprophytische schimmels. 
Ook de wortels van afgestorven koffieboomen worden door deze 
schimmels aangetast. Enkele van deze, in den regel saprophytisch 
levende schimmels kunnen echter blijkbaar ook eenigermate kwijnende, 
ja zelfs volkomen gezonde planten aantasten en dus parasitisch optreden. 


Koffie. 


Fig. 88. 


Kofhewortel aangetast door de Bruine wortelschimmel. 


812 


De zwarte wortelschimmel, die oppervlakkig niet gemakkelijk te her- 
kennen is, maar bij verwijdering van den wortelbast zich kenbaar 
maakt door talrijke donkere, grillige streepjes aan de oppervlakte 
van het hout en aan de binnenzijde van den bast, tast volgens WürruH 
uitsluitend boomen aan, die onder ongunstige groeivoorwaarden ver- 
keeren en gaat niet van zieke op werkelijk gezonde boomen over. 

De bruine wortelschummel bedekt den hoofdwortel en de boveneinden 
der zijwortels met een tamelijk harde korst van schimmeldraden, 
waarmede de grond aan den wortel vastgegroeid is. Deze soort is over 
geheel Java verspreid en veroorzaakt veel schade. 

De wette wortelschimmel (Homes semitostus) is de gevaarlijkste, 
deze soort gaat zeer gemakkelijk van een aangetasten op de, in de 
nabijheid staande gezonde boomen over. Men herkent deze soort aan 
de witte schimmeldraden, die het geheele wortelstelsel en soms ook 


nog den wortelkraag omgeven. 


C. DrERLIJKE VIJANDEN. 


Voor een volledig overzicht over alle dierlijke vijanden, die de 
koffieplant kunnen beschadigen, moeten wij naar de speciale literatuur 
verwijzen. Wij laten hier alleen de belangrijkste en meest in het oog 
vallende de revue passeeren. 


L. Zoogdieren en Vogels. Vogels, die de koftiecultuur onmiddellijke 
schade toebrengen schijnen in Ned.-Indië niet voor te komen. 

Wat zoogdieren betreft, kunnen kalongs en loewaks somtijds een 
niet onbelangrijke schade aanrichten door het vreten van de koffiebessen. 
Wilde varkens kunnen soms kwaad doen door wroeten in den grond; 
op een onderneming in de Padangsche Bovenlanden, waar men ketella 
als bodembedekking had geplant, heeft men hier indertijd nog al last 
van gehad. Ook muizen, ratten en eekhoorns kunnen wel eens schade 
aanrichten. 


2. Schildluizen. De groene luis (Lecanium viride) is een zeer ge- 
vaarlijke vijand van den koffieboom. De larven en vrouwelijke dieren 
die door een schildje bedekt zijn — zuigen zich aan de jonge bladeren 
of aan de nog groene stengeldeelen vast en onttrekken hieraan voedsel 


913 Koffie. 


door middel van hun zuigsnuit, die diep in het weefsel geboord wordt. 
De groene luis vermenigvuldigt zich zeer snel, bij de verspreiding wordt 


Fig. 89. 


Jong koffietakje 
met groene 
schildluizen 

bedekt. 


door mieren een handje geholpen. De schildluizen scheiden 
een zoete vloeistof af, den zoogenaamden honigdauw en in 
deze vloeistof ontwikkelt zich gewoonlijk een zwarte, 
saprophytische schimmel, de zoogenaamde roetdauw, die 
in korten tijd de bladeren met een dikke zwarte korst 
kan bedekken en dan de assimilatie van het blad ernstig 
storen kan. 

Behalve de groene luis treden op Java ook andere 
schildluizen af en toe schadelijk op, de órwene schildlurs, 
een kommaschildlurs, een wette schildluis (die behalve aan 
de bovenaardsche ook aan de wortels aangetroffen worden 
kan) en nog enkele andere meer. 
Ook een echte bladluis, de zooge- 
naamde zwarte Luts (Aphtis coffeae) 
komt af en toe voor. Voor de be- 
strijding van deze verschillende 
luizenplagen komen in de eerste 
plaats de talrijke natuurlijke vijanden 
inaanmerking,deLievenheersbeestjes, / 
gaasvliegen, zweefvliegen, sluipwes- f 
pen en verschillende in de luizen para- 
siteerende schimmels. Wanneer de 


natuurlijke bestrijding niet afdoende is, kan men 
kunstmatig met allerlei besproeiingsmiddelen, kalk- 
water, tabakswater, petroleumemulsie, zeepwater 
enz. beproeven deze zeer schadelijke insecten te 
bestrijden. 

Over het algemeen treden luizenplagen het 
hevigst op wanneer de groei van den aanplant ten- 
gevolge van de een of andere oorzaak stagneert ;een 
indirecte bestrijding, bijv. door bemesting of grond- 
bewerking kan dikwijls heel veel resultaat hebben. 


Fig. go. 


Koffieblad aangetast door 


den koffiebladboorder. 


3. Bladbeschadigenae insecten. Allerlei bladvretende insecten kunnen 


op de kofhe voorkomen, dikwijls zijn deze, reeds voor dat men het 


814 


schuldige insect zelve gezien heeft, aan de wijze van vreterij te her- 


kennen. Zoo vreet bijv. de larve van een vlieg (Oscinzs coffeae) eigen- 


aardige gangen in het blad- 
moes, terwijl de opperhuid 
ongeschonden blijft. Naar 
aanleiding van deze eigen- 
aardige mineergangen heeft, 


dit insect van KoNINGSBER- Fig. 92. 

GER den naam Zofftebladboor- _ Rups van Oreta extensa (oelar tjèlèng). 
Fig. or. der gekregen. De b/adrollers 
Rups van 


Parasa lepida 


hebben hun naam daaraan te danken, dat zij den bladrand 


(oelar sérét. omrollen; in het op deze wijze ontstane kokertje leven 
zij. Aan den vorm zijn gemakkelijk te herkennen de met 
brandharen bedekte s/afrupsen, waarvan een soort, de oe/ar seret soms 


geheele aanplantingen kaalvreet. Zeer vraatzuchtig is ook de rups van 


Oreta extensa (oelar tjèlèng), die aan den eigenaardigen 


Fig. 93. 


Serica javana. 


javana en Anomala chalcttes zijn als zoodanig berucht. 


vorm onmiddellijk te herkennen is. Ä / 


de kofhe beschadigen. Vooral verschil 


Behalve vliegenlarven en rupsen 
kunnen ook sprinkhanen en kevers _ nn 
5 door het aanvreten van de bladeren 


lende bladsprietige kevers o.a. Serzca ( J 


Fig. 94. 


Ook blaaspooten en mijten worden af en toe Amomaletenaleite 


schadelijk. Zoo wordt aan den onderkant der bladeren 


Fig. 95. 


Koffieblad aangetast door 
Tetranychus bioculatus. 


van de Liberiakofhe wel eens in grooten getale 
een blaaspootsoort (Hetiothrips haemorrhot- 
dalis) aangetroffen. De bladeren vertoonen 
tengevolge van de aantasting door dit insect 
grijze vlekken. 

Wat mijten betreft, komt de, in de thee- 
cultuur zoo schadelijke „red spider” (7etra- 
nychus btoeulatus) ook af en toe op de kofhe 
voor. De aangetaste bladeren vertoonen aan 
den bovenkant kleine geelbruine vlekken, die 
langzamerhand tot grootere plekken samen- 
vloeien. Als direct bestrijdingsmiddel worden 


815 Koffie. 


de aangetaste bladeren wel bestoven met zwavelpoeder, door middel 
van een pulverisateur. 


4. Wantsen. Enkele soorten van wantsen leven op den koffieboom 
en beschadigen dezen door hun snuit tot diep in het weefsel te boren 
en hier sappen uit te zuigen. Op deze wijze kunnen zij de halfrijpe 
bessen doen verdrogen of ook wel de takken en stam beschadigen. 
Zoo wordt o.a. de zoogenaamde „roode mergziekte"’, waarbij de aan- 
getaste takken in merg, hout, cambium en bast roodbruine verkleuringen 
vertoonen, veroorzaakt door de steken van een wants (Peutatoma 
plebeja), die ook niet zelden de vruchten aantast. 


5. Zn den stam en takken bovende tnsecten. Het aantal „boorders”’, 
dat bij voorkeur den stam en takken van de kofhe tot arbeidsveld 
kiest, is aanzienlijk en de hierdoor aangerichte schade kan zeer be- 
langrijk zijn. Wanneer de boorgangen wijd zijn, breekt de stam of tak 
op de aangetaste plaats gemakkelijk af‚ maar ook, wanneer dit niet 
het geval is, verdroogt het gedeelte van den tak of stam boven den 
boorgang gewoonlijk. Vermoedelijk spelen ook sommige boorders bij 
de verspreiding van de kankerziekte een noodlottige rol. 

De larven van een paar vliegensoorten maken hun boorgangen 
in den bast, resp. in het merg van jonge stammetjes. De rups van een 
motvlindertje tast bij voorkeur den bast van oude stammen aan, 
de eenige centimeters lange rups van den „roode kofheboorder’”, 
welbekend onder den Inlandschen naam wouo/ leeft in den stam of in de 
dikke takken. 

Enkele zandkevers zijn merkwaardig omdat niet, zooals dit bij 
de meeste „boorders’” het geval is, de larve haar ontwikkeling in den 
boorgang doormaakt en zich met het boormeel voedt, maar slechts 
een gang in de takjes knaagt om deze als schuilplaats te gebruiken 
bij de jacht op dierlijken prooi. 

Zeer gevaarlijk is de zoogenaamde „witte koffieboorder” de larve 
van een boktor (Nplotrechus javantcus), ook wel bekend onder den 
Javaanschen naam o/eng oleng. 

Voor de Robustakofhe, in veel mindere mate voor andere kofhe- 
soorten, is in de laatste jaren als zeer schadelijke vijand opgetreden 
de zoogenaamde „boeboek” (Xpleborus coffeae), waarvan de larve eerst 


316 


in den bast leeft maar later door het hout heen tot in het merg vreet 
en groote gaten in het inwendige van den stam maakt. 
Ten slotte zoude nog de zoogenaamde „ringboorder” vermeld 
kunnen worden, de larve van een snuitkever (Arachnopus spec.), die 
had 


ringvormige gangen in den bast, het cambium en de buitenste lagen 
van het hout van jonge stammen en takken, vooral van de Javakofhe 


Fig. 97. Fig. 98. 
Xylotrechus java- Xylotrechus java- 
nicus (larve). nicus (tor), 


Fig. 1oz. 


Stambast van Coffea 
arabica met gangen 
van Arachnopus, die 


door afkrabben van de 


Fig. 99. Fig. roo. 


buitenste kurklagen 


Koffiestam door den Xyleborus coffeae zichtbaar gemaakt zijn. 


Fig. of ; ee 

IG. 96. witten koffieboorder 

Overlangs gespleten aangetast van buiten Fig. ror. 

stam van Coffea ara- gezien. Boorgang in een kofhe- 
s° > 


bica door den witten stam van Xyleborus 


koffieboorder aangetast. coffeae. 


vreet. Gewoonlijk sterft het boven deze gangen gelegen deel van den 
stam of tak op den duur af. 


6. Oerets, Hieronder verstaat men de larven van zeer ver- 
schillende soorten van bladsprietige kevers, die op de wijze van de 
Europeesche engerlingen hun ontwikkeling in den grond doormaken 
en zich daar met plantaardig voedsel voeden. Zij doen daarbij dikwijls 
zeer veel schade aan de kofhewortels. 


317 


Koffie. 


7. Aaltjes. Onder aaltjes verstaan wij mikroskopisch kleine wormen 


die in den grond leven. Het meerendeel der bekende aaltjessoorten 
leeft saprophytisch op vergane plantendeelen, eenige 
soorten leven echter parasitisch en kunnen buitengewoon 


Fig. 103. 


Tylenchus coffeae: 


volwassen wijfje. 


schadelijk worden. 


De ook in Ned-Indië op zeer verschillende cultuur- 


gewassen voorkomende, over de geheele wereld verspreide 


Heterodera radictcola, die o.a. gemakkelijk 
te herkennen is aan de eigenaardige gal- 
vormige opzwellingen, welke aan de aan- 
getaste wortels te voorschijn worden 
geroepen, welke gallen bij onderzoek de 
zeer sterk opgezwollen wijfjes blijken te 
bevatten, is in Ned-Indië slechts enkele 
malen in kofhewortels aangetroffen. 
Daarentegen zijn een paar Zylenchus 
soorten, die zich van Meterodera o.a. 
onderscheiden, doordat het lichaam van 
het wijfje niet opzwelt en doordat er geen 
galvorming aan de aangetaste wortels 
voorkomt, buitengewoon schadelijk en 
hebben het afsterven van uitgestrekte 
koffeplantsoenen op hun geweten. De 
schors van de aangetaste wortels rot weg 
en de boom sterft dientengevolge af. 
Gewoonlijk treedt de aaltjesziekte pleks- 
gewijze in den aanplant op, dus niet bij 
enkele afzonderlijk staande boomen. 
Pylenchus coffeae schijnt Liberiakofhie 
niet aan te tasten zoodat plekken waar 
de Java- (of Robusta-) kofie tengevolge 
van den aanval van deze soort is bezweken, 
eventueel op nieuw beplant kunnen worden 
met enten op Liberia onderstam. Zy/enchus 


Fig. 104. 


Tylenchus acutocau- 


datus, volwassen 


wijfje. 


acutocaudatus is minder kieskeurig, tast ook Liberiakofhe aan, zoodat 


plekken, waar deze soort voorkomt niet voor herbeplanting met koffie 


in aanmerking komen. 


318 


8. De koffiesmutkever. In de pakhuizen worden de koffieboonen 
zeer vaak door het koifiesnuitkevertje (Araecerus fascicnlatus) aan- 
gevreten. Vroeger heeft men dit wel eens op 
prijs gesteld, omdat de aangevreten koffie, die, 
zooals uit deze vreterij bleek, 
lang in de pakhuizen bewaard 
was geworden (legkofhie), hoogere 
prijzen opbracht. Wanneer de 
kofhesnuitkevers echter in groote 


getale optreden, veroorzaken zij 


een zeer belangrijk gewichts- 


verlies en de aangetaste koffie 


Fig. ros. Fig. ro6. 


AN ziet er zoo onoogelijk uit, dat volwasse leen 


kofhesnuitkevertje van de zij tegenwoordig minder ge- het koffiesnuitkevertje 


rugzijde gezien. Araecerus faxiculatus 


wenscht is. 

Men kan de koffiesnuitkevers met succes bestrijden door her- 
haaldelijk luchten en omzetten van de bewaarde partijen en eventueel 
door behandelen van de aangetaste koffie met dampen van benzine 
of zwavelkoolstof. Aan deze bestrijding kleeft echter het nadeel, dat 


de geur van de kofhe hieronder lijden kan. 


IV. DE OOGST EN DE BEREIDING VAN DEISORENIES 


r. Her OoGSsTEN. 


De leeftijd, waarop een eerste oogst voortgebracht wordt, hangt, 
behalve van de omstandigheden waaronder de kofhe geteeld wordt, 
ook in sterke mate af van de gekweekte soort. Onder gunstige om- 
standigheden mag men van een driejarigen aanplant van Javakofhe een 
eersten kleinen oogst verwachten ; bij Robusta begint de productie eerder, 
hier krijgt men in het tweede jaar reeds een kleine, in het derde jaar 
reeds een aanzienlijke produktie. 

Zooals reeds ter sprake kwam, treden bij enkele soorten zooals 
bij Javakofhe een paar groote bloeien kort na elkander in een bepaalden 
tijd van het jaar en wel in het begin van den Westmoesson op, terwijl 
bij andere soorten, zooals bij Liberia en Robusta het geheele jaar door 
bloemen opengaan, hoewel dan toch ook in een bepaalden tijd van het 


820 


jaar sterkere bloei optreedt dan op andere tijden. De hybriden tusschen 
Java- en Liberiakofhe stemmen in dit opzicht met de Liberia overeen. 

Zooals gezegd werd, treden de groote bloeien van de Javakofhe 
in het begin van den Westmoesson op. Wanneer de eerste regens 
invallen en de boomen tot een sterken groei opwekken, ontwikkelen 
zich overal in de bladoksels bloemknoppen; komen er dan in dien 
tijd een paar zware regenbuien voor, dan treedt ongeveer tien dagen 
daarna een groote bloei op. Den dag te voren zijn de boomen met de 
zoogenaamde „kaarsjes bedekt en wanneer er een zeer zware bloei 
te wachten staat, hangen de bladeren van den top van den boom slap 
neer. Den volgenden ochtend is alles als met een wit laken bedekt en 
van het donker groene loof is niets te zien. Rijdt men dan door de 
tuinen dan overziet men een zee van witte bloemen en de doordringende 
zoete geur kan zoo sterk zijn, dat hij hinderlijk wordt. 

Enkele uren nadat de bloei is opengegaan, beginnen de bloemen 
reeds te verwelken; zij vallen af of blijven aan de stijlen hangen en 
worden bruin. 

Bij de Java-koffie treden twee of drie groote bloeien op; de 
grootte van den oogst hangt er natuurlijk in de eerste plaats van af 
of de bloei meer of minder rijkelijk is geweest maar verder in niet 
mindere mate van de vraag hoeveel er van den bloei is terecht gekomen. 
Hierop heeft het weder een grooten invloed; wanneer er namelijk bij 
het open komen van een bloei zware regen valt, mislukt de vrucht- 
zetting. Verregenen nu achtereenvolgens de drie groote bloeien dan 
moet men een misoogst verwachten en zoo kan het voorkomen, dat 
perceelen, welke het eene jaar duizenden pikols koffie opbrengen, een 
volgend jaar nauwelijks enkele honderden pikols in de pakhuizen krijgen. 

In het algemeen is een scherpe verdeeling van het jaar in seizoenen, 
dus een scherp uitgesproken regen- en drogen tijd voor de productiviteit 
van de kofie het gunstigst. In jaren met abnormaal vochtige weers- 
gesteldheid blijven de oogsten klein, vooral wanneer er in den Oost- 
moesson betrekkelijk veel regen valt. 

Tengevolge van verschillende invloeden, die ongunstig op de 
kofie werken, kan sterretjesbloei optreden. Bij de Javakofhie is dit 
somtijds in zoodanige mate het geval, dat misoogst er het gevolg 
van is. Bij Robustakofhe komen ook wel sterretjes voor, maar niet 
in zoodanige mate, dat de opbrengst er onder lijden zoude, bij Liberia- 


321 Koffie. 


kofhe en bij de hybriden tusschen Liberia en Java treft men sterretjes 
slechts bij uitzondering aan. De Javakofhe is verreweg het gevoeligste 
voor weersinvloeden; bij de andere soorten vindt, zelfs wanneer het 
tijdens den bloei regent, toch nog in tal van bloemen vruchtzetting 
plaats, terwijl ook het feit, dat deze soorten meerendeels het geheele 
jaar door bloeien, den oogst minder afhankelijk van de weersgesteld- 


heid doet zijn. 


Fig. 108. Koffiepluk. 


Bij de Javakofhe wordt gewoonlijk bij elken grooten bloei eene 
taxatie opgemaakt van den zich daaruit ontwikkelenden oogst Het 
geoefende oog van den ervaren planter stelt hem in staat met tamelijk 
groote nauwkeurigheid te schatten hoeveel pikols kofie aan elken 
bloei op de onderneming beantwoorden. Voor de andere soorten zijn 
zulke oogsttaxaties minder gemakkelijk op te maken; men houdt 
daarbij dan rekening met de opbrengst in vorige jaren en met den 
stand der tuinen. 


Deer [I 1 


322 


Bij de Javakofhe beginnen acht tot tien maanden na den bloei 
de bessen te rijpen en nadert de tijd van den pluk. Weliswaar vindt 
men het geheele jaar door rijpe vruchten verspreid aan de boomen 
maar alleen, wanneer die hoeveelheid de moeite van het plukken loont, 
zamelt men deze ook in. Bij de Robusta- en de Liberiakofhe rijpen 
de vruchten het geheele jaar door. 

De tijd van den grooten pluk van de [avakoffie is wel de leven- 
digste, dien men op de onderneming kent. Uit de omliggende desa's 
en soms ook uit verafgelegene komt het plukvolk naar de onderneming 
en is er een groote oogst, dan werkt het etablissement dag en nacht door. 

De pluk geschiedt in hoofdzaak door vrouwen. Deze trekken 
met mandjes en zakken voorzien de tuinen in, waar aan iedere pluk- 
vrouw een rij boomen aangewezen wordt, die zij één voor één ledig 
plukken. Zij moeten dan van iederen boom al de rijpe vruchten afplukken, 
voor zij tot een volgenden overgaan. Wanneer hierop niet goed toe- 
gezien wordt, hebben de pluksters veel neiging om boomen, waar weinig 
vrucht aanzit, over te slaan. Met rappe hand wordt het mandje gevuld, 
waarbij niet zelden kinderen mede helpen; telkens wanneer het volis, 
wordt het in den zak geledigd en deze geraakt dan soms reeds vóór 
den middag vol. Bij de ploeg plukvrouwen wordt gewoonlijk een jongen 
ingedeeld, die door voortdurend op een houtblok te slaan, aangeeft 
waar men bezig is te plukken Tegen den middag worden de zakken 
met bessen in den slendang naar het etablissement gedragen. 

Moeten er oude, niet getopte, of doorgeschoten tuinen worden 
geplukt dan krijgt het plukvolk ladders mede of haken om de takken 
naar beneden te trekken. Achtereenvolgens krijgen alle tuinen een beurt 
voor den pluk, daarna begint de rondgang opnieuw. Men moet zorgen, 
dat de tusschenpoozen tusschen de verschillende keeren, dat men met 
het plukvolk in denzelfden tuin terugkomt, niet te groot worden en niet 
meer dan een paar weken bedragen, omdat anders de rijpe koffie van 
de boomen valt. Deze afgevallen kofie wordt ook nog wel opgeraapt 
maar er gaat toch een deel van verloren en het, uit de afgevallen 
vruchten verkregen product is inferieur. Wanneer de oogst groot is, 
is het dan ook vaak moeilijk voldoende plukvrouwen te krijgen om 
snel genoeg rond te kunnen gaan. 

Bij Robusta- en Liberiakofhe met een meer over het geheele 
jaar verdeelden oogsttijd gaat de pluk gemakkelijker. Daarbij heeft men 


923 Koffie. 


dan nog, vooral bij de Liberia kofhe het voordeel, dat de rijpe bessen 
niet zoo gemakkelijk afvallen, zoodat de rondgang niet zoo snel behoeft 
plaats te vinden. 


Bij zeer groote oogsten — en ook wel bij een oogst, die onder 
ongunstige omstandigheden gerijpt is — vindt men dikwijls, dat een 


deel der bessen niet volkomen rijp wordt, tenminste geen kersroode 
kleur aanneemt, doch wasgeel blijft (mallem kofhe). 

Gewoonlijk worden reeds bij het plukken de van de boomen 
geplukte rijpe bessen gescheiden gehouden van de aan de takken ver- 
droogde en de van den grond opgeraapte vruchten. Het oprapen van 
den grond geschiedt in het drukst van den pluktijd dikwijls door af- 
zonderlijke arbeiders. Ook wanneer dit niet het geval is, moet de zoo- 
genaamde lèlèsan afzonderlijk gehouden of bij de inlevering zorgvuldig 
uitgezocht worden, omdat deze niet op de gewone wijze bereid kan 
worden en een inferieur product oplevert. Onder de opgeraapte kofhe 
bevinden zich ook de uitwerpselen van de loewak. Dit roofdier, dat 
zich grootendeels met plantaardig voedsel tevreden stelt, zoekt in de 
kofhetuinen de rijpste bessen uit en slikt die in hun geheel in. Het 
vruchtvleesch wordt verteerd, de kernen verlaten langs den natuurlijken 
weg onverteerd het lichaam. De hoeveelheid loewak-kofhe kan op som- 
mige ondernemingen wel tot eenige pikols aangroeien. Het daaruit na 
de bewerking verkregen product heeft gewoonlijk een minder regel. 
matige kleur en wordt dus niet onder de eerste soort cpgenomen, 
de kwaliteit laat echter niets te wenschen over en de loewak-koffie 
wordt door fijnproevers zelfs boven alle andere gesteld. 

In den grooten pluk kunnen per dag hoeveelheden van meer dan 
een pikol bessen door iedere plukvrouw worden ingezameld, die dan 
wel tot 3 of 4 uur in den namiddag in de tuinen blijven en daarna 
haar oogst aan het etablissement afleveren. 

Bij het inleveren wordt er toegezien, dat de goed rijpe roode bessen 
zorgvuldig gescheiden gehouden zijn van de zwarte en verdroogde. 
Beide soorten worden afzonderlijk ingeleverd en al naar plaatselijk 
gebruik, naar maat of naar gewicht betaald. 

Loopt het plukseizoen op het eind, zoodat het plukken van de enkele 
roode bessen niet meer loonend wordt, dan wordt alles, behalve de 
bessen, die nog heelemaal groen en onontwikkeld zijn, te zamen afgeplukt 
en tegelijk met de opgeraapte bessen als tweede kwaliteit verwerkt. 


2. Der BEREIDING. 


Men onderscheidt twee verschillende bereidingsmethoden, de 
gewone of droge bereiding, G.B. en de natte of West-Indische 
bereiding W.L B. De eerste was vroeger algemeen op Java gebruikelijk, 
wordt nog altijd door de Inlanders gevolgd en op de ondernemingen 
ook voor de tweede kwaliteit toegepast. De natte bereiding is op de 
particuliere ondernemingen tegenwoordig voor de, uit goedrijpe bessen 
bereide eerste soort, algemeen gebruikelijk. 

De gewone of droge bererding. 

Op de ondernemingen wordt de droge bereiding toegepast in de 
eerste plaats op de ingedroogde, opgeraapte of aan den boom gebleven 
overrijpe kofhe en in de tweede plaats op de rijpe bessen, die in het 
begin en tegen het einde van den pluk worden verzameld en die te 
sering in hoeveelheid zijn om de machines er voor te laten werken. 

De aangebrachte koffiebessen worden òf in een grooten bak 
van hout of baksteen òf op een houten, cementen of aangestampten aarden 
vloer gestort en van daar gebracht op de droogbakken, gepleisterde, 
langwerpige ondiepe bakken, waarvan de wanden van baksteen of 
riviersteen opgetrokken en met cement gepleisterd zijn. De vloer is 
bijna waterpas met een zwakke helling van het midden naar de kanten, 
voor het afloopen van het regenwater. De koffie op de droogbakken 
kan bij regenweer en 's nachts gedekt worden met ramen van gevlochten 
bamboe, die met atap of met welit of kadjangmatten zijn bekleed of 
ook wel met groote afdaken, waaronder bij regen de koffie kan worden 
geborgen. Bij de Gouvernementscultuur had men droogbakken van 
aangestampte aarde, die boven cement het voordeel hebben, dat het 
kleverige vruchtvleesch er beter op droogt. De particuliere onder- 
nemingen hebben echter de cementen droogbakken toch voor hun 
W.L. B. kofie en deze bakken worden dan tevens voor de kleine 
hoeveelheid G.B. kofhe gebruikt. 

Zoodra de verzamelde koffie ontvangen en gemeten is, wordt zij 
uit den ontvangbak noeg denzelfden avond of uiterlijk den volgenden 
morgen vroeg naar de droogbakken gebracht en daar in een dunne 
laag uitgespreid. Des avonds wordt zij hier met houten schoffels bij- 
een geschraapt onder de ramen of afdaken en ’s ochtends telkens weer 
uitgespreid. In het begin kan het geen kwaad om de koffie ook 's nachts 


325 Koffie. 


daar uitgespreid en ongedekt te laten liggen, namelijk totdat de vruchten 
gerimpeld en eenigszins droog geworden zijn. Gevaarlijk is het om 
versch binnengebrachte koffie langer dan één nacht opgehoopt te laten 
liegen, er ontstaat dan broeiing, die zeer nadeelig op de kleur van het 
produkt werkt. In het eerste stadium van het droogproces wordt de 
kofie dan ook zelfs bij regenachtig weer uitgespreid en alleen bij zware 
regens overdag bijeen gehaald en gedekt. 


Fig. rog. Droogbak met beweegbare, vaste kleppen. 


Eerst wanneer het drogingsproces langzamerhand tot de boon 
nadert, wanneer de kofhe „winddroog” begint te worden, zou regenwater 
of dauw een slechten invloed op de kleur kunnen uitoefenen, maar 
dan is ook het groote gevaar voor broeiing geweken en men dekt de 
koffie dan ook overdag, wanneer het maar dreigt te zullen gaan regenen. 
Naarmate de koffie droger wordt, kan men ze in dikkere lagen uit- 
spreiden, wanneer men slechts zorgt ze geregeld om te werken, zoodat 
alle bessen op hun beurt aan de zon worden blootgesteld. 


326 


Wanneer de kofhe zoo droog is, dat men de boon binnen in de 
hoornschil kan hooren rammelen is het drogingsproces afgeloopen. De 
kofie is dan zoogenaamd „glashard, d.w.z. dat de boon als een 
stuk glas uiteen springt, wanneer er met een hamer of steen op ge- 
slagen wordt. Kneust of scheurt de boon hierbij slechts, dan moet 
het drogen nog worden voortgezet. De op deze wijze met vruchtschil 


en al gedroogde kotfie wordt „glondongan” koffie genoemd. De ge- 


De [Bussy 'e 
. 


Fig. rro Gezicht op een koffe-etablissement. 


droogde kofie wordt nu door stampen gelijktijdig van het gedroogde 
vruchtvleesch en van de hoornschil ontdaan. Dit stampen en de daarop 
volgende bewerking kan uit de hand of machinaal geschieden. Doet 
men het machinaal, dan worden daarvoor dezelfde machinerieën gebruikt 
als voor de droge W. 1. B. hoornschil kofhe. 

Bij het stampen van de G.B. koffie uit de hand maakt men 
vaak trechtervormige gaten in den grond, die met karbouwenhuid 
worden bekleed of wel men graaft bamboe mandjes, die op een stuk 


327 Koffie, 


hout zijn vastgemaakt in den bodem, vult deze voor de helft met de 
droge bessen en stampt deze met den rijststamper. Inplaats van in 
dergelijke ruimte met veerkrachtigen wand, kan de kofhe ook wel in 
het gewone rijstblok gestampt worden, maar men moet dan voorzichtig 
zijn om niet, door te hard stampen, te veel boonen te breken. 

Na het stampen kan de koffie, wanneer men met kleine hoeveel- 
heden te doen heeft, uit de hand gewand worden in „tampah's”, 
platte, ronde uit sterke bamboe gevlochten schotels, welke met een 
opstaanden rand van ongeveer 2 c.M. hoog, voorzien zijn. 


De West-Indrsche of natte bereiding. 


Bij deze bereidingsmethode wordt het vruchtvleesch van de 
binnengebrachte bessen afgewreven door middel van pulpers en de 
op deze wijze verkregen hoornschil-kofhe wordt van de laatste resten 
van het slijmerige vruchtvleesch ontdaan door het zoogenaamde fer- 
mentatieproces. Daarna wordt de gefermenteerde kofie gedroogd en 
kan verder, hetzij als hoornschil-kofhe verscheept of in een huller van 
de hoornschil ontdaan worden. De W.L. B. geschiedt dus in meerdere 
tempo's en is aanmerkelijk ingewikkelder dan de G. B. Het pulpen 
en fermenteeren is een tamelijk omslachtig iets; de W.L. B. heeft 
echter het zeer groote voordeel, dat de gefermenteerde hoornschil-kofhe 
veel sneller droogt dan de bes-kofhe G.B, hetgeen een zeer groote 
besparing aan oppervlakte van de droogvloeren en aan werkvolk en 
toezicht op de droogvloeren vertegenwoordigt. 

Het pulpen moet onmiddellijk na het binnenbrengen van de 
geplukte koffie aanvangen en men gaat er mede voort, totdat alle 
binnengebrachte koffie is afgewerkt, al duurt het ook tot laat in den 
nacht. Zou men de kofie ongepulpt op hoopen laten liggen, dan zou 
het vruchtvleesch van de bessen in de onderste lagen rotten en dat 
van de bovenste uitdrogen en in beide gevallen wordt het geregelde 
pulpen belemmerd en vele boonen worden gekneusd of gebroken. Bij 
de West-Indische bereiding moet zorgvuldig toegezien worden op den 
pluk, de pulper verwerkt alleen gelijkmatig groote, goed rijpe bessen. 
Onrijpe of overrijpe, eenigszins verdroogde vruchten mogen hier dan 
ook niet tusschen voorkomen, deze worden zooals reeds gezegd, 
afzonderlijk verwerkt langs den drogen weg. 


928 


Het spreekt vanzelf, dat het afwrijven van het vruchtvleesch door 
den pulper gemakkelijker gaat en regelmatiger verloopt, naarmate het 
weeker is; het harde, taaie vruchtvleesch van de Liberia koffie heeft 
dan ook vroeger heel wat moeite bij de bereiding opgeleverd, totdat 


Fig. rrr. Tweeschijfspulper. 


men er ten slotte in geslaagd is pulpers te construeeren, die ook voor 
verwerking van deze soort geschikt waren. 

Er zijn twee stelsels van pulpers in gebruik, namelijk met een verti- 
kale platte schijf of met een horizontale trommel. De oppervlakte van 
de schijf of van de trommel is met verhevenheden voorzien, de schijf 
of de trommel draait en op een verstelbaren afstand van deze bevinden 


929 Koffie. 


zich vaststaande ijzeren of stalen messen. Met een waterstroom wordt 
de beskoffie in de ruimte tusschen de messen en de schijf (of de trommel) 
gevoerd, de koffieboon met hoornschil gaat, wanneer de messen goed 
gesteld zijn, hier tusschen door en het vruchtvleesch blijft achter en 
wordt weggespoeld. 

Wordt de afstand tusschen mes en schijf (of trommel) te gering 
genomen, dan krijgt men veel gescheurde of gekneusde boonen 
en er spoelen boonen weg met de schillen. Neemt men den afstand 
tusschen mes en pulperschijf te groot, dan wordt het vruchtvleesch niet 
goed afgewreven. Het is dus zaak zorgvuldig op de stelling van de 
messen toe te zien. 

De gepulpte koffie wordt met een waterstroom naar de fermen- 
teerbakken geleid. Deze bakken zijn gewoonlijk langwerpig, 1!/, Meter 
diep, van gepleisterd metselwerk opgetrokken en van openingen in 
den bodem voorzien om het water gelegenheid te geven weg te loopen. 
De koffie blijft in deze bakken op hoopen liggen, bedekt met matten 
of zakken. Weldra begint de temperatuur aanmerkelijk te stijgen, 
vooral binnen in den hoop. Teneinde de fermentatie zoo regelmatig 
mogelijk te doen plaats vinden, worden de hoopen wel eens omge- 
werkt. Op sommige ondernemingen zijn de fermenteerbakken van 
binnen met hout bekleed, teneinde zooveel mogelijk warmteverlies te 
voorkomen. 

De beteekenis van het fermentatieproces moet ongetwijfeld 
gezocht worden in het verwijderen van de laatste slijmige resten van 
het vruchtvleesch, onder de inwerking van allerlei microrganismen, 
vooral gisten en bacteriën, die zich hierin ontwikkelen. De temperatuur- 
verhooging, die op ademhalingsprocessen zoowel van de kofhe zelve 
als van de microorganismen berust, werkt het afsterven van deze 
vruchtvleesch-resten en de ontwikkeling van de gisten en bacteriën 
in de hand. 

Java koffie blijft gewoonlijk niet langer dan 4o uren fermenteeren, 
hoewel dit proces op hooger gelegen, koudere ondernemingen wel tot 
6o uren kan worden voortgezet, eer het den vereischten graad heeft 
bereikt. Liberia koffie moet langer fermenteeren, eer het vruchtvleesch 
voldoende los is geworden. Wanneer de koffie voldoende gefermenteerd 
is, moet zij na afspoelen met water niet meer slijmerig, maar stroef 


aanvoelen. 


330 


Na het fermenteeren wordt de kofhe in den waschbak geschept 
of, waar dit mogelijk is, met een stroom water erin gespoeld. De 
drijvers, die vooral in het begin van den oogst talrijk kunnen zijn, 
worden met mandjes afgeschept en afzonderlijk gedroogd en behandeld 
of wel met de inferieure kofie te zamen verwerkt. De koffie wordt in 
den waschbak met schoffels omgewerkt, totdat er geen drijvers of vuil 
meer boven komen, daarna laat men het vuile water wegloopen, voert 
nog eens zuiver water toe en herhaalt dit, totdat de koffie stroef 
aanvoelt. Somtijds wordt inplaats van een waschbak gebruik gemaakt 


van een waschmachine, een cylindervormige trommel, waarin een met 


Fig. rr2. Kofhewasscher. 


schoepen of pennen voorziene as wentelt, die de boonen ronddraait 
en schoonwrijft, terwijl een gestadige stroom water het vuil en de 
drijvers medevoert. 

De gewasschen koffie wordt nu gedroogd, voor deze bewerking 
worden uitsluitend cementen of steenen vloeren gebruikt. Aanvankelijk 
wordt de koffie zoo dun mogelijk uitgespreid en eenige malen per 
dag omgewerkt om het aanhangende water zoo snel mogelijk te doen 
verdampen. In dezen natten toestand heeft regenachtig weer nog geen 
nadeeligen invloed. Voelt de hoornschil niet meer vochtig aan, is de 
kofhe zoogenaamd „winddroog”, dan moet er verder met de meeste 


531 Koffie. 


zorg tegen bevochtiging door regen of dauw worden gewaakt. Men 


„glashard” 


op de droogbakken drogen, maar op moderne ondernemingen, die groote 


kan de winddroge hoornschilkoffie verder zeer goed tot 


oogsten te verwerken hebben, prefereert men de winddroge koffie in 
speciale drooginrichtingen snel door het gevaarlijke stadium tusschen 
winddroog en bijna geheel droog over te voeren om ten slotte de 
laatste sporen water op de droogbakken te doen verdwijnen. 


or Bussy! 


Fig. rr3. Open droogbak met uitgespreide kofhe. 


Er zijn allerlei zeer uiteenloopende soorten van drooginrichtingen 
voor koffie in gebruik. De oudste is de zoogenaamde Guardiola, bestaande 
uit een ronddraaiende trommel, die verwarmd wordt en waarin de 
drogende koffie dus voortdurend in beweging blijft. Daarop is gevolgd 
het stelsel van MAANEN, meermalen verbeterd, waarbij de koffie op 
geperforeerde platen wordt uitgespreid en voortdurend omgewerkt 
terwijl de verwarming wordt aangebracht door een systeem van ijzeren 
buizen onder den vloer. Later vond de Huyzer drooginrichting ingang, 


932 


waarbij de verwarming van de lucht buiten het gebouw plaats heeft 
en slechts verhitte lucht binnenkomt die, na waterdamp te hebben 
opgenomen, door een ventilator wordt weggezogen. Bij het drooghuis 
van Vis is de droogvloer zeer hoog, wel 15 voet boven den grond, 
teneinde een goede menging van de warme lucht te doen plaats 
vinden, voordat deze de kofhe bereikt 

Het drogen kan telkens met eene lading of continu worden 
verricht, in het laatste geval is de inrichting zoodanig, dat de natte 
koffie boven in den droger wordt ingestort en er na een bepaald tijds- 


verloop beneden droog uitkomt. 


is RN 
NANDENEKS SN SIONND 


IHN GORDONECO |. LORDOW 


EO 


mmm 


es 
® 


Fig. 114. Kofhedroger. 


Ten slotte moet de gedroogde koffie worden gepeld of gehuld, 
in dit opzicht komt weer de bewerking van de G.B. koffie vrijwel 
met die der W.I. B. koffie overeen. De pelmachines zijn in hoofdzaak 
in twee soorten te verdeelen. De eene soort, naar den uitvinder SQUIER 
genoemd, bestaat uit een zware ijzeren schroef, die in een cylinder 
van hetzelfde metaal wentelt. Tusschen deze twee onderdeelen valt de 
koffie, zoodat de harde hoornschil verbrijzeld wordt en de boon vrij- 
komt. Gewoonlijk is aan dezen huller een exhauster verbonden, namelijk 
een snel ronddraaiende as met wieken, waardoor een luchtstroom 
opgewekt wordt, die het stof en de stukjes hoornschil wegzuigt, zoodat 
de kofhe daarna onmiddellijk kan worden gesorteerd. Is de koffie goed 


333 Koffie. 


droog en de hoornschil bros dan gaat deze bewerking uitstekend; 


de taaiere schil van glondongankoffie laat zich bij dit systeem echter 


niet zoo gemakkelijk verwijderen, er treedt dan te veel wrijving op 
en dientengevolge temperatuursverhooging, welke schadelijk op het 
product werkt. 

Het tweede systeem van huller is een zoogenaamde trogmolen. 


In een cirkelvormige ijzeren goot, die op een of twee plaatsen een 


Fig. rr5. Smouthuller. 


deur of schuif heeft, welke als afvoeropening voor de gepelde koffie 
dient, wentelen twee zware ijzeren schijven, die hooger en lager 
kunnen worden gesteld en die te zamen aan een vertikale as zijn 
verbonden. De as wordt in langzaam ronddraaiende beweging eebracht 
en de schil van de koffie wordt tusschen de schijven en den bodem 
van den maalgang gebroken. 


Bij dit systeem kan ook glondongankofhe worden gepeld, maar 


834 


de kofie moet nog, na het verlaten van de machine en voor het 
sorteeren, in een wanmolen van de verbrijzelde schil worden gezuiverd. 
Weer op een ander principe berust de ENGerBERG huller. Deze 
bestaat uit een trommel, waarbinnen een cylinder draait met daarop 
geschroefde zacht ijzeren ribben, die op ongeveer 12 c.M. van elkander 
staan. De kofhe komt door een vultrechter in de trommel en valt 
op een schroef die aan den draaienden cylinder vast is, zoodat deze 
den aanvoer regelt. Nu slaan de ribben de kofhe tegen den binnen- 
wand van de trommel en pellen ze op deze wijze. 


Fig. r16. Afvoer van koffie met karren. 


In deze machine kan ook glondongankoffie worden gepeld, maar 
de kofie moet na het verlaten van de machine nog door een wanmolen 
van de verbrijzelde schil worden gezuiverd. 

Nadat de koffie gepeld is en de hoornschilstukjes en het stof 
zijn verwijderd, wordt het product machinaal gesorteerd in een draaiende 
trommel, waarvan de wand bestaat uit bladkoper met gaatjes van vier 
verschillende afmetingen of uit metaaldraad, op de wijze van een 
vogelkooi gespannen en waarvan de onderlinge afstand viermaal 
afwisselt. De koffie beweegt zich in deze trommel van het eene einde 
naar het andere, hetzij doordat de as een flauwe helling heeft of omdat 


335 Koffie, 


er van binnen een spiraal in voorkomt, waardoor de koffie langs den 
wand wordt voortbewogen en wel van het einde met de kleinste naar 
dat met de grootste openingen. Op deze wijze wordt de gepelde kofhe 
naar de dikte van de boon gescheiden in vier soorten, namelijk: klein-, 
midden-, grof- en rondboon; deze laatste wordt ook wel paarl- of 


mannetjeskoftie genoemd. Soms krijgt men ook nog een soort extra- 


grof, boonen die te groot zijn voor de gaten en op het laatst uit de 
trommel vallen zonder door de gaten te zijn gepasseerd. 

Na het sorteeren moet de kofhe nog met de hand worden uitgezocht 
of gelezen om alle wankleurige of beschadigde boonen te verwijderen. 
Gewoonlijk heeft deze laatste behandeling en ook het voorafgaande 


sorteeren niet meer op de ondernemingen plaats. Deze hebben de 


Fig. r17. Kofhesorteerder Atlas”. 


kofhe dikwijls reeds als hoornschilkofhe afgevoerd. Het lezen van de 
kofhe geschiedt door vrouwen en meisjes, die de kofhe telkens bij 
kleine hoeveelheden op een tampah storten en daaruit alle gebroken, 
beschadigde en wankleurige boonen uitpikken. 

De soort G. (grof) is het gemakkelijkst uit te zoeken; de soort 
O. (rondboon) zou ook zeer gemakkelijk te pikken zijn maar hierin 
bevindt zich veel extra-grof dat verwijderd worden moet; M. (middel) 
bevat de meeste wankleurige boonen, terwijl uit K. (kleinboon) vooral 
vele gebroken en beschadigde boonen moeten verwijderd. 

De uitgezochte koffie wordt nu soort bij soort in zakken van 
één pikol of 61.76 K.G. verpakt, die dichtgenaaid en gemerkt worden 
en dan voor de verscheping gereed zijn. 


556 


In vroegere jaren werd niet alle kofhe onmiddellijk uitgevoerd,. 
het Gouvernement bewaarde een deel van de beste koffie gedurende 
geruimen tijd in pakhuizen in de havenplaatsen in Nederlandsch-Indië, 
waardoor deze een mooi gele kleur aannam en als „legkoftie” betere 
prijzen maakte. Door den achteruitgang van de Gouvernementscultuur 
is deze soort gaandeweg van de markt verdwenen. 

Hoewel bij dezen opslag zooveel mogelijk voor een goede bewaring 


werd gezorgd werd de legkofhe toch vaak door het koffiesnuitkevertje 


Fig. 118. Verpakken van op de droogbakken afgedroogde kofhe. 


aangetast, zoo vaak zelfs dat men wel eens deze aantasting als een 
kenmerk en waarborg voor de goede kwaliteit van de legkoffie beschouwde. 

De koffie neemt zeer gemakkelijk allerlei geuren aan en er moet 
daarom zorgvuldig voor gezorgd worden, dat de koffie niet verscheept 
wordt te zamen met producten, zooals bijv. huiden, die in dit opzicht 
een ongunstigen invloed zouden kunnen hebben. 


Koffie. 


Productie, Prijzen, Handel. 


Verhoudingsciyfers van beskoffre en marktkoffie. Voor den planter 
is bij de beoordeeling van de waarde van verschillende soorten en 
variëteiten, behalve de opbrengst aan marktkoffhie ook van veel belang 
te weten hoeveel pikol beskoffie er noodig is om er één pikol 
marktkofhe uit te krijgen. De vraag, welk aandeel de plukloonen hebben 
in den productieprijs per pikol marktkoffie, de capaciteit van de pulper- 
installatie en van het geheele etablissement hangen van deze ver- 
houdingscijfers af. 

De bedoelde verhoudingscijfers kunnen bij dezelfde soort en 
variëteit eenigermate uiteen loopen onder den invloed van verschil in 
de groeivoorwaarden, maar zij vertoonen vooral zeer groote verschillen 
voor de verschillende soorten. 

Volgens W. Boyp is bij Javakofhe ongeveer de volgende ver- 
houding van kracht tusschen het volume en het gewicht van de koffie 
in de verschillende stadia van bewerking: 


MARKTKOFFIE ALS EENHEID. 


Es Jroge Hoornschil- Ne schil- 2 SN 
Marktkome. Droge Hoornschil atte Hoornschil Uit Gen Beskorne 
kofhe. kofhe. pulper 
Volume. … …. I 2,13 2,22 2,63 545 
Gewichtemme I 16 2,23 2,97 4,80 


BESKOFFIE ALS EENHEID. 

Volume. 0,183 0.391 0.408 0,483 1 
Gewicht 0,205 0,238 0,457 0,609 I 

Bij een door den Heer E., H. SorsMmanN te Modjokerto genomen 
proef leverde 1 MS, of 15.9o pikol bessen van Javakoffie na pulping 
5.84 natte koffie in hoornschil, die 4.40 winddroge, 3.05 glasharde en 
2.57 pikol marktkoffie gaven, dus van 6.18 pikol bes kwam r pikol koffie. 

Volgens D. G J. pu Croux zijn bij Liberia kofie de verhoudings- 
cijfers ongeveer de volgende: 


Deer II 


ade) 


MARKTKOFFIE ALS EENHEID. 


Marktkoffie Droge lome Natte Ee en Beslkofne 
Moline. I 2,642 2,938 3,672 10,88 
Gewicht. … … . 1 1,431 2,647 4,485 9,36 
BESKOFFIE ALS EENHEID. 
Volume 0,092 0,243 0,270 0,336 I 
Gewicht. 0,107 0,153 0,283 0,479 I 


De gewichtsverhouding tusschen beskoffie en marktkoffie kan 
men, mede op grond van onderzoekingen van CRAMER ongeveer aan- 


nemen als volgt: 


voorslavalkoffe men ne ORE 
Der Ta eee a ANO AET OET 
„ hybriden Java-Liberia . SML 
Hi RODUSC en alfa : 1 
NATO VPE ze: ASA 
ne ANbeokutam ss Ste NOEL 


Opbrengst per bouw. De opbrengst aan marktkoffie, die per bouw 
gemaakt wordt, varieert buitengewoon sterk, niet alleen wat de ver- 
schillende soorten en variëteiten betreft, maar ook voor één en dezelfde 
soort in verschillende streken, of op verschillende ondernemingen in 
dezelfde streek, ja zelfs voor één en dezelfde onderneming in ver- 
schillende jaren. 

Als normale opbrengst beschouwt men voor Javakoffie een 
productie van 3 pikol per bouw in het vierde jaar, van 3!/g pikol in 
het vijfde jaar en zoo stijgende met een halven pikol koffie per jaar 
per bouw tot een maximum van 7 pikol in het twaalfde jaar. 

Voor Robustakofhe zijn deze producties aanmerkelijk hooger, 
hier beschouwt men als normaal 5 à 6 pikol in het tweede, ro à 12 
in het derde, 12 à r5 pikol in het vierde jaar. 

Bij de zeer intensieve cultuur op Ceylon werden vroeger vóór het 
uitbreken der kofhebladziekte aanmerkelijk hoogere producties ver- 
kregen dan de hierboven voor Javakofhe opgegeven hoeveelheden. 
Op de beste ondernemingen verkreeg men toen een gemiddelde 
productie van 6 tot ro hundredweights (so8 K.G.) per acre per jaar, 
bij de minder goede van 4 tot 7 hundredweights. Ook in Brazilië 
schijnen de producties per oppervlakte eenheid hooger te zijn dan op Java. 


339 Koffie. 


Hoe buitengewoon sterk de productie van één en dezelfde onder- 
neming van jaar tot jaar kan variëeren blijkt uit het volgende staatje, 
waarin voor een onderneming op Sumatra's Westkust de jaarlijksche 
producties van 1877 tot en met 1894 zijn opgegeven. 


KOFFIEPRODUCTIE VAN EEN ONDERNEMING OP S.W.K. 


ESR ec 62epikol! 1883 . . 4850 pikol. | 1889 . . 1850 pikol. 
USS LOSS; DS SUN OG rs | ISOOR LON, 
1879. . 953 5 1885 . . 2394 | SO Seo 7oo oP 
TSO 2406 05, ISSORRRE EOS he an OOM 5 
KOS A 2 NE ELST ZOT N | LS OGER 2 OMS: 
TSS IST 55 | TSSM LT) ef I894 430 ES 


Deze buitengewoon sterke variabiliteit van jaar tot jaar der koffre- 
oogsten openbaart zich gewoonlijk over uitgestrekte streken in denzelfden 
geest, zoo vallen bijv. over geheel Java de oogsten het eene jaar 
goed, het andere jaar slecht uit en de totale productie van Java (en 
van andere landen) vertoont dientengevolge van jaar tot jaar overeen- 
komstige afwijkingen als de producties van een enkele onderneming. 


1.000.000 — 


500,000 — 


meemanruonad aad dan a o0dAGENULLANNLEanEmP vaa 


1830 1835 1840 1845 1850 1855 1860 1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 


Fig. rig. Gouvernementskofhe Java (in pikols). 


Kof fieprijzen. Er zijn weinig dingen, waar de koffieplanter zooveel 
belang in stelt en waar hij toch zoo machteloos tegenover staat als 
de koffieprijzen. Stijgingen en dalingen wisselen elkander hier 
voortdurend af en onder de vele onbestendige zaken op het onder- 
maansche behooren de kofheprijzen al mede tot het alleronbestendigste. 


940 


Uitvoerige opgaven van oogsten, verbruik, zichtbare voorraden en 
prijzen komen wij ieder oogenblik in de koffieliteratuur tegen, maar 
het juiste verband tusschen deze verschillende zaken is niet zoo bijzonder 
duidelijk. Afgezien van het feit, dat een nieuwe soort gewoonlijk aan- 
vankelijk niet in den smaak valt, maar op den duur toch wel door 
het publiek wordt opgenomen, schommelen de koffieprijzen als het ware, 
tegenwoordig beleven wij een periode van hooge prijzen, acht jaar 
geleden waren de prijzen op een zeer laag peil. In de laatste negentig 
jaar hebben wij vijf maal, omstreeks 1830, 1848, 1870, 1885 en 1908 
gehad, telkens afgewisseld door 


een periode van zeer lage prijzen @ 
perioden van hooge prijzen. ledere periode van lage prijzen vertegen- 
woordigt een crisis in de koffiecultuur, de prijzen dalen tot op een 
peil, waarbij het meerendeel der ondernemingen verlies oplevert. 

Bij nauwkeurige beschouwing van den loop der koffieprijzen blijkt 
het, dat de prijsschommeling van de kofhe buitengewoon samengesteld 
is. Er zijn blijkbaar drie groepen van faktoren, die een schommeling 
van de koffieprijzen ten gevolge hebben en men kan de zeer ingewikkelde 
prijsbeweging, die wij waarnemen, als het ware ontleden in drie duidelijk 
te onderscheiden betrekkelijk eenvoudige op- en neergaande bewegingen. 
Wij kunnen onderscheiden: 

10, Zen Rleine schommeling, waaronder wij verstaan deschommeling, 
die de kofheprijzen in den loop van het jaar, van week tot week, 
van maand tot maand vertoonen, betrekkelijk onafhankelijk van 
stijgingen of dalingen, die zich over langere perioden doen gelden. 
Wij hebben hier blijkbaar te doen met het gevolg van invloeden die 
slechts gedurende korten tijd werken, speculatie, oogstberichten, plaat- 
selijke aanvoeren, enz. 

20. Men zaarschommeling, waaronder wij verstaan de zeer sterke 
afwisseling, die de prijzen van jaar tot jaar kunnen vertoonener, btekkelijk 
onafhankelijk van de kleine schommeling of van de stijgende of dalende 
beweging, die zich over reeksen van jaren doet gevoelen. Wij hebben 
hier blijkbaar te doen met invloeden, die slechts gedurende één enkel 
jaar of enkele jaren werken, het oogstresultaat van ieder jaar afzonderlijk, 
kwesties van staatkundigen aard in de productielanden of afzetgebieden, 
revolutie, oorlog, enz. 

30. Len groote priysschommeling, waarvan de invloed op de prijzen 
zich gedurende reeksen van jaren doet gevoelen, zoodat de prijzen zich 


Bd Koffie. 


afwisselend telkens gedurende een reeks van jaren hetzij op een laag 
of op een hoog peil bevinden. 

Voor den koffieplanter is vooral deze groote prijsschommeling van 
veel belang; met deze groote prijsschommeling hangt een geregelde 
afwisseling samen van goede en slechte tijden voor de kofhecultuur. 

Het volgende lijstje geeft een overzicht van de prijzen, die van 
1827 tot en met 1898, telkens in het begin van het jaar voor 
Gouvernements-Javakofhie in Nederland werden betaald. De prijzen 
zijn uitgedrukt in centen per ly K.G. 

In verband met den sterken achteruitgang van de Gouvernements- 
cultuur hebben wij deze opgave aangevuld met een tweede lijst van 
de gemiddelde prijzen die van 1887 tot en met rorr in Hamburg 
voor good average Santos werden betaald, in Pfennige per !/s K.G. 


PRIJZEN VAN JAVAKOFFIE IN NEDERLAND. 


1827 30 UIR toe an Nt 45 ISS en 2015 
1828 261/s USH OMEN 22 1864 45! | 1882 36 
1829 25 felis ate 2) 1865 451/s 1883 27l/e 
1830 23 [1848 … …- 20 1866 45 | 1884 36 
1831 231/s | 1849 18 1867 42 1885 28 
1832 321/s | 1850 ot Sl 1868 38 1886 26 
1833 373/a | 18sr 301/s 1869 35 1887 391/5 
1834 351/a | 1852 z5l/, | 1870 32l/y | 1888 SI 
1835 30 1853 26l/, | 1871 zi U En vera ro ZE 
1836 36 1854 331/5 1872 43 ISOomr een 
1837 5 1855 29 1873 50 om Bte GA 
1838 Sk GERO oon Bes u a tone Ork woa Ee 
1839 301/s | US So or B HB sto KO | Re oo OD 
1840 32 1858 33 Or tent Gif A 5 5 0 HA 
1841 28 HIDE voe vo 1877 55 KOG atoed HE 
1842 251/s IS GONE Og Hehe on a Gl SOORT 
1843 23 IS OT 30 USO edele SO Be a HO 
1844 20 TS OZ RZA TS SOMS KOKEN eg ow 
PRIJZEN VAN SANTOSKOFFIE IN HAMBURG. 

le geerd JES TSO4L O2 ofso od OE eoa 57 SE) 
Wtf ds oe COT slof avon oe jen vj noren oro Ze LOOOR Re 0 
KSSOPNE RSZ [EXSo6 wens 166 1903. 28 TOL OM enen 7 
He arn Gh IN aten an a GE LOONES West Ea se JO 
RT na ee Ke! LS OSG 5 Elen ze denon bit 

ulo oee fie | TSO ON (oofO)e vaan hoe mn PI 


HSO O3 LO OO RO LOON 035 


Wereldproductie 


342 


Wij zien hier duidelijk hoe in de jaren 1828—31, 1842—49, 
1869—71, 1883 —86 en 1898—rgo8 de prijzen zich telkens op een zeer 
laag peil bevonden. ledere dergelijke periode van lage prijzen ver- 
tegenwoordigt een crisis in de cultuur. Deze groote prijsschommeling 
van de koffie hangt samen met de verhouding tusschen wereldproductie 
en wereldverbruik. Het wereldverbruik stijgt tamelijk gelijkmatig van 
jaar tot jaar, maar de productie stijgt, ook wanneer wij de opvallend 
sterke verschillen tusschen goede en slechte jaren door berekening 
van gemiddelden uitschakelen, niet gelijkmatig maar met onregel- 
matige sprongen. 


1325 1830 1835 1840 1845 1850 1855 1860 1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1905 1910 


80 
60! 70 
60 
Javakoffie 
te 40 50 
Amsterdam zal 40 
cente r 
an Ee | Santoskoffte 
2KG. 2 te Hamburg 
Pf. p. 3 K.G 
20 mill. zak 
15 mill. zak 
10 mill. zak 
\_5 mill. zak 
À LEL 


1825 1830 1835 1840 1845 1850 1855 1860 1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1905 1910 


Fig. 120. Koffieprijs en koffieproductie. 


Wanneer men een graphische voorstelling maakt van wereld- 
productie en koffieprijzen, blijkt het onmiddellijk, dat de koffieprijzen 
stijgen, zoodra de wereldproductie gedurende eenige jaren ongeveer 
op hetzelfde peil blijft of daalt en dat omgekeerd de koffieprijzen gaan 
dalen zoodra gedurende een reeks van jaren de wereldproductie snel 
toeneemt. 


Vermoedelijk verband tusschen koffieproductres en periodische klrmaats- 
wijzigingen. Voor een belangrijk deel hangt de onregelmatige toename 
der wereldproductie er ongetwijfeld mede samen, dat de kofhecultuur 


343 Koffie, 


in tijden van hooge prijzen irrationeel sterk wordt uitgebreid. Tengevolge 
daarvan neemt enkele jaren later de productie sterk toe, sterker dan 
door de geleidelijke toename der consumptie wordt opgewogen. Dien- 
tengevolge komt er ophooping van voorraden en prijsdaling en deze 
prijsdaling gaat door, totdat het evenwicht weer is hersteld, mede doordat 
oude plantsoenen langzamerhand worden afgeschreven of in productivi- 
teit achteruitgaan en doordat bij het lage peil der prijzen de cultuur 
niet rendeert, zoodat er weinig nieuwe aanplantingen in den grond 
worden gebracht. 

Behalve deze als het ware automatische, wederkeerige regeling 
van prijs en wereldproductie komen ook nog andere belangrijke factoren 
in aanmerking. Zoo hebben in tijden van crisis niet zelden de 
regeeringen der belangrijkste koffhieproductiegebieden ingegrepen ten- 
einde de produktie te verminderen en zoodoende de prijzen weer omhoog 
te drijven. In den loop van de achttiende eeuw heeft de Oost-Indische 
Compagnie op Java herhaaldelijk ingegrepen, wanneer de koffieprijzen 
te zeer dreigden te dalen, zoowel door voorschriften voor uitroeiing 
der oude als door verbodsbepalingen voor aanleg van nieuwe plant- 
soenen. Tijdens het Engelsche tusschenbestuur heeft men maatregelen 
tegen de zeer aanzienlijke overproductie van kofhe genomen o.a. door 
de bepaling, dat kofheplantsoenen, die in sawah’s zouden worden omgezet, 
gedurende drie jaar vrijgesteld zouden worden van de betaling van 
landrente. Het laatste en nieuwste op dit gebied is geweest de koffhe- 
valorisatie ín Brazilië, waarbij ook weer het doel was door beperking 
van de productie en van den uitvoer de prijzen omhoog te drijven. 
Een bespreking van de Braziliaansche koffievalorisatie zoude echter 
feitelijk vallen buiten het bestek van een werk over Oost-Indische 
cultures. 

Behalve deze twee oorzaken, namelijk de reciproke werking van 
hooge (resp. lage) prijzen op uitbreiding (resp. inkrimping) der aan- 
plantingen en ingrijpende maatregelen vanwege de regeeringen der 
koffieproductiegebieden, schijnt de groote prijsschommeling van de kofhe 
echter ook nog in verband te staan met min of meer periodische klimaats- 
wijzigingen in de belangrijkste productiegebieden. 

Wanneer men op een bepaalde wijze de gemiddelden berekent 
voor den jaarlijkschen regenval in verschillende tropische streken 
blijkt deze een onregelmatige periodiciteit te vertoonen echter met 


dd 


schommelingen van zeer verschillende perioden, die als het ware door 
elkander loopen en interfereeren. Men vindt allerlei aanduidingen van 
een circa 30- of 35-jarige periode (waarvan het bestaan vroeger ook 
reeds door BRrückNER is aangetoond), van een circa 16-jarige periode, 
van een + 12 jarige periode (die door KarreyN duidelijk aangetoond 
werd in den invloed op den diktegroei van den eik in West-Europa) 
en van een korte periode van omstreeks vijf jaar. Deze zelfde onregel- 
matige periodiciteit vindt men ook terug bij de gemiddelde temperaturen 
voor de verschillende jaargetijden in de gematigde luchtstreken. 


1860 1665 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1905 


BE Se JE 


Kofheproductie van 
Brazilië. 


Regenval Morro-Velho 
en Campos. 


Gouvernementskofhe 


Java. 


Regenval Batavia 


en Java. 


Fig. rear. Koffieproductie en regenval. 


Het blijkt nu, dat de productiviteit van verschillende landbouw- 
gewassen overeenkomstige min of meer periodische variaties vertoont 
en in sommige gevallen, o.a. bij de koffie is een duidelijk verband 
tusschen de koffheproducties en deze periodische klimaatswijzigingen aan 
te wijzen. Over het algemeen blijkt de koffieproductie te reageeren op 
den regenval der onmiddellijk voorafgaande jaren; met perioden van 
stijgenden regenval correspondeeren in groote trekken tijdvakken van 


345 Koffie. 


dalende opbrengst, perioden van dalenden regenval worden gevolgd 
door tijdvakken van stijgende productiviteit der koffieplantsoenen. 

Zoo vinden wij op Java voor den regentijd 1880—81 tot dien van 
188283 vermindering van de totale regenhoeveelheid, de koffiepro- 
ducties stijgen van 1880 tot 1883. 

Van 1882—83 tot 1886—87 neemt de regenval toe, de koffie- 
producties dalen over het algemeen. 

Van 1886-—87 tot 1891—g2 neemt de regenval af, de koffiepro- 
ducties stijgen weer. 

Van r891-—g2 tot 1896—97 neemt de regenval eerst af, daarna 
weer toe, de koffieproducties dalen over het algemeen eerst, maar 
stijgen daarna weer. 

Van 1896-—97 tot 1899—1goo neemt de regenval toe en dalen 
de kofheproducties weer. 

De groote prijsschommeling van de kofhe staat blijkbaar in verband 
met de wisselende productiviteit der plantsoenen en weerspiegelt dus 
eenigermate de meerjarige, min of meer periodische klimaatswijzigingen 
in de belangrijkste productiegebieden. 


Enkele cijfers over den koffpreurtvoer van Nederlandsch-Indië. De 
volgende cijfers ontleend aan de makelaarsstatistieken in de Jaar- 
overzichten van den Handel tn Kolontale producten geven een beeld 
van den kofheuitvoer van Nederlandsch-Indië. 


| Ef | 7 UITVOER VAN 
| Uirvoer UIrvoeEr ES es 
|_CErEBES, TIMOR 
| VAN JAVA VAN SUMATRA. ETC 
| | 
df Hose de Ot 390.400 | 40.600 15-000 
| 
LOO RAe re ENNE 392.600 | 21.400 14.000 
HE e ouden Ge € 225.000 | 43-000 16.000 
LOO ONENE Ie 152.000 54-000 13-000 
KOOR ME 202.000 32.000 13.000 
DE GG AEL eN 355-000 47-000 18.000 
LOUZ Rene elen eis 540.000 42.000 30.000 
TONG Bee ete 476.000 23-000 40.000 
GOVAERT en le te | 459.000 | 94.000 35-000 
| 
KOLK Wer verie, ken 1e 590.000 (geraamd) 140.000 40.000 


846 


De koffie van Java gaat hoofdzakelijk naar Nederland, zooals uit 


de volgende nadere specificatie blijkt: 


Particuliere 


66.100 | 


Gouver- koffie. 
|| nementskoffie |—__— 1 [ En nr. 
naar | Naar | Naar | Naar 
Nederland. | Nederland. | overig Europa. | Amerika. 
| | | 

60.000 _ | 255 000 52.000 6.000 
78.900 |_ 154-000 | 49.000 69.000 
15.000 | __141.500 25.600 30.000 
50.000 59.000 23-000 | 1 5.200 
8.800 108.300 43-000 | 31.000 
7.100 169.400 | 90.000 56.100 
26.300 292.700 | 100.500 53-700 
30.700 | 214-400 | 135-900 43-200 
25.500 | 263.600 79-700 


32-000 
57-000 
52.000 


24.000 


De koffie van Sumatra gaat voor een zeer belangrijk deel naar 


Amerika, zooals wij uit de volgende opgaven kunnen zien: 


TAA NAAR NAAR NAAR 
7 NEDERLAND. AMERIKA. | ELDERS. 
: | 

1906 | 7-200 | 30.600 \ 3:000 
1907 | 5.400 15.000 1.000 
1908 6.700 34-100 2.000 
1909 6.200 | 41.400 6.000 
op Ko) | 9.400 | 16.800 | 6.000 
1911 11.100 23-400 | 12.000 
1912 | 18.000 11.300 13.000 
1913 | 8.100 8.900 | 6.000 
1914 | 7-500 32.900 | 54.000 


Gemiddeld wordt 15 à 200/ van de in Nederland van uit Java 


aangevoerde kofhe 


in 


de hoornschil 


verzonden, 


een 


zeer 


kleine 


hoeveelheid, minder dan r0/, wordt als glondongan-koffie aangevoerd, 


verreweg de grootste hoeveelheid komt als volkomen bereid product in 


Nederland aan. 


347 Koffie. 


De toekomst van de koffrekultuur in Nederlandsch-Indië. De snelle 
stijging van de koffieproducties in Nederlandsch-Indië doet verwachten, 
dat deze cultuur in de eerstvolgende jaren weer een zeer groote 
beteekenis ín onzen Oost zal krijgen. Men behoeft zich nog niet over 
te geven aan de illusie, dat Nederlandsch-Indië op de wereldmarkt 
voor kofie de plaats zal heroveren, die het er in de achttiende en in 
de eerste helft der negentiende eeuw innam, om toch de vooruit- 
zichten van deze cultuur zeer hoopvol in te zien. 

Nu er meer en meer belangstelling komt voor de Buiten- 
bezittingen en nu de particuliere koffiecultuur tengevolge van den 
invoer van de nieuwe soorten vrijgemaakt ís van het bergland, zijn 
er ook voor de koffiecultuur in Nederlandsch-Indië nog onbegrensde 
mogelijkheden gegeven. 

Van zeer groote beteekenis zal voor de toekomst van deze 
kultuur ongetwijfeld steeds blijven de vraag hoe het met de ontwikkeling 
ervan op den duur in Brazilië zal gaan. Het laat zich aanzien, dat de 
kofhecultuur in Brazilië langzamerhand haar grootste uitbreiding heeft 
bereikt, vooral wegens de moeilijkheden, die men er ondervindt met 
de werkvolkvoorziening voor de groote ondernemingen. 

Wat de kwestie van het werkvolk betreft, is Nederlandsch-Indië 
in veel gunstiger condities dan Brazilië; de Europeesche oorlog zal in 
dit opzicht voor de Braziliaansche koffiecultuur vermoedelijk noodlottige 
gevolgen hebben. Wat de voor koffiecultuur geschikte gronden betreft, 
staat sedert den invoer van de nieuwe soorten Nederlandsch-Indië niet 
meer bij Brazilië ten achter. Wat ten slotte vrijheid van handel en 
verkeer, belastingsdruk en andere dergelijke economische faktoren 
aangaat, zijn de bestaansvoorwaarden voor de groote landbouwindustrie 
in Nederlandsch-Indië veel gunstiger dan in Zuid-Amerika. 

En wanneer inderdaad Nederlandsch-Indië er op dit oogenblik, 
ook wat de vooruitzichten van de koffhiecultuur betreft, bijzonder goed 
voor staat, dan is dít te danken in de eerste plaats aan de echt Hollandsche, 
bewonderingswaardig taaie volharding, waarmede onze planters ge- 
durende tal van jaren den strijd hebben volgehouden tegen slechte prijzen 
en tegen ziekten en plagen, die ook in Nederlandsch-Indië de cultuur met 
ondergang ernstig hebben bedreigd, maar er toch niet te gronde 
hebben kunnen richten. In de tweede plaats aan de wetenschappelijke 
voorlichting, die de cultuur van de zijde van het Departement van 


948 


Landbouw en van de zijde der particuliere proefstations heeft onder- 
vonden. Een woord van hulde aan de juiste samenwerking van onze 
praktische planters en onze wetenschappelijke onderzoekers is aan het 
einde van deze bespreking van de koffiecultuur in Nederlandsch-Indië 
zeker niet misplaatst. 


Eiteratuur: 


Wat de Gouvernements-cultuur betreft, kan men vooral raadplegen tal 
van artikelen in: 


Het Tijdschrift voor het Binnenlandsch Bestuur ; 

De Indische Gids; 

De Verslagen van het Zndrsch Genootschap 

De Koloniale Verslagen. 

Rapport van de Staats-commissie over de koffiecultuur (1889). 

Heyting. Handleiding voor de Gouvernements-koffiecultuur (1887). 

Van Bosse. Eenige beschouwingen omtrent de oorzaken van den 
achteruitgang van de koffiecultuur op Sumatra's Westkust. 


Wat de particuliere cultuur betreft, kan men raadplegen: 
De Koffregids (Nieuwe Gids); 
Verslagen van Kramers (in de Mededeelingen van 'sLands 
Plantentuin); 
Mededeelingen van de proefstations voor bergcultures; 
Teysmannia; 
De Indische Mercuur; 
Tijdschrift voor Nijverherd en Landbouw in Nederl-Indië; 
Morren. Werkzaamheden op een koffieonderneming ; 
HacreN. De Koffiecultuur. 


Voor ziekten en plagen in de eerste plaats: 
piag 


Verschillende mededeelingen van ’s Lands Plantentuin vooral van 
ZIMMERMANN en KONINGSBERGER. 


Drracrorx. Les maladies et les ennemis des Caféiers. 


Koffie. 350 


Wat nog enkele andere kwesties betreft: 


Enkele studies in de Annales du Jardin botanique de Buitenzorg, 
o.a. van JANsE en Burck. 

VAN DELDEN LAËRNE. Brazilië en Java. 

FERREIRA Ramos. La valorisation du café au Brésil 

Scrürer. Brasilien, ein Land der Zukunft. 

LrcoMmte. Le café. 

SCHMEDDING EN ZONEN. Coffee Statistics. 

KAMERLING. De groote problemen der kofhecultuur. 

KaMerriNG. Periodische klimaatswijzigingen en tropische landbouw. 

KAMERLING. De algemeene toestand van Brazilië in economisch en 
finantiëel opzicht, in Zydschrift voor Economische Geographie 1914. 


dp 


DOOR 


Dr A. W. NANNINGA. 


TENS ONE: 


LSL be 


DES HEEPEANDT: 


BODANSCHENBESCHRIJVING ESE 
BESTANDDEELEN VAN DE THEE . . .. 


MR CUERUURSMAN DE STHEE: 


GRONDEN VOOR DE THEECULTUUR . . . . 
ONTEIENING EEE en Ec LE an on an eren Wiee ke 
a. Open maken van den Grond rte 
4. Bepaling van de Plaats, waar de fabriek zal worden 
gebouwder zet 
EN anlessvann Wesen san 
ONES Van NANTOErG OLEN RR ee A 
e. Aanleg van Terrassen . 
ff. Omwerken van den Grond 
THEEZAAD EN SELECTIE. 
ESWEEKBEDDEN Ee veen oto antee oa f 
APENDEGBVANSOINEN Melde er zo ee ven Hs 
a. Plaatsen der Plantstokjes 
Oe Geavensder Elantoaten. es ue vrt ee onee oa 
c. Planten 
BIEMESTING BE Best, redeneren Vigne eat |A do 
ONDERHOUD VAN DE TUINEN. . . .. 
SOD er 
ELEKTENGENIPDAGEN za Ben vn Sn Bed reg ee Dn 


Deer IL. 


Bod 
NI EABRIKATIE VAN DE DHEE: 


PEUKIEN 
VERFLENSEN. 

ROLEN 
FERMENTEEREN . 

DROGEN 

SORTEEREN EN AFPAKKEN 
GROENE THEE. 

De FABRIEK 


HANDEL. 
KWALITEIT VAN DE THEE 
HANDEL, PRODUCTIE, CONSUMPTIE. 
LITTERATUUR 


| 
k 


"caef do uingooyy, ‘cer ‘BU 


Thee 


Inleiding. 


Reeds vele eeuwen vóór Christus was de thee in China bekend 
en werd het aftreksel van de bladeren dier plant door de Chineezen 
gedronken. 

Hollandsche zeevaarders raakten met dit artikel op hunne reizen 
naar het verre Oosten bekend en brachten het geurige product mee 
naar hun vaderland, en op deze wijze leerden de Hollanders het gebruik 
van dit genotmiddel kennen. Men zegt, dat er in den eersten tijd veel 
werd gezondigd tegen de juiste manier om de thee te gebruiken en 
dat de bladeren wel eens in het water werden gekookt, ja zelfs dat, 
in onwetendheid omtrent het gebruik van dit nieuwe genotmiddel, de 
gekookte bladeren werden gegeten; maar hoe dit zij, spoedig leerde 
men dezen heerlijken drank beter kennen en waardeeren. Hij bleek 
niet alleen een genotmiddel, doch vond ook toepassing als medicijn ; 
vooral zijn opwekkende kracht werd spoedig erkend, zoo o.a. door 
den bekenden schrijver KÄmprer, die zich als volgt over de thee 
uitlaat: „Ik geloof, dat er tot heden geen plant in de wereld bekend 
is, welkers aftreksel of afziedsel de maag zoo licht valt, rasser door 
het lichaam gaat of zoo zachtjens de doffe geesten verfrischt en het 
verstand en gemoed verkwikt”’. 

Dit „excellente kruit’ kreeg dan ook spoedig grooten naam en 
werd om zijne eigenschappen zeer geroemd. De Hollandsche koop- 
lieden drongen bij de regeering aan, zelf in onze eigen Oost-Indische 
bezittingen thee te gaan verbouwen; dit was echter gemakkelijker 
gezegd dan gedaan. Herhaaldelijk werden theepitten naar onzen Oost 
gezonden, maar de pogingen bleven in den eersten tijd steeds vruchte- 


858 


loos; de Chineezen verdienden veel aan hunne thee en wilden liever 
geen concurrentie in deze voor hun zoo voordeelige zaken hebben; 
toch wilden zij ook de Hollanders, hunne afnemers, niet boos maken 
door hun zaad te weigeren; alleen zorgden zij, dat deze zaadjes niet 
meer konden ontkiemen. 
Eerst in 1825 gelukte het aan den Chirurgijn-majoor Dr. Pu. F. 
VON SIEBOLD uit Decima een aantal theezaadjes in kiembaren toestand 
naar Java te zenden; zij werden te Buitenzorg in 's Lands Plantentuin 
uitgepoot en er groeiden goede theeplanten uit. Toen het nu eenmaal 
gebleken was, dat de theeplant op Java goed wil groeien, zorgde men 
voor meer zaad, gedeeltelijk uit China, deels uit Japan. De regeering 
gaf zich veel moeite om de theecultuur op Java ingang te doen vinden; 
herhaaldelijk werd o.a. JAcoBsoN, de thee-expert der Nederlandsche 
Handel- Maatschappij naar China gezonden om daar theepitten te verkrijgen 
en nadere inlichtingen omtrent de cultuur en fabrikatie in te winnen. 
Groote hoeveelheden theepitten werden in de streken van Garoet 
en Wanajasa (Cheribon) uitgeplant. In laatstgenoemde plaats werd 
ook een zaadtuin opgericht, van waar enkele jaren daarna zaden over 
geheel Java werden gezonden, want in nagenoeg alle residenties werd 
de theecultuur beproefd. Nabij Wanajasa bevond zich het landbouw- 
etablissement, waarvan de Directeur, de heer Drarp, zich veel met de 
daar gevestigde gouvernements-theeaanplanting bemoeide. Er vormde 
zich te dier plaatse een school voor de theecultuur en -fabrikatie, waar 
onder leiding van Drarp en zijn personeel vele bestuursambtenaren 
zich op de hoogte stelden van de theecultuur, om ze daarna in te 
voeren in de afdeelingen, waar zij werden geplaatst. Zoo ontstonden 
een groot aantal gouvernements-theeondernemingen, over geheel Java, 
waarvan er tegenwoordig zelfs nog vele als theeland in handen van 
particulieren bestaan; wij noemen hier de ondernemingen: Parafkan- 
Salak, Sinagar, Dyjatinangor, Tjykadjang, Tjarennang en vele andere. 
Moeite noch kosten werden door het Gouvernement gespaard om 
de theecultuur te doen slagen, doch er bleven steeds velerlei moeilijk- 
heden over, die oorzaak waren, dat zij vele jaren met verlies werkte. 
De bereiding liet veel te wenschen over; eerst trachtte men 
onder de op Java woonachtige Chineezen goede theebereiders te 
vinden. Zoodra zij hoorden, dat er met de bereiding van thee in 
gouvernementsdienst geld te verdienen was, meldden zich een groot 


359 Thee. 


aantal Chineezen daarvoor aan. Allen beweerden het vak goed te 
kennen, en velen togen aan het werk, doch alras bleek, dat het meeren- 
deel dezer lieden geen flauw begrip van de praktijk der theebereiding 
hadden; zij wisten niet hoe zij den fijnen geur der Chineesche thee 
moesten opwekken en werden spoedig weer ontslagen. 

Nogmaals toog JAcorsoN naar China, om van daar echte thee- 
bereiders mee te nemen en het gelukte hem er een tiental aan te 
werven, die te Wanajasa aan het werk werden gezet; ongelukkigerwijze 
had er in het volgende jaar een opstootje plaats tegen de Chineezen 
in Cheribon en daarbij werden ook deze theebereiders bij vergissing 
vermoord. 

Ook een aantal werktuigen en instrumenten voor de bereiding 
nam JAcoBsoN mee uit China, doch het eindresultaat was en bleef 
verre van gunstig, zoodat men de thee steeds beneden de markt 
moest verkoopen en de productiekosten hooger bleven dan de ver- 
koopprijs bedroeg, die in Holland verkregen kon worden. 

Ook de cultuur was en bleef gebrekkig; de producties per bouw 
bleven uiterst gering, zoo bijv. op Wanajasa zelf kreeg men 


in 1834 van 500.000 heesters niet meer dan 3.500 
LOR 60O0:O0O 5 PD 5 5 5.000 
an AIN A GOOT) 5 5) » »„ __ 19.000 


en in het volgende jaar niet meer dan 23.000 pond thee. 

Door deze lage producties werd de kostprijs van de thee natuur- 
lijk zeer hoog; hij beliep bijvoorbeeld in 1841 per rooo pond niet 
minder dan /1r20—, terwijl men op de markt niet meer dan /1— 
per pond kon verkrijgen, dus leed men per rooo pond een verlies 
van f 120.—. 

Ten einde raad besloot de regeering de theecultuur op te geven; 
de bestaande aanplantingen werden eerst aan particulieren verhuurd 
en later verkocht, zoodat in het jaar 1865 alle bemoeiing van de 
regeering met de theecultuur had opgehouden. 

Ook in Britsch-Indië had zich intusschen de theecultuur ontwikkeld; 
in de eerste jaren voerde men daar, evenals op Java, pitten uit China 
in. Reeds omstreeks 1825 werd evenwel de ontdekking gedaan, dat 
er in de valleien van de Bramapoetra, in de landstreek Assam, eene 
theesoort in het wild groeide. Men hield deze soort, die men Assam 


560 


thee noemde, eerst voor ongeschikt voor de bereiding van thee, 
zoodat er vele jaren daarna, zelfs nog in 1856, theepitten uit China 
werden ingevoerd. Doch alras bleek het, dat deze meening omtrent 
de waarde der Assam thee ongegrond was en dat deze plant wel 
degelijk goede thee kon opleveren, als men maar een geschikte 
methode van bereiding toepaste. Naarmate men beter hiermee bekend 
werd, bleek de Assam thee niet alleen geen minderwaardig, doch 
een voor onzen Europeeschen smaak beter, aangenamer smakend 
product te kunnen leveren, dan de Chineesche. En dit was niet het 
eenige voordeel van de Assam thee boven de Chineesche, doch de eerste 
bleek ook in staat veel meer product per eenheid van oppervlakte te 
geven. Toen dan ook de Assam thee overal bekend werd, was het 
met de Chineesche thee, althans in Britsch-Indië, gedaan. In 1873 
begon men de Assam thee op Java in te voeren en het succes dezer 
nieuwe cultuurplant was groot; men zag ook daar spoedig de groote 
voordeelen van het nieuwe product en naarmate zich deze kennis 
meer verbreidde, geraakte de Chineesche thee meer op den achter- 
grond. Nieuwe theelanden werden aangelegd, alleen van Assam thee, 
en oude theetuinen werden gerooid en herplant met deze soort, zoodat 
er dan ook heden ten dage nog maar weinig Chineesche thee is 
overgebleven en er sedert vele jaren niemand meer aan denkt deze 
soort aan te planten. Van de oude gouvernementslanden werden er 
vele geheel herbeplant en weinige hebben thans nog wat Chineesche 
thee, alleen op plaatsen, waar deze onder bijzondere gunstige condities 
groeide, of waar bijzondere omstandigheden de conversie tegenwerkten. 
De veranderingen bleven echter niet beperkt tot de cultuur, ook 
de [avasche theefabrieken ondergingen vooral in den loop der laatste 
25 jaren een algeheele verandering. De kleine oude gouvernements- 
fabriekjes, waarin men bijv. de thee in de buitenlucht verflensde op 
tampirs (ronde platte borden van bamboevlechtwerk, met een opstaand 
randje van circa 2 cM. hoog) of op den vloer der fabriek; waar de 
thee met de hand of op de eenvoudige gebrekkige eerste roltafels 
gerold werd en waar zij op houtskoolvuurtjes werd gedroogd, zij zijn 
nu geheel uit den tijd en bestaan nog alleen in onze herinnering. 
Toch is het nog niet zoo heel lang geleden, dat menige Javasche 
theefabriek voor het drogen van haar product alleen aangewezen was 
op deze vuurtjes en ik herinner mij nog den tijd, kort voor 19oo, 


361 Thee. 


toen dit op enkele fabrieken het geval was. Groote loodsen waren er 
gebouwd, waarin een menigte van deze vuurtjes onderhouden werden, 
die de temperatuur in de schuur zeer hoog en de atmosfeer door hun 
asch bijzonder stoffig maakten. 

Al deze ouderwetsche inrichtingen zijn nu echter verdwenen en 
vervangen door nieuwe vindingen, deels omdat de Assam thee een 
andere bewerking vereischt dan de Chineesche, en meer nog om de 
steeds sterker wordende concurrentie van andere theeleverende streken 


het hoofd te kunnen bieden. 


Fig. 123. Thee-onderneming Tjisadea. 


Zoo ontstond uit de oude souvernements-theecultuur de nieuwe 
vrije cultuur, met hare schitterende Assam theetuinen en hare moderne 
fabrieken, dank zij vooral de bekwaamheid en de volhardende energie 
der Javasche theeplanters, wien het gelukte om uit een verliesgevende 
hopelooze gouvernements-cultuur eene bloeiende, zeer hoopvolle, vrije 
cultuur te scheppen, die steeds belangrijk in omvang toeneemt en nog 
een schoone toekomst tegemoet gaat 

Dank zij de samenwerki 


ig van de Java-theeplanters met het 


Gouvernement begon men in de laatste jaren ook op Sumatra met 


962 


de theecultuur. Zoowel op Sumatra's Oost- als Westkust is men sedert 
eenige jaren druk in de weer, om thee-ondernemingen op te richten. 
Vooral aan de Oostkust ontwikkelt zich deze cultuur met reuzen- 
schreden, zoodat bij het schrijven van dezen tweeden druk daar reeds 
menige onderneming over de honderdduizend ponden thee per jaar 
bereidt. De uitvoer van thee van Sumatra's Oostkust begon in 1914 
en beliep in dat jaar 203.355 K.G. 

Van 1 Jan. tot ult. October 1916 bedroeg de thee-uitvoer uit 
Sumatra totaal niet minder dan ruim r millioen K.G ‚tegen 484.135 K.G. 
in hetzelfde tijdvak van 1ors. (Korte Berichten v. Landbouw, Nyverheid 
en Handel tn Ned. Indië). Het middelpunt der theecultuur aldaar is 
Pematang Siantar, een plaats, die zich op echt Amerikaansche manier 
in een oogwenk heeft ontwikkeld tot een flinke stad met waterleiding, 
goede hôtels etc. kortom tot een waardig middelpunt van een bloeiende 
cultuurstreek, zooals er op Java zoo vele zijn ontstaan, zij het dan ook 
niet zoo plotseling. 

Op Sumatra's Westkust zijn eenige thee-ondernemingen ontstaan 
(of bezig te ontstaan) niet ver van Fort de Kock dus in de Padangsche 
Bovenlanden. Ook hier schijnt, evenals op de Oostkust, klimaat en 
grond bij uitstek geschikt voor deze cultuur, alleen heeft men nu en 
dan naar het schijnt wat last met de werklui, die van elders moeten 
komen als contract-koelies (dit is ook op de Oostkust het geval), en 
daardoor wat duurdere werkkrachten vormen dan op Java, maar die 
voor eene thee-onderneming het groote voordeel hebben, dat men op 
hen gedurende het contract (3 jaren) kan rekenen en ze niet vóór 
dien tijd wegloopen, zooals op Java maar al te dikwijls voorkomt. 


Thee. 


De Theeplant. 


BoTANISCHE BESCHRIJVING. 


De thee, Camellia theifera, behoort tot de familie der Theaceae 
(Ternstroemiaceae), waarvan de vertegenwoordigers bijna alle in de 
tropische en subtropische streken worden gevonden. 

Tot de naaste verwanten van de theeplant behooren de als sierplant 
gekweekte Camélia's. In den Oost-Indischen Archipel vindt men in het 
wild enkele soorten van dit geslacht. Wij noemen hier de Camel/ra 
lanceolata, voorkomende op alle groote Soenda-eilanden; verder de 
Thea celebica, (volgens Kocns is dit evenwel vermoedelijk een ver- 
wilderd exemplaar van de gewone Chineesche theeplant). 

Men onderscheidt twee hoofdvormen van gecultiveerde thee, 
nl. de CAzweesche of Pavathee en de Assamthee, die het best als onder- 
soorten beschouwd kunnen worden en dan de namen szzeunses en 
assamtca dragen. 

Aanvankelijk hield men China voor het vaderland van de thee; 
maar later, toen de Assamtheeplant ontdekt was, begon men te twijfelen. 

De Engelschen nemen in den regel aan, dat de thee uit Indië 
afkomstig en vandaar naar China gebracht is. 

De theeplant is houtig; de Chineesche een lage heester, tot 3 M. 


hoog, de Assam thee een lage, rijkvertakte boom, die tot 12 M. hoog 


g, 
kan worden. De bloemen zitten alleen of bij 2—4 in de oksels der 
bladeren; zij zijn wit, welriekend en hangen iets over. De bloemen zijn 
tweeslachtig, hebben een 5—7 bladigen kelk, een eveneens 5—7 bladige 
bloemkroon, talrijke meeldraden en een bovenstandig, 3(-4)-hokkig 
vruchtbeginsel, waarboven zich een stijl verheft, die in drie (of vier) 
takken uiteengaat, welke de stempels dragen. 


364 


Na den bloei ontwikkelt zich een houtige doosvrucht, die bij 
rijpheid openspringt, waarbij een middenzuiltje blijft staan. In ieder 
hokje van het vruchtbeginsel vindt men 4—6 zaadknoppen; hiervan 
ontwikkelt er zich in ieder hokje zelden meer dan één en dikwijls gaan 
in een of twee der hokjes alle zaadknoppen te gronde. De zaden zijn 
bruin, zoo groot als een knikker, kogel- 


rond, met uitzondering van de naar 
het middenzuiltje van de vrucht ge- 
keerde zijde, waar de zaden, wanneer 
twee of drie hokjes zich ontwikkeld 
hebben, tegen elkaar afgeplat zijn. 


Het voedsel bevindt zich in de 


dikke -zaadlobben van de kiem. 


Fig. r24. Bloem van de thee. 


De bladeren staan afwisselend aan 
de takken; zij zijn leerachtig, van boven geheel kaal, van onderen 
bij sommige vormen min of meer donzig, lancetvormig tot omgekeerd 
langwerpig-eivormig, min of meer toegespitst, met in korten steel 
versmalden voet; zij zijn aan den rand gezaagd en bezitten een tamelijk 
sterk naar voren tredende nervatuur; de opeenvolgende zijnerven zijn 
nabij den bladrand boogvormig verbonden. Bij de Chineesche thee zijn 
de bladeren weinig of niet toegespitst; zij zijn kleiner, doch vooral bij 
sommige vormen veel smaller dan die van Assam thee; deze laatste 
Zijn meer toegespitst en ook iets dunner van bouw. 

Talrijk zijn de vormen, welke thans in cultuur zijn. Men kan 
ze het best onderscheiden naar den bladvorm, naar de verhouding 
van lengte en breedte, naar de helling van de zijnerven ten 
opzichte van de hoofdnerf, naar het aantal tanden van den bladrand, 
enz. Vele dezer vormen zijn kruisingen tusschen de Chineesche 
en de Assam thee (of wel van de verschillende oorspronkelijke 
Ässamvariëteiten). 

De verschillen tusschen deze beide hoofdtypen zijn in hoofdzaak 
de volgende: 


re. Zoowel de geheele plant als ook de bladeren van de Assam 
thee zijn aanzienlijk grooter dan die van de Chineesche thee. 


2e. De Assam thee heeft sterk toegespitste bladeren en bijde 
Chineesche thee zijn de bladeren weinig of niet toegespitst. 


365 Thee. 


3e. De zijnerven van de Chineesche thee maken een scherperen 
hoek met de hoofdnerf dan die van de 
Assam thee. 

4e. Wat de chemische samen- 
stelling van beide aangaat, heeft de 
Assam thee een veel hooger percen- 
tage aan looizuur en caffeïne, maar 
minder cellulose dan de Chineesche thee. 

In vorm van de plant alsook van 
het blad en in chemische samenstelling 
komen de op Java gekweekte vormen 
veel meer overeen met de Assam thee 


dan met de Chineesche thee. 


Van de 4 soorten of typen, die 


naar men zegt, oorspronkelijk in Assam 


in de wildernissen voorkwamen, zijn 


Fig. r25. Chineesche theeplant. 


de voornaamste het MZauzpure- en het 


Assant-indtgenous-type; zij spelen 


ook thans nog in de practijk een 
groote rol en worden hier kort 
beschreven: 

re, Het Maxnzpure-type, met 
het allergrootste blad, nl. van 20 
à 24 cM. lang en 8 cM. breed. 
Dit blad is donkergroen gekleurd, 
langwerpig _ lancetvormig, met 
plotseling toegespitste punt en 
puntigen voet; bovenkant sterk 
glimmend, onderkant dof, de uit- 
springende evenwijdige zijnerven 
komen boogvormig bij elkaar, 
waartusschen het blad sterk ge- 


bombeerd is; rand zeer grof en 


onregelmatig wijd gezaagd. De 


geledingen tusschen de bladeren 


Fig. 126. Assam theeplant 


zijn zeer lang, zoodat, als men 


LE 


niet heel jong plukt, er steeds lange stelen moeten worden meege- 


566 


nomen. De top der scheutjes, het zoogenaamde „peccoblad” is niet 
sterk behaard. 

2e. Het Assam-indigenous-type. Deze plant is iets minder forsch 
van groei, het blad licht geelachtig groen en kleiner dan het Manipure 
type, 16 cM. lang en 6 cM. breed; vorm eivormig gespitst. Tanding 
van den bladrand grof gegolfd, gezaagd doorloopend tot dicht aan 
de bladspits. 

Bladtop stomp, vrij lang en afgerond. Peccoblad sterk behaard. 

Verder zijn er nog een groote menigte variëteiten, die gewoonlijk 
den naam dragen van de streek vanwaar zij geïmporteerd zijn, bijv. 
Jaipure, Singlo Hill, Bazaloni, etc. 

De uit Britsch-Indië op Java geïmporteerde theezaden zijn geen 
van alle van geheel zuiver type; er komen steeds een aantal vreemde 
hybriden in voor van de Chineesche thee met de Assam thee. Dit 
komt doordat men in Britsch-Indië oorspronkelijk tegelijk met de 
Assamsoorten Chineesche thee heeft aangeplant en er overal kruising 
heeft plaats gehad. Het eigenaardige van deze kruisingen is, dat zij 
bijna steeds meer overeenkomen met de Assam thee dan met de 
Chineesche. De planten zijn veel grooter dan de laatste en hebben 
bijv. steeds toegespitste bladeren als de Assamtypen. 


BESTANDDEELEN VAN DE HEF. 


Het theeblad, dat voor de fabrikatie wordt geplukt, bestaat voor 
75 à 800/, uit water en voor 20 à 25 0/9 uit vaste stoffen, die deels 
in opgelosten, deels in onopgelosten toestand in het blad aanwezig 
zijn. De vaste stoffen zijn voor ons van het meeste belang; wij zullen 
in het vervolg van dit hoofdstuk alleen deze op het oog hebben en dus 
overal van het absoluut droge blad spreken, waar niet het tegendeel 
is vermeld. 

Het droge blad bevat organische en anorganische bestanddeelen; 
van de laatste circa 5 à 6 0/,. 

De voornaamste der orgauzsche bestanddeelen zijn: 

re. Zheelooistof. Deze stof speelt een uiterst gewichtige rol bij de 
fabrikatie der thee; zij wordt daarbij grootendeels ontleed en hare 
ontledingsproducten geven den smaak aan het aftreksel. In het blad 
komt de looistof (tannine) voor opgelost in celsap; de oplossing is 


367 Thee. 


kleurloos en in drogen toestand is de tannine wit, wordt echter heel 
gemakkelijk door oxydatie bruin gekleurd. In het bijzonder in alkalische 
oplossing is de theetannine zeer gemakkelijk te oxydeeren en wordt 
dan donkerbruin tot zwart. 

2e. Theeferment. Evenals vele andere plantenorganen, bevatten 
ook de theebladeren een ferment, dat men op gelijke wijze als de 
meeste andere fermenten in poedervorm kan afscheiden. Het geheel 
versche blad wordt fijngehakt of gemalen en het bladmoes onmiddellijk 
daarop uitgeperst. Het uitdruipende sap is eerst troebel en door een 
weinig bladgroen gekleurd, doch wordt bij eenigszins sterker persen 
geheel helder en is alleen eenigszins geel gekleurd. Het helder gefil- 
treerde sap wordt in 4 à 5 maal de hoeveelheid alkohol uitgegoten 
en geeft nu een witgrijs neerslag van onzuiver ferment, dat door decan- 
teeren en filtreeren van de vloeistof kan worden gescheiden. Om het 
ferment geheel wit te krijgen kan men het nog eens of twee keer in 
een weinig water oplossen en neerslaan met alkohol. Het is nu nog 
altijd niet zuiver, maar of en in hoeverre een ferment ooit zuiver is, 
is moeilijk na te gaan, zoolang het niet gekristalliseerd is en een 
gekristalliseerd ferment is nog nooit (uit welke plant ook) verkregen. 
Het „ruwe ferment”, dat wij op de bovenomschreven wijze hebben 
bereid, bevat steeds veel kali en phosphorzuur en ook vrij veel 
mangaan en magnesia, verder o.a. nog kalk en een weinig stikstof 
benevens organische bestanddeelen. 

Eene karakteristieke eigenschap van dit ferment is zijn oxydeeren- 
de werking op de theetannine. Voegt men bij een verdunde looistof- 
oplossing een weinig van dit versch bereide ferment, dan wordt deze 
oplossing bij eenig staan bruin gekleurd. Langzamerhand vormt zich 
een troebeling en daarna een bruin neerslag, dat zich op den bodem 
afzet. De tannine is door het ferment geoxydeerd; het ferment 
heeft dus een oxydeerende werking en daarom noemt men het een 
„oxydase”’. 

Daar de werkzaamheid van het ferment bij het herhaalde oplossen 
en precipiteeren afneemt, zoo is het aan te raden, wanneer men de 
eigenschappen van het ferment nader bestudeeren wil, het niet uit het 
blad af te scheiden, maar het blad eenvoudig bij lage temperatuur te 
drogen, bijv. in een bus of bak, waarin ongebluschte kalk is gebracht. 
Spreidt men hierin een niet te groote hoeveelheid blad uit, dan is dit 


D 


868 


binnen een dag droog en het ferment heeft niet geleden. Het blad 
blijft daarbij ook volkomen groen. 

Voor de onderzoekingen wordt het nu fijngemalen en van de 
lucht afgesloten bewaard, maar ook bij deze bewaring gaat de activi- 
teit van het bladpoeder langzamerhand achteruit; men dient dus voor 
een langer durend onderzoek nu en dan wat nieuw bladpoeder te 
maken, op de wijze zooals boven aangegeven is. 

3e. Zheeolte. De geur der thee, een van hare voornaamste eigen- 
schappen, ontstaat tijdens het fermenteeren; uit welke bestanddeelen 
deze stof, eene aetherische olie, ontstaat, is geheel onbekend; alleen 
weten wij, dat zij niet door de werking van het ferment op de tannine 
gevormd wordt, 

Dat evenwel de theeolie ook ontstaat door eene fermentatie is 
zeer waarschijnlijk, maar haar vorming gaat niet geheel parallel aan 
de oxydatie van de tannine door het daarop werkende ferment; de 
laatste werking duurt veel langer dan de eerste, zoodat de geur zich 
reeds lang volkomen heeft ontwikkeld als de fermentatie nog in gang is. 

De theeolie is onderzocht door van Romsurem, die vond, dat zij 
voor een deel bestaat uit een hoogeren alkohol, met een kookpunt van 
circa 153° C. Van groot belang voor de practijk is misschien de eigen- 
schap, dat zij bij overdistillatie met water bij lagen druk, dus in een 
luchtverdunde ruimte, veel minder sterk met het water overgaat dan 
door distillatie bij gewonen druk. Wij zullen dus door de gefermen- 
teerde thee te drogen in een vacuum (luchtverdunde ruimte) minder 
verlies van geur krijgen dan door droging bij gewonen druk. 

ge. Caffeïne. De caffeïne, de stof, die het opwekkende bestand- 
deel der thee uitmaakt, bevindt zich reeds in het geplukte blad en 
heeft hoegenaamd geen aandeel aan de fermentatie. 

Hoe jonger het blad is, waaruit de thee is bereid, des te meer 
caffeïne bevat het; ook bevat de Assam thee veel meer caffeïne dan 
de Chineesche. Men meent soms, dat de bittere smaak der thee aan 
de caffeïne toe te schrijven is, doch dit is onjuist; deze stof heeft bijna 
geen smaak en daarenboven is de hoeveelheid in de thee aanwezig 
betrekkelijk gering. 

In de pecco-soorten der Assam thee zal men wellicht vinden tot 41/50/, 
en de grovere soorten (pecco souchon etc.) hebben niet meer dan 3 à 
31/2 °%/% caffeïne. De Chineesche thee heeft niet meer dan 2 à 3%, caffeïne; 


569 Thee. 


de bittere smaak, dien de thee soms kan hebben, is dus niet van de 
caffeïne, maar komt van de ontledingsproducten van de looistof. 

se. Verder komen er in de thee nog een groot aantal stoffen 
voor, die noch bij de fabrikatie, noch bij het drinken van thee een 
overwegende rol spelen. Wij noemen eerst de ezwetachtige stoffen, die 
gretig het looizuur opnemen; hoe jonger het blad, des te meer eiwit- 
achtige stoffen zijn daarin tegenwoordig. 

De cellulose, eene stof die chemisch inactief is en dan ook geen 
rol speelt bij de fermentatie der thee. 

Verder vinden wij in het theeblad nog een aantal organische 
zuren, als ovaalzuur, cetroenzuur, pecttnezuur, etc., die meest als kali- 
of kalkzouten aanwezig zijn; voorts nog andere planten-alkaloïden dan 
caffeïne nl. Meofiline, theobromine, adentne, etc. 

Anorganische bestanddeelen. Wordt het theeblad of de thee voorzichtig 
verbrand, dan blijft er een witte, gele of grijsgele asch over ten bedrage 
van ongeveer 5 à 6% op het gewicht van de droge stof berekend. 

Zij bestaat in hoofdzaak uit de volgende bestanddeelen: 


KEERN vet AO MLOLLEO OD 
NEON ENE Tete ee ee ONZ in es 
WEN et nn EE WEL NNC 
MESEN NN BE LNE a LO, 
Alpmmniumoxyde Biden OR 2 
Nansaanoxyden Me Vlet OO Ae 
EIER ve NER EO OD 
Soperdsy denm ve ee sporen 

Bhosphorzuunsnm enen Men tot 2ZOn, 
ZNAVE ZITA ie MAA Je SPee len AAD ALISA En 
GAIOOG RE en Wel rn okee Ons re ALB 
KAezelzuut tn veren en en ANG ed 
Boolziuanen Es BAN et EE IO 


Wij zien, dat de asch bijna voor de helft bestaat uit kali en verder 
dat zij rijk is aan phosphorzuur, kalk en magnesia. Merkwaardig is 
het groote verschil in samenstelling van de asch der verschillende 
theesoorten. 

De eene bevat bijv. slechts 0,05 °/) mangaanoxyde en de andere 
niet minder dan 60 maal zooveel, nl. 3. Bij de overige bestanddeelen 


Deer IL. 24 


870 


is het verschil weliswaar minder groot, maar soms toch zeer aanzienlijk. 

Dit groote verschil in samenstelling van theeasch heeft voor het 
grootste deel zijn oorzaak in den ouderdom van het geplukte blad, 
voor een ander deel in den aard van den grond, in de soort (variëteit) 
der thee, in het rangnummer van den pluk, etc. 

Hoe ouder het blad is, des te grooter wordt het gehalte aan 
onoplosbare aschbestanddeelen, als kalk en magnesia, en des te kleiner 
wordt het gehalte, aan oplosbare bestanddeelen als kali, phosphorzuur. 

De grond heeft vooral op sommige bestanddeelen invloed; het 
allerbeste is dit te merken aan mangaanarme en -rijke gronden, waarvan 
de thee eveneens mangaanarm en -rijk ís. 

Zeer duidelijk is dit ook voor sommige andere bestanddeelen, 
als natrium en aluminium, die naar het schijnt, een ander metaal 
kunnen vervangen. Zoo hebben ook kalkrijke gronden een kalkrijke 
thee en eveneens staat het met magnesia. Het gevolg is, dat op 
sommige gronden een thee groeit, die meer kalk bevat dan magnesia, 
en omgekeerd op andere een thee met hooger magnesia- dan kalkgehalte. 

Om te weten op welke wijze al deze anorganische stoffen in 
het blad voorkomen, zou men alle stoffen moeten kennen, die het 
blad samenstellen en daarvan zijn wij nog verre verwijderd. Wij weten 
het alleen van sommige stoffen, die uit het blad geïsoleerd zijn. Zoo 
komt bijv. de kalk gedeeltelijk voor als onoplosbaar calciumoxalaat, 
dat men als groote kristallen in de bladeren vindt. Magnesia komt in 
een van kalk afwijkenden vorm voor (al kan het de kalk ook voor 
een deel vervangen), zoo bevat bijvoorbeeld het ferment der thee steeds 
meer magnesia dan kalk. Kali en phosphorzuur komen waarschijnlijk 
gedeeltelijk aan elkaar gebonden als kaliumphosphaat voor, deels ook 
als elementen van het eiwit, waarin ook zwavel voorkomt. 


Thee, 


[T. 


Cultuur van de Thee. 


GRONDEN VOOR DE THEECULTUUR. 


De gronden, waarop de theecultuur gedreven wordt, loopen zeer 
sterk uiteen; zoowel op zand- en erind- als leem en Alergronden treft 
men goede theeondernemingen aan, terwijl de vu/kanzsche evengoed 


7. Employé op inspectie door de jonge theetuinen. 


dienen voor de theecultuur als de sedsmentaire gronden. De hoogte 
boven zee, waarop de theelanden liggen, loopt eveneens sterk uiteen, 
men vindt ze op 3 à 400 voet (o.a. in het Buitenzorgsche) maar ook 


vindt men ze tot op 7ooo voet hoogte, zooals de Bagelen Thee- en 


oi, 


Kina Maatschappij in de Kedoe, zoodat men gerust kan beweren, dat 
de thee niet kieskeurig is aangaande den aard van den grond, noch 
wat aangaat de hoogte, waarop zij groeit. 

Het centrum der Javasche theecultuur bevindt zich in de Preanger 
Regentschappen, alwaar de meeste theelanden liggen op de hellingen 
der vulkanen en een gedeelte in het Zuiden op sedimentaire gronden. 

Volgens een vrij nieuwe kaart uitgegeven van wege de „Soeka- 
boemische Landbouw-Vereeniging” vindt men alleen in de Preanger 
niet minder dan een r5o-tal ondernemingen, die theecultuur drijven, 
hetzij uitsluitend, hetzij in verbinding met een of meer andere 
cultures. 

Ook ten Westen en ten Noorden van de Preanger liggen een 
aantal theeondernemingen, nl. in Buitenzorg, Krawang en Cheribon. 

In Midden-Java vinden wij theelanden, voornamelijk op de hel- 
lingen van den Prahoe, den Sindoro, den Soembing en den Oengaran, 
en wel in de residenties Pekalongan, Kedoe en Semarang. 

Eindelijk vinden wij ook in Oost-Java een aantal theeonder- 
nemingen, nl. de meeste gelegen op de hellingen van den Smeroe en 
den Keloet, in de Residentie Pasoeroean. 

Al deze landen behalve sommige in Zuid-Preanger liggen op de 
hellingen der vulkanen, en dus op vulkanische gronden, die evenwel 
volstrekt niet alle gelijk zijn; men vindt hieronder vooreerst de jong- 
vulkanische en de ouder-vulkanische eronden. De eerste liggen het 
dichtst bij den top. 6 

Verder naar beneden op grooteren afstand van den krater ver- 
wijderd, liggen dan de oudere eveneens vulkanische gronden. 

Zeer duidelijk vinden wij deze verschillen bijv. op den vulkaan 
„Gedeh’’; hier hebben wij twee soorten gronden, nl. de bovengelegen 
gronden, waarop de ondernemingen „Gedeh”, „Goalpara'’, „Perbawati’’ 
etc. liggen en de lager gelegen oudere gronden, waarop de onder- 
nemingen als „Sinagar’ enz. aangelegd zijn. Hoewel deze gronden 
alle vulkanisch zijn en wel van denzelfden vulkaan afkomstig, zoo is 
er toch een groot verschil aan te wijzen. De hoogere gronden zijn 
zeer steenachtig, grijs en sterk aan het verweeren en de benedenste, 
oudere zijn bruin tot roodachtig, zonder steenen, en veel minder sterk 
verweerende (zijn reeds verweerd). 

Het meest moet het verwonderen, dat de steenen bij de verweering 


373 Thee. 


verdwijnen, terwijl de kleur van grijs verandert in bruin. Deze steenen, 
de andesietgesteenten der vulkanen, bestaan voor een deel uit dubbel- 
silicaten van ijzeroxydule en een of meer andere metaaloxyden, (kali, 
kalk, aluminium, etc.). Zij worden gemakkelijk geoxydeerd door de 
vochtige warme atmosfeer en dientengevolge gaat het ijzeroxydule in 
het bruine of roode ijzeroxyd over. De steenen vallen uiteen en er 
ontstaat een meer of minder fijn zand, dat bij verdere verweering 
steeds fijner wordt en een egaal roode of bij aanwezigheid van humus 
een bruine kleur aanneemt. 

Bij deze betrekkelijk snelle ontleding van den grond worden 
vele voedingsstoffen voor planten vrij en zoo ontstaat op deze gronden 
een weelderige vegetatie, die de humusvorming in de hand werkt. 
Vandaar, dat ook deze nieuw-vulkanische gronden steeds een zeer 
groot humusgehalte bezitten, dat, als zij in kultuur genomen worden, 
langzamerhand weer slinkt. Dit gaat echter niet zoo schielijk of de 
oudere vulkanische gronden, waarop de meeste Javasche theeonder- 
nemingen liggen, zijn bijna steeds nog humusrijk. Eene kwestie van 
het allergrootste belang is het, dat men dezen humusrijkdom zoolang 
mogelijk ziet te bewaren. Liet dit vroeger door de onoordeelkundige 
‘behandeling door de inlandsche bevolking dikwijls te wenschen over 
(men denke aan de Gouvernements-koffiecultuur, die weliswaar onder 
toezicht van Furopeanen, nl. de controleurs werd gedreven, doch 
waarbij deskundig toezicht gewoonlijk ontbrak) tegenwoordig is daarin 
eene groote verbetering gekomen, zoowel door oordeelkundigen aanleg 
van de tuinen als door doelmatige behandeling van den grond tijdens 
de cultuur. Vooral door een goed aangelegd afwaterings-systeem, dat 
afspoeling tegengaat en door groene bemesting, die nieuwe organische 
bestanddeelen in den grond brengt en daardoor humusvorming in de 
hand werkt, wordt veel gedaan tegen de vermindering van het humus- 
gehalte van den grond. 

De Javasche theegronden hebben een humusgehalte van 4 tot 
200/o; de armste zijn de oude gronden, die reeds lang in cultuur zijn 
en waar in den loop der tijden veel van de bouwkruin is weggespoeld. 
Die uitspoeling gaat soms zoo ver, dat men wel eens in tuinen thec- 
struiken vindt, die boven den grond op hunne wortels staan. Dergelijke 
tuinen, die men gelukkig zelden aantreft, leveren natuurlijk niet veel 


oogst meer; zij dienen na uitroeiing van den aanplant òf eenige jaren 


374 


braak te liggen òf wel, ter vorming van humus, met Leguminosen te 
worden beplant, zullen zij ooit weer een goeden oogst leveren. 

De oudere vulkanische gronden hebben meestal een humus: 
gehalte van 5 à 80/. Zij zijn voor een geregelde flinke bewerking 
zeer dankbaar en bevatten behalve de 50/ stikstof in humus, van 
de andere plantenvoedingsstoffen veelal voldoende voor een jaren 
voortgezetten ruimen theeoogst; de producties zijn op die gronden 
algemeen (mede door een betrekkelijk hooge temperatuur en veel regen) 
vrij aanzienlijk, en beloopen tot 1500 à 2000 pond thee per bouw. 

Minder hoog zijn over het algemeen de producties op de zeer 
humusrijke hooger gelegen landen op de jongere vulkanische gronden. 
Deze gronden hebben weliswaar een hoog humusgehalte, van gemiddeld 
ro à 15%, terwijl daarenboven door de spoedige verweering veel 
plantenvoedingsstoffen in een voor de plant opneembaren vorm vrij 
worden, doch wij zagen, dat zij grootendeels bestaan uit steenen en 
daaruit gevormd grind en zand. Daardoor zijn deze gronden zoo zeer 
doorlatend, dat de voedingsstoffen, die disponibel worden, te spoedig 
wegspoelen, dan dat de planten ze bijtijds kunnen bemachtigen. 
Bovenal is dit het geval met de stikstofhoudende bestanddeelen uit 
den humus, zoodat deze gronden niettegenstaande hun groot humus- 
gehalte, dikwijls stikstofgebrek vertoonen en dankbaar zijn voor eene 
stikstofbemesting, die men hier vooral toedient in den vorm van eene 
sroene bemesting, of (hetgeen heel wat duurder is) van eenen organischen 
mest als boengkil. N 

De kwaliteit der thee is op dergelijke jong-vulkanische gronden 
bijzonder goed; de geurigste, en lekkerste theesoorten van Java komen 
juist van deze gronden; die daarvoor eene vermaardheid bezitten. 
De productie per bouw is niet hoog, hetgeen zijn oorzaak grootendeels 
vindt in het tekort aan stikstof in den grond; voor een ander deel 
aan den fijnen pluk, welke meestal op deze ondernemingen wordt 
toegepast. 

Producties van 7oo à goo pond thee per bouw zijn hier ongeveer 
het gemiddelde. 

Nog humusrijker dan deze zijn enkele theegronden op nog grootere 
hoogte, zooals op de hoogvlakte van Pengalengan, die op 5ooo voet 
en hooger liggen. Het humusgehalte dezer gronden is van 12 tot 200/,. 


Ook dit zijn vulkanische gronden; zij behooren eveneens tot de jong- 


815 Thee. 


vulkanische en zijn níet steenachtig als de bovengenoemde, maar 
fijnkorrelig en zeer doorlatend. Dit zijn mee van de beste (zoo niet 
de allerbeste) cultuurgronden, die er bestaan. Zij bevatten niet alleen 
een groote hoeveelheid humus en dus stikstof, maar ook al de overige 
plantenvoedingsstoffen in ruime mate voor een overvloedigen theeoogst, 
die dan ook hier het allergrootst is en soms tot 2500 pond per bouw 
klimt. enkele keeren zelfs nog hooger. 

Daarbij hebben deze soorten algemeen eene zeer goede kwaliteit, 
zoodat men begrijpt, dat deze gronden voor de beste doorgaan, die 
er in de geheele wereld bestaan voor de theecultuur. 

Geen wonder dus, dat wij hier onze mooiste Javasche theetuinen 
hebben, die eene vergelijking met iederen theetuin, waar ook gelegen, 
in Ceylon, in Assam zelfs, waar toch de bij ons geplante variëteit 
inheemsch is, met glans kunnen doorstaan. Voeg daarbij een prachtige 
natuur door de vele omliggende met oerbosch bedekte vulkanen als 
de Wajang en de Windoe, de Malabar, de Tiloe en zoo vele andere, 
en een voor Europeanen heerlijk klimaat, waarbij de overmatige warmte 
van de lager gelegen landen niet voorkomt, dan ziet men dat dit oord 
wel het „Dorado van een theeplanter genoemd mag worden. 

Behalve deze vulkanische, zijn er nog sedimentaire gronden, 
waarop de Javasche theecultuur wordt gedreven. Deze laatste zijn 
ouder dan de eerste, en hebben volgens VERBEEK en FENNEMA ook 
gedeeltelijk hun ontstaan te danken aan de werking van vulkanen, 
zij het dan ook reeds in overoude tijden. Door de zee werden deze 
landstreken later overstroomd, vandaar, dat zij op sommige plaatsen 
bedekt zijn met een laag koraalkalk of wel met rotsen van kalksteen, 
die in vorige tijdperken in zee zijn ontstaan. 

Doordat zij een veel hoogeren ouderdom bereikt hebben, zijn 
deze gronden sterker verweerd dan de nieuwere vulkanische gronden 
en hebben zij een andere samenstelling. Over het algemeen zijn zij 
minder doorlatend en meer kleiachtig en hebben minder (of in het geheel 
geen) ijzeroxydule-verbindingen. Het humusgehalte is zeer uiteenloopend 
en variëert tusschen 4 en r2%%, vooral afhankelijk van den meer of 
minder langen tijd, gedurende welken zij in cultuur zijn geweest. De 
hoogte, waarop deze theelanden liggen, variëert van 2000 tot 4000 
voet. De ondernemingen, die op deze gronden liggen, werken meermaals 
op mooi uitziende soorten, zoogenaamd „op stuk”. De prijzen dezer 


876 


theesoorten zijn dikwijls hoog, vooral voor geelpunt en dergelijke fraai 
uitziende soorten, die op de markt zeer gewild zijn. De thee groeit op 
deze gronden weelderig en snel en levert niet zelden groote producties, 
zoodat hier opbrengsten van 15oo en 2000 pond per bouw voorkomen. 


ONTGINNING. 


De ontgining van een voor de theecultuur aangewezen terrein 
bestaat uit verschillende werkzaamheden, waaronder 


a sEletsopenlessen "vanden stond: 


Het terrein, dat voor de ontginning bestemd is, kan bedekt zijn 
met hoog opgaand hout, hetzij dit is een zwaar bosch (oerbosch) een 
licht bosch of een jong bosch; verder met kreupelhout (saliara) of 
grassoorten (kaso of alang alang) of wel met cultuurplanten (oude 
koffie-, kina- of theetuin); in elk geval moet het geheele terrein worden 
schoongemaakt en alle boomen en andere planten worden verwijderd. 

Is het bedekt met oerbosch, dan kapt men er eerst een rechten 
weg door en vervolgens kapt men op regelmatige afstanden paden 
loodrecht daarop. Is het terrein hierdoor in regelmatige vierkanten 
verdeeld, dan wordt ook al het andere hout (zoover als men in een 
jaar denkt te ontginnen) gekapt. De takken worden van de stammen 
geslagen en met het struikgewas op hoopen verzameld en na eenigen 
tijd drogen wordt nu dit hout aangestoken. Vóór het omkappen der 
boomen evenwel zoekt men er die stammen uit, die men voor timmer- 
hout wenscht te gebruiken, en merkt deze, opdat zij niet verloren gaan. 

Men doet dit vooraf, omdat men aan den geheelen boom, als 
hij nog intact is, het beste kan beoordeelen of het hout geschikt zal 
zijn voor timmerhout. Bij het uithalen van de boomen kapt men deze 
niet bij den grond af daar bij het kappen op ca. r meter hoogte de 
stronken gemakkelijk gerooid kunnen worden; het stukje stam doet 
dienst als arm van een hefboom. Verder haalt men slechts de wortels 
van die planten uit den grond, waarvan men zeker weet, dat ze haarden 
van schimmelziekten zullen worden (o.a. de djirak). Het verwijderen 
der wortels van alle boomen zou voor een ontginning in den regel 
te duur zijn. Het wordt dan ook zelden gedaan. 

Om niet gevaar te loopen, dat men met het branden van de takken 


371 Thee. 


en van het struikgewas tevens den grond en daarmee ook den humus 
verbrandt, maakt men de hoopen niet te groot. Vooral wegens dit 
gevaar worden de dikke stammen niet verbrand, maar zoo mogelijk 
weggesleept en verkocht, doch als dit ondoenlijk of te duur is, (en dit 
is menigmaal het geval) dan laat men ze eenvoudig liggen in de richting 
van de helling met den voet naar beneden en plant er later omheen. 

Heeft men een met kreupelhout of grassen begroeid terrein te 
ontginnen, dan kan men deze eenvoudig afkappen of -snijden en na 
eenig drogen verbranden. 

Een ouden kofhe- of theetuin te ontginnen en daarvan een nieuwen 
theetuin te maken, lijkt het gemakkelijkst, maar is niet zelden het 
moeilijkst. Men begint met het terrein te raseeren van al de boomen 
en struiken, die er op staan. En nu zou men na omwerking van den 
grond kunnen planten, doch dit is dikwijls niet aan te raden, daar 
menigmaal door de vorige cultuur, hetzij doordat men deze niet op 
rationeele wijze heeft gedreven, hetzij door andere oorzaken, de structuur 
van den bouwgrond in desolaten toestand is achtergelaten. 

In zulk een geval doet men gewoonlijk het best den, grond eerst 
te verbeteren door groene bemesting met Leguminosen. Het snelst 
komt men tot zijn doel met struikvormige Leguminosen als Crotalaria, 
Tephrosia, Indigofera, die men snijdt en onderwerkt als in het Hoofdstuk 
over Bemesting is beschreven. 

Heeft men dit een of meer jaren volgehouden, dan kan men 
eindelijk met goede kans op succes tot de verdere werkzaamheden 


van het opnieuw beplanten overgaan. 


Rb ep alten vander plaats waam desfabuaelsizal 

worden gebouwd. 

Na deze voorbereidende werkzaamheden moet men een geschikt 
terrein voor de fabriek en het landhuis van den administrateur, dat 
niet ver van de fabriek dient gebouwd te worden, uitzoeken. 

Het ligt voor de hand, dat men de fabriek gaarne zooveel 
mogelijk midden op het geheele terrein van de onderneming plaatst, 
doch hierbij moet het volgende niet worden vergeten. Is er water op 
het terrein te verkrijgen voor drijfkracht etc, dan dient men de fabriek 
zoo te plaatsen, dat eene leiding door de fabriek is te voeren van 


voldoende capaciteit om de verschillende machines, die men later noodig 


378 


zal hebben, te drijven, om steeds voldoende water te hebben voor het 
schoonmaken der roltafels, der fermenteerinrichting, etc. Verder is het 
zeer gewenscht, dat van de fabriek een rijweg zal kunnen worden 
aangelegd voor afvoer van het product en toevoer van verschillende 
benoodigdheden. Het terrein van de fabriek moet niet te sterk hellen, 
zoodat men door afgraving (het gemakkelijkste met behulp van 
stroomend water) een horizontaal vlak verkrijgt, waarop de fabriek 
komt te staan. 

Het weinige blad, dat in de eerste paar jaar wordt geplukt, 
verkoopt men gewoonlijk aan eene nabijgelegen fabriek; men begint 
liefst eerst zelf met de verwerking, als de productie wat grooter is 
geworden, bijv. in het qde of 5de jaar. Ook wordt er wel eerst een 
klein voorloopig fabriekje gebouwd, waarin men dan de eerste jaren 
het blad verwerkt; men heeft daarbij vooral te zorgen, dat ook dit 
voorloopige fabriekje goed is ingericht, opdat men er goede thee kan 
bereiden, want de goede naam der onderneming moet van het begin 
af aan worden gevestigd. Beter is het om — als er geen fabriek in 
de buurt is, waaraan men het blad kan verkoopen — gedurende de 
eerste jaren „fAowery pecco’ of „wilpunt”’ (pag. 452) te maken, waar- 
door men, althans voor kleine hoeveelheden, zoo goed als geen 
machines noodig heeft. Op den bouw der fabriek komen wij bij de 
fabrikatie terug. 


C Aanleg van Wegen. 


Eerst gaat men nu over tot het aanleggen van wegen over het 
opengelegde terrein. Er worden twee soorten wegen aangelegd, nl. de 
hoofd- of transportwegen en de tuinwegen. 

De transportwegen legt men zoo aan, dat zij geschikt zijn voor 
het berijden met wagens en karren. Zij moeten niet te sterk hellen, 
zoo mogelijk niet sterker dan r op 20, en dienen voor het transport 
van het product, van mest etc. en als rijweg (te paard of in een bendy) 
voor het personeel. Daar het terrein gewoonlijk niet vlak is, zullen 
deze hoofdwegen met verschillende slingeringen door het terrein loopen. 

Voor degelijken aanleg van deze hoofdwegen moet worden ge- 
zorgd, aangezien zij veel en te allen tijde van het jaar zullen moeten 
worden gebruikt. Vooral moet op goede afwatering worden gelet, èn 


979 Thee. 


door een flinke goot aan de kanten, met de noodige beschoeiingen, 
èn door rioleering en doelmatigen aanleg van den weg zelf, die 
min of meer een naar het midden omhoog gebogen vorm moet hebben 
al naar de samenstelling en de vastheid van den grond. De breedte 
dezer wegen is minstens 3 à 4 M. 

De kleinere wegen, die wij tuinwegen noemden, dienen voor 
het verdeelen van het terrein in pluktaken. Zij kunnen veel smaller 
zijn en hebben gewoonlijk geen grootere breedte dan de afstand 
van twee theeplanten, d.i. ongeveer een meter. Zij loopen veelal in 
rechte lijn zonder bochten en hebben dus dikwijls — in tegenstelling 
met de hoofdwegen — een vrij steile helling. De aanleg is bijzonder 
eenvoudig, nl. door weglating van eene rij theeplantjes; zij verdeelen 
het terrein in tuinen van veelal 3 à 5 bouws. 

Een goed stel wegen is voor eene onderneming van groot belang, 
niet alleen toch zijn zij noodzakelijk voor het transport, doch zij geven 
ook gelegenheid om de werkzaamheden in de tuinen te overzien. De 
administrateur kan zich op zijne ronden door de tuinen niet naar alle 
werklieden begeven, doch krijgt op deze manier een inzicht in het 
werk, dat verricht wordt. 


d. Aanleg van Afvoergoten. 


Na den aanleg der wegen moeten gewoonlijk ook nog afvoer- 
goten worden aangelegd, om de overtollige hoeveelheid water, die er 
bij de hevige tropische regens, welke in onze theedistricten maar al 
te dikwijls voorkomen, te kunnen loozen. In ‘talgemeen dient het 
systeem der afvoergoten zoo groot te zijn, dat ook bij de hevigste 
voorkomende buien het water door de goten een uitweg kan vinden 
en niet gedwongen wordt, om over den aanplant te stroomen en daar 
allicht schade te berokkenen. 

Hiervoor worden aangelegd twee soorten goten, nl. de secundarre 
goten, waarin het uit de tuinen afvloeiende water zich het eerst 
verzamelt en de Moofdgoten, waarin al het water uit de secundaire 
goten wordt vergaard. 

De secundaire goten hebben een zwakke helling, te zwakker, 
naar mate de grond losser is en eerder door het stroomende water 
zou worden uitgespoeld. Ook moeten zij niet te lang zijn (gewoonlijk 
niet langer dan roo á 200 M.) om niet gevaar te loopen, dat het 


850 


water bij een zwaren regen in het benedenste gedeelte der goot over 
den rand heen zou loopen, waardoor schade zou kunnen ontstaan 
in den aanplant. 

De hoofdgoten loopen door de natuurlijke valleien, waarheen 
zich het water vanzelf beweegt. Zijn deze natuurlijke valleien misschien 
zoover van elkaar verwijderd, dat de secundaire goten te lang zouden 
worden, dan kan men tusschen twee opvolgende valleien nog een of 
meer hoofdgoten graven om gevaar voor overstrooming te voorkomen. 
De hoofdgoten zijn dus de vergaarbakken van de secundaire goten 


Fig. 128. 


Greppels, drains en afvoergoten, 


en van waar het water zijn weg vindt tot buiten de onderneming of 
tot in de rivier. 

Om uitspoeling der goten te voorkomen, worden zij menigmaal 
voorzien van dwarse rijen paaltjes, op eenige meters afstand, die dan 
natuurlijk onder den zijkant van de goot moeten blijven, om niet het 
water door de aanplantingen te krijgen. De zijkanten der goten laat 
men veelal begroeien met gras om ze beter vast te houden. 


bell Thee. 


ane enwvan berrassen: 


Een der middelen om afspoeling van den bouwgrond tegen te gaan 
is de aanleg van terrassen; of zij aan dezen eisch voldoen, hangt in hooge 
mate af van de wijze van aanleg en van den aard van den bodem. 

Worden terrassen niet rationeel aangelegd, dan is het onge- 
twijfeld beter den geheelen aanleg achterwege te laten. Bovendien is 
de aanleg van kunstmatige terrassen een zeer dure grondbewerking, 
zoodat men in het algemeen alleen dan kunstmatige terrassen aanlegt, 
als het dringend noodig is. 

Heeft men een goeden grond op steil terrein te beplanten, dan 
kan men onder omstandigheden door den aanleg van terrassen veel 
bijdragen tot een voordeelige exploitatie van dit terrein. 

Een hoofdvoorwaarde, waarvan niet mag worden afgeweken, is, 
dat de terrassen horizontale ligging moeten hebben. Zij verdeelen 
daardoor het terrein in horizontale gewoonlijk ongeveer evenwijdig 
loopende akkers, waarop één rij theeplanten staat. 

De afstand van het midden van een akker tot het midden van 
den volgende is dus gelijk aan den afstand der plantenrijen van elkaar. 
De buitenzijde (helling) van het terras hangt af van den aard van 
den grond; is hij kleiig, dan kunnen wij de helling steil maken, terwijl 
zij op een meer zandigen grond vlakker moet zijn. Gewoonlijk laat 
men ze begroeien, hetzij met goedaardige onkruiden, die den bodem 
vasthouden door diepgaande wortels, of wel door Leguminosen, die 
tegelijk nog stikstof in den grond brengen. Grassen mogen er niet 
groeien, daar deze in elk geval schadelijk zijn voor den aanplant, dus 
alle grassen worden steeds zooveel mogelijk uitgeroeid, bij het schoon- 
houden van den grond. De groene planten aan de buitenzijde van 
het terras moeten steeds kort worden gehouden, hetzij dit zijn onkruiden 
of Leguminosen; men moet ze dus op gezette tijden afmaaien of 
afsnijden (de inlander doet dit met zijn arit). 

Een schaduwzijde van terrassen is, dat men genoodzaakt is, om 
min of meer in den ondergrond te planten, tenzij er bijzondere voor- 
zorgmaatregelen worden getroffen zooals bijv. aangegeven door Krrk- 
HOVEN in zijn voordracht over rationeelen tuinaanleg. 1) 


l) Zie: „Het tegengaan van afspoeling door rationeelen tuinaanleg”, door R. A. W. 
KERKHOVEN. Uitgegeven bij de Soekaboemische Landbouwvereeniging, Soekaboemi. 


982 


Om den duren aanleg van kunstmatige terrassen te vermijden, 
maakt men menigmaal, als de helling van het terrein niet al te zwaar 
is, gebruik van natuurlijke terrassen, die men doet ontstaan door het 
onkruid, dat bij het wieden uit den grond is gehaald, op horizontale 
rijen te leggen tusschen de rijen der theeplanten. Hier verzamelt zich 
dan langzamerhand wat grond tegenaan en we krijgen op deze wijze 
horizontale ruggetjes tusschen de rijen theeplanten, die menigmaal even 
goed als de kunstmatige (en dure) terrassen dienst kunnen doen, om 
den bouwgrond vast te houden. In onze theedistricten van Java komen 


Photo Thee-Proefstation. 


Fig. 129. Het patjollen 1}/, voet diep. 


dergelijke natuurlijke terrassen veel voor, heel wat meer dan de kunst- 
matige, waarvoor menigeen van onze spaarzame theeplanters een zekeren 
afschuw heeft. 


f. Omwerken van den Grond. 

Voor het omwerken van den grond gebruikt de Inlander den 
patjol, een werktuig, waarmee de grond wordt omgehakt; in tegen- 
stelling met den Hollandschen schop of spade, kan men met den patjol, 


383 Thee. 


gewoonlijk niet dieper dan circa 1/y voet komen. Evenwel, hoe diep 
dit werktuig den grond ingaat bij de bewerking, hangt grootendeels 
af van den stand van het ijzer ten opzichte van den steel. 
Voor de theecultuur wordt de grond gewoonlijk r à 11/9 voet, 
d.i. 2 à 3 patjolslagen diep omgewerkt, waarbij de wortels der grassen 
en andere schadelijke onkruiden zoo goed mogelijk worden verwijderd. 
Onophoudelijk toezicht, dat men werkelijk tot deze diepte komt, en zich 
moeite geeft, om de wortels te verwijderen, is steeds hoogst gewenscht. 
Dikwijls kan men met deze eene grondbewerking niet volstaan 
en komen er kort daarop weer allerlei onkruiden (vooral grassen) op, 
waardoor men genoodzaakt is den grond voor den tweeden keer te 
bewerken en nu vooral moet oppassen geen wortels achter te laten. 
Ook komt het voor, dat de grond alleen op de plaats, waar de 
theeplanten komen te staan, wordt omgewerkt, dat er dus alleen plant- 
gaten worden gemaakt; vooral op nieuwe boschgronden, kan dit het 
geval zijn; men kan dan later, als de aanplant in den grond staat, 
tegelijk met het schoonhouden daarvan, den grond patjollen. Natuurlijk 
wordt op deze wijze veel geld gespaard bij de ontginning, dat echter 
dikwijls later door hoogere onderhoudskosten toch moet worden uit- 
gegeven, waardoor niet zelden de totaalkosten zeer verhoogd worden. 
In het algemeen kan men zeggen, hoe stijver en kleiachtiger de 
grond is, des te dankbaarder zal hij voor eene grondige bewerking 
zijn; heeft deze niet plaats, bijv. op zeer losse gronden, (om den grond 
niet te los te maken) dan zal dikwijls toevoeging van mest op hare 
plaats zijn. Maar te veel te willen bezuinigen op de ontginningskosten 
wreekt zich later. Eene ontginning van bijv. /80— per bouw, waar 
alleen voor het intensieve omwerken van den grond minstens / 5o— 
zou moeten worden gegeven, wreekt zich later in een slechten aan- 
plant met minder groeikracht en daardoor is de oppervlakkige methode 
reeds zeer spoedig in het nadeel. 


THEEZAAD EN SELECTIE. 


Van uiterst groot belang voor een nieuw op te richten thee- 
ondernemingen is de keuze van het zaad. 

Zooals bekend is, was er in de jaren van de gouvernements- 
theecultuur slechts ééne soort thee bekend, nl. de Chineesche thee. 


84 


Omstreeks 1875 importeerde men op Java voor het eerst Assam thee- 
zaad uit de gelijknamige provincie van Britsch-Indië. Men was aldaar 
reeds jaren lang begonnen deze soort thee te kweeken en te verbreiden ; 
echter was tegelijk ook veel Chineesche thee aangeplant. Een gevolg 
van dit te zamen voorkomen van beide soorten gaf daar aanleiding 
tot het ontstaan van vele hybriden, die echter zooals wij zagen, veel 
meer overkomst hadden met de Assam dan met de Chineesche 
thee, vandaar dat men op deze hybridisatie niet veel acht sloeg en 
ook de hybriden in de eerste jaren gebruikte voor de voortplanting. 

Vooral toen er in Britsch- 


Indië groote vraag naar thee 
zaad kwam door de krachtige 
ontwikkeling der theecultuur op 
Ceylon, zoo zelfs, dat men er 
niet aan vermocht te voldoen, 
verzamelde men al het zaad, 
dat men kon machtig worden, 


en verkocht dit naar Ceylon. 

Zaadhandelaren kochten 
theezaad, waar zij maar konden 
zonder te vragen, van waar het 
kwam en zoo kreeg Ceylon zijn 
theetuinen met het uiterst ge- 
mengde type, waarvoor dit land 
nu bekend is. 

Op Java werd ook menige 
bezending theezaad uit Britsch- 


Fig. 130. Zaadboomen van Assam thee. 


Indië ontvangen, dat onder den naam van Assam theezaad werd ingevoerd, 
maar uit niets anders bestond dan uit verschillende hybriden van China- 
met Assam thee. Slechts langzamerhand is hierin verbetering gekomen en 
heeft men tuinen gekregen van vrij zuiver type in plaats van velerlei 
typen door elkaar. Men is de groote voordeelen van zuiverder type gaan 
inzien en heeft deze weten te krijgen, dank zij den aanleg van goed 
geïsoleerde zaadtuinen van zuiver type in Britsch-Indië. Tot voor een 
betrekkelijk klein aantal jaren werd nagenoeg al het theezaad zoowel 
dat voor nieuw opgerichte ondernemingen als dat noodig voor de 
uitbreiding van bestaande ondernemingen op Java geïmporteerd uit 


335 Thee. 


Britsch-Indië. Het heette, dat thee op Java zou degenereeren, en dat 
daarom planten uit op Java gewonnen zaad steeds van minder goed 
type waren, dan die uit in Britsch-Indië gekweekt zaad. Van dezen 
waan is men teruggekomen en seder een aantal jaren worden ook op 
Java vele zaadtuinen aangelegd. Op Java gegroeid zaad geeft — zooals 
bekend is — wel eenig verschil met het van elders (Britsch Indië) 
geïmporteerde zaad; zoo geeft Bazaloni uit geïmporteerd zaad thee 
van betere kwaliteit en voorzien van betere tips dan eerste generatie 


THE PLANTEN 
MAL AA 
ENERAT IE 


Photo K.A.R. Bosscha. 
Fig. rar. Theeplanten Malabar, 3e generatie. 
a J l > Ee 


Bazaloni. Ook is de eerste minder vatbaar voor Helopeltis dan de 
tweede. Evenwel geeft geïmporteerd Bazaloni minder product dan eerste 
generatie Bazaloni, die zich reeds eenigszins geacclimatiseerd heeft, 
Wij zien zoowel nadeelen als voordeelen van het op Java gegroeide zaad, 
maar degeneratie zooals men zich die vroeger dacht, heeft ook volgens 
COHEN STuaRT!) niet plaats. Een eerste vereischte voor een zaadtuin 

1) Zie over dit onderwerp vooral: Mededeelingen van het Proefstation voor Thee 


No. XLVIII, „Wat de Theeplanters voor de selectie kunnen en moeten doer”, door Dr. 
C. P. COHEN STUART. 


Deer 11 


586 


is eene geïsoleerde ligging met betrekking tot andere theetuinen van 
gemengd type, aan welken eisch evenwel niet overal voldaan is. Ook 
spreekt het wel vanzelf, dat men om goed zaad te verkrijgen, — nl. zaad 
van zuiver, ongemengd type — moet uitgaan van moederboomen van 
zuiver type, en ook deze heeft men niet overal kunnen krijgen. Toch 
heeft Java menigen goeden zaadtuin en kan men daar evengoed als in 
den vreemde (in Britsch-Indië) zaad van vrij zuiver type verkrijgen en 
heeft dan nog het voordeel, dat het op Java gegroeide zaad sterkere 


planten geeft, die beter aan het klimaat van Java wennen. 


Photo Thee-Proefstation. 
Fig. 132. Jonge theetuin met vrij zuiver Assam-type. 


Men heeft soms een zaadtuin gevormd, door in een goeden pluktuin 


de geschikste boomen voor de zaadwinning uit te zoeken (boomen met 


> 
groote soepele bladeren en een krachtigen groei) en deze te laten door- 
schieten. De moederboomen mogen op deze wijze aan de te stellen eischen 
voldoen, doch een dergelijke methode verdient geen aanbeveling, daar 
men gevaar loopt voor kruisbestuiving met de minder goede typen van 


den aanplant. Dit gevaar is daarom vooral zoo groot, daar de slechtste 


387 Thee. 


(meest op Chineesche thee gelijkende) typen het meeste bloeien en deze 
allicht aanleiding geven tot bestuiving van de zaadboomen. 

Vooral in de laatste jaren zijn er vele goede zaadtuinen op Java 
aangelegd. Zeker is dit een gunstig verschijnsel, doch Ket aantal der 
goede inheemsche zaadtuinen kon nog veel grooter zijn, aangezien er nu 
jaar op jaar nog veel zaad moet worden ingevoerd, dat wy zelf minstens 
evengoed en met veel voordeel konden weeken. 

Veredeling van de 
theeaanplantingen heeft 
tot dusverre alleen in die 
voege plaats, dat men 
tracht zoo zuiver mogelijk 
type terug te krijgen, hetzij 
dan dat men kiest het 
„Manipure” of het „Baza- 
loni’ of een ander type. 
De vooruitgang verge- 
leken bij vroeger, toen men 
alleen het Chineesche type 
kweekte, is reeds zeer aan- 
zienlijk, doch ware een 
nader onderzoek van ge- 
mengde typen tusschen de 
Chineesche en de Assam 
thee instaande, o.i. zeer 


gewenscht. Dat er onder 
deze soms zeer sterke 
groeiers voorkomen, die 
een grooten oogst leveren, 


is bekend; ook beweert 


. TC Photo Kol. Instituut. 
men in China, dat er onder Fig.-133. Geslaagde thee-ent. 


de daar voorkomendetypen 

sommige zijn, die een bijzonder geurige thee leveren en dat er in dit 
opzicht groote individueele verschillen voorkomen. Mogelijk ware der- 
halve eene combinatie van de goede eigenschappen in eene type 
ontstaan uit kruising van de twee hoofdvormen, de Chineesche en de 
Assam thee. 


3858 


In de laatste jaren zijn er proeven genomen met het eten van 
thee (zie fig. 133), om zoodoende veredeling en egaliseering der soort 
te verkrijgen, dank zij vooral het initiatief van het Proefstation voor 
Thee te Buitenzorg en den Directeur van het Gouvernements-kina- 
etablissement te Tjinjiroean. 

Men neemt voor onderstam sterke typen zooals de Manipure 
en voor entrijs boomen met alle gewenschte eigenschappen, die men 
in een pluktuin uitzoekt en die men dan laat doorschieten om een 
grooteren boom te verkrijgen, waarvan men veel entrijs kan snijden. 

Het is duidelijk, dat men op deze manier een volkomen egalen 
pluktuin kan verkrijgen, als men maar entrijs neemt alles van een 
zelfden moederboom; immers de eigenschappen van de enten zijn 
gelijk aan die van den moederboom, die het entrijs heeft geleverd. 
Helaas kan men nog niet goed op de kwalstert selecteeren, omdat men 
nog geen nauwkeurige methoden bezit ter vergelijking (kwantitatief) 
der practische eigenschappen (geur, smaak etc.) van het product. 

Wel kan men op deze manier de gunstigste typen uit een pluktuin 
uitzoeken (forsche boom, groote, soepele blaren, weinig vatbaar voor 
ziekten, snelle groei) en daardoor is ongetwijfeld reeds veel gewonnen. 


K WEEKBEDDEN OF PÉPINIÈRES. (SOEND. [POKANS). 


Bij het omwerken van den grond begint men met den aanleg 
van de kweekbedden. Zoo spoedig mogelijk zorgt men dan de pitten 
hierin te poten, daar deze eerst over ongeveer een jaar in den vollen 
grond worden gezet. 

Waren er vroeger sommigen, die meenden, dat men voor pépinière 
een minder vruchtbaar stuk grond moest kiezen om de plantjes niet 
van het begin af te verwennen, zoodat zij wellicht later op een minder 
gunstig terrein niet meer wilden groeien, tegenwoordig is men van 
deze meening geheel teruggekomen, en is algemeen het streven om 
voor pépinières de beste en gunstigst gelegen stukken uit te kiezen. Men 
heeft immers ingezien, dat een eerste vereischte is, dat de plant zich 
in hare eerste levensperiode krachtig kan ontwikkelen en men neemt 
dus een zeer goeden grond, gelegen op niet te grooten afstand van 
stroomend water, dat men er voor de besproeiing der jonge plantjes 
heen leidt. Dit terrein wordt eerst diep omgewerkt (r à 2 voet), 
gezuiverd van alle onkruid, vooral onkruiden met diepgaande wortels 


389 Thee. 


als sommige grassen ete. worden geheel uitgegraven, en de boven- 
grond wordt eenigszins fijn gemaakt. 

Daarop wordt het terrein in nagenoeg horizontale akkers verdeeld 
door het graven van paadjes van circa 1 voet breedte op afstanden 
van 3 à 5 voet van elkaar al naar de helling van het terrein en den 
aard van den grond. Deze paadjes en dus ook de akkers volgen eene 
richting loodrecht op de richting van de helling van het terrein. 

Hoe droger de ligging der pépinières, des te minder diep maakt 
men deze paadjes. De aarde daaruit wordt over de akkers gestrooid 
en de oppervlakte der akkers wordt horizontaal gelegd, terwijl eene 
geringe helling der paadjes in hunne lengte noodzakelijk is voor den 
afvoer van het water. Zoo noodig worden op regelmatige afstanden 
nog afvoergoten gegraven in de richting van de helling, dus loodrecht 
op de richting der paadjes en met deze in verbinding staande. 

Zijn de zaadbedden aangelegd op eene laag gelegen onder- 
neming (beneden de 2000 voet) dan moeten zij nog worden overdekt, 
voornamelijk om de jonge plantjes te beschutten tegen de directe 
zonnestralen. Dit dakje 
bestaat gewoonlijk uit 
alang alang of eene soort 
varen, vastgehouden en 
gestut door bamboc. 

Op de hooger gelegen 
ondernemingen heeft men 
veelal de overdekking 


van de zaadbedden niet 
noodig en boven de 3000 
voet is zij gewoonlijk niet 
gewenscht. Niet alleen 
is daar de warmte der 
zonnestralen niet meer te 
sterk, doch ook zouden 
de plantjes hier te zeer 
in de schaduw komen te 


staan, waardoor zij spich- 


ne RUSSY 


tig en dun en minder 


sterk worden. Fig. 134. Overdekte pépinière. 


‘aruidsd opgopoqug 'SEr Br 


“UOIDJS {IOA AL OJOUd 


rek rendre 


Em orite wh 


391 Thee. 


Tegen den tijd, waarop men de pitten verwacht, zorgt men de 
pépinières in orde te hebben. 

Direct na aankomst worden de pitten eenige uren in water 
gedompeld, om de kiemkracht te bepalen. De drijvers worden gerekend 
voos te zijn en alleen de zinkers zijn goed. Deze methode geeft echter 
niet altijd even goede resultaten. Vooreerst toch zijn de drijvers niet 
altijd slecht; zij kunnen 
ook gedeeltelijk hun hoog 
soortelijk gewicht ver- 
loren hebben doortedroge 
verpakking of andere niet 
direct nadeelige redenen. 
Men doet dus goed ook 
de drijvers uit te planten. 
Verder zullen ook de 
zinkers niet altijd allen 
kiembaar zijn. De zaden 
kunnen bijv. voor een 
deel te vroeg geplukt zijn, 
hetgeen zeer schadelijk 
op de kiemkracht werkt, 
terwijl zij in dit geval toch 
zullen zinken. Voor het 
aanleggen van een kweek- 
bed ter verkrijging van 
plantjes voor een zaad- 
tuin, is het gewenscht te 


trieeren met eene oplos- 


sing van 25 ®) suiker. 


Photo Thee-Proefstation. 


Alleen de suikerzinkers … % 
Fig. 136. Theepitten geplant met het oog naar boven. 
worden dan aangehouden Sterke krommingen bij de wortels. 
voor den zaadtuin. }) 
Een betere zaadcontrôle bestaat daarin, dat men zonder uitzoeken, 
een roo à 2ootal pitten uit den hoop neemt, deze opent en onderzoekt 
of zij voos zijn of schimmelig. Wil men geheel zeker gaan, dan laat 


1) Zie BERNARD in Mededeeling NO. XXI van het Theeproefstation. 


992 


men zoowel het monsternemen als het onderzoek van de zaden door 
een deskundige (bijv. het Proefstation) verrichten. 

Voor het planten van pitten in de pépinière kan men verschillende 
wegen inslaan, men kan ze direct in de pépinière uitplanten of wel 
men leet ze in niet te dikke laag op vochtig zand onder dak ter 
ontkieming, welk laatste de voorkeur verdient. De ontkiemde pitten 
worden elken dag uit 
gezocht en in de pépinière 
geplant op afstanden van 
Tos 4 T2vcM:senopteen 
diepte van ongeveer 1 
Ene ls 

Bij de directe uitplan- 


ting in de pépinière (of 
in den vollen grond) zorgt 
men met het oog naar 
beneden te planten, aan- 
gezien hieruithet worteltje 
te voorschijn komt, dat 
op deze wijze zich niet 
behoeft te buigen. (Zie 
fig. 136, 137 en 138). Laat 
men de pitten zich eerst 
ontkiemen, dan ziet men 
vanzelf, waar de wortel 
uitkomt en plant nu na- 
tuurlijk zoo, dat deze 
naar beneden staat. 

De afstand, waarop de 
pitten in de pépinière 


worden uitgeplant, hangt 


Photo Thee-Proefstation. 
Fig. 137- Theepitten uitgezaaid met het oog op zij. vooral af van den tijd, 


Zwakke krommingen bij de wortels. waarop men de plantjes 
in den vollen grond denkt over te planten. Soms plant men ze na Io 
A 12 maanden over en dan is een afstand van ro à 12 cM. voldoende; 
wil men echter met overjarige bibit planten, dan is het gewenscht de 
pitten op 15 à 20 cM. afstand te planten. Overigens zijn ook hier andere 


505 Thee. 


factoren van invloed, zooals het klimaat, de aard van den grond, enz. 

In de laatste jaren heeft men met veel succes (vooral op de vele 
ontginningen op Sumatra) geplant met uitgeloopen pitten, die een 
worteltje en een stammetje en één stel blaadjes hebben ontwikkeld 
(zoogen. „konkoaks’). Men gaat hierbij als volgt te werk: 

Men legt de pitten met het oog naar beneden gericht op circa 
1 à 11/3 cM. afstand van elkaar in het kiembed en strooit er door 
middel van een zeef wat 
aarde overheen (om ze 
tegen de directe zonne- 
stralen te bedekken) ter 
dikte van circa 1 cM. 
Ter voorkoming dat de 
aarde door slagregens 
dichtslibt, bedekt men het 
geheel met Albizziabla- 
ren of alang alang. Op 
hooggelegen __ onderne- 
mingen behoeven de bed- 
den geen dak te hebben; 
op laaggelegen landen 
hebben de bedden echter 
een licht dak van varens 
of iets dergelijks noodig 
ter voorkoming van ver- 
schroeiing der jonge sten- 
geltjes. In dit geval late 
men echter zooveel mo- 


gelijk licht toe door de 
daken geleidelijk uit te Photo Thee-Proefstation. 
ee Fig. 138. Theepitten uitgelegd met het oog naar beneden. 
dunnen. Op deze wijze S 
: Rechte wortels en stengels. 

kweekt men krachtige 
kiemplantjes, die van het begin af tegen weer en wind gehard zijn 
en beter een stootje kunnen velen dan de kiemplantjes, gekweekt op 
bedden, voorzien van een zwaar dak. 

Jij het laten ontkiemen van pitten in de open lucht wake men er 


steeds voor, dat de pitten door zware regens niet bloot komen te liggen ; 


394 


de afwisselende werking van regen en zon heeft een nadeeligen invloed 
op het ontkiemingsproces. Naar gelang van omstandigheden plante 
men de kiemplantjes („konkoaks”’) op kweekbedden of direct in den 
vollen grond uit. 


De diepte, waarop men de pitten in den grond plant, hangt grooten- 
deels af van den aard van den bodem; bestaat deze in hoofdzaak uit zand, 
dan moet er dieper worden geplant, dan wanneer de grond kleiachtig is, 
aangezien men in het eerste geval meer last zal krijgen van wegspoeling 
van het bovenste laagje, waardoor de pit bloot zou komen te liggen. 

De kweekbedden moeten nu voortdurend vochtig worden gehouden 
in den drogen tijd of wanneer men ze heeft overdekt, doet men dit 
door ze elke 2 à 3 dagen flink nat te gieten. 

Het geheele onderhoud van de kweekbedden dient zeer zorg- 
vuldig te geschieden; het beste doet men hiervoor een vaste ploeg 
werkvolk aan te stellen, dat ze geregeld schoonhoudt door wieden, de 
plantaardige en dierlijke vijanden bestrijdt en geregeld begiet. 

Het wieden, dat de Inlander gewend is met zijn arit te doen, 
moet hier geschieden, met de hand, wil men niet gevaar loopen, dat 
de jonge plantjes beschadigd worden. Diepgaande onkruiden, zooals 
sommige grassen, moeten met den geheelen wortel uitgegraven, vooral 
moet men zorg dragen, dat zulk onkruid zich niet verbreidt. 

Een plaag voor de pépinières zijn dikwijls de Arekels, die de jonge 
plantjes even boven den grond afknagen, waardoor deze waardeloos 
worden. Men moet ze in elk geval vernietigen, desnoods door ze uit 
hunne diepe gangen in den grond op te graven. Om deze plaag te 
bestrijden, omringt men soms de pépinières met een aaneengesloten rij 
van bamboestokjes, die men naast elkaar om elke pépinière heen zet. 

Rupsen worden bestreden door ze te vangen; hoe eerder men 
een aanval van deze schadelijke insecten ontdekt, des te minder moeite 
geeft de rationeele bestrijding. 

Blijken de jonge plantjes aangetast door oranje of andere 17t, dan 
is het geraden om elke week ééns te begieten met een zeer verdunde 
oplossing van zwavelzure ammonia. De gunstige werking hiervan is 
voor een deel toe te schrijven aan de giftige eigenschappen, waar- 
door de diertjes worden gedood, deels ook aan de bemestende werking 
welke de zwavelzure ammonia in den bodem uitoefent, waardoor de 


395 Thee. 


plantjes grootere groeikracht verkrijgen en beter tegen aanvallen van 
dergelijke vijanden bestand worden. 

Menigmaal worden de jonge plantjes in de pépinière aangetast 
door aaltjes (Heterodera radictcola). Deze tasten de wortels aan en 
doen daarop verdikkingen ontstaan. De aangetaste wortels sterven af 
en het plantje gaat kwijnen. Het beste middel hiertegen is, naar wij 
meenen, eene begieting met verdunde zwavelzure ammonia-oplossing 
als boven beschreven. Er vormen zich nieuwe wortels en de plant kan 
zich herstellen. Een dergelijke plaag heeft dikwijls zijn oorzaak in te 
schralen grond en door toevoeging van zwavelzure ammoniak verkrijgt 
men daarom soms een verrassend goed resultaat. 

Eenige maanden voordat men de plantjes in den vollen grond 
denkt te zetten, begint men het dak uit te dunnen, zoodat het zonlicht 
langzamerhand vrij kan toetreden. Minstens een maand voor het over- 
planten moet het geheele dak verdwenen zijn. De plantjes hebben 
zich dan voldoende aan het directe zonlicht gewend en zijn daardoor 
sterk geworden en bestand tegen de overplanting in den vollen grond. 


AANLEG VAN TUINEN. 


gambbetsadjirensof plaatsen denrplantstokjes. 


Als de grond genoeg is omgewerkt, dan worden eerst de plaatsen 
bepaald, waar de planten komen te staan; er worden stokjes (van 
alang alang, bamboe of dergelijk) in den grond gestoken, op de 
plaats, waar men de jonge theeplantjes uit de pépinière wil poten. 
De afstand, dien de planten van elkaar zullen hebben, of, zooals men 
zich gewoonlijk uitdrukt: „de afstand, waarop zal worden geplant”, 
hangt af van den aard van den grond. Op schralen, zandigen bodem 
zal men dichter bij elkaar planten dan op vruchtbaren, kleiachtigen grond ; 
de reden hiervan is, dat de planten op een schralen grond kleiner 
blijven, dan op een vruchtbaarderen; op den laatste moet men de 
planten dus meer ruimte geven, als zij zich goed zullen ontwikkelen. 

De plantwijde is dikwijls 3 op 31/3 of 3 op 4, d. w.z. men plant 
in de rij op een afstand van 3 voet, (Rijnlandsche maat), terwijl de 
afstand der rijen is 31/y of 4 voet. Ook wordt er veel geplant 21/3 op 
Ao rop 3. 


996 


Op vruchtbare kleiige gronden plant men dikwijls op een 
afstand van 3 op 5, om tusschen de rijen veel ruimte over te houden 
voor omwerking van den grond. Ook 4 op 5, zelfs 5 op 5 wordt op 
kleiachtige zeer vruchtbare gronden geplant al naar het inzicht van 
den administrateur. 

Veelal kan men de terreinen, waarop op Java thee wordt geplant, 
in drie rubrieken verdeelen, t. w.: 


a. WVakke en zwak hellende terreïnen, met groote breedte. Hier 
verkrijgt men meestal flink groeiende heesters, terwijl er op dit terrein 
greppels geslagen kunnen worden, waarvoor natuurlijk plaats noodig 
is. Men neme hier zoowel den afstand in de rij als den afstand der rijen 
onderling, groot, bijvoorbeeld 3 bij 4 voct. 


b. Vlakke en zwak hellende stukken, die echter een smallen rug of 
een ze. neus vormen (pastis). Deze stukken hebben in den loop der 
tijden gewoonlijk veel van afspoeling te lijden gehad, zijn minder 
vruchtbaar dan in de « bedoelde gronden; de planten worden hier 
niet zoo groot als in e. Men neme dus den afstand der planten in de 
rij kleiner. Het terrein is echter geschikt om te greppelen, dus neemt 
men den afstand der rijen onderling even groot als in a. De plant- 
wijdte op deze ruggen kan bijvoorb. zijn 21/3 bij 4 voet. 


c. Zware hellingen, waar de planten niet zoo groot woraen als in 
a en waar niet gegveppeld kan worden. Zoowel de afstand in de rij als 
die der rijen onderling dienen hier klein genomen te worden, bijv. 
2l/g bij 3 voet. 

Met het oog op den pluk moet de afstand der rijen onderling 
steeds grooter genomen worden dan die in de rij. 

Verder onderscheiden wij nog twee soorten van plantwijze nl. 
in ruit- en kwadraatverband zooals uit volgende teekening blijkt: 


Kwadraatverband. Ruitverband. 


397 Thee. 


Zooals wij zien, kunnen er in ruitverband bij uitplanting op 
denzelfden afstand evenveel planten op kleinere oppervlakte staan als 
in kwadraatverband; dit komt doordat in het eerste geval de kracht 
van den grond beter wordt benut dan in het tweede, Tegenover dit 
voordeel van het ruitverband staat echter het nadeel, dat men minder 
groote gangetjes tusschen de plantenrijen krijgt, en blijkbaar is dit van 
overwegend belang, aangezien de thee bijna algemeen in kwadraat 
verband geplant wordt. 

Doordat de thee bij kwadraatverband op rijen staat, wordt een 
veel betere contrôle ook op een afstand mogelijk, zoowel voor het 
wieden en patjollen als voor het snoeien en andere tuinwerkzaamheden. 

Het adjiren geschiedt ook om bovengenoemde reden (de betere 
contrôle) met groote nauwkeurigheid, zoodat de plantjes (stokjes) 
precies in een horizontale rij komen te staan. Men gebruikt voor het 
uitzetten der horizontale lijnen en hoeken een roadtracer en een lang 
touw met gekleurde stukjes doek op afstanden van de planten in de 
rij voor het plaatsen van de adjirs op den juisten onderlingen afstand. 


OEE oriatvsent vans plan teaten. 


> 


Is de plaats bepaald en aangegeven, waar de theeplantjes komen 
te staan, dan gaat men over tot het graven van plantgaten. Wanneer 
men die graaft, dw.z. hoeveel tijd voordat er geplant zal worden, 
hangt af van den aard van den grond. Heeft men met kleiachtigen 
grond te doen, dan moet men de plantgaten minstens een maand 
vóór het planten graven, om den uitgegraven grond voldoenden tijd te 
geven uit te zuren. De plantgaten worden rl/z à 2 voet lang en breed 
en meestal 1 à 1}/ voet diep gegraven. De grond, die daarbij aan de 
oppervlakte wordt gebracht, is soms gedurende vele jaren van de lucht 
afgesloten geweest en kan daardoor stoffen bevatten, die schadelijk 
zijn voor de jonge theeplantjes; dergelijke grond moet noodzakelijk 
eenigen tijd aan de lucht liggen, om daar te verweeren en te oxydeeren 
door den invloed van de tamosfeer. Is de grond zandiger, of in de 
laatste jaren herhaaldelijk omgewerkt, dan is dergelijk uitzuren niet 
zoo noodig en menigmaal overbodig. 

Men kan dan eenige dagen na het maken van de plantgaten 
beginnen met het planten. De adjirs worden na het graven van 


99s 


de plantgaten weer juist op dezelfde plaatsen, waar zij stonden, 
neergezet. 

Met den grond, die uit de plantgaten is gekomen, handelt men 
verschillend; veelal houdt men onder- en bovengrond afzonderlijk en 
werpt bij het planten den ondergrond onder en den bovengrond boven 
in de kuil. 

Soms ook doet men het omgekeerd en werpt den bovengrond 
onder en den ondergrond boven in de kuil, om de plantenwortels, 
vooral de diepergaande, in de eerste jaren een humusrijken grond te geven. 

Past men bij het planten eene bemesting toe, dan mengt men 
den mest met de aarde, die daarna bij het planten weer in de gaten 
wordt geworpen; vooral op oude koffie- of theetuinen is deze wijze 
van werken zeer aan te bevelen. 


Gn Eletepiliasmnstiemn: 


Men plant het liefst in het begin van den West (regen) moesson 
en zorgt dus tegen dien tijd genoeg bibit van den meest gewenschten 
leeftijd te hebben. Veelal plant men met bibit van ongeveer een jaar 
(ro à r2 maanden) oud; zooals boven omschreven plant men soms 
ook met jongere bibit en enkele keeren ook met oudere (overjarige). 
Vooral op hoogere ondernemingen kan men ook planten met zeer 
jonge bibit (konkoaks, zie pag. 393) en ook wordt er soms met oudere 
bibit (bijv. van 11/ à 2 jaar oud) geplant. ‘ 

Het overplanten van de bibit kan op twee verschillende wijzen 
geschieden, nl. met of zonder kluit. In ‘teerste geval steekt men de 
plant uit den grond met een spade (of patjol, maar hier is de spade 
meer geschikt) en laat den grond, die zich daaromheen bevindt, bij 
het planten er aan zitten en in het tweede geval haalt men de plant 
(ook door loswerken van den grond) eruit zonder aarde. De Soendanees 
noemt dit planten met den poeferan en met tgaboetan. 

Bij deze bewerkingen heeft een selectie plaats, die voor den 
lateren aanplant van zeer groot belang is en waarbij om deze reden 
extra toezicht groot nut heeft. Vooreerst zijn er tusschen de planten 
bijna altijd minderwaardige typen, zooals kleinbladige en slecht 
gegroeide, kleine plantjes; deze worden niet in den tuin geplant. 
Ook zijn er altijd planten bij met slechten wortel, hetzij deze krom 


399 Thee. 


is of knoestig, of ziek; ook deze planten worden niet geplant, 
daar zij nooit goede planten met flinken groei kunnen worden. 
Vooral wanneer pitten maar luk raak in den grond zijn geplant en 
niet, zooals het moet zijn, met het oog naar beneden, zijn er altijd 
een groot aantal plantjes met een kromgebogen wortel (zie figuren 
136, 137 en 138). Bij het planten met de kluit is uit den aard der 
zaak deze laatste selectie uitgesloten, daar men den wortel niet ziet, 
hetgeen zeker een nadeel moet genoemd worden. 

Bij deze plantwijze, maakt men de kluit circa 1/9 voet breed en 
r à 1l/g voet lang. Is de aarde wat los en houdt zij niet genoeg 
samen, zoodat de kluit uit elkaar zou vallen, als men daartegen geen 
voorzorgsmaatregelen nam, dan omwikkelt men haar met bladeren, 
bijv. van de pisang. 

Is de penwortel langer dan 3/4, voet, dan kan men hem inkorten 
tot deze lengte, dat is beter dan gevaar te loopen, dat hij gebogen 
in den grond komt. Zijn de bladeren zoo groot, dat men bevreesd is, 
dat de plant in den eersten tijd na het overplanten zal uitdrogen, dan 
kan men zonder bezwaar de grootste tot op 1/3 of 1/, inkorten. De 
transpiratie van de pas overgepote plant zal daardoor aanzienlijk 
geringer worden. 

Al deze werkzaamheden geschieden het best onder dak, dus in 
een loods nabij de pépinière, waar men beschut is tegen regen zoowel 
als tegen de felle zonnestralen, die de jonge plantjes veel kwaad 
zouden kunnen doen. 

Ook het in de plantkuilen plaatsen van de plantjes moet met 
groote nauwkeurigheid geschieden, vooral bij het planten zonder kluit, 
hetgeen dus door bekwame werklieden moet worden verricht terwijl 
voldoende toezicht niet mag ontbreken. 

Met de eene hand wordt het plantje zoo hoog vastgehouden, 
dat de krans (scheiding van wortel en stam) juist boven de aarde 
komt en met de andere hand wordt de aarde, na eventueele menging 
met mest en na voldoende verkruimeling in het plantgat geworpen, 
totdat dit vol is; nu wordt de aarde aangedrukt, niet van boven, want 
dan zou de plant te diep in den grond komen en zou men gevaar 
loopen de wortels te beschadigen, maar van terzijde; ten slotte drukt 
men zeer sterk aan, want de plant moet stevig in den grond staan, 
opdat zij wortels kan vormen 


400 


BEMESTING. 


De oudste ervaring omtrent bemesting van theetuinen heeft men 
verkregen in China en Japan, de landen, waar de theecultuur het 
oudste is. Vooral in Japan, waar hoofdzakelijk groene thee wordt 
bereid, worden de theetuinen veelvuldig bemest, terwijl men in 
China, waar meestal zwarte thee wordt geproduceerd, niet veel aan 
bemesting doet en beweert, dat deze soms nadeelig op de kwaliteit 
der thee zou werken. 

Op Java zijn in den loop der jaren vele bemestingsproeven 
verricht, wier resultaat evenwel niet altijd zeer duidelijk was, door de 
velerlei moeilijkheden, die zich bij dergelijke proeven met een meer- 
jarige cultuur voordoen en die wel eens de juiste beoordeeling van 
de resultaten in den weg staan. In het algemeen is uit deze proeven 
echter gebleken, dat bij een tekort aan voedingsstoffen voor den aan- 
plant gewoonlijk de sf%stof in het minimum is en dus bemesting met 
stikstofhoudende meststoffen in den regel wel resultaat heeft. 

Ook phosphorzuurbemesting gaf in vele gevallen resultaat, doch 
dit schijnt met Ka/Zimest niet het geval te zijn. 

Voor de bemesting wordt op Java veel gebruik gemaakt van 
verschillende boengkilsoorten, het meeste wel van katjangboengkil, 
die 5—7 % stikstof bevat. Gebruikt wordt ook djarakboengkil (van 
ricinus) met 4 à 4,5 % stikstof. Deze boengkilsoorten komen meestal uit 
Britsch-Indië of China en zijn betrekkelijk duur; goedkooper is de 
Javasche katjangboengkil, doch deze wordt slechts in kleine hoeveel- 
heden gemaakt en dan nog veelal voor andere doeleinden gebruikt. 

Goedkooperen stikstofmest levert ook de Javasche vleermuizen- 
guano, die in de grotten op Java wordt gevonden en die soms tot 
8 0/, stikstof bevat; koopt men echter dergelijken mest, dan is een 
onderzoek op stikstof zeer aan te raden, daar deze guano's, wat hun 
stikstofgehalte aangaat, zeer sterk uiteenloopen; er zijn er met 8, 
doch ook met r en 2/4 stikstof, zelfs zijn er, die gemengd zijn met 
gekruimelde aarde. 

Bij toepassing van deze bemesting wordt om de plant een ondiep 
geultje gegraven op een afstand van minstens een voet van den stam, 
(bij een volwassen aanplant onder den buitenomtrek van de plant) 


401 Thee. 


en de mest daarin gelijkmatig verspreid, waarna men het geultje weer 
dicht maakt. Op hellend terrein maakt men het geultje liever alleen 
aan de bovenzij der planten. 

Men geeft van boengkil bijv. so tot So gram per plant, d.i. bij een 
plantwijdte van 3 op 4 ongeveer 5 à 8 pikol per bouw. Dergelijke mest 
is zeer duur voor een weinig intensieve cultuur als de thee, want de uit- 
gaven voor deze bemesting beloopen per bouw niet minder dan / 25— tot 
f 40. Veel goedkooper is de groene bemesting met Legumtnosen 


Photo Thee-Proefstatton. 


Fig. 139. Gunstige invloed van Leucaena glauca in theetuinen (Goenoeng Mas). 


Voor groenbemesting gebruikt men gewoonlijk de struikvormige 
Leguminosen, als Thephrosia, Indigofera, Crotalaria, etc. Een enkele 
keer worden ook boomvormige gebruikt als de Erythrina (dadap) en 
Albizzia, Leucena elauca (lamtoro) (Zie fie. 139). Deze hebben echter 

> > 359 
het nadeel, dat zij schaduw geven, die niet bevordelijk is voor een 
goede kwaliteit der thee, en die vooral, als de boomen niet voldoende 
worden uitgedund, ook op de kwantiteit nadeelig werkt. 


Deer II 26 


402 


Een schaduwzijde van de Leguminosen is soms, dat zij wegens 
schraalheid van den bodem niet goed aanslaan. 

Struikvormige Leguminosen kan men op tweeërlei wijze toepassen 
n.l. men kan ze tusschen de rijen theeplanten in zaaien of men kan 
ze op een apart veld doen groeien en het loof naar de theetuinen 
brengen. Men zaait de Leguminosen bij voorkeur tegen het einde van 
den drogen moesson of in het begin van den natten, daar zij dan het 
best groeien en men dus het meeste loof krijgt. 

Na 2 tot 3 maanden is het loof van Crotalaria zoo hoog, 
dat men het kan afsnijden; men doet dit op circa 1 d.M. van den 
grond en laat de planten dan met rust, totdat zij na 1 à 2 maanden 
weer nieuw loof hebben gevormd, dat men opnieuw kan snijden en 
onderwerken. 

Bij indigo kan men deze bewerking dikwijls herhalen; de plant 
kan zich wel 2 jaar goed houden, doch de Crotalaria is een minder 
sterke plant en kan niet vaker dan r of 2 keer gesneden worden. 

Heeft men een jongen theeaanplant op een ouden koffhe- of 
theetuin, hetgeen herhaaldelijk voorkomt, dan kan men met een 
dergelijke bemesting de vruchtbaarheid van den grond zeer sterk 
verbeteren; men kan soms twee rijen Leguminosen zaaien tusschen elke rij 
thee, en verkrijgt zoodoende een groote hoeveelheid loof. Heeft men 
een ouderen theeaanplant, die weinig ruimte laat voor Leguminosen, 
dan doet men het best deze uit te zaaien na den snoei van de thee. 

Het is duidelijk, dat het succes van een groene bemesting afhangt 
van de hoeveelheid loof, die men onderwerkt, dus dat men in de aller- 
eerste plaats moet zorgen voor een weelderige ontwikkeling van den 
Leguminosenaanplant; dit gaat ongetwijfeld het beste in den natten 
moesson, waarbij men dan tevens het voordeel heeft, dat het onkruid 
voor een goed deel wordt verstikt. Het loof moet in den grond worden 
ontleed, wat het beste gaat in een lossen grond; vandaar, dat men 
op lossen grond het meeste succes heeft met groene bemesting; op 
zwaarderen grond is de uitwerking minder betrouwbaar; men komt 
op dergelijken grond dikwijls verder met een grondbewerking of 
bemesting met stal- of kunstmest. 

Op Java heeft men, naar het ons voorkomt, nog niet voldoende 
het nut van groene bemesting van theetuinen ingezien, welke meer en 
met veel succes wordt toegepast in Britsch-Indië. 


403 Thee. 


ONDERHOUD VAN TUINEN. 


Het onderhoud van de tuinen bestaat uit verschillende werk- 
zaamheden, waaronder wij noemen: het wzeden, het patjollen, het 
inboeten en het onderhoud van wegen en draineergoten. 

Met het wieden heeft men in de eerste jaren het meeste te doen; 
later als de aanplant gesloten is, groeit er weinig onkruid meer; in de 
eerste jaren evenwel is het noodig om elke een à twee maanden te 
wieden. De Inlander gebruikt hiervoor het liefste de arit of den parang, 
de eerste een mes met half-cirkelvormig lemmet, en met den scherpen 
kant naar binnen, en de laatste 


een dergelijk mes met wat minder 
gebogen lemmet. Hij is aan deze 
instrumenten gewend, vandaar 
zijne voorliefde daarvoor, doch 
het is dikwijls beter, dat in de 
theetuinen het onkruid met de 
hand wordt uitgetrokken. Niet 
alleen toch is deze methode ratio- 
neel, daar de onkruidplantjes daar- 
door met wortel en tak worden 
uitgehaald, doch ook het gevaar, 
dat de theeplantjes worden be- 
schadigd, is hierbij minder groot, 
terwijl bij gebruik van arit of 


parang de grond allicht eenigszins 
wordtdichtgedrukt. In dendrogen Fig. 140. Employés’ woning op een 
tijd groeit het onkruid minder seerd, 

snel dan in den natten, zoodat men in eerstgenoemden allicht wat 
langer kan wachten; hoofdzaak is, dat men het uittrekt, voordat het 
gaat bloeien en zaad vormen, daar anders eene vermeerdering te 
wachten staat. De goedaardige onkruiden (d.z. die, welke geene diepe 
wortels maken en niet te hoog opgroeien) laat men soms groeien, om 
daarvan een groene bemesting te verkrijgen, doch, wanneer men die 
begeert, is het beter Leguminosen te zaaien en daarna onder te werken. 
De geringe daaraan verbonden kosten worden opgewogen door een 
ruime vermeerdering van humus- en stikstofgehalte. 


404 


Tot de schadelijke onkruiden rekent men vooreerst alle grassen, 
en verder de hoog opgaande gewassen, waarvan de theeplanten last 
kunnen krijgen in hunnen groei, en die met een diepgaand en uitge- 
breid wortelstelsel, welke soms tot voedsel gebruiken, hetgeen voor de 
theeplanten bestemd is. Het allerschadelijkste zijn de grassen met 
onderaardsche stengels als de „lampoejangan”’, en de „alang alang”, 
waarop steeds moet worden gelet en die men met wortel en tak moet 
verwijderen, wat soms zeer lastig is, daar hunne onderaardsche sten- 
gels zich ver en diep in den grond kunnen verbreiden. Hebben deze 
grassen zich eenmaal in den aanplant genesteld, dan is het beste ze 
door een aparte ploeg volk te laten uitroeien. 

Men kan daarbij als volgt te werk gaan: 

Men komt met het vorken zeer vlug in denzelfden tuin terug, 
waarbij men niet alle onderaadsche stengels geheel behoeft te verwij- 
deren; genoeg is het den stoel en de wortelstokken ter lengte van 
circa 1 voet te verwijderen. Hoofdzaak is hierbij, dat men dit werk 
herhaaldelijk en met korte tusschenpoozen doet en zoo de alang alang 
geen tijd geeft goed blad te vormen. 

Het omwerken van den grond door patjollen geschiedt dikwijls 
eens per jaar; hoe zwaarder de grond, des te dankbaarder is hij 
gewoonlijk voor een dergelijke bewerking ; de zwaardere gronden worden 
dan ook wel eens verscheidene keeren per jaar oppervlakkig gepatjold 
en dan ééns met een diepen patjolslag bewerkt. Men moet echter 
zorgen dergelijke kleiachtige gronden nooit te patjollen als zij door- 
nat zijn, aangezien zij in dit geval zouden dichtslibben. Zandige gronden 
daarentegen bewerkt men met den patjol niet meer dan noodig is en 
dat is dikwijls eens in de twee jaar; zoo men die bewerking veelvul 
diger uitvoert, zou men den grond te los maken. Ook gebruikt 
men op dergelijken grond soms de vork in plaats van den patjol; men 
steekt deze scheef in den grond en licht haar een weinig op, om de lucht 
toe te laten, zonder dat men den grond van zijn plaats verwijdert. 

Bij het patjollen blijft men steeds op eenigen afstand van den 
stam der theeplanten, om de groote wortels niet te beschadigen; een 
lichte wortelsnoei door het omwerken op grooteren afstand van de 
planten, kan echter geen kwaad, integendeel, deze blijkt dikwijls voor- 
deelig voor den aanplant. 

Wordt een aanplant gesnoeid, dan wordt de grond meestal 


405 Thee. 


tegelijk gepatjold, (en soms bemest) om de planten instaat te stellen 
daarna weer krachtig uit te loopen. 

Tot het onderhoud van de tuinen behoort ook het zwboeter van 
niet geslaagde of door de eene of andere ziekte afgestorven planten. 

Het meeste wordt er natuurlijk ingeboet in het eerste jaar na het 
planten; komt er namelijk kort na het uitplanten uit de pepinière een 
droge tijd, dan hebben vele planten nog geen voldoende hoeveelheid 
nieuwe worteltjes gevormd, en kunnen niet voldoende water opnemen 
om aan de transpiratie door de bladeren te voldoen en de plant wordt 
slap en zoo dit eenigen tijd duurt, dan heeft het den dood der plant 
tengevolge. Het beste is de afgestorven exemplaren zoo spoedig mogelijk 
door nieuwe te vervangen, en daarvoor gebruik te maken van oudere 
bibit, dan waaruit de aanplant is ontstaan, aangezien de inboetelingen nog 
geruimen tijd noodig zullen hebben, voordat zij weer goed aan den groei 
zijn. Ook oudere aanplantingen worden elk jaar ingeboet; hoe ouder de 
aanplant, des te moeilijker is het om de inboetingen te doen slagen, in dit 
geval neemt men steeds overjarige bibit, die sterker is dan jongere, en 
die eerder een flinke plant kan vormen, terwijl het aanbeveling ver- 
dient, om bij dit inboeten wat mest (zoo mogelijk sfa/mest) te gebruiken. 

Bij het onderhoud van de theetuinen moet men ook niet vergeten 
het maken en onderhouden der zoogenaamde „blinde goten’; dat zijn 
goten meestal zoo lang als de afstand tusschen twee of drie theeplanten in 
de rij, van één patjolslag breed en van één tot anderhalven voet diep, 
die men tusschen de rijen theeplanten graaft en wel telkens één om de 
andere plant, zoodat er gewoonlijk 2 of 4 maal meer theeplanten in den 
grond staan dan er blinde goten zijn gegraven. De lengte dezer goten 
wordt soms ook veel grooter genomen en ook worden er soms om de 
3 of 4 rijen slechts ééne rij blinde goten gegraven. Het doel van die 
goten is voornamelijk om afspoeling door regenwater tegen te gaan en 
om de lucht beter toegang tot de wortels der theeplanten te geven. 
Een enkelen keer worden de blinde goten terstond bij de ontginning 
aangelegd, doch meestal eerst in een opvolgend jaar, daar de grond zich 
eerst wat moet zetten na de omwerking bij de ontginning, aangezien 
anders gevaar bestaat, dat de blinde goten zullen dichtstorten. De 
richting van de goten is dus dezelfde als die van rijen theeplanten, 
te weten horizontaal in de lengte. De aarde, die er wordt uitgeworpen, 
zoowel bij het graven als bij het onderhoud, wordt steeds naar boven 


406 


geworpen, om de door het regenwater veroorzaakte benedenwaartsche 
beweging van den grond zooveel mogelijk tegen te gaan. 

Een ander doel van de blinde goten is om er het snoeisel 
(bladeren en takken) in te werpen, opdat hunne organische stoffen tot 
humus zullen worden; eveneens is dit het geval met de uitgewiede 
onkruiden, die men ook in de goten werpt. Alleen moet men hierbij 
de voorzorg nemen, dat men het onkruid vooraf in de zon laat drogen, 
opdat het afsterft en dus later niet weer kan uitloopen, wanneer na 
eenige maanden de blinde goten worden uitgegraven. 

Na verloop van iedere een of twee jaar worden de blinde goten 
omgelegd; tusschen de aanwezige of eventueel in de andere rij worden 
nieuwe gegraven en de bestaande worden (eventueel na uitgraving 
van den gevormden humus) dichtgemaakt. 

Jij de geweldige tropische regens, die op Java voorkomen, 
doen de blinde goten uitstekende diensten om het regenwater in zijn 
stroom te stuiten en tegelijk veel humus, die daarmee naar beneden 
zou gaan, vast te houden. De blinde goten loopen tijdens den regen 
vol water en aarde, langzamerhand sijpelt daarna het eerstgenoemde door 
den grond naar beneden, en de fijn verdeelde humusstoffen, die anders 
zeker mee naar beneden zouden zijn gespoeld, blijven in de goten achter. 

Geregeld moeten de blinde goten worden uitgegraven, en op 
diepte gehouden, hetgeen vooral in den regentijd van het grootste 
belang is, willen zij goed functionneeren. 

Hetzelfde kan worden gezegd van de overige greppels, die ín 
een theetuin aanwezig zijn. 

Eindelijk hebben wij nog de wegen te onderhouden; dit geschiedt 
door de kleine wegen steeds schoon te houden, vooral van alle grassen, 
en op de groote wegen worden de onkruiden kort gehouden en de 
grassen uitgeroeid. 


Her SNOEIEN. 


Niet het minst gewichtige onderdeel van het tuinonderhoud maakt 
het snoeien uit, dat hier in een afzonderlijk hoofdstuk wordt besproken. 

De theorie van het snoeien is gegrondvest op de physiologie 
van de planten; de daarbij in acht te nemen practische regels zijn 
daarom alle uit de physiologie wetenschappelijk te verklaren en mogen 
nooit daarmee in strijd komen. 


407 Thee. 


Het snoeien heeft ten doel de plant een zoodanigen vorm te 
geven, dat zij zooveel mogelijk blad levert en dat dit blad gemakkelijk 
kan worden geplukt. 

Door den pluk van de jongste blaadjes ontstaat er namelijk een 
prikkel op de knoppen in de oksels der overgeblevene bladeren om 
zich te ontwikkelen en aangezien er 2 of 3 blaadjes blijven zitten, 
ontstaan er naar gelang van den voorraad voedsel, dien de knoppen 
tot hunne dispositie hebben, uit een takje r, 2 of 3 nieuwe twijgjes, 
zoodat het aantal plukbare bladeren ten minste bij een gunstigen 
voedingstoestand van de plant steeds toeneemt. 

Door het herhaalde plukken wordt de plant genoodzaakt hare 
groeikracht te besteden aan het produceeren van nieuwe blaadjes; 
de houtvorming gaat daarbij achteruit, er ontstaan een groot aantal 
jonge takjes, die voor een deel weer worden afgeplukt. Daardoor 
worden de jonge takjes steeds dunner en zijn steeds minder in staat om 
de jonge, zich vormende blaadjes te voeden, waardoor deze voortdurend 
kleiner worden. Wanneer men het punt bereikt heeft, waarop de eroei- 
kracht der blaadjes niet meer voldoende is, dan dient er gesnoeid te 
worden; het warnet van jonge takjes, die niet voldoende blad meer 
produceeren, dat voor de fabrikatie geschikt is, wordt verwijderd, om 
krachtige loten te vormen, die flinke, groote bladeren produceeren kunnen. 

Een groot verschil is er tusschen eene b/adcultuur als die van 
thee en eene vruchtencultuur als bijv. die van koffie, cacao, etc. Bij de 
laatste worden voor den oogst alleen de rijpe vruchten geplukt, die 
anders toch zouden afvallen, en waarbij dus de plant niet te lijden 
heeft, terwijl bij de theecultuur de oogst alleen bestaat uit het jonge 
blad, dat de plant voor zijn leven moet gebruiken, zoodat het oogsten 


ten koste van de plant moet gaan. Dit heeft noodwendig een groot 


verschil in de toepassing van den snoei ten gevolge, deze is dan ook 
voor de theeplanten van veel grooter beteekenis dan voor de koffie, 
cacao en dergelijke planten, die men alleen om de vruchten cultiveert. 

Bij de practische toepassing van den snoei moet men de volgende 
algemeene grondbeginselen in acht nemen: 


re. Al het doode en minderwaardige hout (de zoogenaamde snags, 
knoestige takken, kraaienpooten etc.) wordt weggesneden. 


2e, Er wordt steeds met een scherp mes gesneden. De snijvlakken 


408 


moeten glad zijn, zij moeten met de takrichting een hoek 
van ongeveer 45° vormen en mogen nooit horizontaal zijn. 


3e. Elke tak, die gesnoeid wordt, moet men zoo snijden, dat 
er zich juist onder de snijvlakte een oog bevindt. 

4e. Hoe sterker een tak ontwikkeld is, des te korter wordt hij 
gesnoeid. 


e‚ Hoe geringer het aantal takken is, dat men aan een boom 


O1 


laat staan, des te sterker zullen deze groeten, en hoe korter 
men de takken snoeit, des te meer groeikracht zullen zij 
vertoonen. 


6e. Men moet voldoende jong en krachtig hout aan de plant 
laten zitten voor de productie van den volgenden oogst. 


7e. De snoeiwijze die moet worden toegepast, hangt af van de 
variëteit, van de groeivoorwaarden etc. 


Er is een groot verschil tusschen het snoeien van een jongen 
thee-aanplant en van een, die in volle productie verkeert; bij den eersten 
moet men vooral zorgen, dat men flinke, goed ontwikkelde planten 
krijgt, terwijl bij den laatsten de hoofdzaak is om de productie zoo 
hoog mogelijk op te voeren, zonder aan de planten schade te doen 
Of men in de eerste paar jaren een weinig meer oogst haalt, is van 
veel minder belang, dan dat men goed gevormde en uitgegroeide 
struiken verkrijgt, die de volgende jaren een ruime productie leveren. 

Hoe hoog moet worden gesnoeid, hangt af van de variëteit 
en van de groeiomstandigheden. Zoo heeft bijv. het Assamz-indtgenous- 
type de neiging om een hoogen enkelvoudigen stam te vormen, 
terwijl het MMarzpuretype meer neiging heeft, om zich laag te 
vertakken Men moet daarom — om een zoo gunstig mogelijke 
ontwikkeling te krijgen — het eerstgenoemde type laag en het 
laatste hoog snoeien. Men snoeit daarom in de Bramapoetra-vallei, waar 
men algemeen de Assam-indigenous heeft aangeplant, de eerste niet 
hooger dan 4 à 6 duim van den grond, terwijl men in de Surma-vallei 
daarentegen, waar algemeen het Manipure-type wordt aangeplant, op 
niet minder dan r2 à 15 duim hoogte snoeit. De hoofdzaak bij het 
snoeien is echter niet zoozeer de hoogte, als wel de wijze waarop men 


snoeit; men moet trachten zoo spoedig mogelijk een gesloten aanplant 


409 Thee. 


met veel krachtig nieuw hout te verkrijgen, terwijl er op gelet moet 
worden, dat de plant zoo lang mogelijk een diepen snoei of een krans- 
snoei (op stomp kappen) kan ontberen en den oorspronkelijken vorm 
kan behouden, zonder dat een op stomp kappen of andere zware 
snoei, waarbij de vorm verloren gaat, noodig zal zijn. De vorm van 
de plant is de vrucht van het werk van vele jaren, en het verkrijgen 
daarvan gaat ten koste van veel blad, dat aan de fabrikatie ontgaat; 
men moet hem dus zoolang mogelijk trachten te behouden. Eene 


Photo Kol. Instituut. 
Fig. r4r. Gesnoeide theetuin; nieuwe snoeiwijze(Individueele snoei). 


snoeimethode, die ons noodzaakt om na weinige jaren de plant zoo 
laag te snoeien, dat de vorm verloren gaat, is dus te verwerpen. 

Het overplanten van jonge plantjes uit de kweekbedden werkt 
op den stam en ook op de wortels als een snoei; het jonge plantje zal 
zich daarna dus beginnen te vertakken. De eerste werkelijke snoei past 
men niet later toe, dan wanneer de plant in het geheel 2 jaar oud is. 

Heeft men uit de pit geplant, dan moet men in de eerste jaren 
natuurlijk anders handelen dan bij het planten uit de pépinière. Gewoonlijk 


410 


wordt de aanplant dan, als ze ongeveer 3 à 4 voet hoog is, voor het 
eerst gesnoeid; de eerste snoei bestaat uit het afsnijden van den 
hoofdstam op een van verschillende omstandigheden afhankelijke hoogte, 
welke variëert van 1/9 tot 1l/ voet. 

Met den tweeden snoei wacht men gewoonlijk minstens een jaar 
en voert hem het liefst uit in den gunstigsten tijd, dat is aan het eind 
van den drogen moesson. Deze snoei is van het allergrootste gewicht 
voor den aanplant. Men moet genoeg hout laten zitten, om daarin later 


eenige keeren een diepen 
snoei te kunnen uitvoeren, 
zonder den oorspronke- 
lijken vorm der plant te 
vernietigen. Men moet 
dus voor dezen snoei vrij 
lange takken aan den 
boom laten staan, waaruit 
zich in het volgende jaar 


de takken zullen ontwik- 
kelen, die het blad voor 
de fabrikatie leveren en 
waarin wij eenige keeren 
een diepen snoei kunnen 
uitvoeren. Rekenen wij 
bijv. op vier diepe snoeien 


(die om de sof rjdat 
plaats vinden) en rekenen 
wij dat bij elken diepen 


snoei een houtlengte van 
circa 5 à 8 cM. wordt 


Fig. 142. 


Pas gesnoeide theetuin. Oude snoeiwijze (Tafelsnoei). 
afgesneden, dan moeten 


de takken, die bij den tweeden snoei blijven zitten, ongeveer 3 à 5 
dM. lang zijn. 

De eerstvolgende snoeien kunnen telkens iets hooger worden 
aangebracht in het nieuw gevormde hout, dat men zoo kort mogelijk 
afsnijdt, om een zoo krachtig mogelijken uitloop te krijgen. Na 5 à 7 
snoeien volgt dan een diepe snoei, waarbij in de oude takken wordt 
gesnoeid (zie 2e snoei) en waardoor het hout der laatste jaren weer 


411 Thee. 


wordt verwijderd. Wil men langer uit den diepen snoei blijven, dan 
kan men als volgt te werk gaan. Bij den derden snoei stijgt men met 
ro cM‚ gaat bij den vierden met 5 cM. terug, stijgt bij den vijfden 
weer met io cM., gaat bij den zesden weer met 5 cM. terug etc. 
De gewone tijd tusschen twee snoeien is op Java 11/ à 2 jaar, op 
enkele (hooger gelegen) ondernemingen wacht men zelfs 3 jaar. Na 
de snoei mag men niet direct met het plukken beginnen, doch men 
wacht, totdat de jonge scheutjes 6 à 8 blaadjes hebben gevormd in 
plaats van 4 of 5, zooals na iederen volgenden pluk; het doel van dit 
langere wachten — gewoonlijk 5 à 6 weken — is, voldoende dik hout 
te krijgen, om daarin den volgenden keer te snoeien. 

Van groot belang is het om tegelijk met den snoei eene grond- 
bewerking toe te passen of te bemesten, om vooral de eerste uitloop 
krachtig te doen zijn. Eene grondbewerking tegelijk met den snoei 
wordt dan ook vrij algemeen toegepast; wil men den aanplant 
bemesten, dan is dit de meest geschikte tijd daartoe. 


ZIEKTEN EN PLAGEN. 


De Javasche theeaanplantingen worden door velerlei ziekten 
geteisterd; de voornaamste zijn; 

a. Helopeltis. (Fam. der Hemipteren). 

De Melopeltis. (Eng. Mosquito Blight) ook genoemd „Roestzzekte” 
of Soendaneesch „Boedoek'’, is ongetwijfeld de gevaarlijkste vijand van 
de thee. 

Ontwikkelingsgeschredenis. Het moederdier legt 2 eitjes in een 
jong groen takje, die alleen door een paar haartjes welke naar buiten 
uitsteken, te zien zijn. De eitjes zijn nog niet 1 mM, lang en hebben 
eene langwerpige gedaante. Na ro dagen komen hieruit de larven 
(Soend. „mikoeng”), die onmiddellijk beginnen de jonge blaadjes aan 
te tasten. De larvetoestand duurt 18 à 22 dagen, waarin 3 vervellingen 
plaats hebben; en na dien tijd komt het volwassen insect te voorschijn, 
dat eveneens de jonge theeblaadjes aanvalt, en daardoor groote schade 
veroorzaakt. 

De insecten steken gewoonlijk in de bladeren, maar eveneens 
in de nerven en in de jonge takjes om het sap op te zuigen, waarmede 
zij zich voeden. Terzelfder tijd brengen zij een vocht in de veroor- 


412 


zaakte wonde, dat een zeer nadeeligen invloed op het weefsel der 
plant heeft. Wanneer zij in de bladschijf steken dan sterven de cellen 
in den omtrek van de steekplaats af, waardoor in het blad een rond, 
bruin plekje van 1 à 2 mM. middellijn ontstaat. Steken zij in de blad- 
nerven dan trekken deze krom en doen dientengevolge het blad 
verschrompelen. 

Bij genomen proeven bleek het, dat een enkel insect in een 
etmaal tot go keer toe in het blad steekt en dat het vooral in de 
ochtenduren het meest werkzaam is. 

Het insect komt het meest voor op de laag gelegen theeonder- 
nemingen van West-Java, terwijl men er op de hoogere minder last 
van heeft, zelfs zoo dat men op 5ooo voet niet dan zeer sporadisch 
Helopeltis aantreft. 

Ook is zij in Oost-Java niet zoo talrijk als in West-Java. Het 
meeste hebben het Chineesche type en sommige hybriden last van 
deze kwaal. In zuiver Assamtype komt zij niet dikwijls in erge mate 
voor, hoe minder zuiver het type, des te meer last heeft men veelal 
van Helopeltis, doch er zijn ook hybriden, die van Helopeltis weinig 
last hebben. 

De Helopeltis komt niet alleen op thee, doch ook op verschillende 
andere cultuurgewassen en wild groeiende planten voor. 

De bestrijding geschiedt èn door het kweeken van soorten welke 
weinig last hebben van Helopeltis (o.a. zuivere Bazaloni, wild Manipure 
e.m.a.) èn door systematisch vangen; als de plaag zich eenmaal erg 
heeft uitgebreid, kan ook het vangen niet veel meer helpen; men 
begint dus zoodra men de dieren bespeurt en houdt vol zoolang er 
nog worden gevangen, al zijn er ook slechts weinig meer. 

Beter is het echter om de kwaal te voorkomen, en dat doet men 
het beste door zuiver Assamtype te planten en (voorloopig althans) geen 
hybriden of Ceylontype. Ook is het van veel belang om de omtrek van 
den theetuin schoon te houden en alle ruigte zooveel mogelijk daaruit te 
verwijderen. (Onderzoekingen van Dr. KoNINGSBERGER, Dr. ZEHNTNER€ a.) 

Er wordt soms beweerd, dat men door een snoei de Helopeltis- 
plaag zou kunnen verminderen; wij meenen dit te moeten betwijfelen 
althans zooals de snoei op Java wordt toegepast. Hierdoor toch wordt 
de theeplant ontegenzeggelijk verzwakt, en al zien de planten na den 
snoei er gezond en frisch uit, zoo wil dit nog niet zeggen, dat zij 


413 Thee. 


krachtiger geworden zijn en de ziekte niet binnen een bepaalden tijd 
terugkrijgen. Dat Helopeltis veelal eenige maanden na den snoei 
optreedt, moet o.i. vooral aan den snoei worden geweten, waardoor 
de plant verzwakt en vatbaarder wordt voor deze kwaal. Ook de A/u/ 
kan de oorzaak zijn van het optreden der Helopeltis (is immers te 
beschouwen als een soort snoei) doch de hoofdoorzaak blijft de snoei. 


6. Myten. Is voor de lagere thee-ondernemingen de Helopeltis 
de ergste kwaal, voor de hoogere ondernemingen is dit ongetwijfeld 
de Oranje Mit (Brevipalpus obovatus) een diertje, dat op Java is 
ingevoerd naar alle waarschijnlijkheid met het theezaad uit Britsch- 
Indië. Eerst door de onderzoekingen van Dr. BERNARD, den Directeur 
van het Theeproefstation te Buitenzorg, is men nader bekend geworden 
met een aantal Mijten !) (Acarinae), die zich tegenwoordig op Java in 
de thee bevinden. Vroeger sprak men alleen van de Roode Mijt en 
meende, dat dit dier vooral op de hoogere ondernemingen zooveel 
schade deed. Gebleken is evenwel dat dit niet de Roode maar de 
Oranje Mijt is. 

In tegenstelling met de Helopeltis treedt dit diertje voornamelijk 
op in den drogen moesson; na een aantal warme, droge dagen van 
den Oostmoesson ziet men ze verschijnen, eerst op de onderste en 
daarna ook op meer naar boven zittende blaren. 

Het diertje is zoo klein, dat men het nauwelijks met het bloote 
oog kan onderscheiden, en bevindt zich meestal aan den onderkant 
van het blad. Vóór dat het diertje volwassen is, vervelt het eenige 
keeren en laat de velletjes op het blad achter; vandaar, dat het blad 
een geelbruine tint krijgt. Met een loupe kan men de beestjes en de 
velletjes duidelijk onderscheiden. 

Evenals de Helopeltis leven ook deze diertjes van het sap der 
blaren, dat zij opzuigen na er met hun zuigsnuit een gaatje in geprikt 
te hebben. Door een groot aantal beestjes wordt zoo het eene blad 
na het andere aangetast, en zelfs de jonge takjes blijven niet gespaard. 
De sterk aangetaste blaren sterven af en vallen van den boom, zoodat 
een erg aangetaste boom er zeer schraal en gehavend uitziet; zelfs 
de takken, die veel blad op deze manier hebben verloren, sterven af 


1) Zie Mededeeling No. III van het Theeproefstation. 


414. 


en er komt haast geen nieuwe uitloop aan den boom, waardoor de 
opbrengst zeer sterk achteruitgaat. 

Bestrijding van dit diertje kan geschieden door ‘s morgens, als 
de dauw nog op de blaren ligt, te besproeien met fijn verdeelde zwavel, 
die met een pulverisator over het blad wordt gestoven. Beter is het 
echter natuurlijk de ziekte zooveel mogelijk te voorkomen, en dat doet 
men het beste door de groeivoorwaarden der planten te verbeteren 
door tijdige bemesting, of door het omwerken van den grond en vooral 
ook door het kweeken van soorten, die op den grond der onderneming 
het beste groeien, dus de sterkste planten leveren. 

't Meeste wordt aangetast de Assam-indigenous, die juist zoo 
veel wordt gekweekt op onze hoogere en hoogste ondernemingen. 


c._ Bladrupsen. Vele soorten bladrollers, spinrupsen, slakrupsen, 
spanrupsen (hieronder de giftige Parasa lepida, Soend. hileud badjra) 
komen in de thee voor en doen nu en dan geducht kwaad. De beste 
bestrijdingsmethode is ze te vangen, voordat zij zich te zeer verbreid 
hebben. 

Van groot belang is het daarom, dat de geëmployeerden steeds 
een oog in het zeil houden en zich onmiddellijk laten rapporteeren, 
als er door de tuinboedjangs (vaste werklieden) of pluksters rupsen 
worden gezien. Bij de bestrijding wordt men dikwijls geholpen door 
de parasieten der rupsen, o.a. door sluipwespen en schimmels. De 
eerste leggen hunne eieren in het lichaam der rupsen en hieruit 
komen de larven, die zich voeden met het lichaam van de rups. Ook 
komen schimmelinfecties onder de rupsen voor en deze kunnen soms 
in korten tijd de aantasting door deze vijanden doen ophouden, zoodat 
zij sterven, voordat zij tot verpopping komen. 


d. Ook Boorders komen in menigte voor in de thee; het zijn 
soms dikke rupsen, die zich door den hoofdstam of de dikke zijtakken 
boren en waaraan de plant niet zelden te gronde gaat, of wel het 
zijn kleine kevertjes (zoo o.a. de Xyleborus fornicatus) die zich een 
eindweegs door den stam of de takken boren en veel schade doen, 
daar het aangetaste deel dikwijls afsterft. Bestrijdingswijze van de 
boorders in het algemeen is het uitsnijden en verbranden der aange- 
taste deelen. Ook hier helpt spoedige hulp dubbel. 


415 Thee. 


e. Witte mieren doen als in zoovele cultures ook in de thee 
dikwijls schade, vooral in oude tuinen komen zij menigmaal voor. 
Alleen dood hout wordt aangetast, doch hierdoor ontstaat dikwijls 
rotting en ook jonge boompjes worden soms door de witte mieren 
vernield, doordat zij zware aarden gangen tegen de stammetjes maken, 
die daardoor breken. 


f. Krekels komen voor in jonge aanplantingen en op kweek- 
beddingen; zij knagen de jonge plantjes even boven den grond af 
en doen zoo vooral in de pépinières en in uit de pit geplante tuinen 
soms veel kwaad. Ter bestrijding graaft men ze uit den grond, 
zoodra men de sporen van hun aanwezigheid heeft bemerkt (zie 
ook pag. 394). 


2. Nematoden. Van de Nematoden komt vooral de „Meterodera 
radicicola’’ het thee-aaltje in de kweekbeddingen voor. Zij vormt bruine 
wratachtige verdikkingen aan de wortels. 

De bestrijding van deze parasieten, als ook van veel ander onge- 
dierte in de pépinières, geschiedt het best, door herhaaldelijk begieten 
met eene zeer verdunde oplossing van zwavelzure ammonia, die tevens 
werkt als eene meststof en de plant nieuwe wortels doet vormen. 


Van de plantaardige ziekten der thee noemen wij: 


h. Loranthus, komt voor op de takken vooral van zaadboomen; 
zij moet worden uitgesneden. 


2. Mossen, komen veel voor op de stammen van oude thee- 
boomen, men bestrijdt ze door den stam tijdens den snoei af te 
krabben en met kalkwater te behandelen. 


ke. Draadschinmel komt voor op plaatsen, waar de thee te veel 
vocht heeft; de beste bestrijdingswijze is daarom drainage. 


1. Red Rust (Oranje roest). 

Deze ziekte wordt veroorzaakt door een Alg, de Cephaleuros 
virescens. Zij komt op Java reeds langen tijd voor, doch men sloeg er 
weinig acht op, doch juist in den laatsten tijd richt zij hier en daar 
belangrijke schade aan, zooals blijkt uit eene Mededeeling van ’s Lands 


416 


Plantentuin van Dr. BERNARD en A. R. W. KERKHOVEN, die beiden 
over deze ziekte schrijven. !) 

Meestal komt de ziekte op de oude blaren voor en vormt daar 
menigmaal langs de nerven een zwartachtige zone, die weldra met 
een wit- of grijsachtig laagje bedekt wordt. Ook jonge takjes worden 
soms aangegrepen, en juist in dit geval wordt de ziekte soms gevaar- 
lijk, daar zij van den eenen tak op den anderen overgaat en aan- 
leiding geeft tot de vorming van de zoogenaamden „bastkanker’. 

De lichte sporen kunnen zich uiterst gemakkelijk verbreiden en 
zoo kan in een ommezien een groot areaal worden aangetast. 

Ook kunnen de pluksters de ziekte van den eenen tuin in den 
anderen overbrengen. Over verdere mededeelingen verwijzen wij naar 
bovengenoemde Mededeeling. 


Verder komen voor: 


me. _Dyamoer oepas, kanker en wortelschinmmels. 

Is de stam aangetast door d/amoer oepas ot Kanker, dan sterft 
de plant af‚ wanneer men er niet spoedig bij is en de aangetaste 
deelen wegsnijdt. In elk geval moet men de aangetaste deelen ver- 
wijderen en verbranden, opdat de ziekte zich niet uitbreidt. 

Ook wortelschimmels komen op Java, vooral op sommige nieuwe 
ondernemingen veel voor. Oorzaak van deze ziekte is menigmaal, dat 
men bij de ontginning de wortels der boomen in den grond laat zitten 
en deze zijn de haarden voor schimmels. Om deze ziekte te bestrijden, 
moet men daarom niet alleen de aangetaste theestruiken, doch ook 
de in de buurt voorkomende wortels uit den grond halen en kalk in 
den grond strooien, waarna men het gat weer dicht kan maken. 


1) Mededeeling van het Theeproefstation No. XXXII. Een ziekte van de Thee- 
plant veroorzaakt door Cephaleuros virescens door Dr, Cu. BERNARD. Eenige observaties 
betreffende Red Rust op de Theeheesters door A. R. W. KERKHOVEN. 


Thee. 


[IL 


Fabrikatie van de Thee. 


Her PLUKKEN. 


Evenals bij iedere cultuur is het oogsten een der voornaamste 
werkzaamheden bij de theecultuur, waar het bestaat in het verzamelen 
van de jonge blaadjes, die geschikt zijn voor de fabrikatie van thee, 
eene bewerking, welke men kortweg het „plukken” noemt. 


Het plukken van den thee- 


oogst geschiedt niet in eens 
of twee keer per jaar, zooals 
bij vele graan- en vruchten- 
oogsten, maar elke 6 à 12 


dagen en het geheele jaar 
door, behalve in den tijd, 
wanneer de theestruik pas 
gesnoeid is en men minstens 
5 à 6 weken wacht. 
Zoodoende wordt een groot 
deel van de jongste blaadjes, 
die aan den boom ontstaan, 
steeds weer verwijderd, het- 
geen patuurlijk invloed op 
den groei van den boom 


heeft. Het gevolg van dit 


herhaalde plukken is, dat de 


plant steeds nieuwe blaadjes 


produceert, die dan telkens 


Fig. 143. Theeplanten met veel jong blad, 
gereed om geplukt te worden. weer worden weggenomen; 


Deer II. 


418 


de kracht der plant concentreert zich op deze bladproductie, waardoor 
de productie van hout sterk wordt verminderd; vandaar, dat een 
pluktuin steeds veel minder dikke boomen heeft, dan een zaadtuin 
(die noch geplukt noch ook gesnoeid wordt) van denzelfden leeftijd. 

Gelijk in het hoofdstuk over groei, voeding en ademhaling 
is betoogd, geschiedt zoowel de ademhaling van de plant als de 
vorming van nieuwe stof z de bladeren, zoodat daarin de meest 


gewichtige functies voor 
gevulde naald 


het leven van de plant 
re blad je 
worden uitgeoefend. 
Nu is het een feit, dat 
Ed de groei van de plant 
evenredig is aan de uit- 
gebreidheid van haar 
bladoppervlak; hoe groo- 
ter dit is, des te meer 


3° blad £ 
hout zal zij vormen en 


4e blad 
omgekeerd hoe meer 
blad bij den pluk wordt 
weggenomen, des te 
minder groot zal de hout- 
vorming zijn; het resul- 
taat van het plukken 
is dus, dat houtvormineg 
zal worden verminderd. 
tjeuli De 
(keppel kembang) keppel lidjien Om de wijze van pluk, 
die zich regelt naar ver- 
En schillende _omstandig- 
Fig. T44. 4 & Bas pluk: pluk op kwaliteit. heden) duidelijk tene 
GRAN GLO VvE eee … kwantiteit. 5 
nen maken, moeten wij 
eerst eenige termen, die daarbij voorkomen, (meest Soedaneesche 
termen) verklaren. 
Men spreekt van „poetjoek’’ en bedoelt daarmee al het jonge 


blad, dat geplukt wordt en dus geschikt is, om thee van te bereiden. 
Verschillende soorten van poetjoek zijn: 


Pecco (hg. 144 het langs a 4 of c dafgeplukte deel) d.i. poetjoek 


419 Thee. 


bestaande uit een gevulde naald (de kotjop) en een of meer reeds 
opengegane blaadjes. 


dunne ledige naald 


Groeit een pecco verder door, 
dan verkrijgt men òf weer een 
pecco òf een „poetjoek boeroeng 
mentjoerang”” (zie fig. 145), die in 
de plaats van een gevulde een 
ledige naald heeft. 

Groeit deze poetjoek boeroeng 
mentjoerang door, dan verkrijgt 
men steeds een „poetjoek boeroeng” 
(zie fig. 146). 


De poetjoek boeroeng mentjoe- 
Fig. ras. Poetjoek boeroeng mentjoerang. Ang wijst op een minderkrachtigen 
groei dan de pecco. 

De poetjoek boeroeng heeft geen naald, maar in de plaats 
daarvan slechts een klein puntje aan het einde van den uitloop, en 
wijst op nagenoeg stilstaanden groei (boeroerg beteekent onvruchtbaar). 

Wordt de poetjoek boeroeng niet geplukt, dan zal de loot geruimen 
tijd stilstaan met den groei, om onder gunstige omstandigheden na 
8 à 14 dagen weer te beginnen te groeien. In dit geval vormt zich 
een zgn. „keppel” 1) een onontwikkeld blaadje op de plaats, waar het 
puntje aan den uitloop zicht- 


baar was. Daar boven vormt 
Pd 
zich nu weer een pecco, die zl SA 
EN En 
men dan noemt pecco kagok — 4 De en 
(zie fig. 147) of weleen poet- _\  =\\i Ü 
e 5 . Ss BEEN eN 
joek boeroeng mentjoerang, en Bi 
afhankelijk van de groeikracht WA = 
van den tak. en OS 
Men spreekt van fyjnen ZOEN! 
en groven pluk (fig. 148 en 149) \\ 
\ 
al naarmate men plukt twee \ 
blaadjes plus de naald of drie Fig. 146. Poetjoek boerong. 


blaadjes plus de naald. 


1) Keppel noemt men het onontwikkelde blaadje (soms 2 blaadjes) aan den voet 


van elk takje. 


420 


Verder onderscheidt men nog zongen en ouden pluk, naarmate 
men minder of meer blaren aan het takje laat zitten (dus naarmate 
het geheele takje jonger of ouder is). Blijven er twee of meer blaren 
zitten, dan spreekt men van ouden pluk, terwijl men van jongen pluk 
spreekt, wanneer er maar een of in ’t geheel geen blad blijft zitten 
behoudens dan de keppel. 

Uit het bovenstaande is duidelijk, dat verschillende combinaties 
mogelijk zijn, zooals bijv. gong en fijz, wanneer men slechts twee blaadjes 
plus de naald plukt, terwijl er slechts een of in ‘t geheel geen blad 
(behalve de keppel) achter- 
blijft (he. 148). 

Oud en grof wanneer 
men minstens twee blaren 

(behalve de keppel) laat 
zitten en er drie blaadjes 
plus de naald worden 
geplukt (fig. 149). Verder 
zijn o.a. nog mogelijk jong 
en grof en oud en fin. 

Dikwijls hoort men 
beweren, dat de aanwezig- 

heid van vele pecco’s 
duidt op groote kracht 


der plant; dit is niet altijd 


Fig. 47. Pecco kagok. 


juist. Een heester, waar 
vele pecco's op zitten, kan daarbij wel degelijk zwak zijn. Dit wil dus 
niet zeggen, dat de planten krachtiger zijn, integendeel ze zijn juist 
beslist zwakker dan vóór den snoei. 

Slechts de groerkracht is sterker, hetgeen veroorzaakt wordt 
doordat men door snoeien het evenwicht tusschen kruin en wortel- 
stelsel heeft verbroken en de plant zich haast het verloren evenwicht 
te herstellen. De snoei heeft de plant echter verzwakt. 

Het feit, dat de Helopeltisplaag juist zoo vaak na den snoei 
optreedt, en wel des te heviger naarmate de snoei dieper is geweest, 
moet hieraan worden toegeschreven. 

De aanwezigheid van veel boeroeng wil nog niet altijd zeggen, 
dat de plant zwak is; slechts de eroekracht is gering, omdat het 


49/1 Thee. 


beschikbare voedsel wordt ver- 
deeld over een groot aantal takken. 

Het is duidelijk, dat bij 
groven pluk het tijdsverloop tus- 
schen twee plukken langer is, dan 
bij fijnen pluk en dat er bij den 
eersten meer blad aan den boom 
wordt gelaten, zoodat dan ook de 
aanplant bij groven pluk het minste 
te lijden heeft. Het geplukte blad 
is echter bij de eerste methode 
fijner (kleiner) dan bij de laatste 
en geeft daarom, onder overigens 


Fig. 148. a b jong en fijn. 


dezelfde omstandigheden, 
betere, d.w.z. geuriger en 
sterkere thee. 

Bij groven pluk wordt 
wel is waar niet zoo dikwijls 
geplukt als bij fijnen pluk, 
maar men krijgt elken keer 
zooveel meer oogst, doordat 
ook het vierde blaadje ge- 
plukt wordt, dat de totale 


oogst grooter wordt. Se S 


ONS L 


SE 


DN 


Is een twijgje geplukt, 

dan ziet men in de eerste 
dagen geen verandering 
in de blaadjes, doch na 
ongeveer 10 dagen begint 
in de oksels de nieuwe 
uitloop; zijn de omstandig- 
heden gunstig, dan ontwik- 


kelen zich in de oksels van Fig. 149. a & oud en grof. 


422 


de bovenste 2 of 3 blaadjes, die zijn blijven zitten, elk een uitlooper 
(soms zelfs 2 of meer in een oksel); zijn de groeivoorwaarden der plant 
minder gunstig, dan ontwikkelt er zich òf in het geheel geen òf slechts 
één in den oksel van het bovenste blad. Aan deze uitloopers ontwikkelt 
zich circa elke 5 dagen een nieuw blaadje, zoodat het wel minstens 
een maand duurt, voordat dit zelfde takje weer plukbaar is. Ontstond 
dus elke nieuwe uitloop na den pluk precies terzelfder tijd en groeiden 
zij alle even snel, dan zou men eerst na ongeveer een maand plus 
ro dagen weer behoeven te plukken; dit is echter volstrekt niet het 
geval, zoodat niet alle uitloopen op den zelfden tijd plukbaar zijn; 
als de eene uitloop plukbaar is, is de andere het volstrekt nog niet, 
zoodat men zelfs om allen uitloop precies op dezelfde grootte te 
plukken, elken dag zou moeten terug komen. Dit zou te omslachtig 
zijn (en te veel geld kosten) waarom men het plukken elke 6 à 12 
dagen, al naar omstandigheden, doet. Hoe vaker men terug komt, 
des te beter is het voor den pluk (het geplukte blad), des te minder 
blad verliest men doordat het te oud is geworden en des te beter 
kan er op worden opgepast, dat de „poetjoek boeroeng” niet te oud 
wordt geplukt. 

Hoe sneller de groei in zekeren tuin is, des te eerder dient men 
terug te komen, doch dit hangt ook van andere omstandigheden af, 
waarover later. 

Er is nog een derde manier van plukken (de zoogen. „close 
plucking””), die op Java ook wordt toegepast; hierbij worden nl. behalve 
de gewone plukbare twijgen ook die geplukt, welke nog minder 
blaadjes hebben; bij alle blijft echter evenveel blad aan den twijg 
staan, nl. het keppelblad benevens ten minste een daarop volgend 
blad. De pluk wordt hierdoor fijner en geeft betere en sterkere thee, 

Evenwel acht men deze methode verkeerd voor den aanplant, 
daar steeds nagenoeg al de jonge bladeren van de plant worden 
weggehaald en deze zijn het toch, die voor de assimilatie moeten zorgen. 

Een voordeel van deze methode is, dat men niet zoo vaak 
behoeft te plukken (om de r2 à 14 dagen). 

Moet evenwel een theetuin gesnoeid worden, dan kan men den 
laatsten keer, dat er geplukt wordt, zonder bijzondere schade voor den 
aanplant al het plukbare blad, d.i. al het blad, waarvan thee gemaakt 
kan worden, afplukken; men noemt dit „schoonpluk”’. 


4.9: Thee. 


Is een tuin gesnoeid, dan wacht men met den volgenden pluk, 
totdat de nieuw gevormde twijgjes 6 à S blaadjes hebben gevormd. 
Deze twijgjes zijn dus veel langer dan zij worden na den tweeden of 
lateren pluk; men doet dit, omdat in de nu gevormde takken de 
volgende snoei moet plaats hebben en daarvoor is het goed dat zij 
stevig en houtig zijn (de eerste pluk is dus steeds een „oude” pluk). 

In vroegeren tijd plukte men nog op andere wijzen; enkele 
daarvan vinden nog hier en daar toepassing, zoo bijv. het apart 
plukken van de z.g. peccoblaadjes en het grootere blad, welke beide 
afzonderlijk werden verwerkt. Deze methode vindt nog hier en daar 
toepassing op ondernemingen die witpunt (/Zowery pecco) maken en 
ook die welke „op stuk werken”, d.i. zich bijzondere moeite geven 
om mooi uitziende thee op de markt te brengen. Evenwel „op stuk 
werken” doen vele Javasche theeondernemingen ook, en naar het 
schijnt met evenveel succes, zonder deze dure plukmethode. Ook 
komt het nog voor, dat men behalve de 3 blaadjes er nog een stuk 
van het vierde bij plukt, redeneerende, dat dit een derde à een vierde 
meer oogst geeft, terwijl het oog van het vierde blad even goed weer 
uit zou loopen. Dit laatste vindt evenwel!) in zeven van de tien 
gevallen niet plaats. Hierbij mag men echter niet vergeten, dat hier 
ook nog andere schaduwzijden tegenover staan. Vooreerst toch levert 
het vierde blad veel grovere thee, dus van minder kwaliteit dan de 
kleinere jongere bladeren en verder wordt dit blad zeer dikwijls 
beschadigd en gekneusd, waardoor het in kwaliteit voor de fabrikatie 
sterk achteruit gaat, zoodat, naar het ons voorkomt, deze methode in 
de meeste gevallen — vooral wanneer de onderneming geen zeer 
vruchtbaren grond heeft — meer tegen dan voor heeft. 

Hoogst gewenscht bij den pluk is steeds voldoende toezicht, 
opdat werkelijk al de blaadjes, die plukbaar zijn, geplukt worden en 
men er geene vergeet. Worden er plukbare blaadjes overgeslagen, dan 
zijn zij den volgenden keer te oud en dit geeft groot verlies, doch dit 
is niet het eenige nadeel; door den groei der twijgjes, die men vergeet 
te plukken, wordt de heester hooger en als dit herhaaldelijk voorkomt, 
moet de aanplant vóór den tijd gesnoeid worden, omdat de boomen te 
hoog worden en de vrouwen er niet meer bij kunnen om te plukken. 


1) Zie J. H. F. Kreur in zijn uitstekend werkje: „Van Snoeien en Plukken”, 


424 


Er is een tijd geweest, dat men meende dat alle „poetjoek 
boeroeng'” moest worden geplukt, doch daarvan is men terug gekomen, 
zelf worden planten die veel daarvan hebben gevormd een tijd lang 
in het geheel niet geplukt en laat men ze geheel met rust, redeneerende, 
dat de plant door de vele poetjoek boeroeng te kennen geeft, dat zij 
rust noodig heeft. Is dit in een geheelen tuin het geval, dan kan men 
de kwaal niet beter bestrijden, dan door den grond om te werken of 
te bemesten en eerst als de planten weer een flinken groei vertoonen, 
ze te snoeien en daarna weer met den pluk te beginnen. 


Photo Dr. J. Bosscha. 


Het geplukte blad wordt door de pluksters in een doek (slendang) 
gedaan en verblijft daarin gewoonlijk totdat de doek vol is, of tot 
de vrouw haar werk voor dien dag heeft gedaan. Veelal wordt het 
geplukte blad, als de doek wat zwaar wordt, ergens in de schaduw 
neergelegd en daar gelaten, totdat de vrouw naar de fabriek gaat; 
beter is het, dat het blad des middags naar de fabriek wordt gebracht, 
wat ook veel wordt gedaan; het moet dan in den tuin worden gewogen 
om de vrouw naar het gewicht te kunnen uitbetalen. In Britsch-Indië 


425 Thee. 


wordt het blad nooit verzameld in een doek, maar in een korf, dien 
de plukvrouw op den rug draagt en waarin het blad veel beter ligt 
dan in den Javaanschen doek of slendang, die het soms erg kneust 
en waarin het dikwijls zoo warm wordt, dat het gaat broeien en 
fermenteeren, tot groot nadeel voor de daar uit te bereiden thee. 

Zijn de plukvrouwen met hare bundels blad in de fabriek gekomen, 
dan wordt dit gewogen en volgens het gewicht het plukloon berekend 
en uitbetaald. 

De prijs, dien men betaalt, is gewoonlijk om en bij een cent per 
pond, terwijl voor zaf blad een zeker percentage wordt gekort. 


HET VERFLENZEN. 


Het theeblad bevat, wanneer het geplukt wordt, ongeveer 80 0/9 
water; het jongste iets meer, doch het oudste iets minder (tot enkele 
percenten). 

Van deze So 0/) moeten er 20 à 40 0/ worden verwijderd, om 
het blad /ajoe, d.i. geschikt voor het rollen te maken. 

Is een theeblad geplukt en men legt het neer, dan zal het lang- 
zamerhand zijn water verliezen; de transpiratie, die plaats vond terwijl 
het blad nog aan den boom zat, gaat door en de watertoevoer is door 
het afplukken van den tak afgesneden, zoodat het resultaat zal zijn, 
dat het blad water verliest en hoe langer hoe slapper wordt door het 
ophouden van de innerlijke spanning in de cellen, den zoogenaamden 
„turgor’. Het waterverlies heeft hoofdzakelijk plaats door de huid- 
poriën, terwijl het van de binnenin liggende cellen langzamerhand 
naar de buitenste diffundeert en hier verdampt. Het water uit de 
binnenste cellen moet dus een aantal tusschenliggende cellen passeeren 
voordat het kan ontwijken; hoe dikker deze laag, des te langere tijd 
is hiervoor dus noodig; het regelmatigste gaat het, wanneer de dikte 
der laag overal dezelfde is. Doch het is duidelijk, dat de bladsteel 
en de hoofdnerf een veel dikkere laag vormen dan het bladmoes, 
vandaar dat deze ook langer het water vasthouden. Gaat de verflenzing 
langzaam, dan is dit geen groot bezwaar; heeft de bladoppervlakte 
(het bladmoes) genoeg water verloren, is die soepel genoeg om bij 
het rollen niet te breken, dan zijn ook het bladsteeltje en de hoofdnerf 
slap genoeg om gerold te worden. Gaat echter het flenzen te snel, dan 


426 


kan het water niet spoedig genoeg uit den steel en de nerf wegkomen 
en deze zijn nog hard als het bladmoes reeds voldoende water heeft 
verloren; zij zouden bij rolling breken en aanleiding geven tot het 
ontstaan van veel gebroken blad. Men kan dus de snelheid der ver- 
flenzing slechts tot zekeren graad opvoeren, wil men niet de kwaliteit 
der te bereiden thee verminderen. Deze uiterste tijd, binnen welken 
men kan verflenzen, mag theoretisch klein zijn, practisch bedraagt zij 
minstens 5 à 6 uur. 


7 


Photo E‚ Kan. 
Fig. rsr. Chung, waarin op verschillende étages het blad door kinderen op den 


vloer wordt uitgespreid (vooral in Br-Indië in gebruik). 


Men kan de flensmethoden in twee hoofdgroepen onderscheiden, 
nl. het ratuurlijke en het kurstmatige verflenzen. De eerste zijn de 
oudste en de langzaamste, maar daarom nog niet de slechtste; de 
laatste zijn de vlugste en daarom voor de moderne practijk de meest 
geschikte. Als voorheen het geplukte blad binnen kwam, spreidde men 
het ergens in de fabriek op den grond uit, waar maar plaats was, 
zoodat dan ook als men des namiddags of des avonds de in fabriek 


427 Thee. 


binnen kwam, men dikwijls alles vol blad zag liggen, dat eerst moest 
worden weggeveegd, wilde men zich in de fabriek bewegen. Ook 
werden veelal bamboe borden of tampirs gebruikt om het blad uit te 
spreiden, die men dan op elkaar stapelde, zoodat zij allen met den 
rand op elkaar rustten. Zoowel op de tampirs als op den grond werd 
het theeblad in een dun laagje uitgespreid en de verflenzing ging zeer 
regelmatig, maar natuurlijk duurde het wat lang en als dan het weder 
des nachts soms niet meewerkte, gebeurde het dikwijls, dat het den 
volgen den morgen nog lang niet „lajoe” (slap) was ; men wist hier echter 
wel raad op en bracht de tampirs in de zon. Daar ging het flenzen 
dan veel sneller en spoe- 
dig was het blad klaar 
om gerold te worden. 

En ook als het blad 
op den vloer der fabriek 
lag, was het dikwijls des 
morgensnog niet „lajoe'”; 
het werd op tampirs 
uitgespreid en dan nog 
naar buiten gebracht om 
daar het verdere water- 
verlies te bespoedigen. 
Dit was bedenkelijk, niet 
alleen toch werkte de 


warmte van de zon ver- 


keerd op het ferment, 
doch ook het tweemaal 


verwerken van het teere 
blad was uit den booze, daar het hier steeds van lijdt, maar de werkzaam- 
heden in de fabriek moesten beginnen en dus was men wel genoodzaakt 
het blad van den vloer weg te nemen. 

Om meer ruimte voor het verflenzen te krijgen, richtte men 
afzonderlijke loodsen (zoogen. „Chungs”) hiervoor op en plaatste daarin 
een aantal (5—S8) verdiepingen, boven elkaar, elk niet hooger dan 0,8 à 1 M., 
(fig. 151) waarin door kinderen het blad op den vloer werd uitgespreid. 

Of wel men plaatste erin op 2 of 3 étages (elk een paar M. hoog) 


stellages met horizontale planken, die op een onderlingen afstand van 


428 


r2 à 20 cM. waren aangebracht en waarop men het blad uitspreidde. 


Een dergelijke inrichting is bijv. de flensloods, waarvan men in fig. 152 


ur 


een voorbeeld ziet. 

Beneden, gelijkvloers bevindt zich eene ruimte zonder stellages, 
die gebruikt wordt voor de ontvangst en het wegen van het versche 
blad uit de tuinen en waar zich de liften bevinden, die het naar boven 
transporteeren. 

Het gebouw heeft, zooals wij zien, twee verdiepingen, die beide 
vol stellages staan en daarboven bevindt zich nog een zolder, die 
voor het drogen van kistenplanken gebruikt wordt. Op fig. 153 zien wij 
een aantal stellages naast elkaar staan met tusschenruimten (gangetjes) 
voor de vrouwen, om het blad uit te spreiden; elke stellage bestaat 
uit een aantal afdeelingen, waarin op loodrecht boven elkaar liggende 
horizontale planken het 


blad wordt uitgespreid. 
Er zijn 13 planken boven 
elkaar geplaatst, hetgeen 
een afstand van den vloer 
tot de zoldering geeft van 


2,52 M. De breedte van 
elke stellage is juist 1 M. 
en de lengte 8,5 M. Het 


aantal stellages naast el- 
kaar is 13, terwijl er 2 
zulke rijen achter elkaar 
staan. 

Het uitspreiden van het 
blad op de benedenste 
planken gebeurt staande op 
den vloer, terwijl voor de 


uitspreiding op de hooger 
gelegene een trap wordt 


Sarim EE BER ebruikt. Doordat de plan- 


Fig. 153. Stellages in de flensloods van fig. 152. ken, waarop het blad komt 
te liggen, betrekkelijk ver 
uit elkaar geplaatst zijn, heeft het regelmatig uitspreiden geen bezwaar, 


hetgeen het verflenzen zeer in de hand werkt, en voor de kwaliteit 


429 Thee. 


van de thee van veel voordeel is. Hoe verder echter de planken van 
elkaar gelegen zijn, des te geringer wordt de capaciteit van eene 
stellage en dus des te meer stellages moet men hebben voor het 
verflenzen van een zekere hoeveelheid blad. 

Bij deze inrichting wordt de verflenzende werking alleen uit- 
geoefend door de buitenlucht, zonder kunstmatigen trek en zonder 
toegevoerde warmte. In het algemeen wordt het blad op deze wijze 
mooi „lajoe”, bovenal als het weer gunstig is, dan is er zeker geen 
betere methode om dit te bewerken; het verliest langzamerhand en 
regelmatig zijn water en blijft daarbij volkomen koel, zoodat het dan 
ook, klaar zijnde, er bijzonder regelmatig en frisch uitziet. Is het weer 
echter eens ongunstig, hetzij door regen of veel wind, dan gaat 
het verflenzen in het eene geval te langzaam en in het andere te snel. 
Men kan dezen nadeeligen invloed temperen in het eene geval door 
het blad dunner uit te spreiden en in het andere geval door den wind 
af te schutten, doch een feit blijft het, dat men tot zekere hoogte 
afhankelijk is van weer en wind en dat schijnt een groot nadeel van 
deze methode te zijn. 

Van veel meer belang voor de Javasche thee-industrie is dan ook 
het kunstmatige verflenzen, waarbij men van weer en wind onaf hankelijk 
is en dat op een groot aantal Javasche theelanden in toepassing is 
gebracht en steeds meer in gebruik komt. 

Van een dergelijke inrichting geven wij in fig. 154 een paar 
doorsneden. 

De plaatsing van de stellages evenwijdig aan elkaar en van de daar 
tusschen zich bevindende gangen is analoog aan die bij de inrichting 
vantien ro2tens nos: 

Een groot verschil is echter, dat de flenszolder aan de kanten geheel 
gesloten is; aan het eene uiteinde zijn de ventilatoren of fans (V) geplaatst 
en aan het andere is de opening (K) in den vloer (zoldering der fabriek) 
om de warme lucht toegang te verleenen. Verder vinden wij hier slechts 
aan den eenen kant een gang (F), en de toegang tot de gangetjes (H) 
tusschen de stellages (G) is afgesloten door zelfsluitende deuren (cd). Nadat 
het versche blad op de stellages is neergelegd, worden de fans in beweging 
gebracht en zuigen warme lucht uit de fabrieksruimte beneden door 
de opening K naar boven en door den geheelen zolder ; eene moeilijkheid 
is hier vooral, om de toetreding van de warme lucht zoo te regelen, dat 


/ 6, 


G 
df ARE 
je H, H, 


c 6. 
| en 
| 6, | 
zl 
Hs; 
Al 
F \ 


Fabrieksruimte, waarin de drogers 
Sen Sz. 


Flensruimte met stellages. 
Zoldering daarboven. 


G 8 B. 
(ES 
F. 


Gang langs de flensruimte, waarin 
de deuren cd. 
Gs 


G. Stellages. 
H. Gangetjes daartusschen. 
Ven }) ventilatoren. 


V, V, 


Fig. 154. Inrichting voor kunstmatig verflenzen. 


431 Thee. 


de circulatie overal even sterk is en het blad gelijkmatig „lajoe” wordt. 

Ook moet men zorg dragen, dat de toetredende lucht niet te heet is, 
en haar eventueel met eene voldoende hoeveelheid koude lucht mengen. 

Is het versche blad uit de tuinen des middags in de fabriek gebracht, 
dan kan men het nog dienzelfden dag „lajoe” maken, doch men moet 
daarbij niet vergeten, dat het, als dit geschied is, ook nog denzelfden dag 
verder moet worden verwerkt, nl. gerold, gefermenteerd en gedroogd. 

Blijft er dus voor deze bewerkingen geen tijd genoeg over, dan 
doet men beter het flenzen niet te bespoedigen en kan men de bladeren 
bijv. in de rekken uitspreiden zonder de fans te laten werken, zoodat 
de bewerking den volgenden morgen zoo noodig met aanzetting van 
de fans ten einde kan worden gebracht. 

De flensinrichting op de teekening aangegeven heeft slechts g 
stellages, gewoonlijk zijn er echter meer; het aantal gaat tot 20. De 
breedte van de inrichting is 8 à 10 M., terwijl men dikwijls in plaats 
van deze ééne een tweetal flenskamers heeft, nl. aan elken kant der 
opening K voor de toetreding der warme lucht één. De capaciteit van 
een dergelijken flenszolder is soms ro à 20.000 pond nat blad per keer. 

In de praktijk vindt men velerlei afwijkingen van het hiervoren 
omschreven schema, doch het kunstmatige verflenzen komt in hoofdzaak 
wel op hetzelfde neer. In de plaats van planken gebruikt men dikwijls 
ijzergaas; dit heeft het voordeel, dat het de lucht doorlaat, waardoor het 
verflenzen bespoedigd wordt. Een nadeel van ijzergaas is echter, dat vele 
der fijnste blaadjes (de met haartjes bezette peccoblaadjes) te droog 
worden, waardoor zij bij de verdere fabrikatie (fermentatie) niet geel 
willen worden, maar wit blijven, hetgeen een nadeel is voor de kwaliteit der 
thee. Voor ondernemingen, die op (mooi) stuk werken, verdient dus 
het voorzien van de stellages met planken de voorkeur boven ijzergaas. 

Ook wordt hier en daar een soort doek aangewend om het blad 
op te leggen (het zoogenaamde „withering cloth’'), dat is waarschijnlijk de 
goedkoopste methode, doch o.í. ook de slechtste, daar men het doek 
niet goed gespannen kan houden en er daardoor zakjes in komen, 
waarin het blad te dik ligt, zoodat een regelmatig verflenzen van het 
blad ín dergelijke inrichtingen vrijwel onmogelijk is. Heel anders wordt 
het geval, als we het doek over ijzergaas spannen; we hebben dan 
de voordeelen van beide zonder de nadeelen en verkrijgen een uitstekend 
geschikte inrichting voor het kunstmatig verflenzen. 


“jpuwomgsuog „IeETeIENS zure S,eyossog SEr 


‚2 


"DYIS 


433 Thee. 


Behalve op de boven omschreven wijze, wordt op Java ook nog 
een andere manier van kunstmatig verflenzen toegepast, nl. de /Zous- 
trommel van Marapar (fig. 155), een groote horizontaal draaiende acht- 
zijdige trommel uit sterk dik ijzergaas, waarin het blad wordt verflensd 
door warme lucht, die er door de holle as, welke voorzien is van 
kleine gaatjes, wordt ingeblazen. 

In dergelijke trommel kan circa 300 pond blad (zooveel als voor 
een rolling noodig is). Het blad wordt eerst grootendeels verflensd 
buiten deze machine en komt er dan in, om vooral te worden geégaliseerd 
d.w.z om het watergehalte der verschillende blaadjes, dat wellicht bij 
het vorige verflenzen, ongelijkmatig is geworden weer gelijk te maken 
en verder, om het blad een soort van voorfermentatte te doen onder- 
gaan. Het blad begint nl. in deze trommel reeds donker te worden 
door een weinig fermentatie, die er ook een zekeren geur aan geeft van 
appelen, een geur, dien men bij de verflenzende thee gaarne opmerkt, 

Het begin van fermentatie in deze trommel is waarschijnlijk toe 
te schrijven aan stikking van het blad door de vrij hooge temperatuur 
der doorgevoerde lucht (ongeveer 5o° C.), die zich evenwel, dank zij 
de verdamping van water, niet aan het blad meedeelt. 


Her RoOrreEN. 


Heeft het blad bij het verflensen genoeg water verloren en is 


„gerold”’. 


het dus voldoende slap geworden, dan moet het worden 

Het rollen heeft een tweeledig doel, nl. het oprollen van het 
blad en het kneuzen van de cellen. Vroeger geschiedde deze bewerking 
met de hand en tegenwoordig gebeurt dit nog steeds in China en 
Japan, doch de Europeesche theecultuur in Britsch-Indië en Ceylon 
evengoed als op Java heeft daarvoor machines geconstrueerd, die dit 
werk in korteren tijd en veel nauwkeuriger verrichten. 

Dat in China en Japan dit werk nog steeds met de hand verricht 
wordt, ligt voor een deel in de soort thee, die daar bereid wordt, nl. de 
groene thee, waarbij het blad zeer weinig gerold moet worden en voor 
een ander deel in de andere soort theeplant, die in deze landen wordt 
gekweekt en die eene andere bereiding vereischt dan de thee in Britsch- 
Indië en op Java. Ook op Java geschiedt op enkele plaatsen het rollen 
noe met de hand, doch alleen daar, waar witpunttheeën gemaakt 


Deer 11, 28 


4384. 


worden (zie pag. 452) en waar de Inlandsche bevolking zelf thee 
verbouwt en verwerkt, hetzij op eigen risico of op dat van Chineezen. 

Het rollen met de hand geschiedt zoo, dat men een handvol 
theeblad neemt en dit eerst zachtkens, later sterker op een tampir rolt, 
zoodat de blaadjes in elkaar rollen en er langzamerhand een weinig 
sap uittreedt, dat steeds weer met de bladmassa wordt vermengd. 

Hoe sterker het blad gedrukt wordt, des te meer van het sap treedt 
uit en dit is juist de hoofdzaak bij het rollen, dat voornamelijk ten 
doel heeft de celsappen met elkander te vermengen. 

In de plaats van de vlakke hand tegen de vlakke (eenigszins 
geribde) oppervlakte van 
de tampir en daar tus- 
schen de theeblaadjes te 
rollen, leerde men deze 
blaadjes te rollen en te 
kneuzen tusschen twee 
vlakke steenen, die elk 
in een andere richting 
machinaal bewegen. Oude 
rolmachines zag men 
eenige jaren geleden nog, 
die op deze wijze hunne 
twee platte steenen over 
elkaar heen en weer scho- 
ven; de eene van rechts 


naarlinksenomgekeerden 


de andere van voren naar 


Fig. 156. Ronde „„double-acting” theeroller. 


achteren en omgekeerd. 

Dit was eene groote verbetering vergeleken bij het werken met 
de hand, want nu kon men in denzelfden tijd wel twintig maal zooveel 
blad bewerken als voorheen. 

Tegenwoordig heeft men vele verschillende soorten van rollers: 
vierkante en ronde; verder rollers met een vasten en een draaienden 
steen en ook met twee draaiende steenen en eindelijk heeft men open 
en gesloten rollers. 

Fig. 157 geeft een beeld van een vierkanten gesloten roller, waarvan 
de eene (bovenste) steen draait, terwijl de andere vast is (single acting). 


435 Thee. 


De bovenste steen, die aan een stang is verbonden, kan op en neer worden 


bewogen al naar dat men weinig of veel druk op het blad wil uitoefenen. 


De machine wordt gevuld door de opening vóór het bovenste stuk. 


Bij gebruik van deze 
met den bovensten steen 
in top en vult dan zooveel 
blad in de machine, als voor 
eene rolling bestemd is; de 
machine is dan eerst zeer 
vol, doch reeds spoedig 
slinkt de hoeveelheid in- 
gevuld blad. Eerst laat men 
eenige minuten zonder druk 
draaien, dan draait men den 
bovensten steen langzamer- 
hand naar beneden, totdat 
hij het blad een weinig perst 
en laat nu de machine eenige 
minutenloopen;daarna haalt 
men den beweeg lijken steen 
weer naar boven en perst 
dus een tijdje niet; dan gaat 
men weer eenige minuten 


machine begint men haar te laten draaien 


Fig. 157. Gesloten theeroller. 


persen enz., steeds zorgende, dat de druk 


voorzichtig wordt toegepast en dat hij langzamerhand sterker wordt. 
Het rollen in een dergelijke machine, waarin men afwisselend met en 
zonder druk werkt, duurt ongeveer een half tot één uur. Het doel, met 
hetwelk men den bovensten steen nu en dan weer ophaalt, is om het 


blad niet te warm te doen worden, daar hooge temperatuur voor de 
verdere behandeling ongewenscht is. 

In de open rollers geschiedt de druk door het blad zelf en is er 
veel minder kans op verwarming. 


De kleine open roller 


(ig. 158) wordt op Java meer gebruikt dan 


de groote; de druk is in deze machine echter niet zeer sterk en zij 
is daarom niet voor alle blad geschikt. Men gebruikt ze veelal voor 


het peccoblad, als dit afzonderlijk geplukt wordt, aangezien dit zeer 


voorzichtig moet worden gerold om de geelpunt niet weg te rollen en 


voor het overrollen na de fermentatie. 


186 


Vele soorten rolmachines zijn op Java in gebruik; het meeste de 
gesloten rollers, van eene capaciteit van circa 250 à 300 pond. Veel 
worden op Java o.a. gebruikt de gesloten „double acting” ronde (ig. 156) 
en verkante roìtafels. 

Als de rolling is afgeloopen, wordt het blad er door een opening 
in den benedensten steen uitgelaten en de laatste resten worden met 
een bezempje uit den roller geveegd. 

De rolling duurt van een half tot één uur al naar het blad, dat 
gerold wordt, den graad van verflenzing, enz. 

Het rollen wordt dikwijls in twee tempo's gedaan; eerst rolt men 
een half uur en zeeft het blad; het door de zeef gaande fijne gedeelte 
wordt niet verder gerold; het grovere deel rolt men nog van 20 
minuten tot een half uur. Het fijne deel bevat de peccoblaadjes, die 
eerder gekneusd en gerold zijn dan de 
grovere bladeren, welke men wat sterker 
kan persen. Deze methode schijnt zeer aan 
te bevelen, vooral ook omdat het blad door 
het zeven wordt afgekoeld en men bij het 
daarop volgende tweede rollen geen last 
heeft, dat het te heet zou worden. 

Als het blad niet sterk is geflensd, 


wordt er allicht zoo sterk gerold, dat het 
sap er uit loopt; dit is geen groot bezwaar, 


Bie ness 
Open theeroller, klein model. wanneer men het uitgeperste sap niet laat 


wegloopen doch het opvangt en weer met 
de bladmassa vermengt. Gewoonlijk staat de bak, waarin het gerolde 
blad naar de zeven wordt weggevoerd, tijdens het rollen onder den 
roller en het uitgeperste sap druipt daarin, zoodat het, na de rolling, 
gemakkelijk met het blad gemengd kan worden. 

In den laatsten tijd is er een nieuw soort theeroller onder den 
naam „Sirocco theeroller’ ingevoerd, welke op een geheel nieuw 
principe berust. In een vaststaanden koperen cylindrischen bak, welke 
boven open is, beweegt zich een stalen blad in den vorm van een 
halven schroefomgang, deze draait snel rond in den bak, zoodat zij 
ongeveer 6o omwentelingen per minuut maakt. De rolling heeft hier 
plaats door de snelle ronddraaiing van de schroef; het blad wordt 
met kracht tegen de opgaande schuine zijde geperst en daarbij door 


Thee. 


435 


het bovenliggende blad gedrukt en gekneusd. Op de eenige onder- 
neming, waar wij deze machine in werking zagen op Java, werd zij 
alleen gebruikt voor de tweede rolling, dus in hoofdzaak voor het persen 
van het grovere blad en voldeed daarvoor volgens den administrateur 
goed. Aan den binnenwand van den bak bevinden zich nog een aantal 
schuin gestelde ribben, de zoogenaamde „retarders”, welke dienen om 
den druk van het blad tegen de bovenzij van de schroef te vergrooten. 


Balôreken. In den roller 


vormen zich kluwens van 


blad, die vroeger (vóór 
een 15 tal jaren) met de 
hand uit elkaar werden 
gehaald; tegenwoordig 
heeft men daarvoor ma- 


chines, nl. een soort rond- 
draaiende zeef (fig. 160), 
die tegelijkertijd het fijne 


blad van het grove schet- 


den en tevens het uit den 


” roller komende blad eeni- 
Fig. 160. Balbreker. 
ge graden af koelen, het- 
geen voor de fermentatie van groot belang is. 
Er wordt in dit toestel tegelijk een luchtstroom opgewerkt, die nog 
meer het blad afkoelt, maar door de tanden wordt het blad eenigszins 


stuk geslagen, hetgeen niet gewenscht is. 


FERMENTATIE. 


Na het rollen en balbreken wordt het blad gefermenteerd, d.w.z. 
men legt het in een dunne laag neer om de celsappen, die zich bij 
het rollen gemengd hebben, chemisch op elkaar te laten inwerken. 
Bij deze chemische inwerking is de zuurstof der lucht noodig, zooals 
uit proeven is gebleken. Waaruit evenwel deze chemische inwerking 
bestaat, is ons nog niet ten volle bekend, hoewel er reeds eenig licht 
over is verspreid. Twee stoffen spelen hierbij een zeer voorname rol, 
nl. de looistof en het ferment, welke beide op elkaar inwerken onder 
toetreding van de zuurstof der lucht; er ontstaan daarbij bruine ontledings- 


439 Thee. 


producten van de tannine, die de kleur van het blad langzamerhand 
in bruin veranderen. 

Van hetgeen er verder bij de fermentatie gebeurt, weten wij 
o.a. nog met zekerheid, dat daarbij de theeolie ontstaat, die den geur 
aan de thee geeft. Ook weten wij uit de practijk, dat de oxydatie 
van de tannine niet zoo spoedig plaats heeft als het ontstaan van de 
theeolie en dus van den geur der thee. 

Voor de practijk volgt hieruit, dat een thee, die kort gefermen- 
teerd is en waarbij dus nog niet al de tannine is ontleed, toch wel 
al den geur kan hebben, die er kan ontstaan. 

Wij zagen, dat er bij de werking van het ferment op de tannine 
eene bruine kleur ontstaat, veroorzaakt door oxydatieproducten van 
die stof, en verder, dat er langzamerhand ook een neerslag ontslaat 
als wij deze twee stoffen in waterige oplossing op elkaar laten inwerken 
(zie pag. 367). Ook dit neerslag bestaat uit niets anders dan uit 
oxydatieproducten van de tannine. Bij het fermenteeren van thee in de 
practijk heeft hetzelfde plaats; er ontstaan bruine producten, die zich 
op de bladmassa afzetten. Hoe langer men deze fermentatie voortzet, 
des te meer van deze stoffen zetten zich af en ook des te grooter is 
het percentage der stoffen, dat onoplosbaar is in koud en ook in heet 
water. Dit is van bijzonder belang voor de thee, daar de stoffen, die 
niet in heet water oplossen, ook niet in het extract overgaan en dus 
voor het gebruik verloren zijn. De thee, waarbij dit het geval is, noemen 
wij slap; er zijn dan weinig stoffen in het extract aanwezig en hoewel 
de kleur daarvan gewoonlijk vrij donker is, zoo smaakt toch het extract 
slap, door te weinig opgeloste stoffen; de thee is overgefermenteerd. 

De temperatuur is van bijzonder veel gewicht bij het fermenteeren 
van het blad. Hoe hooger de temperatuur is, des te sneller gaat de 
fermentatie en des te sneller ook worden de ontledingsproducten van 
de tannine onoplosbaar; daarbij komt nog, dat de geur bij hoogere 
temperatuur tijdens de fermentatie minder zuiver wordt, tengevolge 
van andere werkingen dan die, waarbij de theeolie ontstaat, bijvoorbeeld 
door werking van bacteriën en andere micro-organismen. Wij moeten 
daarom zorgen bij de fermentatie niet te hooge temperatuur aan 
te wenden. 

Ook het watergehalte van het blad (graad van verflenzing) heeft 
grooten invloed op de fermentatie; hoe meer water het blad bevat, 


440 


des te sneller gaat het fermenteeren; wil men dus langzaam fermen- 
teeren dan moet er gezorgd worden voor sterk verflenzen. 

Heeft men een blad, waaruit onder gunstige omstandigheden een 
geurige thee te maken is, dan moet men niet te sterk verflenzen, om 
bij lage temperatuur toch spoedig te kunnen fermenteeren. 

Hoe wordt er nu in de practijk op Java gefermenteerd? 

Op de meeste Javasche theeondernemingen wordt gefermenteerd, 
door het blad na rolling en balbreking uit te spreiden op fermenteer- 
bakken, d. z. bakken van circa 2 Meter lang bij 1 Meter breed, met een 
bodem van hol bamboevlechtwerk en met opstaande randen van 5 à 
ro cM. hoog de zoogenaamde „ajakans’. In deze ajakans, welke rusten 
op 4 voeten van ongeveer 1 dM. hoog, spreidt men het blad 3 à 7 cM. 
dik uit. Men zet gewoonlijk 4 à 5 bakken op elkaar om hen minder 
plaats te doen innemen, doch vergeet daarbij, dat door het op elkaar 
stapelen het blad binnenin aanzienlijk warmer wordt dan gewenscht 
is, zoodat het te verkiezen ware de bakken naast elkaar te zetten, 
hetzij op een koele plaats in de fabriek of in een aparte fermenteer- 
loods, zooals er in den laatsten tijd steeds meer worden gebouwd. 
Hoe dikker de laag blad is, die men in de bakken legt, des te warmer 
wordt het tijdens de fermentatie; heeft men grof blad te fermenteeren 
(2de rolling nadat het fijne er uit is gezeefd) dan kan men het gerust 
wat dikker leggen (bijv. 5 à 6 cM.) omdat dit niet zoo gemakkelijk 
fermenteert als het fijne blad. 
Voor afkoeling legt men dik- 


wijls een vochtigen doek 
over den (bovensten) bak, 
hetgeen zeker aanbeveling 
verdient, als men zorgt, dat 
het water er niet uitdruipt 


en de doek niet op het te 
fermenteeren blad rust, in 


welk geval men in plaats 


van afkoeling verwarming 

zou krijgen. Fig. rór. Fermenteerbakken en theerollers, 
Een andere methode 

van fermenteeren, die op Java in de laatste jaren toepassing heeft 

gevonden en die zeker alle aanbeveling verdient, bovenal op de lager 


4d] Thee. 


gelegen ondernemingen, is het fermenteeren op den vloer der fabriek; 
men metselt bakken van steen en bestrijkt die met cement of wel, wat 
nog beter is, men bekleedt ze met geglazuurde tegels. 

Op deze wijze kunnen ook de lager gelegen ondernemingen, 
waar de temperatuur in de fabriek vrij hoog kan zijn (niet zelden 
boven de 30 graden), voor de fermentatie een gunstige temperatuur 
bereiken. In fig. 161 zien wij deze inrichting op een onzer beste moderne 
theefabrieken op Java. 

De vloer van dergelijke bakken moet steeds eenigszins hellen 
en het muurtje er om heen moet van een opening voorzien zijn, om 
ze telkens na gebruik even schoon te kunnen spoelen met water, dat 
dan door de opening kan weg vloeien. 

Hoe lang de fermentatie duurt, hangt van verschillende omstan- 
digheden af; niet alleen spelen het watergehalte en de temperatuur 
hierbij eene rol, ook de soort blad, die men fermenteert, is van invloed ; 
grof blad moet veel langer fermenteeren dan fijn blad (onder overigens 
dezelfde omstandigheden) terwijl ook de vraag welke soorten thee 
men wil maken en de stand van de theemarkt van invloed zijn. 

De tijd van fermentatie is daarom zeer verschillend; van het einde 
van het rollen af gerekend variëert zij tusschen één en 6 tot 8 uur. 

Het tijdstip, waarop de fermentatie is afgeloopen, bepaalt men 
gewoonlijk aan de kleur en den geur der thee. Ook wordt wel „op 
tijd” gefermenteerd, doch aangezien de tijd van fermentatie zeer 
afhankelijk ís van verschillende omstandigheden, als temperatuur, 
watergehalte etc, is deze methode niet altijd door te voeren. Ook 
fermenteert men hier en daar „op temperatuur’ en gaat hierbij als 
volgt te werk: men heeft thermometers verdeeld in 1/, graad en gaat 
hiermee nauwkeurig de temperatuur van het fermenteerende blad na, 
door die b.v. elk half uur op te nemen. Men vindt nu, dat de temperatuur 
tijdens het fermenteeren steeds toeneemt tot zeker tijdstip, dan blijft 
zij een poosje constant en gaat vervolgens weer dalen. Men zegt nu, 
dat de fermentatie afgeloopen is zoodra de temperatuur begint te dalen 
en breekt ze op dat tijdstip af. Hoewel het lastig schijnt op deze wijze 
steeds contrôle uit te oefenen, is deze methode ongetwijfeld juist, wanneer 
eenmaal ís uitgemaakt, dat het tijdstip van afbreking van de fermentatie 
juist gekozen is. De zaak is, dat bij de chemische werkingen der 
fermentatie warmte vrij wordt, die steeds weer wordt afgeleid door 


442 


de buitenlucht. Is deze afvoer van warmte even groot als de nieuw 
gevormde, dan blijft de temperatuur gelijk; is zij grooter, dan wordt 
het blad kouder. Natuurlijk houdt deze ontwikkeling van warmte niet 
plotseling op, maar wordt zij naar het eind der fermentatie toe minder. 
De practijk moet hier uitwijzen wat de meest practische methode 
is; in elk geval is het aanbevelenswaard om steeds een thermometer bij 
de hand te hebben om nu en dan de temperatuur te kunnen opnemen. 


Her DROGEN. 


Na afloop van de fermentatie moet de thee gedroogd worden. 

Allereerst is het noodig de fermentatie af te breken en dit doet 
men door de thee zoo spoedig mogelijk op een betrekkelijk hooge 
temperatuur te verwarmen Men brengt ze daarvoor in den zooge- 
naamden theedroger of S77occo, waarvan fig. 164 een totaal aanzicht geeft. 
De machine hier gegeven is de zoogenaamde „Power. 

De gefermenteerde thee komt in den droger en volgt een band 
zonder eind (Jacobsladder), terwijl een stroom van heete lucht haar tege- 
moet komt en verlaat ten slotte gedroogd de machine. Uit een oogpunt 
van warmtebesparing zou het meest economisch zijn, wanneer de 
luchtstroom juist de tegenovergestelde richting volgde als de thee, 
doch hij neemt onderweg veel water uit de bladeren op en wordt 
daardoor sterk afgekoeld, zoodat dan de bladeren, die in de machine 
binnen komen eerst met afgekoelde lucht in aanraking zouden komen 
en verder door zouden fermenteeren. Om dit te vermijden voert men 
een deel van den heeten luchtstroom door de pas in de machine 
gebrachte bladeren en verwarmt ze daardoor direct sterk, zoodat de 
fermentatie ophoudt. De meeste theefabrieken drogen in twee tempo's; 
zoodat de thee, die den eersten keer uit de machine komt, half droog 
is; de temperatuur bij deze eerste droging is vrij hoog en bedraagt 
200 à 230° F.; daarna komt zij in een andere machine, waarin de 
temperatuur niet zoo hoog is en gewoonlijk niet hooger dan 180° F, 
stijgt. De reden, waarom bij deze laatste droging de temperatuur minder 
hoog wordt genomen, ligt daarin dat anders de kwaliteit zou worden 
benadeeld; de geur der reeds bijna droge thee kan bij hooge tempe- 
raturen grootendeels verdwijnen en ook worden er bij te hooge 


Thee, 


“Buro UI 


19801] 


AAT, 


‘EO 


d4d4 


temperatur meer stoffen in heet water onoplosbaar, hetgeen schadelijk 
zou zijn voor de kwaliteit. 

Droogt men in één keer, dan laat men de machine langzamer 
loopen en de thee heeft 30 à 40 minuten noodig om er door te 
komen, terwijl zij er bij twee keer drogen telkens ongeveer 20 minuten 
in verblijft. Voor de tweede droging gebruikt men soms ook een andere 
machine, nl. de „downdraught-sirocco'"’ (zie fg. 163). 

De thee ligt hierin stil op groote horizontale vierkante zeven, 
waarvan er verschillende verticaal boven elkaar liggen. 

De heete luchtstroom wordt hier van boven naar beneden ge- 
dreven, vandaar de naam der machine. Men vult een zeef met een 


Fig. 163. Downdraught-theedroger. 


laagje thee en plaatst haar beneden in, nadat men door een hefboom 
de andere zeven een weinig naar boven heeft gebracht. De droogste 
thee bevindt zich dus op de bovenste zeef; vermoedt men, dat zij 
droog is, dan trekt men deze eruit en onderzoekt het blad eerst met 
de hand. Is zij nog niet droog, (daaraan kenbaar, dat de stukjes nog 
buigen) dan schuift men de zeef er weer in; anders ledigt men ze, 
vult ze weder met nieuwe natte thee en schuift haar er onder in. 
Deze machine werkt niet zoo voordeelig als de eerste, doch heeft 
het voordeel, dat de thee onder het drogen beter gecontroleerd kan 
worden. Als de thee te droog wordt, waarbij een deel van den geur 
verloren gaat, dan kan men de machine anders stellen (zoodat zij wat 


445 Thee. 


sneller loopt) doch, dan is een gedeelte van den oogst reeds bedorven. 
Toch wordt de „downdraught”’ op Java niet veel meer gebruikt. 

Van groot belang voor het drogen is, dat er goed gestookt 
wordt; vooral moet gezorgd worden voor een regelmatig, steeds even 
heet vuur en moet tegen tocht in de machine worden gewaakt, opdat 
men de temperatuur in de geheele machine even hoog kan houden. 
Ook bij het uitspreiden van de gefermenteerde thee op den jacobsladder 
der machine, waarbij zij in smalle, zeer lange scheepjes komt te liggen, 
moet ter verkrijging van een gelijkmatige droging groote zorg worden 
besteed aan het egaal neerleggen. Als de thee goed droog is, moet 


Fig. 164. „„Power” thee droger. 


zij bij drukken met de hand, niet meer buigen, doch breken en een 
knappend geluid veroorzaken. 

Nog niet zoo heel lang geleden droogde men op Java nog op 
kleine open vuurtjes (zie inleiding), waarop men de natte thee op een 
vierkant raampje, op ijzergaas met fijne mazen in een dun laagje 
neerlegde. Was de thee beneden aan de zijde van het houtskoolvuur 
droog, dan nam men het rekje er even af en werkte de thee wat 
dooreen. Dit mocht natuurlijk niet boven het vuur geschieden, daar er 
dan allicht stukjes door vielen, die in het vuur terecht zouden komen 


en een onaangenamen geur zouden verspreiden, die zich aan de thee 


446 


meedeelde. Deze methode vereischte veel arbeid en veel houtskool, en 
men liep altijd gevaar, dat een gedeelte aanbrandde en dan de heele 
partij kon bederven, doch er was ook een lichtzijde aan deze manier 
van werken, nl. het product werd, als alles goed ging, geuriger dan 
dat uit een der groote machines van den tegenwoordigen tijd. Er 

werd geen kunstmatige lucht- 


stroom door de thee gevoerd 
en deze neemt altijd een ge- 
deelte van den geur mee. Daar 
dit evenwel niet geschiedde, 
vervluchtigde er niet zooveel 
van den geur als nu, en het 
is te hopen, dat men dit nadeel 
van de tegenwoordig gebruikte 
machines leert te boven komen. 


Op het gebied van het 
theedrogen is, naar het ons 


voorkomt nog lang niet het 
laatste woord gezegd; eene 


Fig. 165. Theedroger systeem Figee & de Kruvff. 


nieuwe machine werd voor 
eenige jaren door de firma Frarr & pr Kruiyrr te Haarlem in de 
practijk ingevoerd. De oven dezer machine, waarin de lucht wordt 
verwarmd, is geheel van ijzer gemaakt, hetgeen een voordeel is boven 
steen, daar steen dikwijls aanleiding geeft tot verzakking. Ook gebruikt 
deze machine, volgens inlichtingen uit de practijk, veel minder brand- 
stof dan vele Engelsche, zoodat zij algemeen zeer goed voldoet. In 
het bekende werk van Warris TAvrer over theemachines vindt men 
een droger, waarin in het luchtledige gedroogd wordt, welke werkwijze 
ons een groot voordeel toeschijnt, aangezien daardoor bij een lagere 
temperatuur kan worden gedroogd, waarbij veel minder van den geur 
verloren gaat. Het zou de moeite waard zijn met een dergelijken droger 


op Java eens proeven te nemen. 


HET SORTEEREN EN AFPAKKEN. 


A. Met sorteeren. Is de thee gedroogd, dan moet zij spoedig 
afkoelen; men brengt ze daartoe in groote manden, die men tot den 


4AT Thee. 


volgenden morgen laat staan. Dan wordt ze eerst uitgezocht, d.w.z. de 
bruine blaadjes, strootjes en stukjes bamboe etc. worden er uit genomen 
en daarna wordt ze gebroken en gesorteerd, gewoonlijk eerst met de 
machine en daarna met de hand. 

In een dergelijke snijmachine bevinden zich naast elkaar aan 
een horizontale ronddraaiende as een groot aantal evenwijdig geplaatste 
mesjes, op afstanden zoo groot als men de lengte der gebroken stukjes 
denkt te maken. 

De sorteermachine bestaat dikwijls uit een cylindrische zeef; de 
thee wordt eerst gesneden en komt dan in de zeef terecht, die rond- 
draait en eerst de fijnste soort, de „sfofthee doorlaat; daarna de iets 
grovere „broken pecco’, dan de „pecco'’ en eindelijk de „pecco souchon’”’. 
Het grovere (ongebroken stukken) valt aan het eind der zeef er uit 
en wordt gewoonlijk nog eens in de snijmachine gebroken. 

De verschillende soorten worden in afzonderlijke kisten opgevangen, 
moeten echter nog weer worden nagezien en met de hand worden 
uitgezocht. Op vele ondernemingen wordt, zooals wij beschreven, het 
grove blad twee keer gerold; het fijne gedeelte wordt bij deze methode 
afzonderlijk gehouden; hieruit worden alleen de fijnere soorten verkregen, 
nl. de stoftMee, broken pecco (broken oranje pecco) en pecco (oranje pecco). 
Het tweede gedeelte, dat nog eens gerold wordt, wordt langer gefermen- 
teerd, daarna afzonderlijk gedroogd, gesneden en gesorteerd. Hieruit 
verkrijgt men ook pecco, 
doch dezeis minder goed, 
doordat zij afkomstig is 
van grover blad. Zij is 
minder zwart, meer grijs- 
achtig door het breken 
en wordt daarom soms 


niet met de andere pecco 
gemengd doch afzonder- 
lijk verkocht als pecco 
NO: 

Van de blaadjes, die 


voor de bereiding van 


thee worden geplukt, zijn 


de fijnste (de jongste) Fig. 166. Sorteermachine. 


R. Bos 


A. 


Photo K. 


Uitzoeken van de thee. 


Fig. 167. 


449 Thee. 


met fijne haartjes bedekt; deze kunnen bij de fabrikatie op het blad 
blijven zitten, doch verdwijnen ook dikwijls. Veel ligt hierbij aan de 
wijze van fabriceeren; worden de fijnste blaadjes (de zoogenaamde 
„pecco”’) afzonderlijk geplukt en deze niet te sterk geflensd en voor- 
zichtig gerold, dan blijven de fijne haartjes behouden; zij vormen bij 
de gedroogde thee de zoogenaamde „geelpunt” en worden gaarne 
in de thee gezien. Ook worden de geelpunt soorten verkregen door 
het voorzichtig (niet te sterk) gerolde blad te zeven, hetgeen zooals 
wij zagen, dikwijls geschiedt; de blaadjes die bedekt zijn met haartjes 
(geelpunt), bevinden zich dan grootendeels bij het fijne, niet weer 
gerolde blad. 

De gele kleur dezer hijne bladhaartjes komt van het residu der 
sappen, waarmee de haartjes bij het rollen gedrenkt zijn; wordt het 
blad niet gekneusd zooals bijv. voor de bereiding van groene thee, 
dan blijven de haartjes wit en wij krijgen witte in plaats van gele 
puntjes (zie groene thee). 

Welke soorten er op eene onderneming worden gemaakt, hangt 
veel af van de markt, waarheen de thee ten verkoop zal worden 
vervoerd en van het inzicht van den administrateur. Vele ondernemingen, 
die alleen naar Londen leveren, maken niet meer dan 4 soorten, t. w. 
de stofthee (ook wel genaamd „pouchon'') broken pecco, pecco en pecco 
souchon Door hard rollen gaat de meeste punt verloren en worden 
de geelpuntsoorten niet afzonderlijk gehouden; stofthee, het fijne stof, 
wordt er zoo weinig mogelijk gemaakt, de thee wordt sterk gebroken, 
waardoor veel broken pecco ontstaat en de souchonsoorten gebroken 
worden tot broken tea (de stukjes van grootere bladeren) en tot broken 
pecco en pecco. Hoofdzaak is hierbij een groot percentage aan gebroken 
pecco (soms meer dan 80 0/,) en pecco. 

Ondernemingen, die zoogenaamd „op stuk” werken, leveren 
veel meer soorten en geven zich moeite de geelpuntsoorten er uit 


te halen en zoo veel mogelijk geelpunt te verkrijgen. Het blad 


kend 

wordt minder sterk gerold, omdat men door sterk te persen bij het 
rollen de geelpunt wegrolt en minder sterk gebroken, omdat ook 
bij sterk breken een deel der geelpunt verdwijnt en de thee een 
minder mooie, meer grijsachtige, kleur verkrijgt. Goede geelpunt 
pecco bijvoorbeeld vertoont veel en mooie goud-gele puntjes en ís 
overigens glanzend zwart. 


Deer II. 29 


450 


De theesoorten door vele dezer ondernemingen op de markt 
gebracht, zijn: 

Pouchon of dust, pecco siftings en pecco fannings (alle zeer fijn, 
veel stofthee); 

gebroken thee, (kleine platte stukjes ouder blad); 

gebroken pecco, gebr. oranje pecco (L en IT); 

Pecco, oranje pecco (sen ID: 

pecco souchon; 

souchon. 

De hoofdkwestie, die men bij het sorteeren in het oog houdt, is, 
dat de totaal-opbrengst in geld zoo hoog mogelijk wordt opgevoerd. 
Daarvoor is het noodzakelijk, dat men weet welke soorten de markt 
verlangt. 

Na de sorteering pakt men de thee, elke soort afzonderlijk, in 
groote houten kisten, binnen bekleed met bladtin, de zoogenaamde 
„bewaarkisten’”, waarin zij verblijft totdat zij wordt weggezonden. 


B. Met afpakken. Op gezette tijden wordt de thee voor de 
verzending naar de markt gereed gemaakt. De bewaarkist wordt 
geledigd en de thee op den vloer der fabriek op een hoop gestort 
en goed dooreen gemengd. 

Daarna pakt men ze in houten kisten met een binnenkist van 
theelood. De houten kisten worden op de onderneming zelt gemaakt. 
Op menige theeonderneming heeft men in de nabij gelegen oerbos- 
schen nog hout genoeg voor deze kisten, maar vele andere onder- 
nemingen moeten het hout aanplanten. Zeer geschikt hout leveren 
bijv. de Cedrela serrata (Soeren) en de Metta azedarach (Mindi). Ook 
worden soms A/bfzztas en andere snelgroeiende boomen gebruikt, die 
echter doorgaans een minderwaardig hout leveren en daarom niet aan 
te bevelen zijn; niet zelden zijn deze kisten bij aankomst in Europa 
dan ook vermolmd of wormstekig, hetgeen zeer schadelijk kan zijn voor 
de daarin zich bevindende thee. De plankjes, waaruit de kist bestaat, 
zijn ongeveer 3/4, duim dik (dikte afhankelijk van de kwaliteit van het 
hout) en circa een halven meter lang; zij worden aan den binnenkant 
aan elkaar vastgehouden door een klamp. 

De houten kisten met looden binnenkist worden gewogen en dan 
gevuld met eene hoeveelheid van 4o of so K.G. thee. De thee moet 


451 Thee. 


er vast ingepakt worden; men doet dit gewoonlijk op een schudmachine 
zie figuur 168); bij zeer grove thee perste men ten laatste soms met 
de voeten, doch deze methode, die voor een consumptie-artikel als 
roed als verlaten. 


de thee niet is aan te bevelen, is zoo g 

In plaats van deze zelfgemaakte, worden sedert eenige jaren ook 
vele in Europa gemaakte zoogen. „Weresta-kisten’’ gebruikt. Deze 
bestaan uit drie uiterst 
dunne plankjes, samen 
niet meer dan 5 m. dik op 
elkaar gelijmd, en wel zoo, 
dat het middenste plankje 
met den draad lood- 
recht op de andere staat. 
Deze plankjes worden niet 
gewoon gezaagd, zooals 


de andere, maar zij ont- 


staan door afschavineg van 
een dikken balken worden 
dan op elkaar gelijmd 
met een soort eiwit-bind- 
middel. Daardoor wordt 
het geheel bestaande uit 
drie plankjes tegen elkaar 


uiterst vast, buigt niet en 


is ook daarom te prefe- 


Fig. 168. Dubbele afpakmachine. 


reeren, daar de Venesta- 
plank nog dunner is dan die van een gewone theekist. 

Ook op Java is men in den allerlaatsten tijd begonnen dergelijke 
kisten te fabriceeren. 

Van zeer fijn verdeelde theesoorten als bijvoorbeeld de dust en de 
gebroken soorten gaan er dikwijls meer in dan go K.G., men neemt dan 50 
K.G. of noeg meer; in elk geval moet de thee goed vast aangedrukt 
zijn, zoodat zij bij schommeling van het schip niet heen en weer gaat. 

Is de kist gevuld, dan wordt eerst de looden kist dicht gemaakt 
door de zijden over elkaar te leggen en dicht te soldeeren en daarop 
wordt de houten kist dicht gespijkerd. De kisten worden nu voorzien 


van den naam der onderneming, van het nummer der verscheping en 


4ó2 


een loopend nummer en zijn nu klaar ter verzending. De verzending 
naar het spoor geschiedt gewoonlijk per as, doch er zijn nog enkele 
ondernemingen, waar geen rijweg naar het spoor bestaat en daar moeten 
de kisten een eindweegs worden gedragen. Op het spoor zoowel als 
aan boord wordt de vracht berekend naar den #xbzeken imhoud en dit 
is dus een reden te meer, om zooveel mogelijk thee in een kist te pakken. 

Thee is een artikel, dat zeer gemakkelijk vocht, en riekende 
stoffen uit de atmospheer opneemt en hoewel wij het door een dubbelen 
wand hebben afgesloten, is dit toch soms nog niet voldoende; men 
dient vooral in het schip, waarin de thee op hare reis naar Nederland 
langer dan een maand moet verblijven, op die lastige eigenschap der 
thee zorgvuldig te letten en ze niet te verpakken in de nabijheid van 
sterk riekende stoffen, als bijvoorbeeld petroleum, visch en dergelijke. 


GROENE THEE. 


Van de groene thee-soorten wordt op Java hoofdzakelijk de 
„Hlowery Pecco’ bereid. 

Het groote verschil tusschen groene en zwarte thee is, dat de 
laatste wel en de eerste niet heeft gefermenteerd; groene thee wordt 
dus zonder fermentatie en daarom ook zonder de voorbereiding tot 
de fermentatie, nl. het rollen (of juister het kneuzen van het blad) 
gedroogd. Bij de bereiding van flowery pecco gaat men als volgt te werk. 

Geplukt worden alleen de pecco (dus de kleinste twee) blaadjes ; 
dit product laat men eerst in de zon een weinig „lajoe’ worden en 
dan wordt het met de hand zacht gerold op een tampir. 

Dit rollen op een tampir moet zeer voorzichtig geschieden en 
zonder het blad te kneuzen; het duurt daarom zeer lang ; onderwijl 
verdampt een gedeelte van het water uit het blad en dit laat zich 
dientengevolge goed oprollen. Geheel zonder kneuzen kan dit niet 
geschieden, zoodat men dan ook steeds enkele blaadjes in de flowery 
pecco aantreft, die gekneusd en daardoor ook gefermenteerd en zwart 
zijn, wat echter volstrekt niet schaadt, daar hierdoor een weinig geur 
ontstaat. Er komt echter geen sap aan de haartjes, zoodat deze hunne 
witte kleur behouden en niet geel worden. 

Groene thee van elders (Japan of China) ziet soms bijna zwart, 
doch als men er water op giet en ze een weinig laat trekken en het 


453 Thee, 


afgetrokken blad onderzoekt, dan ziet men, dat dit niet bruin of 
koperkleurig, maar groex is. 

De oudere, voor de fabrikatie geschikte bladeren worden bij deze 
werkwijze afzonderlijk geplukt en deze worden op de gewone wijze tot 
zwarte thee verwerkt; daar dit alleen het oudere blad is, zal deze thee 
allicht minder opbrengen, hetgeen echter weer goed gemaakt moet 
worden, door de hoogere opbrengst van de flowery pecco. 

Het drogen van de flowery pecco kan men doen in „kwalis” 
(pannen) of in de droogmachines; gewoonlijk wordt op Java de laatste 
methode gevolgd, omdat de machine toch wordt gebruikt en men 
dikwijls voor de andere methode niet is ingericht. 

De flowery pecco haalt haar hoogen prijs hoofdzakelijk door haar 
fraai uiterlijk; zij wordt veel gebruikt om door andere thee, die er 
minder goed uitziet te mengen en geeft dan „tee met witte puntjes’. 

Behalve de flowery pecco levert Java onder de groene thee nog 
witpunt, witpunt peeco etc, maar de totale hoeveelheid groene thee 
is niet groot. 


De FABRIEK. 


Met het bouwen van de fabriek begint men niet, voordat een 
gedeelte of wel de geheele aanplant in den grond is gezet. 

Ligt er op niet te verren afstand eene andere theeonderneming, 
waarmee een accoord is te maken voor den verkoop van het eerste 
blad, dan doet men goed hiertoe over te gaan en dit 3 à 4 jaar vol 
te houden. Intusschen kan men dan de fabriek inrichten, hetzij, door 
eerst een voorloopig fabriekje te bouwen (dit dient men natuurlijk wel 
te doen, als er geen gelegenheid tot verkoop van het blad in de eerste 
jaren bestaat) hetzij door direct een fabriek te bouwen, die op de volle 
productie berekend is. Aan te bevelen is het in den eersten tijd (paar 
jaren) alleen witpunt of flowery pecco te maken, daar hiervoor geen 
of weinig machines noodig zijn. In elk geval moet de inrichting degelijk 
gebouwd worden en voor de fabrikatie van zwarte thee van de beste 
werktuigen en machines worden voorzien, wil men niet gevaar loopen, 
dat er door te weinig ruimte of door minder goede machines slecht 
werk wordt geleverd, hetgeen den goeden naam der onderneming direct 
zou schaden. Is men genoodzaakt eerst een voorloopig fabriekje te 


he 


454 


bouwen, dan schijnt het aanbevelenswaardig, deze geheel in ijzer op 
te zetten, aangezien men zoodoende bij vergrooting òf er een nieuw 
grooter stuk aan kan bouwen òf in alle geval het gebruikte materiaal 
weer kan gebruiken. 

Het meest voorkomende geval is wel, dat men in de eerste drie of 
vier jaar het blad verkoopt aan een buurman en dan in het vierde of vijfde 
jaar zelf begint met de fabrikatie. Men moet dan wel het geheele 
fabrieksgebouw klaar hebben, maar men kan in den eersten tijd volstaan 
met een gedeelte van de bij volle productie noodige machines. 

Liever dan de verschillende systemen van fabrieken, die er in 
gebruik zijn, hier te bespreken, willen wij hier in het kort het schema 
van eene fabriek beschrijven, zooals die kan worden gebouwd en waarbij 


zekere bij het bouwen in 
FEE EE ; 
acht te nemen regels niet 
zijn veronachtzaamd. 

Het door ons bedoelde 
schema zien wij in door- 
snee op de teekening 
van pag. 455. 

Voor het verflenzen 
zien wij op de teekening 
geen lokaliteit afgezon- 


derd; dit geschiedt òf op 
den zolder der fabriek, 
waarbij de afgevoerde 
warmte van de drogers 
nuttig wordt gebruikt òf 
wel in een afzonderlijk 
gebouw, waarin het blad 
hetzij langs natuurlijken 


EN wee, door een lokaal 


5 Mi met of zonder stellages 

Fig. 169. Theefabriek. 05 0 » 

hetzij in een „chung”’, 

of wel langs kunstmatigen weg, door een warmen luchtstroom, wordt 
verflensd. 

Nadat het blad verflensd is, komt het in de kamer A, waarin 


de rollers staan. Dit vertrek, waarin niet alleen plaats moet zijn voor 


455 Thee, 


een aantal rollers, maar ook voor eenige balbrekers, moet vooral goed 
geventileerd worden, daar de temperatuur niet te hoog mag stijgen 
en men de lucht versch moet houden. 

Als het blad de balbrekers is gepasseerd, moet het naar de 
fermenteerruimte B worden gebracht; het is zeer gewenscht, dat deze 
ruimte niet te ver verwijderd is van de rollers. 

Vòòr alles moet de fermenteerruimte koel kunnen worden gehouden, 
hetzij door stroomend water langs de wanden te leiden, hetzij door 
een dubbelen buitenwand van bilik (gevlochten bamboe) of op andere 


msn) 


OLE Le Le 


| é 
| 
le 


OOPS DOOL TLIGD MOOV JORDI 


JC 


mm 


OO000D 


Fig. r7o. Plattegrond van een theefabriek. 


A. Ruimte voor het rollen en balbreken. G. Ruimte voor de ketels. 

IDE „ __„ fermenteeren. JiB An „ het proeven. 

CR drogen ° YJ. Kantoor, 

(ol oe „ „Snijden en sorteeren. Á“. Ruimte voor de afzending van de kisten. 
WT „afpakken en de bewaarkisten. £. en MZ. Open verandah’s. 


ZE. Ruimte voor de machines, N, Pakhuis voor petroleum e. d, 


456 


wijze. Hoe de inrichting hiervan is, hangt veel af van de hoogte, 
waarop de onderneming is gelegen, en dus van de gemiddelde tempe- 
ratuur, die in de fabriek heerscht. In het algemeen dient men te zorgen, 
dat de temperatuur niet hooger komt dan 25 à 26 graden C. Eene 
afzonderlijke fermenteerschuur, of wel zooals in de figuur eene schuur, 
die slechts met eene korte zijde aan de overige fabriek is aangesloten, 
is daarom zeer gunstig: 

Na de fermentatie wordt het blad gedroogd, dus aan de fermen- 
teerruimte moet grenzen de droogruimte, waarin de drogers staan (C 
in de heuur). 

De drogers worden zoodanig geplaatst, dat men zoo weinig 
mogelijk last heeft van de vuurhaarden daaronder, die men dan ook 
dikwijls plaatst zooals in de figuur bij de gestippelde lijn, zoodat zij alle 
naast of tegenover elkaar liggen. 

Verder heeft men in de fabriek nog een ruimte, waar de thee 
gesneden en gesorteerd 
wordt, dit doet men het 
beste aan de buitenzijde 
bij. Doen eene ruimten 
voor het afpakken. In 
deze laatste ruimte ont- 
wikkelt zich dikwijls veel 
stof, waardoor het ge- 
wenscht is ze goed afte 
sluiten van de overige 
fabrieksruimte en zoo 
mogelijk de stof door een 
stofzuigmachine te ver- 


wijderen. 
Verder heeft men nog 


eene ruimte waar de elec- 
tromotoren of de stoom- 


Eed 


= 


machines liggen, bijv. 
bij F. 
Ook hebben bijna al 


mn 


k epen het mn 2, 
er Eten Nr 


Fig. 171. Kistenmakerij. 
an ae de Javasche theeonder- 


nemingen een groote eigen kistenmakerij, waar het hout voor de kisten 


457 Thee 


machinaal wordt gezaagd en geschaafd. De localiteit hiervoor is 
gewoonlijk afgescheiden van het fabrieksgebouw, wat ook zeer aan 
te bevelen is wegens het brandgevaar (zie fig. 171). 

Eindelijk hebben wij nog op elke fabriek een lokaal voor het dage- 
lijksch „proeven” van de thee en een voor het bijhouden van de fabrikatie- 
boeken, of wel, een lokaal, dat voor beide werkzaamheden dient. 

Bijna alle theefabrieken op Java zijn electrisch verlicht; een zeer 
groot voordeel boven andere verlichting, vooral wegens verminderd 
brandgevaar en wegens het heldere licht. 

Vele nieuwe fabrieken hebben voor elke machine of elke groep van 
machines een afzonderlijken motor; dit mag duurder zijn in aanleg, doch 
geeft natuurlijk veel krachtbesparing in het gebruik, zoodat dit laatste 
vooral de nadeelen van de hoogere aanschaffingskosten overtreft. 


Handel. 


Dre KwarLirTeEiT VAN DE THEE. 


Thee is een genotmiddel en daarom hangt hare waarde geheel 
van hare kwaliteit af. Bijna alle thee wordt op de wereldmarkt 
verkocht en wordt daar veelal beoordeeld door menschen, die daarvan 
speciale studie hebben gemaakt en die groote ervaring hebben verkregen 
op het gebied van het theeproeven. Zooals b.v. in Londen de zooge- 
naamde professtonal teatasters, die in dienst staan van sommige groote 
thee-importhuizen. 

Hoe de thee op de markt wordt beoordeeld, zullen wij straks 
zien, eerst zullen wij nagaan, in hoeverre de planter reeds aanwijzingen 
heeft of kan verkrijgen omtrent de kwaliteit van zijn product. Het 
behoeft geen betoog, dat dit ook voor hem van het allergrootste belang 
is, en dat hij dient te zorgen de beste kwaliteit thee aan de markt 
te brengen, welke van zijn aanplant is te verkrijgen. 

De vraag is: Welke factoren hebben op de onderneming invloed 
op de kwaliteit? 

Deze liggen zoowel in de tuinen als in de fabriek; sommige 
hangen af van omstandigheden, die de planter niet in zijn macht 
heeft, op andere daarentegen kan de planter en fabrikant wel degelijk 
grooten invloed uitoefenen. 


De grond. Zooals wij reeds bij het onderwerp „Gronden voor de 
theecultuur” hebben gezien, heeft de aard van den bodem grooten invloed 
op de kwaliteit; het gunstigste zijn de jongste vulkanische gronden ; zij 
kunnen (bij overigens doelmatige bewerkingen) de geurigste en ook 
de aangenaamst smakende thee produceeren; daarop volgen de 
oudere vulkanische gronden en het laatst in de rij komen de oudste 
theegronden, nl. de sedimentaire. Waaraan dit verschil toe te schrijven 
is, weten wij niet met zekerheid te zeggen, wij noemden evenwel de 
eigenaardige samenstelling, waardoor deze jongste vulkanische gronden, 


459 Thee. 


in zoo snelle verweering verkeeren, als mogelijke oorzaak. Een feit is 
het, dat deze gronden veel ferroverbindingen bevatten, die zeer 
gemakkelijk aan de lucht ontleden, en aanleiding geven tot het vrij 
worden van vele plantenvoedingsstoffen, doch dit kan niet alleen de 
oorzaak zijn, daar men door eene ruime en volledige bemesting niet 
eene verbetering der kwaliteit verkrijgt, eerder eene vermindering. 
Wellicht hebben hier de fervoverbindingen, die anders vergiftig heeten 
voor de planten, eenen bijzonderen invloed op de kwaliteit. 

Er is beweerd, dat het mangaan een bijzonder gunstige rol zou 
spelen als bestanddeel van de thee, daar het de fermentatie zou be- 
vorderen, doch deze meening kan moeilijk de juiste zijn, daar juist de 
gronden met hoog mangaangehalte op Java veelal thee voortbrengen 
met minder geur dan de mangaanarme. De jong-vulkanische gronden 
hebben nl. veelal een zeer klein mangaangehalte en de sedimentaire 
gronden hebben bijna alle veel mangaan. 

Ook de Koogte boven zee, waarop het theeland ligt, heeft grooten 
invloed op de kwaliteit der thee. Beneden is de thee grof en heeft 
weinig geur, terwijl thee van hooger gelegen landen over het alge- 
meen meer geur vertoont. 

Ook het #/maat heeft invloed op de kwaliteit; bekend is het 
toch, dat in het algemeen de thee beter is in den drogen moesson 
dan in den natten. 

De varzëtert van de thee is van veel belang; algemeen is het bekend, 
dat de Assam-indigenous betere thee levert dan de Manipure en dat 
deze laatste weer betere thee levert (op Java ten minste) dan de 
Chineesche thee. Daar evenwel de Assam-indigenous zeer kieskeurig 
is aangaande den grond, is men soms gedwongen om de Manipure 
variëteit te planten; deze geeft dikwijls dan ook heel wat meer product. 

Zaak is het in elk geval niet meerdere typen door elkaar te 
planten, daar men dan verschillend blad door elkaar in de fabriek 
krijgt, dat men tegelijk moet behandelen, doch dat verschillend lang 
moet verflenzen en fermenteeren en dit is nadeelig voor de kwaliteit, 
aangezien in dit geval een deel van het blad eerder klaar is dan 
de rest. Dit geldt bovenal voor de gemengde typen, die zeer veel 
voorkomen. 

De stelling, dat de thee beter is, naarmate zij langzamer is gegroeid, 
bevat veel waarheid, immers waar komen onze beste theeën vandaan ? 


460 


Van ondernemingen, die niet meer dan 1ooo pond thee per bouw 
geven en veelal nog minder. Verder zagen wij, dat hoe hooger het land 
ligt, des te beter in het algemeen de thee is en ook juist de hoogere 
landen leveren minder thee per bouw dan de lagere (enkele uitzonde- 
ringen daargelaten) en verder is het bekend, dat de direct werkende 
meststoffen, die immers de productie vermeerderen, schadelijk werken 
op de kwaliteit, zoodat wij tot de conclusie moeten komen, dat geringere 
opbrengst dikwijls gepaard gaat met betere kwaliteit. 

Toch gaat deze stelling niet altijd op ; wanneer wij slechts nagaan, 
van welke onzer Javasche ondernemingen de minder goede (medium) 
thee komt, dan vinden wij daaronder ook sommige, die toch op eene 
zeer gunstige hoogte liggen en waar de producties niet hooger zijn 
dan rooo pond per bouw, ja zelfs soms nog heel wat lager. 

Lage productie kan ook wel door andere oorzaken dan de ge- 
noemde ontstaan, want zoodra de theeplant niet met de noodige zorg 
wordt behandeld, dan gaat de productie achteruit en ook als de planten 
ziekelijk zijn, kan de aanplant niet meer dan eene gedeeltelijken oogst 
geven en in dit geval hebben wij niet alleen geen betere thee gekregen, 
maar slechtere; eene plant, die ziek is, geeft veelal een minderwaardige 
thee, hetzij de ziekte toe te schrijven is aan aantasting door Helopeltis, 
door mijt, door den een of andere schimmel of door andere parasieten. 

Om dus blad te kweeken, waaruit een thee van superieure 
hoedanigheid bereid kan worden, mag men wel is waar niet bemesten 
met direct werkenden mest als bijv. chilisalpeter of zwavelzure am- 
monia, maar men moet toch voor alles zorg dragen, dat de planten niet 
ziek worden. 

Het geplukte blad, waaruit wij eerste kwaliteit thee willen maken, 
moet dus niet de sporen dragen van de een of andere ziekte; verder 
moet het eene lichtgroene en geen donkergroene kleur hebben. De 
eerste pluk na den snoei heeft altijd een min of meer donkere tint; 
zij is zeer snel gegroeid en heeft ook een andere samenstelling dan 
het blad van den tweeden of lateren pluk; steeds verkrijgt men van dit 
blad een minder goede thee dan van de volgende plukken. Het bevat 
meer water en minder looistof; het aschgehalte is grooter, zoowel 
de hoeveelheid van de oplosbare kaliverbindingen, als die van de kalk, 
de magnesia en het phosphorzuur. 

Daarenboven moet het blad niet dux zijn zooals sommige zeer 


461 Thee. 


snel gegroeide bladeren, die veel oppervlakte bij een dikte als van 
dun papier hebben. Groeit het blad langzaam, dan wordt het onder 
normale omstandigheden dik; het is minder soepel dan het versche 
snel gegroeide blad, doch er blijft meer substantie over, als het lajoe” is. 

Een voordeel van het laatste is nog, dat het beter tegen de 
noodzakelijke bewerkingen kan, en minder last heeft van bruine strepen 
en plekken, daar het sterker is en dus minder kneust en scheurt bij 
het plukken. 

Ten slotte heeft de pluk een bijzonder grooten invloed op de 
kwaliteit der thee; plukte men bijv. alleen het derde blaadje (gerekend 
vanaf het jongste blaadje) dan zou men onmogelijk een superieure 
thee met veel geur kunnen krijgen, (of men moest de Chineesche 
kunstgreep toepassen en gardenia- of andere welriekende bloemen 
er doorheen mengen); in het algemeen kan men zeggen, dat de 
kwaliteit recht evenredig is aan de fijnheid van den pluk, dat de eerste 
pluk echter steeds een minderwaardige thee levert. 


Van groot belang voor de kwaliteit der thee is ook de /aórz@atze; 
wij wezen reeds daarop bij de verschillende hoofdstukken en meenen 
hier te kunnen volstaan met het opnoemen van de verschillende fac- 
toren, die hier werkzaam kunnen zijn. 

Zijn er in de tuinen verschillende factoren, die op de kwaliteit 
van invloed zijn en aan welke de planter niets kan veranderen, de 
fabrikatie heeft hij geheel in zijn macht en hierbij dient hij alle schadelijke 
factoren uit te sluiten. 

Vooreerst hebben wij hier het verflenzen. Er dient regelmatig te 
worden verflensd, zoodat elk blaadje daarna een even groot watergehalte 
heeft; verder moet de temperatuur bij het verflenzen niet te hoog zijn. 

Het rollen dient zoo te geschieden, dat zooveel mogelijk elke 
cel wordt gekneusd en geopend, opdat de kwaliteit der thee zoo goed 
mogelijk worde. 

Het fermenteeren heeft een bijzonder grooten invloed op de 
kwaliteit; vooral moet de temperatuur hierbij niet te hoog worden en 
moet de tijd van fermenteeren niet te kort maar ook niet te lang 
worden genomen, opdat het gefermenteerde blad er zooveel mogelijk 
egaal licht koperkleurig uitziet. 

Eindelijk heeft ook het drogen invloed op de kwaliteit. 


462 


Droogt men te langzaam, dan verliest men vooral aan kracht 
en droogt men te sterk, dan krijgt de thee een branderigen smaak, 
Voert men veel lucht (trek) door de thee, dan verliest men te veel aan 
geur, zoodat ook het drogen steeds goed gecontroleerd dient te worden. 

Van veel invloed is eindelijk ook het sorteeren, waarbij moet 
bekend zijn, welke soorten op de markt gewild zijn, om zooveel 
mogelijk die soorten te kunnen fabriceeren, die op de markt den hoogsten 
prijs zullen halen. 

Is de thee gereed, dan wordt zij nog op de onderneming onder- 
zocht door het zoogenaamde proeven. Dit doen dus niet alleen de 
theeproevers op de markt, doch ook de fabrikanten zelf. Elken dag wordt 
daarom van elk der verschillende soorten een kopje thee gezet en 
geproefd, gewoonlijk niet alleen door den adminstrateur, doch ook 
door de geëmployëerden, die de gemaakte soorten vergelijken met die 
van andere ondernemingen, welke in de buurt liggen, of onder gelijk 
soortige omstandigheden werken. 

Het geschiedt ongeveer op de volgende wijze: 

Van elk der soorten, die men wil proeven, wordt een gemiddeld 
monster genomen, en dit wordt in een goed gesloten flesch bewaard. 
Men weegt nu van elk monster een gewicht af zoo zwaar als een 
„sixpence”’ di. iets meer dan een kwartje. Deze afgewogen hoeveel- 
heden worden elk voor zich in een wit steengoed kannetje gebracht, 
dat daarna met kokend water wordt volgegoten en met een deksel 
wordt gesloten. Het water, dat hiertoe genomen wordt, mag geen 
ijzer en slechts weinig opgeloste bestanddeelen bevatten en mag vooral 
niet te hard zijn. Ook moet het water versch zijn en niet reeds vroeger 
gekookt hebben. 

Na 5 minuten trekken, wordt het infuus afgegoten in een naast 
het kannetje staand kopje van wit steengoed, waarbij men zorg draagt, 
dat er geen theebladeren mee in het kopje terecht komen, daar deze 
het verdere onderzoek zouden bemoeilijken. Men laat goed afdruipen 
en heeft nu in het kannetje de afgetroken bladeren en in het kopje 
het infuus, die beide worden onderzocht. 

Men begint met het afgetrokken blad. De geur der thee is 
hieraan het beste te onderkennen, vooral wanneer men het kopje niet 
langer opent dan noodig is. Daarna werpt men het afgetrokken blad 
op een tafel of beter op een plaat van matglas of wit steengoed. Aan 


463 Thee. 


zijn kleur kan men zien, of de fermentatie en ook het rollen goed 
zijn geweest. Is het blad bijv. te lang gefermenteerd, dan heeft het 
een donkere kleur, in plaats van een lichtbruine koperkleur, die de 
meest gewenschte is. Is het blad niet voldoende gerold, dan kan men 
dit zien aan groenige plekken, die niet gekneusd en daarom ook niet 
gefermenteerd zijn. Zoo zijn er tal van onregelmatigheden in de kleur 
en den geur van het afgetrokken blad te verklaren uit de eene of andere 
fout in de fabrikatie. 

Daarna wordt het extract onderzocht, eerst op kleur en dan op 
geur en smaak. Wordt het spoedig troebel, dan is dit een gunstig 
teeken, daar het een bewijs is voor de groote hoeveelheid opgeloste 
bestanddeelen. Een donkere kleur is gewenscht, daar deze in het 
algemeen wijst op veel opgeloste bestanddeelen, ontledingsproducten 
van het looizuur. Is de smaak sterk samentrekkend, dan wijst dit op 
een aanzienlijk hoeveelheid onontlede looistof, hetgeen niet gewenscht 
is, beter ís de zoogenaamde „pungency”, dit is de smaak van de 
opgeloste ontledingsproducten van het looizuur en is een teeken van 
een goed geleide fermentatie. 

ditter moet het extract niet zijn, tenminste niet erg, aangezien deze 
smaak niet aangenaam is; hij wordt veroorzaakt door een te sterk 
drogen („overfiring”’). 

Zoo wordt iedere eigenschap van het extract en het afgetrokken 
blad nagegaan, waardoor wij bij het proeven der thee een denkbeeld 
krijgen van den gang der fabrikatie. Voor de dagelijksche contrôle 
van de fabrikatie is daarom het proeven eene uiterst nuttige zaak. 

De beoordeeling van de thee op de markt geschiedt niet alleen 
naar den smaak en den reuk, maar ook naar het uiterlijk. Hoe dit 
wordt gewenscht, hangt af van de soort en van het doel, waarvoor de thee 
zal dienen. Heeft men bijv. een peccosoort van een onzer hoogere 
ondernemingen, die goed van reuk en smaak is, dan wordt een mooie 
thee zeer gewenscht; zij moet zwart en niet grijs zijn, een geelpunt- 
pecco moet zooveel mogelijk gele stukjes (jongste blaadjes) bevatten 
en de kleur moet mooi goudgeel zijn. Zoo ook moet een witpunt- 
pecco veel witte stukjes bevatten. Bij broken-pecco's ziet men meer 
naar een donker extract; of wat eigenlijk hetzelfde is, naar veel stukjes 
van de jongste blaadjes, die een donkerder extract geven dan 
de oudere. Deze theesoorten worden gebruikt vooral voor het mengen 


464 


met lichtere, oudere soorten, als souchon, of met Chineesche soorten, 
om daaraan meer smaak te geven. 

Verder heeft iedere markt haar eigen eischen; te Londen ziet men 
bijv. meer naar sterkte en pungeney dan te Amsterdam en op de 
laatste markt meer naar het uiterlijk; vandaar, dat men voor de 
Londensche markt anders moet fabriceeren, dan voor de Amsterdamsche. 


Propucrre. HANDEL. CONSUMPTIE. 


De voornaamste theeproduceerende landen zijn tegenwoordig: 
Britsch-Indië, Ceylon, China, Java en Japan. Verder wordt er nog 
thee verbouwd in Natal, Transkaukasie en eenige andere streken, die 
echter van weinig belang zijn voor de wereldmarkt. 

Wat den theeuitvoer aangaat, staat Britsch-Indië aan de spits; 
dan volgt Ceylon, daarop China en Japan (bij elkaar gerekend) en 
eindelijk komt Java, zooals uit volgenden staat moge blijken. (Ontleend 
aan De Zudische Mercuur). 

Kisten thee à 40 K.G. 


Jaren. Java. China en Japan. Britsch-Indie. Ceylon. 
IQOO— IQOT . . … … 185.900 1.849.200 1.949.700 1.630.300 
IQOI— 1902 . . … … 192.800 1.545.200 1.957.400 1.654.400 
1902 — 1903 … … … « 212.900: T.786.500 2:164:3001 T-6260E000 
19031904. … … « … 266100 1.601.300 2.257.900: W67mM600 
I9O4— 1905 . . « « 283.000 1.500.600 2.236.500 11-873 300 
I905—1906 . . . … 292.500 1.126.400 2.408.900 1.805.600 
I906—1907 . …. . .« 277.000 1.095.100 2.505.600 1.950.000 
LOO LOOS MSS ALOO 1.188.500 _ 2.400.000 1.994.000 
I9Q0O8—I90gQ . …. . … 404-700 1.379.900 2.516.600 2.122.000 
1909 —IGIO . . « . 463.000 1.263.900 2.700.000 2.044.000 
IQTO IGI … … . … 435 9001 1:3L0/000 "21750:000 W2IOOREEE 
LO TOI2 en en POA6!OOO 1.460.090 2.876.000 2.122 000 
TOI2 TOL a Ee We 425000 1:367.0009 27 T6:O0O Tt 2032000 
IQI3—I9I4 … … … „7803000 _ T-I51.000 2.711.000: * 2:06071000 
IOT TOLD ne ve B9G:OOO 1.368.000 2.939.000 - 2.233.000 


Wij zien uit dezen staat vooreerst, dat de toename van den uitvoer 
in de laatste jaren het sterkst is geweest op Java (percentsgewijze). 

De uitvoer van (Hina en Japan is achteruit gegaan en bedraagt 
nog niet de helft van dien van Britsch-Indië, terwijl hij r5 jaren 


165 Thee 


geleden nog ongeveer even hoog was. Toch is China waarschijnlijk 
nog steeds het meest gproduceerende land, doch daar is de thee eene 
volksdrank en er wordt eene groote hoeveelheid in het land zelf gebruikt, 
oneindig meer dan in de andere genoemde landen. 

Van de Chineesche thee is ongeveer de helft zwarte thee. 1/g is 
groene thee en de rest grootendeels briket- of tegel-thee, een product, 
dat gemaakt wordt uit oude theebladeren en takjes, die samengeperst 
worden in den vorm van baksteenen (tegels) en zoo in den handel 
komen. Zij wordt hoofdzakelijk naar Rusland en Siberië gezonden. 
Van de (zeesche thee komt er steeds meer van ordinaire kwaliteit 
aan de markt, die veel goedkooper is dan de goede Java en Britsch- 
Indische theesoorten, en die veel wordt gebruikt, tot vermenging met 
de laatsten. 

Japan levert nagenoeg alleen groexe thee, die hoofdzakelijk naar 
Amerika gaat, doch wordt deze ook daar langzamerhand door de 
Britsch-Indische en Ceylon-thee verdrongen. 


Ceylon is het jongste theeland; men begon er thee te verbouwen, 
toen omstreeks 1875 de bloeiende kofhecultuur met ondergang bedreigd 
werd door de beruchte koffiebladziekte (Hemileia vastatrix); tegen- 
woordig gaat op Ceylon de theecultuur niet meer noemenswaard 
vooruit, doordat men tusschen de thee rubber (Hevea Brasiliensis) heeft 
aangeplant (circa 60.000 bouws). Hoe grooter deze rubberplanten 
worden, des te meer schade zullen zij doen aan de thee, totdat deze 
geheel ophoudt blad te geven. Evenwel worden er op de hooger 


IN 


relegen terreinen weer nieuwe theelanden aangelegd. 


q 


In Breitsch-Indië wordt de meeste thee verbouwd in de provincie 
Assam, verder in verschillende provincies van Bengalen. Darjeeling 
op de Zuidhelling van het Himalaya-gebergte is het hoogst gelegen 
theeland; de thee groeit er tot circa 7ooo voet boven zee en is bekend 
om haar fijne geur en aangenamen smaak. 

De productie van Britsch-Indië gaat nog steeds vooruit, terwijl 
daar nog veel land is, geschikt voor deze cultuur, evenwel zijn de 
productiekosten in Britsch-Indië algemeen hooger dan op Java. 

De theeuitvoer van Java gaat reeds sedert een groot aantal 
jaren krachtig vooruit, zooals ook duidelijk blijkt uit volgend staatje: 


Deer. II 30 


466 


Totale thee-uitvoer uit Java 


ISOS ae AT sal liens G: LOOR mil lioensleG 
LOO Om 57 5 5 ODO ver vor WED 5 
1QOO … 7,6 ge N OOB or a WO Er 5 
TOOTS 5 5 ONO en tr BOÁ 5 ö 
IGO 2 NR S Dn TOIT et ee 2 2 5 
NOOR MME TO 7 En KOL2 en SD SE n 
OOM TS eN 5 OLO 5 5 
TOORN LO 7 5 TOLEN Veer 5 
LOO ON 2 nk 5 NONE vaa Or 5 5 


De voornaamste markt voor deze thee is Amsterdam, doch ook op 
de markt te Londen worden belangrijke hoeveelheden Java thee ver- 
kocht. Sedert de laatste jaren levert Java eveneens belangrijke hoeveel- 
heden direct naar Australië; de verdeeling was in 1913 als volgt: 


naat Nederland) ats en MaT©, msn kisten wan Zo KGN 
wsEnseland: „at Mee MERZ OOOK AOR en 
De AUStralie ne EEG ORS OE AOR 

ie OINSAPOTEN Ireen AOR 

ve RUSl AD ee dn Rn MA OSE LON 

ae OovernepBuropansmw | 

„… China 


Poen 
melders | 

In vergelijking met de Britsch-Indische en ‘Ceylon-thee gaat de 
kwaliteit der Javathee steeds vooruit en hiervoor bestaan verschillende 
oorzaken, waaronder de hoofdzaak is, dat men daar nu Assam in 
plaats van de Chineesche thee kweekt en dat de fabrikatie op Java 
zoo zeer is verbeterd. Een andere oorzaak is, dat van de vele nieuwe 
theeondernemingen op Java er een grooter percentage dan vroeger 
op een voor de kwaliteit der thee gunstigen bodem en hoogte 
liggen en dat er meer op kwaliteit gewerkt wordt. Wij zien dan ook 
een voortdurend stijgen van de prijzen van de Javathee in vergelijking 
met de andere genoemde soorten. 

Te Amsterdam worden jaarlijks circa vijftien theeveilingen gehouden, 
waar de Javathee wordt verkocht in opdracht van de directies der 
theeondernemingen door de Pakhuismeesteren van de Thee. De thee 
wordt in Amsterdam verkocht bij kavelingen van 12 à 24 kisten; 1s 


467 Thee. 


eene aangeboden partij grooter dan 24 kisten, dan kan de kooper 
beslissen of hij de rest dezer partij voor denzelfden prijs wil aanvaarden. 
Gekocht wordt er alleen door makelaars in thee, die dus voor elken 
kooper de tusschenpersoon zijn en wien de verkooper 10/, courtage 
over het brutobedrag van den koop moet betalen. Hij betaalt boven- 
dien 10/, voor veilings- en registratiekosten. 

De totale onkosten, die op de thee komen van Batavia af (dus 
incl. vracht naar Amsterdam), bedragen 5 à 6 cent per pond thee of 
fA— Àà f4.S0o per kist van go K.G. Behalve de vracht is hierin 
begrepen de assurrantie, opslagkosten, het bewerken voor de markt 
het veilen en de commissie van verkoop (wij spreken hier van de tijden 
vóór den oorlog). 

Vóór het gebruik wordt nu de thee gewoonlijk nog gemêleerd 
dat wil zeggen, de verschillende soorten worden door elkaar gemengd. Ge- 
schiedt dit niet door bekwame theekenners en -proevers dan doet men 
beter het te laten; het is ook volstrekt niet voor alle soorten noodig. 
Veelal wordt hierbij ook de minderwaardige Chineesche thee gebruikt 
om een mengsel te verkrijgen, dat men voor niet te hoogen prijs met 
winst kan verkoopen, doch dit is in het algemeen af te keuren. 


Het gebruik van thee was eenige jaren geleden gemiddeld als 
volgt in verschillende landen in ponden per hoofd: 


Land. 
Nederlands rk eee Etaleren aj Ot Wel: 1,6 
Boelan MERA AN ee be ade ee an 6,7 
Duitschland MEU Peet ved verdi le Ad er ds O, L4 
BranleGijkn Zen Sn Ae be De stean Mand lt 0,07 
Oostenrijls Hongarije mA Mn et en: 0,06 
Je OLEN NEE AIN AAE edn en aen vk oh Otae kon C a 0,28 
Deremarkenen st aap rete nn AE 2 0,4 
NOOECWESEn KVA ne Ph MN tn Oke aln vet, B DE 
ZEE nee dn EEN (Bellas dt 95 O, 1 
Ruslan dies: Me ners et re en erat dlg ord Se 1,195 
WEN EEE AET ENGE BEEN en - 
SPAAN an Ce 0,02 


Turkije Pir NA Le AE Pe ER 0,093 


468 


Van de op de Amsterdamsche markt verkochte en in Nederland 


geconsumeerde thee leverde Java 


INS TSOR NTR ev 20 int TOO Aen 
NO HOVO IE ZON SnTOOOnTE ed OR 
sn DOUG AAN 2 


Wij zien uit dit staatje, dat ook in Nederland de Java-thee steeds 
meer wordt geapprecieerd, en naar het ons voorkomt zullen de 28 ®/, 
vreemde thee, die in ons land wordt gebruikt, in de eerstvolgende 
jaren nog voor een deel verdwijnen. 


Eibert uur. 


Verslagen en Mededeelingen van 's Lands Plantentuin te Buitenzorg, 
Afdeeling Thee-Proefstation. 


Craup Barp, Indian Tea. Its Culture and Manufacture. 

Groroe Wart en Harorp H. Mann, The Pests and Blights of 
the Teaplant. 

A. J. Warms Tavrer, Tea Machinery and Tea Factories. 


Dr. A. W. Nanrninca. De Theecultuur in Nederlandsch-Indië. 


Aln 


CIE A) 


Dre IUINGER. 


IE 


IL. 


IENS EI ORD: 


INEEIDING 


DE CACAOBOOM (TrroBroma cacao, L.) 


BOTANISCHE BESCHRIJVING 


SOORTEN EN VARIËTEITEN. 


(GEOGRAPHISCHE VERBREIDING …. … … … … … 


SAMENSTELLING VAN DE CACAOPLANT . 


DERCACNOCUETUUR: 


GESCHIEDENIS VAN DE JAVA CACAOCULTUUR 


ÄTGEMEENE GROEIVOORWAARDEN … . 


DE AANPLANT VAN CACAO 


AN 


G. 


Het plantklaar maken van den grond. 
Het kweeken van het plantmateriaal . 
Het uitplanten 

Tusschengewassen „catch crops’ 

Het onderhoud van de cacaotuinen 


Groeiwijze en snoei van den cacaoboom. 


Bemesting en grondbewerking 


IV. ZIEKTEN EN PLAGEN VAN DEN CACAOBOOM 


V. 
VL. 


LITERATUUR 


OOGST EN BEREIDING VAN CACAO. 


PRODUCTIE, HANDEL EN STATISTIEK 


Pag. 


AAS 


Srl nl Srl rat Loren Kn 
STONE EON OOSTEN NN 
Co Oa Nn ETH 


va 


TI 


or 


SA! 
ee) 
A 


Cacao, 


Inleiding. *) 


Als vaderland van den cacaoboom wordt algemeen Mexico en 
het verdere zuidelijke kustgebied der Caribische-zee opgegeven en tot 
op heden leveren die staten van Midden-Amerika nog de meest 
waardevolle cacaomerken. 

Sedert onheugelijke tijden is de cacaoplant in cultuur genomen; 
reeds de Tolteken, die vóór de Azteken in Mexico woonden, maakten 
vóór hunne onderwerping aan deze laatsten (+ 1325) een veelvuldig 
gebruik van de cacao en kweekten de plant. 

Wel was het gebruik van de cacao aan CorumgBus bekend, maar 
nadere bijzonderheden omtrent dit gewas ontbraken, zoodat de kennis 
ervan in Europa eerst van ongeveer 1528 dateert, toen FeERNANDEZ 
Cortez na de verovering van Mexico naar Spanje terugkeerde. 

Cortez deelt in zijn vijfden brief („carta’’) aan KAREL DEN 
VijrpeN uitvoerige berichten mede over den cacaoboom („cacaguata’’), 
van welken in de provinciën Cupilcon en Tatuytal uitgestrekte tuinen 
werden aangetroffen. 

Niet alleen als voedings- en genotmiddel speelde de cacao bij 
de oude Amerikanen een groote rol, doch Corrrz deelt ook mede, dat 
de zaden van die plant als geld gebruikt werden. De waarde van de 
cacao als betaalmiddel kan men hieruit opmaken, dat slechts de rijken 
en edelen zich de weelde konden veroorloven om een drank uit cacao 
bereid, te drinken. Degenen, die dit deden, dronken letterlijk geld. Een 
konijn kon men voor tien cacaoboonen koopen, een betrekkelijk goeden 
slaaf voor honderd boonen. 

De waarde van een slaaf schijnt niet groot geweest te zijn of de 
waarde van de cacao is in korten tijd sterk achteruit gegaan ; ten minste 
in 1586 zijn volgens Tromas Capist rso cacaoboonen een reaal, 


)) Deze historische gegevens zijn met toestemming van den heer Prof. vAN DER 
Wieren grootendeels ontleend aan diens populaire brochure over cacao, in 1906 bij de 
firma pe Bussy verschenen. 


476 


of ongeveer 30 centen waard, een prijs, die in honderd jaar nagenoeg 
niet veranderd schijnt, want in het midden der 17de eeuw stonden 
volgens Gararr 200 cacaoboonen eveneens gelijk met een reaal, 
ALEXANDER voN HumsoLpr, die op het einde der 18de eeuw en in het 
begin der rgde een reis door Amerika maakte, schrijft, dat waar de 
kleinste pasmunt de reaal, dat is r2 stuivers (één stuiver ongeveer 
gelijk aan 21/, cent) is, het volk nog veelvuldig van de cacaoboon als 
klein geld gebruik maakt, en dat 6 cacaoboonen gelijk zijn aan één 
stuiver. De reaal was dus toen achteruit gegaan tot een waarde van 
72 cacaoboonen. 

Dat cacao als geld werd gebruikt, wordt ons ook medegedeeld 
door den Milanees Grroramo BeNzont, die van 1541— 1556 in Zuid- 
Amerika vertoefde. Zijne ervaringen, gedurende dit verblijf opgedaan, 
heeft hij beschreven in een werk, dat in 1565 in Venetië verscheen. 

Hiervan heeft o.a. ook een Hollandsche uitgave het licht gezien, 
welke door CAREL VERMANDEN vertaald en tusschen 1660—1670 bij GirLis 
JOoSTEN SAEGHMAN te Amsterdam gedrukt is geworden. 

In den tijd vóór de Spaansche verovering werd de belasting 
grootendeels in cacaoboonen betaald. Monrrzuma, het Mexicaansche 
hoofd ten tijde van de verovering door de Spanjaarden, ontving alleen 
uit de provincie Tabasco per jaar twee duizend xiquipils, een hoeveel- 
heid, welke ongeveer met 25.000 K.G. overeenkomt. 

In de magazijnen van Montezuma werden meer dan dertig 
duizend cargas elk van drie xiquipils cacaoboonen gevonden, dus meer 
dan anderhalf millioen K.G. cacaoboonen, daar elke xiquipil overeenkomt 
met r2l/, K.G. Wanneer men nu weet, dat honderd Mexicaansche 
cacaoboonen gemiddeld 136l/3 gr. wegen en dus het aantal cacao- 
boonen van MoNTrzuMA meer dan rooo millioen bedroeg, dan vertegen- 
woordigde de paleisschat alleen aan cacao de waarde van 2 millioen 
gulden. 

Aardig is de uitdrukking, die Prerer MARrTyR voor cacaoboonen. 
gebruikt, nl. „amygdalae pecunariae” (—= geldamandelen). „Gezegend 
geld, dat zijne bezitters voor gierigheid bewaart, daar het niet op 
hoopen gestapeld of onder den grond bewaard kan worden.” 

Volgens de Mexicaansche overlevering is de cacao van goddelijke 
afkomst. QuarzarcauLT, de tuinman-profeet uit de oud-Amerikaansche 
godenleer, had de zaden meegebracht uit het paradijs en ze daarna 


411 Cacao. 


opgekweekt in zijne tuinen te Talzitepec. Hij had zich gevoed met de 
vruchten en door dit goddelijke voedsel was hij algemeene kennis 
deelachtig geworden. Al het menschelijk weten was het zijne, de natuur 
had geen geheimen voor hem. 

QuvarzarcauLT vereenigde om zich eenige discipelen, aan wie 
hij den landbouw, de sterrenkunde en de geneeskunde onderwees. 
Het volk van Anahnac, vol eerbied voor zijn groote wijsheid, koos 
QuvarzarcauLT tot zijn hoofd. Gezegend als hij door de goden was, 
benijdde ieder hem, maar rekende zich onwaardig hem op zijde te 
streven. Zijn paleizen waren de heerlijkste der wereld en uitsluitend 
gemaakt van goud, zilver en edelgesteenten; de schoonste vrouwen 
bewoonden deze heerlijke oorden en volmaakten het geluk van dezen 
gezegende, die door zijn volk aangebeden, door zijn leerlingen boven 
ieder werd vereerd. Wat aan QvarzarcauLt's geluk voortdurend 
knaagde, was het gevolg van zijn weten, dat aan elk leven door den 
dood een einde wordt gemaakt; hij wenschte onsterfelijk te zijn. Een 
toovenaar bood hem aan, dezen wensch te vervullen en diende hem 
een drank toe, die hem onsterfelijk zou maken. Nauwelijks had hij 
echter van den drank geproefd of hij werd krankzinnig. 

Hij verwoestte al wat door zijn wijsheid tot stand was gekomen, 
bracht den ondergang over het volk, dat hij tot een zegen was ge- 
weest, verliet zijne tuinen, trok door Yucatan en verdween te Yuca 
door den Grooten Geest opgenomen om de brenger van regen en 
dauw en dus van de vruchtbaarheid te worden. 


Benzonr geeft de navolgende beschrijving van de oud-Mexicaansche 
cacaobereiding : 

‚ „Ende als sij van dese vrucht drancken willen maken, 
soo nemen sij soo veel hun goet dunckt, leggen ’t in een aerden pot, 
droogen 't op vuyr, ende malen 't met de steenen daer sij meel tot 
broot mede malen, dan doen sij dit gebroken meel in hun drinck- 
aten, de welcken sijn op de maniere ghelijck oft waren halve kau- 
woerden Ì); dese drinck schalen wassen op sekere boomen, die men 
over al in het vlacke landt van Indiën vindt. 

Dit meel temperen se allengskens met water, ende doender 


1) —= pompoen of kalabas. 


478 


somstijts bij van hun peper, ende drincken dit alsoo, hetwelck veel eer 
gelijckt dranck voor verekenen als voor menschen, sijne smake is 
wat bitter, het verslaet den dorst, en ververscht het lichaem, doch en 
maeckt niet dronken ende dit is het beste en de liefste Koopmanschap, 
die d’Indianen in acht hebben.” 

BeNzont vertelt van de inwoners van Nicaragua, dat bij hunne 
feesten de cacao een voorname rol speelt, want: „altijt drinckende van 
hun drank Cacavate dansen zij den geheelen dagh, en somstijts een 
goed deel van de nacht’. 

Werd door de meer eenvoudigen, ofschoon deze zooals wij reeds 
zagen toch tot meer gegoeden gerekend moesten worden, de fijn 
gewreven cacao met water aangemengd en er alleen wat peper of 
ook wel wat meel aan toegevoegd, bij den drank, zooals MoNTEZUMA 
dezen gebruikte, werd de bittere smaak van de cacao reeds met behulp 
van honig verbeterd. Dit bracht de Spanjaarden op het denkbeeld 
om den smaak van de cacao aangenamer te maken door toevoeging 
van suiker, de smaak werd er volgens sommigen nog meer op 
verbeterd toen de nonnen van Guaxaca, „nonnen, die uitmuntten in 
de kunst om aangenaam smakende bereidingen te maken”, zooals een 
Engelsch reiziger mededeelt, aan het mengsel van cacao en suiker 
nog vanille en kaneel toevoegden. 

Het gebruik van de aldus toebereide cacao verspreidde zich 
spoedig over Spaansch-Amerika en vandaar naar Spanje, waar oor- 
spronkelijk de cacao uitsluitend in den vorm van chocoladekoekjes met 
suiker, vanille en kaneel werd ingevoerd. De in Amerika gevestigde 
Spanjaarden hebben zoolang mogelijk getracht het geheim van de 
chocoladebereiding voor zich te houden en verhinderden de verzending 
van cacaoboonen naar Spanje. Op den duur was dit echter niet 
mogelijk en in Spanje verrezen reeds vroegtijdig zeer bekende chocolade- 
fabrieken. 

Een belangrijke vraag is langen tijd geweest of door het gebruik 
van chocolade, die uitsluitend met water aangemengd was, de vasten 
al of niet verbroken werden. De geestelijken meenden van niet, de 
medici van wel. De eersten kregen echter hun zin, daar zij de 
chocolade op gelijke lijn met den wijn stelden, zoodat aan het zeer 
vrome hof van Spanje het gebruik van chocolade met water aan- 
gemengd, gedurende de vasten was veroorloofd. 


4719 Cacao. 


Twee Spaansche medici BARTHOLOMO MARRADON en ANTONIo 
COLMENERO gaven uitvoerige verhandelingen uit over de cacao en 
laatstgenoemde schreef in 1631: „het aantal van hen, die tegenwoordig 
chocolade drinken is zeer groot, niet alleen is deze drank zeer algemeen 
in gebruik in Indië, van waar zij afkomstig is, maar ook in Spanje, 
Italië, Vlaanderen en vooral wordt de chocolade veelvuldig gebruikt 
aan het Spaansche hof”. 

Het was dus geen wonder, dat uit het zoo dicht bijgelegen 
Vlaanderen, met zijn nog altijd Spaansch bestuur, de chocolade al 
spoedig haar intrede in ons vaderland deed. Het gebruik was echter 
lane niet algemeen en enkele stukjes „chocolade”, uit Spanje af komstig, 
werden zorgvuldig in doosjes bewaard en vonden meest als genees- 
middel aanwending. Als zoodanig had de met specerijen vermengde 
Spaansche chocolade ook eenige vermaardheid. 

Omstreeks 1660 werd de chocolade in Amsterdam en ook elders 
in het openbaar geschonken en zag men huizen met een uithangbord 
waarop: „Hier schenckt men Seculate'’. 

In Frankrijk is de strooming voor een meer algemeen gebruik 
vooral te danken geweest aan het optreden van de Spaansche gemalin 
van LopewijK XIV, koningin Marra Trrresra, die een Spaansche 
kamervrouw had, welke bijzonder bekwaam was in het bereiden van 
chocolade. „Le roi et le chocolat furent les deux seules passions de 
Marre THeErÈsE” getuigden tijdgenooten. 

Chocolade was toen ten tijde het artikel van den dag in Frankrijk. 
Men gaf elkaar kostbare doozen ten geschenke, waarin de niet 
minder kostbare chocolade werd bewaard. De uitgaven voor deze 
lekkernij werden ten slotte zoo hoog aan het Fransche hof, dat 
Loprewijk XIV haar uit zuinigheid afschafte bij zijne recepties, welke 
driemaal in de week plaats hadden. 

Vooral van medische zijde is de chocolade en de cacao veelvuldig 
besproken en in de ofhicieele geneesmiddelboeken vindt men de cacao 
reeds vroeg opgenomen, zoo o.a. in de Amsterdamsche Pharmacopoea 
van 1686. 

De chocolade is in Nederland en ook in andere landen langen 
tijd een onschuldige feestdrank gebleven, zooals dit, gelijk we reeds 
zagen, oorspronkelijk ín Zuid-Amerika, ook het geval was geweest. 

Eerst sedert een veertigtal jaren is de chocolade in dezelfde mate 


480 


bij ons een algemeene drank geworden, als ze reeds zoo vele jaren in 
Spanje, Frankrijk en nog meer in Zuid-Amerika is geweest en nog is. 

Met een meer algemeen gebruik van de chocolade als drank 
valt die van de chocolade als vast voedsel samen, ofschoon de naam 
chocolade voor deze laatste minder juist is, daar chocolade zou ontstaan 
zijn uit de samentrekking van cacao (cacava, cacaua, cacauata) en alte 
(ook wel ate, lal/) dat water beteekent. 

Volgens anderen is het eerste gedeelte van het woord afgeleid 
van coco, het geluid, dat met de houten spatel, welke bij de chocolade- 
bereiding in Mexico werd gebruikt, bij het roeren in de chocoladekan 
werd gemaakt. Anderen leiden het woord chocolade af van een variant 
van het woord cacao, nl. van cacaguata. De eerste afleiding wordt 
echter gewoonlijk als de juiste aangenomen. 


Cacao. 


DESC LEC AOB OOM: 


Botanische beschrijving. 


De cacaoboom (Zheobroma cacao, L) behoort tot de orde van 
de Columniferae en daarvan tot de familie der Stercu/raccac. 

De oudere namen voor den cacaoboom, als Arbora cacaur fera 
amertcana, Amygdalus somilrs guatimalensts, Avellana mexvicana, ea. 
werden door LiINNAEus vervangen door den naam ZXeobromo cacao en 
voor het eerst in zijn „Hortus Cliffortianus”’ van 1737 onder dien 
naam beschreven. 

De naam Zheobroma is afgeleid van twee grieksche woorden, 
nl. zeis (theos) — God en 2gzx (broma) — spijs, welke tezamen 
Godenspijs beteekent. 

Dr. BoerraceE geeft in zijn „Handleiding tot de kennis der 
flora van Ned-Indië”, de volgende beschrijving van het geslacht 
Zheobroma, L. 


„Kelk s-spletig of -deelig, Bloembladen 5, aan de basis in een 


oo 
hed 


nagel versmald, hooger op kapvormig uitgehold, daarboven omgebogen 
en in een spatelvormige plaat verlengd. Meel- 
dradenbuis kruikvormig, met 5 lobben zonder 
helmknoppen tegenover de kelkbladen, en in 
elke tusschenruimte 2—3 kort gesteelde helm- 
knoppen met uiteen wijkende hokjes. Eierstok 
zittend, s-hokkig; elk hokje met talrijke eitjes ; 
stijlen draadvormig, min of meer vergroeid. 


Steenvrucht, met een houtachtige, 5-hokkige 
kern. Zaden in een vruchtmoes, zonder kiem- 
wit; zaadlobben dik, gelobd-ineengekreukt met 


Pig. 172. 


zeer kort kiemworteltje. Boomen met groote, Diagram van de cucaobloem. 


Deer 11 


452 


langwerpige, onverdeelde, vinnervige (of aan de basis 3—5 nervige) 
bladeren. Bloemstengels okselstandig of zijdelings, r-bloemig en in 
bundels bijeen of vertakt met vele bloemen. Bloemen klein; vruchten 
zeenprootn (les Deels Pblzan28): 

De bloemen ontwikkelen zich aan oud hout, uit rustende axillaire 
knoppen, die de schors doorbreken en zijn cauliflor of ramiflor, d. w. z. 
zij komen zoowel uit den stam als uit de meerjarige dikke takken te 
voorschijn. De bloemen verschijnen somtijds alleen, doch meestal tot 


trosjes ze. dichasiën vereenigd. De knopligging van de kelkblaadjes 


Ig. 173. Cacaotak met bloemen en vruchten 


is quincunciaal, d. w.z. die regelt zich naar de divergentie 2%, zoodat 
twee kelkblaadjes geheel vrij, twee andere geheel bedekt en het vijfde 
half vrij en half bedekt is. De praefloratie der bloemblaadjes is links 
gedraaid. (zie diagram, Fig. 172.) 


Uit den langwerpig spitsen knop ontwikkelt zich een kleine wit 


of rose gekleurde, actinomorph gebouwde bloem, die absoluut geen 


geur verspreidt. 


AS3 Cacao, 


De zeer puntige, al of niet gekleurde steriele meeldraden 
(staminodiën) zijn met de 5 epipetale vruchtbare meeldradenbundels 
(adelphiën) vergroeid. Deze adelphiën bestaan hier uit twee vereenigde 
helmdraden, die schijnbaar vierhokkige, enkelvoudige meeldraden 
voorstellen. 

De cacaovrucht is een langwerpige, met 10 overlangsche ribben 
voorziene, komkommerachtige, niet openspringende vleezige vrucht, zg. 


„peponium”’ 1), die in verschen: toestand geel of rood en in drogen staat 


bruin van kleur is. De lengte der vrucht is gemiddeld r2—25 c.M., bij 


 T. Carver. Nota sul frutto e sui semi del Cacao. Nuovo Grornale Botanico 
Ltaliano, XVIII, p. 311—31 


> 


or 


As4. 


een doorsnede van + 8S—r2 c.M. De stevige vruchtschil is van vezelige 
consistentie en naar gelang van de variëteit van een meer of minder 
houtachtige dunne weefsellaag in het mesocarpium voorzien, welke de 
vruchtschil als het ware tot skelet dient. 

De inhoud bestaat uit 20—4go zaden, die in vijf rijen aan een 
stevige middenlamel hangen en in een zoet, slijmachtig vruchtmoes 
zijn ingebed. De zaden zijn 2—3 c.M. lang en half zoo breed en hebben 
een ronden of meer afgeplatten vorm. De zaadlobben, zg. „nibs”, 
tusschen welke een kleine kiem ligt, zijn dikvleezig en vettig en wit of 
paars van kleur. De vliezige binnenste zaadhuid dringt door in de 
groote gevouwen zaadlobben en verdeelt ze in hoekige brokjes, die 
gemakkelijk van elkander loslaten. 

S M. en bezit een 


De cacaoboom bereikt een hoogte van 5 
knoestigen stam, waarvan het hout rossig wit van kleur en specifiek 
licht is (het S. G. is 0.431). Op ongeveer 1 à 2-jarigen leeftijd splitst 
de top der jonge plant zich in 3—5 wijd uitstaande hoofdtakken en 
daarmede in de lengtegroei van den stam geëindigd. (zie Fig. 174) 

In hun jeugd zijn de bladeren geelachtig wit of rose gekleurd 
en vertoonen een typische z.g. „Hängelage”. De volwassen bladeren 
zijn kort gesteeld, eraafrandig, hard van consistentie en langwerpig 
eirond, met aan den top een typische „Träufelspitze”. Een eigenaardig- 
heid van het cacaoblad is, dat aan de basis zoowel van den steel 
als van de bladschijf, zich een verdikking bevindt, z.g. „bladgewricht”', 
waardoor het blad in staat is om draaiüingen uit te voeren, ingevolge 
waarvan zijne bovenzijde steeds naar dien kant wordt gericht, vanwaar 
het sterkste licht komt. 

De bladeren van den hoofdstam staan in een spiraal, volgens de 
formule 3/8, daarentegen is de bladstand bij de takken tweerijig in 
het horizontale vlak; de bladstand bij de waterloten is gelijk aan dien 
van den stam. 

Het wortelstelsel bezit een duidelijken penwortel, die gemakkelijk 
tot een diepte van ongeveer 1 M. in den bodem kan doordringen. 


A BEOET 


De eerste bloemen verschijnen meestal aan den stam, daarna 
treden zij ook aan de onderste takken op. 
De Criollo-variëteiten zijn later voornamelijk stambloeiers, terwijl 


Cacao. 


Q 
Ot 


de Forastero-variëteiten dan hoofdzakelijk takbloeiers blijken te zijn, 

De cacaoboom bloeit het geheele jaar door en het totaal aantal 
bloemen, dat een volwassen boom per jaar voortbrengt wordt gemiddeld 
op 5-—600o berekend. Hiervan zijn er echter binnen 3 dagen na het 
openen reeds 9o0/, afgevallen, terwijl van de rest nog slechts een 
klein gedeelte tot vruchtzetting komt. 

De bloei wordt in hooge mate bevorderd door een intensieve cultuur 
(d. w. z. regelmatige bemesting, grondbewerking, enz.) en verder door 


> 


Fig. 175. Cacaovrucht met zaden. 


een rationeele plantwijze. Eveneens is een lichte en hooge schaduw 
de beste conditie voor normale bloeiverhoudingen, ofschoon onbe- 
schaduwde cacaotuinen eerder en rijker bloeien, dan de beschaduwde; 
doch daartegenover staat, dat de boomen dan ook eerder ouderdoms- 
verschijnselen vertoonen. Verder kan een van de jeugd af aan syste- 
matisch doorgevoerde snoei later zeer ten gunste van den bloei werken. 


Sommige stam- en takziekten van den cacaoboom, zooals b.v. de 


486 


kankerziekte, kunnen door hun traumatischen prikkel een plotselingen 
sterken bloei opwekken. 

Een verschijnsel, dat af en toe optreedt, is dat boomen zulk 
een alleroverdadigsten bloei vertoonen, dat de stam daardoor bijna 
wit is, terwijl vruchtzetting geheel uitblijft. Zulke boomen worden door 
de cacaoplanters „mannetjes-boomen” genoemd. 


B. BESTUIVING. 


De kwestie over de bestuiving van de cacao is nog steeds niet 
volkomen opgelost en het punt, waarover het in de eerste plaats gaat, 
is de vraag of de bevruchting door zelfbestuiving of door kruis- 
bestuiving geschiedt. 

De manier, waarop de cacaobloem is ingericht, wordt als bewijs 
zoowel voor het eene als voor het andere proces aangevoerd. 

Door velen wordt zelfbestuiving weinig aannemelijk geacht, 
omdat de rijpe meeldraden nog geheel zijn opgesloten in het gedeelte 
der bloembladeren, dat zich als een kapje over de helmknoppen heen 
welft, als de stempelslippen reeds uiteen geweken zijn, zoodat bij dien 
stand het stuifmeel moeilijk op den stempel kan komen, terwijl bovendien 
het vruchtblad nog door een krans van staminodiën is omgeven. 
(zie Fig. 176) 

Loek acht kruisbevruchting echter niet waarschijnlijk, op grond 
van het negatieve resultaat, dat hij met zijne jaren lang doorgevoerde 
kunstmatige kruisingsproeven op Ceylon heeft verkregen en tevens 
door het ontbreken van zekere gegevens omtrent de bestuiving van 
de cacaobloem door insekten. 

Wat dit laatste punt betreft zag KNuru in Buitenzorg (Java) 
bijen (Apis mellifica, L.) als bezoekers van de cacaobloem. Uzer 
meent, dat de bestuiving bij cacao door thripsen (P/ysopoa) bewerkt 
wordt, terwijl GREEN veelvuldig plantenluizen (Ceylonza theaeccola, Buekr) 
die met cacaostuifmeel bedekt waren, in zulke bloemen aantrof. WINKLER 
houdt het ervoor, dat de bestuiving wordt bewerkstelligd door mieren, 
die altijd in grooten getale op de cacaoboomen voorkomen. 

Caracroro, botanisch assistent van het Departement van Landbouw 
te Trinidad, spreekt de veronderstelling uit, dat de bevruchting van de 
cacaobloem zou plaats hebben, wanneer de knop zich nog tusschen 


LS7 Cacao, 


het hout en den bast bevindt, zonder de waarschijnlijkheid dezer phan- 
tastische zienswijze ook maar eenigszins door argumenten toe te lichten. 

Het embryologisch-biologisch onderzoek van Zheobroma cacao, 
dat sedert de laatste jaren door DR. von FABER is uitgevoerd, heeft 
als voorloopig resultaat aangetoond, 
dat hoewel de cacaobloem oorspron- 
kelijk voor kruisbestuiving is ingericht, 
bijna altijd zelf bestuiving in de natuur 
voorkomt. 

De cacaobloem is volgens von 
FaBErR protandrisch, d.w.z. de meel- 
draden openen zich geruimen tijd voor- 
dat de stempels kleverig worden, het- 
geen een typisch kenmerk is van 
bloemen, die op kruisbestuiving zijn 
aangewezen. Mede op grond van andere 
kenmerken, meent hij, dat de cacao- 
bloem oorspronkelijk een kruisbe- 
stuiving heeft gehad, die langzamerhand 
in een zelfbestuiving is overgegaan. 


De cacaobloem mist echter alte 


Fig. 176. Cacaobloem. 


bijzondere inrichtingen tot aanlokking 
van insecten, welke een bloem, die oorspronkelijk op kruisbestuiving 
zou zijn aangewezen, toch moest bezitten, want zij is absoluut niet in 
het oogloopend gekleurd, bezit hoegenaamd geen geur, heeft geen 
nectariën en produceert stuifmeel slechts bij geringe hoeveelheid, dat 
bovendien voor insecten moeilijk toegankelijk is. 

Volgens von Faper vergemakkelijkt de lange en soepele bloemsteel 
het heen en weer slingeren van de hangende bloem door den wind 
en door die beweging zou het stuifmeel gemakkelijk uit de helmknoppen 
op den stempel der eigen bloem terecht komen. 

Hiertegen zou zijn aan te merken, dat het stuifmeel van de 
cacaobloem niet droog en poederig genoeg is, om zoo gemakkelijk door 
enkel schudden der bloemen uit de helmknoppen te kunnen ontwijken, 
terwijl verder beweerd wordt, dat de stuifmeelkorrels uit nog witte 
antheren vrij gemakkelijk kiemen, daarentegen in veel geringere mate, 
als de helmknoppen reeds geel geworden zijn. 


488 


Hoogst eigenaardig is het feit, dat geen enkele onderzoeker tot 
op heden in staat is geweest, om in doorsneden van cacao-stampers 
de aanwezigheid van stuifmeelbuizen te hebben kunnen aantoonen. 
De meening, die in verband hiermede wel eens is uitgesproken, dat 
er _„parthenogenesis’” zou voorkomen, d.w.z. dat de ontwikkeling van 
de normale cacaovrucht zonder bestuiving zou geschieden, is volgens 
de onderzoekingen van von FABER ten eenen male uitgesloten. Daaren- 
tegen heeft deze onderzoeker wèl af en toe gevallen van „partheno- 
carpie”” kunnen constateeren, waaronder verstaan wordt, dat zonder 
voorafgaande bestuiving een zuiver vegetatieve vruchtvorming plaats 
heeft, die zaadlooze cacaovruchten oplevert. 

Var Marr heeft bij bepaalde gemerkte bloemen microscopisch 
de aanwezigheid van cacao-stuifmeel op de stempels van zulke bloemen 
kunnen aantoonen. 

Een takdeel met 117 bloemen leverde 7 bestoven bloemen en 

Over de wijze, waarop het stuifmeel op de stempels dier bestoven 


I82 En 


bloemen was gekomen, kon geen zekerheid worden verkregen, alleen 
wordt erbij vermeld, dat die bestuiving waarschijnlijk gedurende den 
nacht had plaats gehad. Verder wordt ook niet bericht, bij hoeveel van 
die bestoven bloemen later een begin van vruchtzetting is geconstateerd. 

Daar de onderzoekingen omtrent de wijze waarop de bestuiving 
bij cacao plaats vindt, nog geen afdoend positieve resultaten hebben 
opgeleverd, waaruit thans reeds vaste conclusiën zijn te trekken, moet dit 
vraagstuk voorloopig nog een punt van nadere studie blijven uitmaken. 


Gr VRUCHTZERRING?: 


De hoogst geringe vruchtzetting staat niet in de minste verhouding 
tot den bijzonder rijken bloei van de cacao en de werkelijke oorzaak 
daarvan zal eerst volledig kunnen worden verklaard, zoodra de be- 
stuivingsmethode met zekerheid zal zijn opgelost. 

Het is een feit, dat die bloemen, welke zich spoedig openen, 
bijna nooit vrucht dragen en dat daarentegen de vruchtbare bloemen 
meestal den knopvorm behouden, totdat de jonge vruchtjes door de 
bloembekleedselen heen breken. 

Een overdadige bloei wordt niet zelden door een onbelangrijke 


ds9 Cacao. 


vruchtzetting opgevolgd en omgekeerd, terwijl gemiddeld niet meer 
dan hoogstens 0.4—0.6 ®) der bloemen zich tot rijpe vruchten ontwikkelen. 

In het tweede en derde levensjaar moet elke vruchtzetting geheel 
vermeden worden, of dit in het vierde jaar kan toegelaten worden, 
moeten de locale omstandigheden beslissen. Wanneer de boomen niet 
buitengewoon krachtig ontwikkeld zijn, doet men beter ook dan nog 
de bloemen te verwijderen en de eerste vruchtzetting tot het vijfde 
jaar uit te stellen. 

Nog niet in vruchtdracht zijnde aanplantingen hebben over het 
algemeen heel weinig last van Melopeltts, overigens stoort deze vijand 
zich niet aan den leeftijd van den cacaoboom. 

In zeer betangrijke mate kan de vruchtzetting worden benadeeld 
door ongunstige klimatologische omstandigheden en niet minder door 
de velerlei ziekten en plagen, waarvan de cacaoboom te lijden heeft. 
De absolute hoeveelheid regen schijnt weinig invloed uit te oefenen 
op bloei en vruchtzetting bij cacao, terwijl de configuratie van de 
maandeurve daarop wel influenceert, nl. in dier voege, dat een meer 
continu verloop een geringe en een meer zigzaggewijs verloop een 
flinke vruchtzetting veroorzaakt. 

Jonge cacaovruchten zijn hoogst gevoelig voor elke nog zoo 
lichte beleediging en een geringe beschadiging kan gemakkelijk tot 
vroegtijdig afvallen aanleiding geven. 

De rijpingstijd van cacao duurt 5—6 maanden, de absolute groei 
van de vruchten ís in de eerste twee maanden minder sterk dan in 
de latere maanden. 


IT. 


Soorten en variëteiten. 


Linnaeus kende oorspronkelijk drie soorten van Zheobroma, nl. 
Th. cacao, Th. guazuma en Th. augusta !); de laatste twee soorten 
zijn later niet meer als echte 7%eobroma's beschouwd en heeten 
tegenwoordig resp. Guazuma ulmifolia, Lam. en Abroma augusta, L., 
zoodat Linnaeus feitelijk alleen 7%. cacao heeft gekend. 

Volgens het Linnaeaansche stelsel behoort het geslacht Z%ecobroma 
tot de 18de klasse, nl. de Polyadelphia en daarvan tot de orde der 
Pentandria. 

In BENTHAM en Hooker, Genera Plantarum wordt Z%ecobroma 
systematisch ingedeeld bij de Stercu/taccae onder het tribus der 
Buttnerieae, terwijl ScHuMaNN in ENGreR und PrANtr, Natürliche 
Pflanzen-familien, het subtribus der Zheobrominae nog onderverdeelt 
in de secties: Merranza, Eutheobroma en Bubroma. 

De Zutheobroma, waartoe enkel Zheobroma casao, L., Th. pentagona, 
BERN, en 7%. Ózcolor, Hump. et Bonrr. worden gerekend, omvatten 
zoodoende de gecultiveerde cacaosoorten, ofschoon in werkelijkheid 
Th. brcolor, toch niet als zoodanig in aanmerking schijnt te komen. 

Verder worden in de systematische literatuur nog talrijke 7%eoóroma- 
soorten — behoorende tot de secties der Merranta en Bubroma — 
opgegeven, die echter geen van allen met handelsdoeleinden worden 
gekweekt. 

Deze soorten zijn: Zheoóroma alba, BErN.; 7%. albiflora, Gonp.; 
Th. angustifolia, Sess. er Moc. (D. C.); 7%. balaënsts, Preuss; JA. 
glauca, KarstEeN; Zh. grandiflora, (Wirp.) K. Seuum.; 7%. lacinifolia, 
Gonp.; 7%. Mariae, Gonp ; Th. Martit, K. Scrum.; 2%. microcarpa, 


1) Species plantarum, Ed. I, 1753, blz. 782. 


491 Cacao. 


Marr.; ZX. pulcherrima, Goxp.; 7%. semtarum, DoNN-Smiru; 7%. 
speciosa, SPRENG; ZZ. subtncana, Marr.; 7%. sylvestris, Marr.; e.a. 

Somtijds worden nog enkele van deze laatstgenoemde soorten 
als werkelijke cacao-producenten vermeld, doch dat moet waarschijnlijk 
op onjuiste inlichtingen berusten. Hincurey Harr meent ook, dat die 
verschillende Z%eoóroma-soorten slechts een botanisch belang hebben, 
òf indien mocht blijken, dat daaronder soorten zijn, welke inderdaad 
handelswaardige cacao produceeren, dan zou het volgens hem niet 
onwaarschijnlijk zijn, dat een nader onderzoek hunne nauwe verwantschap 
met ZA%eobroma cacao aan het licht bracht, zoodat zij als variëteiten 
daarvan moesten worden opgevat, die tot dusverre een afzonderlijken, 
localen speciesnaam hadden gevoerd. 

Voorloopig zijn Zheoóroma cacao en Th. pentagona de eenige 
soorten, die een product leveren, dat op de cacaomarkt een handels- 
waarde vertegenwoordigt. 


EUTHEOBROMA. 


Theobroma bicolor, Huus. er BoNPL. 


Deze soort ontwikkelt zich tot boomen van ro—r2 M. hoogte 
en is uitsluitend inheemsch in Midden-Amerika, waar zij wel als 
schaduwboom dienst doet in aanplantingen van 7%. cacao. 

Den naam „ózcolor’ dankt deze soort 
aan de twee kleuren van hare bladeren, die 
aan den bovenkant donker groen en aan de 
onderzijde grijsachtig wit zijn. Verder zijn de 
bladeren aan hun basis hartvormig ingesneden, 
terwijl de bloemen, die uitsluitend aan de 
takken (ramiflor) en in het geheel niet aan den 
stam verschijnen, bordeauxrood gekleurd zijn. 

De variëteit, die op Java in de praktijk 
veelal met dien zelfden naam wordt aange- 
duid, is beslist niet identiek met deze zelf- 
standig gedefiniëerde soort. De zg. „bzcolor” 


van Java is een variëteit met vrij dunne en 
zachte schil en waarvan de zaden paarse zaad- 


Fig. 177. Th. bicolor. 


lobben vertoonen. 


4.92 


Daartegenover zijn de vruchten van de „echte Azcolor zeer 
karakteristiek (zie Fig. 177); zij dragen 1o ribben, waarvan slechts 
5 tot den top doorloopen en hare oppervlakte is gekenmerkt door een 
aderensysteem. De vruchtschil is zoo hard en houtig, dat men volgens 
Hincurey Hart een zaag moet gebruiken om die vruchten te kunnen 
openen. De zaden zijn middelmatig groot, plat en inwendig zuiver 
wit van kleur; bovendien omgeven door een vezelig, geel vruchtmoes, 
dat sterk riekend is. 

Een dergelijke cacao-variëteit, waarvan de vruchten met deze 
beschrijving overeenkomen, bestaat er op Java niet en het is ook beslist 
uitgesloten, dat de echte Zheobroma bicolor daar ooit is ingevoerd. 
(zie blz. 508). 

De zg. „bicolor van de praktijk heeft dus niets te maken met 
de Zheoóroma brcolor, waarvan het product in Mexico bekend staat 
onder den naam van „pasfate’ en dat uitsluitend in de binnenlanden 
van Centraal-Amerika wordt verbruikt, zonder verdere handelswaarde 
te bezitten. 


Theobroma pentagona, Bern. 


Deze soort is met 7%. cacao het naast verwant en daarvan moeielijk 
te onderscheiden, zoomin door zijne bladeren als 
in groeiwijze; daarentegen wel door zijne bloemen 
en vruchten. ° 

De bloemen van 7%. pentagona zijn kleiner dan 
die van de gewone cacao en in al hare onderdeelen 
groen van kleur. Zooals haar wetenschappelijke 
naam reeds aangeeft, zijn de vruchten gekenmerkt 
door 5 geprononceerde ribben, tusschen welke zich 
vele verhevenheden of wratten bevinden, die aan 
de zeer dunne schil eenige overeenkomst met een 
krokodillenhuid geven, om welke reden deze soort 
Lagarto of Alltgator-cacao wordt genoemd. 

De zaden, voorzien van een overvloedig wit 
vruchtmoes, zijn de grootste van alle tot nu toe 
bekende cacaosoorten; daarbij buitengewoon vetrijk, 


meestal inwendig wit, soms ook paars gekleurd. 


493 Cacao. 


Het bereide product wordt door chocolade- en cacaofabrikanten 
als van uitnemende kwaliteit beschouwd. 

Pheobroma pentagona is in Midden-Amerika inheemsch en wordt 
slechts in Mexico, Guatamala en Nicaragua gekweekt. Zelfs in Amerika 
heeft deze soort nagenoeg geen verbreiding en in cacao-produceerende 
landen van andere werelddeelen wordt zij nog niet gecultiveerd. 

In de allerlaatste jaren zijn met zaden van een boom, die in 
'sLands Plantentuin te Buitenzorg aanwezig was, de eerste proeven 
op enkele ondernemingen in Midden-Java genomen, waarvan de 
resultaten nog niet kunnen worden beoordeeld. Daar 7 %eobroma pentagona 
echter algemeen als een teer gewas bekend staat, zal Java met zijn 
talrijke cacao-plagen hoogst waarschijnlijk niet het gewenschte cultuur- 
gebied daarvoor blijken te zijn. 


Theobroma cacao, |. 


Tot op het oogenblik, wordt in Nederlandsch-Indië uitsluitend 
Th. cacao met hare talrijke variëteiten aangeplant. De verschillende 
variëteiten van 7%. cacao worden in twee groote groepen gescheiden, 
welke in de wetenschappelijke literatuur „Criollo” en „Forastero” 
worden genoemd. Ten aanzien van deze nomenclatuur heerscht veelal 
eenige verwarring, omdat men dan nog te veel vasthoudt aan het 
spraakkundige begrip van die woorden, overeenkomstig de oorspronkelijk 
zuiver locale beteekenis. Dit moet men evenwel laten varen en alleen 
de woorden „Criollo” en „Forastero’ beschouwen als eigennamen van 
twee verschillende cacaovormen, die zich door zeer bepaalde indivi- 
dueele eigenschappen onderscheiden. 

De Criollo bezit vruchten zonder insnoering aan den hals, met 
diepe lengtegleuven en een ruwe, wrattige schil, die echter dun is en 
een niet zeer houtigen dop bevat, terwijl de zaden licht gekleurd of 
wit en rond of platrond zijn. Daarenboven is de vorm der vruchten 
niet zeer gerekt en eenigszins asymetrisch door den schuins afge- 
sneden hals en door de vrij lange en scheeve punt. De Criollo's 
moeten als elementaire soorten worden opgevat, daar zij standvastig 
van kenmerken zijn. 

De Forastero's daarentegen zijn zeer variabel en laten een aantal 
typen onderscheiden. 


Gemeenschappelijk voor alle Forastero's is de zeer harde, houtige 


dop in de vruchtschil en de neiging tot een donkere kleur en een 


platte vorm der zaden. Verder kan het type zeer verschillen, terwijl 


het in de nakomelingen niet standvastig blijft, 


De oorzaak van deze sterke variabiliteit wordt door planters 


meestal aan bastaardeering toe- 
geschreven, ofschoon daarvoor de 
wetenschappelijke bewijzen nog 
niet afdoend geleverd zijn. 

Lock meent de variabiliteit 
der Forastero-variëteiten te moe- 
ten indentificeeren met z.g. „tus- 
schenrasvorming”’, terwijl DE LANGE 
eerder gelooft, dat wij hier met 
„sportende variëteiten” te doen 
hebben, welke laatste opvatting 
door von FABER eveneens is 
overwogen. 

Doch elke poging tot ver- 
klaring van het verschijnsel van 
die variabiliteit blijft toch onzeker, 
zoolang omtrent het punt van de 
bevruchting van de cacacbloem 
geen volkomen klaarheid ver- 


kregen is. 


A, JAVA-CRIOLLO. 


Behoudens kleine afwijkin- 
sen, die eventueel aan den invloed 
van klimaat en bodemgesteldheid 
zijn toe te schrijven, toont de Java- 
Criollo zich bij uitstek zuiver en 
constant van eigenschappen. 


De Java-Criollo brengt 


Vruchten van Java-Criollo. 


vruchten voort, die aan het steeluiteinde breed zijn, naar het midden 


toe een weinig dikker worden, om zich vervolgens weder te versmallen 


495 Cacao, 


en in een korte, meestal gebogen punt uit te loopen. Dit Criollo-type 
heeft een zeer ruige vruchtschil, die rood of zeldzamer geel gekleurd 
is. Hurcer!) heeft een geval beschreven, waar gelijktijdig bij een 
Criollo-exemplaar aan een en denzelfden tak verscheidene roode 


vruchten en één gele kolf aangetroffen werden, welke knopvariatie 


Fig. r&o. Knopvariatie bij cacao. 
wellicht als een geval van vegetatieve mutatie zou zijn op te vatten. 
(zie Fie. 180). 


1) Een knopvariatie bij cacao. Mededeelingen van het Algemeen-Proefstation, 
Ile Serie, 1gro, NO. 46. 


4196 


Naast dit Criollo-type laat zich nog een afwijkende variëteit 
onderscheiden, welke vruchten oplevert met gladde schil en weinig 
geprononceerde ribben. Dit type heet „Porcelaine” (zie Fig. 179b) en 
komt eenigszins overeen met de Amelonado (der Forastero’s). 

De Java-Porcelaine vertoont zich ook met rood en geel gekleurde 
vruchten, ofschoon de gele slechts sporadisch voorkomen. 

Dr LaNGe meent bij een Criollo-aanplant, die destijds op stomp 
gehakt was, eens twee boomen te hebben aangetroffen, waarvan de 
vruchten, volgens hem, een uitgesproten Cundeamor-type (der 
Forastero's) zouden hebben vertoond. 

Volgens ZEHNTNER zijn zoowel het gele Criollo-type als de 
Porcelaine zaadvast en op grond van zijne waarnemingen, dat de 
boomen met gele vruchten kunnen voortkomen uit zaad van boomen, 
die nooit anders dan roode vruchten hebben opgeleverd, is hij geneigd 
de boomen met gele vruchten en het Porcelaine-type als mutaties 
van Java-Criollo te beschouwen. 

Een belangrijk correlatief verband blijkt te bestaan, ten aanzien 
van de #leur der bloemen, welke zich op overeenkomstige wijze in de 
vruchtschil en in de jongste bladeren (poepoes) openbaart. 

Is de kleur der bloemen nl. wit met rose, dan kan men er zeker 
van zijn, dat de boom vruchten met een roode schil zal voortbrengen 
en dat de jongste bladeren roodachtig gekleurd zijn. 

Is daarentegen in de bloem de rose kleur door wit vervangen 
(bij den bloemsteel door lichtgroen), dan zal de vruchtschil altijd geel 
zijn en de jongste bladen zullen een geelgroene kleur vertoonen. 

Deze wederzijdsche betrekking geldt zoowel voor het Criollo- 
als voor het Porcelaine-type der Java-Criollo. 


B JAVAEFORASTERO: 


Door de verschillende cacao-invoeren, welke tusschen de jaren 
1880—1gro (zie blz. 507—srt1) hebben plaats gehad, zijn voor het 
eerst de Forastero's op Java gekomen. 

Daarvan heeft de latere Djati-Roenggo Forastero (1886) 1) eigenlijk 
alleen succes gehad, want het aandeel der overige geïmporteerde zaden 
of planten — van zg. Christy- (1885), Suriname- (1898), Ceylon- (1900) 


1) Jaar van invoer. 


497 Cacao. 


en _Brusselsche-cacao (rogr)— is tot nu toe voor de cultuur zoo 
onbelangrijk gebleven, dat daarop hier niet nader zal worden ingegaan. 

De tegenwoordige aanplantingen van Forastero-cacao op Java 
zijn nagenoeg uitsluitend afkomstig van zaad der ze. Djati Roenggo- 


Do 


C 
Forastero, ofschoon sedert rgr3 daarnaast een Forastero van de 
onderneming Assinan zeer de aandacht is gaan trekken. 
Waar echter in het vervolg van deze verhandeling sprake is 
van Java-Forastero, zonder dat het tegendeel is vermeld, daar wordt 
steeds de Djati Roenggo-Forastero bedoeld. 


Dyarr RorNcGo-ForasrTero {- HYBRIDE). 


Ofschoon van de beide plantjes, die in 1888 op de onderneming 
Djati Roenggo werden ontvangen, de eenige destijds overgebleven 
moederboom in 189gr vruchten voortbracht, die in 
jongen toestand lichtgroen of soms bijna wit, in rijpen 
staat citroengeel waren en aan het steeluiteinde een 
insnoering vertoonden, (zie Fig. 181) is bij de vruchten 
der boomen van de eerste en volgende generaties een 
groote verscheidenheid opgetreden. 

Niet alleen, dat de kleur van groen door geel en 
rose naar donkerrood toe alle mogelijke schakeeringen 
vertoont, ook de vorm is zeer verschillend geworden. 
Wat de zaden betreft, zoo vindt men er ronde, plat- 
ronde en geheel platte, in bonte mengeling door elkaar, 


verder zaden met witte en met donker paarse zaad- 


Fig. 18r. 


lobben, terwijl nog bij andere zoowel de witte als de Sr 
paarse kleur optreedt. Deze zaden zijn op doorsnede 

wit en paars gevlekt, terwijl alle drie kleuren van zaden zeer dikwijls 
in één en dezelfde kolf vereenigd voorkomen. 

ZerUNTNER spreekt op grond van deze groote mate van variabiliteit 
het vermoeden uit, dat de moederboom reeds een hybride zou geweest 
zijn. Als voornaamste steun voor deze opvatting wijst hij op het 
optreden van typen van kolven, die op Java vroeger niet voorkwamen 
maar wel in Amerika en welke beschouwd moeten worden als splitsing s- 
producten van de hybride. 

Ofschoon tegenwoordig weinig aandacht meer wordt geschonken 


ED) 


Deer II 


498 


aan de verschillende vruchtvormen, die zich bij de Djati Roenggo- 
hybride voordoen, geef ik hier toch nog de beschrijvingen en afbeel- 
dingen (zie Fig. 182) van de volgende vier typen, welke zich volgens 
de indeeling van Dr. vaN Harrl) der Horastero-cacao, ook bij deze 


Djati Roenggo-hybride laten onderscheiden. 


ri. ANGOLETA-T VPE. 


De vruchten gelijken in vele opzichten op die van Java-Criollo, 
zijn gemiddeld 220—230o mM. lang, met zeer ruige schil, voorzien van 
groote wratten en sterk geprononceerde ribben. De vorm is langwerpig 
en min of meer asymetrisch, aan het steeluiteinde schuins afgesneden, 
maar aan den hals niet ingesnoerd en met een duidelijke eenigszins 
gebogen punt. De vruchtschil is dik, maar niet zeer hard; terwijl de 
zaden ook min ot meer gelijken op die van Criollo. 


2. CUNDEAMOR-TYPE. 


De vruchten zijn lang en smal, gemiddeld 220—230 mM., in 
het midden weinig gezwollen, met ruige schil en van duidelijke ribben 
voorzien. De vorm is langgerekt en eenigszins gebogen, daardoor 
asymetrisch of alleen tweezijdig symetrisch. Aan het steeluiteinde schuins 
afgesneden en steeds ingesnoerd; punt lang en scheef. De vruchtschil 
is over het algemeen dun en niet bijzonder hard. Zaden veelvuldig 
voos, overigens plat en platrond van vorm en paars van kleur. 


* 


3. AMELONADO-TYPE. 


De vruchten zijn gemiddeld rgo—200o mM. lang, met tamelijk 
gladde schil en meer geprononceerde ribben. De vorm is eirond, aan 
het steeluiteinde breed, ingesnoerd, met een duidelijke korte en stompe 
punt. De vruchtschil is vrij dun, met een harden dop. Zaden platrond 


van vórm en paars van kleur. 


4. CALABACILLO-TYPE. 


De vruchten zijn kort, gemiddeld 160—17o mM., en kenmerken 
zich voornamelijk door een volkomen gladde soms glanzende schil, 


1) VaN Haárr. Cocoa, 1914, blz. 81. 


199 Cacao. 


waarop de ribben nauwelijks zichtbaar zijn. De vorm is breed en ovaal, 
aan het steeluiteinde nooit 
ingesnoerd, met een zeer 
korte stompe punt. 

De vruchtschil is be- 
trekkelijk dun, met een bij- 
zonder harden dop. Zaden 
meestal plat van vorm en 
donker paars van kleur. 


ASSsINAN FoORASTERO 
(-HyBRIDE). 


Deze Forastero, die 
vóór enkele jaren door Dr. 


vAN Harr op de onderneming 
Assinan is opgemerkt, wordt Ae ECN 
ook wel Assinan Angoleta 
genoemd, omdat zijn vrucht- 
vorm de meeste overeen- 
komst vertoont met het 
zoogenaamd Angoleta-type 
der Forastero's. 

Voorloopig schijnt deze 
Forastero, waarvan men de 
herkomst niet meer heeft 
kunnen nagaan, een belang- 
rijke aanwinst te zijn voor 


de cultuur, voornamelijk 


3. Amelonada, 4. _Calabacillo. 


wegens zijn geregelde en ERG 


sterke vruchtdracht. Vruhttypen van de Djati Roenggo-hybride. 


HI. 


Geographische verbreiding. 


In geheel Midden-Amerika en het Noordelijke deel van Zuid- 
Amerika tot aan de Amazonenrivier is Zheobroma cacao inheemsch 
en wordt aldaar evenals op de West-Indische eilanden algemeen 
gecultiveerd. 

De cacaoboom werd reeds vroegtijdig van zijn vaderland naar 
de tropische landen van andere werelddeelen overgebracht en tegen- 
woordig bestaat er buiten Amerika op verschillende plaatsen een niet 
onbelangrijke cacaocultuur. 

In Amerika zijn het voornamelijk de volgende Staten, waar de 
cacao gekweekt wordt: Mexico, Guatamala, Honduras, Salvador, 
Nicaragua, Costa Rica, Colombia, Venezuela, Ecuador, Brazilië, Peru, 
Engelsch-, Fransch- en Nederlandsch Guyana, Cuba, Jamaica, Haïti, 
Portorico, Montserrat, Guadaloupe, Dominique, Martinique, St. Lucia, 
St. Vincent, Grenada, Tabago en Trinidad. 

Buiten Amerika wordt de cacaocultuur met goeden uitslag 
uitgeoefend in de volgende landen; in Azië: de Philippijnen, Neder- 
landsch-Indië, Ceylon en Cochinchina, in Australië: Duitsch Nieuw 
Guinea, Queensland, de Nieuwe Hebriden en den Samoa-Archipel, en 
in Afrika: Réunion, Madagascar, den Belgischen Congostaat, Gabon, 
Congo, San Thomé, Fernando Po, Kameroen, Togo, de Goudkust, 
de Ivoorkust en Fransch Guinea. 

Wat Nederlandsch-Indië betreft, zoo is, behoudens kleinere aan- 
plantingen op verschillende plaatsen in de Buitenbezittingen, de cacao- 
cultuur uitsluitend op Java geconcentreerd. Op dit gebied heeft West- 
Java zeer weinig beteekenis, terwijl er in Oost-Java weliswaar enkele 
groote cacao ondernemingen bestaan, doch over het algemeen wordt 
dit gewas daar slechts als bijcultuur verbouwd. Daarentegen is 
Midden-Java de streek, waar de cacaocultuur van ouderen datum 


“p[otoa ojoayas op 19A0 MNY[RDOLIEI Jop Burplaid1A ayosyderBoor) "Er “BLT 


03 JA 0111800 OTISuM OL, JE: 0 Mm OA OL OM ol 


uaa Ooms 900 anja‘ waputjenenpasd eyswenoaoan ag — 


“som puaranjnoe6 oezer seem vara g en 


[ 


5 TAP 
A 


ou oM ost ou 


502 


is en op de meeste ondernemingen als hoofdcultuur beschouwd wordt. 

In Midden-Java zijn het vooral de residenties Samarang, Pekalongan 
en de Vorstenlanden, waar de meest intensieve cacaocultuur gedreven 
wordt. De ondernemingen in de residentie Samarang en in het oostelijke 
gedeelte van Pekalongan zijn hoofdzakelijk gelegen in het heuvel- 
terrein aan den voet van den Oengaran, Telemajo en Merbaboe op 
eene gemiddelde hoogte van rsoo voet. Verder vindt men enkele 
ondernemingen in de residentie Soerakarta, o.a. op de oostelijke 
helling van den Merapi (rooo—r5soo voet). 

In Oost-Java, o.a. in de residentie Pasoeroean op de hellingen 
van het Malangsche Zuidergebergte en den Smeroe, in de residentie 
Kediri aan de helling van den Kloet en den Kawi en in Bezoeki 
op de oosthelling van den Smeroe en op de zuidelijke helling van 
het Janggebergte. 


Cacao, 


IV. 


Samenstelling van de cacaoplant. 


Ofschoon Zheobroma cacao gekweekt wordt voor hare zaden, die 
het eigenlijke product leveren, neemt dit niet weg, dat ook sommige 
andere deelen van den cacaoboom op bescheiden wijze voor een of 
ander doel worden gebruikt. 

Zoo wordt uit den bast van den cacaoboom, die zeer vezelig is, 
een soort van grof touw gemaakt. In Kameroen heeft men proeven 
genomen, om door aan het sap van het vruchtmoes, dat de zaden 
omhult, gist toe te voegen, alcohol te bereiden, met het resultaat, dat 
2000 cacaovruchten ongeveer 3 L. van 5o ©) opleverden. 

De schillen der cacaozaden worden veelvuldig misbruikt voor de 
vervalsching van chocolade, door ze er in fijngemalen toestand mede 
te vermengen. Verder wordt een klein gedeelte als thee getrokken, 
dank zij het geringe theobromine-gehalte (+ 0.5 %), dat erin voorkomt. 


Veel grootere hoeveelheden worden echter verwerkt om er het 
0 


vet uit te winnen (4—5 ®%) van het gewicht), dat dan als cacaoboter 
in den handel komt. 

Het waterige extract der zaadschillen wordt ook gebruikt om 
aan slechte koffiesoorten en koffiesurogaten een beteren smaak te 
verleenen. Het ingedikte extract komt o.a. als „Martol” voor, dat 
om zijn hoog ijzergehalte tegen bleekzucht wordt toegediend. 

Ten slotte kan uit de schillen der cacaozaden ook nog een 
kleurstof worden gewonnen (20—25 %) van het gewicht), die zich met 
metaaloxyden tot zoogenaamde lakverven verbindt. 

Als meststof worden de zaadschillen ook gebruikt, hare mestwaarde 
berust hoofdzakelijk op het stikstof- en kaligehalte. Eveneens laten 
de schillen der cacaozaden zich tot een goed veevoeder verwerken, 
dat zoowel aan het mest- als aan het melkvee met voordeel kan 
worden gevoerd. 


504 


Op Java worden de vruchtschillen vrij algemeen als bemesting 
toegepast, terwijl volgens een mededeeling uit de praktijk ze ook met 
succes als veevoeder kunnen dienen |). 

De volgende tabel, welke ontleend is aan Marcano ?) (West-Indië) 
geeft een overzicht van de chemische samenstelling, in percenten van 
het drooggewicht, van de verschillende deelen van een cacaoboom. 


Asch Stikstof _Phosphorzuur Kali Kalk Magnesia 
Houtige deelen … … …… 4 0.47 0.21 074 1.13 0.32 
Groene 0 OESO 1.31 0.50 0.89 1.62 0.38 
Jaarlijksche snoei. . . . 8.97 1.43 0.83 0.71 Toit 0.34 
Pitten Manen eee 0 2.18 L.11 0.88 0.34 0.25 
Vruchtschillen ; … …… … 12:90 8 0.58 3-15 0.87 0.17 


De cacaozaden bestaan voor ongeveer de helft van hun droog- 
gewicht uit cacaovet, dat als bijproduct van de chocoladefabricatie 
wordt gewonnen en o.a. voor de zeepindustrie, in de parfumerie en 
voor verschillende pharmaceutische doeleinden gebruikt wordt. 

Versche cacaoboter is geel-wit van kleur en heeft een aangenamen 
smaak en een zwakken geur naar cacao. Het vet wordt niet licht 
ranzig en is tamelijk hard, zijn smeltpunt ligt bij 28— 30° C. en bij 
21.5—23° C. wordt het stijf. 

De cacaoboter bestaat hoofdzakelijk uit de elyceriden van 
stearinezuur (+ 40 ®/), palmitine- en arachinezuur (& 20 ®), oliezuur 
+ 60%), e.a. 


(& 30 %), linolzuur ( 


De chemische samenstelling van cacaozaden ís volgens WeEIGMANN 
als volet: 


Ruw Geroost Geroost Verwerkt 
ongeschild ongeschild geschild tot cacao Schillen 
WENT er òt Beta tosdetn o & Gad otto 7:93 6.79 5.58 4-16 11.19 
Sukstofhoudende lichamen (hiervan 
+ 40% verteerbaar eiwit . . ... 14.19 14.13 14.13 13.97 13-61 
Theobromine en caffeïne , 1.49 1.58 1.55 1.56 0.76 
Viet 45:57 46.19 50.09 53-03 4.21 
Zetmeel ón 'e Seb 5.85 6.06 8.77 9.02 
Stikstofvrije in water oplosbare 43-19 
HCham ene 17.07 18.04 13.91 12.01 
Cellulose eee EE 4.78 4 63 3:92 3-40 17.16 
INS, B det ode oo soho 6/5 4.61 4.16 3-59 3.63 9.88 


1) Mieuwe Gids, 1902, blz. 965. 
2) MARCANo, Essais d’'agronomie tropicale, V, 


505 Cacao. 


Op watervrije stof berekend zijn de getallen als volgt: 


Ruw Geroost Geroost Verwerkt 
ongeschild ongeschild geschild tot cacao Schillen 
Stikstofhoudende lichamen. . . .. 15.41 14.96 14.96 14.88 Te 
Theobromine en caffeïne. ..... 1.62 1.69 1.64 1.66 0.85 
VAR on Ae EEM 49.49 49.56 53-04 56.48 474 


Behalve een hoog vetgehalte bevatten de cacaozaden nog een 
betrekkelijk groote hoeveelheid koolhydraten, waarvan het zetmeel- 
gehalte volgens MirscHerricH TO—14®%) bedraagt. 

In de literatuur is de opvatting van Hircer overgenomen, dat 
in de cacao verder nog een glycoside zou voorkomen, dat zich door 
fermenten en zuren in theobromine, caffeïne, glycose en cacaorood zou 
splitsen. Door onderzoekingen van Urrfr, is echter gebleken, dat een 
dergelijk lichaam niet is af te zonderen, daarentegen slaagde hij er 
wel in een verbinding te isoleeren van caffeïne met het zoogenaamde 
looizuur, welke laatste stof voorloopig de naam van cacao-ol is gegeven 
Dit cacao-ol zou een belangrijke rol vervullen bij de inwendige fermen- 
tatie van cacao, doordat het tijdens het drogen veranderingen ondergaat, 
waarbij kleursverandering optreedt en waardoor de oorspronkelijke 
bittere smaak der boonen vermindert. 

Het gehalte aan theobromine en caffeïne in cacaozaden wordt 
door verschillende onderzoekers zeer afwijkend opgegeven en schijnt 
in hooge mate afhankelijk van de plaats van herkomst van het product. 
GrrsHorr geeft als gemiddeld gehalte 1.7 % theobromine en 0.2 ®, 
caffeïne op. 

Behalve in de rijpe zaden komen deze beide basen het meeste 
voor in jonge plantendeelen van den cacaoboom, terwijl de wortels 
er steeds vrij van zijn. 

DexKKER vond in de jongste cacaobladen een theobrominegehalte 
van 0.55 %, in volwassen toestand 0.29 %/) en in oude bladeren slechts 
sporen; alleen in de jonge cacaobladeren is eveneens een spoor van 
caffeïne aanwezig. Ook kon in jonge waterloten theobromine worden 
aangetoond, terwijl bij het uitloopen van slapende knoppen en bloeiwijzen 
aan oude takken, zich dadelijk de basen in de jonge weefsels vertoonen. 

Weevers meent dan ook, dat de theobromine en caffeïne door 
de dissimilatie-processen in de embryonale weefsels ontstaan en dat, 
zoodra het proces van de synthese de overhand krijgt, de xanthine- 
basen in de stofwisseling terugkeeren. 


DESCACAOGUIEMUUIKR 


Geschiedenis van de Java cacao-cultuur. 


Voor zoover wij weten, werd omstreeks 1560 de cacaoplant door 
de Spanjaarden naar de Minahassa op het eiland Celebes ingevoerd, 
van waar zij het eerst naar de Molukken is overgebracht. 

In het jaar 1858 werd het aantal cacaoboomen in de Minahassa 
op + 1.200.000 geschat, terwijl Warracr omstreeks dienzelfden tijd 
melding maakt van uitgebreide aanplantingen van cacao, die zoowel 
op Amboina als op Ceram voorkwamen en door pisangboomen werden 
beschaduwd. 

Op Java schijnt de cacao eerst sedert de tweede helft der 18de 
eeuw in cultuur te zijn genomen en de tegenwoordige aanplantingen 
van Java-Criollo zijn oorspronkelijk afkomstig van de weinige boomen 
(misschien zelfs van één enkele plant), die in de r6de eeuw in Neder- 
landsch-Indië zijn ingevoerd. 

Die eerste boomen moeten representanten geweest zijn van de 
reeds toen sinds zeer langen tijd in cultuur zijnde Venezuela-Criollo, 
met welke variëteit de Java-Criollo tot op heden nog de meeste over- 
eenkomst vertoont. 

Toen omstreeks 30 jaren geleden de kofheplantsoenen van 
Midden-Java geteisterd werden door de bladziekte, gingen vele planters 
uit die streek er toe over hunne koffietuinen door cacao-aanplantingen 
te vervangen, waardoor een groote uitbreiding aan laatstgenoemde 
cultuur werd gegeven. 

ZEHNTNER wijst er op, dat toenmaals nog geen groote vrucht- 
dragende cacao-ondernemingen op Java bestonden, vandaar dat het 


vrij plotseling benoodigde zaad ook schaarsch was en alles wat daarvan 


507 Cacao. 


beschikbaar kwam, uiteraard gebruikt werd, zonder dat er veel op 
zaadkeuze gelet kon worden. 

In de desa Bedono (afd. Salatiga) werden in 1gotr nog een 
aantal cacaoboomen aangetroffen, die zonder twijfel toen 40 jaren oud 
waren en van die boomen stamde het zaad af, waaruit de aanplant 
groeide van den heer J. M. van AkeN te Medono (afd. Magelang), die 
later aan vele ondernemingen in Midden-Java cacaozaad heeft geleverd. 

Volgens mondelinge berichten moet de heer vaN AKEN zich 
indertijd ook veel moeite hebben gegeven om de Javaansche bevolking 
tot het aanplanten van cacao te bewegen en hij ging zelfs zoo ver, 
dat hij bij zijne wandelingen door de desa’'s cacaozaad op de erven der 
inlanders uitstrooide, er op vertrouwende, dat wanneer het zaad eenmaal 
gekiemd was, de jonge boompjes wel gespaard en groot gebracht 
zouden worden. 

Later werd het voorbeeld van den heer van AKEN gevolgd 
door den toenmaligen Assistent-Resident van Ambarawa, den heer 
P. M. L. pe Bruin Prince, met de bedoeling, dat de inlanders hun 
cacaoproduct aan opkoopers zouden verkoopen, waardoor de betaling 
van de landrente zou worden vergemakkelijkt. 

Dat die aanmoediging daar ter plaatse ook inderdaad ingang 
heeft gevonden blijkt uit het feit, dat toen in rgor wegens de motten- 
bestrijding tot het uitroeien der desa-cacao moest worden overgegaan, 
in een zône van 4 paal alleen rondom de onderneming Banaran 
(afd. Ambarawa) in niet minder dan 62 desa's van 5ro eigenaren 
3071 cacaoboomen moesten worden opgekocht. 


Het eerste authentieke bericht over het importeeren van nieuwe 
cacaosoorten op Java is te vinden in het jaarverslag van ’s Lands 
Plantentuin over 18811), waar melding gemaakt wordt, dat „door 
bemiddeling van den botanischen tuin te Utrecht ontvangen werden 
8 Wardsche kisten, inhoudende plantjes van ZWeobroma bicolor, een 
nieuwe cacaosoort uit Nicaragua af komstig”. 

Hoewel het meerendeel dier plantjes bij aankomst nog levend 
waren, stierven er vrij veel kort na de ontpakking, hetgeen niet weg- 
neemt, dat toch noe een voldoend aantal in den cultuurtuin te Tjikeumeuh 
kon worden uitgeplant. 


508 


Eenige jaren later, in 1885 l), moeten van den plantenhandelaar 
Tromas Cumristry & Co. te Londen eveneens cacaoplanten te Buitenzorg 
ontvangen zijn, die bij gebrek aan een anderen naam eenvoudig 
Christy-cacao zijn genoemd. 

Deze beide zendingen van cacaoplanten schijnen in den Buiten- 
zorgschen cultuurtuin door elkaar te zijn geplant, en in rgo4 heeft 
ZEHNTNER getracht de toen ongeveer 20-jarige boomen, voor zoo ver 
dit mogelijk was, te determineeren en ter identificatie van nummers 
te voorzien °). 

Met volkomen zekerheid kon toen worden vastgesteld, dat indertijd 
geen sprake is geweest van de invoering van 7%. Ózcolor, doch die 
soort een Forastero uit Nicaragua is geweest, terwijl de Christy-cacao 
ook als 7%. cacao moest worden aangemerkt. 

Van de door ZEHNrNER genummerde Buitenzorgsche cacaovarië- 
teiten werd in 1905 in den cultuurtuin van het toenmalige Algemeen- 
Proefstation te Salatiga een gezamenlijke aanplant van 240 exemplaren 
gemaakt 5), waarvan naderhand de uitkomsten zijn beschreven f). 

De foutieve opgave van de invoering van ZXeobroma óicolor op 
Java heeft zich echter gedurende 30 jaren in de cacaoliteratuur ge- 
handhaafd en komt zelfs nog voor in een publicatie van CHEVALIER: 
Le Cacaoyer dans l'Orient Africain, 1908, blz. 33. 

Omstreeks 1886 had een importatie van cacaoplanten plaats, welke 
later van zeer groot belang is geworden voor de Java-cacaocultuur. 
De eer hiervan komt toe aan den heer N. pe Vicq pe CuMericg, 
destijds superintendent over de bergcultuur-ondernemingen van de 
Nederlandsche Handel-Maatschappij, die cacaoplanten heeft doen uit- 
komen van Caracas onder den naam „Caracas-cacao”’ 5). 

In 1888 werden van deze zending Caracas-cacao twee plantjes 
afgestaan aan de onderneming Djati-Roenggo (afd. Ambarawa), die 
aldaar werden uitgeplant. Een van beide exemplaren werd door 


1) Jaarverslag °s Lands Plantentuin, 1885, blz. 21 en 40. 

2) ZEHNINER, Mededeelingen omtrent de op Java aangeplante cacao-variëteiten, 
blz. 33 

3) 
blz. 64. 

tj Mededeelingen van het Algemeen- Proefstation, Ille serie, rg1r, No. 8. 


39. 


Zie Schetskaartje in het Jaarverslag van het Algemeen-Proefstation over 1906, 


8) Mieuwe Gids, 1gor, ze jaargang, afl. 7, blz. 585. 


509 Cacao, 


witte mieren vernietigd, terwijl het andere krachtig opgroeide en in 
ISgr voor het eerst vruchten begon te dragen, die ongeveer even 
groot waren als die van de roode Java-Criollo, doch in rijpen toestand 
oranjegeel van kleur waren. 

Deze nieuwe cacaosoort was een Forastero uit Venezuela en die 
enkel overgebleven boom op de onderneming Djati-Roenggo repres- 
senteerde de moederboom van de tegenwoordige Java-Forastero cacao- 
cultuur. 

De eerste zaden werden in 1892 op pepinières uitgelegd en 
hiermede werd 4 jaar achtereen tot 1896 voortgegaan, zoodat de daaruit 
groeiende plantjes achtereenvolgens in de Westmoessons 1892/93, 
‘93/94, ‘o4/95 en ‘96/97 in verschillende tuinen van Djati-Roenggo 
werden uitgeplant. 

Volgens ZEHNINER bevond zich een kleine aanplant van 1892 
dicht bij het administrateurshuis, terwijl in de tuinen Wonoredjo 1—11I 
en To Songo tezamen ongeveer 28.000 boomen waren uitgeplant. 

In 1893 of ‘94 werden eenige kolven van den moederboom aan 
de onderneming Sengon (distr. Wlingi) afgestaan en aldaar in een 
tuintje Soember Agoeng No. ro uitgeplant en eindelijk werd omstreeks 
1895 ook op de onderneming Nobo (district Oengaran) zaad van den 
moederboom ontvangen. 

Omstreeks 1896 stierf de moederboom op de onderneming Djati- 
Roenggo, doch van te voren waren er twee tjangkokans gemaakt, waarvan 
er een oorspronkelijk naar de onderneming Nerangkah (afd. Kediri) 
werd gezonden [later echter overgebracht naar de onderneming 
Djaboong (distr. Wlingi)} en de andere marcotte bleef op de onder- 
neming Rini (distr. Wlingi). Zoodoende bestaan er op twee onder- 
nemingen vegetatieve afstammelingen van den moederboom, terwijl op 
drie ondernemingen boomen van de eerste generatie groeien. 

De eigenaar van de onderneming Djati-Roenggo, de heer 
H. D. Mac Giravry, heeft zich naderhand verdienstelijk gemaakt 
door den uitgebreiden zaadhandel van deze zoogenaamde „Djati- 
Roenggo variëteit”, 

In het najaar van 1898 werden op de onderneming Djaboong 4 
Wardsche kisten ontvangen met Suriname-cacao, terwijl in September 
1899 een tweede bezending aldaar werd ontvangen. Behalve op laatst- 


genoemde onderneming moet volgens ZEHNTNER o.a. op de onderneming 


5ll Cacao 


Ketanggoenggan-West bij Tegal ook nog een vruchtdragende aanplant 
van Suriname-cacao bestaan. 

Een invoer van Ceylon-cacao had in September en October 1900 
plaats op de onderneming Djaboong, waar destijds ongeveer 3000 
boomen waren uitgeplant. 

In het najaar van rgor werden 6 Wardsche kisten met Caracas- 
cacao uit de kweekerij van lHorticole Coloniale, Société Anonyme 
te Brussel op initiatief der Kedirische Landbouw Vereeniging op 
Java geïmporteerd. 

Volgens de notulen der algemeene vergadering van 27 October 
1gor dier vereeniging, hield iedere kist 78 planten in, alzoo totaal 
468 planten, waarvan na ontpakking 53 dood bleken te zijn, 130 levend 
doch zonder blad, die zich echter voor het grootste deel herstelden 
en 285 geheel gezond, zoodat er ongeveer goo planten disponibel 
waren om onder de 27 ondernemingen, die zich indertijd voor deel- 
neming hadden aangemeld, verdeeld te worden. 

Naar aanleiding van de plaats, waaruit laatstgenoemde planten 
werden geëxporteerd, draagt deze cacao op Java nog veelal de naam 
van „Brusselsche cacao’. 

In 1gro werd door den heer W. J. Per, administrateur van de 
onderneming Soekaboemi (distr. Paree) plantmateriaal van cacao op 
Java ingevoerd, als gevolg van een reis van genoemden heer naar 
Suriname, Trinidad, Grenada, Engelsch Guyana en het Oostelijke 
deel van Venezuela, 

Verder schijnt nog Criollo-cacao uit West-Indië door de firma 
Virmorin te Parijs te zijn ingevoerd en Forastero-cacao uit Trinidad, 
terwijl de onderneming Djati-Roenggo in de allerlaatste jaren ook nog 
eenige plantjes van Zheobroma pentagona uit Trinidad moet hebben 
ontvangen, en hiermede zijn, zonder aanspraak op volledigheid, de 
meest bekende import-zendingen van cacao gereleveerd, die ín verloop 
van tijd op Java hebben plaats gehad. 


Wanneer wij een terugblik slaan op het verloop van de cacao- 
cultuur in onze Ol. Koloniën, dan blijkt dat zij in de Minahassa en 
de Molukken, waar zij in de eerste helft der vorige eeuw op vrij 
aanzienlijke schaal gedreven werd, zich in den aanvang goed ontwikkelde 
en een niet onbelangrijke vlucht beloofde te nemen. 


512 


Binnen weinige jaren werden echter die schoone vooruitzichten 
te niet gedaan, toen verschillende ziekten optraden, die de verdere 
cultuur aldaar onmogelijk maakten. 

Een soortgelijke gang van zaken heeft zich herhaald, nadat 
omstreeks r88o de cacaocultuur in Midden-Java zich op meer uitgebreide 
schaal is gaan ontwikkelen. Gedurende de eerste oogstjaren werd 
veel voorspoed ondervonden en de vooruitzichten waren in alle 
opzichten gunstig, doch sedert 1886 begonnen ook in dit cultuurgebied 
zoowel in de vruchten als in de cacaoboomen ziekten en plagen op te 
treden, die sedert van jaar tot jaar verergerden. Het gevolg hiervan 
is geweest, dat vele ondernemingen de nauwelijks ter hand genomen 
cacaocultuur toen reeds hebben moeten opgeven, aangezien het onder 
zulke omstandigheden niet mogelijk bleek een marktwaardig product 
te verkrijgen. 

Het heeft tot het jaar 19oo geduurd, alvorens de cacaoplanters 
van Midden-Java, wier cultuur allengs noodlijdend was geworden, 
plannen beraamden om door de oprichting van een proefstation 
onderzoekingen naar de verschillende cacaoziekten te doen instellen, 
ten einde te trachten de oorzaken en eventueele bestrijdinegsmiddelen 
daartegen te leeren kennen. 

Medio Juni rgor namen de werkzaamheden van het Proefstation 
voor cacao, waarvan de heer Dr. L. ZEHNTNER als Directeur optrad, 
een aanvang. Sedert rgo4 werd dit Proefstation opgenomen in de 
inmiddels tot stand gekomen fusie van het Algemeen-Proefstation, 
waarvan het afdeelingslaboratorium voor onderzoekingen over cacao 
te Salatiga gevestigd bleef. Na de ontbinding van het Algemeen- 
Proefstation is diens cacao-afdeeling met ingang van r Juli 1orr als 
een nieuw proefstation „Midden-Java” ter zelfder plaatse voortgezet. 


Voor zoover ik heb kunnen nagaan, heeft bij de Nederlandsch 
Indische Regeering nooit het ernstige plan bestaan om een gouvernements 
cacaocultuur in het leven te roepen, daarentegen is dit denkbeeld wel 
in de Indische pers herhaaldelijk besproken en gediscuteerd geworden. 1) 

In het Soerabajaasch Handelsblad van r3 December 1902 werd 
o.a. de tweeledige vraag gesteld naar de mogelijkheid van een 
gouvernements-cacaocultuur en van een volks-cacaocultuur op Java, waar- 


1) Soerabajaasch Handelsblad, 17 Januari 1903, No. 14, Tweede blad. 


513 Cacao. 


op door „een Midden-Javaplanter” uitvoerig geantwoord is geworden. 1) 
Deze praktijkman komt tot de conclusie, dat een volks-cacaocultuur 
geen kans van slagen heeft, hoofdzakelijk omdat het bereidings- 
proces van cacao veel te ingewikkeld is om dat aan Inlanders te 
kunnen overlaten. 

De cultuur zelve stelt echter mijns inziens daarvoor ook te hooge 
eischen, evenals het onderhoud en de bestrijding van de tallooze ziekten 
en plagen van den cacaoboom. 

ZEHNTNER schrijft het volgende over den stand van de desa- 
cacao, die in rgor op zijn advies werd uitgeroeid: ?) 

„Verreweg het grootste aantal der uitgeroeide boomen verkeerde 
„echter in een allertreurigsten toestand. De boomen waren meestal 
„slecht geplant, zeer vele hadden geen penwortel en ook het overige 
„wortelsysteem was zoo slecht, dat vele boomen gemakkelijk en zelfs 
„met één hand konden worden ontworteld. Van een verzorging der 
„boomen was slechts bij uitzondering wat te bespeuren. Soms waren 
„zij als heg langs de grens van het erfje geplant, soms stonden zij op 
„sedert jaren onbebouwde tegalans zoodanig tusschen de alang-alang 
„in verscholen, dat zij slechts moeielijk konden worden terug gevonden. 
„Zeer dikwijls waren de stammen geheel bedekt met wonden en hadden 
„de boomen zonder twijfel alleen gediend om de scherpte der arits te 
„beproeven, terwijl weder andere eigenaren geen ander gebruik daarvan 
„wisten te maken, dan hun vee er aan vast te binden, waardoor de 
„schors der stammen gewoonlijk erg werd toegetakeld. Tot op enkele 
„uitzonderingen na was dus de desa-cacao een jammerlijk verwaarloosd 
„zoodje, wat niet wegneemt, dat de meeste boomen nog enkele vruchten 
„voortbrachten !” 

Het denkbeeld van eene gouvernements-cacaocultuur zou volgens 
dien „Midden-favaplanter” niet alleen zeer goed uitvoerbaar zijn, doch 
daarvan kon tevens een prachtige toekomst worden verwacht. Volgens 
genoemden raadgever moest dan echter van het begin af een ander 
stelsel dan bij de gouvernements-koffiecultuur worden toegepast, en 
daarom gaf hij meteen een regeling aan van het toezicht, de 


1) Soerabajaasch Handelsblad, 5 Januari 1903, No 3, Tweede blad, 
idem, 18 Februari 1903, No 4r, Eerste blad, 
7 r April 1903, No 77, Eerste blad, 
2) Bulletin van het Proefstation voor Cacao, No. 5, 1903, blz. g. 
Deer IÌ 33 


514 


administratie en de contrôle, waarop zulk een gouvernements-cacao- 
cultuur dan zou moeten worden gebaseerd. Ten slotte werd een 
finantiëele begrooting van dit vraagstuk gegeven, met eindconclusie, 
dat behalve de groote maatschappelijke welvaart onder de Inlandsche 
bevolking, zulk een gouvernements-cacaocultuur na het rade jaar van 
den aanleg, het gouvernement een jaarlijksche winst van 3 millioen 
gulden zou opleveren. Bij deze winstberekening werd uitgegaan van 
een beplante oppervlakte van 27000 bouws, die verdeeld zou moeten 
zijn over 30 ondernemingen elk van goo bouws, 

Tegenover de zeer optimistische beschouwingen van dien „Midden- 


’ 


Javaplanter” komt het mij voor, dat de Indische Regeering het voor- 
alsnog niet behoeft te betreuren, de cacaocultuur tot nu toe buiten 
hare directe bemoeienis te hebben gehouden en dit op grond van de 
resultaten, welke gedurende het laatste decennium door de particuliere 
cacaoplanters met die culturen op Java behaald zijn. 

Evenmin als de cacaocultuur gebleken is geschikt te zijn als 
volks-cultuur, komt zij mijns inziens uit den aard van de zeer intensieve 
cultuurwijze ook niet in aanmerking om als gouvernements-cultuur 


te worden gedreven. 


Cacao. 


ETE 


Algemeene groeivoorwaarden. 


De cacaoboom verlangt een warm, gelijkmatig klimaat, rijkelijke 
vochtigheid en een vruchtbaren, goed doorlatenden kleiachtigen bodem. 

Het zeeklimaat van Java is zeer geschikt voor zijn cultuur, want 
algemeen gelden de kustgebieden als betere productiestreken voor 
cacao dan de binnenlanden. 

De jaarlijksche regenval moet niet beneden 2000 m.M. komen, 
terwijl ten aanzien van de verdeeling over het jaar geen perioden van 
al te langdurige droogte gewenscht zijn. 

Voor wind is de cacao hoogst gevoelig; in Oost-Java en in de 
residentie Samarang zijn het meest de N.W. hellingen (of de N. en W. 
hellingen), die hoofdzakelijk aan den wind zijn bloot gesteld, terwijl 
in de Vorstenlanden door de Z. en Z.O. winden de meeste schade 
aan cacao-aanplantingen veroorzaakt wordt. 

Op ondernemingen met geaccidenteerd terrein mogen hellingen, 
die een groot deel van het jaar aan den wind blootgesteld zijn, of 
smalle bergruggen, waar sterke afspoeling van grond plaats heeft, 
nooit met cacao beplant worden, evenmin als ravijnen met onvoldoende 
afwatering daarvoor in aanmerking kunnen komen, want juist laatst- 
genoemde plaatsen zijn voorbestemd als toevluchtsoorden voor Melopeltis, 
van waar voortdurend een nieuwe invasie te verwachten is. 

Het meest geschikt voor de cacaocultuur zijn alluviale gronden 
van groote diepte ; vette mergels voldoen ook goed, maar ondoordringbare, 
harde kleigronden zijn weinig aanbevelingswaardig. 

Op vlak terrein eischt de cacao een bouwkruin van 11/4—1!/z M., 
op hellingen is een diepte van !/, M. voldoende, omdat de penwortel 
dan met de glooiing meegroeit. 

De cultuur van Java-Criollo kan nog met succes worden uitgevoerd 


516 


op vruchtbare gronden van weinig geaccidenteerde landen, met een 
maximum hoogteligging van 15oo voet boven de zee. Daarentegen 
stelt de Forastero minder hooge eischen aan structuur en samenstelling 
van den bodem en kan van de kust af tot 2500 voet in de bergen 
verbouwd worden. Boven 800 M. dient de cacao-cultuur op Java in 
het algemeen te worden ontraden. 

In verband met de hoogteligging dient opgemerkt, dat de 
Helopeltis-plaag meer op lagere, terwijl de mot-aantasting veelvuldiger 
op hoogere ondernemingen schijnt voor te komen. 

In vergelijk met andere cacao produceerende landen is de bodem 
van Java voldoende rijk aan stikstof en phosphorzuur, terwijl het 
gehalte aan kali en kalk veelal wat gering is. De cijfers in het 
volgende tabelletje zijn de gemiddelden van het gehalte aan minerale 
stoffen van eenige door het Algemeen-Proefstation verrichtte grond- 
analyses van cacao-ondernemingen op Java. 


Kali. Phosphorzuur. _ Stikstof. Kalk. 
Wies avan Gee ee ©0600 0.048 „39 0.09 
MiddenzJavass es à ©/060 0.078 0.22 0.36 
Oost Javanen en en O8 0.134 0.25 0.62 


Naar aanleiding van het onvoldoende kaligehalte, dat dikwerf 
in gronden van cacao-ondernemingen is geconstateerd, zou ik willen 
wijzen op hetgeen Dr. BERNARD als bijlage van Mededeeling NO XLVI 
van het Proefstation voor Thee schrijft en waaruit het volgende 
woordelijk wordt overgenomen: 

„De heer ANDpREws, entomoloog van de Indian Tea Association 
heeft waarnemingen gedaan, die schijnen aan te toonen, dat Melopeltts 
het hevigst voorkomt in tuinen, waarvan de grond kali-arm is. Naar 
aanleiding hiervan heeft hij voorloopige proeven genomen om te 
probeeren, door de planten met kali te bemesten ze krachtiger te 
maken tegen eventueele Melopeltis-aanvallen. 

De voorloopige proeven schijnen eenigszins positieve resultaten te 
hebben gegeven: na de bemesting met kaliumnitraat of kaliumsulfaat 
werd een vermeerdering van het product en een vermindering van 
de plaag waargenomen. Deze resultaten kunnen echter nog niet als 
definitief beschouwd worden, en den heer ANDREWS was van plan in 


517 Cacao. 


1916 aanvullende onderzoekingen op betrekkelijk groote schaal in 
deze richting te verrichten”. 

Deze proeven hebben betrekking op de thee-cultuur, doch het 
ontworpen denkbeeld van den heer ANprews en zijne voorloopig 
verkregen resultaten zijn mi. van zoo enorm belang, dat soortgelijke 
proeven ook bij de cacao-cultuur dienen te worden uitgevoerd. 


OS 


De aanplant van cacao. 


4. HET PLANTKLAAR MAKEN VAN DEN GROND. 


Hetzij dat het terrein voor den toekomstigen cacao-aanplant met 
oerwoud of met secundair bosch bedekt ís, in beide gevallen is het 
onvoorwaardelijk noodig, dat al het voorhanden hout geveld wordt en 
uit de ontginning verdwijnt, doordat het ter plaatse verbrand of daaruit 
weggedragen wordt. Onder geen beding mogen boomen van de 
oorspronkelijke bedekking worden aangehouden voor schaduw van den 
lateren cacao-aanplant en de bodem dient daarenboven zooveel mogelijk 
geheel van boomstronken en wortelresten gezuiverd te worden, ter voor- 
koming van eventueele schade door de zoogenaamde „wortelschimmel.” 

Heeft men daarentegen te doen met tevoren door de Inlandsche 
bevolking geoccupeerde tegalgronden, die veelal uit zware of lichte 
klei bestaan en vooral in Midden-Java meestal sterk uitgeput zijn, dan 
moet de bedoeling van eene zeer intensieve cultuur voorop staan, 
anders is het veel beter dergelijke gronden niet voor cacao te ontginnen. 
Zulke terreinen dienen in de eerste plaats een herhaalde diepe grond- 
bewerking te ondergaan, waarin een volkomen zuivering van alang- 
alang natuurlijk ligt opgesloten, terwijl daarna een flinke voorbemesting 
met stalmest of een beplanting met de eene of andere kruidachtige 
Leeguminose moet voorafgaan, alvorens den aanleg van eene cacao- 
aanplanting te beginnen. 

De meeste tegenwoordige cacao-aanplantingen hebben vroegere 
koffietuinen vervangen en deze cultuurwisseling vindt op Java nog 
voortdurend toepassing, hetzij dat zulks op eens geschiedt na algeheele 
rooiing van de oude plantsoenen, hetzij dat de overgang naar de nieuwe 
cultuur meer geleidelijk plaats vindt door de cacao in achteruitgaande 
koffietuinen tusschen de kofhe te planten. Eerstgenoemde methode is 
verre te verkiezen, omdat op die wijze tenminste een zoo goed mogelijke 


519 Cacao. 


cacao-aanplant, welke intensief te drijven is, verkregen kan worden, 
welk voordeel in het andere geval nooit mogelijk is. 

Op geaccidenteerd terrein verdient het aanbeveling bij den aanleg 
de hellingen te terrasseeren om de afspoeling van den bouwgrond 
tegen te gaan, welke maatregel bij de cacao-aanplantingen in Oost-Java 


meer algemeen wordt toegepast dan in Midden-Java. Verder mag het, 


Fig. 185. Cacao-aanplant op terrassen. 


zoowel voor vlak als hellend terrein een goede maatregel genoemd 
worden, om tusschen de cacaoplanten of aan de binnenzijde der terrassen 
blinde goten, z.g. „vanggoten” te graven, ten einde den bij zwaren 
regen afspoelenden bovengrond der tuinen op te vangen. De afval 


van blad, onkruid, enz. kan daarin eveneens worden verzameld, terwijl 


520 


de goten op bepaalde tijden moeten worden uitgediept, waarbij de 
gevormde humus onder de boomen op de terrassen wordt teruggebracht. 

De aanleg van een draineerstelsel met voldoende waterafvoer- 
capaciteit is voor een cacao-aanplant zeer noodzakelijk, omdat deze 
cultuurplant hoogst gevoelig is voor stagneerend grondwater. 

Een maand of drie vóór het uitplanten van de cacao dienen de 
voor haar bestemde plantgaten gemaakt te worden en is het eveneens 
raadzaam om dan tegelijk de definitieve schaduwboomen in den grond 
te brengen, terwijl het vanzelf spreekt, dat met het oog op het 
plantverband reeds een beslissing moet zijn genomen over de vraag 
of tusschen de cacao ook nog bijcultures zullen worden geplant, 
m.a. w. of men homogene of heterogene cacao-aanplantingen verkiest. 

Bij den aanleg van eene gemengde cacao-aanplanting wordt 
veelal kofhe als bijcultuur tusschengeplant, aan welke werkwijze vooral 
in de laatste 15 jaren de voorkeur wordt gegeven, nu de cultuur van 
Robustakoffie zooveel voorspoed op Java ondervindt. 

Zeer algemeen worden in cacaotuinen ook palaboomen aangetroffen, 
verder nog peper en kola. De aanwezigheid van beide laatstgenoemde 
gewassen is uit den aard hunner vatbaarheid respectievelijk voor 
Helopeltts en mot allesbehalve wenschelijk. 

Indien een zoo goed mogelijke cacao-aanplanting verlangd 
wordt, blijft de homogene plantwijze verreweg het meest aan te 
bevelen. In de eerste plaats met het oog op de regelmatigheid, zoowel 
van den aanleg als van de werkzaamheden voor het onderhoud van 
den aanplant en het oogsten van het product. Zonder tusschenplanting 
zal geen belemmerende invloed te vreezen zijn voor de normale 
ontwikkeling der hoofdcultuurplant, terwijl één uniforme beschaduwing 
kan worden toegepast. 

Ten aanzien van het onderhoud is o.a. de uitvoering en de 
contrôle van bestrijdingsmiddelen bij ziekten en plagen veel gemakkelijker 
en meer afdoend in homogene dan in gemengde tuinen. 

Ook stellen verschillende cultuurplanten afzonderlijke eischen ten 
opzichte van bemesting en grondbewerking, hetgeen bij een homogenen 
cacao-aanplant wordt vermeden. 

Het mogelijke voordeel, dat bij eventueel optredende ziekten, 
de verspreiding der infectie door tusschencultures eenigszins worden 
bemoeilijkt, geldt wellicht voor schimmel-aantastingen, doch niet voor 


521 Cacao. 


dierlijke plagen, waarvan de cacao toch het meest te lijden heeft. 

Veel meer zal het aanbeveling verdienen de cacaotuinen niet 
te uitgebreid te maken, b.v. complexen van + roo bouws, die 
ingesloten worden door andere cultuurplanten, zooals Z/evea of kofhe. 
De grenstuinen van een cacao-onderneming moeten ook liefst uit 
andere cultures bestaan, waardoor een infectie van buiten wordt 
tegengegaan. 

De verdeeling van het risico, zoowel ten aanzien van het wel- 
slagen van meer dan één cultuurgewas, als over de appreciatie hunner 
producten op de markt, kan evengoed, zooal niet beter, bereikt 
worden door meerdere cultures per onderneming in afzonderlijke 
complexen in te richten. 


DAELE IWEEKSEN VAN HET BEANTMATERIAAE. 


I. ZAADKEUZE. 


Het cacaozaad verliest tamelijk vlug zijn kiemkracht en daarom 
is voor het kweeken van nieuw plantmateriaal een eerste vereischte, 
daarvoor steeds versch geoogste zaden te gebruiken. Bij een doelmatige 
behandeling van de kolven, die van tevoren echter niet door schimmels 
of insecten mogen zijn aangetast, kunnen de daarin aanwezige zaden 
nog na één maand goed kiemen. 

De cacaozaden uit volkomen rijpe vruchten zijn voor uitzaaiing 
minder geschikt dan zulke, die juist den graad van rijpheid bereikt 
hebben; laatstgenoemde zaden kiemen veel krachtiger dan eerst- 
genoemde. 

Het cacaozaad dient gewonnen te worden van boomen, die in 
hun krachtigste ontwikkeling verkeeren, d.i. ongeveer van het rode 
levensjaar af. Zeer krachtig gegroeide boomen zullen ook reeds een 
paar jaar vroeger voor zaadwinning in aanmerking komen, doch 
beneden de zeven jaren moet men liefst niet gaan. 


2. SELECTIE. 


In 1908 zijn door het succursale van het toenmalige Algemeen- 
Proefstation te Salatiga voor het eerst proeven in gang gezet over 


59 


edad 


zaadselectie bij Java-cacao, welke onderzoekingen echter later níet 
zijn voortgezet. !) 

Bij deze proeven, die volgens de Swalöóvsche-methode hoofd- 
zakelijk met Forastero-cacao (van Djati-Roenggo) zijn gedaan, is destijds 
uitgegaan van bepaalde vruchtvormen, waarvan de verhouding tusschen 
het gewicht van schil en zaden vooraf bepaald was. Het gewicht en 
de grootte van elke uitgelegde pit afzonderlijk, werd hierbij nagegaan; 
tevens werd van de kleur en den vorm der zaden nauwkeurig aan- 
teekening gehouden. 

In 19r2 is door het tegenwoordige Proefstation „Midden-Java”’ 
de cacao-selectie op nieuw ter hand genomen en aan de publicaties, 
die daarover reeds zijn verschenen ?), worden de volgende bijzonder- 
heden ontleend. 

Bij deze hernieuwde selectieproeven wordt de vruchtvorm volkomen 
buiten beschouwing gelaten en enkel het doel gesteld, om te trachten 
een cacao-ras (-type) te verkrijgen, dat uitmunt door: 


10. de productie, zoowel in aantal vruchten als in bereid product, 
20, de geringe vatbaarheid der vruchten voor motaantasting, 
30. de weerstand tegenover andere ziekten en plagen, en 

40. de hoeveelheid en de kwaliteit van het bereide product. 


Op de eigen ondernemingen worden nu boomen gezocht, die 
ten aanzien van bovenstaande kenmerken uitmunten. Zulke uitgezochte 
boomen worden dan eerst gedurende twee jaren nauwkeurig geobser- 
veerd, om eenigermate een oordeel te verkrijgen over hunne eigen- 
schappen. Komen tijdens dit vooronderzoek ongewenschte kenmerken 
voor den dag, dan worden die boomen afgekeurd en niet verder 
nagegaan. Diegene, welke gedurende dien proeftijd wèl blijven uitmunten, 
worden daarna als moederboomen aangewezen, om nader op hunne 
nakomelingschap te worden onderzocht. 

Daartoe worden proef-dochtertuintjes aangelegd, nl. van iederen 
moederboom een zaad-dochtertuintje, ontstaan uit zelfbevrucht zaad en 
een oculatie-dochtertuintje. In deze dochtertuintjes blijkt dan in hoeverre 
de goede kenmerken van den moederboom inderdaad erfelijke eigen- 


1) Jaarverslagen van het Algemeen Proefstation over 1908 en 1909. 
2) Mededeelingen van het Proefstation „Midden-Java No. 4, 7 en 10. 


523 Cacao. 


schappen zijn en voor iederen cacao-moederboom zal volgens van Harr 
zich een der volgende vier gevallen voordoen: 


a. het zaad-dochtertuintje bevat slechts boomen van gelijk type, 
en in de kenmerken, waar het om te doen is, komen zij met den 
moederboom overeen; dan komen ook de boomen van het oculatie- 
dochtertuintje met den moederboom overeen. 

In dit geval zal zoowel uit zaad als door oculatie een ras van 
superieure kwaliteit worden verkregen. 


b. het zaad-dochtertuintje bevat slechts boomen van gelijk type, 
en in de kenmerken, waar het om gaat, komen zij niet met den 
moederboom overeen; dan komen ook de boomen van het oculatie- 
dochtertuintje niet met den moederboom overeen. 

In dit geval zal nòch uit zaad, nòch door oculatie een ras van 
superieure kwaliteit worden verkregen. 


c. het zaad-dochtertuintje bevat boomen van verschillende typen; 
de boomen van het oculatie-dochtertuintje (die natuurlijk altijd uniform 
van type zijn) komen in de kenmerken, waar het om te doen is, met 
den moederboom overeen. 

In dit geval zal niet uit zaad, maar wèl door oculatie een ras 
van superieure kwaliteit worden verkregen. 


d. het zaad-dochtertuintje bevat boomen van verschillende typen; 
de boomen van het oculatie-dochtertuintje (die natuurlijk altijd uniform 
van type zijn) komen in de kenmerken, waar het om gaat, niet met 
den moederboom overeen. 

In dit geval zal nòch uit zaad, nòch door oculatie een ras van 
superieure kwaliteit worden verkregen. 


Het optreden van onderling gelijke typen in het zaad-dochter- 
tuintje (geval a en b van hierboven) wijst erop, dat de moederboom 
„zuiver” of „zaadvast” is; daarentegen duidt het voorkomen van onder- 
ling verschillende typen in het zaad-dochtertuintje (geval c en d van 
hierboven) op een bastaard-moederboom. 

De Java-Criollo is een elementaire soort met standvastige eigen- 


schappen en zal dus zoowel door zaad als door oculatie kunnen worden 
geselecteerd. 

Daarentegen zal bij Djati Roenggo-hybride, die in den regel 
sterk variëerende kenmerken vertoont, de selectie voorshands zijn 
aangewezen op oculeeren, terwijl het aanleggen van zaad-dochtertuintjes 
hier de eenige manier zal zijn, om onder de hybriden-moederboomen, 
eventueele „zaadvaste”’- bastaarden te leeren kennen. 

De voortplanting door zaad is gemakkelijker en heeft het voordeel, 
dat spoediger een groot aantal nakomelingen wordt geleverd. Alle 
boomen uit het zaad-dochtertuintje met onderling gelijke typen, mogen 
als zaaddragers worden gebruikt, mits uitdrukkelijk voor zelfbestuiving 
is zorg gedragen. 

Voor de selectie van Java-cacao is het verder van belang te 
selecteeren op een glad vruchttype, daar gebleken is, dat die een 
grooter weerstandsvermogen tegenover de cacaomot vertoonen, dan 
een ruig type. 


3: ZAADBEDDEN, KWEEKMANDJES EN MESTPOTJES, 


De cacaozaden laat men somtijds eerst tusschen natte zakken of 
onder een laag vochtige alang-alang ontkiemen, alvorens ze op 
kweekbedden over te planten. Ook wordt er wel de voorkeur aan 
gegeven de zaden vooraf op kiembedden uit te leggen en nadat de 
plantjes twee paar jonge blaadjes hebben gemaakt, ze op kweekbedden 
in een plantverband van r à 11/, voet in het vierkant over te planten. 

In dit geval is het raadzaam, dat bij het verspenen de penwortel 
van het jonge kiemplantje wordt ingesneden. 

De pitten kunnen natuurlijk ook direct op zaadbedden worden 
gebracht, op afstanden van r à 1l/, voet, doch mogen niet plat maar 
verticaal te kiemen worden gelegd, opdat het worteltje onmiddellijk 
recht den gerond kan inschieten. 

De cacaozaden moeten ook niet diep worden geplant, want 
anders kan bij het uitgroeien van den penwortel en het stammetje, dit 
laatste den loodrechten stand niet aannemen, doordat de zaadlobben 
in den grond blijven kleven. 

Dit bezwaar wordt voorkomen, door te zorgen voor een goed 
omwerken van den grond van de kweekbedden, waardoor deze 


525 Cacao. 


gemakkelijk doordringbaar wordt, of wel door op de plaats, waar de 
pit wordt uitgelegd wat zand te brengen, om het vastplakken van de 
zaadlobben te verhinderen. 

De kweekbedden dienen van pajongs voorzien te zijn, om de 
teere kiemplantjes tegen te zware regenbuien, wind en te fellen 
zonneschijn te beschermen. 


4. MARCOTTEEREN, ENTEN EN OCULEEREN, 


Ofschoon de vermenigvuldiging van de cacao op Java nog 
hoofdzakelijk door zaad geschiedt, is de vegetatieve vermeerdering 
door marcotteeren, enten en 


oculeeren zeer goed mogelijk 
en in die richting worden de 
laatste jaren ook meer proeven 
genomen. Ì) 

Het marcotteeren (tjang- 
kog) kan zoowel aan takken als 
aan waterloten zonder veel 
moeite worden uitgevoerd, doch 
de verkregen tjangkôkans dienen 
van begin af aan flink te worden 
opgesnoeid, om de boom later 
een behoorlijken vorm te doen 
krijgen. 

Het verenten van cacao 
slaagt uitstekend door zg. plak- 


ken of zoogplakken. Deze 
methode kan worden toegepast 


bij kiemplanten en eveneens bij 
nog groene takken. Het plak Fig. 681 Plantmandjes. 
zoogen van kiemplanten zou 
speciaal in aanmerking komen, om de waardevolle, doch teere Criollo 
te laten profiteeren van een sterkeren groei der meer robuste lorastero- 
variëteiten, door deze laatsten voor onderstam te bestemmen. 

Bij het verenten van takken, blijft het entrijs tot na de vergroeiing 


1 Mededeelingen van het Proefstation „Midden-Java, No. 2, December 1911. 


met den onderstam aan den moederboom bevestigd. Als onderstam 
kunnen krachtige zaailingen van ongeveer r jaar ouderdom worden 
gebruikt. De vergroeiing van ent en onderstam verloopt in 6 à 10 
weken, waarna het entrijs van den moederboom wordt afgesneden en 
de top van den onderstam tot op de aanhechtingsplaats wordt ingekort. 

De oculeer-methode, die bij cacao de beste resultaten oplevert, 
is het zg. plak-oculeeren. Daarvoor kunnen krachtige, ongeveer 
24 cM. dikke waterloten, zoowel voor onderstam als voor oculatie- 
hout worden gebezigd. Heyrl) koos 1 —2 jarige zaailingen als onderstam 
en de knoppen van ongeveer gelijk oude, krachtige oculeertakken. 

Voor het kweeken van cacao wordt met succes gebruik gemaakt 
van uit bamboe gevlochten plantmandjes, (zie Fig. 186), die ongeveer 
een diepte van 30 c.M. en een middellijn van + 15 c.M. hebben. 

In elk mandje wordt dan slechts één pit uitgelegd en de 
gezamenlijke mandjes onder een afdak op stellingen boven den grond 
geplaatst om ze tegen de aanvallen van witte mieren te beschermen. 

Ten slotte kan men de cacao ook kweeken in z.g. „mestpotjes’”’, 


BI 


Fig. 187. Mestpotjes. 


met welke methode in de praktijk reeds uitstekende resultaten 
bereikt zijn. 
In de eerste drie afbeeldingen van figuur 187 zijn de drie 
deelen afzonderlijk afgebeeld, in de laatste zijn ze in elkaar geschoven. 
De vorm, die gebruikt wordt bij mestpotten, welke voor cacao- 
plantjes bestemd zijn, moeten de volgende afmetingen hebben: 


1) Zeysmannia, 1905, blz. A11—419, 


527 Cacao, 

srootenhekens diameter boven: vr ensen ve 15e CM. 
n beneden LO > 

HOGSEERKE En en GANA ot A0 2015 " 
bodemsmetskesehmdiameten et ren Eeen al Ale 5 
vijdmlkegelbasisn nnn ed 5 

hooetenv/cdekeel O5 5 
Kleinesbekenmdiameternbovens BR Tee ee HWS 5 
5 DEenedensM EE 

n v/d opening in den bodem GE 


GEE DUB AN DEN: 


Ongeveer twee weken voordat met het uitplanten wordt begonnen, 
moeten de van stalmest voorziene plantkuilen, zorgvuldig gedicht zijn, 
opdat de grond nog den tijd heeft zich na de wederaanvulling in het 
plantgat behoorlijk te zetten. 

De jonge cacaoplanten kunnen zes maanden na het uitzaaien in 
den vollen grond worden geplant, hetgeen met bibit van kweekbedden 
zooveel mogelijk als poeteran moet geschieden, daar de cacao bekend 
staat zeer gevoelig te zijn voor overplantingen. 

In streken echter, waar de grond een sterk zandige structuur 
heeft, is dit planten met de kluit wel eens uiterst lastig en haast 
ondoenlijk, om niet te spreken van het tijdroovende en kostbare van 
zulk een behandeling. 

Wanneer men verplicht is cacao zonder kluit (tjaboetan) te 
planten, dan zal het aanbeveling verdienen om vooraf een zwakken 
wortelsnoei toe te passen en tevens van de aanwezige bladeren het 
Ig gedeelte van elke bladschijf af te knippen. 

Heeft men de zaden in plantmandjes gekweekt, dan worden de 
mandjes in hun geheel uitgeplant, zonder dat het noodig is, het 
bamboe vlechtwerk te openen, want de wortels groeien gemakkelijk 
genoeg daar doorheen. 

Ofschoon deze mandjes spoedig in den grond vergaan, zal het 
bij ontginningen, die veel last van witte mieren hebben, toch raad- 
zaam zijn dit bamboe materiaal bij het uitplanten te verwijderen, daar 
het deze insecten naar de jonge planten lokt. 

Het planten van mestpotjes heeft natuurlijk als zoodanig in de 


528 


plantgaten plaats, nadat de wortels, die veelal dwars door het potje 
zijn heengegroeid, vooraf zijn afgeknipt. 

Het groote voordeel van plantmateriaal in mandjes en mestpotjes is 
in de eerste plaats, dat men gedurende het uitplanten vrij onafhankelijk 
van het weder is, omdat de structuur van den grond, waarin de wortels 
der bibits groeien door het overplanten niet veranderd wordt en zoo- 
doende een periode van droogte weinig of geen schade berokkent. 

Bij zwaar geaccidenteerd terrein worden de cacaozaden somtijds 
direct ter plaatse uitgelegd en wel 2 of 3 pitten voor elken toekomstigen 
boom, waarvan dan later alleen het krachtigste exemplaar wordt aan- 
eehouden. Ofschoon deze methode in bepaalde gevallen bij het planten 
van Criollo minder bezwaarlijk zou zijn, levert dit voor Forastero het 
gevaar op, dat ongewenschte exemplaren met smalle of gekrulde 
bladeren niet vooraf kunnen worden geëlimineerd. 

In homogene cacao-aanplantingen dient het plantverband voor 
Criollo 15 X 15 voet voor Forastero 18 X 18 voet te bedragen, onge- 
rekend de schaduwbootnen. Volgens deze plantwijdte zullen de boomen 
een normalen takkensprei verkrijgen en zich individueel krachtig kunnen 
ontwikkelen, hetgeen in niet geringe mate het weerstandsvermogen 
van de cacao tegenover ziekten en plagen zal verhoogen. 


1. _ TIJDELIJKE HULPSCHADUW. 


Daar de definitieve schaduwboomen in den aanvang nog weinig 


bescherming tegen nadeelige atmo- 
spherische invloeden kunnen ver- 
leenen, is het beslist noodig om in een 
jongen cacao-aanplant de pas uit- 
geplante boompjes door paggers van 


snelgroeiende, niet lang levende en 
gemakkelijk te verwijderen hulp-scha- 
duwplanten te omgeven, en daarvoor 
liefst ZLeeumtnosen zooals b.v. djanti, 
toeri, indigo, lamtoro (als heester) of 
dergelijke te gebruiken. 

Een meer afdoende maatregel 
om de pas uitgeplante cacao-plantjes 


tegen de nadeelen van wind, te fellen 


“SUY IÁSEP eruidjesoeg) TaPpUO OVDB) ‘OOI "DL 


"er {ydororu eyonBac 1opuo orde 


‘ORT ‘BL 


pes 


Dr 


530 


zonneschijn en slagregen te vrijwaren bereikt men met z.g. „schaduw- 
tentjes’, (zie Fig. 188) die eventueel nog door atapwanden aan drie 
zijden kunnen worden omgeven, zoodat de planten dan als het ware 
in een schildwachthuisje komen te staan. Het eenige bezwaar hiervan 
is, dat de aanschaffingskosten van deze schaduwtentjes voor de praktijk 
wat hoog zijn. 

Behalve ter vrijwaring tegen ongunstige weêrsomstandigheden 
is een tijdelijke hulpschaduw voor den jeugdigen cacaoboom ook 
eewenscht, om het hoofdstammetje wat flink te laten opgroeien en 
zoodoende de vertakking niet eerder dan op een hoogte van 3—5 


voet boven den grond te doen beginnen. 


2. _SCHADUWBOOMEN. 


Het nuttige effect van schaduwboomen is speciaal ten aanzien 
van cacao-aanplantingen niet zoo zeer gelegen in de bescherming 
tegen directen zonneschijn, want slechts bij uitzondering zal volwassen 
cacao, mits van 5 à 4 jarigen leeftijd gewend, daarvan schade onder- 
vinden, terwijl afwezigheid van schaduw in vele gevallen zelfs een 
rijkere vruchtdracht en een belemmering van schimmelziekten pleegt 
te bewerken. Daar staat echter tegenover, dat cacaotuinen, die slecht 
of in het geheel niet beschaduwd zijn, in meerdere mate door Zelopeltis 
worden aangetast. Maar de groote beteekenis van schaduwboomen voor 
de cacao moet in de allereerste plaats worden gezocht in hun werking 
als windbrekers, terwijl zij verder in velerlei opzicht de bodemgesteld- 
heid verbeteren. 

De meest aanbevelenswaardige schaduwboomen voor cacao zijn: 
Deguelia microphylla, Val.; (Fig. 189) Caesalpinta dasyrachts, Mig. 
(Fig. 19o) en Zevcaena glauca, Bth. (lamtoro als boom); het gebruik 
van dadap (ZrytArina Lithosperma, Bl.) moet worden ontraden wegens 
den achteruitgang, aan welken deze boom tegenwoordig algemeen op 
Java onderhevig schijnt te zijn. Daar de dadap echter als schaduw- 
boom bijzondere voordeelen aanbiedt, zijn in den allerlaatsten tijd 
proeven genomen met nieuwe, uit Zuid-Amerika ingevoerde £7yt/771a- 
soorten, over welke resultaten voorshands echter nog niets kan worden 
medegedeeld. 

Het gebruik van vlinderbloemige schaduwboomen is verre te 


531 Cacao. 


verkiezen boven dat van andere product-leverende-boomen als Casfs//oa 
of Hevea, die als schaduw-leverende-gewassen niet in aanmerking 
kunnen komen; eerstgenoemde wegens het ongelijkmatige van de 
schaduw, n.l. het te veel daaraan in den Westmoesson en het te 
weinig daaraan in den Oostmoesson, terwijl MZevea reeds veel te 
zware schaduw geeft, wanneer de cacao eerst begint vrucht te dragen. 

Daarentegen kan het, vooral op vlak terrein, van veel voordeel 
zijn, om de afzonderlijke cacaotuinen met eenige rijen van boomachtige 
cultuurgewassen te omgeven, voor welk doel in dit geval dan verschillende 
caoutchouc-leverende-boomen uitstekend te gebruiken zijn, echter bij 
voorkeur geen Zvcus, omdat Melopeltis daarop voorkomt. 

Het planten van kapok (Zriodendron anfractuosum, D. C. | Cezôa 
pentandra, GAERTN.|) als schaduwboom in cacaotuinen moet eveneens 
worden ontraden, wegens de onvoldoende bescherming, die hij de cacao 
in den Oostmoesson tegen windschade kan geven, daarentegen is het 
aanplanten van kapok langs de wegen en de randen van cacao-aan- 
plantingen uit een finantiëel oogpunt zeer aan te bevelen. Van een 
tusschenplanting van pisang als schaduw voor cacao is herhaaldelijk 
in de praktijk een zeer ongunstige invloed ondervonden. 

De schaduwboomen worden meestal in den aanvang in hetzelfde 
plantverband geplaatst als de cacao en later uitgedund, ofschoon het 
verre te verkiezen is, van het begin af aan de schaduw op den blijvenden 
afstand te planten, welke liefst 24 X 24 voet moet bedragen. 

De cacao-cultuur zonder schaduwboomen is in het algemeen op 
Java beslist niet mogelijk, wegens te groote schade, die door den 
wind, vooral bij aanplantingen op geaccidenteerd terrein, wordt 
veroorzaakt. 


U TUSSCHENGEWASSEN (CATCH CROPS): 


Zoolang de aanplant nog niet gesloten is, bestaat er wat plaats- 
ruimte betreft, wel gelegenheid om aan weerszijden van de cacao-rijen 
een kruidachtig tusschengewas als „catch crop” te cultiveeren, hetwelk, 
voordat de cacao in productie komt, reeds winst oplevert en waarmede 
in een deel der ontginningskosten en in de uitgaven voor onderhoud 
gedurende de eerste jaren kan worden tegemoet gekomen. 

Wanneer laatstgenoemde overweging, die bij voorbaat verkeerd 


DR 


is, om finantieele redenen echter moet worden toegepast, zal het 
raadzaam zijn om het tusschengewas op flinken afstand van de cacao 
te planten, zoodat beide buiten elkaars wortelareaal blijven, en er 
geen gevaar bestaat, dat de hoofdcultuur directe last van de bijcultuur 
ondervindt. 

gelijken aanplant te verkrijgen, 
d 


acao-cultuur zal beantwoorden, 


Wenscht men een zoo goed mo 
die aan de eischen van een intensieve 
g. „catch crop” worden vermeden. 


Ke) 


dan moet elke tusschenplanting van z 

Op Java worden somtijds in jonge cacao-aanplantingen de volgende 
gewassen als „catch crop!’ gekweekt: cassave, ketella, coca, lombok, 
grondnoten, e.a. Elk tusschengewas dient echter uiterlijk met het 
vierde jaar, als de cacao in productie begint te komen, voor goed 
uit de aanplantingen te verdwijnen. 

Dergelijke tusschengewassen kunnen eventueel echter een niet 
licht te achten gevaar opleveren voor den aanplant der hoofdeultuur, 
namelijk wanneer eerstgenoemde te lijden hebben van schimmelziekten 
of dierlijke plagen, welke op de cacao kunnen overgaan. In dit 
verband moet b.v de tusschenplanting van lombok bij voorbaat sterk 
worden ontraden, sedert het gebleken is, dat in de Vorstenlanden 
een aanplant van lombok rawit (Capsicum fastigtatum, Bl.) een 
broeinest voor Melopeltis vormde. 


E HET ONDERHOUD VAN DE CACAOTUINENS 


Het vraagstuk of men den bodem in cacao-aanplantingen volkomen 
zal schoon houden of op een of andere wijze begroeid zal laten is 
nog verre van opgelost. 

Het volkomen schoonhouden van cacaotuinen, mits van het 
begin van de ontginning af geregeld toegepast, biedt op vlak terrein 
ontegenzeggelijk een goedkoop en gemakkelijk te controleeren tuin- 
onderhoud. Op geaccidenteerd terrein moet dit echter zeer worden 
ontraden, ook al is er voor een vanggotenstelsel gezorgd, wegens het 
afspoelen van den grond, waardoor de wortels der cacaoboomen 
bloot komen te liggen. 

De nadeelen van volkomen schoone cacaotuinen zijn o.a. dat 
bij sterke regens, vooral bij kleigronden, de bodem gemakkelijk dicht 
slaat, terwijl zich bij sterke uitdroging een harde bovenkorst vormt, 


533 Cacao. 


die licht aanleiding geeft tot scheuren, waardoor de wortels beschadigd 
kunnen worden, terwijl een directe beschijning door het zonlicht tevens 
een nuttelooze vertering van humus teweeg brengt. 

Het werken met vuile cacaotuinen, waarin de goedaardige 
onkruiden gespaard, soms zelfs aangekweekt worden, vindt bij de 
cacaocultuur op Java de meeste toepassing, doch alang-alang en 
andere schadelijke grassen dienen stelselmatig te worden uitgeroeid. 
Door de tuinen op die wijze vuil te houden en slechts van tijd tot 
tijd het « 


OT 


vas at te snijden wordt het voordeel van eene goede lucht- 


Fig. rg. Volkomen schoongehouden jonge cacaotuinen. 


circulatie en regenopname van den bodem verkregen, daarentegen 
mist men echter de gewenschte contrôle over het tuinonderhoud, 
waardoor het uitroeien van het schadelijke onkruid niet voldoende 
kan eeschieden. 

Verder komen in de aanplantingen verscheidene onkruiden voor, 
die als speciale voedsterplanten van Metopeltts bekend staan, b.v. 
Melastoma malabathricum, L., Lrynetum foetidum, L., Stachytarpheta 


indica, VAuL., e.a. 


5d 


In de derde plaats kunnen in cacaotuinen bepaalde kruidachtige 
planten, vóór alles Zegumenosen, worden aangekweekt, hetzij om 
schadelijke onkruiden te verdringen of ter verbetering van den bodem, 
m. a. w. als groene bemesting. 

Voor het eerste doel is in jonge cacaoaanplantingen, waar de 
schaduw nog gering is, de kratok (Phasacolus lunatus, L.) het meest 
aanbevelenswaardige gewas. Deze plant vormt na het ter plaatse 
uitleggen van de zaden in 3 à 4 maanden een volkomen aaneen- 
gesloten bodembedekking, waardoor geen onkruiden meer kunnen 
opkomen. In het begin, na het ontkiemen der zaden, die het best in 
rijen op 20—30 c.M. afstand worden uitgelegd, dient men den aanplant 
eenige keeren schoon te maken om de kratok wat op streek te helpen. 
Daarna zorgt die plant voor zich zelf, en een kratokaanplant die 1—2 
jaren in den grond staat, behoeft nog geen teeken van afsterving te 
vertoonen. 

Rondom de cacaoplanten moet echter een oppervlakte van 4 [) 
voeten van kratok vrij gehouden worden, terwijl het tuinonderhoud er 
voor zorgen moet, dat de naar boven uitstekende ranken geregeld worden 
afgesneden, om te voorkomen, dat zij in de cacaoboomen klimmen. 

Het tuinwerk ondervindt somtijds een lastige onderbreking, 
wanneer in de aanplantingen veelvuldig groote wespen voorkomen, 
die bij voorliefde in cacaoboomen reusachtige nesten kunnen bouwen 
en de schrik van het werkvolk zijn. Deze wespen (Vespa welutina, 
Lep. en WV. axalis, F.) die op zich zelf eigenlijk nuttig zijn, omdat 
zij tal van andere insecten vangen, worden het best vernietigd door 
de nesten des avonds in brand te steken of beter nog in een stevigen 
koffiezak in te binden. 


I. GROENE BEMESTING. 


Ook als groenbemesting voldoet de kratok uitmuntend in cacao- 
tuinen, want de rijkelijke bladafval vermeerdert voortdurend de humus- 
laag van den bodem. Verder schijnt de directe invloed, welke de 
cultuurplant van de kratok ondervindt, ook gunstig te zijn, want de 
cacao staat er onder zulke omstandigheden gezond en krachtig bij. 

Voor gelijk doel kunnen hier natuurlijk ook verschillende andere 
Leguminosen-kruiden gebruikt worden, o.a. diverse katjangsoorten ; verder 


535 Cacao. 


Vigna sinensis, SAV. (cow-pea), Mucuna Lyonit, Merruu. (velvet-bean), 
Mimosa puratca, L. (kruidje-roer-me-niet), e.a. 

De heesterachtige gewassen, die als groene bemesters in aan- 
merking komen, zijn dezelfde, welke in cacaotuinen ook als hulpschaduw 
en voor windpaggers zijn aan te wenden, nl. ZepArosta-, Crotalar ta-, 
Zndigofera-, Clitoria-, e.a. soorten. 

Ook hier dient gewaarschuwd voor de verschillende ziekten en 
plagen, welke van deze bemestingsplanten eventueel op de cacao 
kunnen overgaan en waaraan steeds nauwlettend aandacht moet worden 
geschonken. Bijvoorbeeld bij het gebruik van ZepArosta (7. candida, D.C. 
en 7. Vogel, Hook. F.), welke beide soorten vatbaar zijn gebleken voor 
Helopeltis, terwijl zij ook, evenals djanti (Sesbanza aegypttaca, Pers.) door 
djamoer oepas worden aangetast. 


F. GROEIWIJZE EN SNOEI VAN DEN CACAOBOOM. 
IL. _ GROEIWIJZE. 


In het algemeen blijven de gecultiveerde cacaoproducenten den 
heestervorm behouden en de beide op Java aangeplante variëteiten 
worden ook niet hoog, hoewel verscheidene boomen van de eerste 
generatie der Forastero (van Djati-Roenggo) aldaar op r2-jarigen 
leeftijd afmetingen hadden bereikt van 8—g M., hetgeen inderdaad 
een reuzenvorm moet worden genoemd. 

De buitengewone groeikracht van den stam sluit echter geenszins 
in, dat zulke boomen ook verder goede groeiers zijn, integendeel werd 
herhaaldelijk waargenomen, dat de ontwikkeling van de kruin in 
dergelijke gevallen wel eens te wenschen overliet. 

Ten aanzien van hun groeiwijze kunnen de Java-Criollo en de 
Java-lorastero (van Djati-Roenggo) zeer duidelijk van elkaar onder- 
scheiden worden. 


a. Java-Críiollo. De normale habitus van een cacaoboompje 
van Java-Criollo ís allereerst gekarakteriseerd door den zeer beperkten 
lengtegroei van den stam, die gewoonlijk in het tweede jaar reeds 
wordt afgesloten. De top van den stam splitst zich dan meestal in 
3 takken, somtijds ook slechts in 2, terwijl 4 of 5 vertakkingen ook 
voorkomen, welke alle van één en hetzelfde punt uitgaan en nooit 


Fig. rg2. Habitus van den cacaoboom. 


537 Cacao. 


loodrecht, maar altijd schuins naar buiten en naar boven groeien. 
Deze primaire takken, die zich op 1/3—r1!/, M stamhoogte ontwikkelen, 
krijgen later uit de oksels der bladeren de secundaire takken, die op 
hun beurt tertiaire takken vormen. Naderhand ontwikkelen zich bij 
een aan zich zelf overgelaten cacaoboom uitloopers of zuigers, die 
loodrecht van den stam naar boven groeien en ook in hun bladstand 
zich niet als takken, maar geheel als stammen gedragen. Zulk een 
zuiger splitst zich dan na eenigen tijd op dezelfde wijze als de primaire 
stam, waardoor een zoogenaamde „tweede étage” gevormd wordt. 
Wanneer men den cacaoboom laat doorschieten kunnen zich langzamer- 
hand talrijke opvolgende étages boven elkaar ontwikkelen, ofschoon 
na de derde étage de vertakking van de uitloopers niet altijd denzelfden 
regel meer schijnt te blijven volgen. 


6. Java-Forastero (van Djati-Roenggo). De Java-lorastero is 
ten aanzien van het tijdstip, waarop de lengtegroei van den stam 
wordt afgesloten, zeer variabel. Hij splitst zich meestal in 5 takken, 
somtijds slechts in 2, 3 of 4, terwijl in zeldzame gevallen een 6de takje 
voorkomt, dat iets beneden de andere 5 is ingehecht en ten slotte 
meestal wordt afgestooten. De primaire takken ontwikkelen zich hier 
op zeer verschillende hoogte boven den grond, welke van 1/s—4!/s M. 
uit elkaar kunnen loopen. 

Bij Java-Forastero splitst zich de stam dikwerf vlak bij den 
grond in tweeën en groeit dan met een zoogenaamden „dubbelen 
stam’, die elk voor zich steil naar boven groeit en primaire takken 
draagt. In sommige gevallen komen driestammige boomen voor, waar- 
van de stammen òf in één vlak groeien, òf de kanten van een omgekeerde 
driezijdige pyramide vormen. 

De ontwikkeling van uitloopers is hier veelal krachtiger dan die 
van de primaire takken, welke laatste gewoonlijk afsterven, doordat 


ze allengs verdrongen worden. 
2. SNOEI 


Een goede snoei, mits systematisch en van de jeugd af toegepast, 
kan voor den cacaoboom uitstekende resultaten opleveren, zoowel ten 
aanzien van den bloei en de vruchtzetting, als ter voorkoming van 
allerlei ziekten en plagen. 


588 


Vóór alles dient de snoei vroegtijdig begonnen en regelmatig 
met korte tusschenpoozen herhaald te worden, zonder telkens veel 
weg te snijden. 

De eerste snoei moet plaats vinden kort nadat de stam zijn 
lengtegroei heeft afgesloten en bij de Criollo mogen nooit meer dan 
3, bij de forscher gegroeide Forastero hoogstens 4 of bij uitzondering 


Fig. 193. 3-jarige cacaoboom. 


5 primaire takken gelaten worden. Hiermede heeft de cacaoboom dan 
als het ware zijn geraamte verkregen. 

De tweede snoei moet bestaan in het gedeeltelijk uitdunnen van 
de secundaire takjes; aan de basis der primaire takken dienen die 
zijtakjes over een lengte van 30—35 c.M. geheel te verdwijnen. Een 
derde snoei zal somtijds nog noodig zijn, om de secundaire takken op 


539 Cacao, 


dezelfde wijze van tertiaire takjes te ontdoen, als aangegeven is voor 
een tweeden snoei. 

Zoodoende zal men bij Criollo op den gewonen korfvorm moeten 
werken, opdat steeds voldoende licht naar den stam en de basis der 
primaire takken kan doordringen, hetgeen de plaatsen zijn, waar bij 
de Criollo-cacao in hoofdzaak bloei- en vruchtzetting plaats heeft. Bij 
Criollo moeten ook geregeld ae uitloopers worden weggenomen, 
zoodat geen zoogenaamde „tweede étage” kan ontstaan of het moet 
zijn in het geval, dat een of meer primaire takken afstierven, 

In tegenstelling met den gelijkmatigen groei van Java-Criollo, waar 
een speciaal snoeisysteem betrekkelijk gemakkelijk ís door te voeren, 
levert het snoeien van Forastero wegens de uiteenloopende groeikracht 
en de verschillende groeiwijze van de verschillende typen meer moelilijk- 
heden op. 

De op één stam groeiende Forastero-boomen kunnen op dezelfde 
wijze behandeld worden als de Criollo, ofschoon er zich hier over- 
wegingen kunnen voordoen, die het laten staan van een uitlooper 
om op een tweede étage te werken, wellicht in meerdere mate 
wettigen. 

In de eerste plaats, indien de primaire takken eenigszins neiging 
hebben horizontaal uit te groeien, waardoor het gevaar bestaat, dat 
bij vroegtijdige vruchtdracht de boom door de zwaarte der vrucht 
scheurt, hetgeen vermeden wordt indien een uitlooper wordt aan- 
gehouden. Verder is de Horastero een takbloeier, zoodat hier de 
vorming van zijtakken vermeerdering van vruchthout beteekent. 

Van cacaoboomen met twee of drie stammen kan men vroeg- 
tijdige de overtollige stammen verwijderen en zoodoende den boom op 
één stam terugbrengen. Wil men echter meer stammen aanhouden 
dan behooren vooral van de naar binnen groeiende takken een aantal 
verwijderd te worden. 

Het kappen van boomen op stomp met het doel om oude cacao- 
aanplantingen te verjongen, wordt op Java slechts spaarzaam toegepast. 
Het is bekend, dat sommige cacaoboomen veel en gemakkelijk, andere 
nooit of slechts weinig uitloopers aan den stam vormen, hetgeen afhangt 
van individueele eigenschappen der boomen. 

Het plotseling uitkappen van schaduwboomen in oude cacao- 
tuinen moet vermeden worden, daar de bouw van de cacaobladeren 


540 


dan geheel op diffuse verlichting berekend is, zoodat zij den vollen 
zonneschijn niet kunnen verdragen. 

Het snoeien van cacaoboomen moet met scherpe werktuigen 
geschieden ter voorkoming van scheuringen en oneffen snijvlakten, 
terwijl de takken zoo dicht mogelijk bij den stam moeten worden 
afgesneden, opdat er geen stompjes overblijven, die in rotting kunnen 
overgaan. De gemaakte wonden moeten verder met teer worden 
besmeerd om het indringen van schimmels en dierlijke vijanden alsmede 
van water te beletten. 


BEMESTING EN GRONDBEWERKING. 


NÀ 


G. 


Wil men zijne cacao-aanplantingen zoo goed mogelijk krijgen, 
dan dient de cultuur op intensieve wijze gevoerd te worden en daartoe 
behoort o.a, dat de tuinen op gezette tijden een deugdelijke bemesting 


en flinke grondbewerking ondergaan. 


1. BEMESTING. 

Zoowel de jonge als de vruchtdragende cacao-aanplantingen 
moeten minstens één keer per jaar worden bemest in het begin van 
den Westmoesson. 

Een voorbemesting van de te beplanten terreinen wordt voor 
cacao nooit toegepast, zoodat de mest uitsluitend rondom de cultuur- 
plant wordt toegediend. 

Bij het bemesten op geaccidenteerd terrein geeft men er veelal 
de voorkeur aan ringgoten te maken en daar de meststoffen in te 
graven. Op vlak terrein wordt de mest, hetzij binnen of buiten den 
takkenomtrek van den boom uitgespreid en dan £ 9/4 voet ondergewerkt. 

Waar van bemesting bij cacao sprake is, wordt op Java in de 
eerste plaats gebruik gemaakt van natuurlijke bemesting ; met stalmest, 
compost, groene bemesting, enz, waardoor de samenstelling van den 
bodem met de voor de plant noodige minerale stoffen (in hoofdzaak 
stikstof, phosphorzuur en kali) verrijkt wordt en tevens de structuur 
van den erond verbetering ondervindt. 

Indien de veelal gebruikte desamest, welke van de Inlandsche 
bevolking wordt opgekocht, een onvoldoende stikstofgehalte heeft, 
verdient het aanbeveling hieraan stikstofhoudenden kunstmest of 
boengkil toe te voegen. 


541 Cacao. 


In het algemeen geeft het toedienen van eene uitsluitende stikstof- 
bemesting bij cacao een zeer gering succes, daarentegen schijnt stalmest 
met een toevoeging van beendermeel (phosphorzuur) een goede uit- 
werking op de vruchtdracht uit te oefenen, terwijl stalmest met een 
bijmenging van chloorkalium (kali) aanmerkelijk de vegetatieve ont- 
wikkeling van de cacaoplant bevordert. Verder dient gewezen te 
worden op het groote belang om de vruchtenschillen van de cacao, 
die o.a. 3.2 9 kali en 0.58 0 phosphorzuur van het droog gewicht 
bevatten, weer als gemengde minerale bemesting toe te passen. 

De cacaoschillen en de onrijp afgevallen vruchten kunnen zonder 
vevaar voor eventueele verbreiding van de mottenplaag als meststof 
worden gebruikt, terwijl het aanbeveling verdient om bij het in den 
erond brengen van door motten aangetaste vruchten, die eerst met 
een dunne laag kalk te bedekken. 

Ofschoon door de cacao zeer geringe hoeveelheden kalk aan 
den bodem onttrokken wordt, zal een bemesting met kalk of thomas- 
slakkenmeel haar nut kunnen hebben, om eensdeels kleiachtige gronden 
wat losser te maken en tevens de opneembaarheid van aanwezige 
minerale voedingsstoffen door de plant te vergemakkelijken. 

Om een denkbeeld te geven van de hoeveelheden minerale 
stoffen door een cacao-aanplant van + 1 bouw gedurende 20 achter- 
eenvolgende jaren aan den bodem onttrokken, moge de volgende 


tabel dienen, welke ontleend is aan Marcaro en op West-Indië 
betrekking heeft. 


He eene PHOSPHOR- 8 IGE MAGNE- 
|_AscH. | STIKSTOF. | zuur. Karr | KaALK SIUM: 
5 IE SEE E D 
K.G. K.G. K.G. | K.G K.G K.G 
r. Houtige deelen... 849.68 98.90 54.67 | I5/7-58 239.94 78.90 
2. Groene deelen..... || 441.10 58.64 22.14 | 39-66 Rav 16.97 
RM Batten enteren: | 12.30 6.96 3:54 | 2,80 L.O9 0.8 
4. (lo taaltvarevan pere 1303.08 164.50 80.35 200.04 314.40 96.68 
5. Jaarlijksche snoei. 411.63 65.62 38.09 32.58 51.40 15.60 
GIR MWErschalkssss nent 891.45 98.88 42.26 167.46 263.00 81.08 
7. Vruchtschillen..... 54-39 5-35 2.67 14.40 3:97 0.78 


8. INEEN EEL 945.84 104.23 44-93 18.36 266.97 81.86 


542 


Volgens analyses van CockRAN |), op Ceylon uitgevoerd, worden 
door de groeiende deelen van den cacaoboom aan den bodem per 
bouw de volgende hoeveelheden minerale stoffen per jaar onttrokken: 

20 K.G. stikstof, 44 K.G. kali, 7 K.G. phosphorzuur, so K.G. 
kalk en 14 K.G. magnesia. 

De toepassing van groene bemesting, door het planten van 
kruidachtige Zeeumenosen tusschen de cacao, is op blz. 534 reeds 


besproken. 


2. GRONDBEWERKING. 


Zoowel in jonge als in volwassen cacao-aanplantingen behoort 
de bodem geregeld eenige malen per jaar + 1/s—3/, voet te 
worden omgewerkt, want hierdoor wordt de grond beter toegankelijk 
voor water en in den drogen tijd ook voor lucht, hetgeen allereerst 
voor de levensvoorwaarden der aërobe grondbacteriën van belang is. 

De grondbewerking zal waarschijnlijk het meeste nut hebben, 
wanneer zij in het begin van den Oostmoesson en in het begin van 
den Westmoesson wordt uitgevoerd. 

Verder kan de grondbewerking binnen en buiten den wortelsprei 
van de boomen plaats vinden; in eerstgenoemd geval past men dan 
tegelijk een wortelsnoei toe, die veelal aan het einde van den drogen 
tijd secombineerd wordt met den taksnoei om den komenden bloei 
te forceeren. 

Zooals vanzelf spreekt, dient men op geaccidenteerd terrein zeer 
voorzichtig te zijn met eventueele grondbewerking, wegens de kans 
voor afspoeling, zoodat in dit geval deze bewerking meestal achter- 
wege moet blijven. 

Tegelijk met de grondbewerking worden de in den aanplant 
aanwezige vanggoten uitgediept en de daarin gevormde humus weer 


onder de cacaoboomen uitgespreid. 


1) CDEKRAN. Report of analyses of the Cacoatree. Manters Assoctation of Ceylon, 
1898, p. rr; Annual Report of the Planter Association of Ceylon, 1899. 


Cacao. 


IV. 


Ziekten en plagen van den cacaoboom. 


De voornaamste reden, die een meerdere uitbreiding van de 
cacao-cultuur op Java in den weg staat, moet ongetwijfeld worden 
gezocht in de ernstige vijanden, waarvan deze cultuurplant aldaar te 
lijden heeft en waarschijnlijk zou haar cultuur een grootere beteekenis 
verkrijgen, indien het gelukte die plagen meer afdoende te bestrijden. 

De ziekten en plagen van de tegenwoordige Java-cacaocultuur 
vertoonen in bijzondere mate de zelfde verschijnselen, die Pror. pr 
Vriese in 1859 voor den kwijnenden toestand der cacao-cultuur in de 
Minahassa heeft opgegeven l) en waarvoor toen hoofdzakelijk schadelijke 
insecten verantwoordelijk werden gesteld. 

In 186r adviseerde TrysmanN, dat de achteruitgang van de 
cacao vp Celebes moest worden toegeschreven aan verschillende 
verkeerde cultuur-omstandigheden, als gevolg waarvan de boomen 
door insecten werden aangetast. 

Ofschoon het een feit is, dat ongunstige groeivoorwaarden den 
cacaoboom zeer ontvankelijk maakt voor alle mogelijke infecties van 
schimmelziekten en aanvallen van dierlijke parasieten, zoo mag niet 
uit het oog worden verloren, dat zich ook genoeg gevallen voordoen, 
waarbij volkomen gezonde cacaoboomen worden aangetast. 

Het Algemeen-Proefstation (t.z.t. Proefstation voor cacao) heeft 
zich sedert rgor krachtig op toegelegd de verschillende ziekten en 
plagen te leeren kennen; verder de wijze van aantasting te onderzoeken 
en daarvoor bestrijdingsmiddelen aan te geven. Vanaf 1 Juli rgrr zijn 
deze werkzaamheden door het nieuwe opgerichte Proefstation „Midden- 
Java” overgenomen en sindsdien voortgezet. 


lW. H. pe VRIESE. Aanteekeningen betreffende de cacao-cultuur in de residentie 
Menado. Natuurkundig Tijdschrift van Ned.-Indië, 1859/60, Deel XX, blz. 300. 
2) Natuurkundig Tijdschrift van Ned-Indië, 1862, Deel XXIV. blz. 275. 


Jij een cultuur als die van de cacao op Java, waar zooveel last 
wordt ondervonden van allerlei vijanden, dat haar voortbestaan eenigszins 
afhankelijk is van de wijze hunner bestrijding, daar moest de toepassing 
van bestaande bestrijdingsmiddelen met grooter nauwgezetheid gebeuren 
dan thans in het algemeen nog geschied. Op elke cacao-onderneming 
moest namelijk een vaste ploeg van arbeiders zijn aangewezen, 
die zich het geheele jaar met niets anders bezig houden dan het 
onafgebroken nagaan en bestrijden van ziekten en plagen. 

Zoodoende zouden die arbeiders groote oefening krijgen in hun 
speciale taak en dit werk zou dan niet langer meer afhangen van 
toevalligheden, maar de cacao-vijanden zouden op die wijze stelselmatig 
worden bestreden, hetgeen ongetwijfeld succes zou opleveren. 

Ten slotte moet worden gestreefd naar een nauwere samen- 
werking tusschen naburige ondernemingen onderling, door het tijdstip 
voor bestrijdingsmaatregelen meer gelijktijdig vast te stellen, waardoor 
veel arbeid nuttiger effect zou opleveren en tevens voortdurend 
nieuwe invasies zouden worden tegengegaan. 

Hieronder volgt een overzicht van de ziekten en beschadigingen, 
welke bij de cacao-cultuur op Java worden aangetroffen. 


A. BESCHADIGINGEN DOOR PHYSIOLOGISCHE 
STORINGEN. 


I. ZWART WORDEN VAN VRUCHTEN. 


Niettegenstaande de vruchtzetting in den regel reeds hoogst 
gering is in vergelijk tot den bijzonder rijken bloei, worden bij iederen 
cacaoboom toch nog veel meer vruchten aangelegd, dan hij met 
mogelijkheid tot rijpheid kan brengen. Het gevolg daarvan is, dat 
een groot aantal vruchten wegens voedselgebrek in hun jeugd afsterven 
en zwart worden, wat niet aan een ziekte moet worden toegeschreven, 
maar als een normaal physiologisch verschijnsel wordt beschouwd. 

Ook bijna volwassen vruchten kunnen als gevolg van overdracht 
worden afgestooten en daarmede gaat dan een inwendige verharding 
gepaard, waarbij de zaden aan elkaar vastgehecht blijven, doordat 
het vruchtmoes niet slijmerig wordt. 

Deze afstervende vruchten worden later zwart, doordat verschillende 


545 Cacao, 


saprophytische schimmels, als Deplodza, Fusarrum, Colletotrichum, e. a. 
zich daarop nestelen. Die doode zwarte vruchten moeten geregeld 
worden ingezameld en vernietigd. 

Dit afsterven van vruchten kan worden tegengegaan door te 
zorgen voor een rationeele en intensieve cultuurwijze, n.l. een wijd 
plantverband, lichte- en regelmatige schaduw, oordeelkundigen snoei, 
geregelde bemesting en grondbewerking, enz. terwijl verder bij eventueel 
overmatige vruchtzetting, reeds vroegtijdig een gedeelte der jonge 
vruchten moet worden weggenomen. 


2. KNOESTENVORMING. 


Somtijds ontstaan aan de stammen der cacaoboomen sterke 
knoesten, die wel eens de grootte van een mans vuist kunnen aannemen. 
Zulke knoestenvorming wordt veroorzaakt door het uit- 
loopen van slapende oogen, die zich echter niet krachtig 
genoeg kunnen ontwikkelen om door de schors heen te 
breken en zoodoende als knoesten daar onder blijven. 

Men doet het best deze knoesten weg te snijden 
en de daardoor ontstane wondvlakte te teren. 


B. BESCHADIGINGEN DOOR METEOROLO- 
GISCHE INVLOEDEN. 


I. ZONNEBRAND. 


Jij takken, die door zonnebrand zijn aangetast, 
schilfert de schors tot op het hout af. Het afsterven 
begint meestal aan de toppen der takken, maar zet zich 
snel naar beneden voort, zelfs tot aan den stam toe. 

Wanneer de takken een ongeveer horizontale richting 
innemen, bepaalt de beschadiging zich vooral of uitsluitend 
tot den bovenkant, waar de schors dan letterlijk is weg 
gebrand. (zie Fig. 194) 

Deze beschadiging treedt op, wanneer de cacaoboom 
aan een langdurige felle bestraling van de zon is bloot- 


gesteld, zoodat door een betere beschaduwing dit inster- 
À ij Zonnebrand bij 
vingsproces kan worden voorkomen. cacao. 


Deer, IL. 


546 


Zonnebrand gaat veelal gepaard met Melopertis-aantasting, waar- 
door de ontstane schade nog wordt verergerd. 


2. _WINDSCHADE. 

Aanhoudende sterke en droge winden veroorzaken aan de cacao 
veel schade en vooral in tuinen, die tevoren van Melopeltes te lijden 
hebben gehad. 

Doordat ZZelopeltrs bij voorkeur de z.g. bladgewrichten aansteekt, 
wat het draaivermogen der bladeren vermindert, gebeurt het door 
sterken wind, dat de bladschijf om den bladsteel wordt gedraaid; met 
het gevolg, dat het buitenste weefsel verscheurt en het verband 
tusschen blad en steel alleen door de verwrongen en gekneusde vaat- 
bundels blijft bestaan. 

De eenige voorzorgsmaatregel tegen windschade bestaat hierin, 
dat men de aanplantingen door paggers en windbrekers beschermt. 


C. BESCHADIGINGEN DOOR PHANEROGAMEN 
VEROOR ZAAK: 
KEMADOEHAN- OF KEMLADEJAN-PLAAG. 


(Loranthus spec.) In sommige streken van Java komt deze woeker- 
plant voortdurend meer voor en ook cacaotakken vallen aan haar 
ten offer. 

Zooals bekend is, nestelt de Zoranthus zich gewoonlijk het eerst 
op de dunne gedeelten der takken en pas in den loop der jaren groeit 
zij naar den stam toe, om ten slotte den geheelen tak en zelfs den 
boom te dooden. ì 

De eenige wijze, waarop tegen deze plaag dient te worden 
opgetreden, is het uitkappen of afzagen van de takken, waarop de 
woekerplanten groeien. 


D. SCHIMMELZIEKTEN. 
* Ziekten van de bladeren. 


SPINNEWEB-ZIEKTE. 


|Stlbella nana, (Masser) Linpau |. ZEUNTNER beschrijft een schimmel- 
aantasting van de cacaobladeren, die ongetwijfeld met de St/bella- 
ziekte identiek is. 


547 Cacao. 


Deze ziekte komt vooral in oude aanplantingen voor en is te 
herkennen aan de dikke, witte, met het bloote oog duidelijk zichtbare 
draden, die buiten op de jonge takjes en bladeren kruipen en welke 
samengesteld zijn uit talrijke fijne schimmeldraden. 

Bij jonge takjes gaan de draden op de bladstelen en bladschijven 
over en doen op deze laatsten spoedig doode plekken ontstaan. Later 
worden ook de bladstelen gedood en sterven de bladeren af, doch 
vallen niet op den grond, doordat zij aan de stevige schimmeldraden, 
die over tak en bladsteel groeien, blijven hangen. 


Et 


Ziekten van stam en takken. 
L. _INSTERVINGS-ZIEKTE. 


(Diplodra cacaorcola, P. HeNnN.) Deze schimmel veroorzaakt op 
Java slechts bij uitzondering het insterven van stam en takken 
en daar Meplodta een wond-parasiet is, kunnen volkomen gave en 
gezonde boomen niet worden geïnfecteerd. In zeldzame gevallen 
komt deze instervings-ziekte wel eens voor bij boomen, die door 
een of andere oorzaak (b.v. na een Melopeltis-aantasting) veel blad 
verloren hebben. 

Gewoonlijk worden de toppen der takken het eerst aangetast 
en als het mycelium eenmaal binnen de plant is gedrongen, ver- 
spreidt het zich door het hout, waardoor de nog overgebleven 
bladeren spoedig beginnen te verwelken en een bronsbruine kleur 
aannemen. 

Wanneer de infectie zich verder door de dikkere takken tot 
in den stam heeft voortgezet, is weinig anders meer te doen, dan de 
boom op stomp te hakken en alle aangetaste deelen te verbranden, 
terwijl een uitlooper kan worden aangehouden, indien de schimmel 
tenminste niet reeds tot den wortel is doorgedrongen. 


2. _DJAMOER OEPAS-ZIEKTE. 


(Corttcium salmontcolor, B. er Br.) De door Corticium salmonicolor 
veroorzaakte ziekte brengt de aangetaste takken tot afsterven. Bij 
cacao begint de djamoer oepas nooit aan den top, maar veel meer 


op het dikke gedeelte der takken, waar dan de schors verrot en aan 


545 


wier oppervlakte na eenigen tijd het karakteristieke licht roode vliesje 


verschijnt. Later dringt de schimmel ook in het hout, waardoor het 


watertransport. wordt belemmerd en ten slotte sterven de aangetaste 


takken af. 


IS, 


Fig. 


Ofschoon Corticrume salmontcolor een zoogenaamde „wondparasiet” 


meent 


IOS. 


Stamkanker 


bij cacao. 


Wurrn, dat zij onder gunstige voorwaarde voldoende 


virulent kan worden, om ook volkomen 
gezonde planten te infecteeren. 

Men doet het best de aangetaste 
plantendeelen af te snijden en te ver- 
branden. Is de ziekte nog niet ver ge- 
vorderd dan kan de proef genomen 
worden om de geïnfecteerde plaats met 


carbolineum te bestrijken. 


3. _VLEKKANKER-ZIEKTE. 


(Phytophthora Fabert, Mavrr.) De 
eerste verschijnselen van deze ziekte zijn 
gewoonlijk het geel worden en veelvuldig 
afvallen van de bladeren. Het eigenlijke 
kenmerk der vlekkanker-ziekte is, dat aan 
den stam vochtige plekken ontstaan, soms 
met een kleverig exsudaat, zie Fig. 195; 
snijdt men een dergelijke plek aan, dan 
vertoont de schors een typische wijnroode 
verkleuring. 

Is de infectie nog weinig doorge- 
drongen, dan kan men probeeren door het 
zieke gedeelte uit te snijden of af te schaven 
en de wondvlakte met carbolineum plan- 
tarum 20 0/, (= 4 water op 1 carbolineum) 
te behandelen. 

Overigens heeft deze ziekte op Java 
een meer chronisch verloop, terwijl in vele 
gevallen eenmaal aangetaste exemplaren 
later door uitdroging der kankerplekken 


549 Cacao 


genezen. Dit uitdrogen zal worden bevorderd, door in tuinen, waar 
veel vlekkanker voorkomt, de boomen kort op te snoeien, zoodat meer 
luchtverversching plaats heeft. 

De Java-Criollo is veel vatbaarder voor vlekkanker dan de 
Djati Roenggo-hybride. 

Door recente onderzoekingen van Dr. Rurcers is uitgemaakt, 
dat de oorzaak van den vlekkanker der cacao is P&ytophthora Fabert, 
d.i. de zelfde schimmel, welke het vruchtrot bij cacao veroorzaakt: 
Bij de vlekkanker-ziekte wordt de infectie door Z/ytophthora op den 
voet gevolgd door MNectrza (Fusarvum). 


* % * 


Ziekten van de vruchten. 
r. VRUCHTROT-ZIEKTE. 


(Phytophthora Laberi, Maurr.) Deze ziekte der cacaovruchten, 
die ook wel bruinrot of PAytophthora-rot wordt genoemd, is te herkennen 
aan het bruin worden van de kolven, die ten slotte geheel verrotten. 

De aantasting begint meestal aan de punt en stijgt dan langzamer- 
hand gelijkmatig naar boven; tusschen het aangetaste en het nog 
gezonde vruchtgedeelte is een scherpe grens. 

In den regel worden alleen bijna volwassen kolven door de 
schimmel geïnfecteerd, doch op Java komt het vruchtrot betrekkelijk 
weinig bij cacao voor. 

Dr. Rureers heeft vastgesteld, dat de ziekteverwekker van den 
vlekkanker en het vruchtrot dezelfde schimmel is. Ook bij de zieke 
vruchten wordt de infectie door P/@ytophthora onmiddellijk gevolgd 
door Meetria (Fusarium), als ook later door ZApyridarta (Diplodra). 


2. ZWARTROT. 


Aan het ze. „zwart worden van vruchten” (zie blz. 544) nemen 
verschillende saprophytische schimmels deel, nl. Z%yredarza (Drplodra) 
Nectria (Fusartum), Colletotrichum, e.a. 

Daarbij treedt dikwerf Z%yridarra (Diplodia) zoodanig op den voor- 
grond, dat de vruchten als met een roetlaag bedekt zijn, door de rijkelijk 
gevormde zwarte sporen, die zich in de vruchtschil gevormd hebben. 

Deze aangetaste kolven moeten geregeld ingezameld en daarna 
verbrand of onder kalk begraven worden. 


550 


Ee EE 


Ziekten van den wortel. 


Bijwijlen vormt een niet nader gedetermineerde schimmel aan 
den buitenkant der cacaowortels een soort van bruin vilt, dat met den 
grond tot een harde zwarte korst tezamen plakt. 

Ook ZAyrdaria tarda, BRANCROFT (Diplodia) kan zich tot in het 
wortelstelsel voortzetten en aanleiding geven tot zeer plotseling af- 
sterven van cacaoboomen. 

Waar zulke wortelzieke boomen gestaan hebben, dient de grond 
met ongebluschte kalk te worden gedesinfecteerd, alvorens op die 
zelfde plekken andere planten in te boeten. 


En SDIERKENKE MIANDENE 


De dierlijke vijanden van de cacao zijn niet alleen bijzonder 
talrijk, maar hunne beschadigingen veelal zoo ingrijpend als bij geen 
andere tropische cultuurplant ondervonden wordt. 

Onder de Zoogdieren plegen wilde varkens, herten en apen 
(o.a. Semnopithecus maurus, Schreber) de schors der boomen open 
te scheuren, terwijl laatstgenoemde vijand evenals eekhoorns, loewaks 
en ratten ook de vruchten aanvreten. Van de vogels wordt wel last 
ondervonden van spechten, die de cacaokolven aanpikken. 

Doch de schade door bovengenoemde dieren veroorzaakt, beteekent 
niets in vergelijking met die van de insektenwereld, waarover het 
meest belangrijke hieronder in het kort zal worden medegedeeld. 


* Vijanden van de bladeren en bladstelen. 
IL. __ SCHILDLUIZEN. 


(Cocerdae). Enkele soorten van witte luizen behoorende tot het 
geslacht Pseudococcus (P. adonidum, L.; P. citri, Borsp. en P. vergatus, 
Cock ) veroorzaken aan de cacaobladeren en jonge takjes oneffenheden en 
verkrommingen, daarentegen is de z.g. witte cacaoluis — Pseudococcus 
crotonts, GREEN — het voornaamste lokmiddel voor de aanwezigheid 
der zwarte cacaomier (Dolrchoderus Ortuberculatus, Mayr), waarvan in 
den strijd tegen Melopeltis tegenwoordig zulk een belangrijk profijt 
wordt getrokken. (zie Fig. 196) 


Fig. 196. Cacaotak met witte schildluis (Pseudococeus crotonts, Green) en 


zwarte cacao-mier (Dolichoderus bituberculatus, Mayr.) 


552 

Natuurlijke vijanden van de witte cacaoluis zijn: 1. een kleine 
sluipwesp (Chalcrdide sp.), 2. de rups van een klein dagvlindertje 
(Spalgis eptus, Westw.) en 3. een klein vliegje verwant met het geslacht 
Diplosta. 

De afscheidingen van de witte cacaoluis zijn een der voornaamste 
voedingsbronnen voor de zwarte mier en volgens onderzoekingen van 
VAN DER Goor ontwikkelt de witte cacaoluis onder den invloed van de 
zwarte mier zich tot weelderige kolonies, terwijl zij zonder deze mier 
zich slecht of in het geheel niet vermeerdert. 


2. BrLOEMWANTSEN. 


(Mirtdae).)) De aantasting van de cacaobladeren door Metopeltrs 
(H. antonit, Sion. en MZ. Metovora, WareruH.) bepaalt zich tot de hoofd- 
nerven en bladstelen van het pas ontplooide blad, alsmede bij ouder 
blad ook de stelen, waarvan speciaal de twee verdikkingen, die zich 


aan de basis van bladsteel en bladschijf bevinden — de z.g. „blad- 
gewrichten” — worden aangeboord. 


De bladschijf zelve wordt bij cacao nooit door Me/opeltts aangetast. 

Zoowel de larven als de volwassen insecten boren met hun 
zuigsnuit de nog zachte plantenweefsels aan, waardoor in den omtrek 
der wond het weefsel afsterft en een zwart plekje ontstaat 

Door deze necrotische plekken wordt het jonge blad in zijn 
ontwikkeling en het oude blad in zijn stofwisseling gestoord. De 
nadeelige gevolgen dier aantasting hebben een afsterven van den 
poepoes ten gevolge. 

In de z.g. bladgewrichten deponeert het Melopeltis-wijfje ook wel 
hare eieren en op die plaatsen ontstaan dan dezelfde necrotische plekken, 
waardoor later bij aanhoudende sterke winden veel bladverlies volgt. 

De Melopeltis-plaag neemt gedurende den Westmoesson gestadig 
toe, om tegen het einde van den regentijd een maximum te bereiken 
en tijdens den Oostmoesson te verminderen. 


3: BLADVRETENDE RUPSEN. 


a. Bladrollers. (Zortecidae). De rupsen van Zortrix spec. komen 
nu en dan op de cacao voor en spinnen dan de jonge bladen aan elkaar. 


1) Dit is de veranderde naam voor de oude familie der Capsiden. 


553 Cacao. 


b. Slakrupsen. (Zemacodidae). De rupsen van Orthocraspeda 
trima, Moore!) en de oelar serét (Parasa lepida, Cr.) zijn twee zeer 
ernstige vijanden voor de cacao en kunnen geheele 

_ aanplantingen kaal vreten, zoodat er geen blad 


8 meer aan de boomen is. Verder komen noe voor: 


En Altha castancipars, Moore (oelar kolang kaleng); 
ld Scopelodes unrcolor, WrK.; Setora nztens, WrK., (oelar 
Fig. 197. seningi); Mesa albipuncta, HerR-Scuärr.; JZ. 
Se Sn Ree. argentifera, Moore; Canta spec.; e.a. 


Als natuurlijke vijanden van de Zzmacodsden 
treden sluipwespen op, overigens dienen deze rupsen verzameld te 
worden, hetgeen voor Parasa leprda nog bijzondere bezwaren oplevert, 


wegens de brandharen, waarmee deze rupsen bedekt zijn. 


c. Borstelrupsen (Zymantriidae). De rupsen van Zuproctis 


minor, Sn. en Czfuna olearta, Swint. vreten eveneens cacaobladeren aan. 


d. Zakrupsen?®) (Phyehrdae). 
De rupsen van verschillende P/ychzden 
beschadigen de cacaobladeren door 
daaruit stukken van het bladmoes 
weg te vreten. (zie Fie. 198) De 
rupsen bevinden zich meestal aan 
den onderkant der bladeren en 
brengen hunne schade voornamelijk 
des nachts aan. Het eenige afdoende 
bestrijdingsmiddel tegen deze plaag 
is de aangetaste boomen zoo zorg- 


vuldie mogelijk te laten afzoeken en 


de verzamelde rupsen te vernietigen. 


Enkele der meest voorkomende Fig. 19 
gn B 4 } Cacaoblad aangevreten door de rups van 
soorten zijn: Meylaertsia laminatr, Pagodia Hekmeyeri, Heyl. 
Hamps. ; Ansmuta sumatrensis, Hey]. ; 
ZEHNTNER. Een rupsenplaag in de cacao veroorzaakt door Orthocrasped 


trima, Moore. Bulletin van het Proefstation voor Cacao, NP. 2, 1903, blz. rz 
Plaat I, f 14 


Sg. I4—16. 


) DOCTERS VAN LEEUWEN. De zakrups-vlinders van « 


het Algemeen-Proefstation, Ile Serie. NO. 30. 1909. 


55d 


Eumeta Crameri, Westw.; £. Layardi, Moore. ; Lomera cana, Hamps. ; 
Pagodia Hekmeveri, Heyl.; Pteroma Reynvaanit, Heyl.; e.a. 
4. _BrLADVRETENDE KEVERS. 


a. Bladkevers!) (Crysomelidae.) Verscheidene van deze blad- 


kevertjes kunnen uiterst schadelijk zijn, omdat zij uit de pas ontplooide, 


l 19. 200. Twee soorten bladkevers. 
Fig. LOO. 
( l aangevi 4 Pseudaplosy nya coeruleijc nnis, Duvid. 
or Bladkever - Euphitrea micans, Baly. 


nog slappe cacaobladeren aan den top en aan de randen onregelmatige 
gaten vreten. (zie Fig. 199) De meeste soorten zijn moeilijk te deter- 


fa 


mineeren, waarschijnlijk behoort een groot deel tot het geslacht 4ufzpha, 


1) Jaarverslag van het Algemeen-Proefstation over 19og, blz. 235—239, Plaat IX, 


19. I 4. 


555 Cacao, 


verder Pseudaplosyonya coeruleipennts, Duvid.; Euphetrea micans, Baly. ; 
e.a. (zie Fie, 200) 

Op de kweekbedden worden de kiemplanten veelal beschadied 
door goudhaantjes, die ontelbare kleine gaatjes in de jonge bladeren 
vreten, waarvan het gevolg is, dat zij verdrogen en afsterven. 

De Chrysomeliden-larven worden niet op den cacaoboom aange- 
troffen, zoodat de schade uitsluitend door de volwassen dieren veroor- 
raakt wordt. Deze kevertjes vertoonen de eigenaardigheid om zich 
van den onderkant der bladeren te laten vallen, als zij gestoord worden, 
hetgeen een aanwijzing is om als bestrijdingsmiddel de dieren moedwillig 
te verschrikken en dan op te vangen in 


een vloeistof, waarin zij spoedig sterven. 


Snuitkevers!) (Curculronidae.) 
Meestal eelijktijdie met de bladkevers 
worden de cacaobladeren ook door kleine 
Curcultoniden aangetast, die aan den 
onderkant der bladeren hun snuit diep 


in de nerven boren. 


Bovendien vreten zij kleine smalle 


strookjes, + 5 —rom.M. lang en 1—2 m.M. 
breed, wt het bladmoes. De voornaamste! 
soorten zijn: P/ytoscapha lrvabundus, 
Boh.: JZyllocerus rsabellinus, Schönh 


ML. subvirens, Boh.: e.a. 


c. Bladsprietige kevers?) (Za- 


mellrcornta) De 0 „katimoemoels” Zijn Fig. 201. 


Cacaoblad aangevreten doo 


eveneens ernstige vijanden van de cacao- NA 
bladeren, waaruit zij groote stukken vreten; 

in sommige tijden van het jaar ziet men aan de aangetaste boomen 
geen enkel gaaf blad meer (zie Fig. 2o1). 


In den Oostmoesson zijn deze kevers betrekkelijk zeldzaam, maar 


Jaarverslag van het Algemeen- Proefstation over 1gog. blz. 239—240, Plaat IN 
í ï 
Docrers N LEEUWEN. Besprekingen van enkele Bladsprietigen (Lamellicornia) 
velke schade doen aan de cacaobladeren. Mededeelingen van het Algemeen- Proefstation 
[Ie 'Serie_N 3 [909. 


556 


zoodra het wat vochtiger wordt, treden zij te voorschijn. De schade 
wordt des nachts veroorzaakt, overdag rusten zij in den grond. 

Deze laatste omstandigheid bemoeilijkt een directe bestrijding, 
die toch hoofdzakelijk in het wegzoeken en vernietigen van de dieren 
moet bestaan. 

De grootste schade wordt aangericht door een paar dpogonta- en 
Adoretus-soorten, waarvan Adoretlus umbrosus, F. het meest gevaarlijk 
is. Verder komen voor, vertegenwoordigers van de geslachten: Serzca, 
Holotrichta, Brahmrina. Anomala, e.a. 


*_* Vijanden van stam en takken. 


1. BLOEMWANTSEN. 


(Miridae). De ernstigste beschadiging van Melopeltis wordt bij 
de cacao teweeg gebracht door de aantasting der jonge scheuten 
(poepoes) en daarvan worden de meest nadeelige gevolgen ondervonden. 
Ook waterloten worden bij voorkeur aangeboord. 

Er behoeven niet eens talrijke aanboringen aanwezig te zijn, om 
zulke jonge scheuten en waterloten te doen verdrogen, als gevolg 
waarvan vroegtijdig bladverlies optreedt. De uiteinden van die ont- 
bladerde jonge takjes hebben veel te lijden, zoowel van zonnebrand 
als van windschade en sterven langzamerhand in. 

S Slechts bij uitzondering schijnt ZZe/o- 
peltis zijne eieren in jonge cacaotakjes te 
leggen. 

De directe bestrijding van Zetopeltis op 
den poepoes en de jonge takjes zal hoofdzakelijk 
moeten gebeuren door het vangen met de 
hand, ofschoon met voorzichtigheid hier ook 
desnoods kan worden geflamboyeerd. 


De voortgezette proeven met zwarte 
mieren als nuttige bondgenooten in den strijd 
tegen de Melopeltis hebben thans afdoend 
positieve resultaten opgeleverd. Volgens Dr. 
RorPke komt aan de zwarte cacaomier (Dolichoderus bitberculatus, Mayr.) 
ontegenzeggelijk Melopeltis-werende eigenschappen toe en ofschoon dit 


Fig. 202. 


Helopeltis antonii, Sign. 5 


557 Cacao. 


verschijnsel theoretisch nog niet is te verklaren, blijkt voorshands, dat 
tuinen, die flink door mieren zijn bezocht, aanmerkelijk minder last van 
Helopeltts hebben dan andere. 

Voor de mieren-bestrijding van ZZelopeltis op den poepoes en de 
jonge takken is het een eerste vereischte, dat die organen flink met 
Pseudococcus crotonts bevolkt zijn, want hoe meer witte luis, des te 
veelvuldiger en in grooter getale zullen de mieren 


langs de takken marcheeren. 

Natuurlijke vijanden van ZZelopeltrs zijn o.a. ver- 
schillende soorten van vangsprinkhanen (MZaxtrdae), 
sommige roofwantsen (Reduvzzdac) en enkele spinnen. 
Verder zijn twee vogels bekend, die Melopeltis 
verdelgen, n.l. een mees, Parus cinereus, Bonn. et 
Vreur. (glatik batoe) en een soort van rupsen- 
vogel, de „manoek seupah’’ der Soendaneezen, nl. 
Pericrocotus exsul, Warr. 

Behalve cacao heeft Melopeltis nog een groot 
getal andere voedsterplanten, w.o. verschillende 
cultuurgewassen, vruchtboomen, sier-, tuin- en 
paggerplanten, onkruiden en heesters, die als groene 
bemesters en voor hulpschaduw in de cacaotuinen 
dienst doen. 


B) JORENDE RUPSEN. 


a. Zeuzera-boorder !) (Z coffeac, NieTNer). 
De rupsen dringen van terzijde de cacaotakken 


binnen en maken daarin overlangsche boorgangen, 
die een middellijn van ro—r2 m.M. en lengte van 


Fig. 203. 


40-50 c.M. kunnen hebben. (zie Fig. 203) 


Zeuzera-boorder. 


Het directe gevolg van die aanboringen is, dat «) de rups, 5) een takje met 

5 ó een boorgang, waarin zich 

de bladeren verdrogen en de aangetaste takken de rups verpopt, 7)de pop, 
u) de uitvoergang voor den 


afsterven. vlinder. 
Het aangewezen bestrijdingsmiddel is het 


afkappen en vernietigen van de aangeboorde takken; daarenboven 


1) ZEHNTNER. De Zeuzera-boorder in de cacao. Bulletin van het Proefstatron 
voor cacao, N°. 2, 1903, blz. r—rr. 


558 


wordt de Zeuzera-boorder door verscheidene natuurlijke vijanden 
geteisterd, nl. door een sluipwesp uit de familie der Braconsden, door 
een vliegenlarf en door een schimmelziekte. 


b. Arbela-boorder !) (A. dea, Swinnoe). De aantasting door deze 
rups geschiedt op dezelfde wijze als hierboven voor de Zeuzera-boorder 
is aangegeven. Daar de rups van Ar/e/a iets kleiner is dan die van 
Zeuzera, zijn de boorgangen hier meestal ook wat dunner en korter. 

Dr. Rorrpkr?) beschrijft ook den schorsboorder Aröela tetraonis, 
Moore als een vijand van de cacao. 

Als bestrijding dient men de aangetaste takken te vernietigen. 


c. _Ringboorder 3) (Phassus damor, Moorr). Deze boorder be- 
schadigt de schors vlak boven of zelfs in het niveau van den grond, 
op zoodanige wijze, dat de stam als het ware geringd wordt. Verder 
worden in het inwendige van den boom tot zelfs in de hoofdwortels 
boorgangen gemaakt. 

Als bestrijdingsmiddel trachte men de rups met teer in aanraking 
te brengen door een geteerde lidi in de boorgangen in te voeren. 

Dit insect behoort tot de vlinderfamilie der Mepzalrden. 


3. KREKELS. 


(Gryllidae). Deze vijanden beschadigen de schors aan de takken 
en stammetjes van jonge cacao-aanplantingen. Zij kunnen echter zóó 
vraatzuchtig optreden, dat de schors tot op het hout wordt afgevreten 
en zijn dan zelfs in staat boomen van 3—4 jarigen leeftijd tot afsterven 
te brengen. 

De bladeren worden door de krekels niet aangetast. 

Door de stammetjes met z.g. „doeq’’ van den arenpalm te omwinden, 
schijnt men de boomen eenigszins tegen zulke krekelaanvallen te 


kunnen beschermen. 


1) DOCTERS VAN LEEUWEN. Arbela dea, Swinhoe, een met Zeuzera coffeae, Nietner 
verwante _cacao-boorder. MZededeelingen van het Algemeen-Proefstation, Ile Serie, 
N37 TOTO: 

2) Mededeelingen Proefstation „Midden- Java’ N°. 18, blz. 18. 

3) _Mededeelingen van het Proefstatton „ Midden-Java” N°. 1, blz. g—rr, PI, II, hg. 12. 


559 Cacao. 


4. SPRINKHANEN. 


De cacao behoort tot de minder gewilde voedsterplanten voor 
sprinkhanen en ondervindt alleen last daarvan, wanneer hun geen 
smakelijker voedsel wordt geboden. 

Enkele soorten van vangsprinkhanen (MZautrdae) bewijzen zich 
integendeel als nuttig, omdat zij een der weinige directe vijanden van 


Helopeltts zijn. 
5. _Mrerzen. 


De zwarte mier (Dolichoderus brtuberculatus, Mayr) wordt gaarne 
gezien in cacaotuinen, omdat thans overtuigend bewezen is, dat zij 
een bondgenoot is in de bestrijding van ZZelopeltss. 

De z.g. gramang-mier (P/agzolepis longipes, ERD.) is daarentegen 
een vijand van de cacao-cultuur, omdat zij de bovengenoemde zwarte 
mier absoluut verdrijft en door zijn aanwezigheid de ZZelopeltes direct 
sterker doet optreden, omdat van haar niet die werende eigenschappen 
uitgaan als van eerstgenoemde soort 

In verband met de ZZelopeltts-bestrijding dient daarom het optreden 
van de gramang-mier in cacaotuinen te worden tegengegaan. 


6. TERMIETEN. 


(Zermetidae). Vooral bij den overgang van den Westmoesson in 
den Oostmoesson hebben jonge cacao-aanplantingen last van witte 
mieren, die de stammetjes der jonge boomen vlak onder den grond 
aanvreten. 

Het opzoeken van de termietennesten en het verdelgen van de 
daarin opgehoopte dieren, vooral de koninginnen, schijnt nog altijd 
een der meest afdoende bestrijdingsmiddelen tegen deze plaag te zijn. 


Je JORENDE KEVERS EN HUNNE LARVEN. 


a. Boktorren. (Cerambycidae). Verscheidene boorderlarven tasten 
de cacaotakken en -stammen aan en kunnen zeer ernstige beschadigingen 
teweeg brengen. 


In het begin leven de larven in de schors, later tusschen de 


560 


schors en het hout, waar zij gekronkelde boorgangen maken en zoo- 

doende het cambium vernielen. 
De volwassen larven boren zich tot in het hout en maken er 
lang gerekte holten, om zich daarin te verpoppen. Is de aantasting 
nog in het begin dan kunnen de kever- 


en 


mes larven veelal verwijderd worden door 
KAN | de schors weg te snijden, terwijl in 
| 3 latere stadia het afsnijden van de takken 

of het op stomp hakken van de stammen 
a als eenig bestrijdingsmiddel in aan- 


merking komt. 


De meest gevaarlijke boktor voor 
de cacao is Glenea novem guttata, Cast. 1), 


waarvan de larve buitengewoon vraat- 


Hin b zuchtig is; verder Monohammaus fistulator, 
HEN gf De 

ni Germ.; MZ. lateratts, Guer; ZEpepeotus 
KIND luscus, FF Pelargoderus bipunctatus. 


Dalm: Praonectha melanura, Pasc. e.a. 


b. Bastkevers. (Scolytidae). Ver- 


schillende soorten van bastkevers komen 
| bij de cacao voor, doch meestal slechts 
HL secundair. Vooral boomen, die door 
Fig. 204. kanker en djamoer oepas zijn aange- 
Glenea novemguttata, Cast. _ tast, worden bij voorkeur door hen 
a) delarve. 4) stuk hout met een poppenwieg, 
c) de tor. aangeboord. 


Nyleborus _coffeae, Wurth tast 
echter ook jonge planten op de kweekbedden en gezonde cacaoboomen 
aan, vooral de takken en het nog groene stamgedeelte, waar de kever 
in de lengterichting van het merg zijn nest maakt. 

Jonge takken kunnen door zulke aantasting geheel verdrogen 
en ten slotte afsterven, terwijl oudere takken hierdoor een groote 
vatbaarheid voor windbreuk verkrijgen. 

Het afsnijden en verbranden van de aangetaste takken kan bij 
het eerste optreden der plaag nog eenig succes hebben, bij grootere 


1) ZEHNTNER. De Glenea-boorder van de cacao, Bulletin van het Proefstation 
voor Cacao, N°. 3, 1go2, blz. ro—r6. 


561 Cacao. 


uitbreiding moet echter de bestrijding worden overgelaten aan een 


sluipwesp, die als parasiet van dezen bastkever optreedt. 


c. Snuitkevers, (Curculionrdae). Zoowel de kever als de larve 
van Alerdes Leeuwentt, Heller!) (zie Fig. 205) kunnen den cacaoboom 
ernstige beschadigingen toebrengen. 

De kever voedt zich met de sappen uit de 
jonge takuiteinden en maakt daartoe gaten van 
2 m.M. De larven maken in de toppen van jonge 
takken boorgangen van 30—40 c.M. lengte, welke 
in het merg worden 
uitgehold. 

Het gevolg van 
deze aantasting is, dat 


de takeinden afsterven. 
Fig. 205. De kevers dienen ge- 


Alcides Leeuwenii, Heller. 


Ree zocht en vernietigd te 


worden. 


d. Prachtkevers. (Buprestidae). 
Als vijanden van de cacao doen zich 
twee soorten der Buprestiden voornamelijk 
kennen, n. Ll. C%7pysochroa fulminans, Fabr. 
(de z.g. samber lilen) en de Catoxantha 
bicolor, Fabr. (zie Fig. 206) 

De reusachtige larven boren voor- 
namelijk de stammen aan en dringen 


daarin tot het hout toe door, waar zij 


Fig. 206. 


boorgangen van 1 M. lengte kunnen maken. 
3 5 8 Catoxantha bicolor, Fabr. 

De aangerichte schade kan zeer aan- a) larve, bj tor. 
zienlijk zijn en veelal ertoe leiden, dat de 
boomen langzamerhand doodgaan. Men bestrijdt deze plaag het best, 
door te trachten de larven uit de boorgangen te halen of hen ter 


plaatse door inspuitingen met zwavelkoolstof te dooden. 


1) DOCTERS VAN LEEUWEN, De Alcides-boorder, een gevaarlijke vijand voor de 
cacaocultuur, Mededeelingen van het Algemeen-Proefstatton, Ile Serie, No. 28, 1909, 


Deer 11 36 


562 
*_* * Vijanden van de vruchten. 


1. _BrLOEMWANTSEN. 


(Moridae). De Melopeltis-aanboringen op de vruchten laten ook 
necrotische plekjes achter, waardoor bij een sterke aantasting de 
kolven van buiten bijkans geheel zwart kunnen worden (zie Fig. 209). 
Bij jonge vruchtjes zijn slechts weinige aanboringen voldoende om de 
verdere ontwikkeling te stuiten; de vruchtjes verdrogen dan en sterven af. 

De zwartkleuring van de vruchtschil bepaalt zich slechts tot 
enkele m.M. dikte; inwendig vertoonen de kolven meestal hun normale 


Fig. 207. Fig. 208. 


Twee Helopeltis-eieren in de schil 


Helopeltis antonii, Sign. 
van een cacaokolf. 
S 


2 
kleur, behalve dat hier en daar bruine vlekjes de plaatsen aanwijzen, waar 
de wantsen hun zuigsnuit hebben ingeboord. 

De aantasting door Melopeltis van de cacaokolven en jonge 
vruchtstelen veroorzaakt een direct verlies aan product. Vooral de jonge 
vruchten kunnen zoo zeer daaronder lijden, dat ze verdrogen en 
afvallen. Van de oudere vruchten verharden de schillen en zij ondervinden 
een stilstand in hun uitwendigen groei. Het binnengedeelte van de kolf, 
dat geheel gaaf is, blijft zich normaal ontwikkelen, waardoor in de schil 
op tal van plaatsen barsten ontstaan. 

Alleen vruchten, die reeds bijna volwassen zijn, kunnen onder 
die omstandigheden nog wel rijp worden. 

Helopeltis legt bij voorkeur zijne eieren in de schil der cacao- 


563 Cacao. 


vruchten (zie Fig. 208), ook wel in de vruchtstelen van jonge kolven. 
Speciale parasieten van de Me/opeltrs-eieren zijn tot nu toe onbekend. 
5 Een overwegend bezwaar bij de bestrijding van Zelopeltis bestaat 
hierin, dat dit insect nog zoovele andere voedsterplanten heeft, waardoor 
elk bestrijdingsproces onmiddellijk door een hernieuwde infectie van 
buiten kan worden gevolgd. 

De bestrijding van ZZelopeltts door het bespuiten van den aan- 
getasten boom met chemische middelen heeft weinig succes opgeleverd. 


Fig. 209. Cacaovruchten met Helopeltis-aanboringen. 


Zoowel de gevleugelde als nog niet gevleugelde insecten laten 
zich op de kolven vrij gemakkelijk met de hand vangen, welke arbeid 
zeer geschikt door inlandsche kinderen wordt uitgevoerd. Daarnaast 
levert het flamboyeeren der vruchten het beste directe middel om de 
Helopeltis in het groot te bestrijden. Het flamboyeeren geschiedt met 
een fakkel, waarvan de vlam den buitenkant van de kolf en ook den 
vruchtsteel moet raken, om de aanwezige Melopeltis te verschroeien. 


Het spreekt vanzelf, dat deze bewerking niet langdurig mag zijn, 


564 


anders zouden de vruchten nog nadeel van de hitte ondervinden. 

Roerkr geeft ten aanzien van de bestrijding den volgenden raad: 
„Dus vangen zoolang er weinig ZZelopeltis voorkomt; flamboyeeren 
zoodra er veel Melopeltis is.” 

Daartegenover staat dan het „bemieren’ van cacaotuinen; het 
behoeft nauwelijks gezegd, dat het flamboyeeren en de mieren-methode 
elkander uitsluiten, want door eerstgenoemde bestrijdingswijze wordt de 
cacaomier gedood of verdreven. 

Om de Melopeltts-bestrijding met behulp van mieren succes te 
doen opleveren, dient men te zorgen voor talrijke (5 — ro) mierennesten 
per boom. Die kunstmatige nesten bestaan uit bijeen gebonden bladeren 
of uit bamboekokers (boemboengs), die veelal vooraf met mieren 
bevolkt en daarna op verschillende plaatsen in éénzelfden boom 
opgehangen worden echter zoodanig, dat ze goed vastzitten en niet 
los kunnen waaien. 

Welke eigenschappen van de mier het zijn, die voor Melopeltis 
het gezamenlijk verblijf minder aangenaam maken is nog onopgelost, 
doch Korpkr meent, dat er geen sprake is van agressief optreden van 


de mier tegen het insect. 


2, BORENDE RUPSEN. 


a. Motten. (Zorerdae). De mottenplaag, veroorzaakt door Acrocer- 
cops cramerella, Sn., (zie Fig. 210) is de grootste ramp voor de Java 
cacaocultuur. : 

De schade wordt uitsluitend aan de kolven toegebracht en 
bestaat hierin, dat de rupsen onregelmatige gekronkelde boorgangen 
maken, die gedeeltelijk in de vruchtschil maar vooral in het witte vrucht- 
vleesch verloopen, alsmede in den centralen mergstreng, waaraan de 
zaden vastgehecht zijn. 

De pitten zelf worden niet aangetast, doch ten gevolge van de 
vreterij wordt de toevoer van voedsel daarheen belemmerd of geheel 
verbroken, zoodat de zaden zich abnormaal ontwikkelen. 

De door mot aangetaste kolven zijn moeielijk te openen, omdat 
de gezamenlijke zaden één harde massa vormen, die met de vrucht- 
schil vergroeid is, vandaar dat door motten beschadigde kolven nooit 
kunnen rammelen. 


565 Cacao. 


De rupsen kiezen als plaats voor hunne verpopping bij voorkeur 
den achterkant der cacaobladeren. (zie Fig. 213) 

De jonge motrupsjes kunnen niet van de eene kolf op de andere 
overgaan, evenmin als het waarschijnlijk wordt geacht, dat pas uitge- 
komen larven - 
andere vruch- 
ten kunnen be- en 
smetten __ dan 
die, waarop zij 
als eieren zijn 


gelegd. / 
Heteenige | 
directe middel Fig. 210. 


Aecrocercops cramerella, Sn. 


F 


om de motten- 
plaag eenigszins te bestrijden bestaat hierin, 
dat men één eventueel twee keer per jaar 
de aanwezige rupsen tracht te vernietigen, 
door de vruchten van de boomen 


te halen en in kuilen te begraven. Á 3} 
Dit bestrijdingswerk — z.g. Di > 6 
„rampassen” — waarvan het tijd- é d 


stip van toepassing afhankelijk is 
van de oogstverdeeling op elke 
onderneming afzonderlijk, heeft 4 A 

EN 


Fig. z1r. 
Overlangsche doorsnede door eencacao- inderdaad, uitstekende resultaten 


vrucht, die door de mottenplaag is _ rele 1 
aangetast. Bij a en 4 rupsjes in de opgereverd. 


boorgangen, bij ec. cc. uitvoergangen 
voor de rupsjes. 


Het onmiddellijk begraven 


Rups van 


van de gerampaste vruchten is “S00500P 


noodzakelijk, omdat anders de volwassen rupsjes de gelegenheid krijgen 
zich te gaan verpoppen om zoodoende na ongeveer een week de 
motvlindertjes te leveren. 

Om de uitkomsten van het rampassen zoo volledig mogelijk te 
doen zijn, dienen geen besmette vruchten aan de boomen te worden 
gelaten, terwijl bijzondere aandacht moet worden besteed aan naburige 
desa-cacao en aan eventueele andere voedsterplanten van de mot. 
Behalve de cacaovruchten infecteert Acrocercops cramerella ook nog 


kola-, ramboetan- en namnam vruchten (Cyuometra cautiflora, L.), 


566 


De Java-Criollo wordt in veel heviger mate door mot aangetast 
dan de Djati Roenggo-hybride, terwijl de kolven met gladde vruchtschil 
een grooter weerstandsvermogen schijnen te hebben dan de ruige kolven. 

De aanwezigheid van de zwarte cacaomier veroorzaakt ontegen- 
zeggelijk ook eenige uitwerking op het cacaomotje, ofschoon van een 
afdoende bestrijding geen sprake is. 

Door de onderzoekingen van Dr. Rorrke Ì), den tegenwoordigen 
Directeur van het Proefstation „Midden-Java, zijn 
in de laatste jaren verscheidene natuurlijke para- 
sieten van het cacaomotje ontdekt geworden. 

Die parasieten zijn sluipwespen, meerendeels 
behoorende tot de familie der Zchneumonrdae, waar- 
van o.a. de volgende soorten werden vastge- 
steld: Decylyptidea Roepker, Viereck; Photoptera 
erythronota, Viereck; Mesostenus spec.; e.a. 

De mot-bestrijding door parasieten onder- 
vindt volgens RorrkE een ingrijpende tegenwer- 
king door z.g. hyperparasieten, die de eersten aan- 
tasten en zoodoende de primaire parasieten beletten 


hun bestrijdingswerk uit te voeren, d.w.z. de 


Fig. 213. 
5 k d Cacaoblad met cocons van 
De hyperparasieten zijn ook sluipwespen, de cacaomot. 


versponnen motrupsjes te infecteeren. 


behoorende tot de familie der CXa/tcrdrdac. 

Deze hoogst interessante proefnemingen em door middel van 
hare natuurlijke vijanden, deze geduchte mottenplaag op ingrijpende 
wijze te bestrijden, worden thans nog voortgezet. 


6. Sesirdea. ZEHNTNER vermeldt het voorkomen van de rups van 
Sesza hector, Butl, in de schil en soms ook in het binnenste der cacao- 
kolven, terwijl de rups van degerta spec.?) soortgelijke aantasting 
veroorzaakt. 

De rupsen van degerza schijnen bij voorkeur de door Melopeltis 
aangetaste kolven aan te boren. 


1) _RorPke: Nieuwe onderzoekingen omtrent de parasieten van de cacao-mot. 
Mededeelingen van het Proefstation Midden-Java”. N°. 12, 1913. 


2) DOCTERS VAN LEEUWEN, Aegeria spec. een vlinder, waarvan de rups in de schil 
der cacaokolven leeft. Mededeelingen van het Algemeen-Proefstation, 1de Serie, No. 36, 1910. 


567 Cacao. 


tet Vijanden van het bereide product. 


Dikwerf komt op tweede soort bereide cacao een motje voor, 
nl. een Zphestta-soort, dat ook een enkelen keer eerste kwaliteit cacao 
aantast. Daarom is het raadzaam eventueel geïnfecteerde partijtjes 
van mindere kwaliteit afzonderlijk te bewaren en de motjes en larfjes 
zooveel mogelijk te vernietigen, om te voorkomen dat de eerste soort 
wordt aangetast. 

Verder wordt het bereide cacaoproduct ook wel beschadigd door 
een snuitkevertje Araecerus fasciculatus, de Geer, ofschoon dit torretje 
meer gesteld schijnt te zijn op ongefermenteerde, half- en overrijpe of 
beschimmelde cacao, zooals die in verdroogde, aan den boom zwart 
geworden kolven voorkomt, waarin die kevertjes soms bij honderden 


worden aangetroffen. 


Ee 


Oogst en bereiding van cacao. 


ASDEFOOGST: 


Bij een in volle productie zijnden homogenen cacao-aanplant, waar 
de boomen op een plantverband van 15 X 15 voet of 18 X 18 voet 
staan, ongerekend de schaduwboomen, dus waar respectievelijk 320 of 
222 cacaoboomen per bouw voorkomen, mag onder normale omstan- 
digheden een opbrengst van gemiddeld 4o vruchten per boom geen 
overdreven oogst genoemd worden. 

Volgens dien maatstaf kan een cacaoboom dan 2 of 3 pond bereid 
product opleveren, hetgeen voor eerstgenoemd plantverband gemiddeld 
6 picol, in laatstgenoemd geval circa 4 picol per bouw beteekent. 

Deze producties worden weliswaar tegenwoordig nog maar bij 
uitzondering op Java gemaakt, en de doorsnee-opbrengst zal op de 
meeste cacao-ondernemingen niet veel meer dan 1 pond bereid product 
per boom bedragen, doch deze vermindering is uitsluitend te wijten aan 
de vele ziekten en plagen, waardoor de cacao-cultuur geteisterd wordt. 

Voor één picol marktproduct zijn in normale gevallen 2000— 2500 
gezonde cacaokolven noodig, terwijl die cijfers natuurlijk naar even- 
redigheid verhoogd moeten worden bij het gebruik van aangetaste 
vruchten, hetgeen het meeste oogstverlies veroorzaakt. 

Ofschoon de cacaoboom vrijwel gedurende het gansche jaar door 
vruchten produceert, zijn op Java, evenals in meest alle overige cacao- 
produceerende landen, onder normale omstandigheden duidelijk twee 
oogstmaxima te onderscheiden, die wat het tijdstip van hun optreden 
betreft, door verschillende oorzaken aan verschuivingen onderhevig 
kunnen zijn. 

In het algemeen komt op Java in de maanden Mei— Juli een 
groote oogst voor, de z.g. „vooroogst’ en verder in October — 


569 Cacao. 


December de z.g. „naoogst”’, terwijl Dr Lance het tijdsverloop tusschen 
voor- en naoogst van het zelfde jaar als „tweede tusschenperiode” 
aanduidt en de productie daarvan „tweeden tusschenoogst”’ noemt; aan 
de tijdsruimte tusschen den naoogst van het eene jaar en den voor- 
oogst van het volgende wordt dan den naam van „eerste tusschen- 
periode”, resp. „eersten tusschenoogst’”’ gegeven. 

Volgens pr LANGE zou er een verband bestaan tusschen den 
oogst en de verdeeling van den neerslag en wel zoodanig, dat het 
midden van den oogst meestal optreedt vijf maanden na een inzinking 
of een sterke daling der regencurve. 

Het ware zeer wenschelijk, indien alle cacaoplanters overtuigd 
konden worden van het nut, om geregeld plukstaten van de afzonderlijke 
tuinen aan te houden, hetgeen na verloop van jaren eenigszins een 
leidraad voor het normale verloop van den cacao-oogst daar ter plaatse 
zou vormen. Indien daarbij verder alle mogelijke afwijkingen of bijzonder- 
heden werden aangeteekend ten aanzien van den bloei en de vrucht- 
zetting, alsmede de meteorologische omstandigheden en de 
eventueel voorgekomen ziekten en plagen, dan zouden 
dergelijke gegevens op graphische wijze voorgesteld, o.a. 
zeer waardevolle diensten kunnen bewijzen om t.z.t. het 
meest gewenschte tijdstip voor het plaatselijk rampassen 
te bepalen. 

De rijpingsduur van de cacaovruchten bedraagt onge- 
veer 5—6 maanden, de Djati Roenggo-hybride heeft iets 
langer tijd noodig dan de Java-Criollo; na welken termijn 
de gezonde kolven, wanneer men op de schil klopt, een 
karakteristieken doffen klank moeten geven, terwijl zij verder 
bij het schudden van binnen dienen te rammelen. 

Van veel belang is het, dat de vruchten bij het oog- 
sten de juiste rijpheid hebben, want onrijpe pitten geven 


een inferieur product, terwijl overrijpe pitten gemakkelijk na 


de bereiding in gruis uit elkaar vallen. 
De rijpe kolven moeten met een mes van den vrucht- Fig. 214. 

steel worden afgesneden en krachtig dient er tegen te Höhhaak voor 

worden gewaakt, dat de plukkers de vruchten van stam en 

takken afdraaien, waardoor ernstige wonden ontstaan, die naderhand den 

toegang voor alle mogelijke parasieten kunnen vormen. De vruchten, 


570 


die men van den grond af niet kan bereiken, worden met behulp 
van een ladder of door middel van een plukhaak (zie Fig. 214) geoogst. 

De geoogste 
cacaokolven worden 
meestentijds ter be- 
sparing van transport 
kosten, reeds in de 
tuinen door vrouwen 


opengemaakt, ten ein- 
de de zaden te beko- 


Fig. 215. Pletter voor cacaovruchten. men. Het openen van 

de vruchten kan ge- 

schieden door de kolven open te kloppen of open te snijden, terwijl 

ze ook door een ze. „cacao-pletter” kunnen worden open gebroken, 
zonder dat de pitten worden beschadigd. !) 

De versche zaden worden met de hand of door middel van een 
houten spatel uit de schillen losgemaakt en na een voorloopige schifting, 
zoogenaamde „tuinsorteering”, in korven verzameld. De pitten uit gave 
kolven leveren „eerste soort tuinsorteering”’, die van beschadigde of 
aangetaste vruchten afkomstig „tweede soort”. 

De arbeiders dienen er zorgvuldig voor te waken, dat de geoogste 
zaden niet met aarde in aanraking komen, hetgeen later in de fermen- 
teerbakken een boterzuurgisting zou kunnen veroorzaken, waarvoor 
echter geen gevaar bestaat, als de pulp schoon gehouden wordt. 

Op ondernemingen, waar de bestrijding van ZZelopeltis door middel 
van mieren plaats heeft, worden de leege cacaoschillen van volkomen 
gezonde kolven in den aanplant uitgespreid, ten einde het verlies aan 
witte luizen bij het wegvoeren van de vruchten zoo gering mogelijk 
te doen zijn. Vruchtenschillen, waarin zich echter motrupsjes of cocons 
bevinden, mogen natuurlijk daarvoor niet gebezigd, doch moeten 
onmiddellijk begraven worden. 

De geoogste cacaopitten worden in manden naar het etablissement 
gebracht en het ligt voor de hand, dat op ondernemingen, waar de 
oogst soms van heel ver wordt aangedragen, het meeste pulpwater 


1) ZEHNTNER. Over het openmaken van cacaokolven. Bulletin van het Proefstation 
voor Cacao, N°, 8, 1904. 


D71 Cacao. 


uit de plukmandjes is weggevloeid, alvorens het product wordt afgeleverd. 
Dit verlies van pulpwater, dat zoo rijk aan suiker is, laat zich dan 
ook bij het fermentatieproces duidelijk bemerken. 


Be rDESEERMENMDASMIE: 


De versche cacaoboon is bitter en zonder geur, eerst door het 
fermentatieproces wordt daaraan de goede kleur, den zachten smaak en 
het gewenschte aroma medegedeeld. 

De cacao-fermentatie geschiedt op Java in houten bakken, die 
meestal een inhoud hebben van roo X roo X 8o c.M. en zoodoende 
een ruimte bieden om in elken bak 4 picol cacao te bereiden. De 
bodem der bakken moet ruimschoots van gaten van 1/s c.M. voorzien 
zijn, om zoowel de toetreding van lucht als het afvloeien van de 
fermentatie-vloeistof mogelijk te maken. 

De meest aanbevelenswaardige inrichting is, om fermentatie- 
bakken amphitheatersgewijze boven elkaar te plaatsen en de bovenste 
rij bakken steeds het eerst met boonen te vullen, van waaruit door 
het wegnemen van de voorwanden de fermenteerende cacao dan telkens 
na 24 uren in een lagere rij bakken overgebracht kan worden. De 
onderste rij bakken mogen niet direct op den grond rusten, daar 
anders het nut van den geperforeerden bodem te niet gedaan wordt. 

Nadat de bakken met boonen gevuld zijn, waarvan de ver- 
schillende sorteeringen niet met elkaar vermengd mogen worden, 
krijgt de bovenste laag pitten een lichte bedekking van één of meer 
zakken, om het uitdrogen te voorkomen. 

Het eigenlijke fermentatieproces van de cacao bestaat in een 
gisting van het suikerhoudende vruchtmoes der zaden, dat langzamer- 
hand verslijmt en gedeeltelijk als een heldere, aromatische vloeistof 
door den geperforeerden bodem der bakken wegvloeit, terwijl de rest 
later gemakkelijk door wasschen kan worden verwijderd. 

Die gisting z.g. uitwendige fermentatie is toe te schrijven aan een 
gewone alcoholische gisting, veroorzaakt door een speciale gistcel, 
waaraan Axer PrEYER]) den naam van Saccharomyces theobromae 
heeft gegeven. 

Volgens zeer recente onderzoekingen van GrorGE LAMBERT ?) 

1) Preyer. Ueber Kakaofermentation. Zropenpflanzer, 1901, Heft 4, S. 167, Fig. 3. 

2) Bulletin des Sciences pharmacologiques, 1911, pag. 574—587- 


5172 


zou deze Saccharomyces aan de oppervlakte der vruchtschillen van 
cacao leven en van daar door degenen, die de vruchten openbreken en 
ze vervolgens met de hand ledigen, op de zaden worden overgebracht. 

In normale gevallen heeft gedurende den eersten dag der fermen- 
tatie een duidelijke, hoewel geen groote temperatuursverhooging plaats 
tot 35—40° C. (d.i. roo® F.), terwijl aan het einde van den tweeden 
dag de temperatuur tot 45—50° C. stijgt, om den derden dag stationnair 
te blijven of enkele graden te dalen. Bovenvermeld verloop van de 
temperatuur geldt speciaal voor eerste soort cacao, want de gemiddelde 
temperatuursstijging bij de tweede soort is veel langzamer, nl. na 24 uur 
tot 34— 36°, na 48 uur tot 40—42°® en na 72 uur tot 48—50° C. 

Dat de temperatuursverhooging bij de tweede soort cacao een 
trager verloop heeft, moet geweten worden aan de geringe hoeveelheid 
en slechte kwaliteit van het vruchtmoes. 

Hier ligt het dan ook op den weg om het fermentatieproces door 
het toevoegen van suiker aan ontbrekend gistingsmateriaal te helpen. 

De Lance verkreeg door toevoeging van arènsuiker alsook van 
melasse bij de tweede soort vrij gunstige resultaten. 

In de praktijk wordt in dit euvel ook wel voorzien, door de 
fermentatiebakken voor de onderste helft met tweede tuinsorteering te 
vullen, daarop een laag takken te leggen en de bovenste helft met 
eerste soort cacao aan te vullen. De fermentatie-vloeistof kan zoodoende 
van de bovenste op de onderste boonenmassa afdruipen en aldaar het 
gistingsproces versterken. 5 


In de tweede phase der gisting, meestal na 24 uren, wordt de 
gevormde alcohol door azijnzuurbacteriën in azijnzuur omgezet en 
tevens treedt dan een temperatuursverhooging op, die de fermenteerende 
cacaoboonen doodt. Daardoor worden de celwanden doorlatend voor 
stoffen, welke later bij het drogen, z.g. inwendige fermentatie, de oxydatie 
bewerken, waardoor de cacaoboonen hare definitieve kleur, haren smaak 
en haar aroma verkrijgen. 

Om de fermentatie zoo gelijkmatig mogelijk te doen verloopen, 
moet de cacao minstens één keer per dag in de bakken gekeerd of 
in een anderen fermenteerbak overgebracht worden. Het keeren van 
de cacao versterkt de intensiteit van de fermentatie, doordat de meerdere 
luchttoevoer in de boonenmassa de levensprocessen der bij de gisting 
werkzame organismen bevordert. 


513 Cacao, 


Bij de tweede soort wordt het keeren twee maal per dag uitgevoerd, 
wegens de rottingsprocessen, die hier spoedig optreden. 

Fermenteerende cacao moet gedurende den eersten dag naar 
alcohol rieken, daarna treedt door de verbinding van alcohol met 
azijnzuur een aangename estergeur op, terwijl ten slotte de zuivere 
azijngeur overblijft. 

In het algemeen wordt de cacao op Java gedurende 3 à 4 dagen 
cefermenteerd, de tweede soort echter één dag korter, Wanneer de 
Criollo-cacao gescheiden van de Forastero bereid wordt, verdient 
het veelal aanbeveling laatstgenoemde cacao 1/y dag langer te fer- 
menteeren. 

Aan het einde van den derden of vierden dag wordt de cacao 
oppervlakkig afgewasschen, blijft een nacht in het water staan en 
wordt den volgenden ochtend definitief gewasschen. Het is van groot 
belang er voor te zorgen, dat bij het wasschen alle nog aanwezige 
pulpresten volledig van de boonen verwijderd worden, omdat anders, 
vooral bij vochtig weder, de kans voor beschimmelen zeer groot is. 

De boonen zijn na de fermentatie aan hunne oppervlakte bruin 
gekleurd, doch op de breuk is de oorspronkelijke kleur slechts weinig 
veranderd, terwijl de aromatische smaak van de boon ook bijna nog 
geen wijziging heeft ondergaan. Die inwendige veranderingen treden 
nu tijdens het droogproces op. 


CMEHETDROGEN: 


Door nieuwere onderzoekingen van Urrte |) is bekend geworden, 
dat bij de omzettingen, welke de z.g. „inwendige fermentatie” bewerkt, 
een bepaalde stof, het cacao-ol, een belangrijke rol vervult. Tijdens 
het drogen ondergaat dit cacao-ol onder den invloed van zuurstof van 
de lucht zoodanige wijzigingen, dat daardoor de oorspronkelijke bittere 
smaak der boonen vermindert en tegelijk eene inwendige kleursver- 
andering optreedt. Voor zooverre UrríÉr voorloopig kon nagaan, draagt 
het cacao-ol aan de vorming van het aroma niet bij. 

Die inwendige omzettingen worden nu in hooge mate bespoedigd 
door een in het cacaozaad aanwezig oxydeerend enzyme, dat LAMBERT 


beweert ontdekt te hebben en waaraan hij den naam van Meoóromase geeft. 


1) Jaarverslag van het Algemeen-Proefstation over 1909, blz. 255—262. 


den. 


zijwant 


glazen dak en 


age met g 


t 


é 


enste 


huis; bov 


o 
5 


Cacao-droo 


216. 


ao 
5 


Ì 


E 


ne RRUSSy Ie 


glazen bedekking. 


: bovenste étage met 


Cacao-drooghuis 


57; Cacao. 

Het drogen van de cacao geeft de beste resultaten, wanneer de 
oxydatie langzaam en geleidelijk verloopt, terwijl het kunstmatig 
bespoedigen van dit proces ontraden moet worden. Volgens proeven 
van ScHULTZE IM Hore in St. Thomé en Kameroen uitgevoerd, heeft 
die oxydeerende werking het gunstigste verloop bij een zekeren 
vochtigheidstoestand (nl. 15 0/) water bij winddroge cacao) en een 
temperatuur van 35—40° C, 

Deze voorwaarden worden nu op Java bij het drogen in de zon 
vanzelf vervuld, vandaar dat het zeer aan te bevelen is, de afgewasschen 
cacaoboonen aanvankelijk ten minste op natuurlijke wijze aan de lucht 
te drogen. In sommige gevallen kan deze methode het gevaar opleveren, 
dat op het midden van den dag de zonneschijn te fel is, waardoor de 
schil te zwart of onregelmatig van kleur wordt, hetgeen voorkomen 
moet worden door de droogplaatsen gedurende die warmste uren 
te beschutten. 

De cacaozaden worden gewoonlijk buiten op steenen of gecemen- 
teerde, soms ook met planken bedekte droogvloeren in dunne lagen 
van 7—10o c.M. uitgespreid en af en toe met een houten schoffel 
omgewerkt. Ook wordt veelal gebruik gemaakt van houten droog- 
rekken, die amphitheatersgewijze worden uitgerold, doch des nachts 
of bij regenachtig weêr over elkaar onder een afdak kunnen worden 
geschoven. Door de boonen uit te spreiden op opengewerkt bamboe 
vlechtwerk, + r M. boven den grond, helpt de luchtcirculatie aan 
den onderkant mede om het droogproces te bespoedigen. 

Het drogen uitsluitend in de zon gaat langzaam en vereischt 
ongeveer S—10 dagen. In den regel wordt de cacao na 1 of 2 dagen 
in de zon te hebben gedroogd, verder kunstmatig in een drooghuis 
afgedroogd. 

Komt de cacao echter zoo van de fermenteerbakken dadelijk in 
het drooghuis, hetgeen bij regenachtig weder wel eens noodzakelijk 
is, dan loopt men de kans, dat het optimum voor het oxydatieproces 
overschreden wordt, waardoor de kwaliteit van het bereide product 
schade ondervindt. 

Een eerste vereischte van het drooghuis moet zijn, dat er voor 
een sterke ventilatie gezorgd is, opdat de warme lucht goed door de 
boonenlagen kan heenstrijken. De temperatuur in het drooghuis mag 
niet te hoog zijn, gemiddeld 40—45® C., want ook hier moet het 


droogproces gelijkmatig verloopen. Vooral bij Forastero, die door snel 
drogen bij hooge temperatuur paars en bitter blijft en weinig aroma 
verkrijgt, terwijl bij Criollo, welke minder bittere bestanddeelen bevat, 
het vlugge drogen weinig invloed op den smaak, doch wel op het aroma 
uitoefent. 

Het aanbrengen van een glazen dak op het drooghuis, zooals 
figuur 216 en 217 dit toonen, kan bij twijfelachtig weder de voordeelen 
van kunstmatig en natuurlijk drogen vereenigen. 

In plaats van de boonen direct op den metalen vloer in het 
drooghuis uit te spreiden, verdient het aanbeveling bamboe teenen 
tusschen beide te brengen, daar de aanraking van de vochtige pitten 
met het ijzer gemakkelijk een blauwe verkleuring van de schil (inkt- 
vorming) kan veroorzaken. 

Wanneer de schil een lichte steenroode kleur heeft aangenomen, 
terwijl de boon op de breuk gelijkmatig en niet te donker bruin 
gekleurd is, dan is de bereidingswijze van de cacao afgeloopen. 

Het bereide product moet dan nog een laatste sorteering ondergaan, 
voordat het voor den afscheep naar Europa in balen verpakt wordt. 

Op Java maakt men gewoonlijk de balen cacao van 5o K.G., 
soms ook van So —1oo K.G. gewicht. 


Cacao. 


VI. 


Productie, handel en statistiek. 


Onder de voornaamste Europeesche marktplaatsen voor den 
cacaohandel behoort ook Amsterdam, waar hoofdzakelijk het product 
uit de Nederlandsche Oost- en West-Indische koloniën ter markt komt. 

De Java-cacao neemt als marktproduct een zeer speciale plaats 
in, nl. zij representeert eenigermate een fancyartikel, doordat zij niet 
geschikt is om voor zich alleen tot chocolade of cacaopoeder verwerkt 
te worden, doch voornamelijk gebruikt wordt voor het vermengen met 
andere soorten en wel om haar mooie kleur. De mooie, reebruine kleur 
van Java-cacao is een hoofdfactor en daaraan dankt zij dan ook hare 
betrekkelijk hooge marktprijzen, want haar smaak is flauw en neutraal. 
Juist die indifferente smaak doet haar echter het aangewezen middel zijn 
om aan zoete chocolade een goed en aantrekkelijk uiterlijk te geven. 

Indien het mocht gelukken de mooie kleur te paren aan een 
goeden smaak en krachtig aroma, dan zou de Java-cacao in concurrentie 
kunnen treden met de fijne Venezuela-soorten, de eenige die nog hooger 
in prijs staan. 

Het allergrootste gedeelte der Java-cacao wordt weder uit Neder- 
land geëxporteerd naar alle mogelijke landen in en buiten Europa, 
waar de fabricatie van zoete chocolade een groote rol speelt, vooral 
echter naar Amerika. Vroeger werd in Nederland slechts zeer weinig 
Java-cacao verwerkt, omdat het fabriceeren van cacaopoeder toen 
hoofdzaak was, waartoe het Java-product zich niet leent. Doch sedert 
de laatste vijf jaren leggen de Nederlandsche chocolade-fabrieken zich 
steeds meer en met succes toe op de vervaardiging van zoete chocolade, 
zoodat ons Oost-Indisch product tegenwoordig ook in belangrijke 
hoeveelheden in Nederland zelf toepassing vindt. 

De publiek verkochte cacao wordt na aankomst uit de koloniën 
te Amsterdam opgeslagen op de zolders en sorteerafdeelingen van de 
diverse groote veemen, waar baal voor baal door de cacao-makelaars 
wordt beoordeeld. 


Deer IL. 87 


578 


De sorteering van het product door de makelaars, waarop hunne 
latere beoordeeling grootendeels gebaseerd wordt, geschiedt op de 
volgende wijze. 

Van elke partij cacao staan de balen overeind, opengesneden op 
den naad en bovenop elke baal ligt een handvol boonen uit die baal 
klaar. Deze gereedliggende boonen worden nu met nieuw te nemen 
monsters uit dezelfde baal en uit de andere balen dier zelfde partij 
vergeleken en naar aanleiding daarvan het volgende genoteerd: t) 

A. De kleur en de grootte der boonen, met omschrijving, zoo 

deze gerimpeld zijn. 

B. De aanwezigheid van gruis, ten bewijze dat er min of meer 

gebroken boonen in de zakken zijn. 

C. De aanwezigheid van een nu en dan voorkomend „beslag” 

op de boonen, of van een zoogenaamden „stik”. 

De gebruikelijke omschrijvingen van het uiterlijk (afgescheiden 
van de innerlijke waarde, waarvan zich de beschrijving als het ware 


in de taxatie uitdrukt), zijn: 


ste kwaliteit . . . Rood, Blank rood, Dof rood. 
2de 4 „… … Rood iets rimpel, Bont rood. 
3de á „… … Rood gerimpeld. 

gde 5 ee Bont 

sde En Klein boon, gerimpeld. 


en verder: Kimpel met dor. 
Zwart, met dor en dop. 
Zwart, met rimpel. 
Gruis, zonder dop. 

(Dit alles met of zonder vermelding van „beslag” of van „stik”, 
zichtbare uitwendige of inwendige schimmelvormingen, de eerste ver- 
moedelijk veroorzaakt door vochtige verpakking of door vochtig worden 
van de boon zelve.) 

Jij deze bepaling van de soorten gebeurt het nu wel, dat in elke 
partij nog onderlinge verschillen voorkomen, of dat diverse partijen 
veel overeenkomst met elkaar vertoonen, in welke gevallen zooveel 
mogelijk grootere partijen van gelijksoortige cacao worden geformeerd. 
Dit trachten de makelaars te bereiken door kleine partijen z.g. „te 
storten”, waarna zooveel mogelijk correspondeerende kwaliteiten worden 


1 Bulletin van het Algemeen Proefstation, No. 4, 1905. 


519 Cacao. 


gemengd en daardoor grootere partijen ontstaan, die meer aanlokking 
voor de koopers hebben. 

Het is in het directe voordeel van planters om op grootere partijen te 
werken, b.v. niet minder dan r5 tot 2o balen en dan van een egale kleur. 

Omtrent het z.g. „beslag” is de meening van makelaars, dat dit 
euvel meestal te constateeren valt aan den buitensten inhoud der 
balen en gebleken is meer op te treden in zware, dicht geweven 
zakken dan in balen van een grof, doch licht weefsel. 

Is nu het onderzoek in het entrepôt afgeloopen, dan bepalen de 
makelaars de breuk van de cacaoboonen, om tot een juiste omschrijving 
van de waarde van het product te geraken. 

Dit geschiedt op de volgende wijze. 

Van iedere partij wordt een groot aantal boonen gebroken, de 
daarbij vrijkomende schillen worden zorgvuldig verwijderd en van het 


restant wordt, onder een goede belichting, de kleur der breuk bepaald 


g, 
en op grond van het in- en uitwendig geconstateerde, de waarde van 
de partijen getaxeerd. 

Aangaande de bepaling van de „breuk’” valt op te merken, dat 
het er dus vooral op aankomt, welke kleur de stukjes van de vergruisde 
boonen op Aunne oppervlakte hebben, meer speciaal op de oppervlakte, 
die naar het centrum der boonen gekeerd is. 

Ware dit niet zoo en kwam het er op aan, welke kleur de kernen 
buitenom vertoonen, dan behoefde men de boonen niet te vergruizen. 

De handel wenscht nu echter, dat de z.g. „breuk” egaal-lichtbruin, 
reebruin, licht-roodbruin of kaneelkleurig is, zonder witte vlekjes. De vol- 
gens boven omschreven wijze van kwaliteits-beoordeeling vastgestelde prijs- 
basis, zal dan (buitengewone markt-omstandigheden buiten beschouwing 
latende) met de werkelijke marktwaarde steeds nagenoeg overeenkomen. 

Als ook deze arbeid verricht is, worden de partijen met de om- 
schrijving en taxatieprijs opgenomen in een notitie, welke door de 
makelaars worden verspreid, terwijl aan de koopers monsters der 
partijen verstrekt worden. 

De veilingen worden in Amsterdam acht maal ’s jaars in het 
gebouw Frascati gehouden, steeds op Woensdagen. De prijzen worden 
uitgedrukt in den prijs per half KG. en gaat men den afloop der vei- 
lingen na, dan komt de taxatieprijs gewoonlijk overeen met dien, 
welken de koopers besteden. 


ororlSz | Sge:tez 
0029 _ 00z:g | 0008 ooo:s 
OOV MON OO EE 
000: ooL1 
0089 oog: S 
006 OOR 
oof:S ooo:t 
000:9 000:9£ 
ooo: rs | 000:6£ 
SeS:Lg 096:0L 
Ss 096 
ooo: 1 OOO' TT 
ooo:0£ 00o:of 
ooo rt 000:gE 
oot | 00E 
oot oof 
| 
Sr | ES 
os6:66 ooo:65 - 
oEL 006 
oos 009 
ooo: € ooo: € 
oof:S | 009S 
oov:z | 0091 
ooS-z oop:£ 
oosOr OOO'Tz 
OOO' zz 00608 I 
5£g:S WG 
GSE za Szerz 
ogz£ | oos-£ 
ers IS 5 
c 5 
EL6I cl6l 


Sgorrve | 
000:9 __000:9 | 
| 
oSErg 
o8S:r | 
oost | 
ook | 

oog: © 


ooorrE | 


ooo:otf 


£60:£6 


, 


SOE r 
oos-L1 | 
€ | 


000:S 
"6E 


(01010) 


086 
oos 
oof-z 
oor:S 
OOz"I 
oolLtz 
oos6r 


ooszz 


ogtrz 


0gor£ 


“LIGT 


COT OOOT NVA) NAINNOL NI NGOHHTHAIAAOH 


SLp:56z olz:9gz oSg-rle 
ool:S,  ool:S |ooz:s ooe:S | ooeg. OO0z:g 
006:0r1 | OST Ter —_——_—— 00166 
0091 oss: 0091 
oos:S ooort oos£ 
oog 009 oos 
000:S oos:S 0oo:S 
ooo: E ooo:1£ oost £ 
ooo:€L oof-gL ooo: S 
000:Eor ool:T6 00616 
000: ooLT 0061 
ooSer ooo: Sr ooo:€r 
oo8-Er O0O0rz ooo:ot 
ooo: St ooo:££ ooo:£t 
Get ooft — oS€ 
Get oop os 
o8z:rg OOG —| 056:€9g 
oSL ooL ool 
oos oos ost 
OOO' 7 OOO'z OOO'z 
000:9 009:9 000:9 
oos-1 0091 0061 
000: £ 009: 00g:£ 
oosS-ze ooo: Ez oos:oz 
ooo:Sz oos-tz OO8"Qz 
ooz:£ oz£:S oErt 
OOR" T oss: r oSg:1 
oop: £ oLL:€ ooës-z 
AE el c 
9161 CT6I FIGI 
ACONHD TOA ATH CTAUHAM HTHHHHID HT 


AHAO 


OVIV5 


NVA 


1e teisues jeeIor, 


uopuejotgon pod opaaaoywvadsa 1apeugorN 


Ae ne 


v 


ELLY - PLZ 


„LAU Y -PIOON 


efLLAUY-UOPPIJN UL 


ur [ee3Joy, 


AU[PSULL 
uatuojoy AASI 
“08uo) ayostBrod 
“Od opuewIo id 
OTS 


EAUJV ISM WOS 


ur [eer 


° AUEULNS 


B[onZAUD A 


alpzeld 


1Openos 


[EEIOL 


2 EISOD 


ur [eezo, 


EDO] EJUES 


2 LULWO CI 
“OEH 
epeuorr) 
RN) 

zorewel 


odurwoC[ UCS 
pepluug, 


AR] 
UO) 


ALLINTOAd AA OHONAAA GIÓI— 1161 NEIVÍ HA NI 


5Sl Cacao. 


De volgende tabel geeft verder een overzicht van de wereld- 
productie, het wereldverbruik en den wereldvoorraad van cacao sedert 
1S94 t/m 1916. !) 


JAAR. WERELDPRODUCTIE. __ \VERELDVERBRUIK. __ WERELDVOORRADEN, 
(in tonnen — 1ooo Kg.) 

ROOM ER OOOO7 65.000 TS 
ESO oe co RE 73-000 == 
1896 . ee 2e 76.000 == 
USO SONÓ 84.000 == 
1898 85.175 88.000 — 
LOOOR ROOS 99.000 — 
LOOOPT ARE TO2:0/76 LOI.OOO == 
ROOIE oe a a WOK 103.000 == 
IOO 22320 LI 4.000 40.000 
IOO3 126400 123.000 44.000 
OOM PL5OOO 139.000 59.000 
NOO5e se > T43-000 144.000 57-000 
TOOOM MERE LAA 157.000 49.000 
OOR AO TOOO 157.000 43-000 
KOOS O6 20 165.000 75-000 
EOOO Zen 205250 [9 5.000 87.000 
OLON 2105200 201.000 107.000 
IOP 2 DOOS 2 30.000 124.400 
IQI2 233-285 250.000 94.000 
1913 257.OI0 253-000 98.000 
IO 14 271.650 261.000 109.000 
1915 286.270 308.000 88.000 
IQ 1Ó 295.475 250.000 1 34-000 


Uit bovenstaande cijfers, die in verscheidene opzichten een be- 
studeering waard zijn, blijkt dat de wereld-productie sedert 1894 met 
3289 gestegen is, terwijl het verbruik gedurende dat zelfde tijdperk 
met 288 0/, toenam. 


De oudst bekende uitvoerstaten van cacao voor Nederlandsch-Indic 
zijn afkomstig van Menado, vanwaar de volgende hoeveelheden ín 1825 
t/m 1851 werden geëxporteerd. 


1 Gordian. 


_ ad lam ad 

oe Co OO CO 
WN ND IN 
WP OO TT Ur 


ee) 


I 


lee) 
oe (on len 


Co 


I 


5 
J 
EN 
J 
2 
J 
EN 

à 


le ©) 


” 


ï ie 
1839 
1840 
1841 


uitvoer: 


„ 1849 
Hierbij komt 


9 0} 
un 


45 picols 1842 

SO: 1843 

56 1844 
243 » 1845 
305 1846 
671 5 1847 
IOO9 1848 
152 A 1849 
962 1850 
1435 » 1851 
Sis 


Berekend voor driejaar 


»” 


1842 
» 1845 
1848 


ne ei 


nog, 


dat 


1072 
} 770 
823 
783 


E 


” 


» 


963 picols 


ML 
II52 
582 


1839 gemiddeld r2oo picol per jaar 


” ” 


„” ” 


” „ 


lijksche tijdvakken bedroeg de gemiddelde 


in den uitvoer over de jaren 1850/51 


gedeeltelijk mede inbegrepen was de productie van de Sangi-eilanden, 


van Gorontalo en van de landen op de Noordkust van Celebes. 


Volgens welwillend verstrekte opgave van den cacaomakelaar, 
den heer S. W. Hoekstra te Amsterdam bedroeg het export van 
Java-cacao over de jaren 


ISg1 
1892 
1893 
1894 
1895 
1896 
1897 
1898 
1899 
1900 
1QOI 
1902 


I9O3 


45 


e) 
to 


ho 


ONBEMIND 
e) 
SI 


Or 


ISor t/m 1916 als volgt: 


tons 


J9O4 
1905 
1906 
1907 
1908 
1909 
I9IO 
IOII 
IQI2 
1913 
I9I4 
1915 
1916 


» 


Olza 
1030 
ISIS 
1772 
2278 
2369 
2541 
2460 
2225 
2355 
1650 
1550 
1800 


tons 


553 Cacao. 


De in 1gro geëxporteerde hoeveelheid is de hoogste geweest, 
die ooit van Java werd uitgevoerd en beteekende een toename met 
bijna 640 0/) sedert 189gr. 


Eveneens mocht ik van den heer Hoekstra de gegevens ont- 
vangen over de noteeringen van prima Java-cacao per Amsterdamsch 
pond van 1891—r19g16. 


KOT Bed a WE I9QO4 . ONS ONCE 
1892 60 — 1O „ MORS oe ve Ai 
1893 SO 1906 . he SO 
1894 ZON OO: 1907 OO: 
1895 Sedo 1908 . Aij 
1896 EE 1909 AI AOR 
1897 ATA IQIO . 42 — 47 » 
WES ee oet OE A WOI an se va ve bd GD LA 
HOON ee dOr Os UN een de a an B 
VOOO Un asten en SAS OAN KONE ea der de oet AEH 
IO OENE AA OON OMA AO 
LOOR A2 KON ORO 

IGOR Ee en On LO UO On 20 


Als cacao-producent is Nederlandsch-Indië, na in 1910 zijn optimum- 
export te hebben bereikt, vrij belangrijk achteruit gegaan. Deze 
verminderde uitvoer is direct te wijten aan een inkrimping van de 
cacaocultuur op Java. 

Na den beruchten „rubberboom’” van zes jaren geleden is heel wat 
cacao opgeruimd en daarvoor in de plaats Mevea geplant. Ook de 
voorspoed der Robusta-kofhe en de uitbreiding van de thee-cultuur in 
de Preanger hebben gemaakt dat de met cacao beplante oppervlakte 
op Java is verminderd. 


Literatuur. 


CHEVALIER. Â., Le cacaoyer dans |l Ouest Africain, Paris, 1908. 

Eager. HF. C. von, Die Krankheiten und Parasiten des Kakaobaumes, 
Berlin, rgog. (Arbeiten aus der Kaiserl. Biol. Anstalt f. Land- 
und Forstwirtschaft, Bd. VIII, Heft 2.) 

Fauvcuère. A, Culture pratique du cacaoyer et préparation du cacao, 
Paris, 1906. 

GuÉriN. P., Culture du cacaoyer, Paris, 1896. 

Harrr. (vaN) C. J. J., Cocoa, London 1914. 

Hart. 1. HriNcnrey, Cacao, its cultivation and curing, London, rorr. 

HuncerR. F. W. T., Kakao, (in EFruuwirtE, Zücht. Landwirtsch. 
Kulturpflanzen, V) 1912. 

JoursoN. H. W., Cocoa; its cultivation and preparation, London, 1912. 

Jumerre. H., Le cacaoyer, sa culture et son exploitation dans tous 
les pays de production, Paris, 1900. 

Kixpr. L., Die Kultur des Kakaobaumes und seine Schädlinge, Ham- 
burg, 1904. n 

OrmwriÉrr. EF. E., Le cacaoyer, plantation, culture et préparation du cacao, 
Paris, 1908. 

Preuss P., Expedition nach Central- und Süd Amerika, Berlin, 1gor. 

ScHuLTzE IM Horre. Die Kakaofermentation 1908. 

SMiru. H. H., The future of cacao-planting, London, 1908. 

— —___—__—, Notes on soil and plant sanitation on cacao-and rubber- 
estates, London, rorr. 
‚ The fermentation of Cacao, London. 

Rorrke, W., Cacao, (in: Onze Koloniale Landbouw, XI), Haarlem, rgr7. 

Wieren. P. vaN DER, Cacao, cultuur en bereiding, Amsterdam, 1906. 

Werrieer. H., Theobroma cacao or cacoa, its Botany, Cultivation, Che- 
mistry and Diseases, Colombo, 1907. 


585 Cacao. 


ZeuNTNER. L., Le Cacaoyer dans |’ état de Bahia, Berlin, 1914. 
ZiePeRER P., Die Chocolade-fabrikation, 1901, 


ALGEMEEN-PROEFSTATION. Bulletins, Korte berichten en Mededeelingen. 

Jaarverslagen! over roos t/m 1909: 

Curruureips. Jaargang V_—NI[II. 

GoORDIAN. Zeitschrift für die Kakao-, Schokoladen- und Zuckerwaren- 
Industrie, u. s. w. 

PRroEFSTATION voor cacao. Bulletins en Korte mededeelingen. 
‚ Jaarverslagen over 1gor/o2 t/m 1904/05. 

ProerstTATioN „MrippeN-Java”. Mededeelingen. 


KC Ones: 


DOOR 


Drabb HUNGER: 


VNTS OSL 


INLEIDING … … 


lie 
IT. 
WE 
IV. 


& 
IT. 
BIES 
IV. 
VE 


DE KOLABOOM. (Cola nitida, | Vent. | Chev.) 
BOTANISCHE BESCHRIJVING. 
SOORTEN EN VARIËTEITEN. . 
GEOGRAPHISCHE VERBREIDING …. . . … 
SAMENSTELLING VAN DE KOLAPLANT 
DEPKROEACUENRUUR: 
GESCHIEDENIS VAN DE JAVA KOLACULTUUR. 
DE AANPLANT VAN KOLA. 
ZIEKTEN EN PLAGEN VAN DEN KOLABOOM 
OOGST EN BEREIDING VAN KOLA 


PRODUCTIE, HANDEL EN STATISTIEK 


[EEBRATUUR eee deren evene erde 


Pag. 


591 


ren 


Kola. 


slketedm ns: 


Het eigenlijke vaderland van den kolaboom is beperkt tot het 
Westelijke deel van tropisch Afrika, meer speciaal de kustlanden van 
de golf van Guinea tusschen Sierra-Leone en Angola, van ro® Noorder- 
tot ro® Zuiderbreedte. Doch in geheel Afrika, ook in die streken, waar 
de boom niet groeit, bestaat geen tweede plantaardig product, dat bij 
de negers zoo hoog staat aangeschreven en tegelijk zulk een gewichtig 
handelsartikel is als de kolazaden. 

De aanhangers van den Fetisch-dienst !) hebben het geloof aan 
de goddelijke afkomst van den kolaboom nog zorgvuldig behouden 
en de wonderbare deugden van zijne zaden beschouwen zij als mani- 
festaties van hoogere machten. De Mohamedaansche godsdienst heeft 
niet alleen de sociale en religieuse beteekenis, die de kolanoot vóór 
de veroveringen van den Islam reeds bezat, overgenomen, maar haar 
aanzien nog verder uitgebreid. 

De kolaboom wordt door alle Muzelmannen als een heilig voort- 
brengsel beschouwd en een legende spreekt ervan, dat de profeet onder 
een kolaboom was gezeten en daarvan aan al zijne discipelen noten 
uitdeelde. Verder bestaat de meening, dat degeen, die sterft na vooraf 
dik te zijn geworden door het eten van kolanoten, regelrecht naar het 
paradijs van Allah gaat. 

Deze onzinnige legenden zijn waarschijnlijk door Mohamedaansche 
kooplieden verspreid, want in werkelijkheid heeft de kolaboom nooit 
bestaan in die landen, waar Mortamrp geleefd heeft. 

De oudste reisbeschrijvingen over Afrika vermelden reeds de 


1 Di, de afgodische vereering van bijzondere voorwerpen bij de negers. 


592 


overdreven lofspraak ten opzichte van de waarde, die de inboorlingen 
aan de kolazaden hechten. Deze zaden worden namelijk door hen 
algemeen als opwekkend middel gekauwd en vooral bij het maken 
van lange, afmattende tochten zorgen de negers een goeden voorraad 
ervan bij zich te hebben, daar die stimulans het gevoel van slaap en 
vermoeienis, van honger en dorst doet verdwijnen en hen zoodoende 
tot langdurige krachtsinspanningen in staat stelt. 

Als geneesmiddel gebruiken de negers de kolazaden vooral tegen 
ingewandsziekten en leverkwalen, voorts tegen hoofdpijnen en als 
prophylaxis tegen koorts, terwijl zij ook, naar hunne meening, een 
sterk aphrodisiacum zijn. Zelfs uitwendige toepassing van de gekauwde 
zaden zou sommige kwalen verdrijven en aan het organisme nieuwe 
krachten verleenen. 

Het is merkwaardig, dat de negerstammen, die in de oerbosschen 
van Afrika leven, waar de kolaboom overvloedig voorkomt, een matig 
gebruik van de noten maken, terwijl de meer beschaafde bevolking er 
zeer belust op is. 

Eerstgenoemden schijnen beter bekend te zijn met hare eigen- 
schappen en eten de kolanoot gewoonlijk slechts in verschen toestand, 
bestrooid met zout en peper, wat een veel intensievere werking moet 
geven dan wanneer zij in gedroogden staat genuttigd wordt. 

Behalve als genot- en geneesmiddel is de kolanoot in vele streken 
ook een zeer gangbaar betalingsmiddel. 

Voorts komen in de neger-maatschappij bij elke aangelegenheid 
van eenig belang kolanoten te pas, terwijl zij bij plechtigheden van 
godsdienstigen aard of gebruikelijke ceromoniën vaak een zeer gewichtige 
rol spelen. 

Wanneer een man een meisje vraagt zendt hij aan den vader 
een korf met roode en witte kolanoten. Indien het huwelijksaanzoek 
geaccepteerd wordt, behoudt de vader dit geschenk, in het tegenover- 
gestelde geval stuurt hij den afgewezen pretendent alleen de roode 
noten terug. Op dezelfde wijze tracht de jonge man door het zenden 
van een geschenk van uitsluitend witte kolanoten de genegenheid van 
het jonge meisje te winnen. Indien het meisje in een samenkomst 


toestemt, zendt zij niets terug, als daarentegen het aanbod haar niet 


> 


behaagt stuurt zij roode kolanoten in ruil. 
De witte en roode kolanoten bevinden zich somtijds in een en de 


593 Kola. 


zelfde vrucht (Cola wetida, var. mixta, Chev.) en het ruilen van de 
verschillend gekleurde noten is zoodoende het symbool van het 
huwelijk geworden, 

Het schenken van witte kolanoten aan een jongen man wordt 
als een beleediging opgevat, daarentegen heeft het zenden van uit- 
sluitend roode noten de beteekenis van een oorlogsverklaring. 

De kolanoot is in de oogen van alle negerbevolkingen een edele 
vrucht, tegelijk het symbool van vriendschap en daar zij een groote 
handelswaarde vertegenwoordigt, is haar rijkelijk bezit tevens een 
bewijs van welgesteldheid. 

De eerste plicht van gastvrijheid is voor den Soedanees om 
zijn gast kola aan te bieden; gewoonlijk is één noot voldoende voor 
5—6 menschen, want het gebruik van een klein stukje verschaft reeds 
de gewenschte uitwerking. De negers, die geregeld kola kauwen, 
schijnen van het gebruik van tabak gewoonlijk niets meer te willen 
weten. 

Bij het sluiten van een verbond tusschen twee negerstammen 
geven de hoofden elkaar kolanoten ten geschenke en het zweren 
van een zeer plechtigen eed geschiedt met de handen uitgestrekt 
over eenige kolanoten, die vervolgens worden opgegeten, terwijl 
daarbij verondersteld wordt, dat deze hem, die den eed aflegde, 
zullen vergiftigen, ingeval hij onwaarheid gesproken heeft. Het 
weigeren van aangeboden kola is een onvergefelijke beleediging, 
daar het deelen van een kolanoot het hoogste bewijs van vertrouwen 
voorstelt. 

Kolanoten worden aan de goden geofferd, op de graven 
van bloedverwanten en vrienden gelegd en veelal wordt bij de 
geboorte van een kind een kolanoot uitgeplant. Nog tal van 
dergelijke toepassingen vinden ín het dagelijksche leven der negers 
plaats, maar in al zulke gevallen wordt uitsluitend de witte kolanoot 
gebezigd. 

De versche noten worden door de negers veelal met gember 
gegeten of tezamen met de noten van Garcimia kola, dit is de zoo- 
genaamde bittere kola (een plant uit de familie der Gut!ifercae), waaraan 
dan nog zout en peper wordt toegevoegd. De grijsaards, die geen 
voldoende sterk gebit meer bezitten om versche kolanoten te kauwen, 
eten ze geraspt. 


Deer IL 83 


504 


Behalve in verschen toestand worden de kolanoten ook gedroogd 
gegeten en in zulke noten bestaat een zeer belangrijke karavanen 
handel, die dit product naar de streken brengt, waar de kolaboom 
niet groeit. 

De gedroogde noten worden dan naderhand tot poeder gestampt, 
om met toevoeging van melk of honig te worden genuttigd. 

Ofschoon de kolanoot sedert onheugelijke tijden aan de stammen 
aan gene zijde der Sahara bekend geweest moet zijn, schijnt dit 
product door de beschaafde bevolking der oudheid volkomen te zijn 
veronachtzaamd, want geen enkele klassieke schrijver maakt hiervan 
melding. 

De allereerste berichten over de kolanoot kwamen pas in den 
loop der rsde eeuw naar Europa, nadat de groote reizen naar de 
Afrikaansche kusten door de Noormannen en de Portugeesche en 
Genueesche kustvaarders waren begonnen, ongeveer een eeuw vóór 
de ontdekking van Amerika. 

De talrijke ontdekkingsreizigers, die tusschen de róde en röde 
eeuw Afrika exploreerden, maken zonder onderscheid melding van de 
kola, doch die berichten hadden uitsluitend betrekking op de vruchten 
en waren daaromtrent veelal zoo vaag en van allerlei legenden en 
anecdoten der inboorlingen voorzien, dat LAMmaARrcK in 1789 bij de 
behandeling van het artikel kola in zijn Encyclopédie méthodique !) 
nog het volgende schrijft: 


„Fruit d'un arbre qui croît dans la Guiné, mais qui n'est pas 
„encore connu des botanistes et qui cependant est mentionné depuis 
„longtemps par les voyageurs, comme étant précieux et fort estimé 
„dans le pays”. 


In 1556 verscheen een werk van LÉonN r'ArricaiN, die in het 
begin der 16de eeuw een groot deel van Noord-Afrika, de Sahara en 
Oost-Soedan bereisde. 2) Daarin wordt melding gemaakt van verschillende 


1) Tom. III, Botanique, pag. 370. 


2) JOANNIS LEONIS AFRICANI De totius Africae descriptione, Lib. IX, Antwerpen, 
1556, blz. 29. Verder de fransche uitgave, voorzien door ScHerrer, Parijs, 1896, 1, blz. 
Tro, en ook het werk: De l'Afrique, contenant la description de ce pays par LEON 
L'AFRICAIN, édition TEMPORAL, 1830, I, 87—88. 


595 Kola 


producten, welke op die reis werden aangetroffen, waaronder de waarde- 
volle Goronoot, hetgeen tegenwoordig nog in geheel Soedan de 
inheemsche naam voor de kola is. Hetgeen LÉoN over de kola mede- 
deelt, is echter zoo onnauwkeurig, dat daaruit met zekerheid valt af 
te leiden, dat hij zelf niet in de streken geweest is, waar de kolaboom 
groeide, maar alleen de noten gezien heeft, welke door de karavanen 
waren aangebracht. 

Een eerste meer nauwkeurige beschrijving van de vrucht en de 
zaden van den kolaboom leverde de Portugeesche kustvaarder Epvarpo 
Lorrz, wiens reisverhaal behalve in het Latijn en Italiaansch (door 
Fierro Prcarerra), ook in het Hollandsch vertaald werd, welke uit- 
gavel) in 1650 bij Joosr Harteers te Amsterdam het licht zag. Op 
blz. 47 lezen wij daar het volgende: 

„Daer sijn oock ander boomen, die vruchten voortbrengen, Cola 
„genoemt, de welcke so groot sijn als een Pijnappel en hebben ander 
„vruchten gelijck Castanjen in de welcke sijn vier marcken van 
„malkander gescheijden die root en lijfverwig sijn. Sij houden die in 
„den mont sij knouwense en etense om den dorst te stelpen en om 
„d'water een goede smake te gheven, sij onderhouden de mage en 
„maken hem goet maar boven al sijn die goet tegen de gebreken 
„van de Lever. Hij seijde oock als men daer mede besproejde de 
„lever van een hoen of van eenigh ander diergelijcke vogel, die alree 
„verrot ware, dat die wederomme gesont wort en bijkans in haer 
„eerste wesen, dit voetsel is een gemeijn gebruijck van alle man 
gevonden wort en daerom is t 


he 


„dewelceke daer seer overvloedigh 
„seer goede ware”. 

Uit bovenstaande beschrijving blijkt, dat in dit geval sprake was 
van de vierzaadlobbige kolanoot Co/a acuminata, (Pal. Beauv.) Schott 
et Endl. 

In 1605 deelt Crustus?) nieuwe berichten over de kola mede. 
Hij had namelijk uit Afrika van een Hollandschen dokter — Rorrstus 
genaamd — twee gedeelten van een noot toegestuurd gekregen, die 


1) Beschrijvinge van ’t groot en vermaert Koninckrijck van Congo, gelegen in 
Afrijcken ende van ander ommegeleghen landen, getrocken uiĳt de schriften van den 
Heere Epvarrt Loprz, Portugees. 


2) C. Crusius. Exoticorum, Leyde, lib. III, r6o5, blz. 65. 


596 


afkomstig was uit de buurt van Cap Vert en hetgeen niet anders dan 
een exemplaar van de tweezaadlobbige kolanoot Cola uetrda, (Vent) 
Chev. kan geweest zijn. 

Zoodoende waren feitelijk in het begin der r7de eeuw de beide 
hoofdsoorten van kola reeds bekend, doch niemand dacht er aan ze 
te onderscheiden, omdat de verzamelde inlichtingen daarover zoo 
hoogst onnauwkeurig waren. 


Kola. 


DEKOEABOOME 


Botanische beschrijving. 


De kolaboom (Co/a nztida, | Vent. | Chev.) behoort tot de orde 
der Columniferae en daarvan tot de familie der Stercu/taceae en is 
zoodoende nauw verwant met den cacaoboom. 

De kolaboom als cultuurplant wordt S—15 Meter, zelden 20 
Meter hoog, heeft een cylindervormigen, rechten stam met dikke grijs- 
witte schors, welke later veelal scheuren en barsten vertoont. 

De bladeren zijn glanzig, donkergroen, aan beide zijden puntig; 
zij zijn rijk aan plantenslijm en in hun jeugd evenals de uiteinden 
der jonge takjes met een fijn, spinnewebachtig haarvilt bedekt. 

De bloemen ontwikkelen zich aan overjarig hout uit rustende 
axillaire knoppen en zijn ramiflor, dat wil zeggen, zij komen aan de 
takken te voorschijn, meer in het bijzonder aan zulke van 2—4 jarigen 
leeftijd, zelden aan oudere takken, die hunne bladeren reeds lang 
verloren hebben. (zie Fig. 218) 

De bloeiwijzen zijn samengestelde trossen met betrekkelijk weinig 
bloemen, die meer of minder dicht bij elkaar geplaatst zijn, aan 6—12 
cM. lange bloemsteeltjes met onbeduidende steunblaadjes. 

De bloemen ontluiken geleidelijk en de bloei duurt zeer lang, 
zoodat de boomen bijna het geheele jaar door bloeien en gelijktijdig 
bloesems en vruchten dragen. 

De bloemen vertoonen een merkwaardige heterogamie, namelijk 
sommige boomen brengen uitsluitend mannelijke bloemen voort, terwijl 
in den regel een groot aantal bloeiwijzen met uitsluitend mannelijke 
bloemen ontstaan en daarnaast trossen, die aan de basis hermaphro- 
diete en aan den top mannelijke bloemen dragen. 


Ckastner df A 
Beens akan den kolaboom met bloeiwijze. 


59 Kola, 


Somtijds komen in alle bloemtrossen de mannelijke en hermaphro- 
diete bloemen gemengd voor, doch het is hoogst zeldzaam, dat de 
hermaphrodiete bloemen in aantal de mannelijke bloemen overtreffen, 
terwijl kolaboomen met uitsluitend tweeslachtige bloemen niet schijnen 
voor te komen. 

De knop der mannelijke bloemen is kleiner dan die der herma- 
phrodiete en na het openen is de kelk ook zeer verschillend van grootte. 

In de kolabloem ontbreken de bloembladen; de bekervormige, 5 
spletige kelk is aan de basis vergroeid, geelachtig-wit van kleur en 
aan de binnenzijde langs de kelkbladnerven van een donker purper- 
achtige teekening voorzien. (zie afb. 3 in Fig. 218) 

In de hermaphrodiete bloem is het vruchtbeginsel gesteeld door 
verlenging van den bloembodem, welk internodium — zoogenaamd 
„gynophorum’’ — een dubbelen ring van ro zittende, 2 hokkige helm- 
knoppen draagt. De eierstok bestaat uit meest 5—6 vrije vruchtbladen, 
met evenveel zittende stempels. (zie afb. 4 en 5 in Fig. 218) 

De mannelijke bloem bevat alleen twee rijen boven elkaar en 
om den zuil geplaatste helmknoppen. (zie afb. 6 in Fig. 218) 

Tijdens den bloei verspreiden de bloemen een walgelijken geur. 

De rijpe vruchtbladen wijken in 4 of 5, zelden 6 houtachtige, 
niet openspringende splitvruchten uiteen, die in vorm en afmetingen 
bij de diverse soorten en variëteiten zeer kunnen verschillen. 

Het aantal zaden in de enkele peulvormige onderdeelen der 
vrucht is sterk afwisselend en bedraagt van r—r2 stuks; de meest 
voorkomende getallen zijn echter 5, 7 of 9 zaden. 

De zaden zijn in een zoetachtig-zuur, slijmerig vruchtmoes 
ingebed, dat bij opening van de vruchten sneeuwwit van kleur is, 
doch aan de lucht spoedig geel wordt. 

Elk zaad bezit een witte zaadhuid, die de zaadlobben — dt de 
eigenlijke kolanoot — zonder kiemwit omsluit. 

De naam „noot”’ is hier feitelijk verkeerd, want het zaad van 
den kolaboom is morphologisch geen noot en men zou het juister als 
„boon omschrijven, doch in de internationale literatuur heeft de 
benaming van „kolanoot” reeds algemeen het burgerrecht verkregen. 

Ten onrechte is vroeger bij de onderscheiding van de diverse 
soorten, de meeste waarde gehecht aan de grootte der zaadlobben, 
terwijl daarentegen het voornaamste systematische kenmerk der kola- 


600 


soorten, die een handelsproduct leveren — de zoogenaamde „Zwuco/a” — 
juist gelegen is in het aax/a/ zaadlobben, dat 2 of meer dan 2 bedraagt. 

De zaadlobben zijn rood of wit, ook geelachtig rood en groen- 
achtig van kleur en kunnen bij éénzelfde soort of variëteit ook zeer 
verschillend van vorm zijn. Het gewicht der enkele boonen (noten) 
loopt eveneens sterk uiteen, gewoonlijk bedraagt dit 8—25 gram, doch 
men heeft ook noten, die 2—3 gram en in zeldzame gevallen zulke, 
die tot roo gram per stuk wegen. 


Kola, 


EE 


Soorten en variëteiten. 


Niettegenstaande door talrijke ontdekkingsreizigers herhaaldelijk 
de aandacht op de kola gevestigd was, kende men op het einde der 1Sde 
eeuw de plant zelve nog niet, die in Afrika de zoo zeer gerenommeerde 
zaden produceerde; men vermoedde zelfs niet tot welke plantenfamilie 
die boomen zouden behooren. 

Weliswaar is achteraf gebleken, dat in verschillende herbaria in 
Europa toendertijd reeds plantenmateriaal van takken en bloemen van 
kola aanwezig was, zooals bijvoorbeeld bij LaurenrT pr Jussieu en ook 
bij LaMArcK zonder dat hij dit zelf wist; doch dit materiaal was nog 
ongedetermineerd. 

De botanicus Parrsor pe Brauvors, die tijdens de jaren 1786/87 
het tegenwoordige Nigeria bereisde en daarover in 1804 een flora 
heeft uitgegeven !), was de eerste, die een nauwkeurige botanische 
beschrijving gaf van den kolaboom, wiens zaden uit meer dan 2 zaad- 
lobben bestonden en waaraan hij den naam van Sferculia acuminata, 
nov. spec. gaf. 

Kort van te voren had VenNrENAT?) in hetzelfde jaar meerdere 
nieuwe soorten van dit geslacht beschreven, onder anderen de Stercu/1a 
nitida, nov. spec., die de kolaboom was, wiens zaden slechts 2 zaad- 
lobben bezitten. Tevens komt aan VeNTENAT de eer toe bij die gelegen- 
heid de Sterculiaceae tot een zelfstandige plantenfamilie te hebben 
gemaakt, waar tot dien tijd het geslacht Stercu/ra bij de Mafwaceae 
was ondergebracht. 


> 
In 1832 toonden Scrorr en ENDLICHER®) aan, dat de bloemen 


1) Flore d'Oware et de Bénin, 1804, I, blz. 4r. 
2) Jardin de la Malmaison, 1804, II, PI. gr. 
3) ScHorr en ENDLICHER Meletemata botan. (1832), pag. ; 


va 
va 


602 


van den kolaboom zoo zeer afweken van die, welke behooren tot het 
geslacht Sferculra, dat zij de representanten van eerstgenoemden boom 
onder een nieuwen geslachtsnaam, nl. dien van Co/a brachten. 

Deze nomenclatuur is naderhand door de botanische systematiek 
algemeen erkend en overgenomen geworden. 

Als synonymia van het geslacht Co/a, dienen nog de volgende 
geslachtsnamen te worden vermeld, die vóór 1832 ook nog op den 
kolaboom betrekking hadden, nl.: Bechy of Bichea (B. sulcata, Pierre), 
Edwarata (E. lurida, Raf.) en Zunanea (L. Bichy, P. D. C.) 

Vijftig jaren lang werd aan de studie van het geslacht Co/a geen 
noemenswaardige aandacht geschonken, totdat in 1883 een monographie 
verscheen van HeECcKEL en SCHLAGDENHAUFFEN over de Afrikaansche 
kolasoorten en daarin werd voor het eerst alles te- 
zamen gebracht, wat tot dien tijd over deze drogerij 
bekend was geworden. 

In 1893 gaf Hecker!) een veel uitvoeriger 
werk. uit over het zelfde onderwerp, dat in alle 


opzichten zeer verdienstelijk was, behalve het zuiver 


Fig. 219. botanische gedeelte, omdat daar een standpunt werd 
Kieming van een zaad van «__ Le À E as h . 1 Ì 
Colsen nat ingenomen, dat een teruggang bracht in de reeds 


verworven kennis omtrent de meest voorkomende 
kolasoorten. 

Hecker nam namelijk als stamplant der kola slechts één soort 
aan, d. w. Cola acuminata, Rob. Brown, waarmede de C. acuminata, 
Pal. Beauv. en C. wifida, Vent. synoniem wer- 
den gesteld 2). Van de C. acumznata, Rob. Brown 
waren volgens hem alle soorten van zaden met 
2-6 zaadlobben afkomstig en de daarbij op- 


tredende verschillen moesten als in elkaar ver- 
loopende overgangsvormen worden beschouwd. Fig. 220. 
CorNu ontdekte echter, dat een onder- dE GEN EE ven 
) Cola nitida. 
scheid niet alleen bestond in den uitwendigen 
vorm der zaden, maar ook in de wijze van kieming, doordat bij de zoo- 


genaamde kleine kolanoot de kiemplant uit het midden der uiteenge- 


1) Les kolas africains, pag. 33- 


a 
2) l, c. pag. 21—22. 


603 Kola. 


weken zaadlobben te voorschijn treedt (Fig. 219), terwijl dit bij de 
zoogenaamde groote kolanoot aan de verbindingsplaats der gesloten 
zaadlobben plaats heeft (Fig. 220). Volgens Cornu stamde de groote 
kolanoot van C. acuminata, Rob. Brown af, terwijl hij voor de kleine 
kolanoot een nieuwe stamplant beschreef onder den naam van C. Bal/ayt, 
nov. spec. 

In 1goo verscheen een monographie van K. ScHUMANN over de 
Afrikaansche Sterculiaceae en daarin worden een menigte nieuwe kola- 
soorten beschreven en ook getracht om het geslacht verder onder te 
verdeelen en in dat systeem omvatte de sectie der Autocola de uit 
een cultuuroogpunt belangrijke soorten. SCHUMANN noemde de stam- 
plant der groote kolanoot Cola vera, nov. spec. en die der kleine kolanoot 
C. acuminata, (Pal. Beauv.) Rob. Brown. 

Geen der auteurs, die zich met de systematiek van deze groep 
hebben bezig gehouden, is ten gevolge van gebrek aan volledig planten- 
materiaal, in staat geweest de verschillende soorten afdoende te 
onderscheiden en zij hebben voortdurend een grooter getal namen 
gemaakt, die ten slotte binnen het domein der synonymia moesten vallen. 
De werken van ScHUMANN, Warpure, Busse en anderen hebben in plaats 
van licht te ontsteken, de systematische verwarring in het geslacht Co/a 
nog aanzienlijk vermeerderd. 

Het is de groote verdienste van CHevArrER geweest in dezen 
warboel van namen orde te hebben gebracht en dit is hem mogen 
gelukken door de bestudeering van talrijk levend kolamateriaal van 
verschillenden ouderdom in Afrika zelf, dat later kon worden ver- 
geleken met de origineele typen, welke in verscheidene herbaria in 
Europa van vroegere auteurs zijn bewaard gebleven. 

CHrvaArter stelde in de plaats van Autocola (+ Anomocola) van 
SCHUMANN twee nieuwe secties op, namelijk van JZacrocola en Ziucola. 
Eerstgenoemde sectie zou dan de soorten omvatten, die zich tot zeer 
groote boomen van 25 —40 Meter hoogte kunnen ontwikkelen, terwijl de 
Eucola boomen van 6—15, hoogstens 20 Meter, hoogte representeeren. 

De sectie der Zwcola bestaat uit slechts een klein aantal soorten, 
waarvan de zaden economisch gebruikt worden en zoodoende een 
handelswaarde vertegenwoordigen. 


1) Aug. CHEVALIER et Em. PERrROT. Les kolatiers et les noix de kola. Paris, rg1 1. 


604 


Crevaumer deelt de soorten der Zucola nader in twee groepen 
in, namelijk die, waarvan de zaden steeds 2 zaadlobben hebben en 
diegene, welke meer dan 2 zaadlobben bezitten. 

Tot eerstgenoemde groep behoort alleen de Co/a witida (Vent.) 
Chev., dat is de soort, die de meest waardevolle kolanoot oplevert. 
Behalve deze species zelve zijn vier ondersoorten van haar bekend 
seworden. 

In de tweede groep zijn ondergebracht Co/a acuminata (Pal. 
Beauv.) Schott et Endl., C. verticillata Stapf, C. Ballayt, Cornu en 
C. sphaerocarpa, Chev. 

Hieronder zullen de beide soorten, die zoowel uit een cultuur- 
als handelsoogpunt daartoe het meest in aanmerking komen, even in 
het kort nader omschreven worden, 


Cola nitida, (VENT.) CHev. 


De jonge vrucht wijkt in hare 4—5 (zelden 6) oorspronkelijke 
vruchtbladen uiteen, om zich tot 1—s5 splitvruchten te ontwikkelen. 

De afzonderlijke carpellen zijn eivormig en in hangenden of 
opgerichten stand om den gemeenschappelijken vruchtsteel straalswijze 
uitgespreid. (zie Fig. 223.) 

In volwassen toestand zijn de enkele splitvruchten langwerpig, 
veelal asymetrisch, S—r12 cM. lang en 
4—8 cM. breed, lichtgroen of bruingeel 
san kleur, aan de basis kort gesteeld en 
de top eindigend in een korte stompe punt. 
Aan den rugnaad der vrucht komt een 
smalle, zeer uitstekende kam voor, terwijl 
de buiknaad een meer of minder diepe 
groeve vertoont. 

De vruchtschil is 6—1o mM. dik, 


uitwendig glad, soms metaalslakachtig 
en dan bedekt met dikke, dicht bij elkaar 


Fig. 221. 


Kiemplant van Cola nitida. staande wratten ; inwendig is de vruchtschil 


wit gekleurd. 
In elke splitvrucht zijn 3—ro zaden (zeer zelden 1 of 2), die 
langwerpig en door de samenpersing in de vruchtschil min of meer 


606 


hoekig van vorm zijn. De zaden zijn omgeven door een 3—5 m.M. 
dikke, witte sponsachtige zaadhuid. 

De zaadkernen zijn naar gelang van de diverse variëteiten van 
C. witida, zeer verschillend van vorm en kleur, maar bestaan steeds 


uit slechts 2 zaadlobben en wegen in verschen toestand van 3 tot 
Loo gram per stuk. 


De smaak is aangenaam, ofschoon eerst een weinig bitter, het 
geen door het kauwen in zoet verandert. 


607 Kola. 


Deze soort wordt verreweg het meest algemeen gecultiveerd en 
levert ook het voornaamste handelsproduct. 

De talrijke variëteiten zijn door Curvarmer in de volgende 4 
groepen ingedeeld: 

a. Cola nitida, var. rubra, Crrv. met uitsluitend groote zaad- 
kernen, die rood gekleurd zijn. 


b. Cola nitida, var. alba, Carv. met uitsluitend groote zaadkernen, 
die wit gekleurd zijn. 


c. Cola nitida, var. mixta, Crrv. met roode, witte en somtijds 
rose zaadkernen, die op eenzelfden boom gemengd voorkomen. Dit 
is de meest verspreide cultuurvorm. 


d. Cola witida, var. palida, Curv. met kleine zaadkernen, die 
dikwerf rose gekleurd zijn. 


Cola acuminata, (Par. Brauv.) Scrorr Er ENpr. 


De jonge vrucht wijkt in hare 3—s5 oorspronkelijke vruchtbladen 
uiteen, die zich meest tot een daarmede overeenkomstig aantal split- 
vruchten ontwikkelen. 

De afzonderlijke carpellen zijn langwerpig, in opgerichten stand 
om den gemeenschappelijken vruchtsteel geplaatst, doch nooit zoo ver 
uiteengeweken als bij sommige vormen van C. wi/1da. 

In volwassen toestand zijn de enkele splitvruchten langwerpig- 
eivormig, 12—20 cM. lang en 6-—8 cM. breed, aan de basis ongesteeld 
en de top in een lange rechte punt uitgetrokken, tot op vergevor- 
derden leeftijd met een roodachtig vilt bedekt, dat gevormd wordt 
door kleine stervormige haartjes. (zie Fig. 225) 

Aan den rugnaad der vrucht komt een 
weinig uitstekende kam voor, terwijl de buik- 
naad een wijde, doch niet diepe groeve vertoont. 

De vruchtschil is 3—5 mM. dik, uitwendig 
glad zonder wratten; inwendig licht geelachtig 
gekleurd. 

In elke splitvrucht zijn r—g (meestal 
5—8) zaden, die op een 5 cM. breede zaadlijst 


in twee rijen geplaatst en veelhoekig van vorm 
zijn door de wederzijdsche drukking. Kiemplant van Cola acuminata. 


608 


Fig. 225. 


Onderdeel van een vrucht van Cola acuminata. 


De zaden zijn omgeven door 
een 3 mM. dikke, geelachtig-witte, 
sponzige zaadhuid. 

De zaadkernen eivormig, uit 
4—5 zaadlobben bestaande en in 
verschen staat van 5 tot 5o gram 
per stuk wegende. 

De smaak is wel aangenaam, 
doch een weinig slijmerig en het 
product van deze soort wordt lang 
niet zoo hoog gewaardeerd als 
dat van C. zetida. 

De soorten Cola Ballays, 
verticillata, Stapf 
wille van hun 


Cornurvenss@ 


worden niet ter 


product gecultiveerd, terwijl het 


voorloopig nog onzeker is of 


C. sphaerocarpa, Chev. wel tot de Zwcola gerekend moet worden, daar 


deze soort nog slechts zeer onvoldoende bekend is. 


Kola. 


UT. 


Geographische verbreiding. 


Zooals reeds tevoren is opgemerkt, behoort het plantengeslacht 
Cola tot de speciale indigenen van tropisch Afrika, meer in het bijzonder 
van het aequatoriale West-Afrika, waar het Loanga- en Kongo-gebied, de 
Sierra-Leone, het Noordelijke gedeelte van Ashanti en Kameroen de 
voornaamste centra vormen. In die streken komt de kolaboom in het 
wild voor of wordt in de nabijheid der negerdorpen ook aangeplant. 

Dr. BaRTER, die indertijd als botanicus een expeditie naar Afrika 
meemaakte, heeft in een brief aan Sir W. Josep Hooker, gedateerd 
den 2den Januari 1859!) voor het eerst de aandacht gevestigd op de 
scherp gescheiden localiseering van groeiplaats der beide meest voor- 
komende kolasoorten. Deze waarneming heeft naderhand volkomen 
bevestiging ondervonden, zooals blijkt uit bijgaand kaartje, dat een 
overzicht geeft van de verbreiding van Cola netrda en C. acuminata 
op Afrika's Westkust. 

Hieruit blijkt namelijk, dat de Co/a uetida gelocaliseerd is, in 
Fransch-Guinea, Sierra-Leone, Liberia, lvoor- en Goudkust, terwijl de 
Cola acuminata in Togo, Nigeria, Kameroen, Belgisch-Congo, Fernando- 
Po, San Thomé en Angola voorkomt. 

Verder bestaat tegenwoordig een geregelde cultuur van kola in 
de Duitsche koloniën op de Oostkust van Afrika, evenals dit het 
geval is op Réunion en Madagaskar. 

De kolaboom schijnt reeds lang geleden uit zijn Afrikaansch 
vaderland naar andere tropische landen te zijn overgebracht. 

In den tijd van den slavenhandel waren de handelaars genood- 
zaakt om naar die landen, waarheen de negers werden uitgevoerd 


1) Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London, Botany, London, 
IV, 1860, p. 17—18. 


DEEL II. ga 


d Sup 1oA ayosuyde1oong ‘gee “BIJ 
“eyujy ur mugpnoejoy Jop Suplerd [ost 


snevenbz 


VIADHNON 


be 
“ar sobesug sep: ydo wy 


“ie, 


Á vaas ord 


Dsegap vaipisaw 0 


611 Kola. 


ook de kolazaden te importeeren en op die wijze werden reeds vroeg- 
tijdig aanplantingen in tropisch Amerika aangetroffen. 

De oudste daarvan schijnen op Jamaica voor te komen, waar 
de kola in het begin der vorige eeuw werd ingevoerd en haar cultuur 
thans nog voortdurend in omvang moet toenemen |). 

Buiten Afrika wordt tegenwoordig de kolacultuur in de volgende 
landen op meer of minder uitgebreide schaal uitgeoefend: in Azië: 
Nederlandsch-Indië, Ceylon en Cochin-China; in Amerika: Brazilië, 
Venezuela, Fransch-, Engelsch- en Nederlandsch-Guyana, Jamaica, 
Trinidad, Santa Lucia, Guadeloupe, Haïti en Martinique. 

Wat Nederlandsch-Indië betreft zoo is de kolacultuur uitsluitend 
op Java geconcentreerd, meer speciaal op de cacao-ondernemingen in 
Midden-Java. 


1) Preuss. Expedition nach Süd- und Central Amerika, rgor, blz. r5g. 


IV. 


Samenstelling van de kolaplant. 


sehalve de waardevolle zaden schijnt de stam van den kolaboom 
uitstekend hout op te leveren, dat witachtig van kleur en licht van 
gewicht is. Het moet zeer duurzaam van kwaliteit zijn, hoogst moeielijk 
door insecten worden aangetast en door de negers bij voorkeur 
gebruikt worden voor den bouw van hunne kanos. 

De zaadkernen — de zoogenaamde kolanoten — zijn het eigenlijke 
product van den kolaboom, dat sedert onheugelijke tijden in Afrika 
als genot- en geneesmiddel bekend, eerst in de laatste decenniën ook 
in Europa in gebruik is genomen. 

De goede eigenschappen der kolanoot zijn echter indertijd met 
een luidruchtige reclame in Europa aangekondigd, hetgeen niet heeft 
bijgedragen om veel vertrouwen in de deugdelijkheid van het 
nieuwe product te krijgen. 

Diverse kola-praeparaten zijn toen langzamerhand in den handel 
gebracht, onder anderen in verbinding met cacao als „kola-chocolade”’, 
met alcohol als een soort „kola-tinctuur”’, enz, doch een overgroot 
succes zijn deze nieuwe caffeïne-theobromine houdende producten tot 
nu toe niet geworden, evenmin als zij concurrenten zijn gebleken voor 
het koffie- en chocoladeverbruik. 

De pharmacodynamische werking van de kolanoot op het 
menschelijk organisme is een punt van veel onderzoek en discussie 
geweest, waaromtrent men tot op heden nog niet tot afdoende resultaten 
is gekomen. 

De chemische onderzoekingen zijn voornamelijk gericht geweest 
op een kwantitatieve bepaling van de diverse bestanddeelen, welke in 
de droge kolanoot werden aangetroffen en daar de samenstelling van 
versche noten in enkele opzichten anders bleek te zijn, laten de 
verschillende resultaten aan overeenkomst veel te wenschen over. 


613 Kola. 


Artrierp (1864) isoleerde voor het eerst uit de droge kolanoot 
de caffeïne, terwijl Hecker en SCHLAGDENHAUFFEN (1883) daarin de 
aanwezigheid van theobromine constateerden en tevens het zoogenaamde 
„kolarood” ontdekten. 

DEKKER vond de beide alcaloïden ook in de kolabladeren, namelijk 
0.049 %/, caffeïne en o.ror0/g theobromine; de oudere bladen bleken 
slechts sporen van deze xanthinebasen te bevatten. 

Volgens Wrevers heeft de vorming van xanthinebasen bij kola 
op gelijke wijze plaats als bij Z%eobroma cacao, alleen bevatten daar- 
mede in afwijking de kiemwortels van Co/a wèl caffeïne en theobromine. 

Door onderzoekingen van KNeBer is sedert r8g2 in de literatuur 
de opvatting overgenomen, dat in de kolanoot nog een glucoside zou 
voorkomen, waaraan de naam „kolanine” werd gegeven, hetwelk zich 
door fermenten en zuren in caffeïne, theobromine, glucose en kolarood 
zou splitsen, met andere woorden een volkomen gelijksoortige voor- 
stelling als Hrieer indertijd over het zoogenaamde cacao-glucoside 
heeft gegeven. 

Doch evenals voor laatstgenoemd glucoside gebleken is, hoe 
noodig het was, dat daaromtrent onderzoekingen van versch cacao- 
materiaal werden uitgevoerd, hebben ook nieuwere analyses van versche 
kolanoten het bestaan van een zoogenaamd kola-glucoside evenmin 
kunnen bevestigen. 

Krox en Prescorr isoleerden uit de versche kolanoot een lichaam, 
dat „kolatannine” werd genoemd en waaraan zij de formule Cg H3o Os 
meenden te mogen toekennen. 

Gorris gelukte het ten slotte in 1907 een stof af te zonderen, 
die te beschouwen is als een dubbel-verbinding van caffeïne en een 
phenolachtig lichaam, het zoogenaamde „kolatine-caffeïne", Het kolatine 
werd hier ook voor het eerst gekristalliseerd verkregen en de elementair 
analyse wees op de samenstelling Cs Hs O4. 

Naderhand ontdekte Gorris in de versche kolanoot ook nog 
het zoogenaamde „kolateïne en Görre toonde de aanwezigheid aan 
van betaïne ín een hoeveelheid van 0.25 —0.45 0/9. 

Ofschoon het nog niet mogelijk schijnt te zijn een volledige 
nauwkeurige opgave te verstrekken over de scheikundige samenstelling 
van de kolanoot, zoo zijn in het volgende tabbelletje de cijfers samen- 
gevoegd over hetgeen daaromtrent thans reeds bekend ís. 


614 


NMACETE zac a ht En Te EE 50—60 0/) 
Gellalosenss.r Ui Mede IO—I2 
ASChi rr af on SRA MAD OZ 
Zetmeelt zen ET EA I8—25 
Reduceerendetsuiken MMO 5 
5 (nashydrolyse) Foar: 5 
Looistoffen? ares AAE A TE Orr 2 ES 
Kolatine-caffeïne … . . . . … … ©60—0:70, 
Kolateïne. 4 ? 


Andere verbindingen van caffeïne. _0.50—0.60 „ 
KheobromineM ee SPOEEN 
Betaïnen de arten coen ve OL O4 


Tusschen de noten van Cola metida en die van C. acumznata 
schijnen geen bijzondere chemische verschillen te bestaan, ongerekend 
een meer of minder hoog gehalte van in chloroform oplosbare stoffen, 
enz. of een kwantitatief onderscheid aan pectinestoffen. De alcaloïden, 
de kleurstoffen, de looistoffen en de vetten gaven dezelfde reacties. 

Kookt men roode kolanoten met gedistilleerd water, dan krijgt 
men een bruinachtig decoct, dat na toevoeging van zoutzuur rood 
gekleurd wordt; terwijl van witte kolanoten een geelachtig decoct 
verkregen wordt, dat zich met zoutzuur ontkleurt. 

De kwaliteit der versche kolanoot wordt door de negers beoor- 
deeld naar den smaak en het aroma, alsmede hoe of de kauwproef 
bekomt. 

De kolaproever snijdt de noot in schijven en kauwt daar bijna 
een uur op, spuwt de breiachtige rest uit en drinkt daarna water. 

Bij den aanvang van het kauwen is de smaak bitter en iets 
samentrekkend; na ongeveer 4 minuten wordt die bitterheid sterker 
(di. de caffeïne), wat nagenoeg 5 minuten aanhoudt. 

Na ro minuten kauwen heeft zich een zoetachtige bijsmaak (d.i. 
de phloroglucine) ontwikkeld, die na een kwartier kauwen bovendien 
aromatisch wordt en aan geraniol herinnert. Na 25 minuten kauweu 
is de bitterheid geheel verdwenen, terwijl de zoetigheid nu steeds 
toeneemt om na so minuten smaakloos te zijn geworden. 

Een prima kolanoot mag volstrekt niet slijmerig zijn en ook 
geen te sterk samentrekkenden bitteren smaak hebben. 


615 Kola. 


De kauwrest is safraangeel met witte punten d.i. het zetmeel en, 
aan de lucht blootgesteld, kleurt die rest zich spoedig bruin. 

Het kolakauwen maakt de tanden mooi wit, terwijl tong en 
lippen daardoor iets geel gekleurd worden. De speekselsecretie moet 
reeds na een korten tijd kauwen worden opgewekt, want daarop 
berust hare dorstlesschende eigenschap. 

Na het kauwen heeft men een frisschen smaak in den mond en 
de adem is zuiver, wat veroorzaakt is door de kolalooizuren. 

Verder ondervindt het organisme een opwekkende werking van 
het kolakauwen, hetgeen aan de kola-cafteïne moet worden toegeschreven. 

Wordt gedurende het kolakauwen water gedronken zoodra de 
zoetige aromatische smaak is opgetreden, dan proeft dat water bijzonder 
verfrisschend. Juist laatstgenoemde werking van het kolakauwen waar- 
deeren de Mohamedanen zeer; omdat zij op hunne langdurige kara- 
vanenreizen veelal slechts op onzuiver water zijn aangewezen, dat 
volgens hun beweren zonder gevaar voor de gezondheid kan worden 
gedronken, indien zij maar tegelijkertijd kolanoot kauwen. 

De zoogenaamde „bittere kola”’ — Garvznza kola, Heckel — waarop 
door BARTER in 1860 voor het eerst de aandacht werd gevestigd, levert 
een product, waarop de negers, die kola kauwen, ook zeer belust zijn. 

Het is onjuist, dat de inboorlingen aan laatstgenoemd product 
analoge eigenschappen zouden toekennen als aan de kolanoot, maar 
zij waardeeren het voor zeer speciale doeleinden. 

Volgens de negers verhoogt namelijk het voorafgaand gebruik 
van „bittere kola” den smaak voor echte kola en vergemakkelijkt 
bovendien hare vertering. 


DEKOENGCIENREUR? 


Geschiedenis der Java-kolacultuur. 


Het is mij niet mogelijk geweest een juist jaartal te vinden voor 
de allereerste invoering van den kolaboom in onze Oost-Indische 
koloniën. 

De oudste opgave over zijn voorkomen op Java is opgenomen 
in BeNNerr en BRowN, Plantae Javanicae rariores (1852). 1) 

Het eerste authentieke bericht over de ontvangst van jonge 
kolaplanten aan 's Lands Plantentuin te Buitenzorg dateert van 1885 2) 
en die zending, welke afkomstig was van den Engelschen handelaar 
Tromas Crrisry te Londen, werd in den cultuurtuin te Tjikeumeuh 
uitgeplant. 

Den 2osten April 1888 ontving de Buitenzorgsche tuin een kist, 
inhoudende zaden en jonge planten van kola van Prof. HrcKer uit 
Marseille toegezonden, 3) onder den naam van Co/a acumrmnata. 

Het jaarverslag van ‘s Lands Plantentuin over 1889 vermeldt 
het volgende over den Co/a-aanplant, die in 1885 in den cultuurtuin 
werd aangelegd. 4) 

„Door het slagen van eenige tjangkoks was het mogelijk aan 
den aanplant eenige uitbreiding te geven, zoodat nu 43 kolaplanten 
in den vollen grond staan. In den Oostmoesson werden de bladeren 
aangevreten door een kleine keversoort; door deze kevers te laten 
vangen werd het kwaad zooveel mogelijk tegengegaan. 


Dean lol Zar Ziel 

2) Jaarverslag °s Lands Plantentuin over 1885, blz. 21. 
3) Idem, 1888, blz. 76. 

4) Idem, 1889, blz. 34. 


617 Kola. 


De groei onzer planten was niet onbevredigend, de gemiddelde 
hoogte bedraagt 2.50 Meter”. 

In Juli 1892, dus op 7-jarigen leeftijd bloeide voor het eerst één 
exemplaar van deze boomsoort in den cultuurtuin te Tjikeumeuh, 
verreweg de meeste bloemen waren mannelijke en van de hermaphro- 
diete bloemen zette geen enkele vrucht. 

Later bloeiden verscheidene boomen en tot het einde van het 
jaar prijkten sommige exemplaren aanhoudend met bloesems. 

Er werden toen ook eenige vruchten ver- 
kregen, die, terwijl de schil nog groen was, open- 
berstten. Een deel van de grootste zaden werd 
uitgelegd, doch zij kiemden eerst na verschei- 
dene maanden. Ì) 

In het daarop volgende jaar bloeiden te 
Tjikeumeuh meerdere boomen en werd ook alge- 
meen vrucht gezet. 2) 

Dr. var RoMBureH, toenmaals chef van den 


Fis. 2 cultuurtuin der Buitenzorgsche instelling, vestigde 
jla nitida. in 1894 in een korte nota de aandacht op den kola- 
boom 3) en maakte tegelijk bekend, dat in beperkte 
hoeveelheid zaden daarvan op aanvrage voor planters te verkrijgen waren. 
Het volgende is aan die nota nog ontleend: „Ik teeken hierbij 

aan, dat het ontkiemingstijdperk bij de tot nu toe geöogste zaden 
aanzienlijk in duur verschilde, een enkele maal zelfs 
8 maanden bedroeg. De zaden werden 
hier in potten, die onder een afdak ge- 
plaatst waren, uitgezaaid en behoorlijk 
begoten. Zijn de plantjes ongeveer 1ocM. 


hooe, dan kan men ze òf in erootere 
> o 


potten zetten, òfineen kweekbed plaatsen, 


totdat zij groot genoeg zijn om uitgeplant 


Fig. 228. te worden. Hier staan de boomen onder Fig. 229. 
Roode noot van ar Noot van Cola 
OGEN de schaduw van Albzzzra moluccana. rr 


De plantwijdte is ruim 6 Meter”. 


1) Jaarverslag s Lands Plantentuin over 1892, blz. 46. 
3) Idem, 1893, blz. 49. 


3 


3) Teysmannia, 1894, Deel V, blz. 383—384. 


618 


Van deze aanbieding werd indertijd een vrij ruim gebruik gemaakt, 
zoodat over geheel Java verspreid op verscheidene bergcultuur-onder- 
nemingen een aantal kolaboomen worden aangetroffen. Doch zooals 
reeds gezegd is, een werkelijke bijcultuur is zij alleen op bescheiden 
schaal voor de meeste cacao-ondernemingen van Midden-Java geworden. 

Een belangrijke uitbreiding is aan deze cultuur in de latere 
jaren ook niet gegeven. 

Zoover mijne persoonlijke ondervinding reikt, komt op Java uit- 
sluitend de kolasoort voor, wier noten uit 2 zaadlobben bestaan. Tot 
nu toe heeft de kolaboom op Java bekend gestaan onder den naam 
van Cola acuminata, Schott et Endl.; als zoodanig wordt zij ook nog 
steeds vermeld in de zaadlijst van 's Lands Plantentuin te Buitenzorg. 

Door de gewijzigde nomenclatuur, die in een voorafgaand hoofdstuk 
uitvoerig uiteengezet is, moet dus van nu af aan de op Java algemeen 
voorkomende kolanoot met twee zaadlobbige noten bekend staan als 
Cola nitida, (Vent.) Chev. 

Of de werkelijke Cola acumenata (Pal. Beauv.) Schott et Endl. 
met 4 zaadlobben ook op Java voorkomt, is mij onbekend, ofschoon 
de waarschijnlijkheid daarvan gering is, afgaande op het feit, dat te 
Amsterdam, waar de geheele kolaoogst uit de Nederlandsche koloniën 
ter markt komt, mij op navraag bij de makelaars verzekerd werd, dat 
in den handel aldaar, van den beginne af aan, slechts de dubbele 
kolanoot bekend geweest is. 


Kola, 


RE 


De aanplant van kola. 


De kolaboom verlangt een tropisch. klimaat met betrekkelijk veel 
vochtigheid; in zijn oorspronkelijk vaderland zijn de rivieroevers in 
het oerwoud zijne met voorliefde gekozen groeiplaatsen. 

In verband hiermede zal de kolaboom op Java het best gedijen 
in de laaglanden, die betrekkelijk weinig boven den zeespiegel gelegen 
zijn, terwijl een hoogteligging van 1ooo—1200o voet als een maximum 
moet beschouwd worden. 

De kola-cultuur op Java beperkt zich voorloopig tot een tusschen- 
planting, voornamelijk in cacao-plantsoenen; m.a.w. als bijcultuur. 

Hieruit kunnen echter in de toekomst uniforme kola-aanplantingen 
voortkomen, want onder voordeelige groeivoorwaarden kan de kolaboom 
zeer oud worden, dat wil zeggen 60—7o jaar; zelfs zijn er voorbeelden 
bekend van roo-jarige en nog oudere kolaboomen. 

Het spreekt van zelf, dat zoodoende de tijd aanbreekt, waarop 
de eenmaal tusschen geplante kolaboomen een veel te zware schaduw 
veroorzaken, om er nog eenige andere cultuur onder te laten groeien. 
En dan zal t. z. t. moeten worden beslist of de kola-cultuur voldoende 
voordeelen oplevert, om daarvoor de benoodigde plaatsruimte te kunnen 
afstaan. 

Het meest geschikt voor de kola-cultuur zijn alluviale gronden 
van groote diepte; een vruchtbare vulkanische bodem of niet te 
zware kleigronden, mits met voldoende vochtigheid zijn ook aan- 
bevelenswaardig. 

De speciale cultuurvoorwaarden voor den kolaboom zijn nog 
vrij wel onbekend, mede door gemis aan een werkelijk intensieve 
kola-cultuur in andere productielanden. 

Wil men de kola-cultuur beginnen, dan is een eerste vereischte, 
dat men zorgt voor goed zaad en uitdrukkelijk moet dan nogmaals 


er op gewezen worden, dat 
grootte, vorm of kleur der 
noten geen conclusie over 
de botanische afkomst van 
het zaad rechtvaardigen, 
doch alleen het feit of de 
zaden 2 of meer dan 2 zaad- 
lobben bezitten. 

Daar het product van 
Cola nitrda de hoogste markt- 
waarde vertegenwoordigt, 
zal het meest aanbevelens- 
waardig zijn om die twee- 
zaadlobbige soort of een 
harer variëteiten in cultuur 
te nemen. Kiest men daaren- 
tegen de Cola acuminata, 
dan dient men wel te zorgen, 
dat het zaad afkomstig is 


van een moederboom, die 
geen slijmhoudende zaden 
produceerde. 


Een wetenschappelijke 
zaadselectie is voor den 
kolaboom nog niet ter hand eenomen. 

De kolazaden behouden langen tijd hun kiemkracht. Zij kunnen 
op zaadbedden worden uitgelegd, op onderlinge afstanden van 1 voet 
in het vierkant. De kweekbedden moeten door pajongs overdekt 
worden ter bescherming van het gekweekte plantmateriaal. 

De voorkeur verdient het echter om de zaden in afzonderlijke 
plantmandjes of mestpotjes te kweeken. 

De kolaplant laat zich gemakkelijk door stekken vermenigvuldigen, 
het marcotteeren schijnt echter meer aan te bevelen te zijn, daar de 
planten als tjangkokan verkregen, krachtiger zijn dan die van stek 
gewonnen werden. 

De kieming van de kolazaden verloopt zeer verschillend, soms 
kan het maanden duren voordat deze begint. 


621 Kola. 


Omstreeks 4—5 maanden na de kieming kunnen de jonge planten 
in den vollen grond worden uitgeplant, wat met bibit van kweekbedden 
zooveel mogelijk als poeteran moet geschieden. 

De plantwijdte dient minstens 30 voet in het vierkant te bedragen ; 
veelal wordt de kola nog op 20 voet in het vierkant uitgeplant, doch 
laatstgenoemde onderlinge afstand is beslist te gering en schaadt in 
de toekomst den boom in zijne ontwikkeling. 

Overeenkomstig zijne natuurlijke standplaatsen in de oerwouden 
van Afrika verlangt de kolaboom als cultuurplant ook een definitieve 
beschaduwing, waarvoor dezelfde schaduwboomen in aanmerking kunnen 
worden gebracht, als die voor de cacao-cultuur in gebruik zijn. 

Een geregelde bemesting en grondbewerking zal ook den kola- 
boom natuurlijk ten goede komen, terwijl het verdere onderhoud in 
hoofdzaak volgens denzelfden maatstaf moet geschieden als gebruikelijk 
is voor den cacaoboom, met welke de kolaboom toch het meest alge- 
meen tezamen wordt aangeplant. 


UI. 


Ziekten en plagen van den kolaboom. 


Door de geringe uitbreiding, die voorshands op Java aan de kola- 
cultuur is gegeven, zijn hare ziekten en plagen nog spaarzaam in aantal 
en betrekkelijk ook weinig onderzocht. 

Dat neemt echter niet weg, dat de meest gevreesde schimmel- 
ziekte en de gevaarlijkste vijand der cacao-cultuur beide reeds als 
aantastingen van den kolaboom bekend zijn. 

De takken en jonge kolastammen worden namelijk volgens 
mededeeling van ZEHNTNER }) door de djamoer oepas-ziekte (Cor/ictum 
salmonicolor, B. et Br. geïnfecteerd, terwijl het verder vast staat, dat 
de larven der cacaomot (Acrocercops cramerella, Snellen) in de schillen 
der kolavruchten en in het vruchtvleesch, dat de zaden omhult, 
boorgangen maken 2). 


“Fig. 232. 
Fig. 231. Rups van 
Acrocercops cramerella, Sn. © Aecrocercops. 


Verder schijnen de larven van diverse boktorren aan stam en 
takken van den kolaboom veelal ernstige schade te kunnen veroor- 
zaken, evenals dit het geval bleek te zijn door bastkevers, onder 
anderen door Xp/eborus coffeae, Wurth 3). 

De kolaboom is evenals de cacaoboom steeds dicht bevolkt door 
mieren, in samenhang met de ruime aanwezigheid van de witte schildluis 
op de takken en de kolavruchten. 


1) ZEHNTNER. Eenige waarnemingen omtrent de Djamoer oepas-ziekte veroorzaakt 

door Corticium javanicum, Zimm. Bulletin van het Algemeen-Proefstation, N°. 2, 1905, blz. 3. 
2) Korte Mededeelingen van het Proefstation voor Cacao, NO. 8, 1904, blz. 15. 
3) Jaarverslag van het Algemeen. Proefstation over 1908, blz. 55. 


Kola. 


[AV 


Oogst en bereiding van kola. 


Jij een aanplant, waar de kolaboomen op een verband van 
30 X{ 30 voet zijn tusschen geplant, komen er dus So exemplaren per 
bouw voor, ongerekend de schaduwboomen. 

De meeste opgaven, welke in de handboeken over tropische 
cultures worden gegeven, over het tijdstip, waarop de kolaboom in 
productie begint te komen, zijn evenals die over het rendement, zonder 
onderscheid schromelijk overdreven. 

Wanneer de kolaboom op 6—7 jarigen leeftijd voor het eerst in 
productie komt, is dat bij uitstek vroegtijdig, meestal gebeurt zulks 
niet vóór het rode jaar en eerst tegen het rsde jaar heeft de oogst 
iets te beteekenen. Tusschen 20- en g3o-jarigen leeftijd bereikt de 
kolaboom zijn volle productie. 

Weliswaar bloeit de kolaboom ongeveer het gansche jaar door, 
doch de hoofdbloei treedt op tijdens den Oostmoesson en daarmede 
in samenhang onderscheidt men ook een jaarlijksch oogst-maximum. 

De rijpingsduur van de kolavruchten bedraagt gemiddeld 7—8 
maanden, na welken termijn de rijpe vruchten een geel-bruine kleur 
hebben aangenomen. 

Merkwaardig is het, dat op Java de nog aan den boom hangende 
rijpe kolavruchten in den regel aan den buiknaad vanzelf openbarsten, 
zoodat de zaden zichtbaar zijn. 

Dit verschijnsel komt volgens CHrvarier in Afrika nooit voor, 
terwijl een soortgelijke omstandigheid als zich op Java veelal voordoet, 
ook bekend is voor de kola-cultuur op Guadeloupe. 

Of dit vanzelf openbarsten van de kolavruchten op rekening 
moet gesteld worden van speciale klimatologische factoren, òf dat het 
als een ziekelijke afwijking moet worden beschouwd, gelijk het onrijp 


624. 


openbarsten van muskaatnoten, daarover zijn tot op heden nog geen 
onderzoekingen ingesteld. 

Het rendement van den kolaboom is over het algemeen gering 
en daarbij zeer onregelmatig, hetgeen door de volgende omstandigheden 
gedeeltelijk wordt veroorzaakt. Allereerst zijn er altijd exemplaren, die 
uitsluitend mannelijke bloemen dragen en op grond daarvan steriel 
zijn; ten tweede is de ontwikkeling van hermaphrodiete bloemen 
meestal gering en in de derde plaats schijnt een gunstige kolaoogst 
veelal in het daarop volgende jaar door een kleine vruchtdracht te 
worden gevolgd. 

Een normale opbrengst van een 15-jarigen boom beteekent 50 
vruchten per jaar; gerekend dat van elke vrucht gemiddeld drie onder- 
deelen tot ontwikkeling komen en dat elke splitvrucht 5 boonen bevat, 
geeft dat een jaarlijksch rendement van 750 noten per boom. 

Wanneer een geregelde aanplant gemiddeld per boom een jaar- 
lijkschen oogst van rooo noten oplevert, is dat bijzonder ruim te noemen. 
Dat neemt niet weg, dat een enkele kolaboom onder zeer gunstige 
omstandigheden inderdaad wel in een jaar eens meerdere duizenden 
noten kan geven, maar dat moet dan beslist als een zeer bijzonder 
geval worden beschouwd en mag vooral niet worden gegeneraliseerd. 

Ongetwijfeld zal door een intensieve cultuur, waarbij ernstige 
zaadselectie en het verenten van gewenschte exemplaren wordt toegepast, 
de producties van toekomstige aanplantingen kunnen worden opgevoerd 
en meer geregeld doen zijn, doch zooals gezegd, in die richting is 
tot heden voor de kola nog nergens iets gedaan. 

Nadat de vruchten zijn ingezameld, worden zij opengebroken 
om de rijpe zaden te verkrijgen, die daarna gedurende 24 uren blijven 
bewaard. In dien tijd is de zaadhuid zachter geworden en kan bij 
het wasschen gemakkelijker verwijderd worden. 

Daar het Java-kolaproduct uitsluitend in gedroogden toestand 
verzonden wordt, volgt na het wasschen, waarbij alle nog aanwezige 
pulpresten volledig van de boonen moeten verwijderd worden, dadelijk 
het drogingsproces. 

Veelal verdient het aanbeveling om de versche noot direct na 
het wasschen kunstmatig in hare zaadlobben te splitsen, opdat zij dan 
beter kan drogen, met het oog op de zeer groote vatbaarheid der 
kolanoot voor beschimmelen. 


625 Kola. 


Het drogen van de noten moet bij voorkeur buiten in den wind 
gebeuren en op die wijze verkrijgt het product ook de beste kleur. 
Bij vochtig weêr is men echter verplicht de afwerking in drooghuizen 
te doen geschieden, waar zij dan bij lage temperaturen langzaam moeten 
worden afgedroogd. 

De droge noot is donkerbruin van kleur en ziet er uit als of 
zij van hout is. Daarna volgt nog een sorteering, waarbij aangetaste 
en minderwaardige exemplaren worden verwijderd en ten slotte wordt 


het product afgepakt in balen ter verscheping naar Amsterdam. 


Dre 11. 40 


VZ 


Productie, handel en statistiek. 


De eigenlijke kolahandel is uitsluitend gelocaliseerd op de Westkust 
van Afrika en van daar wordt het product geëxporteerd naar Zuid- 
Amerika, meer speciaal naar Brazilië en in de laatste decenniën ook 
op bescheiden schaal naar Europa. 

Enkele der voornaamste markt- en stapelplaatsen voor versche 
kolanoten zijn de Afrikaansche havens Lagos, Dakar, St.Louis, e. a. 

De kola-aanvoeren, die van de productiegebieden naar die haven- 
plaatsen worden verscheept, zijn verpakt in groote manden, inhoudende 
750—1ooo K.G. noten (zie Fig. 233). Bij de emballage worden de 
wanden van die korven met een meervoudige laag van frissche en 
sappige bladeren belegd, om de versche noten te conserveeren. 

Na aankomst in de havenplaatsen worden die groote collis met 
noten overgepakt in beter vervoerbare vrachten, welke door de kara- 
vanen overal heen kunnen worden getransporteerd. De stad Kano is 
een bekende plaats voor den kolahandel en van daar wordt het artikel 
door Arabieren via Moersoek zelfs tot naar Tripolis vervoerd. Het 
transport langs de lange karavanenwegen, hetgeen soms maanden duurt, 
heeft steeds het nadeel gehad, dat de versche kolanoten tijdens zulk 
een reis veelal beschimmelden en bedorven aankwamen. Daardoor 
hebben tegenwoordig de karavaan-transporten naar Noord-Afrika, die 
o.a. ook over Toemboektoe en het Tsadsmeer naar Moersoek loopen 
voor het kolaproduct veel van hun beteekenis verloren en geschiedt 
het vervoer thans meestal direct van uit de havenplaatsen over zee. 

Een hoogst gevaarlijke vijand van het kolaproduct is in Afrika 
de larve van Balanogastris colae, die de noot ten slotte geheel en al 
in een bruin poeder kan veranderen. 

Voor geconserveerde versche kolanoten is in Marokko, Algiers, 
Tripolis, verder in Turkije, Egypte, Arabië (vooral Mekka) en Malta 


een vaste markt, waar uitste- 
kende doorsnèeprijzen voor het 
product worden betaald. 

De geheele kolahandel in 
Afrika is in handen der zwarte 
bevolking en de beoordeeling 
van het product wordt volko- 
men bepaald door de kauwproef, 
die door geoefende proevers 


wordt uitgevoerd. 
De kolaprijzen in de Afri- 
kaansche havens, waar de uit- 


voer plaats heeft, wisselen naar 
gelang van den tijd van het jaar, 
samenhangend met de jaarlijk- 
sche oogsten. In de productie- 
centra kosten die noten ter 


plaatse niet meer dan circa 25 
centimes per kilo. Die prijzen 


stijgen echter wegens de trans- 


portkosten zeer aanzienlijk en in 
verhouding tot den meerderen of minderen afstand van de plaats 
van herkomst. 

Het gemiddeld aantal noten per kilo bedraagt meestal 70— 80 stuks. 

Dit typische Islamitische genotmiddel is bij de inlandsche bevolking 
van Nederlandsch-Indië geheel onbekend, hetgeen verklaarbaar is, 
doordat de kolaboom daar niet inheemsch is en er zoodoende geen versch 
product te krijgen is. Ongetwijfeld moet het sirih-kauwen van den 
inlander als een overeenkomstig surrogatief genotmiddel beschouwd 
worden. 

Daar in alle Mohamedaansche landen het gebruik van kola zich 
belangrijk heeft uitgebreid, zoodra het versche product van uitstekende 
kwaliteit in voldoende hoeveelheid kon worden aangeboden, blijft het 
nog een vraagstuk in hoeverre de kolacultuur ook op Java meer 


rendabel aan de inlandsche markt zou kunnen worden gemaakt. 


De kola-import naar Europeesche landen is hoofdzakelijk naar 


628 


de Fransche havenplaatsen Marseille en Häâvre, in Engeland naar 
Londen en Liverpool, naar Hamburg (Duitschland), en Lissabon 
(Portugal) gericht. 

In Londen schijnen bovendien nog kola-aanvoeren uit de Britsche 
koloniën Ceylon, Barbados, Grenada en Jamaica ter markt te komen. 

Amsterdam behoort ook tot de marktplaatsen voor den kolahandel, 
waar het product uit de Nederlandsche koloniën wordt aangevoerd. 

De statistiek over den invoer van kolanoten in de verschillende 
Europeesche havens is tot nu toe zeer gebrekkig bijgehouden, waar- 
schijnlijk door de geringe beteekenis van dit handelsartikel. In de 
Statistiek van den Handel, de In- en Uitvoerrechten in Nederlandsch 
Indië zijn de volgende cijfers over kolazaden te vinden. 


Uitvoer van Java in K.G. naar 


TOTAAL NEDERLAND 
1912 15.542 8.977 
1913 ) 5.349 
19 I4 24.234 4.657 
1915 31-453 25.827 


In rgrr varieerde de prijs voor kolanoten op de Amsterdamsche 
markt van 19—21l/, cts. per Ws kilo, gedurende rgr2 en ’13 was de 
vraag naar dit artikel doorgaans zeer levendig, zoodat de prijs van c.a. 
20 cts. per 1/g kilo tot c.a. 28 cts. opliep. 

Gedurende de laatste jaren bleven kolanoten over het geheel goed 
gevraagd, zoodat de noteeringen slechts weinig veranderden en een 
waarde van 25 à 27 cts. per 1/g kilo behielden. 

Perror en CHEVALIER taxeeren de tegenwoordige jaarlijksche 
wereldproductie van kola op ongeveer 20.000 ton (van tooo kilo), 
die approximatief als volgt over de verschillende productielanden moet 


worden verdeeld: 


Eransch=Guineansn A ZOOORLON 
Siertasbeone m2 OOOME 
Eibena ran ANEMIE OOO EEn 
lvoorkuste tones peten en ven ee Or OOM: 
Goudkust: A or ae ee 5 OOOMEn 
Per transport . . . 13.000 ton 


1) Onvolledige opgave. 


629 Kola, 


Transporteeren . . . 13.000 ton 
BEOSONE ee A ENE eon oan eN BENE ve: TOON 5, 
Dahomey hunt tn td tene Mep 500 
INGerlan Wee eeen leek ERA a 2000! 
SAMELOen TOO 
BranschEConsomnen 4 Cee We va OIEOOOR 
Bortuseeschenskolontënns a ne OOON 
Overiserproductielanden®… … … «> 1000 „ 

Totaal generaal “sx … 20:00orton 


Volgens hunne raming zouden die 20.000 ton over de ver- 
schillende kolasoorten, als volgt verdeeld moeten worden: 


Colannitidan Pe ee en Tr OOO ton 
Colamacuminatam IT OOO „ 
Overige Golassoortens aat Sh Een KOoon 


In Parijs schijnt men tegenwoordig steeds versche kolanoten te 
kunnen koopen, tegen een prijs van ro tot 30 centimes per stuk, of 
van 8 tot 20 francs per kilo, welke prijs natuurlijk bij toenemende 
consumptie belangrijk verminderd zou kunnen worden. 


Eiteratuur: 


Hecker, E.…, Les kolas Africains. Paris 1893. 
CHevaLieR, A. ET PeERrRoT, E., Les kolatiers et les noix de 
Parissaroimr 


kola. 


CNE NNS ON 


De ASNMIS: 


ANT EO ADE ID) 


IDESCOCOSPATENME 
INLEIDING 
BESCHRIJVING 
CuLTUUR. Te 

Klimaat, Bodem 
Zaad, Kieming, Planting 
Onderhoud, Bemesting . 
Vijanden, Ziekten. 
OORSCRE e an eije ST 
Jeschrijving der Noten. 
VERSPREIDING VAN DE CULTUUR . 
Noren, Gebruik, Handel . 
Ore eN Kork, Bereiding, Handel . 
Corra, Bereiding, Handel 
CorPra EN Cocosorte IN Europa 
COCOSVEZEL. 
GERASPTE KrAPPER 
SLOTWOORD . 

II. DE AARDNOOT. 
BESCHRIJVING EN CULTUUR. 
OLIEBEREIDING. 

Propucrie EN HANDEL . 
WD ERRICINUS 
IV. DE SESAM. 


Mi “KAPOKPIELENSEN ICATOENPIELEEN:. 


MIS SDESOETEE MEM: 


Oliegewassen. 


Lì De Cocospalm. 


INLEIDING. 


Onder de culturen van den Indischen Archipel een der oudste, 
als groote cultuur in Europeesche handen een der jongste, is de 
de cocoscultuur voor de inlandsche huishouding een der belangrijkste, 
zoo niet de belangrijkste na de rijst. In de waarde van den uitvoer 
der cultuurproducten neemt zij nu reeds haar plaats in onmiddellijk 
na de suiker en de tabak !). Let men ook op het binnenlandsche 
verbruik, dan is zij zeker van grooter beteekenis dan de tabaks- 
cultuur. De laatste kwart eeuw heeft haren omvang buitengewoon 
sterk zien toenemen, eene toeneming, die nog steeds aanhoudt. 

In haren tegenwoordigen toestand is zij nog bijna uitsluitend in 
handen der inlanders; haar belang als algemeene welvaartsbron is 
daarmede aangewezen. Waar cocoscultuur bloeit, heerscht welvaart. 


BESCHRIJVING. 


De cocospalm of klapperboom (Cocos nucifera L.), zeker een der 
meest bekende boomen van den Archipel, is een éénzaadlobbige plant, 
behoorende tot de familie der Palmen. 

De stam, die niet dan bij zeer hooge uitzondering vertakt is, 
bereikt een hoogte van 20 tot 25 Meter?); aan den voet is hij buik- 
vormig verdikt (middellijn 5o— 60 c.M.), hooger op is de middelijn 25—30 
cM. De jeugdige stam staat recht op ; later krijgt hij meestal een geringe 
buiging en helling. Hij is houtachtig, en grijsbruin van kleur. 

De bladeren ontspruiten alle bij den top en vormen daar een 


1) Waarde van den uitvoer in millioenen guldens voor 1gr4: suiker 185,9, 
tabak 65,0 producten van den cocospalm (copra, noten, olie, boengkil) samen 62.4. 
2) Waar hier en verder maten worden gegeven, zijn deze als gemiddelde of 


gewone afmetingen te beschouwen, nooit in absoluten zin of als grenswaarden. 


636 


kroon ; hun aantal bedraagt ongeveer 20. De jonge bladeren staan 
eerst rechtop, buigen zich later, als zij grooter worden en zich ontplooien, 
en eindigen met naar beneden te hangen en af te vallen, een lidteeken 
dat later onduidelijker wordt, op den stam achterlatend, die daarmede 


637 Oliegewassen. 


dan ook over zijn geheele lengte bezet is. Jaarlijks ontspruiten er 10 à 12 
nieuwe bladeren. 

De bladeren der jonge plant zijn waaiervormig, die van oudere 
boomen zijn samengesteld. De middennerf, die 4—s5 Meter lang is, 
sluit aan den voet hoefvormig (breed 25—30 cM.) aan den stam, 
waaraan zij door een vezelachtig weefsel is verbonden; verderop is 
zij 8 —1o c.M. breed. Zij draagt aan weerszijde de secundaire bladeren, 
die, ongesteeld, aan het onderste gedeelte ongeveer Go bij 21/9 cM., 
aan den top ongeveer 30 bij 11/s c.M. 
groot zijn; aan de onderste paar 
meter draagt zij geen secundaire 
bladeren. Het jongste nog opgerolde 
blad, dat in het midden van de kroon 
staat, noemt men palmiet. 

Hoewel cocospalmen dikwijls 
sterk aan stormen blootstaan is een 
omgewaaide boom een zeldzaamheid. 
BiNGHAM Corrranp schrijft, dat hij 
nog nooit een omgevallen cocos- 
boom zag, wiens wortels niet vooraf 
door schadelijke invloeden geheel of 
gedeeltelijk vernield waren. Gezonde 
boomen weerstaan de sterkste stor- 
men, mits de bodem een normale 
wortelontwikkeling mogelijk maakt. 

Het wortelstelsel is, als van 
alle palmen, afwijkend van dat onzer 


boomen. Er is geen hoofd- of pen- 
wortel. De stam eindigt bolvormig Dr 
S 5 Fig. 236. Bloeiwijze van den cocospalm. 
ongeveer 1/y M. onder den grond 
en is aan dit ondereinde geheel bezet met de uitloopende wortels, welke 
alle bijna even dik (+ r cM), zeer sterk en zeer veerkrachtig zijn. Zij 
hebben een lengte tot 5 M. (in lossen grond soms nog langer), gaan 
vertakt of onvertakt naar alle richtingen in den grond en zijn over 
hunne geheele lengte voorzien van talrijke zijworteltjes, die bijna altijd 
haaks op den hoofdwortel gericht en buitengewoon stijf zijn. Daardoor 
is het niet mogelijk den moederwortel uit te trekken; de stam is als 


635 


het ware volmaakt verankerd. Uit het ondereinde van een ouden 
stam, die b.v. een middellijn van So c.M. heeft, kunnen wel 8o0oo 
vortels spruiten. 

De groote bloemkolven komen uit de oksels der bladeren te 
voorschijn. Evenals de bladeren staan zij, omgeven door een stevige 
bloemscheede, eerst rechtop, later buigen zij zich en worden afhangend. 
De scheede heeft zich dan geopend en valt later af. 

De bloemsteel is ongeveer 1,2 M. lang, aan den voet over een 
lengte van ongeveer 25 cM. onvertakt en daar 4 cM. breed en 2 cM. 
dik. Het verdere gedeelte is vertakt (+ 30 vertakkingen, lang 30—45 cM.) 
De bloemen zijn éénslachtig, ongesteeld, geelwit; mannelijke en vrouwe- 
lijke bloemen komen aan eenzelfde 
bloeiwijze voor; de vrouwelijke 
zijn iets grooter. Eenige der laatste 
hebben zich, even voordat de 
scheede volkomen geopend is, 
ontwikkeld tot een geelwitte 
vrucht ter grootte van een paar- 
denkastanje. De bestuiving ge- 
schiedt door insecten of door den 
wind. 

De vruchten (cocosnoten of 
klappers) van eenzelfden bloem- 
kolf zijn uit den aard der zaak 
vrij wel gelijktijdig rijp, ongeveer 


Io à 12 maanden na den bloei. 

Fig. 237. Tros cocosnoten. Zij vormen dan groote trossen 

van zeer verschillend aantal (5— ro 

bij de groote vruchten; meer, tot b.v. 4o, bij de kleine vruchten). Aan 

den boom hangend, steunt zulk een tros op den steel van het onder- 
liggende blad, later wordt hij te zwaar en valt af. 

De vrucht is een steenvrucht, ter grootte van een menschenhoofd, 
soms rond, soms meer langwerpig. De eigenlijke noot is omgeven 
door een ongeveer 4 c.M. dikke bruine vezelachtige laag, met gladde 
opperhuid, waarvan de kleur afhangt van de variëteit. De noot heeft een 
steenharde bruine schaal, enkele millimeters dik, voorzien van drie ronde 
kiemopeningen, met een dunnere, minder harde zelfstandigheid afgesloten. 


639 Oliegewassen. 


De kern van de noot is bij een onrijpe vrucht bijna geheel vloei- 
baar; later zet zich tegen de binnenzijde van de schaal van een, 10—15 
millimeter dikke, witte laag af, die, eerst week is, maar later harder wordt; 
binnenin blijft een gedeelte van het klapperwater, dat flauw zoetachtig 
smaakt, over. De kiem ligt in de nabijheid van één der kiemopeningen. 

In normale omstandigheden draagt een cocospalm in zijn 7de 
of Sste jaar voor het eerst vruchten, maar eerst na het rode tot 15de 
jaar is een volle oogst te verwachten. Zorgvuldig verpleegd kan hij 
zeer lang zijn vruchtbaarheid behouden. Hoewel volkomen zekere 
gegevens over zijn levensduur niet te geven zijn, is het waarschijnlijk, 
is, dat de vruchtbaarheid na ongeveer 7o jaar vermindert en dat de 
levensduur op ruim een eeuw kan worden gesteld. 

Het aantal ondersoorten en variëteiten is groot. Op Java onder- 
scheidt men twee hoofdgroepen: de klapa dalém en de klapa gèndjah. 
Alleen de eerste heeft beteekenis voor de cultuur, daarvoor geldt ook 
de boven gegeven beschrijving De gèndjah-soorten daarentegen vindt 
men meer als sierplanten, vooral in de tuinen van inlandsche grooten 
en hoofden; zij zijn kleiner, bloeien vroeger, meestal reeds in hun 
derde jaar, maar hun vruchtvleesch bevat minder olie. Als typische 
vorm kan de klapa poejoeh genoemd worden. De klapa gading wordt er 
eveneens toegerekend; deze variteit heeft gele vruchten. Tot de dalem 
soorten behoort in de eerste plaats de klapa idjo, die door geheel 
Nederlandsch Indië de meest gekweekte soort is. Zijn vruchten zijn 
steeds groen van kleur. 

De klapa merah is grooter dan de idjo en draagt ook grooter 
vruchten, die een roodachtige kleur hebben. In den laatsten tijd plant 
men deze soort op Java meer aan. 

De schoonste is de sriwoelan, onmiddellijk herkenbaar aan de 
gele vruchten en de lichtgele, scherp tegen het groen der bladeren 
afstekende bladstelen. 

Volgens sommigen is de Oost-Indische Archipel het vaderland 
van den cocospalm, volgens anderen moet dit in Zuid-Amerika gezocht 
worden. Uitgenomen in het hooggebergte komt de klapperboom in 
den geheelen Archipel in het wild en gekweekt voor. Voor den inlander 
is hij van zoo veelzijdig nut, dat Vern kon schrijven: „Terecht heeft 
men opgemerkt, dat hij in een eenvoudigen kinderlijken staat der 
maatschappij schier alle behoeften van den mensch vervullen kan”. 


610 


Over de hoofdproducten, coprah, cocosolie en cocosvezel, zullen 
wij later uitvoerig spreken. Hier volge een korte, onvolledige opsom- 
ming van het nut, dat de inlander verder van den klapperboom trekt. 

Het hout, schoon niet zeer duurzaam, wordt behalve als brandstof, 
voor den bouw van bruggen, woningen, buffelkralen, waterleidingen 
enz. benut. De uitwendige deelen van den stam leveren een goede 
looistof en de sterk samentrekkende wortel wordt als seneesmiddel 


tegen diarrheën aanbevolen. Van de stevige middenribben der bladeren 


vervaardigt men grove bezems; van de inwendig sponsachtige midden- 


stelen vlecht men horden, die tot omheining dienen, en van de 
ondereinden maakt men grove zeven. Uit de bloemscheeden bereidt men 
fakkels en scheplepels; de noeg niet ontrolde bladknoppen worden als 
groente gegeten; van de nog jonge witte blaadjes maakt men mandjes, 
waarin men de rijst stoomt; van de oudere bladeren vlecht men 
groote manden of men gebruikt ze als huis- en prauwbedekking 
en als materiaal voor licht bewerkte beschotten. Bij feesten dienen de 


Gl Oliegewassen. 


groene cocosbladeren den inboorling tot festoenen en bogen, die hij 
met bloemen versiert; terwijl hij de droge bladeren met hars tot 
fakkels verwerkt. 

Van de vruchten, die op elken trap van ontwikkeling een anderen 
naam dragen !), omdat hare toepassing telkens een andere wordt, gaat 
geen enkel bestanddeel verloren. Vallen zij onrijp af‚ dan worden er 
verschillende geneesmiddelen uit bereid; de meer ontwikkelde noten 
zijn in de inlandsche huishouding een artikel van dagelijksch gebruik. 

Het klapperwater wordt gedronken, de witte kernlaag zoowel 
rauw als gekookt met andere spijzen gaarne gegeten; geraspt en 
onder toevoeging van water uitgeperst, krijgt men een vetrijke emulsie, 
de z.g. santen, die in de Indische keuken veelvuldige toepassing vindt. 

Uit de harde schaal der noten maakt men lepels, drinkbekers, 
inhoudsmaten enz, en de vezelige buitenbast, geklopt en geplozen, 
wordt gebruikt om te kalefateren, of om fakkels, touwwerk, matten, 
borstels, verfkwasten enz. te fabriceeren. 

Van grooter belang dan het hier opgesomde is het zoogenaamde 
„tappen’ van den cocospalm. Daar evenwel het hoofdproduct van 
deze bewerking, de goela-djawa of palmsuiker in dit werk reeds 
beschreven is (zie deel Il pag. 168) zij voor verdere bijzonderheden 
daarheen verwezen. 

In Midden-Java is deze suikerfabricatie eene niet onbelangrijke 
industrie, waarvan de desa's aan de Zuidkust van Banjoemas en Kedoe 
het centrum zijn. In Poerwokerto alleen vond men ten tijde van het 
onderzoek naar de mindere welvaart r5oo palmwijntappers. 


CuLTUUR. 


Klimaat en Bodem. De cocospalm is een waar tropengewas. Hij 
behoeft veel zonlicht, veel warmte, liefst zoo gelijkmatig mogelijk, en 
ook veel regen. De nabijheid van de zee schaadt hem niet, veeleer 
brengt deze voordeel aan. In den Archipel tiert hij het best op de 
lagere, nabij het strand gelegen gronden; meer naar het binnenland 
groeit hij trager, naarmate de gemiddelde temperatuur lager wordt, 
en draagt ook minder spoedig vruchten. De grenzen der vrucht 


1) Als volwassen klapper, klapa toewa; half volwassen, klapa tegan; onvolwassen, 
klapa tjinkir en als hij nog heel klein is klapa beloeloe. 


Deer II 41 


642 


baarheid kunnen in den Archipel op omstreeks Soo—rooo M. boven 
zee geschat worden. 

Voor een cocoscultuur, waarvoor men natuurlijk de gunstigste 
omstandigheden zal uitzoeken, mag men een gemiddelde jaartemperatuur 
van 26° C, met niet te groote schommelingen en een jaarlijkschen 
regenval van minstens 
2 M.l) als wenschelijk 
aannemen. Kan men door 
irrigatie in den drogen tijd 
voor besproeiing zorgen, 
dan kan men zich natuurlijk 
met minder regen tevreden 
stellen. 

Wel heeft de cocos- 
palm behoefte aan veel 
water en schaadt het hem 
niet, wanneer de bodem 
nu en dan voor korten tijd 
geheel met water bedekt 
is, toch mogen de wortels 
niet langen tijd onder 
water staan, vooral niet 


onder stilstaand. 
Fig. 239. Ontkiemende klapper. Een lichte, poreuse, 
goed draineerende bodem 
is daarom gewenscht, zware kleigronden, eveneens lage veengronden, 


zijn geheel ongeschikt. 


1) Van de Moluksche Handelsvennootschap mochten wij de volgende opgave 


van den regenval op hare plantages ontvangen: 


Talissen … … vn dater oet oe WEOTOr 3026nm.Maantró2iresendagens 
IOII 2104 De … TO4 en 
IOI2 2014 oe an 130 
TOI 2 O5 se vaN 
LOLA PLO AA OZ 5 
LOIS 2129 2 Er 03 
Pesantrèns(dava)t «pen en TOL ROOT Dee 5 
IOI4 1OOI ’ PE 03 


IQIS 2416 250 tst ED 5 


643 Oliegewagsen. 


Het best is een flinke humuslaae, waaronder zich leemhoudende 


2, 
zandgrond bevindt, een samenstelling, die dikwijls ín de alluviale 
kustvlakten wordt aangetroffen. Ook oude boschgronden met zandigen 
ondergrond zijn voor de klapperkultuur zeer goed te gebruiken. 

De gangbare meening, dat alle tropische zeestranden geschikte 
terreinen voor deze cultuur opleveren, is niet juist. Dorre, zandige 
stranden bevatten niet de elementen, die voor de verwachte groote 


grondonderzoek van het terrein, 


oogsten onmisbaar zijn. Een degelijk 
waar men een groote cocos- 
cultuur beginnen wil, is uit 
den aard der zaak hoogst 
wenschelijk. 


Zaad, Kreming, Planting. 
Van groot belang, zoowel voor 
den inlandschen kweeker van 
weinige palmen, als voor hem 


die een groote cultuur gaat 


beginnen, is de keuze van 
goede bibit. Fig. 240. 


Ontkiemende klapper in een verder stadium 
van ontwikkeling. 


De inlander kan gewoonlijk 
voor de weinige bibit, die hij 
noodig heeft, goede, rijpe, gave noten uitzoeken en wel de meest 
ontwikkelde, de onderste van een tros. Een oud volksgebruik wil, 
dat men de afgedraaide vruchten, ter ontkieming op de nokken der 
huizen plaatst, ot wel aan staken of boomen hangt. Een groote 
kweeker, die meer noten moet laten kiemen, hangt ze gewoonlijk op 
een beschaduwde plaats, onder een afdak, of in een loods aan latten; 
daartoe wordt een gedeelte van den vezelachtigen bast losgemaakt 
en daarmede de vrucht aan de lat bevestigd. Het ophangen geschiedt 
algemeen zoo, dat de kiemopeningen op zijde komen. Aan te bevelen 
is dit ophangen evenwel niet, aangezien de noot meer uitdroogt dan 
goed is; ook is het voor de vorming der wortels beter, dat deze 
dadelijk bij hun ontstaan in hunne natuurlijke omgeving komen. Het doel 
van dit ophangen tijdens de ontkieming is de beveiliging van de teere 
spruit, die na ongeveer een maand te voorschijn komt, wit van kleur 


is en den vorm en de grootte van den slagtand van een wild zwijn 


614. 


heeft. Na ongeveer drie maanden begint zich het eerste blad te ver- 
toonen. De wortels hebben zich intusschen in de vrucht zoover ont- 
wikkeld, dat zij tot den vezelachtigen bast zijn doorgedrongen. Veelal 
worden dan de noten geplant; evenwel meestal niet direct op de 
definitieve plaats in het open veld; gewoonlijk kiest de inlander een 
plaats op zijn erf, waar de jonge plantjes beschermd kunnen worden, 
zoowel tegen te felle zonneschijn, als tegen beschadiging, vooral tegen 
den aanval van wilde varkens. Ongeveer 9 maanden later, liefst in 
het begin van den natten moesson, brengt men de jonge planten over 
naar hare blijvende plaatsen in het open veld. Dikwijls laat men ook 
de kiemende noten veel langer hangen, tot dat de eerste bladeren 
ontloken en ontplooid zijn. De overplanting geschiedt in dit geval 
na ongeveer een jaar en dan direct naar de blijvende plaats. 

De cocospalm laat zich ook na 2 of 3 jaar nog goed overplanten, 
doch daar dit meer zorg en moeite vereischt, geschiedt het weinig. 

De over te brengen planten worden in vooraf gereed gemaakte 
plantkuilen geplaatst. De inlander plant in den regel op veel te 
geringen onderlingen afstand. Niettegenstaande daarop ook van hooger- 
hand herhaaldelijk is gewezen, schijnt het zeer moeilijk te zijn daarin 
verandering te brengen. 

Voor de cultuur in het groot is het minder gemakkelijk goede 
bibit te verkrijgen. Men moet zich gewoonlijk bepalen tot aankoop in 
een streek, waar over het algemeen goede noten verkrijgbaar zijn. 
Noten van Bali genieten een zekere voorkeur; deze worden ook in 
sommige gedeelten van Java van Gouvernementswege als bibit verstrekt 
tot verbetering der cultuur. 

De ontkieming geschiedt hierbij als regel van den aanvang af in 
den grond, op kweekbeddingen. Daarvoor kiest men een bijzonder 
geschikt, goed gedraineerd stuk grond, in de nabijheid van water 
ter besproeiing. De grond moet goed bewerkt, van onkruid en wortels 
gezuiverd wezen. Men legt de noten op onderling gelijke afstanden, 
van 40—5o cM., alle in den zelfden stand en richting, met de lengte-as 
horizontaal of een weinig hellend met de kiemzijde iets hooger. Ver- 
gelijkende proeven op Madagascar genomen, hebben bewezen, dat 
deze ligging de beste uitkomsten gaf. De ruimte tusschen de noten 
wordt met losse aarde aangevuld, die met asch gemengd en bestrooid 
wordt om ongedierte verwijderd te houden. Ook wrijft men wel de 


645 Oliegewassen. 


noten met asch in. In plaats van asch wordt ook keukenzout aanbe- 
volen en gebruikt; waarschijnlijk is dit minder goed; een te veel 
hiervan is zeer zeker schadelijk. 

De behandeling op de kweekbeddingen moet natuurlijk zeer 
zorgvuldig zijn. Voor geregelde besproeiing in den drogen tijd moet 
zorg gedragen worden. Beschaduwing is noodig, maar moet zoo inge- 
richt worden, dat de planten tegen den tijd van overplanting aan de 
volle zon gewend zijn. Goed schoonhouden is een eerste vereischte, 
benevens contrôle op mo- 
gelijk ongedierte, teneinde 
dadelijk maatregelen daar- 
tegen te kunnen nemen. 
Tegen beschadiging door 
vijanden van buiten dient 
een goede omrastering. 

Men brenet op de 
kweekbeddingen natuurlijk 
meer noten, dan men voor 
het geheele in cultuur te 
brengen terrein rekent 
noodig te hebben. Al naar 
omstandigheden bedraact 
dit meerdere 25—5o 0/5. In 
normale omstandigheden is 
30 9 voldoende. 

Noten, die op de 


kweekbeddingen na 3 of 4 


maanden niet zijn uitge- 
loopen, of die zwakken of Fig. 241. 


Ontkiemende klapper in een verder stadium van 
ontwikkeling 


afwijkenden groei vertoo- 
nen, worden verwijderd. 
In het begin van den regentijd geschiedt de overplanting in den 
vollen grond. 
Het terrein, waarop men de jonge planten zal overplanten, wordt 
geheel schoongemaakt, boomstronken en wortels worden uitgegraven 
en verwijderd; blijven zij zitten, dan vormen zij later kweekplaatsen 


van ongedierte. Vervolgens worden plantgaten gegraven; bij over 


646 


planting na 1—1l/g jaar, b.v. 1 M. lang, breed en diep. Het zich 
ontwikkelende wortelstelsel kan dan in den lossen grond van den 
plantkuil gemakkelijk uitgroeien. Onder in dien plantkuil brengt men 
zoo mogelijk wat stalmest of groenen mest, gemengd met de uitge- 
graven bovenste aardlaag. De plant wordt nu met een zoo groot 
mogelijke kluit aarde uit de kweekbedding gestoken en met zorg zoo 

spoedig en zoo voorzichtig mogelijk 


overgebracht. Zij wordt in den plant- 
kuil in denzelfden stand als in de 
kweekbedding, de bovenkant van 
de noot juist even onder het aard- 
oppervlak, geplaatst en de verdere 
ruimte weer met de uitgegraven 
aarde aangevuld en voorzichtig 
aangedrukt. 

Dadelijk nadat de overplanting is 
afgeloopen, moet worden besproeid, 
tenzij regenval dit overbodig maakt. 

Een deel der kweekbeddingen, 
uitgedund bij de overplanting, blijft 
bestaan, teneinde materiaal te hebben 
ter vervanging van planten, die ten- 
gevolge van de overplanting be- 
zwijken, of die later onvoldoenden 
groei vertoonen. 

Men plant altijd in rechte rijen, 
in vierkant of in ruitvorm; de laatste 
plantwijze verdient minder aanbe- 
veling. De onderlinge afstand is een 


punt van groot belang; deze wisselt 

Fig. 242. Ontkiemende cocosnoot. af van 7 tot ro M. Het aantal 

boomen, dat bij 7 M. plantwijdte 

op een bepaalde oppervlakte komt te staan, is dubbel zoo groot als 

bij ro M. De eerste afstand is evenwel zeker te klein, de volwassen 

boomen kunnen hunne groote behoefte aan licht en lucht niet voldoende 
bevredigen, hetgeen zich wreekt in den oogst. 

Onderhoud en Bemesting. De inlander, klapperboom- of klapper- 


647 Oliegewassen. 


tuinbezitter, doet in den regel weinig aan onderhoud en nog minder 
aan bemesting. Het onderhoud bepaalt zich veelal tot het korthouden 
van het onkruid; verder komt soms eenig huis- of keukenafval of wat 
stalmest aan de aanplanting ten goede. Het hakken van treden in 
den boom, om hem gemakkelijker te kunnen beklimmen komt veel- 
vuldig voor, maar is zeer af te keuren. 

Een goed onderhoud van een grootere plantage vereischt meer, 
maar een hoogere opbrengst vergoedt ruimschoots de besteede zorg. 

Hoewel het wenschelijk is den grond rondom iederen boom schoon 
te houden, is een schoonhouden van het geheele terrein, vooral in de 
eerste jaren noch mogelijk, noch gewenscht, want de grond, die nog 
niet beschaduwd wordt, droogt door de felle zonnestralen te veel uit. 
Later als de palmen grooter worden, helpen zij zelf door hunne schaduw 
aan dat schoonhouden belangrijk mede. 

De bovenlaag van den grond moet van tijd tot tijd losgewerkt 
worden om de toetreding van lucht tot, en de gaswisseling van den 
bodem te vergemakkelijken. Ook de boomen zelf vereischen eenig 
onderhoud; afvallende bladeren, verdroogde bloemscheeden moeten 
weggeruimd, luchtwortels aan den buikigen onderstam verwijderd 
worden. Al zulke afval, alsmede de planten, die bij het schoonmaken 
van het terrein uitgetrokken zijn, moeten uit den tuin verwijderd 
worden. Men laat ze vergaan, om ze daarna als mest te gebruiken. 
Dit is beter, dan ze te verbranden en alleen de asch in den grond 
terug te brengen; de stikstof ervan gaat dan niet verloren en de 
vergane plantendeelen werken mede tot de humusvorming. 

Tot het schoonhouden van het terrein wordt wel aanbevolen 
daarop vee te laten weiden. Een nadeel daarvan is, dat de oppervlakte 
van den grond vastgetreden wordt; een voordeel wordt gezocht in de 
bemesting, die het aanbrengt. Hierbij dient men evenwel niet te 
vergeten, dat de voedende bestanddeelen van dien mest geheel afkomstig 
zijn van het voedsel, dat het vee geniet. Krijgt het dus geen ander 
voedsel, dan hetgeen de bodem in de plantage oplevert, dan is dit 
mestargument niet hoog aan te slaan. 

Over de vraag, of het wenschelijk is in de eerste jaren andere 
cultuurgewassen tusschen de palmen te laten groeien, loopen de meec- 
ningen uiteen. Het bevordert zeker het schoon- en openhouden van 


den grond, maar het onttrekt voedingsstoffen daaraan, die anders aan 


GAS 


de hoofdeultuur konden ten goede komen. Aan te bevelen is tusschen 
de palmen vlinderbloemige planten te kweeken, die de stikstof der 
lucht vastleegen, om deze planten later als groene bemesting onder 
te werken. Daarmede wordt dan een dubbel doel bereikt; stikstof- 
bemesting en humusvorming, naast schoon- en loshouden van den grond. 

Een goede bemesting is noodzakelijk, wil men op den duur 
rijkelijke oogsten verkrijgen. De hoeveelheid voedende bestanddeelen, 
die door den oogst jaar op jaar aan den bodem onttrokken wordt, 


en die men daaraan door de bemesting moet teruggeven, is niet gering. 


Fig. 243. Aanplant van 5—6 jarigen leeftijd. 


Een ton copra, dat is wel ongeveer de productie per bouw en per jaar, 
bevat ongeveer rr K.G. stikstof en 20 K.G. minerale bestanddeelen, 
waarvan weder rr K.G. kali en 4 K.G. phosphorzuur zijn. In de met 
die hoeveelheid copra correspondeerende hoeveelheid vezel vindt men 
ongeveer 7 K.G. stikstof en 60 K.G. minerale bestanddeelen, waarvan 
20 K.G. kali, 1 KG. phosphorzuur en 30 K.G. chloornatrium. Deze 


cijfers zijn zoo goed mogelijke gemiddelden; verschillende analyses 


649 Oliege wassen. 


geven belangrijk uiteenloopende waarden, ook de verhouding tusschen 
copra en vezel kan natuurlijk binnen wijde grenzen varieeren; de 
opgegeven hoeveelheden hebben dus slechts zeer betrekkelijke waarde. 

Men ziet, dat de boom relatief groote hoeveelheden keukenzout 
kan opnemen; noodzakelijk voor den goeden groei schijnt deze stof 
evenwel niet te zijn. Ook ver van de zee kan de cocospalm groeien 
en gedijen, waar hij zeker zulke groote hoeveelheden chloornatrium 
niet tot zijne beschikking heeft; sommige analyses geven ook belangrijk 
lagere waarden voor het keukenzoutgehalte, maar het is niet bekend, 
onder welke omstandigheden het materiaal, waarop die analyses be- 
trekking hebben, gegroeid is. 


De boven gegeven getallen 
moeten vermeerderd worden met 
hetgeen noodig is voor den groei 
der boomen en met hetgeen 
mogelijker wijze verder onttrok- 
ken wordt; b.v. indien doppen, 
bladeren enz. niet als mest, of 
wel alleen als asch tot den 
bodem terugkeeren. 

De planters op Ceylon 
gaan meer en meer tot geregelde 
bemesting over; het resultaat 


daarvan is prachtig. Te Colombo 
zijn eenige groote kunstmest Fig. 244. 

fabrieken, die het den planters Rhynchophorus ferrugineus. 
gemakkelijk maken, door, des- 

gewenscht, voor iedere plantage na onderzoek van den grond een 
speciaal voor dien grond gewenscht mestmengsel te leveren. 


Voornaamste Vijanden en Ziekten. Behalve van wilde varkens, die 
in jonge klapperaanplantingen veel schade kunnen veroorzaken, door 
het omwroeten van den grond en het eten van de jonge bladeren, 
en van apen, heeft de cocospalm veel te lijden van klapperrotten of 
badjings, een soort eekhoorn, die op de jonge vruchten azen. Zij maken 
hunne nesten in de kronen der palmen en telen ongelooflijk snel voort. 
Men kan ze beletten in de boomen te klimmen, door om den stam op 


650 


voldoenden afstand van den boden een breeden blikken band of kraag te 
spijkeren. Men moet dan tevens de kronen van ratten zuiveren. Daar 
deze vrij ver springen kunnen, moeten alle bij elkaar staande boomen 
aldus behandeld worden, en is het noodig, dat de aanplanting door 
een open strook of ruimte van andere boomen gescheiden is. 

Men poogt ook wel de ratten door vergif uit te roeien. 

Witte mieren kunnen alleen schade veroorzaken op de kweekbeddin- 
gen, waar zij den vezelbast doorknagen en eindelijk de noot zelf weg vreten; 
kort na de overplanting brengen zij schade toe aan de jonge wortels. 
Het beste middel er tegen is zwavelkoolstof. Men spuit eenige kub. 
centimeters ervan in de door de mieren gemaakte gangen, of men 


Fig. 245. 


Oryctes rhinoceros L, 


stopt er een in zwavelkoolstof gedrenkt lapje in, en sluit dan de gang 
met klei af. 

Veel schade kunnen de kevers teweeg brengen; in de eerste 
plaats de snuitkever (Rhynchophorus). 

De volwassen kevers van deze soort doen geen schade; het wijfje 
lest haar eieren in de teere plaatsen en de wonden van den palm. Na het 
uitkomen boren de larven kanalen in den stam, eerst fijnere, later, als 
zij grooter worden, wijdere. Het beste bestrijdingsmiddel is den palm 
zoo onbeschadigd mogelijk te houden, geen bladeren af te trekken of 


Oo 
> 


651 Oliege wassen. 


af te snijden, geen inkepingen voor het beklimmen te gedoogen en 

mogelijke wonden onmiddellijk met koolteer te bestrijken. 

De gevaarlijkste vijand is evenwel de neushoornkever of klappertor 
(Oryctes rhinoceros). Hij is 5 tot 6 cM. lang en 3 cM. breed, donkerbruin 
of zwart met een kleinen hoorn vóór aan den kop. Reeds op de kweek- 
beddingen tast hij de jonge planten aan en graaft daartoe in den 
bodem een kanaal tot hij de jonge spruit bereikt. Bij oudere palmen 
wordt een kanaal geknaagd onder de aanhechtingsplaats van een blad. 
Bereikt dit kanaal het hart van de plant, dan hangen spoedig de meeste 
bladeren slap neder. Het insect vliegt ‘savonds tegen zonsondergang 
rond en zet zich neder op een boom, waarin het zich gedurende den 
nacht een gang graaft. Overdag blijft het in dien gang tot den avond. 

De bestrijding geschiedt het best door: 

10. het opzoeken en dooden der kevers, poppen, larven en eieren. 
Uit de gangen in den stam moet men de dieren met een scherp 
haakje trachten uit te trekken; 

20, het aanleggen van kunstmatige broedplaatsen, gemaakt van rottende 
klapperstammen, pisangbladeren, aarde enz. Deze worden in een 
kuil gebracht, maar zoodanig, dat ze nog een weinig boven den 
grond uitkomen. Minstens iedere zes weken moeten deze vang- 
plaatsen geheel uitgezocht en alle kevers, poppen, larven en eieren 
gedood worden; 

3%. het opruimen van alle andere broedgelegenheden, als doode boo- 
men, mesthoopen, dorre bladeren, afval enz. waarin anders de 
wijfjes hare eieren leggen. 

Het is duidelijk, dat samenwerking van alle bezitters van aan- 
plantingen in dezelfde streek hier noodzakelijk is. Voorschriften van over- 
heidswege zijn daarom zeer gewenscht. Ceylon en de Maleische Staten- 
federatie gaven daarvan een goed en succesvol voorbeeld, dat ook 
in ons Indië navolging vond. Verordeningen waarin houders van klapper- 
tuinen o.a. de verplichting wordt opgelegd doode klapperboomen om 
te houwen en te verbranden of te begraven, werden gegeven in de 
volgende gewesten: 

Sumatra's Westkust. Javasche Courant 17 Oct. 1905 No. 82. 

Atjeh e.o. 5 5 gorMet rorrsNo::43: 

Sumatra's Oostkust 7 5 6 Febr. rgr2 No. II. 

Jorneo's Westerafd. 5 9 Aug. 1gr2 No. 64. 


652 


Benkoelen Javasche Courant 7 Jan. 1913 No. 2. 
Celebes e.o. E 7 rielan-s Tors No 2 
Riouw e.o. 5 5 Ig Aug. 1913 No. 66. 


Aan ziekten is de klapperboom weinig onderhevig; de eenige in 
ons Indië beschreven is die, veroorzaakt door een schimmel, Pestalozzia 
Palmarum Cooke, een typische jeugdziekte. Bordeausche pap en uit- 
snijding en verbranding der aangetaste bladeren zijn hier de beste 


bestrijding. 


Oogst. De boom bloeit het geheele jaar en draagt dus ook steeds 
vruchten, zoodat men regelmatig het geheele jaar oogsten kan. Wel 
verschijnen in den Oostmoesson de bloeikolven met grooter tusschen- 
poozen dan in den regentijd, en kan langdurige felle droogte den bloei 


geheel tegenhouden. 


Van het groote aantal 
vrouwelijke bloemen van 
eene bloeiwijze ont 
wikkelen zich relatief 
weinige tot vruchten, en 
daarvan vallen er nog 
een aantal af‚ voordat 
zij tot rijpheid komen. 
Het aantal noten aan 
één tros kan zeer ver- 
schillend zijn. Hoe 
kleiner de vrucht des 
te grooter in den regel 
het aantal per tros; bij 
gemiddelde grootte is 


een aantal van acht 
noten per tros niet 
ongewoon. 

De inlander, die 


alleen voor eigen ge- 


bruik eenige klapper- 
Bien 246: boomen heeft, oogst 
Klapperboomen aangetast door Oryctes rhinoceros L. naat behoefte; heeft hij 


653 Oliege wassen. 


een eenigszins groote aanplanting, dan plukt hij iederen Djoemahat 
Kliwon, dus eens in de 35 dagen. Hij klimt in den boom, waarin op 
afstanden van ongeveer rl/j voet inkepingen zijn gemaakt tot steun 
voor den voet, terwijl de handen om den stam worden geslagen. De 
rijpe afgedraaide of afgesneden vruchten worden eenvoudig naar be- 
neden geworpen. 

Op Sumatra, vooral aan de Westkust, is het niet ongewoon 
apen als klapperplukkers af te richten. Op de Zondagsmarkt te Pajakombo 
worden apen-klapperplukkers te koop aangeboden. 

In de omstreken van Padang wordt als loon voor den plukker een 
klapper per boom gerekend, waarvoor deze tevens den boom schoonmaakt. 
Op Java geldt algemeen als belooning twee klappers per boom. 

In grootere aanplantingen wordt regelmatig iedere maand of 
iedere twee maanden geoogst. Het geschiedt op dezelfde wijze. 

De opbrengst per boom en per jaar loopt uit den aard der zaak 
zeer sterk uiteen. Boomen, in ongunstige omstandigheden of zooals er 
zoovele zijn, slecht onderhouden, niet bemest, geven misschien maar 
20 noten per jaar, of nog minder. Bij aanplantingen, waaraan meer 
zorg wordt besteedt, verkrijgt men grootere opbrengst. In het algemeen 
zal het voorzichtig zijn op niet meer dan 5o of 60 noten per boom en 


per jaar te rekenen, hoewel in gunstige omstandigheden en bij goede 


Loa 
hed 
bemesting So —1oo noten niet buitensporig is, en hoogere opbrengsten, 
zelfs r5o, worden vermeld. 

Bij so noten per boom krijgt men, bij eene plantwijdte van 8 M , 
van de 156 boomen per H.A. 7800 noten per jaar, of per bouw van 


Lo boomen 5500 noten. 


Beschrijving der noten. Het gewicht der noten en de gewichtsver- 
houding tusschen bolster, dop, kernlaag en klapperwater, schommelen 
tusschen wijde grenzen. Onderstaande tabel, ontleend aan de publicaties 
van het Gouvernementsbureau te Manila, geeft daarvan een denkbeeld. 
ledere serie bevat de cijfers verkregen bij het onderzoek van ro 
noten (uitgezonderd serie VI, die er maar 9 had). In ieder vak staan 
de laagste en de hoogste der gevonden waarden en daaronder de 
gemiddelde. 


654. 


TABEL [. 


KrAPPER- 


| MEER TU » ay | 
No. | $ En | GEWICHT | Borsrer Dor _ | _KERN 
AARD DER | DER | | WATER 
DER | à IN IN IN 
NOTEN. |_NOTEN IN 
SERIE. | IN K.G | Oom 0/g. | Of. | 0fo- 
5 man ee See ESE EE nn 
Noten nagenoeg rijp, | A He EE 4 | 3 
Ik versch vanden boom, | 2,100-3,781| 40,3--5046 | 10,3-13,0 18,4-26,8 | 18,6-25,2 
bast groen. 2,848 | 46,2 | _ IT4 21,8 20,6 
_ == L | — zl — 
m Noten, zeer rijp, bast 1,681-2,945! 15,6-29.5 | 13301734 | 28,2-3545 | 26,5-36,5 
ol dof bruin. 2,120 22,6 15,5 3253 [2057 
| _Noten 3 maanden oud, kl | 
UI. | beginnen juist te | 1,666-5,062 33,9-68,4 | 150145 | 13,4-30,6 | lee 
nn 2,805 | 49.6 10,8 | 23.1 15,8 
Iv Noten 6 maanden oud, | 2,033-3,585| 43,7-62,2 | 7,0-12,6 | 17,1-2554 | 751-20,1 
| nog niet gekiemd. | 2,86 455 OST 2059 MES 
zi __Noten nog niet geheel E ER: 
ME rijp, versch van den | 31897-49535 Ornldn | ens EO an 
| em 3,958 70,0 5,9 10,3 13,9 
s Noten nagenoeg rijp, 1,644-—3,46 6,6-65,2 \ 6,7-12,6 | 14,6-28,0 | 14,4—-22.,8 
Ve ie o JI 3,407/ 3 De) 7 » 44 ) 
| versch vanden boom. { _ 2,384 SII 9,4 ie So O er ED 
ViL | Noten zeer rijp, versch | 1,437-—1,716| 29,8-36,8 | I1,8-13,5 | 27,7-30,0 | 19,6-28.4 
7 van den boom. 1,558 3354 | 12,9 20.1 24.6 
Vr Rijpe noten, groene | 1,482-2,160| 26,0-40,3 | 12,4-16,4 | 25,9-31,1 | 19,6-27,9 
à bolster. IO Asen Nee AL RD 28,6 DE 
IX Rijpe noten, goudgele | 1,5771—1,926| 20,3-3545 | 13,0-15,0 al 2349-3077 
GR bolster. | 1,702 26,2 14,1 IT SB | 28,4 
Xx Noten van boomen aan 2,165-3,492) 29,2-5034 | 9551335 | 21,3-29,0 | 17,1-28,6 
za de zeekust. 2.SII 41,8 EG | 24,4. | 2 
B ; | 
| | | 
Ni | Noten van boomen uit | 1423-4114 21,1-39,2 | 11,0-16,5 | 20,9-33,2 | 20,4-32,0 
En het binnenland. 25804 — |S 32,0 ISR 277,6 27,6 
za EEEN e en l = Mn NS 
= ns -- —= —= 
XII | Noten uit het binnen- | 1,823-2,220/ 1753-2447 | L41=18,2 | 28,8-34,2 | 28,2-33,3 
en land, kleinere. | 2,077 21.2 16,1 Se | 30,5 
RENE 5 Wees WE 
XI | Noten uit het binnen- | 1,897-—3,092| 20,2-32,3 | 12,8-15,6 | 25,0-32,5 | 2542-3446 
Ri land, grootere. 2,528 26,7 (ET 29. 


6 30,0 


655 Oliegewassen. 


Seriën L—IV betreften noten in verschillende stadia van rijpheid. 
Daar de noten van Serie II, vooral wat den bolster aangaat, sterk 
afwijken, is vergelijking moeilijk en neemt men beter de waarde voor 
de kernlaag in 9) van de ontbolsterde noot, d.i. bij Serie 1 40.3, 
Serie II 41.4, Serie III 44.8 en Serie IV 455. Bij het rijper worden 
neemt dus de kernlaag regelmatig toe. 


Seriën V, VI en VII betreffen noten van één pluk van eenzelfden 
boom, waarvan Serie V de minst rijpe, Serie VI de gemiddeld rijpe 
en Serie VIII de allerrijpste bevat. De duidelijke vermeerdering van 
de kernlaag bij grootere rijpheid blijft ook bestaan als men de percentages 
van de ontbolsterde noot rekent; deze zijn namelijk 34.4, 41.6 en 
43.7. Het percentage van het klapperwater neemt in deze drie seriën op 
de geheele noot berekend toe. Van de ontbolsterde noot zijn de percentages 
46.5, 39.2 en 37.0, dus afnemend ; evenzoo neemt het gehalte van dit water 
aan vaste bestanddeelen af‚ nl. 6.3, 5.20 en 4.40/0. De kern- 
substantie scheidt zich af uit het klapperwater. !) 


Seriën VIIL en IX betreffen rijpe noten van twee dicht bij elkaar 
staande boomen van verschillende variëteit, de eene boom draagt 
vruchten met groenen bast, de andere goudgele; bij het rijp worden, 
worden ze beide dofbruin. 


Seriën NX en XI betreffen rijpe noten, uit een groote hoeveelheid 
gezocht, onderling zoo verschillend mogelijk, serie NX van boomen, 
die aan het strand gegroeid zijn, serie XI van boomen meer land- 
waarts in. 


Seriën XII en XIU betreffen kleinere en grootere noten op een 


mijl afstand van de zee gegroeid. 


Een tweede tabel aan dezelfde bron ontleend, moge nog volgen; zij 
gaat over grooter aantal noten, nl. telkens rooo stuks, van aan de 
zeekust, en van meer landwaarts groeiende boomen. 


1) Een analyse van klapperwater door PRINSEN GEERLIGS gaf: Vaste stof 
1,72 0/9; glucose 0,58 Ofg; aschbestanddeelen 0,89 0/0. 


Paper II 
KUSH BINNENLAND. 
ES ADE nn a = 
GEWICHT VAN 1000 NOTEN. | 2363 K.G. 2286 K.G. 


0/o van de | 0o van de ‚ 0 van de | 0 van de 


geheele \ontbolsterde, geheele |ontbolsterde 
| Í 


noot. noot. noot. noot. 

Bolster er Bede eeen DT NE 38,0 | — 30,8 | -— 
Pop iass an vont Eee ENEN eee 11,9 19.2 128 18, 

l | 7 4 
KSern Bere A Ae el Jed 27,4 4452 | 30.1 4335 
MVALOL Nee ch ale Pier ee | 22 36.6 | 26,4 39,1 


DE VERSPREIDING VAN DE CULTUUR IN DEN ÄRCHIPEL. 


Tegen het midden van de vorige eeuw was de cultuur van den 
klapperboom in den Archipel in verval geraakt Het Bestuur had in 
den loop der jaren millioenen boomen, dikwijls ook vruchtdragende, 
laten omhakken ten behoeve van allerlei openbare werken, als bouw 
jan bruggen, tijdelijke loodsen, of voor dijkversterkingen enz. 

In 1850 kwam daarin verandering. De toenmalige Gouverneur- 
Generaal RocmusseN had een juister inzicht in de beteekenis van den 
cocospalm voor de inlandsche huishouding. Hij verbood het omhakken 
van vruchtdragende klapperboomen ten behoeve van openbare werken 
en wees bij circulaire de hoofden van gewestelijk bestuur op de 
wenschelijkheid om overal de klappercultuur zooveel mogelijk aan 
te moedigen en de bevolking tot bijplanten aan te sporen. Als middel 
daartoe werd aangewezen de bewaring en bevestiging der hier en daar 
in stand gebleven, maar meest in onbruik geraakte gewoonte, volgens 
welke men verplicht was bij huwelijk, geboorte en andere plechtige 
gelegenheden, enkele uitgeloopen klappers aan den geestelijke te over- 
handigen of wel eenige klappers uit te planten. 

Eenige jaren later werd het bestaande voorschrift, dat overal, 
waar daartoe gelegenheid bestaat, ieder gezin verplicht is, jaarlijks 
twee klappers bij te planten, opnieuw in herinnering gebracht. 

Deze bestuursbemoeiingen droegen goede vruchten. 

Werd in de offhicieele statistiek op 1 Jan. 1851 het aantal klapper- 
boomen op Java op + 9 millioen geschat, in 1872 kon hiervoor bijna 
30 millioen worden aangenomen. Mogen al deze cijfers niet geheel 


657 Oliegewassen. 


vertrouwbaar zijn, zij wijzen toch stellig op een grooten vooruitgang. 
In latere jaren vindt men deze klapperboomen-statistiek in het Koloniaal 
Verslag niet meer opgenomen, zoodat over het tegenwoordige aantal 
geen cijfers te geven zijn. Dat het evenwel sinds 1872 nog zeer be- 
langrijk gestegen is, is zeker; eene verdubbeling mag men veilig aan- 
nemen. 

Het gouvernement is steeds in deze richting blijven doorgaan !). 
Het heeft overal, waar daartoe gelegenheid bestond, de klappercultuur 
aangemoedigd en geholpen. Een poging tot invoering van een gouver- 
nementscultuur is niet geslaagd. In 1857 is de huurtermijn van woeste 
gronden, die voor andere gewassen 20 jaar bedroeg, voor gronden, 
die met klappers beplant werden, op 40 jaar gebracht, met het oog 
op den langen tijd, die verloopt, voordat een klapperaanplant vrucht 
dragend wordt. 

Voorschotten werden herhaaldelijk verleend, goede bibit om niet 
of tegen geringe vergoeding verkrijgbaar gesteld, nuttige raadgevingen 
en aanwijzigingen gegeven, die echter niet altijd met volledig succes 
bekroond worden; zoo wordt, om maar een voorbeeld te geven, niet- 
tegenstaande veel voorlichting, dikwijls op te korten onderlingen 
afstand geplant. 

Kweekbeddingen zijn aangelegd op de erven van dessahoofden 
en inlandsche ambtenaren, voorschriften werden gegeven en verorde- 
ningen uitgevaardigd tot wering van schadelijke invloeden. 

Als gevolg vindt men dan ook sinds vele jaren, waar de ver- 
slagen over de klappercultuur spreken, bijna altijd van uitbreiding 
gewag gemaakt, en deze cultuur heeft, zoowel op Java, als in de Buiten- 
bezittingen een zeer belangrijke plaats ingenomen als bestaansmiddel 
voor den inlander. 

Nog steeds staat Java met Madoera in deze cultuur vooraan; 
het sterkst ontwikkeld is zij daar in de residentie Kedoe, langs de 
Zuidkust; daar alleen vond men in rgog 71/) millioen klapperboomen, 
waarvan 41/4, millioen vruchtdragende. De verhouding van deze twee 
getallen, die ook elders wordt terug gevonden of zelfs overtroffen, wijst 
wel op een sterke bijplanting, als men bedenkt, dat de duur van de 


1) Zie gouvernements-circulaire van 6 Juni rgo3 No. 2218, waarin op instand- 
houding en uitbreiding der cocoscultuur wordt aangedrongen. 


Deer II, 42 


658 


niet-vruchtdragende levensperiode tot die van de vruchtdragende ongeveer 
als 1: 10 staat. 

In de residentie Madioen bepaalt zich de geregelde cultuur tot de 
vlakte van Patjitan en Ngadiredjo in de nabijheid van het zeestrand, 
waar bijna alle beschikbare grond door klapperboomen is ingenomen. 
Ook in de residentie Semarang is de cultuur zeer belangrijk; in het 
district Ambarawa is in sommige desa's aan de cultuur geen verdere 
uitbreiding te geven, daar alle erven reeds zijn volgeplant. Zoowel in 
de residentie Bantam, waar zij de volkscultuur bij uitnemendheid wordt 
genoemd, (Kol. Versl. 1908), als aan het andere uiteinde van Java in 
de afdeeling Banjoewangi, is de cultuur van veel beteekenis. 

Hetzelfde kan gezegd worden van Madoera. 

Voor de Buitenbezittingen is zoo mogelijk deze cultuur relatief nog 
gewichtiger; vooral voor de bewoners der kuststreken is zij dikwijls 
het voornaamste middel van bestaan. Vooraan staat het eiland Celebes. 
In de kuststreken van de residentie Menado zijn zeer vele klapper- 
tuinen; ook in de andere deelen van dit groote eiland is deze cultuur 
zeer verspreid. Op de Sangir- en Talauteilanden is zij nog sterker 
vertegenwoordigd; deze zijn bijna één klapperbosch. 

Borneo is eveneens een groot klapperland, vooral de Wester- 
afdeeling. Langs de geheele Westkust vindt men onafgebroken klapper- 
tuinen, die zich hier en daar uren ver naar het binnenland uitstrekken. 
De cultuur is hier nog geheel in handen van Chineezen en inlanders. 
Vooral de Chineesche planters hebben goed aangelegde en goed gedrai- 
neerde tuinen. Kilometers lange kanalen dienen voor afvoer van water 
en ook van de noten, die als drijvende vlotten getransporteerd worden. 
De klappercultuur heeft hier een hooge mate van welvaart gebracht. 

Van het eiland Sumatra maakt het Zuid-Oostelijke deel eenigszins 
een uitzondering, de klappercultuur is daar niet zoo sterk ontwikkeld; 
vooral in Djambi en Palembang schijnt de klapperboom minder goed 
te gedijen. Het Gouvernement van Sumatra's Westkust, de gewesten 
Atjeh, Tapanoeli en Sumatra's Oostkust daarentegen hebben een 
belangrijke cultuur, vooral ook het eiland Nias. In de afdeeling Indragiri 
zijn in den laatsten tijd groote klapperaanplantingen aangelegd. 

Als producenten tellen verder nog mede in de eerste plaats de 
eilandgroepen, die de afdeeling Poelau Toedjoeh van de residentie Riouw 
vormen, verder Bali en Lombok en ook Biliton, terwijl al de kleinere 


659 Oliegewassen. 


eilanden, die te zamen de residentiën Ternate, Amboina en Timor uit- 
maken, hunne bijdragen leveren (vooral de Key-eilanden en Flores); 


lapperaanplant in een Sumatraansch dorp. 


N 


zelfs Zuid-Nieuw-Guinea, waar Rottineezen, die zich daar gevestigd 
hebben, aanzienlijke klappertuinen bezitten. 
Dit alles betreft bijna uitsluitend de cultuur door inlanders en 


Chineezen. Een enquête door de Afdeeling Nijverheid en Handel in 
1914 gehouden, naar den omvang der klappercultuur op landen in 
exploitatie genomen door particuliere personen en maatschappijen, 
zoomede op particuliere landerijen, had tot resultaat, dat op Java en 
Madoera r44 ondernemingen waren die 9462 bouws uitsluitend met 
klappers beplant hadden en r677 met klappers en andere culturen 
gemengd. Van deze rr139g bouws waren er 1512 in productie nl. 
vuder dan 6 jaar. De meeste liggen in Batavia, Kediri en de Preanger. 

Voor de buitenbezittingen zijn de overeenkomstige cijfers 122 


Fig. 248. Klapperaanplant op Talisse, 


ondernemingen met 22430 en 2469, samen 24899 bouws, waarvan 7217 


in productie, gelegen voornamelijk in Sumatra's Oostkust, Atjeh, Riouw 
en Menado. 

Wat dit alles beteekent tegenover de inlandsche cultuur moge 
blijken uit het volgende. Stel dat op iederen bouw 7o voldragende 
palmen stonden, die ieder 6o noten per jaar leverden, terwijl uit 5000 
noten 1 ton copra verkregen wordt, dan zou van deze 36000 bouws in 


geheel Indie + 30.000 ton copra per jaar te verwachten zijn. 


> 


661 Oliege wassen. 
NOTEN. GEBRUIK EN HANDEL. 


Het grootste deel der geoogste noten wordt in de inlandsche 
huishouding verbruikt; de rest wordt tot cocosolie en copra verwerkt, 
behalve een zeer klein gedeelte, dat als vrucht wordt uitgevoerd. 

Hoe groot het gebruik van cocosnoten voor huishoudelijke 
doeleinden is, is uit den aard der zaak niet te zeggen, maar men kan 
er zich eenigszins een idee van maken door de volgende berekening. 

Stel dat ieder Javaansch gezin per dag één cocosnoot gebruikt 
en stel ieder gezin op 5 personen, dan gebruiken de 30.000.000 in- 
woners van Java per jaar 6.000.000 X 365 == 2190 millioen noten. 
Deze zouden aan copra ongeveer 400.000 ton kunnen geven, dat is 
ruim 4 maal de uitvoer van Java in een gunstig jaar. (Voor de Buiten- 
bezittingen zou de verhouding nog wel grooter worden). Het is hieruit 
wel duidelijk, dat, wat door den uitvoer naar buiten blijkt, slechts een 
klein deel van Indië's cocoscultuur vertegenwoordigt. 

De cocosnoten zijn het voorwerp van een zeer levendigen handel 
in alle deelen van den Archipel. 

Volgens het Koloniaal Verslag 1906 is in den Oostmoesson de 
omzet aan klappers te Djapara per dag f/ 300 à f 4oo. De prijs varieert 
sterk en wordt tegenwoordig beheerscht door de copraprijzen. In de 
streken, waar het aanbod overvloedig is, is de prijs meestal / 2.— 
à f 3. — per roo stuks, in de hoofdplaatsen meestal wat hooger. 
Waar de noten aangevoerd moeten worden, b.v. te Palembang en 
in de hoogere streken, zijn zij duurder, tot / 10.— per roo; in enkele 
bijzonder ver afgelegen oorden kan de prijs nog hooger worden. 

In- en uitvoer van noten wordt in de statistiek wel vermeld, 
maar de hoeveelheden, die zeer wisselend zijn, zijn steeds onbeduidend. 


Orte EN Kork. BEREIDING EN HANDEL. 


De inlanders bereiden algemeen klapperolie in het klein voor 
eigen huishoudelijk gebruik, maar ook als bedrijf voor verkoop. Meestal 
bewerkt de man met behulp van zijn eigen gezin het product van 
zijn eigen boomen, doch soms worden boomen gehuurd of gepacht of 
vruchten opgekocht. De bereiding is steeds zeer primitief en niet overal 
geheel gelijk. 

Daar de olie in microscopische druppels in de cellen van de 


662 


kernlaag voorkomt, moet men om ze te winnen de cellen openen. 
Dit geschiedt gewoonlijk door fjnmaken van het materiaal, en voor 
een deel door den druk tijdens het persen; het kan ook geschieden 
door koking of door rotting. 

De meest algemeen voorkomende wijze van inlandsche oliebe- 
reiding is aldus. De kernlaag wordt uit de geopende noten genomen 
en met behulp van een plankje, bezet met ijzeren puntjes, geraspt. Het 
raspsel, al of niet bedeeld met een weinig water, wordt indien de hoe- 
veelheid klein is, met de hand gekneed en geperst, bij grootere hoe- 
veelheden met de voeten uitgetreden. 

Het uitloopende melkachtige sap, waarin nu het grootste gedeelte 
der olie overgegaan is, wordt opgevangen en gekookt, waarbij de 
olie boven komt drijven, zoodat men ze kan afscheppen. 

In Oost-Java zeeft men eerst 
het uitgeperste sap, schept bij 
het koken de olie niet af, maar 
kookt voort tot al het water 
verdampt is. De op deze wijze 
bereide olie wordt daar als 
bijzonder goed beschouwd. 

In Keboemen, waar men zeer 
veel oliebereiding vindt, onder- 


scheidt men drie soorten: 
5 ro, lenga klentik. Als grond- 
Fig. 249. Raspen van klapper. stof gebruikt men goede rijpe 
klappers, waarvan men de kern- 
laag, nadat deze eenige uren in water is geweekt, raspt. Men brengt 
het raspsel gemengd met wat water in een bamboemand, die boven 
een houten bak geplaatst is. Door kneden met de hand wordt het 
sap afgescheiden; dit vloeit in den houten bak en vandaar door een 
tuit naar een aarden vat, waarin men het eenigen tijd laat staan. 
Daarna wordt de bovendrijvende laag afgeschept, gekookt en dan in 
goeni zakken geperst, waardoor de zuivere olie uitloopt. 
De uitgeknede massa wordt als kenteh (ketepo kendo, blondo) 
verkocht en als toespijs bij de rijst gebruikt. 
2°, lenga gamblong of 1. botok. Als grondstof gebruikt men 
jonge noten. De kernlaag wordt 2 dagen in water geweekt, daarna 


663 Oliegewassen 


geraspt, het raspsel gedurende 2 dagen gedroogd en dan in een 
rotan zak 2 of 3 maal geperst. De uitgeperste massa (boengkil) heeft 
verkoopwaarde als varkensvoeder of als mest. 

3°. lenga tobat of 1. batjin. Grondstof hiervoor is de uitgeknede 
massa van de bereiding van lenga klentik. Deze wordt eerst in een 
open krandjang 4 à 5 maanden in de buitenlucht bewaard. Door de 
ingetreden rotting openen zich ook de cellen, die bij de rasping en 
persing nog niet waren opengegaan. Deze massa wordt gedurende 
3 uren goed gekneed, dan 2 of 3 dagen te drogen gelegd, vervolgens 
ijngestampt en in een rotan zak geperst. 

De op deze wijze verkregen olie is veel minder goed, dan de 
andere. 

In Pandeglang en Tjarigin (Bantam), waar ook veel klappercultuur 
te vinden is, treft men te midden van klappertuinen z.g. pembotokans 
aan; dat is eene inrichting tot klapperoliebereiding, die door den 
eigenaar der tuinen wordt verhuurd aan lieden uit de nabuurschap, 
die van hem klappers koopen om ze op olie te verwerken. De huur 
bedraagt 31/3 cent voor 1oo verwerkte klappers. De inrichting, bestaande 
uit een haard van klei, een stel kookpannen, houten bakken en raspen, 
is iets minder primitief, dan die van een eenvoudigen thuiswerker. 

In sommige gevallen wordt geen huur betaald voor het gebruik, 
maar dan blijft de uitgeknede massa het eigendom van den verhuurder. 
Ze wordt in een kuil verzameld en afgedekt. Na een paar maanden 
heeft zulk een gevulde kuil een verkoopwaarde van ongeveer /40—. 
De massa wordt dan met de voeten bewerkt en uitgetreden, waarbij 
een weinig olie zich afscheidt; de rest wordt opgekookt en de boven- 
drijvende olie afgeschept. Het aldus gewonnen product, de zooge- 
naamde minjak baoe, ís natuurlijk van geringe kwaliteit. 

Wanneer de eigenaar geen klappers voor verkoop beschikbaar 
heeft, geeft hij wel voorschot aan de oliekokers om ze zich elders te 
verschaffen. 8 

Een andere wijze om partij te trekken van de losmaking van de 
celmassa door rotting, is dat men de geraspte noot met krabben, visch- 
afval of iets dergelijks vermengt en dan na eenigen tijd perst. Dit 
geschiedt o.a. op Atjeh, maar komt ook wel voor op Java. Men 
krijgt daarbij meer, maar slechtere olie, die als spijsolie onbruikbaar 
is en voor lampolie wordt gebezigd. 


664 


De opbrengst aan olie verschilt natuurlijk naar de grondstof 
en de bereidingswijze. Onrijpe klappers geven belangrijk minder olie 
dan rijpe. Uitgaande van rijpe noten geeft de gewone bereiding ge- 
middeld per zoo noten 2 petroleumblikken olie, dat is 37,8 L. of bijna 
34/2 K.G.; per rooo noten dus 115 K.G. 

De beschreven werkwijzen betreffen uitsluitend de oliebereiding 
op kleine schaal. Zelfs een inlander, die van dit werk zijn hoofd- 
bedrijf maakt, verwerkt slechts kleine hoeveelheden. lemand, die b.v. 
Looo noten per maand gebruikt, wordt reeds als een groote oliekoker 
beschouwd. 

Deze inlandsche oliebereiding geeft in Atjeh en gaf vroeger ook 
op Bali aanleiding tot eenigen uitvoer van klapperolie. 

Naast dit kleinbedrijf kent men ook in Indië het oliepersen in 
moderne fabrieken. Volgens het Adresboek van Ned -Ind. Nijverheid, 
zijn er op Java 7 Europeesche fabrieken, waarvan vijf op Oost-Java; 
in de Buitenbezittingen zijn er drie, nl. te Pontianak, te Macassar en 
en te Den Pasar (Bali). Daarnaast 40 niet-Europeesche, waarvan 31 
op Java; op de namen afgaande, zijn daarvan 32 in Chineesche handen. 
De fabrieken in de Buitenbezittingen maken uitsluitend klapperolie. 
Die op Java verwerkten vóór den oorlog voornamelijk katjang, kapok- 
en djarakpitten; in den laatsten tijd ook veel copra. Fen paar dier 
fabrieken hebben ook eene inrichting tot extractie met benzine; som- 
mige staan in directe verbinding met zeepfabrieken. In de oorlogsjaren 
is deze industrie enorm vooruitgaan. 

De voordeelen van deze verplaatsing van de oliefabricatie naar 
het land der copraproductie, zijn in de eerste plaats te vinden in de 
goedkoope werkkrachten en in de verwerking van versche grondstof. 
Afzet van haar hoofdproduct vond de jonge industrie eerst in de 
opkomende zeepziederij en in het binnenlandsch gebruik (o. a. katjang- 
olie voor het batikken). Later is door de betere communicatie-middelen 
(o. a. Java— China— Japan en Java San Francisco) haar afzetgebied 
zeer vergroot. Een andere belangrijke verruiming is nog te verwachten, 
als het gelukt haar product ingang te doen vinden in het huishoudelijk 
gebruik der inlanders. Deze zullen moeten inzien, dat het voordeeliger 
is hun klappers tot copra te verwerken, dan er op hunne gebrekkige 
wijze een gedeelte der olie uit te halen. De hooge prijzen der copra 
werken natuurlijk deze verschuiving zeer in de hand. 


665 Oliegewassen. 


Op uitvoer van de olie naar Europa zal men evenwel niet te veel 
moeten rekenen. Bijna alle Europeesche landen heffen een hoog invoer- 
recht van de olie, maar laten de copra weinig of onbelast binnen. 
Engeland, dat een groot deel van Ceylon's olie gebruikte, zal mis- 
schien na den oorlog dit voorbeeld volgen; men heeft er zich in de 
oorlogsjaren zeer toegelegd op het verslaan van copra en palmpitten. 
Een ander bezwaar voor de olie-export is de emballage. Deze ge- 
schiedt of in fusten, die teruggezonden moeten worden, of in petroleum- 
blikken in kisten, die in Europa hun waarde grootendeels verliezen. 

Hier is ook het voorbeeld van Ceylon duidelijk. 

Dit eiland heeft sinds vele jaren een zeer belangrijke cocoscultuur 1) 
die in moderne inrichtingen, zoowel uitstekende copra, als 1ste qualiteit 
olie fabriceert. Terwijl in de vorige eeuw de uitvoer van olie grooter 
was, dan die van copra, is die verhouding langzamerhand verschoven, 
de copra-uitvoer heeft den olie-uitvoer overvleugeld. Zie hier de cijfers; 
de hoeveelheid olie verhoudt zich tot de hoeveelheid copra als 1 tot: 


0,84 in de jaren 1896—1goo (gemiddeld) 


OO men 5 IOOI— 19O5 A 
GON 5 1906 —I9gIO 4 
be shetjaars nou. 

IE 5 1912, 

oM 


meme WOL 


In de oorlogsjaren is deze verschuiving nog zeer versterkt en 
versneld, doordat de grootste der oliefabrieken op Ceylon van over- 
heidswege gesloten is, omdat zij aan Duitschers behoorde. 

Eene uitvoerige beschrijving van eene moderne oliefabrieksin- 
richting is hier niet op haar plaats. In het kort komt die inrichting 
hierop neer. 

De grondstof, d.i. de copra, wordt door builen en ziften van 
vuil en vreemde lichamen gezuiverd, daarna in brekers gebroken en 
vervolgens tusschen walsen, eerst geribde, daarna gladde, fijn gemalen. 
Het meel wordt, na in warmpannen opgewarmd en zoo noodig be- 
vochtigd te zijn, in hydraulische persen uitgeperst. De verkregen olie 
wordt gefiltreerd; het uitgeperste meel, de cocoskoek of klapperboeng- 


1) Uitvoer in rgr4: cocosolie 513.698 cwt.‚ copra 1,466.212 cwt. 


666 


kil, wordt als veevoeder of als mest gebruikt. Men kan rekenen, bij 
verwerking van luchtdroge copra, op ongeveer 62 0/, olie en 34 0/) koek. 
In Europa wordt deze koek als veevoeder zeer gewaardeerd; 
men schrijft haar vooral eene stimuleerende werking op melk- en 
boterafscheiding toe. 
Hare samenstelling is ongeveer als volgt: 


Mocht on hgek e BEM Ne ee ee BONT ORO 
MEl.n oe ter Oad le een En RCL NT ON 
Eiwitachtise bestanddeelen me ZOE 
Koolhydraten. Ate Ber en eee ON 
GElStofs Wot ET ee re Ee IE WL 
Miüneralensto nf NN On 


De celstof is vrij goed verteerbaar. 

De prijs in Europa bedroeg vóór den oorlog /7 à /8 per roo 
K.G. In Nederland, waar deze koek bij de veehouders voor luttel 
jaren nog onbekend was, heeft zij in deze oorlogsjaren, door de heer- 
schende schaarschte aan veevoeder, gemakkelijk ingang gevonden, 
tegen prijzen 2 à 3 maal zoo hoog als de genoemde. 

Als meststof is hare geldswaarde natuurlijk belangrijk lager. Het 
gehalte aan plantenvoedsel is ongeveer: 


5 nf 
Stikstof: teke Cet en ANG ENE 3,5 0/7’ 
BhospRofzuars en Treat an Ben Meto tnt AT: 
Kaliteas se os are eten ease Ken ee ANS 


hetgeen in Europa een waarde zou vertegenwoordigen van ongeveer 
f2.5o per roo K.G. (vóór den oorlog). 

De cijfers van den uitvoer weerspiegelen, hetgeen omtrent de 
productie is gezegd. 

De uitvoer van klapperboengkil uit de Buitenbezittingen is bijna 
geheel van Pontianak afkomstig; in ror2 2428 ton, in 1913 2706 ton, 
in I9QI4 1875 ton en in rOQrs5 2403 ton; Makasser voerde dat jaar 
voor het eerst 1377 ton oliekoeken uit, eveneens klapperkoek, naar 
Nederland. In rgr2 en ’r3 ging bijna alles naar België en Duitschland, 
terwijl het zich in rgig over België, Nederland, Groot Brittannië, 
Duitschland en Singapore verdeelde en in 1gr5 grootendeels naar 
Nederland ging. 


667 Oliegewassen. 


Java voerde in rigi2 1274 ton, in 1913 ‘2151 ton, in 1914 
3332 ton en in 1915 2064 ton klapperboengkil uit, bijna geheel over 
Soerabaja; in de beide eerste jaren naar Duitschland, in 1914 voor 
een vrij groot deel en in 1915 alles naar Nederland. !) 

De klapperolieuitvoer van Java was vóór 19rg onbeduidend, 
In dat jaar werden evenwel 12,993 H.L. uitgevoerd en in 1915 54,760 


Fig. 250. Vervoer van klappers langs:de rivier door vlotten naar de droog- 


inrichting van den Chineeschen opkooper. 


H.L., een gevolg 


5 


zoowel van de hooge olieprijzen in Europa, als van 
den sterken groei der moderne oliefabricatie op Java. 

Terwijl in 1914 Engeland de grootste afnemer dezer olie was, is 
Nederland dit over 1915; ook is in dat jaar de uitvoer naar de Ver- 


1) Onder den naam oliekoeken geeft de statistiek nog een uitvoer uit Java van 
1591 ton in 1912, 2246 ton in 1913, 2552 ton in 1gr4 en 7303 ton in 1915 op. Hier- 
onder schuilt waarschijnlijk ook nog wel wat cocoskoek. 


668 


eenigde Staten zeer toegenomen, een verschijnsel dat zich in 1916 
zeer heeft versterkt. l) 

De Buitenbezittingen, en wel eerst bijna uitsluitend Pontianak, 
voeren regelmatig vrij groote hoeveelheden klapperolie uit; in 1912 
16160 HI, in 1913 167867 HE renineror4 Ts rossen sbijnardeze 
geheele uitvoer gaat naar. Singapore. In rgi5 was de geheele uitvoer 


Fig. 


to 
un 


Aanvoer van klappers bij het drooghuis. 


26,234 H.L. waarvan 655o H.L. uit Pontianak en 19,348 H.L. uit 
Makasser. Nederland ontving daarvan 19,276 H.L. en Singapore en 
Penang 6299 H.L. 


1) Deze vraag van de Ver. Staten naar olie zal wel verband houden met de 
groote munitiefabricatie, die het verbruik van glycerine enorm moet hebben doen toe- 
nemen, terwijl de invoer daarvan uit Europa belangrijk is gedaald. Vóór den oorlog 
was die ongeveer 16,500 ton; in 1grs—16 maar 4800 ton. 


669 Oliegewassen. 


Een belangrijke invoer staat er tegenover, nl. in H.L. 


Java. Buitenbezittingen. 
TO 2e ennn oo ede OS ON7I2 32,556 
EO ene 2 208 34, 165 
LOLA ren er (OO25 212 
OTO OGO 33.742 


Deze olie komt hoofdzakelijk van Singapore en Penang. 

Voor Java is Soerabaja de hoofd-invoerhaven, terwijl in de 
Buitenbezittingen het overgroote deel naar allerlei havenplaatsen aan 
de Oostkust van Sumatra van Atjeh tot Palembang gaat; ook Borneo 
Z. en O. Afd. ontvangt er soms een deel van. 

Een niet onaanzienlijk deel van dezen invoer is feitelijk van 
Pontianak afkomstig, en gaat alleen daarom over Singapore, omdat 
de directe communicatie ontbreekt. 

Naast dezen buitenlandschen in- en uitvoer voert Bali nog klapper- 
olie uit, waarschijnlijk voor een groot deel naar Soerabaja, en wel in 
IQI1 en rQr2 ter waarde van 278.000 respectievelijk 2or.ooo gulden. 

De invoer van klapperolie in Java houdt nauw verband met de 
copra-prijzen. Bij eene daling van dezen prijs vermindert dadelijk de 
invoer of staat zelfs tijdelijk geheel stil. 

De prijs van klapperolie op Java schommelde meestal tusschen 
17 en 22 gulden per pikol; de van Singapore ingevoerde olie stond 
in den regel 1 of 1 gulden lager in prijs. 


COPRA,. 


De coprabereiding, in beginsel zeer eenvoudig, bestaat uit het 
afzonderen en drogen van de kernlaag der cocosnoten. Om daarbij een 
goed product te krijgen, moet men uitgaan van goede grondstof, dat 
wil zeggen, van goede rijpe, nog niet ontkiemde noten, en moet men 
aan de bereiding de noodige zorg besteden. 

Eenigen tijd nadat de noten geplukt zijn, nadat zij dus, meestal 
in de open lucht en in den zonneschijn, gelegenheid gehad hebben 
eenigszins uit te drogen, worden ze ontbolsterd. Men gebruikt daarvoor 
een of ander scherp of puntig stuk ijzer of hout stevig in den bodem 
geplaatst of op een stevigen voet staande en stoot de noot krachtig 


670 


daarop, zoodat de punt diep in de vezelmassa dringt, waarop men door 
heen en weer bewegen een deel daarvan er af rukt; dit herhaalt men 
tot de vezelmassa voldoende verwijderd is. Daarop kapt men de noot 
met een mes of een bijl in tweeën; het uittoopende klapperwater gaat 
meestal verloren. 

De eigenlijke droging kan nu òf door zonnewarmte òf kunst 


matig geschieden. 


In ’t algemeen droogt men op Java in de zon. 


Men spreidt de geopende noten, met de open zijde naar boven, 
in den vollen zonneschijn uit. Dit geschiedt in de meeste gevallen op 
matten van gevlochten bamboe, maar ook hier en daar o.a. in Bantam 
eenvoudig op den grond, in welk geval de copra met veel aarde en 
vuil verontreinigd wordt. Na één dag drogen laat zich meestal de dop 
verwijderen. Gedurende den nacht moet de half gedroogde copra op 
hoopen gebracht en bedekt worden en ‘smorgens wordt zij weer 


671 Oliegewassen. 


uitgespreid. Ook bij opkomenden regen moet ze zoo spoedig mogelijk 
geborgen worden. 

Bij flinken zonneschijn is de droging in ongeveer 5 dagen afge- 
loopen; bij regenachtig weder kan het zeer lang duren, zeer ten na- 
deele van het product. 

Daar waar groote hoeveelheden copra te drogen zijn en het 
bijeenbrengen en bergen voor den nacht en bij beginnenden regen te 


veel werk en tijd zou kosten, vindt men wel afdaken, waaronder de 


groote horden, waarop de copra uitgespreid ligt, gemakkelijk geborgen 
kunnen worden. Soms loopen die horden over horizontale latten, die 
zich onder het afdak voortzetten, soms op rollen of wieltjes, zoodat 
de berging in weinig tijds geschieden kan. 

Daar de binnenzijde van de kernlaag, behalve haar eigen vocht- 
gehalte nog geheel nat is van het aanhangende klapperwater, moet 
de begindroging zoo snel mogelijk plaats hebben: anders gaat onder 


8) 
1g 


672 


de vereenigde werking van vocht, warmte en lucht die oppervlaktelaag 
tot ontleding over en vormt later een donkergekleurde of zelfs een slappe 
of papperige laag. Daarom moet men ook nooit reeds geopende noten 
bewaren, maar de droging onmiddellijk na het stukslaan beginnen. Bij 
droging in de zon moet men de noten alleen gedurende de morgenuren 
openen, om voor die eerste droging van den sterksten zonneschijn te 
kunnen profiteeren. 


Naast den eisch van snelle begindroging staat die van onvoldoende 


© 


Fig. 254. Talisse. Twee drooginrichtingen; één nog in aanbouw. 


droging. Niet alleen de oppervlaktelaag, maar ook het binnenste moet 
werkelijk droog zijn, en uit den aard der zaak verdampt het water 
uit dit binnengedeelte veel langzamer; dit is dikwerf nog zeer vochtig, 
wanneer oppervlakkig beschouwd de copra reeds droog schijnt. 
Vooral in de Buitenbezittingen, past men veelal droging boven 
vuur toe, op een rooster van bamboe of ander materiaal, dat 1 à 1l/, M. 


boven den grond wordt gemaakt en waarop men de geopende noten 


673 Oltegewassen. 


met de open zijde naar onder neerlegt. Een licht vuur, meestal gestookt 
met den afval der noten, wordt, ook gedurende den nacht, onder dit 
rooster onderhouden, totdat de droging is afgeloopen. Na één nacht 
droging laat de kernlaag, door de ineenschrompeling, van den dop 
los en verwijdert men dezen laatste. Meestal wordt dan, na nog ongeveer 
een halven dag drogen, de copra als voldoende gedroogd beschouwd; 
zij is dan na afkoeling voor aflevering gereed. 

Zulke copra heet „kilndried” U); zij heeft altijd een rookgeur, is 
donker, soms branderig en staat dan ook in waarde belangrijk lager 
genoteerd dan zoogenaamde „sundried’”’. 

Deze wijze van drogen is in den laatsten tijd hier en daar zeer 
verbeterd. Men heeft de bamboeroosters, waarop gedroogd wordt, 
vervangen door gegolfd ijzeren platen. De rook komt dan veel minder 
in aanraking met de copra; door de randen der platen onbelegd te 
laten, verkrijgt men nog een beter resultaat. Ook kan men door de 
keuze der brandstof de rookontwikkeling veel geringer maken. De 
doppen, vooral wanneer zij vooraf gedroogd zijn, geven belangrijk 
minder rook dan de vezelbast. 

Met de noodige zorg kan men op deze wijze een product verkrijgen, 
dat met gewone in de zon gedroogde copra vergelijkbaar is. 

Copra, die werkelijk 1ste qualiteit mag heeten, moet licht van 
kleur zijn, zonder rooklucht, terwijl de eigenaardige scherpe geur slechts 
zwak mag wezen; ze moet hard en stevig zijn, bij het doorbreken 
g, niet melk- 


maar weinig buigen en dan afknappen; op de breuk glazig, 


achtig wit zijn. Ze mag niet schimmelig en niet verontreinigd zijn met 
aarde, zand of ander vuil en ook niet te veel kleine stukjes bevatten. 

Het gouvernements-laboratorium te Manila heeft proeven genomen 
over den invloed van verschillend watergehalte op de houdbaarheid 
van copra en gevonden, dat dit gehalte niet hooger dan 4 à 5 0/) mag 
zijn. Daar beneden blijvende schimmelt de copra niet en blijft ook 
langen tijd goed van qualiteit, zoodat het vet, dat men er dan uit kan 
afscheiden, nog steeds een zeer laag gehalte aan vrij vetzuur heeft. 
Wordt het watergehalte hooger, dan is de neiging tot schimmelen zeer 
groot, en dan ontleedt ook het vet snel, hetgeen blijkt uit het steeds 
hooger wordende gehalte aan vrij vetzuur. 


1) De naam kilndried geraakt in onbruik. Zie soortenverdeeling op pag. 689 en 690. 


Deer II. 48 


674 


Nu is ongelukkigerwijze het watergehalte bij gewone zonne- of 
vuurdroging zelden onder 9 0/, hoewel men op beide drogingswijzen, 
wanneer men er maar den noodigen tijd aan besteedt, tot veel lager 
percentage (onder 4 0/, zelfs) komen kan. 

Het rendement bij de coprabereiding is zeer wisselend; het hangt 
in de eerste plaats van de samenstelling der grondstof af. 

Uit tabel [ van Warker, p. 654, is reeds af te leiden, dat bij 
onrijpe noten het gewicht der kernlaag geringer is dan bij rijpe; 
bovendien is die kernlaag meer waterhoudend. Duidelijker dan in 
die tabel komt dit uit, wanneer men de cijfers van Warker gelijk in 
de volgende tabel is geschied, omrekent op de ontbolsterde noot. De 
seriën zijn dezelfde, als in de tabel 1 van pag. 654, Serie 1—IV dus 
van onrijp tot overrijp; V onrijp, VI rijp, VII rijper. 

De copra is hier geheel watervrij aangenomen. 

TaseL III. 


| Gewicht Gewicht | Kernlaag | Gewicht | Copra in | Cea INOE 
Serie | Oe en in 0/ copra | % van de epra lan In 
N | bolsterde de a | Se Mk ORVED de || 0/o van de 
INO. hi [ if 
mr BOO NE ne: noot. grammen. | kernlaag. Rooks ri KORE 
Ee df grammen. an sl E KEE AED HIE IL 
En | 
I L525 Gen | 4053 286 46,5 18,8 65 
HI 1644 680 | 41,4 349 52 21,2 61,4 
II 1355 607 | 44,8 309 51,3 22,8 61,8 
Iv 1305 504 | 4555 245 405 18,8 | 65,9 
\ 1179 405 3454 136 33,7 IS | 645 
VI 1116 465 | 41,6 232 50,1 20,90 OAN 
VII 1038 453 | 4357 242 5313 23:3 | 66,0 


Een tweede stel gegevens, loopende over dezelfde tweemaal 
Looo noten als tabel Il, op pag. 656 waarvan nu telkens soo in de 
zon en 5oo boven vuur werden gedroogd, volgt hieronder. 


TaseL IV. 
= == > 
‚Noten van de || Noten van het 
| kust. | binnenland, 
Gewicht der rooo ontbolsterde noten. . .... | 1466 K.G. | 1583 K.G. 
Gewichtdergkernlagen mt 64 I 63305 
Kernlaagsinn0/ Bvansdennootanr AN Ee 44s2 9% | 43.5 % 
amer peen ete 
|| Sundried. Kilndried. | Sundried. |Kilndried. 
IT [ 
Copra gewicht. . Htneo 0 voo die (rsr K.G.lr65 K.G.16r K.G.l166 K.G. 
Copra in 0/, van de kernlaag. Oos Aar Lo val ln | 51,00 || 47,0 %o | 48,4 Oo 
CoprasinBO Pvantdernoot FME ee Eeen Ez: 08e KZ 2E ON ZO TANN IEI 


WraterinRdelcopranmenn ene: O2 9565 OSS rn LONEN 


675 Oliegewassen. 


Men ziet uit tabel III, dat bij uitgezochte rijpe noten (Serie II, 
HI, VI en VII, zelfs bij zeer goede droging, de indroging bij de 
coprabereiding minder dan de helft bedraagt. Bij onrijpe (Serie len V) (en 
het zelfde is het geval bij reeds ontkiemde) is die uitdroging veel grooter. 

In de practijk, waar nooit uitsluitend uitgezochte rijpe noten 
voorkomen, zal die indroging wel altijd boven de 5o 0/, komen, tenmin- 
ste wanneer men volledig droogt. Bij de gewone droging kan men 
ongeveer 50% aannemen; de kleinere opbrengst, wegens minder rijpe 
noten, en de meerdere, wegens minder goede droging, wegen dan eenigs- 
zins tegen elkaar op. 

De weinige gegevens uit de klappercultuur van ons Indië bekend ge- 
worden, komen met bovenstaande cijfers goed overeen. Zoo vond men in 
Priaman, dat het verschil tusschen land- en strandklappers slechts schijn- 
baar is en alleen in den bolster zit; de copraopbrengst van beide is gelijk. 

Daar werd ook geconstateerd, dat bijzonder groote klappers 
relatief minder copra leveren, dan gewone nl. slechts 21 %/ tegen 25 %/0. 

Evenzoo vond men daar, dat tusschen de groote groene, roode 
en gele vruchten geen aanmerkelijk verschil in copraopbrengst bestaat ; 
wel had de copra uit de groote roode noten hooger oliegehalte. 

Het aantal noten, benoodigd voor de verkrijging van 1 ton copra, 
schommelt, behalve door de reedsgenoemde invloeden op het indrogings- 
verlies, bovendien nog in verband met de grootte der noten en de 
dikte der kernlaag. 

Op Ceylon rekent men daarvoor 4800—550o noten noodig te 
hebben, Borren komt volgens ervaringen uit Madagascar tot een ongeveer 
gelijk getal nl. 5ooo—5soo, uit gegevens uit Annam volgt een aantal 
van 5500-—5800. Op Java rekent men 40oo— 5o0oo; terwijl uit de boven- 
staande opgaven van Warkrr (tabel IV) voor de Philippijnen het lage 
getal van + 3100 te berekenen is. Roelfsema geeft voor een klapper- 
onderneming in de Molukken getallen op.die omgerekend op + 4000 
noten per ton copra uitkomen. 

Goed gedroogde copra heeft ongeveer de volgende samenstelling : 


Olien. REEN ee MOE 


Eiwitachtige stoffen sar OS 
Koolhydraten Vn + I4 0 
Gelsto Ee INE AEN ene 6e 0, 
Minerale bestanddeelen Rt 20 O/D 
VAER TR eet en en ten eer 5e Dg 


676 


Java-copra heeft vroeger een uitstekenden naam gehad, maar sedert 
jaren laat de kwaliteit dikwijls veel te wenschen, hetgeen uit een groot 
aantal klachten blijkt. De oorzaak is te zoeken in de weinige zorg 
door de inlanders aan de bereiding besteed. Om maar van de stijging 
der copraprijzen te profiteeren, heeft men dikwijls rijp en groen geplukt |) 
en zich ook met een zeer onvolledige droging tevreden gesteld. Door 
de eigenaardige verzamelhandel, die hier bestaat, waarbij kleine hoe- 
veelheden van de meest verschillende qualiteiten worden opgekocht 


Oa 

Io 
1 
Jr 


Talisse. Groote produktie en voorraad van aangebrachte klappers. 


en tot groote partijen worden samengevoegd, gaat het contact tusschen 
producent en exporteur verloren en zoo wordt ieder initiatief tot betere 
bereiding bij den inlander verstikt, omdat het geen persoonlijk voordeel 
geeft. Door de groote vraag naar copra heeft de handel alle qualiteiten 
maar opgenomen en zoodoende het kwaad in de hand gewerkt. 

1) Men beweert, dat een boom, welks vruchten men het eene jaar onrijp afplukt, 
het volgende jaar het meerendeel zijner vruchten onrijp en zeer klein afwerpt. 


677 Oliegewassen. 


Een gevolg van deze onverantwoordelijke handelwijze is, dat de 
copra éérst bij het transport naar de afscheephavens en gedurende 
den opslag door verdere indroging ettelijke procenten aan gewicht 
verliest en dit opnieuw doet tijdens de reis naar Europa. In dit laatste 
geval heeft meestal de ontwikkelde waterdamp niet voldoende ge- 
legenheid om te ontsnappen; hij condenseert en verzamelt zich in de 
bovenste laag der lading, waar hij tot bederf aanleiding geeft; zulke 
copra komt ook steeds sterk beschimmeld aan. 

Bij alle copra uit den Archipel kan men dit gewichtsverlies ge- 
durende de reis constateeren en dikwijls komt zij in Europa min of meer 
beschimmeld aan. Bij goede partijen bepaalt zich dit gewichtsverlies 
tot hoogstens 5 %/t), meestal is het grooter, 7 à 8 0/, is niet ongewoon, 
rs en zelfs 20%) komt voor. Men kan hieruit zien, hoe allergebrekkigst 
gedroogd sommige ladingen uit Indië worden afgezonden. 

Vele middelen zijn aan de hand gedaan en besproken om aan 
dezen slechten toestand een eind te maken. 

De belangrijkste poging daartoe ging uit van het Gouvernement, 
dat op voorstel van den Directeur van Landbouw, gelden toestond 
om een vrij groote proef met geheel kunstmatige droging te nemen. 

Na een voorloopige kleine proef in 1907 genomen, die wel succes 
had, werd besloten een grootere inrichting te Karanganjer te bouwen, 
midden in het land der cocoscultuur, waar de klappers gemakkelijk te 
verkrijgen zouden zijn. De proefinrichting bestond uit twee ovens, 
aldus ingericht. De heete vuurgassen streken buiten om en langs een 
stel ijzeren buizen, die de opgenomen warmte weer afgaven aan de 
lucht, die er door den natuurlijken trek in opsteeg. Deze verwarmde 
lucht streek vervolgens door een ruimte, waarin eenige wagentjes op 
rails, dragende een aantal horden van gegalvaniseerd ijzergaas, waarop 
de kernstukken der noten uitgespreid lagen. De temperatuur der 
aftrekkende met waterdamp beladen lucht was hoogstens 7o° C. De 
droging was in 24 uur afgeloopen. 

Het oordeel over de qualiteit van het verkregen product was 
steeds zeer gunstig, maar toch was de prijs, die te Amsterdam bedongen 
kon worden, niet of weinig (hoogstens /1r— per roo KG.) hooger, 
dan die van het gewone Javaproduct. Deze premie werd geheel opge- 


1) Bij Talisse-copra gewoonlijk 5 0/,. 


678 


wogen door de meerdere productiekosten; de proef is daarom gestaakt. 

Het feit, dat de verkregen premie zoo wisselvallig en dikwijls 
zoo gering was, moet zeker voor een niet gering deel worden toege- 
schreven aan de kleine partijtjes, die aangevoerd werden, te gering 
voor een flinke fabriek om afzonderlijk te verwerken, zoodat niet ge- 
constateerd kon worden, dat zulke copra nu ook in de praktijk betere 
resultaten geeft en dus een hoogeren prijs waard is. Wanneer regelmatig 
in flinke partijen zulke copra aan de markt komt, kan men op deze 
premie en zelfs op een hoogere rekenen. 

Een tweede punt bij de beoordeeling dezer proefneming is, dat 
het drogingsresultaat, hetgeen men verkreeg, nog lang niet dat was, wat 
bereikt kon worden. De uitdroging op den weg naar Europa, die 7—8 0/, 
bedraagt, bewijst, evenals het feit, dat de copra steeds eenigszins be- 
schimmeld aankwam, dat de droging nog onvoldoende is geweest, al 
was ze misschien beter dan de gewoonlijk plaats hebbende. 

Aankomende moet toch deze copra zeker nog minstens 3 à 4 %o 
water, zoo niet meer, gehouden hebben; bij de afscheping dus meer dan 
ro®/). De onvoldoende droging is misschien voor een deel toe te 
schrijven aan de inrichting van de ovens, die nog gebrekkig was, zooals 
ook in het rapport wordt erkend. 

In plaats van de proef te staken, had men ze moeten voortzetten 
en verbeteren. 

Dat werkelijk betere uitkomsten verkrijgbaar zijn, bewijzen de 
resultaten der bestaande kunstmatige drooginrichtingen. Van Ceylon 
wordt copra verzonden, waarvan het gewone watergehalte 4 à 6 ®%) 
bedraagt. Zulke copra droogt verder niet noemenswaardig in en 
schimmelt niet, maar behaalt ook prijzen die 3 en 4 gulden per roo 
KG. hooger zijn, dan die men voor Java-copra betaalt. Men beweert 
soms wel, dat Malabar en Cochin-copra hoogere prijzen bedingen, 
omdat hun vetgehalte hooger is; dit hoogere vetgehalte hangt evenwel 
direct samen met de betere droging. Wanneer daardoor het water- 
gehalte van copra 3% verlaagd wordt, dan stijgt het procentische 
vetgehalte met 2 % 

De drooginrichtingen op Ceylon in gebruik, zijn met geringe 
wijzigingen dezelfde, die men op de theeplantages aldaar vindt; zij 
worden te Colombo vervaardigd. Een uitvoerige beschrijving van deze 
drooginrichtingen vindt men in de Beihefte van den Tropenpflanzer 


679 Oliegewassen. 


1907 en rgrïr. Zij bestaan in den regel uit een steenen onderbouw, 
waarin één of meer ovens aangebracht zijn en een aantal wijde ijzeren 
buizen, al of niet geribd, waardoor de rookgassen strijken alvorens 
in een schoorsteen afgevoerd te worden. Rondom die buizen circuleert 
de intredende buitenlucht, die er verwarmd wordt en dan opstijgt naar 
het bovengedeelte van het drooghuis. Dat is meestal van lichte con- 
structie, b.v. van hout of gegolfd ijzer. Daarin vindt men de te drogen 
stof uitgespreid op horden, zoodat de warme lucht er gemakkelijk door- 
heen strijken kan. In het dak zijn voldoende openingen aangebracht 
voor het ontwijken van de met waterdamp bezwangerde lucht. Men kan 
de inrichting zoo maken, dat de horden op wagentjes geplaatst naar 
binnen gereden worden, of ook eenvoudiger de horden uit de hand 
er in brengen en uithalen. 

De lucht kan in het ondergedeelte verwarmd worden tot 70°, de 
aftrekkende kan dan ongeveer 40— 45° zijn. De droging kan in 
ongeveer 24 uur afloopen. 

Volgens Preuss, kost zulk een drooghuis, dat 25 ton copra per 
maand levert, 6 à 7 duizend Mark; de afmetingen van het gebouw zijn 
lengte 5 M. breedte, 2,3 M., hoogte 2,3 Meter, behalve de houten 
bovenbouw 

Ook op Samoa en Duitsch Nieuw-Guinea heeft de Deutsche 
Handels- und Plantagengesellschaft drooginrichtingen en verkrijgt daar- 
mede uitstekende resultaten. Hare copra wordt op de Hamburgsche 
markt vlot verkocht voor prijzen, die £ 2 per ton hooger zijn, dan 
die der sundried Java-copra. 

Deze inrichtingen beschrijft ZAEPERNICK in den Tropenpflanzer 
1913. De lucht, verwarmd op dezelfde wijze als boven beschreven, 
strijkt door een tunnel, waarin op rails een twaalftal wagentjes, ieder 
dragend 8 horden, waarop de te drogen copra is uitgespreid; aan het 
einde van den tunnel wordt de met waterdamp beladen lucht door 
een schoorsteen afgevoerd. Ieder uur wordt aan den ingang van den 
tunnel een wagentje met droge copra uitgereden, en aan het andere 
uiteinde een wagentje met natte copra bij geplaatst. De temperatuur 
van de lucht is 5o° à 7o°® C. Op 132 M?. hordenvlakte droogt men 
8oo Kg. natte copra in r2 uur. De prijs dezer inrichting wordt op- 
gegeven 4500-5000 Mark te zijn. 

Eindelijk is nog te vermelden, dat de Philippijnsche regeering te 


680 


Manila een aantal moderne copra-drooginrichtingen op de eilanden heeft 
opgericht, waardoor de qualiteit der geleverde copra aanmerkelijk beter 
is geworden; voor zulke copra worden gaarne hoogere prijzen betaald. 

Het Gouvernement heeft ook getracht, op voorstel van de Kamer 
van Koophandel te Soerabaja, langs anderen weg verbetering te ver- 
krijgen, nl. door het invoeren van certificaten. 

In de groote uitvoerhavens zou iedere voor uitvoer bestemde partij 
door deskundigen worden onderzocht en beoordeeld en dat oordeel in 
een certificaat nedergelegd. De vraag of daarnaast ook uitvoer zonder 
certificaat toegelaten zou worden, bleef open. Over het uitgewerkte plan 
werd de meening gevraagd van de Kamers van Koophandel der groote 
havenplaatsen. Die van Semarang en van Soerabaja waren er voor, 
maar de uitvoering is afgestuit op den heftigen tegenstand van den 
handel te Batavia. Het plan betrof alleen Java. 

Ook plannen om het maken van copra uit onrijpe noten of het 
in den handel brengen of uitvoeren van minderwaardige copra te 
verbieden, of wel dit laatste met een hoog uitvoerrecht te belasten, 
stuitten op verschillende bezwaren af. 

Evenmin heeft een onderlinge afspraak der exporteurs te Soera- 
baja (Aug. 1909), om te trachten, door verscherpte bepalingen bij het 
ontvangen van copra, de qualiteit te doen verbeteren, veel uitgewerkt, 
hoewel toch eenige verbetering viel te bespeuren. 

Een dergelijke afspraak van de Chineesche en Atjehsche opkoo- 
pers in de afdeeling Groot-Atjeh in rgro gemaakt, schijnt wat meer 
succes gehad te hebben, ten minste volgens het Koloniaal Verslag 
over 1grr. Bestuursaanmaning aan de bevolking van Borneo's Z. en 
O. Afd. om de klappers rijp te plukken en meer zorg aan de copra- 
bereiding te besteden, had geen succes (1910). Dergelijke bestuursbe- 
moeiing op Bali en Lombok (rgro) werkte meer uit; het Kol. Verslag 
van I9rr constateert verbetering. Blijvend is deze evenwel niet geweest; 
in 1915 is door den Resident van Bali en Lombok eene verordening 
vastgesteld, waarbij bepaald wordt, dat copra slechts bereid mag worden 
van geheel voldragen rijpe, volkomen gave klappers, terwijl verder 
voorschriften worden gegeven omtrent de droging. à 

De coprabereiding geschiedt gedeeltelijk door inlanders en dan 
meestal van de noten van eigen boomen, en gedeeltelijk door Chineezen 
of Arabieren, die noten van de Inlandsche producenten opkoopen. Deze 


681 Oliegewassen. 


opkoopers, waaronder ook hier en daar enkele Europeanen, koopen ook 
de door inlanders gemaakte copra op, drogen die soms na en leveren 
hun waar aan de groote handelshuizen in de havenplaatsen. 

Het feit, dat het den opkoopers niet mogelijk is goede en slechte 
partijtjes afzonderlijk te behandelen en te verkoopen, maar dat zij alles 
door elkaar werpen, is oorzaak dat de inlandsche copradroger geen 
prikkel heeft om betere copra te maken; hij krijgt er toch geen beteren 
prijs voor. Integendeel, goed gedroogde copra is minder in gewicht, 


brengt hem dus minder geld binnen. 


Fig. 256. Opgestapelde copra. 


De opkoopers zijn dikwijls ook de geldschieters van de inlanders, 
wier noten of copra zij reeds lang vooruit op voorschot gekocht hebben. 
Dit systeem van voorschotten oefent ook hier, als overal waar het 
ingang vond, zijn verderfelijke werking. 

Een andere verkeerde practijk is het verpanden der klapper- 
boomen. Met één boom als onderpand wordt 1 tot 3 gulden geleend, 
onder de voorwaarde dat, totdat alles afgelost is, alle producten van 


682 


den boom, tot zelfs de oude afgevallen bladeren, ten voordeele van den 
pandnemer komen. Bij niet-betaling heeft deze het recht den boom om 
te hakken en weg te voeren. In rgor schreef de resident van Soerabaja 
een vermindering van den coprauitvoer aan dit kwaad toe. 

In de havenplaatsen wordt de copra door de exporteurs in loodsen 
opgeslagen en in lagen van + 1/9 M. dik uitgespreid, ten einde broeting 
te voorkomen. Soms moet de copra daartoe nog met schoppen omge- 
werkt worden. Broeien doet de qualiteit snel achteruit gaan. Op het 
laatste oogenblik vóór de verscheping wordt de copra in goenie zakken 
verpakt, die ongeveer r pikol inhouden. 

Naast deze coprabereiding op kleine schaal, die evenwel door hare 
algemeenheid zulke enorme hoeveelheden produceert, is de productie 
van grootere klapperondernemingen relatief nog maar uiterst gering, 
daar haar aantal nog slechts zoo klein is. De voornaamste en oudste 
zijn die van de Moluksche Handelsvennootschap op de eilanden Talisse 
en Kinabohoetan (Sangir-eilanden). In den laatsten tijd is het aantal 
van zulke ondernemingen snel toegenomen. 

Op deze cocosondernemingen, die in Europeesche handen zijn, 
wordt er natuurlijk naar gestreefd de beste qualiteit copra te maken. 
De bezwaren, aan de zonnedroging verbonden worden daar, waar 
groote hoeveelheden moeten worden bewerkt, sterk gevoeld. Men is 
er daar toe gekomen een soort gemengd systeem toe te passen, 
zonnedroging, wanneer de omstandigheden die mogelijk maken, en een 
droging met kunstmatige verhitting, wanneer dit niet het geval is, 
waarbij men dan evenwel deze laatste zoo heeft ingericht, dat de copra 
niet met den rook in aanraking kan komen. Zulke copra, die van uit- 
stekende qualiteit is, wordt wel als plantage-copra van de andere 
onderscheiden. 


Reeds in het Koloniaal Verslag van 1872 vindt men de mede- 
deeling, dat van uit Nias, Singkel, Baros en andere kustplaatsen veel 
gedroogde klappers naar Poeloe Pinang worden verzonden. 

Op Celebes is in 1873 voor het eerst bij wijze van proef copra 
gemaakt door de beide broeders BAUERMANN te Gorontalo. Het product 
ging door schipbreuk op reis naar Europa verloren. In 1874—75 
zonden beide heeren nieuwe monsters, die in Hamburg zeer goed 
beoordeeld werden en in ieder hoeveelheid verkoopbaar werden geacht, 


653 Oliegewassen. 


Men ging op dit goede bericht zoowel te Gorontalo als te Menado 
ernstig aan het werk. De firma BAUERMANN & Co, geholpen door den 
Chineeschen handelaar Ste Boer Trona en zijne broeders, kon reeds 
in 1877 2000 pikols copra naar Hamburg verzenden, waar zij grif 
verkocht werd. 

Als gevolg van dit succes trok de zaak ook de aandacht van 
anderen en breidde zich de copraproductie steeds uit. 

Eenige jaren later werd het voorbeeld op Java gevolgd. Volgens 
het Koloniaal Verslag van 1884, begonnen in dat jaar eenige handelaars 
in Tjilatjap gedroogde klappers voor export naar Europa op te koopen. 
In 1888 wordt gezegd, dat de uitvoer belangrijk toenam, voornamelijk 
uit Bantam en Cheribon; in 18Sgr bereikte de coprabereiding hier en 
daar een hooge vlucht; in Bantam was de prijs 4 tot 6 gulden per 
pikol; in Soerabaja / 7.50. 

De copraprijzen zijn in de latere jaren sterk gestegen. De 
volgende grenzen, waartusschen zij zich hebben bewogen, zijn ontleend 
aan de Marktberichten van de Handelsvereeniging te Batavia en aan 
de Verslagen van de Kamer van Koophandel aldaar. 


IOO IGO Eet EEM Dt ee A 8.— —II.IO 
TOOG TOOG mn et En Ee WE 8.30 — 15.25 
TOUO MAAIEN LE 27 12.75 —16.— 
KOT TEE Ed eN NE AP er ne: 10.50 — 16. 
EOLOEMIKE Wgh rene A Id. —— 14-50 
KO en ed BRE NRE TND I5.——19.— 


alles guldens per pikol, voor eerste qualiteit. 

Indertijd, toen men met copra maken begon, was de prijs /5— 
per pikol, welke prijs toen als loonend werd beschouwd. 

In de statistiek van den handel, in- en uitvoer van Nederlandsch- 
Indië wordt de copra voor het eerst in 1883 afzonderlijk genoemd; de 
uitvoer, geheel van de Buitenbezittingen afkomstig, had toen eene 
waarde van f 36.596; eerst in 1884 wordt ook een uitvoer van Java 
opgegeven ter waarde van / 14.935. 

Van 1891 af wordt, behalve de waarde, ook het gewicht opge- 
geven. De uitvoer ontwikkelde zich aldus: 


684 


Gemiddeld van de jaren 1883—1886 . . f 269.641 
5 me nde AALO ISOOR Ee 0218 


5 Nr 5 L89QI—1894 . … 43.138 ton 
5 ne TSO LSGOnn GON OM, 
» DD A IOOO LO OAME NE 89412 , 
5) LOOS GOOR La TON) 
Java en Buiten- 
Madoera. bezittingen. Samen. 
In IOTont ne TOOO 2 140.056 248.048 
A MODA ee vat Pred OAD 171.828 266.578 
LO 92.122 155.350 247.472 
„ I9I3 79.155 150.184 229.339 
nel 70.827 172.898 243.725 
PLOEG 51.557 123.285 174.842 


De geregelde daling van Java's uitvoer moet worden toegeschreven 
aan de steeds vermeerderende verwerking van copra in de moderne 
oliefabrieken, waarbij in 1915 de transportmoeielijkheden kwamen. 
Ook de uitvoer der buitenbezittingen is belangrijk gedaald ; als oorzaak 
wordt opgegeven prijsdaling na de contrabande-verklaring en transport 
moeielijkheden. De mindere uitvoer uit de buitenbezittingen in 1912 
en 1913 vond zijn oorzaak in groote droogte. 

In dezen uitvoer is een onbeteekenende hoeveelheid begrepen, 
ingevoerd van Portugeesch Timor, dat zijn copra over Makassar 
verzendt. 

Uit welke deelen van den Archipel deze copra verzonden is en 
welke beteekenis de coprauitvoer, uitgedrukt in procenten van de 
waarde van den geheelen uitvoer, voor elk gewest heeft, blijkt uit de 
volgende tabel, aan dezelfde statistiek ontleend: 


1) Den cijferaar, die mocht opmerken, dat dit bedrag niet precies klopt met dat 
uit de officieele opgaven te berekenen, verwijs ik naar de voetnoot op pag. 214 van 
den vorigen druk van dit werk. 


635 Oliege wassen 
1912 | 1913 | LOI4 

ton. 0/o | ton 0/, | ton o/, 

Atjeh en Onderhoorigheden. … 3,920 | 12.4 || 3,918 | 15 8 4,580 | 17.0 
Oostkust van Sumatra . ... 4,043 1.2 | 5.404 1.1 | 7,187 1.8 
Benkalispsr Aide ee re — ® | — o | HOI EEE 
Wapanoehianmepn cate ete 31643 | 40.8 31065 | 36.1 2,841 | 35.4 
Westkust van Sumatra. ... 14,878 | 33-3 I5,420 | 48.5 17,590 | 46.7 
BEnkoclenmm SI | ag | 92 5.0 | 207 | 15.9 

Lampongsche Districten . . . | — EO — ke Co — fo) 

Balembanoi rm Aen ee | — o — o | -— o 
Dam Diek etn Prater ee Man vale — | _° 17 0.3) g | o.r5 
[ndrac Ne eveneens AUT SR 794 7-1 || 558 48 
VmjgehiedsiRiouws.s 10,I131 | 18.8 6,784 6.2 | 14,812 | 10.2 
Banka Ae en In Igo | 8.2 187 Ar || ZOE KE 
Ballons Meme Pb tnnrsa aenn 1,485 | 13.8 1,430 | 17 6) 1,808 | 16.4 
Borneos Wester Afd... … … 5. 19.663 | 40.1 23,92 Sierd 29,938 | 53-7 
Borneo, Z. en O. Afd.. ... 1,357 | 0.8 4,592 z.r| 2,006 | 0.8 
Balwenwltombolrn rn 14,682 | 50.0 | 14,899 | 59.0 14.125 | 66.2 
Celebes en Onderhoorigheden. 41,043 | 42.2 | 31,474 | 40.5 37,001 | 49.4 
Menado en Onderhoorigheden. 35,658 | 75.6 335673 | 76.0 34,968 | S2.1 
Ternate en Onderhoorigheden. 1,906 | 23.4 2,534 | 26.9 3079 | 45-5 
Abonnee ETE jor | 5-7 586 5-3 683 | 7.6 
WD SEE Br RED EAD 87 | 22.9 go2 | 81.6 868 | 82.7 
Zuid Nieuw Guinea. .... 1,281 \100.0 639 | 79.4 421 | 63.5 
Totaal Buitenbezittingen … I55,282 | 14.0 I50,184 | I2.I|| 172,898 | 14.4 
JavanenmMadoeran nee nnen 92,122 5.9 || 79,155 | 6.0) 70,827 | 5-3 
247,404 | 9.2 ___229,330 | 9-0 | 2435125 | 9.6 


Hierbij is allereerst op te merken, dat deze tabel uitsluitend den 
uitvoer der verschillende gewesten naar buiten het Nederlandsch-Indisch 
douanegebied aangeeft, — en verder: 


dat de uitvoer van Atjeh bijna geheel door de havens van Laboean- 


Hadji en Lho-Seumawé gaat; 


dat de voornaamste havens van Sumatra's Oostkust hier Tj. Balei 
en Tj. Tiram zijn, die samen 4/5 van den uitvoer bezorgen; 


dat 85—go®/), van den uitvoer van Tapanoelie afkomstig is van 
„ ) p 5 


het eiland Nias: 


686 


dat die van Sumatra's Westkust voor ongeveer go % over 
Padang gaat; 

dat Riouws uitvoer voor ongeveer de helft uit Tarempa (Anambas- 
eil.) komt, en voor de wederhelft grootendeels uit Tandjong Bilitoeng 
(Natoema-eil.) ; 

dat in Borneo's Westerafdeeling Pontianak het leeuwendeel van 
den uitvoer levert, terwijl Singkawang en Pamangkat het andere derde 
deel samenbrengen ; 

dat in Borneo's Zuider- en Oosterafdeeling Bandjermassin vrijwel 
de eenige uitvoerhaven is; 

dat van den uitvoer van Celebes e.o. 92—96 ®/) over Makasser 
gaat; deze haven ontvangt ook de copra van vele kleinere eilanden; 
o.a. van Saleyer, waar van ouds een groote klappercultuur bestond; 
van de totale uitgevoerde hoeveelheid is meer dan de helft in Makasser 
overgescheept; 

dat van den uitvoer van Menado e.o. die van de Sangir- en Ta- 
laud-eilanden + 1/3 deel uitmaakt; de grootste uitvoerhaven dezer eilanden 
is Taroena; Menado en Gorontalo krijgen ieder ongeveer 1/5 à 1/4 
deel van den uitvoer van dit gewest voor hunne rekening; talrijke 
kleinere havens voeren nog belangrijke hoeveelheden uit; 

dat veel van de copra der kleinere eilanden tot de residentiën 
Amboina en ‘Timor behoorende, over Makasser verzonden wordt en 
dus daar geteld is, zoodat de opgaven voor deze residentien maar een 
deel van de productie voorstellen; een ander deel gaat over Soerabaja. 

Het Koloniaal Verslag geeft nog de volgende cijfers omtrent den 
uitvoer der verschillende deelen van den Archipel ; men moet in het oog 
houden, dat hier onder uitvoer niet, zooals in de vorige tabel, uitsluitend 
uitvoer naar buiten Nederlandsch-Indië wordt bedoeld, maar alle witvoer 
naar buiten het gewest of eiland, waarover de opgave gaat. Voor het 
betere overzicht heb ik de getallen, die in pikols of in geldswaarde 
waren uitgedrukt, omgerekend in tonnen; in het laatste geval tegen 
den prijs door de officieele statistiek daarvoor aangenomen nl. 20 cent 
per kilogram voor deze beide jaren. 

De verslagen van de latere jaren bevatte dit overzicht niet meer ; 
hoewel ze iets ouder zijn dan de andere statistieke gegevens zijn deze 
overzichten toch hier opgenomen, omdat ze zoo duidelijk laten zien, 
hoe ook de kleine en afgelegen eilanden deelnemen aan deze cultuur. 


6S7 Oliegewassen. 


IOC. 1912. 
Bekele Ae DS edel 242 2077 
WO astkes Avansoumatrat snee 4234 4043 
AtjehwennOrnderhoorighedenme eenen 3828 3086 
Riouw en Onderhoorigheden. | 
BoelauslloedjoehArchipels neee. 10721 10603 
ATI Oen Ear eee Oe er er ILT 121 
TEC EN On EE tE ENE 463 | 473 
Wirt dee tn 248 | 471 
lan djoenenPinang re LOI | II3 
Celebes en. Onderhoorigheden … . … 39459 | niet opgegeven. 
Borneo MWERALdEelin ne 24270 | 14410 
Borneo MZ Ren BO MALE In CEE 4193 1472 
BIEN II niehopgegeven: 1476 


Amboina en Onderhoorigheden. 


Amboina dn eh er ee 5 5 844 
Bander Rh eere At Pl ARS or 20 | 5 
DoboN(AToeneil) PRA 43 96 
liepas(Babarseil) Sn on on so «| niet opgegeven 3 
VE EL ICE Ae Pen Ie eee on 1097 | niet opgegeven. 
BOEKE Ee NAM re Bonen Te vanhee 516 | 16 
Piroen(CilMBoeroes Aen 74 | 98 
GESCr(Gerarn NE 486 | 459 
Amahai(Ceram)s 5 … et. «5 « « Iniet opgegeven: | 564 
Wahai (Ceram). 5 ED Sr 
Oelilit (Lenimber eil.). . 55 2 7 
Sara leummbenleil Ne 426 313 
SADALOEL MN De A te 279 244 
Ternate en Onderhoorigheden .… …....... 1813 2155 
Bali en Lombok. 
BOEIEIET PEEN en re Ee A ben aa Bee 11944 1728 
DINE ED SE EEE 770 726 
DGT EPR ee tE ne 8781 7869 
Eombokkf ns te NS A A Be Mine EE 8242 9384 
Timor en Onderhoorigheden. niet opgegeven. 
MEDEMERN(BIOTES) MA 8go | — 
EndEen(BlOores) heer 1764 — 
SAMOE Nea PE A AE ze 105 | — 
ETE EERE EN EA a LI 741 5 


DOE AAN BES Ee 40 = 


685 


De uitvoer van Java, opgegeven in tonnen, is over de verschil 
lende havens aldus verdeeld: 
1912. 1913. IO I4. 1915. 


Batavians sn weet 307 16.096 14.116 7.976 
Tegal 3.109 2103307 1.328 453 
Bekalonoanm ee 526 SLI 242 363 
Chenbonmm nen 490 145 77 3 

Sematanon nn A76 3.409 2.205 437 
Soerabajamn sena ae 2ON5 O7 SITE TT EI 226N Wb 8 
Banjoewangi S eeens 3.422 3.926 3.190 
Tjilatjap) ee Se on 143070 42E LON MILO S MEN REEN 


Een deel van deze copra, vooral van Soerabaja, is van andere 
eilanden afkomstig en in de Javaansche haven overgescheept. Voor 
1912 was dit ongeveer één zesde deel. 

De bestemming dezer copra wordt in de uitvoerstatistiek aldus 
opgegeven (in tonnen), Java en Buitenbezittingen samengenomen. 

IQI2. 1913. IOI4. 1915. 


Nederland! eens ISOR TAO ZANNTOO MA ZONNIGE 
Frankrijk de OGO OOGA ALA 9.563 
Duitschland he Ae vr 2 SSI 12.637 — 
Groot-Brittannië. . . .… 405 494 1.937 416 
Oostenrijk MSS 5.435 - — 
RENNEN Cr AE 2 AS 1.584 1.934 4-468 
Andere Europ. landen LO2 299 . 196 -- 
Port-Saïd voor order. .… 385 796 360 — 
SINGAPOEE NR Ie en es 4OG4OP KATEOO7 EES NSE 
Kenanetnnen eee LOO 10.764 11.824 8.142 
Äustralië 180 131 205 184 
Andereslanden ss 39 5 Se 170 
Deze opgaven zijn niet volkomen juist. Van een groot deel van 


de copra, die uit Indië wordt afgescheept, kan de bestemming niet 
worden opgegeven, daar deze eerst bij aankomst in Europa bepaald wordt. 

De copra, die Nederland ontving, werd vóór het jaar 1914 hier 
te lande niet verwerkt, maar verder doorgezonden. Het grootste deel 
van Java's uitvoer (in 1or4 en rors zelfs go °/)) ging naar Nederland. 

Frankrijk's aandeel daarentegen wordt grootendeels (wel voor 
9/0 of meer) uit de buitenbezittingen betrokken. Duitschland neemt 


6S9 Oliege wassen. 


uit beide bronnen; Singapore en Penang ontvangen vrij wel uitsluitend 
copra uit de buitenbezittingen. 

De cijfers van rorg geven reeds duidelijk de verschuiving ten 
gevolge van den oorlog te zien. 


COPRA EN COCOSOLIE IN Europa. 


De Europeesche markten, van belang voor de Nederlandsch- 
Indische copra, zijn voornamelijk Amsterdam, Hamburg en Marseille. 

Men onderscheidt er de copra naar de afkomst en spreekt van 
Malabar-, Cochin-, Ceylon-, Java-, Mozambique-, Makassar-, Padang-, 
Manila- en Zuidzee-copra. 

De allerbeste is de Malabar, dan volgen Cochin en Ceylon en 
daarna Java. 

In Hamburg!) zijn de voornaamste soorten Malabar, Ceylon, 
Manila en Zuidzee. 

In Marseille?) komt veel copra uit de Philippijnen, Ned.-Indië, 
Achter-Indië, Mozambique en Ceylon. 

In Amsterdam had de handel in copra reeds in 1875 een plaats 
verworven, maar bleef toch jaren lang ver achter staan bij dien van 
Rotterdam (in 1886 was de invoer te Amsterdam 306 ton tegen die 
te Rotterdam 223r ton). Amsterdam ging evenwel snel vooruit en 
overtrof in 1889 reeds Rotterdam met 2259 ton tegen 1675. Het jaar 
1904 bracht een groote uitbreiding met een omzet van + 80.000 ton. 
tegen + 23.000 in 1903; de juiste gegevens voor de omzet der ver- 
dere jaren ontbreken. Over 1rgro wordt de omzet van Amsterdam op 
150.000 ton geschat. 

In Amsterdam en Rotterdam onderscheidt men drie hoofdqualiteiten. 
0. EF. M. S. (fair merchantable sundried), 20. F. M. (fair merchantable) 
en 30. telquel. Het woord sundried is hier niet meer dan een qualiteits- 
aanduiding; ook op vuur gedroogde copra kan F. M. S. zijn, mits ze 
volkomen vrij is van rookgeur en verder aan al de zelfde qualiteits- 
eischen, als de goede in de zon gedroogde copra voldoet. 

Onder H.M. verstaat men dan alle behoorlijke partijen, die niet 
zoo goed zijn, dat men ze als F. M. S. kan leveren. Ze zal in den 


1) Invoer in rgra2 204.873 ton (74006 uit Ned. Oost-Indië), 1913 230395 ton 
63643 Ned. Oost Indië). 
2) Invoer 1913: t03.136 ton. 


Dern II 44 


690 


regel wel op vuur gedroogd zijn en een rookgeur hebben, maar ook 
onvoldoende partijen copra, hoewel in de zon gedroogd, vallen hier onder. 
De zeer slechte partijen worden als telquel verkocht. Daaraan kan men 
geen qualiteitseischen stellen. Het zou zeer te wenschen zijn, dat deze 
qualiteitseischen scherper konden worden omschreven en ook dat zij 
in een stel standaard monsters belichaamd werden. Vóór den oorlog 
onderscheidde men nog een tusschen qualiteit als „mixed tusschen 
F. M. en telquel in staande. 

Verder duidt men de copra nog naar de herkomst aan, en spreekt 
dus b.v. van Java F. M. S. van Makasser, F. M. S., van Molukken 
F.M. of van Padang telquel. 

De verkoop geschiedt als regel in partijen van + roo ton. Men 
koopt stoomend of nog niet geladen; zoo wordt b.v. in Februari of 
Maart gekocht op Februari-April-aflading, dat wil zeggen, dat men 
copra koopt, die in Februari, Maart of April geladen zal worden en 
dus 1l/ of 2 maanden later in Europa zal aankomen. De haven van 
ontvangst is in den regel ter keuze van den kooper, Marseille, Antwerpen, 
Rotterdam, Amsterdam of Hamburg (en soms enkele andere afhankelijk 
van de stoomvaartlijn, welke de partijen vervoert), waarheen dan de 
lading direct of wel met overlading wordt gedirigeerd. 

De noteering in Amsterdam is in guldens per roo K.G.; de 
betaling geschiedt naar het netto uitgeleverd gewicht. De verkoop 
geschiedt op conditie van vergoeding bij afwijkende qualiteit of voor 
afscheping in niet gezonden staat, ter beoordeeling en bepaling van 
het copra-arbitrage-bureau te Amsterdam, welks uitspraak bindend is. 

Dit arbitrage-bureau is door de verschillende groepen van belang- 
hebbenden ingesteld, naar aanleiding van de talrijke klachten, die in de 
latere jaren over de Java-copra werden gehoord. Een niet onbelangrijk 
deel van de omzetten Ì) komt tegenwoordig voor dit bureau in behande- 
ling en ongeveer twee derden der klachten blijkt gegrond te zijn. 

De firma G. pe Vries & ZoNeEN te Amsterdam geeft geregeld 
een statistiek uit van de verscheepte hoeveelheden copra en van den 
loop der prijzen te Amsterdam. Deze moge hier volgen Men bedenke, 
dat van de afschepingen uit Singapore en Penang veel meer dan de 
helft uit Nederlandsch-Indië afkomstig is. 


1) In de laatste jaren vóór den oorlog ongeveer eén tiende. 


Oliegewassen,. 


691 


Blekul 8 


“prep 
-ptwor) 


(union ="9£ 


8/ ‘Oz 
rol) —oer 


Boeli Lone/ef) 
8/ 64 


/ 


e/pedjt 
8/Le 


08 


Sike 


“PIP 


-ptwuos) 


‘of OOr 1d suap[ns) ur 
NaZidd Yad dOOT 


6vLPgE | Lpgrer | goóps 
góopEer reScor | boLSg 
IgE6gE | oooSl zgó1s 
SprSriv | oor68r | rEygz 
zSLLvb | SzSger | hryge 
vozgeh | oSzgrr | ErtSE 
bogsze bo Szorn ozSre 
g6pzEE | 9696g | SroPE 
Leelêe | 1ESE6 | g6ggr 
Lgoroz | ooólS | ZIeIe 
vErgge | Srlór | ovLL1 
gELolr | Eg8gf | gLSEE 
96060oz | tLggL | ErLPE 
96forz | oloSt | obLgr 
6£6rer | PSggz | gróre 
9Sgggr | 1gELS 6Sogr 
NAA "e[UEIN | “uoÁa5 
(OI 


LoobL 
666err 
06968 
Sr4LL 
ooSt6 


goofor 
Sorrk 
o&SgL 


o6tos 


| 11192 


| Pregz 


‘Bueuod 
ua arod 


-e3UIS 


oSoór 
6ELLT 
LroLr 
iser 
Eger r 
OLtor 
0666 
Lebrr 


+699 


“Dueped 


Lotór 


OgzgE | 
evLgz 


gLooë 
| vróEE 
| goeLe 
goLoz 
Lhovs 
OSOGT 
| IgvPr 
| t1Sór 
OPL 
ESorr 
g6gLr 
<gtor 


“gOzor 


\ojezuor 
-05) ua 
Oopeua Nr 
‘nues 


rÓril 
oogsL 
oSgtg 
<coró 
gLSoor 
L1egg 
ot Lt6 
99969 
ooozs 
bGoLLor 
girlz 
got Sr 


Gerst 


C1ór 
trÓr 
C16r 
TIOr 
L1Ó1 
OrOr 
bor 
QOOT 
Loó1 
goor 
Cobr 
toor 
Soor 
<oór 
1001 


000r 


692 


In Europa wordt de copra uitsluitend gebruikt om er de olie 
uit te persen. Hier te lande geschiedde dit vóór den oorlog nog niet 
of zoo goed als niet, gedurende de oorlogsjaren zijn evenwel groote 
hoeveelheden hier verwerkt; in Marseille, in Duitschland (Hamburg, 
Harburg), Engeland en Oostenrijk geschiedt het op groote schaal. 

De cocosolie vormt op zich zelf een belangrijk handelsartikel, 
zoowel de uit Ceylon en Engelsch-Indië geïmporteerde, als de in Europa 
geslagene. Men onderscheidt in hoofdzaak Cochin-, Ceylon- en copra-olie, 
waarbij de Cochin-olie als de beste en de copra-olie als de minste 
wordt beschouwd. Oorspronkelijk werd onder deze benamingen werkelijk 
de uit Cochin of Ceylon geïmporteerde of in Europa uit copra geslagen 
olie verstaan; in later tijd zijn deze namen qualiteits-aanduidingen 
geworden en kan men uit beste copra in Europa Cochin- of Ceylon-olie 
slaan, terwijl slechte qualiteit uit Ceylon aangevoerde, niet op dien 
handelsnaam aanspraak kan maken. 

De prijs van de Ceylon-olie schommelde in de laatste ro jaren 
vóór den oorlog tusschen /32— en /61— de roo K.G. 

De door persing of uitkoking verkregen cocosolie is, al naar de hoe- 
danigheid der grondstof, de wijze van bewerking en de daaraan besteede 
zorg min of meer zuiver. De beste cocosolie heeft in vasten toestand 
een zuiver witte kleur, mindere qualiteiten hebben een geelachtige tot 
lichtbruine tint. Gesmolten is de kleur altijd donkerder en wisselt van 
zeer licht geel tot duidelijk bruin af. Het soortelijke gewicht der vloei- 
bare olie bij gewone temperatuur is o.gr à 0.92. Het smeltpunt ligt bij 
24° à 26° C.; eenmaal gesmolten, wordt zij eerst bij lagere temperatuur, 
I8® Àà 20°, weer vast. 

De vetzuren, die als glycerineverbindingen het neutrale vet vormen, 
bestaan voor + ro 0 uit oliezuur, voor + 2,5 % uit vluchtige 
vetzuren, terwijl de rest bijna geheel laurine- en myristinezuur is. 

De vluchtige vetzuren hebben vroeger aan de analytici veel 
moeite gegeven bij het opsporen van vervalsching van boter met 
cocosvet, of met cocosvethoudende kunstboter. Cocosvet toch is een 
van de weinige vetten, die evenals boter, een vrij groote hoeveelheid 
van die vetzuren bevat, en het onderzoek van de zuiverheid van boter 
heeft altijd voor een groot deel op de bepaling van de hoeveelheid 
dier vluchtige vetzuren berust. Tegenwoordig is men deze moeilijkheid 
te boven gekomen. 


693 Oliegewassen. 


Het gehalte van het cocosvet aan vrije vetzuren (dit zijn de niet 
meer aan glycerine gebondene) hangt meestal samen met de qualiteit 
en is voor de verbruikers van groot belang. De beste qualiteiten hebben 
meestal r of 2 0/, vrij vetzuur; bij mindere soorten stijgt dit tot 8 0/,, 
bij de zeer slechte nog hooger. 

Afgezien van het gebruik ín Indië als spijsolie en als lampolie 
(voor dit laatste doel is het tegenwoordig geheel door de petroleum 
verdrongen), heeft het cocosvet in de rgde eeuw bijna uitsluitend als 
grondstof voor de zeepziederij dienst gedaan; het gebruik in de kaarsen- 
fabrieken toch is zeer beperkt. Bij de invoering van dit vet in de 
zeepziederij gaf eerst het feit, dat het zich moeilijk met verdunde 
loogen laat verzeepen en de zeep zich daarna zeer moeilijk laat uit- 
zouten, tot groote bezwaren aanleiding, die evenwel door de zooge- 
naamde koude verzeeping zijn opgelost. Cocosvet en palmpittenvet 
zijn de voornaamste grondstoffen voor de zoogenaamde koudgeroerde 
zeepen. Cocoszeep schuimt sterk en kan ook in zoutwater (zeewater) 
gebruikt worden. 

In het laatste gedeelte der vorige eeuw is men begonnen het 
cocosvet te zuiveren en als eetbaar vet ook in Europa te gebruiken. 
De eischen, die men tegenwoordig aan dit gezuiverde vet stelt, zijn 
volkomen witte kleur, volkomen smakeloosheid en reukeloosheid en 
zeer groote houdbaarheid. Niet dadelijk heeft men dit hooge standpunt 
kunnen bereiken, maar toen men het eenmaal bereikt had, is deze 
industrie met reuzenschreden vooruitgegaan. 

Het product, de zoogenaamde cocosboter, wordt zoowel als 
zoodanig, als plantenboter onder verschillende namen (b.v. delfia, 
végétaline, palmin, in den handel gebracht en in de huishouding ge- 
bruikt, maar het vindt ook ín enorme hoeveelheden zijn weg in de 
kunstboterfabricatie. 

De toeneming van het gebruik van kunstboter en daarbij het 
feit, dat de stoffen, die vroeger het voornaamste bestanddeel daarvan 
uitmaakten, nl. de oleomargarine (d.i. het gemakkelijker smeltbare 
deel van het rundvet) en de reuzel, in den laatsten tijd niet in genoeg- 
zame hoeveelheden konden worden geleverd, hebben tot dit buitenge- 
woon toegenomen gebruik van gezuiverd cocosvet medegewerkt. 

De groote en steeds toenemende vraag naar copra en de zoo 
sterk gestegen prijzen zijn voor een belangrijk deel aan den groei der 


694 


cocosboterindustrie te danken. Behalve te Marseille, vindt men deze 
industrie voornamelijk in Duitschland, Nederland, Oostenrijk, Dene- 
marken, Engeland en België; zij breidt zich nog voortdurend uit. 

De prijs van de cocosboter heeft in de laatste jaren vóór den 
oorlog geschommeld tusschen 40— en 62— per roo K.G. 

De wereldproductie over rgo2 werd geschat op 10.000 ton en 
die over 1908 op 50.000 à 60.000 ton; zij is sedert nog zeer aanmer- 
kelijk gestegen; zeker wel verviervoudigd. De hoeveelheid cocosolie, 
die ruw naar de zeepziederij gaat, kan niet heel groot zijn. 

Het gebruik van cocosvet in de Europeesche industrie is nog 
voor groote uitbreiding vatbaar. De factoren, die het toenemende gebruik 
van cocosboterfabricaten veroorzaakten, bestaan nog steeds. Ook de 
zeepziederij, die zich door de zuivering tot eetbaar vet, niet alleen 
een deel van haar cocosvet, maar eveneens van haar palmpittenvet en 
van vele oliën zag ontnemen, vraagt dringend naar ieder vet, dat geschikt 
en goedkoop genoeg is voor haar fabricage. 

Beide industriën breiden zich regelmatig uit met de vermeerdering 
der bevolking en met de toeneming der beschaving en van de wel- 
vaart. Hoogere eischen worden door breede kringen aan de voeding 
gesteld, een grooter vetgebruik is daarvan het directe gevolg; hoogere 
eischen aan de kieeding, dat is vermeerdering van de textielindustrie, 
meerder gebruik van textielzeepen; hoogere eischen ook aan zindelijk- 
heid en hygiène, dat is meerder gebruik van toilet- en waschzeepen. 
Zoo is langzamerhand een vetnood ontstaan, die de prijzen van alle 
oliën en vetten naar boven dreef en overal deed zoeken naar nieuwe 
bronnen, d.i. nieuwe vethoudende zaden, en naar betere en ruimere 
exploitatie van de bekende. 


COCOSVEZEL. 


Naast de olie en de copra moet als derde product nog de vezel 
besproken worden. 

Over het algemeen wordt in den Archipel van de vezel weinig nut 
getrokken, afgezien van dat als brandstof bij de copradroging; inte- 
gendeel overal, waar noten op groote schaal verwerkt worden, zijn de 
bolsters een lastpost. Niet overal zoo sterk als in de omstreken van 
Pontianak, en de Kapoeas-delta, waar men ze in het water wierp en 
waar ze zich zoo ophoopten, dat de waterwegen verstopt raakten. Een 


695 Oliegewassen. 


verordening heeft daaraan een eind moeten maken door te bepalen 
dat men verplicht was ze minstens 3 mijlen in zee te brengen en 
daar over boord te werpen. 

Hier en daar, vooral op Madoera, maar ook wel op Midden- 
Java en in enkele plaatsen van de afdeeling Lingga verwerkt men de 
bolsters tot touw of matten. Daartoe laat men ze eerst roten onder 
stroomend of stilstaand water, of begraaft ze in den grond, liefst dicht 
bij de zee of bij ander water. Na eenige maanden, 4 of meer, 
is de materie, die de vezels omhult en verbindt, voldoende vergaan. De 
massa wordt dan met een zwaar stuk hout geslagen, verder tusschen 
de handen gewreven en gewrongen en gedraaid, ter verwijdering van 
de vermolmde stof en op deze wijze, na droging in de zon, de ruwe 
vezel verkregen. 

De langere vezels kunnen dienen voor bezems of kwasten; de 
kortere tot opvulling van kussens, of zij worden versponnen tot garen 
en verwerkt tot touw, dat bekend is om zijn lichtheid, sterkte en 
weerstandsvermogen tegen zeewater; bij de inlandsche scheepvaart 
vindt het zijn afzetgebied. 

Het heeft niet aan pogingen ontbroken om deze vezelindustrie 
op groote schaal en machinaal gedreven in Indië in te voeren. In roos 
werd te Koetoardjo in Kedoe een fabriek daarvoor opgericht. Bij machi- 
nale verdere verwerking kan de roting belangrijk korter genomen wor- 
den en behoeft slechts enkele dagen te duren; de machine kan toch 
de vezels wel loswerken, waar dit voor de hand nog veel te zwaar zou 
zijn. Na de roting worden de vezels in een hekelmachine losgemaakt 
en uitgekamd. De groote vezelbundels der buitenhuid worden daardoor 
vrij gemaakt, De korte vezels van het binnengedeelte vermengd met 
het molm komen dan in een wan, en worden daar gescheiden. 

De fabriek, vol hoop begonnen, is spoedig wegens financiëele 
moeilijkheden gesloten moeten worden. 

Een paar jaar later werd ze voor rekening van de Nederlandsche 
Handelmaatschappij bij wijze van proef weer voor korten tijd aan den 
gang gezet. De resultaten van deze proefneming laten zich aldus samen- 
vatten. De borstelvezel (de groote vezels van de buitenhuid, 1/g van 
den bolster) is goed verkoopbaar. De spinvezel (1/j van den bolster) 
evenwel brengt, als zoodanig verkocht, in Europa zelfs de vrachtkosten 
niet op; maar, in Indië tot garen verwerkt, kon men daarvoor te Londen, 


696 


vóór den oorlog £ 15 à £ 28 per Eng. ton maken. Het groote bezwaar 
was nu evenwel, dat dit garenspinnen in Indië practisch niet doenlijk 
was. Voor machinale verspinning van deze vezel werden geen toestellen 
geschikt bevonden, terwijl handbewerking veel te duur uitkwam; zoo 
was men wel genoodzaakt de fabriek op nieuw te sluiten. 

Ook de Moluksche Handelsvennootschap, de oudste bezitster van 
sroote cocosplantages, heeft een proef genomen met de machinale vezel- 
bereiding, maar heeft die weer moeten staken, daar de toestellen geens- 
zins aan de verwachting voldeden. 

Anders ligt deze zaak voor Ceylon en Engelsch-Indië. Daar is een 
belangrijke uitvoer van cocosvezel en wel als „Ropes „Varnamen 
„Fibre”, het laatste 't meest. }) De cocosnoot geeft daar langere en dus 
meerderwaardige vezels. De industrie wordt grootendeels als inlandsche 
huisvlijt uitgeoefend. 

Op Ceylon rekent men van 40 noten ongeveer 3 K.G. vezel te 
verkrijgen. 

Onrijpe noten leveren broze, onsterke vezel, nog niet geheel 
rijpe noten geven de meeste en beste vezel; bij volkomen rijpheid is 
zij te veel verhout, harder en moeilijker te bewerken. 

De vraag of de cocosvezel voor papierfabricatie geschikt is, is 
eveneens onderzocht. Waar hierboven van vezel is gesproken, zijn 
steeds vezelbundels bedoeld. Voor papier maken moeten deze vezel- 
bundels door koken met alkalische vloeistoffen geheel tot de werkelijke 
vezels zelf worden losgemaakt Deze cocosvezels zijn zeer kort, korter 
dan eenige andere als papiergrondstof gebruikte vezel; bovendien zijn 
ze weinig buigzaam en moeielijk te bleeken. Als materiaal voor de 
papierfabricatie is de cocosvezel dus weinig waard. 

Misschien kan ze nog gebruik vinden als absorptie-middel, zooals 
turfstrooisel; zij absorbeert gemakkelijk groote hoeveelheden vocht. 


GERASPTE KLAPPER. 


Eindelijk nog enkele woorden over de gedroogde geraspte klapper 
(dessicated coconut) in Nederlandsch Indië nog vrijwel onbekend, maar 
voor Ceylon een belangrijke bron van inkomsten. 


1) Ceylon voerde in 1913 uit 238840 cwt. fibre en 109086 cwt. yarn, 


697 Oliege wassen. 


In den grond is dit product niet anders dan fijn verdeelde copra 
met veel zorg bereid; de kleur is zuiver wit. 

Na ontbolsteren en openen der zorgvuldig uitgezochte rijpe noten, 
schaaft men uit de hand de bruine buitenhuid der kernlaag af‚ wascht 
de stukken met water af, ter verwijdering van het aanhangende klapper- 
water, dat anders aanleiding tot een minder mooie witte kleur van het 
product zou geven, en maakt de stukken fijn, hetzij in een gewonen 
desintegrator, hetzij met behulp van raspen, cirkelzagen of snijmachines. 
Het verkregen product wordt, soms met suiker vermengd, in een oven 
door middel van heete lucht gedroogd en na afkoeling in kleine blikken 
busjes verpakt of in groote met blik gevoerde kisten van 130 pond 
inhoud, die dicht gesoldeerd worden. Op Ceylon rekent men ongeveer 
6700 noten noodig te hebben voor 1 ton geraspte klapper. 

De uitvoer van dit product bedroeg in 1gro tot tors resp. 27, 
33, 31, 34 35 en 38 millioen Engelsche ponden, en was grootendeels 
naar Engeland, verder naar Duitschland, de Vereenigde Staten en 
Australië gericht. 

Behalve op Ceylon kent men deze industrie in de Vereenigde 
Staten, waar men noten uit Zuid- en Midden Amerika verwerkt. 

Het product wordt gebruikt in de banketbakkerijen; ook wel in 
de huishouding waar het, opgeweekt in wat water, volkomen de versch 
geraspte klapper van de Indische keuken vervangt. !) 


SLOTWOORD. 


Hiermede zijn wij aan het einde onzer beschouwingen. 
Wij hebben de cocoscultuur leeren kennen als een groeiende 


en bloeiende. Deze groei en bloei zijn niet kunstmatig, maar kern- 


OD 
be) 
gezond en nog voor veel vermeerdering en toename vatbaar. Haar 
voornaamste eindproduct, het cocosvet, vindt gezuiverd als eetbaar 


vet en ruw als grondstof voor de zeepziederij een steeds toenemend 


los 
Fe] 
verbruik. 


Daarnaast staan in ons Indië zeer gunstige productievoorwaarden. 


1) De Javasche Maatschappij tot Verduurzaming van Levensmiddelen brengt in den 
laatsten tijd geraspte klapper in busjes in den handel; deze zijn ook hier te lande 
verkrijgbaar. 


698 


Bodem en klimaat blijken voor deze cultuur bijzonder geschikt; ook 
de noodzakelijke werkkrachten zijn in de inlandsche maatschappij te 
vinden, die reeds zelf deze cultuur tot groote uitbreiding heeft gebracht; 
zal evenwel dit deel der cultuur worden wat het kan, dan is leiding 
en contrôle onontbeerlijk. 

De groeiende olienijverheid trekt een steeds grooter deel van 
het product tot zich. Ook voor haar is waarschijnlijk nog grooter bloei 
weggelegd. Op de cultuur kan dit niet anders dan opwekkend werken. 

Nog uit een ander oogpunt verkeert de klappercultuur in Indië 
in een overgangsstadium. Tot nu toe bijna uitsluitend in inlandsche 
handen, is het groot-kapitaal begonnen zich voor deze cultuur te 
interesseeren. Vroeger heeft men gemeend, dat de klappercultuur zich 
daartoe niet leende; ook heeft de lange termijn, gedurende welken 
het groote kapitaal, in zulk een plantage gestoken, renteloos blijft, 
afschrikkend gewerkt. Men is van die meening teruggekomen en heeft 
veel geld in nieuwe klapperaanplantingen gestoken. Eerst over eenige 
jaren zal de invloed van deze deelneming van het groot-kapitaal 
duidelijk merkbaar gaan worden in den invoer. Te verwachten is, dat 
het product dezer plantages medewerken zal, om den naam van onze 
Indische copra hoog te houden. 

Alle gegevens voor een schoone toekomst zijn dus aanwezig. 
Men mag ze terecht verwachten. 


on 


T 


Litteratuur, betreffende de klappercultuur. 


VaN DER Hoeven. De Klapperboom. Amsterdam, de Bussy, 1906. 
Hurert. Le Cocotier. Paris, Dunod et Pinat, r9o6. 
PrupHOMME. Le Cocotier. Paris, Challamel, 1906. 


FrereusonN. Coconutplanters manual. Londen en Colombo, Fer- 
guson, 1907. 


Borren. Cocos Nucifera. Amsterdam, de Bussy, 1908. 


Coconutgrowing in the Philippine Islands. Uitgave War- Department, 
Washington 1grr. 


Preuss. Die Kokospalme. Berlin, D. Reimer, 1911. 


Hamer Sir AND Parr. Coconuts, the Consols of the East. 
London, rg12. 


De Neve. De Klappercultuur op de Westkust van Borneo. Amster- 
dam, de Bussy, 1913. 


Birk. Kopra-produktion und Kopra-handel. Jena, Fischer, rgr3. 
CorrraNp. The coconut. Macmillan and Co, London 1914. 


Copraproductie en coprahandel. Publicaties v. d. afd. Nijverheid 
en Handel, Batavia 1915. 


Roerrrsema. De Kokoscultuur. Haarlem, Tjeenk Willink, 1916. 
Hureer. Cocos nucifera. Amsterdam, Scheltema en Holkema, 1916. 


Munzo and Brown. A practical guide to Coconutplanting. London 
John Bale, Sons and Danielsson Ltd, 1916. 


IL. De Aardnoot. 


BESCHRIJVING EN KUrTUUR 


De aardnoot (ÀArachis hypogea), katjang tanah of tjina, behoort 
tot de vlinderbloemige planten. Men neemt aan, dat dit gewas uit 
Zuid-Amerika afkomstig is. Grieken en Romeinen kenden het niet, 
evenmin Eeyptenaren of Arabieren. Chineesche noch Sanskrietsche 
geschriften vermelden de aardnoot; daarentegen heeft men zaden ervan 
aangetroffen in oude Peruaansche graven. 

Tegenwoordig vindt men de plant in alle tropische landen, en 
ook op vele plaatsen daarbuiten, tot zelfs in Europa, in Spanje. 

De aardnoot is een kruid met meestal neerliggende takken, die 
zich in een kring van een paar voet middellijn uitspreiden en aan de 
toppen opgaand zijn De bladeren zijn evengevind en meestal 2-jukkig 
met steunblaadjes voorzien, welke met den bladsteel vergroeid zijn. 

Zeer merkwaardig is de gedaante der bloem, door de lange 
draadvormige kelkbuis, welke zich naar boven klokvormig verwijdt, ter 
opneming van de overige bloemdeelen, maar overigens geheel het 
voorkomen heeft van een bloemsteel. Door de gansche lengte van de 
kelkbuis loopt de draadvormige stijl. De ro meeldraden zijn met elkaar 
vergroeid, behalve de helmknoppen. De bloemen zijn zeer kort gesteeld 
en bevinden zich meerendeels alleenstaand of bij tweetallen in de 
oksels der lagere bladeren. Zij zijn fraai geel gekleurd en ongeveer 
r cM. lang. 

Zeer merkwaardig is de zonderlinge wijze, waarop de vruchten 
rijpen. Na de vruchtzetting ontwikkelt zich het nauwelijks zichtbare 
korte steeltje, dat tusschen het vruchtbeginsel en de kelk voorkomt 
tot een soms meer dan een dM. langen steel, die in den grond dringt. 
Eerst wanneer het jonge peultje op een diepte van 5 tot 8 cM. in 
den bodem is doorgedrongen, begint het in de dikte te groeien om 


de 3 à 5 cM. lange 1 tot 3 zadige peulvrucht te vormen. 


701 Oliege wassen. 


Een gevolg van deze eigenaardige vruchtrijping is, dat alleen de 
bloemen, die dicht genoeg bij den grond staan, vruchten kunnen leveren; 
de hooger geplaatste mislukken alle. 


De peul is bijna eylindrisch, tusschen de zaden min of meer inge- 


snoerd en op eigenaardige wijze generfd. De vruchtwand van de rijpe 
peul is geel- of bruinachtig gekleurd, eenigszins sponzig van structuur 


en gemakkelijk breekbaar, de zaden, door een licht- of donkerroode 


zaadhuid omgeven, bestaan uit een rechten kiem met twee dikke zaad- 
lobben en een kort worteltje. 

In Nederlandsch Indië worden verschillende variëteiten gekweekt, 
die tot 3 groepen kunnen worden teruggebracht en wel: 

10. de op Java van ouds bekende katjang tanah of tjina, in de 
Preanger soeoek gedé of soeoek bener genoemd. Deze heeft een 
groeitijd van 6 à 7 maanden. De peulen bevatten 2 of 3 soms ook 4 zaden. 

20, de katjang broel, of djebroel, katjang krentoel of krentil, een 
minderwaardige variëteit met gewoonlijk slechts één zaadje per peul. 
De groeitijd is 3 à 4 maanden. Zij stelt weinig eischen aan grond en 
bewerking en groeit zelfs tamelijk goed op stijve kleigronden. 

3%. de katjang Holle, door den Heer K. F. Horre ingevoerd; 
naar zijn onderneming ook dikwijls katjang Waspada, en verder katjang 
Aprika (verbasterd van Afrika), katjang Bandoeng of katjang Benggala 
genoemd. Deze heeft een groeitijd van ongeveer 3 maanden; de peulen 
bevatten in den regel 2, soms 3, een enkele maal ook 4 zaden. Ze 
laten zich gemakkelijker rooien, daar ze minder diep in den grond 
dringen dan de andere en hebben hooger oliegehalte; men kent er 
ondervariëteiten van met lichte en donkere zaadhuid. 

Hoewel de eerstgenoemde variëteit de meeste opbrengst geeft, is 
waarschijnlijk de laatstgenoemde de meest aanbevelenswaardige, in ver- 
band met de andere voordeelen, vooral met den zooveel korteren groeitijd. 

De aardnoot kan in de meest verschillende grondsoorten gedijen, 
maar een losse grond is het meest geschikt; de vruchten kunnen er 
beter indringen en later is het oogsten gemakkelijker. Kleigronden zijn om 
die reden minder geschikt; daarentegen zijn zelfs zuivere zandgronden 
zeer bruikbaar, mits men voor aanvoer van water en plantenvoedsel 
kan zorgen. In Egypte zijn woestijngronden, door irrigatie met Nijlwater 
en bemesting, in bloeiende aardnotenvelden herschapen. De behoefte 
van de plant aan water is groot, vooral in de tweede helft van den 
groeitijd; met uitzondering van den allerlaatsten tijd, tijdens het rijpen 
der vruchten, wanneer droogte gewenscht is. Evenwel moet de grond 
goed gedraineerd zijn, want onder water staan is voor de aardnoot zeer 
schadelijk; bij cultuur op geïrrigeerd terrein moet daarop worden gelet. 

De aardnoot heeft behoefte aan veel warmte, zal het product aan 
de verwachting beantwoorden; om die reden is het oliegehalte van in 
koele streken gekweekte aardnoten veel lager dan dat van de zaden 


103 Oliegewassen. 


uit tropische gewesten. Het best is, dat de grootste warmte samenvalt met 
veel vocht in de tweede helft van den groeitijd. 

Op Java behoort de katjang tot de zoogenaamde polowidjo of 
tweede gewassen, die volgen na de rijst, in dit geval ook meer nog 
na het suikerriet. Ook worden wel, vooral in de laatste jaren, minder- 
waardige droge gronden met veel succes tweemaal per jaar met katjang 
beplant. 

Men beweert, dat de katjang van de sawah’s meer olie bevat, dan 
die der droge gronden. 

Eene goede grondbewerking is zeer noodig om den bodem los 
te maken; dit vereischt 2 of nog beter 3 maal ploegen of patjollen, 
afgewisseld met eggen. Voor een goede afwatering door een stel greppels 
dient ook gezorgd te worden. 

De aardnoot heeft evenals alle vlinderbloemige planten de eigen- 
schap om de stikstof der lucht door middel van de welbekende symbiose 
met stikstof bindende bacteriën als voedsel te gebruiken. Zij zou dus 
desnoods stikstof bemesting kunnen ontberen. Daarentegen is zij dank- 
baar voor andere bemesting. Zij ontneemt aan den bodem vrij groote 
hoeveelheden kali, phosphorzuur en ook magnesia. 

Bij een opbrengst per bouw van 20 picol droge noten en 
een ongeveer evengroot gewicht aan de verdroogde planten zelf, bevat 
deze oogst + 39 K.G. stikstof, + 17 K.G. kali en + 6 K.G. phosphorzuur. 

Bij de inlandsche landbouwers staat deze cultuur aangeschreven 
als bijzonder uitputtend voor den bodem. In vele grondhuurcontracten 
vindt men de bepaling, dat de vrijheid gelaten wordt, om, wanneer 
de grond niet door het hoofdgewas in beslag is genomen, daarop allerlei 
andere voedings- of handelsgewassen te telen, met uitzondering evenwel 
van aardnoten. 

De mest, dien men op het land brengt, moet in verband met den 
korten groeitijd van het gewas, in gemakkelijk opneembaren vorm ge- 
geven worden. 

De beste wijze van planten is met den pootstok; men brengt 2 
of 3 zaden in ieder plantgat op een diepte van enkele cM. In het 
Juitenzorgsche zaait men dikwijls direct achter den ploeg in de voor, 
hetgeen eenige arbeidsbesparing geeft, maar allicht aanleiding is tot te 
dicht bijeen planten. 

De juiste onderlinge afstand hangt af van de variëteit. De vroeg- 


704 


rijpende soorten hebben hunne vruchten alle niet ver van den stam; de 
laatrijpende daarentegen ook aan de takken, die zich verder van het 
centrum verwijderen Heeft men nu deze soort te dicht bijeen geplaatst, 
zoodat de planten elkaar hinderen, dan noodzaakt men de takken te 
spoedig naar boven te gaan groeien, waardoor men het aantal bloemen, 
die mislukken moeten, vergroot en de opbrengst benadeelt. 

Men kan rekenen 60—1oo K.G. zaad per bouw noodig te hebben. 

De jonge plantjes komen na q— 5 dagen te voorschijn. Na een maand 
wordt gewied; na een paar weken, tegen den bloeitijd, nog eens, waarbij 
een weinig aanaarden, liefst ook aan de uitloopende stengels in verband 
met de vruchtvorming, noodig is. Na den bloei mag dit niet meer 
geschieden uit vrees, dat men de jonge vruchtjes beschadigen zou. 

Voorkomende ziekten zijn hama trenteng of torotol (Septochlaea 
arachidis), die gewoonlijk geen belangrijke schade veroorzaakt, en 
hama wedang. Bij de eerste vertoonen zich, als de plant 2 à 3 maanden 
oud is, ronde zwarte vlekjes op de bladeren, die soms verder gaan 
en zich ook over de stelen en stengels uitstrekken, zoodat deze afsterven ; 
het blad droogt dan op en wordt donker zwart. Bij de vroeg rijpende 
soort is de oogsttijd meestal aangebroken, voor dat de ziekte zich zoover 
kan hebben uitgebreid, dat zij schadelijk wordt; bij de laatrijpende soort 
kan het anders zijn. 

De hama wedang kan groote verwoestingen aanrichten. Planten, 
daardoor aangetast, zien er uit als met kokend water overgoten. Het 
loof verdort vrij plotseling en wel alle bladeren te gelijkertijd, zij 
hangen slap neer; spoedig volgen de stelen en de stengels en de 
geheele plant verdort; de wortels zien bruin of zwart en zijn meestal min 
of meer verrot. Wordt de plant op lateren leeftijd aangetast dan kunnen de 
vruchten, hoewel zij meestal klein blijven, nog bruikbaar zijn. Bij vroeger 
ziek geworden planten zijn ook de vruchten gerimpeld en de zaden 
voos of verrot. Deze door bacteriën veroorzaakte wortelziekte treedt 
altijd plaatselijk, pleksgewijze op. 

Tegen deze ziekten zijn nog geen afdoende bestrijdingsmiddelen 
bekend. Waarschijnlijk is de hama wedang tegen te gaan door goede 
zaadkeus, goede grondbewerking en vooral goeden waterafvoer. 

In Oost- en Midden-Java wordt de aardnoot dikwijls gekweekt 
met de bedoeling om het loof als veevoeder te gebruiken, voor welk 
doel het zeer geschikt is. 


105 Oliegewassen. 


De samenstelling der gedroogde plant is volgens een paar 
monsters van Padalarang ongeveer 


WALE, EVE AE EEN ee TO Of 
eiwitachtioenstollenwn a Aten en on Op 
MEE NEN EO EE a En ee aen 1236, Oo 
zermeelachtigenstolienmmann ee 427 Oo 
CEÏSLOCN en etr l ebr eee l2 200 DG 
minetalenstolmmen en ve Moke oen oet aktie 2058200 


In Oost- en Midden-Java oogst men meestal zoo vroeg mogelijk, 
zoodra de noten groot genoeg, maar nog niet geheel rijp zijn. In de 
Soendalanden eerst als de bladeren verwelkt zijn; dan zijn de noten 
geheel rijp. Onrijpe noten hebben lager oliegehalte. 

Het oogsten is het werk van vrouwen en kinderen; het geschiedt 
door het geheel uittrekken der planten, na desnoods den grond er onder 
wat losgemaakt te hebben. Zijn de noten geheel rijp en de planten 
verwelkt, dan plukt men dadelijk de noten uit de hand er af. Oogst 
men, als de planten nog groen zijn, dan worden de geheele planten 
op het veld gedroogd en eerst daarna de noten afgeplukt. In stijven 
grond of wanneer de oogst eerst geschiedt, als de noten overrijp zijn, 
blijven veel noten in den grond achter, en is het zaak dezen om te 
wroeten om de vruchten niet te verliezen. Zoo noodig worden na den 
oogst de noten nog r of 2 dagen op het veld gedroogd, daarna van 
de aanhangende aarde, die dan gemakkelijk loslaat, ontdaan, waartoe 
men ze op een grof bamboe vlechtwerk zeeft. 

De opbrengst loopt natuurlijk zeer uiteen. Een inlander maakt 
meestal niet meer dan 5 of 6 picol gedroogde noten per bouw. Bij 
intensieve cultuur op het open veld en op goeden grond, mag men 
op 20 picols rekenen. Onder gunstige omstandigheden kunnen nog 
hoogere opbrengsten verkregen worden. 

Vóór 1907 schommelde de prijs der ongepelde noten op Java 
meestal tusschen 31/, en 5 gulden per picol; later steeg hij tot 6 en 7 
gulden, in r9r3 zelfs tot 8 à 9 gulden. Gepelde Cheribon noten brachten 
dat jaar 11—13 gulden op. 

r Kub. Meter ongepelde noten weegt ongeveer 325 K.G., 
gepelde 610 K.G. 


Deer II. 45 


706 


De geoogste noten worden meestal direct aan opkoopers verkocht, 
zoo zij niet reeds op voorschot verkocht zijn; soms ook direct aan 
oliefabrieken geleverd. De verkoop geschiedt bij de maat, afgemeten 
in bamboemanden van vasten bekenden inhoud. 

De opkoopers drogen zoo noodig de noten nog eens na, en 
schillen ter plaatse de partijen, die niet ongeschild zullen worden 
uit gevoerd. Daartoe worden de noten, op een hoop verzameld, met 
stokken geslagen. Enkele, die daarbij niet zijn opengegaan, worden 
uit de hand geopend en daarna kernen en schillen in een vlakke 
mand geschud. De zwaardere kernen verzamelen zich naar één kant, 
de laagste, en de schillen worden door een behendige beweging er 
uit gewipt. 

Van roo K.G. noten verkrijgt men ongeveer 21—25 K.G. schillen 
en 75—79 K.G. kernen. 

Het oliegehalte der kernen ís natuurlijk een zaak van groot 
belang. In vroegere jaren was dit voor Java-noten 42—46 0/o, dus 
laag in vergelijking met de goede soorten, die in Europa verwerkt 
worden en die meestal 48—s5r 0/, bevatten. 

Een proef met West-Afrikaansche noten, die op Java uitgeplant 
werden, gaf een product met belangrijk verlaagd oliegehalte. Deze 
waarneming en het bekende feit, dat Mozambique-noten, ter ver- 
betering van de cultuur, in Britsch-Indië ingevoerd daar ook vrij snel 
ontaardden, had tot de conclusie geleid, dat Java in de practijk wel 
geen noten zou kunnen leveren, die met de goede soorten zouden kunnen 
concurreeren. Toch is deze conclusie door de practijk gelogenstraft. 
Tegenwoordig voert Java naast slechte, relatief oliearme, ook zeer 
goede noten uit met een oliegehalte, niet geringer dan dat van de 
beste West-Afrikaansche noten. In hoeverre bemesting van deze uit- 
komst misschien oorzaak is, kan ik niet nagaan. 

De samenstelling van goed gedroogde zaadkernen is ongeveer 
als volet: 


Oliegehalte va Ee sean en AG rt 
Eiwitachtisesstoffens arten Te en Zn 
Zetmeelachtige stoffen. nn See LONG 
Gelstofin koste area Ee LEENE 4 5 9% 
Mineralesstofin "se Pane se Re EERS 


Waters ve de ant ae Ve RE 


107 Oliegewassen. 


OLIEBEREIDING. 


De bereiding van katjangolie is een bedrijf, dat van oudsher op 
Java is uitgeoefend, vroeger als kleinbedrijf, later ook in fabrieken. 

De inlander, die zelf zijn noten uitperst, gaat als volgt te werk. 

De noten worden eerst op de reeds boven beschreven wijze 
geschild, de kernen in een rijstblok fijngestampt en het meel op de 
wijze, zooals men de rijst behandelt, gestoomd. Wanneer de stoom door 
de massa heen gedrongen is, brengt men deze in een zak van vlecht- 
werk, gewoonlijk van akerwangi bladeren gemaakt, slaat daarom heen nog 
een stuk buffelhuid, ten einde de bij het persen uittredende olie in een 
daartoe bestemd vaatwerk te leiden, en legt het geheel zoo in de pers. 

De inlandsche oliepers of kampa is zeer primitief. 

Op den grond ligt een zware balk, waarin een trogvormige opening 
is aangebracht. Hierin plaatst men rechtstandig de beide zware planken 
(ping-ping), die de eigenlijke pers 
uitmaken en waartusschen de te 
persen zak wordt gebracht. 

Over de boven uiteinden der 
ping-ping, die wat versmald zijn, past 


de langwerpige opening van een ander 


gedeelte, de tambaloeng. 


SNN 


Fig. 258. Javaansche oliepers (kampa): 


Nu slaat men aan de buiten- 
zijden der ping-ping in die opening 
twee houten wiggen en drukt zoodoende de te persen massa samen. 
Later slaat men naast die beide wiggen nog een tweede stel, om 
grooteren druk te verkrijgen. Eindelijk slaat men het tweede stel zoover 
door, dat de eerste wiggen door het gat heen schieten. De pers is 
dan weer los, kan geledigd en opnieuw gevuld worden. 

De koeken worden met de hand fijngebrokkeld, desnoods opnieuw 
fijngestampt, nog eens gestoomd en voor de tweede maal geperst. 

Eén pikol noten levert ongeveer 20—22 kati olie, dat is dus 
hoogstens 2/3 van de olie, die erin aanwezig is; met moderne hulp- 
middelen kan men daarvan ruim go 0/j winnen. 

Katjangoliefabrieken (die evenwel ook andere oliezaden verwerken, 
b.v. klapper, djarak, kapok enz), zijn er vele op Java; alleen in 
Kediri twaalf. 


108 


Er zijn ook een paar fabrieken, die de olie met benzine extra- 
heeren; ze wordt dan niet meer als eetbare olie gebruikt, wel voor 
de zeepziederij. 

De koek, de boengkil, wordt in Oost- en Midden-Java algemeen 
al mest, vooral voor de suikerriet- en de tabakslanden gebruikt; 
hoewel niet meer zoo algemeen als vroeger; de kunstmest heeft ze 
gedeeltelijk verdrongen De mestwaarde is hoofdzakelijk te zoeken in 
het stikstofgehalte, voor inlandsche boengkil, die meestal nog ongeveer 
20 %/ olie bevat, is dat gehalte + 6 %; daarnaast vindt men ongeveer 1 0/0 
kali en r ® phosphorzuur. 

De koeken, die met behulp van moderne persen verkregen zijn, 
bevatten een weinig meer stikstofhoudende stof, terwijl de met benzine 
geextraheerde, die practisch vrij van olie zijn, het hoogste stikstof 
gehalte bevatten, ruim 8 0/0. 

Zijn de noten ongeschild geperst, hetgeen een enkele maal 
geschiedt, dan is het stikstofgehalte belangrijk lager, + 4,5 %/); evenzoo 
het phosphorzuurgehalte ; het kaligehalte daalt niet belangrijk, omdat ook 
de schillen vrij veel kali bevatten. Veel wordt geklaagd over het ver- 
valschen van boengkil met koraalzand, kalksteen of rooden steen. 

In West-Java dient de boengkil hoofdzakelijk ter bereiding van 
ontjom, een toespijs bij de rijst. 

Daartoe stampt men ze eerst fijn en weekt het verkregen meel 
gedurende een etmaal in water, waarbij zich meestal wat olie afscheidt. 
Deze wordt verwijderd, het meel nog een paar maal nagewasschen en 
daarna gestoomd. Zoodra de stoom door de massa heen komt, neemt 
men ze af en drukt ze in vormen, vierkanten, gevormd door bamboelatten 
op een met pisangbladen belegd vlechtwerk geplaatst. De bovenvlakte 
bestrooit men met wat schimmel van het product, dat den vorigen 
dag is bereid. Deze schimmel moet nu voorteroeien en een eigenaardige 
omzetting tot stand brengen, hetgeen in een paar dagen geschied is. 
Grootendeels houdt men ze in het donker, een korte blootstelling aan 
de buitenlucht is evenwel aan het doel bevorderlijk. Is de ontjyom 
gereed, dan bedekt de schimmel als een fluweelachtige rose laag de 
min of meer poreus geworden massa. Ze wordt, in kleinere stukken 
gesneden, verkocht, die al naar de grootte van 1 tot ro cent‚ meestal 
3 à 5 cent per stuk kosten. Deze worden gekookt, gebakken of gepoft, 


soms ook rauw gegeten. 


709 Oliegewassen. 


Aardnotenolie is, al naar de qualiteit, lichtgeel tot lichtbruin; het 
soortelijke gewicht is 0.916—o0.920 bij 15° C. Eenige graden Celsius 
boven nul begint ze vast vet af te zetten en bij o° is ze geheel 
boterachtig. Deze temperaturen van troebel en van vast worden zijn 
niet bij alle soorten gelijk. 

Aardnotenolie is een uitstekende grondstof voor de zeepziederij. 
De groote zeepindustrie te Marseille gebruikt enorme hoeveelheden 


dl 
Lal <t f à 
( 1 u Î 
Bk | | 
ME ) 


Fig. 259. Machinale oliepersen. 


aardnotenolie, die terzelfder plaatse door de olieslagerijen gefabriceerd 
wordt. De fijne soorten dienen als eetbare olie, waarvan vooral in 
Frankrijk groote hoeveelheden worden gebruikt. Tegenwoordig worden 
ook de minder goede soorten olie door raffinage tot eetbare olie 
verbeterd. In noordelijker landen is het gebruik van eetbare oliën 
van minder beteekenis, maar daarentegen vinden groote hoeveelheden 


aardnotenolie er hun plaats in de margarinefabricatie. 


710 


PRODUCTIE EN HANDEL. 


Aardnotencultuur van eenige beteekenis is steeds vrijwel tot 
Java, Madoera en Bali beperkt gebleven. 

In de allerlaatste jaren zijn kleine maar stijgende hoeveelheden 
aardnoten van Sumatra's Westkust uitgevoerd. 

Een proef in 1908 en 1gog in Martapoera, Kandangan en Amoentai, 
(Borneo Z. en O. afdeeling) genomen met aardnoten uit Java ingevoerd, 
is mislukt en opgegeven. 

Hoewel zij ook in West- en Midden-Java niet ontbreekt, zijn 
Madoera en Oost-Java het eigenlijke terrein van deze cultuur. Bantam 
levert aardnoten van slechte qualiteit, Buitenzorg zeer goede. De cultuur 
bloeit vooral in de Preanger Regentschappen, in Cheribon, in Rembang 
(afd. Toeban) en in Pasoeroean (afd. Malang); in de laatste jaren 
heeft men er zich ook in Soerabaja (afd. Sidajoe) op toegelegd. Ook 
op Madoera worden veel aardnoten gekweekt. De productie van Bali 
is niet onbelangrijk. 

Vroeger werd een groot deel der geoogste noten op Java zelf 
tot olie en boengkil verwerkt, deels in kleinbedrijf, deels in fabriekjes. 
De olie diende als verlichtingsmiddel, de boengkil was de hoofdmest- 
stof voor suikerriet- en tabakslanden en werd in niet onaanzienlijke 
hoeveelheden uitgevoerd. Toen de olie overal door petroleum en de 
boengkil voor een zeer groot deel door kunstmest is verdrongen, is deze 
oliebereiding sterk achteruitgegaan; daarentegen is in de laatste jaren 
de verwerking in de moderne oliefabrieken van Midden- en Oost Java 
sterk toegenomen; dit is reeds begonnen vóór den oorlog, maar in 
IQI5 en 1916 in versterkte mate geschied. De cultuur is sterk uit- 
gebreid, vergeleken met een ro-tal jaren geleden. In rg15 werden op 
Java en Madoera aardnoten geoogst van 262000 bouws, waarvan 
65000 in West-, 75ooo in Midden- en 121400 in Oost-Java. 

De uitvoerstatistiek van Nederlandsch {ndië heeft eerst in 19o5 
de aardnoten afzonderlijk genoemd. Zij geeft de volgende getallen te 
zien, uitgedrukt in tonnen van rooo K.G. 


an Oliegewassen. 


Java en Buiten- Me 
Madoera. bezittingen. d 
LOOSE Nen Erin tak 1.590 2.947 4.427 
KOOO MPN PE eee Barn wir. I.9I2 9go 2.902 
LOO AEN en ee 3-188 3.259 6.447 
o08 (ongepeld . .... 11.022 I9 |} Den 
(Beepeldikens ste vans 10.944 2.059 | 
E06 (ongepelde En en 8.187 gio } RED 
(kepeldee Sg 30 $ k 
One OSP 11.506 1.103 | EE 
SEpeldin es ve K: 8.825 121 5 
zo (Rongepeldmne nn 0 16.089 72) IEEE 
ern EE ON 225 { 5 
B (ongepeld Sa 10.000 3.039 EE 
(Roepen 9.019 II4 
aes (ongepelde nn ne 11.244 2.548 ROE 
(sepeldh ant be „sane 6.277 71 
Ee On SePeld nnn: 8.154 1.820 |} 00 
(epe 7.642 Ee) 
Hens onsepeldmene ne 5.897 iT ED 
EDEL 5.552 — 


Deze verminderende uitvoer wijst op vermeerderende verwerking 
in de moderne fabrieken op lava. De oorlogsjaren hebben deze 
beweging buitengewoon versterkt 

De groote uitvoerhavens van Java voor aardnoten zijn Soerabaja 
en Cheribon, daarnaast Semarang en Batavia. Uit Cheribon komen 
vooral gepelde noten, z.g. „handpicked”’, die van uitstekende qualiteit zijn. 

De uitvoer, die in het jaar rgo5 nog voor ruim go %/ gericht was 
naar Singapore en Penang, en verder naar China en Hongkong, terwijl 
Frankrijk er maar ongeveer r %) van kreeg, heeft zich langzamerhand 
verplaatst. In de jaren 19r2 en 1913 ging naar Singapore en Penang 
40 en 31 %, naar China en Hongkong 3 en 31/9, naar Frankrijk 33 en 
42 9 en het overige Europa 20 en 18 % van den uitvoer. Singapore 
ontvangt meer gepelde, Frankrijk hoofdzakelijk ongepelde noten. In 
de oorlogsjaren zijn Singapore en China als bestemming van de uit- 
gevoerde aardnoten weer meer op den voorgrond gekomen. 


Omtrent den katjangolieuitvoer geeft de statistiek ook oudere 
gegevens. Behoudens eenige kleinigheden in zeer enkele jaren is deze 
uitvoer geheel afkomstig van Java en Madoera. 

De uitvoer was gemiddeld per jaar: 


I88T 188 aen ee en Ae 2030 OR bles 
ISS SOON 2 ETA 
SOTO NS 50 5 OMI 
ISOOTOOOR ter ee 2 222 
KOOL LOOD LO TEC 
TOOOR a en Oe 0 
1OOR nt be are een OO 
WOO8L al nn en eee OEZ Os 
TOOG TN RN: iej & 
OLO rn EE DU 
LONT met VEE Bn EE GO 5 
LOT ar etn ader eend Ee OOR 
EN EE ne EE etn 
LOLA Bok Epa 2 O7 
VOND en ee ne AE eG 


De achteruitgang der oliefabricatie in het laatste deel der vorige 
eeuw komt hier zeer duidelijk uit; de vermeerdering door de moderne 
fabrieken uit zich niet in den uitvoer van olie; deze is grootendeels 
voor binnenlandsch gebruik. N 

De voornaamste uitvoerhavens zijn Soerabaja en Cheribon en 
daarna Semarang; de olie gaat naar Singapore en Penang; de uitvoer 
van 1915 evenwel naar Nederland. 

De uitvoer van boengkil, wel in hoofdzaak katjangboengkil, 
maar ook djarak- en andere boengkil insluitende, wisselt in de jaren 
1881 tot 1889 in ronde cijfers tusschen één en twee millioen K.G. 
per jaar, op kleinigheden na geheel uit Java en Madoera; met uitzon- 
dering van 1888, toen ook de katjangolie-export bijzonder hoog was 
en toen bijna 4/, millioen K.G. boengkil werden uitgevoerd. 189o en 
1Sgr gaven nog een kleinen uitvoer, daarna worden de oliekoeken niet 
meer afzonderlijk genoemd. Eerst in 1896 en volgende jaren vindt 
men ze weer vermeld in stijgende hoeveelheden, maar nu geheel 


113 Oliegewassen. 


uit de buitenbezittingen; dit is klapperboengkil voornamelijk uit 
Pontianak. 

Eerst in rgrr noemt de statistiek weer boengkil- en oliekoeken- 
uitvoer van Java, nu van de moderne fabrieken afkomstig en wel: 
in IQII 200 ton; 
„ 1912 3609 ton, waarvan 744 ton katjang boengkil; 
„ 1913 4549 ton, waarvan 151 ton katjang boengkil; 
„ Igr4 behalve 2552 ton oliekoeken nog 435 ton katjang boengkil; 
LO 5 TO n 55 GE er 5 5 


Tegenover deze uitvoeren staan de volgende invoeren: 


Noten. Tot en met 1907 worden ze bij den invoer niet vermeld, 
daarna vindt men geregeld een kleinen invoer uit Singapore en Penang 
hoofdzakelijk naar de Oostelijke kust van Sumatra, 

Olie. Voor de buitenbezittingen is er een regelmatige stijgende 
invoer van katjangolie, voornamelijk naar de havens van Sumatra's 
Oostelijke kust, komende van Singapore, Penang en China: 


semiddeldergon/8s te > 1602 HE: 
D KOOI Ó 2 5 
5 KON am A ere Ee 
5 KOI de voeren dome OU s 
fl LOL NN 2 ID : 
# TOL Re OS 5 


Voor Java en Madoera wordt eerst in rgog een invoer opgegeven, 
grootendeels komend van China en gericht naar West- en Midden Java. 


(A MLOOG meenen een AA O2 EIS 
TOLOR WA Vene RON 
BOL een ar EN ziten 
EONZARE MAN AT EP Ie zie ee 
LONIS ESE ben Bed we Md TOA ent 
BOAT etiket GOOT 45 
KOE AR REN MT 2007 5 


Koek, De invoer van boengkil, waarbij de statistiek de ver- 
schillende soorten niet onderscheidt, was vroeger grooter dan tegen- 
woordig. De stijgende productie door de moderne oliefabricatie op Java 
en misschien ook het meerdere gebruik van kunstmest zijn hiervan 


714 


oorzaak. De invoer, die gemiddeld over de jaren r9o5/7 nog 10133 ton 
was, daalde tot rory ton in 1grr en 221 ton in 1gi2. Hij komt van 
Britsch-Indië, China of Singapore en is op geringe hoeveelheden na 
bestemd voor Java (Semarang, Soerabaja). 

Daarna is de invoer weer wat gestegen; in 1913: 383 ton voor 
Java en Madoera en 211 ton voor de buitenbezittingen, in 1914: 
447 ton voor Java en Madoera en 260 ton voor de buitenbezittingen 
en IQI5 288 ton voor Java en Madoera en 371 ton voor de 
buitenbezittingen. 


in 


In Europa is de hoofdinvoerhaven voor aardnoten nog altijd 
Marseille. Daar kwamen de volgende hoeveelheden in tonnen uitge- 
drukt binnen. 


| | | 

1905 1906 1907 1908 | 1909 1910 IOLI 1912 TOS ARLES 

zl = | î 

Gepeld. | | | | | 

| | 
Chinan nar — | | 6.159 | 24.071 | 25.655 | 12.855 | 13.543 | 15-531 
Britsch Indië. . 93.393 | 05.704 | 105.653 \ 78.155 | 154.469 | 166.218 | 170.116 |219.350 221.642 | 250.304 
B | 

Mozambique. 3.256 | 5.454 7.566 7.498 | 9.384 9.485 4.738 | 6.990 6.697 5.146 

Ongepeld. | | | | 
Senegambië „ 52.954 | 69.124 | 119.242 84.123 | 149.593 \132851 | 93.999 | 100.645 | 104.083 | 118.902 
Andere landen. 3.077 | _9-553 4.062 « 18.065 5.463 | 15.391 | 46.191 | 19.456 | 34-902 | 31.645 
Totaal … . . … ||I52:680 | 189 835 236.523 \187.841 | 325.068 |348.016 | 340.699 | 359.296 | 380.867 | 421.528 


Men ziet, dat de Java-productie daarbij nog maar weinig beteekent. 


De Senegambische noten worden als de beste beschouwd en 
daaronder weer die van Rufisque en Cayor. ì 

Volgens de jaaroverzichten van De Zudrsche Mercuur waren de 
prijzen op de markt te Amsterdam besteed voor de prima qualiteit 


aardnoten uit Java, in guldens per too K.G., als volgt: 


in 1905 gepeld . I4—15 ongepeld . LO rt? 

„ 1906 5 16—20 5 meest 13/9 soms tot 20 
o 1907 ) I8— 223/4 Ke 15-—181/3 

„ I9O8 5 I8—21 5 I4—16 

„ 1909 5 20—22 5 I4—16 


De latere jaaroverzichten geven deze 


prijzen niet weer; de reden 


daarvan is, dat de vormen waaronder deze handel geschiedt zich 


gewijzigd hebben en zeer veel op levering met verschillende opties 


115 Oliegewassen. 


DN 


wordt gedaan. De prijzen zijn stijgende gebleven in 1913 f/ 20— à 
f _21.— voor ongepelde en f24— à f 25— voor gepelde grondnoten. 
Deze noten worden gedeeltelijk weer uitgevoerd, gedeeltelijk 
verwerkt, voor een ander deel gegeten, hetzij als zoodanig geroosterd, 
of ook wel ter vervanging van amandelen in de banketbakkerij. 
Veel grooter dan de import uit Java, is hier te lande die uit 
Senegambië, waaruit de bekende Delftsche fabriek hare olie slaat. 


INI ENR SAN TSUEUER 


BrreKRODE. Katjangolie. Rotterdam, 1860. 
Freury. L'arachide. Bordeaux, 1900. 
Dumas. L'arachide. Paris, Challamel, 1907. 
ApaM. L'arachide. Paris, Challamel, 19o8. 
Brearrie. Peanuts. Washington, 190g. 
WürTENBERGER. Die Erdnusz. Berlin, ror. 


IIS Des Rieinus: 


Als handelsgewas, dat om zijne vethoudende zaden gekweekt 
wordt, dient nog besproken te worden de ricinus (Ricinus communis); 
in Midden- en Oost-Java djarak, in de Soendalanden kaliki genoemd. 

De ricinus behoort tot de oudst bekende olieleverende planten; 
men heeft ricinuszaden in de oude Egyptische sarcophagen gevonden; 
ook wordt de plant in den Bijbel vermeld. 

De ricinus is waarschijnlijk uit tropisch Azië afkomstig, maar 
nu verspreid over alle tropische en subtropische landen en zelfs wordt 
ze in sommige gematigde streken als sierplant gecultiveerd. 

De plant is in de tropen meerjarig, in de gematigde streken 
éénjarig. Zij is heesterachtig, wordt 3—4 M. hoog en heeft een pen- 
vormigen hoofdwortel met zijwortels. De stengel is holrond, hout- 
achtig, en vertakt zich kort boven den grond. De takken zijn wijd- 
uitstaand, bijna horizontaal. 

De groote bladeren zijn afwisselend geplaatst; hun steel is 
+ 25 c.M. lang. Zij zijn handlobbig (8—r12 lobben), hebben een 
gezaagden rand en zijn glanzend donker groen van kleur, met korte 
haartjes bedekt, ruw aanvoelend. De bloeiwijzen zijn pluimen op een 
ongeveer 20 c.M. langen steel. 

De bloemen zijn onvolkomen, éénslachtig, eenhuizig ; de manlijke 
meest aan den voet, de vrouwelijke aan den top der pluimen. Zij zijn 
kort gesteeld, de manlijke lichtgroen, de vrouwelijke meer roodachtig 
groen van kleur. 

De vrucht is een doosvrucht, driehokkig, driekleppig, openspringend ; 
de vruchtwand is met zachte stekels bezet, die eerst groen, later donker- 
bruin van kleur zijn. 

De zaden, 3 stuks in iedere vrucht, zijn ovaal, aan beide zijden 
flauw gewelfd met bruine gemarmerde glanzende schil. 


Men kent vele variëteiten; de voornaamste twee zijn eene met 


717 Oliegewassen. 


groen gekleurde takken, stelen en nerven en de ander met paars- 
achtig gekleurde. 

De inlandsche landbouwers gelooven, dat de djarak een schade- 
lijken invloed uitoefent op andere gewassen, waartusschen zij uitgeplant is. 
Daarom vindt men ze nooit tusschen overjarige planten gekweekt, 
wel als regel tusschen éénjarige, die eerder geoogst worden en waarop 


Oo 
bed 


men dan aanneemt, dat 


de nadeelige invloed 
nog niet heeft kunnen 
werken. 

Op de sawahs 
wordt de djarak dan ook 
zelden geplant, in den 
regel op tegalans. 

De ricinus kan 
op allerlei soort gronden 
gedijen en wordt zoowel 
op zware als op losse 
gronden gekweekt, maar 
gedijt het best op lossen 
grond. 

Als bemesting 
heeft de ricinus meer 
behoefte aan stikstof en 


phosphorzuur dan aan 


kali. Wegens haren snel- 
len groei is het ge- 
wenscht, dat de mest- 


stoffen in gemakkelijk 8 u’ / 
f Fig. 260. Ricinus communis. 
opneembaren vorm in 
den grond aanwezig zijn. 

Als plantmateriaal dienen de zaden; deze worden bij 2 of 3 stuks 
tegelijk ín pootgaten gebracht; de plantwijdte bedraagt meestal 4 of 
5 voet in ’t vierkant. Men gebruikt 5—r1o katti's zaad per bouw. Na 
één week of ro dagen zijn de zaadjes ontkiemd. 

Wanneer de plantjes 1l/z—2 voet hoog zijn, dat is ongeveer na 


1l/g maand, worden zij, als men het tusschen geplant gewas wiedt, 


715 


een weinig aangeaard. Dit wordt na rl/, of 2 maanden herhaald. 
Tegelijkertijd knijpt men dan soms wel de knoppen af om den lengte- 
groei tegen te houden en den oogst gemakkelijker te maken. 

Ongeveer 4 maanden na het uitzaaien valt de eerste bloei; de 
vruchten zijn ongeveer een maand later oogstbaar. Sommigen plukken 
dan alleen de onderste rijpe vruchten van iederen tros af; de meesten 
breken den geheelen tros af. Ongeveer 6 
maanden later valt de tweede oogst. 

De geoogste vruchten worden een paar 
dagen in de zon gedroogd, waarna men door 
slaan of dorschen met een stuk hout of bamboe 
de zaden uit de vrucht verwijdert, om dan 
door wannen zaden en omhulsels te scheiden. 

Als opbrengst rekent men 6—r15 picols 
zaad per bouw. 

De zaden zijn, afhankelijk van de ge- 
kweekte soort, verschillend van grootte. De 
kleine soort is ongeveer 9 à ro m.m. lang, 
+ 6 m.m. breed en ruim 4 m.m. dik. De 
groote soort 15 à 16 m.m. lang, 9 à 1o breed 
en 6 à 7 dik. Een Afrikaansche soort levert 
nog grootere zaden van ongeveer 20 mm. 
leengt. De zaden bestaan uit een glanzende 
gevlekte buitenschil, die gemakkelijk loslaat 
en een zaadkern, die zelf wit, nog omgeven 
is door een dunne, zeer broze, donkerbruine 
zaadhuid. De schil maakt 25 tot 30 0/j van 
het zaadgewicht uit. 

De zaadkern smaakt eerst olieachtig, Biezon 
later"scherp. Zij bevatseent vergiftig, eiwit miro nen LE 
achtig bestanddeel, ricine, een toxalbumine. Het oliegehalte is zeer 
hoog, tot 66 0/; zaden uit koudere streken bevatten veel minder olie. 

De djarakteelt vindt men over geheel Java, maar vooral in 
Midden- en Oost-Java, ook op Madoera (Sapoedi); zoowel in de laag- 
landen, als tot hoog in het gebergte, hoewel zij daar langzamer groeit 
en minder product levert. In de laatste jaren heeft een Chineesche 
kongsi, die ook op Java veel djarak laat aanplanten, deze cultuur eveneens 


719 Oliege wassen. 


op Bali ingevoerd. In rgo6 had ze daar rooo bouws met + 1.000.000 
struiken beplant. 

Vroeger werden de zaden op Java grootendeels tot olie en 
boengkil verwerkt, geheel op dezelfde wijze als de katjangzaden. Een 
picol zaad gaf daarbij ongeveer een petroleumblik olie of iets meer, 
dat is omstreeks 30 0/. De olie diende tot verlichting, vooral in de 
hoogere streken, waar de klapper ontbreekt, en de boengkil tot meststof. 
Deze bevat, al naar ze uit ongeschilde of geschilde zaden geperst is, 
4 tot 60%, stikstof. Tegenwoordig is deze oliebereiding, evenals die van 
katjangolie, sterk achteruitgegaan en wordt het zaad meestal verkocht 
en uitgevoerd. 

In Europa wordt de hoofdmassa van het geïmporteerde zaad in de 
oliefabrieken tot olie en koek verwerkt. Daarnaast is in de laatste jaren 
een nieuwe wijze van gebruik ontstaan, nl. als vetsplitsend middel. 

Het ricinuszaad bevat namelijk een enzyme, lipase, dat, in zwak 
zure omgeving, in staat is vetten in glycerine en vetzuren te splitsen. 
Deze enzymatische of fermentatieve vetsplitsing heeft, na de uitvoerige 
onderzoekingen van CoNNSTEIN, Hover en WARTENBERG, eenige toe- 
passing in het groot verkregen. 

Ricinusolie wijkt sterk af van de andere oliesoorten. 

De olie, die lichtgeel tot bruinachtig van kleur is, onderscheidt 
zich dadelijk uiterlijk door hare groote dikvloeibaarheid, waarin zij 
alle andere oliën verre overtreft. 

Een ander punt van verschil is haar hoog soortelijk gewicht 
0,96—0,97, verder hare groote oplosbaarheid in alcohol, waarin andere 
oliën slechts zeer weinig oplossen en eindelijk hare onmengbaarheid 
met benzine en petroleum, waarmede andere oliën zich gemakkelijk 
laten vermengen. 

De oorzaak van dit afwijkende gedrag ligt in hare chemische 
samenstelling; de vetzuren van deze olie bestaan naast een kleine 
hoeveelheid stearinezuur, geheel uit oxyvetzuren, die in andere oliën 
niet of bijna niet gevonden worden. 

De olie scheidt bij lang staan bij o° C. eenig vast vet af en 
wordt eerst bij ongeveer 12° C. onder nul vast Aan de lucht wordt 
zij spoedig rans. 

De beste soorten dienen in de geneeskunde als purgeermiddel; 
verder wordt de olie veel gebruikt als smeermiddel en als grondstof 


120 


voor de bereiding van Turkschroodolie, eene verbinding van ricinusolie 
met zwavelzuur, die in de ververij bij het roodkleuren van garens 
of weefsels veel gebruikt wordt. 

Ook in de zeepziederij wordt ricinusolie wel met andere oliën of 
vetten gemengd, mede verwerkt, vooral voor transparante zeepen. 

De uitvoer van de djarakpitten uit Nederlandsch Oost-Indië 
wordt sinds rgor afzonderlijk opgegeven. De hoeveelheden waren de 
volgende, uitgedrukt in tonnen van rooo K.G. 


TOOLS TOOOE te Zoet A EROL 
TOO 2 OG TOTO NS AN 
LOO LAI LOUIS en ne OO 
OOM EN 2E O7 TOLEN L2 
TOOL 607 TOUS ee OO) 
MODE ae wd en GA TOLA4N ven en SE 
MOO ar a toten dd Ie GA AD IO LS 2,784 
IOOSR 2e 


Zij zijn, onbeduidende hoeveelheden in enkele jaren daargelaten, 
geheel van Java en Madoera afkomstig. De groote uitvoerhavens zijn 
Semarang en Soerabaja, waarnaast nog Probolinggo te noemen valt. 

De voornaamste landen van bestemming zijn Italië en Frankrijk, 
verder België. 


De prijs te Soerabaja was in 19r2 eerst 210-—220 gulden per 


5 


kojang, later 1So gulden; in 1913 18o—195 en in 1914 160—1S5 gulden. 

In Europa zijn de djarakpitten van Java zeer gezocht, vooral de 
kleine bruine; zij worden hooger geschat dan die uit Britsch-Indië, 
het hoofdproductieland, dat jaarlijks ongeveer drie millioen bushels 
van so Eng. pond uitvoert en daarnaast nog ongeveer twee millioen 
gallons ricinusolie. 

De prijzen te Amsterdam voor Javapitten besteed, varieerden 
aldus in guldens per roo K.G. 


FOOR Er ee er A Ee lS 

EOOBS Ae bn ne ear en A EON Sg 
/ 

IOO6 PE A VN Te 0 

[OON aes 0 en ee 

IOOS a Ur 5 en nT OR? 


IOO ts. er slr EN A EEDE iT 


121 


Oliegewassen, 


Latere opgaven ontbreken, wegens de geringe aanvoeren. De 
prijzen zijn hoog gebleven, ongeveer als de hoogste van 1gog. 
De aanvoeren te Marseille in tonnen bedroegen: 


1906 
Britsch Indië 12.455 
Andere landen 1.199 


Totaal. . . 13.654 


Durarp ET EBERHARDT, 


Deer, IT, 


1907 1908 
14.898 16.927 
1.472 1.184 
16.370 18.11r 


1909 
II.336 


217 


E55 


1910 
13-148 
339 


13-487 


EL DTERANDUUR: 


Ee Ricin. Paris, 


IOLI 1912 
14.002 14.582 
210 _ 1.204 
14.212 15.786 
Challamel. 


1913 LOI4 
18.190 13.190 

ST4 767 
19.004 13.957 


INE De Sesam: 


De sesam (Sesamum indicum) is een der belangrijkste cultuur- 
gewassen. Zij levert in verschillenden vorm (als zaad, als olie, of als 
uitgeperste koek) voor meer dan honderd millioen menschen!) een 
dagelijksch voedsel en buitendien is het oliehoudende zaad in Europa 
nog een zeer belangerijk handelsartikel. 

In den Oost-Indischen Archipel evenwel is de cultuur van 
ondergeschikt belang. 

De sesam, op Java widjen genaamd, behoort tot de familie der 
Pedaleaceae en is vermoedelijk afkomstig van Mesopotamië. Zij 
wordt tegenwoordig in alle tropische landen gekweekt, ook in 
sommige sub-tropische, China, Japan, Aziatisch Turkije. Het is een 
éénjarig gewas dat 60 tot r2o cM. hoog wordt. Hoofdwortel en 
zijwortels waan niet diep. De stengel is kruidachtig en weinig vertakt, 
bij sommige variëteiten meer vierkant, bij andere meer rond. De 
bladeren zijn afwisselend geplaatst, gesteeld, eivormig, aan de punt 
toegespitst, de lager geplaatste breeder en getand, de hooger geplaatste 
smaller en gaafrandig. De bloemen, alleenstaand of bij 2 en 3 
bijeenstaand, ontwikkelen zich in de oksels van de hooger geplaatste 
bladeren. Zij zijn kortgesteeld, klein, vijfdeelig, geel of paars. 

De vrucht is een lange, smalle doosvrucht, + 21/3 bij 1/, cM. 
groot, openspringend met twee kleppen. Zij bevat een groot aantal 
(+ 60) kleine ovale, aan beide zijden afgeplatte zaden, die al naar 
de variëteit wit, geel, bruin of zwart gekleurd zijn. De zwartzadige 
variëteit heeft breeder en stugger bladeren en min of meer vierkante 
stengels; men zeet, dat ze meer zaad geeft dan de anderen. 


De sesam stelt voor zijn ontwikkeling geen bijzondere eischen, 


1) O.a. in China, Indië, Perzië en Aziatisch Turkije. 


723 Oliegewassen, 


maar is dankbaar voor grondbewerking en bemesting. Zij groeit het 
best in de laaglanden, maar ook wel hooger in het gebergte. Veel 
regen heeft zij niet noodig; het meest in de eerste maand; gedurende 


> 


het rijpen van het zaad is droogte gewenscht. 


Fig. 262. Sesam (Sesamum indicum). 


De inlandsche widjencultuur hangt samen met de*rijstcultuur; 
hetzij als tweede gewas op de sawah's, hetzij, wat zeer veel aangetroffen 


wordt, als tusschencultuur bij de hoema padi. 


724 


Rijst en sesam worden dan te gelijk uitgezaaid, soms zelfs wel 
gemengd. Er worden dan twee oogsten kort na elkander gewonnen, 
eerst de rijst en dan later de sesam. 

Vóór het uitzaaien wordt het zaad met wat asch behandeld om 
aaneenkleven te voorkomen en tevens om insecten te weren. Ge- 
woonlijk wordt gezaaid in afwisselende rijen in ondiepe pootgaten op 
afstanden van ongeveer één voet in 't vierkant. Per bouw heeft men 
7—10 L. zaad noodig. 

Na enkele dagen beginnen de jonge plantjes uit te loopen en na 
21/, maand te bloeien; in het begin der derde maand heeft de vrucht- 
zetting plaats en 11/j—2 maanden daarna zijn de vruchten rijp, hetgeen 
zichtbaar is aan de donkere kleur, die zij aannemen. Al naar de variëteit en 
de andere omstandigheden kan deze periode een of twee maanden korter 
of langer duren. De oogst geschiedt door het afsnijden van de planten, 
die, aan bossen gebonden, op rekken of paaltjes gedroogd worden. 

De zaaddoozen springen dan van zelf open of wel zij worden 
op platte bamboemanden gedorscht om het zaad te verzamelen. 

Gedurende den groei wordt hoogstens éénmaal gewied; na eene 
maand zijn de planten krachtig genoeg om alle onkruid te verstikken. 

Aan ziekten of plagen is de sesam weinig onderhevig. 

Sesamcultuur onttrekt veel voedingsstoffen aan den bodem, behalve 
de gewone ook veel kalk!). Een goede bemesting kan de opbrengst 
aanmerkelijk doen stijgen. De gemiddelde opbrengst bij de gewone 
behandeling mag men op 7 picol per bouw stellen. 

Verreweg het grootste gedeelte van het geoogste sesamzaad 
dient tot oliebereiding, grootendeels wordt het daartoe uitgevoerd naar 
Europa. Een klein deel dient direct als voedingsmiddel, in gebak enz. 


Het zaad heeft de volgende samenstelling : 


Water A50 Dn A SE 
Ol GO 
Eiwitachtige stoffen. … … … … … 18—22 0 
Koolhydraten . 50 
Celstof. … « aen 
Minecalesstofienn ne 4-8 % 


1) In de cellen van de schil ziet men door den microscoop goed ontwikkelde 
kristallen van oxaalzure kalk. Het aanwezige oxalaat kan 11/,—2 9/9 van het zaadgewicht 


bedragen. 


125 Oliege wassen. 


Van de laatste zijn weder + 30 %% phosphorzuur, 15 ® kali en 


35 % kalk. De kalk is voornamelijk in de zaadschil aanwezig. 

Sesamolie behoort tot de zwak drogende oliën. 

Koud geperst uit goed zaad rekent men ze tot de fijnste spijsoliën, 
de kleur is dan lichtgeel, de smaak zeer zwak, maar eigenaardig, reuk 
ontbreekt. 

Warm geperst is de kleur veel donkerder, tot bruin, de smaak 
scherp. De lichtgekleurde zaden geven betere olie dan de zwarte. 

De vetzuren dezer olie zijn: linolzuur en oliezuur (samen + 7/,) 
palmitine- en stearinezuur (samen + 1/s). Tot de onverzeepbare be- 
standdeelen (in ‘t geheel ongeveer r °%), behoort o.a. een zeer 
kleine hoeveelheid eener dikke olieachtige vloeistof, die de oorzaak 
is der kleuring bij de welbekende reactie van Baudouin of furfurol- 
reactie, waarmede men de sesamolie, zelfs wanneer ze maar voor 
ls % bij andere oliën of vetten is gemengd, zoo gemakkelijk kan 
herkennen. Daarom is ook in Duitschland, Denemarken en België de 
toevoeging van ro ®, respectievelijk 5 0/, sesamolie aan de kunst- 
boter wettelijk voorgeschreven, teneinde vermenging van natuurboter 
met kunstboter gemakkelijk te kunnen constateeren. Sesamolie dient 
als eetbare olie en als grondstof voor de kunstboterfabricatie en de 
zeepziederij. 

Sesamkoek is een zeer gewaardeerd veevoeder, vooral die van 
de lichtgekleurde zaden verkregen. 

Koek uit zwart zaad wordt in Marseille veel als meststof verkocht, 
nadat men ze door extractie, (meest met zwavelkoolstof; van daar de 
naam tourteaux sulfurés) geheel van hun oliegehalte heeft beroofd. 

De uitvoer-statistiek van Nederlandsch-Indië vermeldt het sesam- 
zaad eerst sinds enkele jaren afzonderlijk. In tonnen van rooo K.G. 


Jaar. Java en Madoera. _Buitenbezittingen. 
TOOSM Re 2.256 iig 
KOOO MEA ala: 1.029 690 
IO TONNE NN: 329 685 
DODE vern A: 434 JO1 
TOB 748 606 
KO eN 1.559 428 
TORA 1.852 593 


OEE Lal bride 1.318 1.065 


126 


De uitvoer van Java komt grootendeels of geheel uit Soerabaja, 
die van de Buitenbezittingen grootendeels van Macasser en Palembang. 
Het grootste deel gaat naar Singapore, 

Voor den wereldhandel hebben deze geringe hoeveelheden slechts 
zeer weinig belang. Wat die beteekent, blijkt bijv. uit de ingevoerde 
hoeveelheden sesamzaad te Marseille in dezelfde jaren, uitgedrukt in 
tonnen van 1ooo K.G. 


1908 1909 19 LO IO LI 1912 1913 1914 

Bevantam 3248 2 OOH 876 657 407 30 
Br-Indië . . 18.202 40.981 75.849 49.258 15.293 22689 289:639 
Ehina. … - 218188 20:200n T2:OTOMR29002 210 507 163 
Afrika. …— — T4ORW T-O44S LAG 1.560 2030 2505 783 
Totaal . . 41.749 64.087 90.979 80.266 18.798 26.108 29.615 


Een kleine invoer van sesamzaad uit Singapore en China vindt 
plaats, voornamelijk naar de Oostkust van Sumatra. 

Het uit den Archipel aangevoerde zaad vindt te Amsterdam 
altijd gemakkelijk koopers. De prijzen voor blank zaad zijn het hoogst; 
gemengd zaad is meestal een halven gulden, zwart zaad een gulden 
lager dan het blanke, alles per roo K.G. 

Eind 19go4 was de prijs van blank zaad /11—, in 1905 steeg 
deze tot f 15—, in 1906 tot f16—, in 1907 zelfs tot f18—, om in 
1908 weer te dalen tot ongeveer / 15— en daarna in 19og weder te 
stijgen tot /171/s. Latere opgaven zijn er niet, wegens de geringe 
aanvoeren. De prijzen zijn evenwel hoog gebleven. 


IER EENRSA TEUIUIRS 


EBERUHARDT. Le Sésame. Paris, Challamel, rgr1. 


Oliege wassen. 


V. Kapokpitten en Katoenpitten. 


Onder de uitgevoerde oliehoudende zaden van Ned.-Indië, nemen 
de kapokpitten een niet onaanzienlijke plaats in, in belangrijkheid 
volgend op de aardnoten. 

De kapok- en ook de katoencultuur worden in een ander gedeelte 
van dit werk (onder de Vezelstoffen) uitvoerig besproken; hier moge 
dus alleen iets over de pitten gezegd worden. 

Kapokpitten, het zaad van den kapokboom of randoe (Eriodendron 
anfractuosum) zijn rond, zoo groot als kleine erwten; zij hebben een 
broze, vrij harde, zwarte schil, die 40— 44 %) van hun gewicht uitmaakt. 
Zij zijn vrij van kapokpluis, hetgeen een groot voordeel uitmaakt van dit 
zaad boven katoenzaad. De oorzaak daarvan is, dat de kapokpluis 
uitgroeit van den vruchtwand, terwijl de katoenpluis van het zaad uitgaat. 

De zaden zijn niet zeer olierijk, ongeschild bevatten zij ongeveer 


25 % olie. 
Ferwijl in vroeger jaren de prijs dezer pitten op Java hoogstens 
f1— per pic. bedroeg, schommelde deze gedurende de laatste jaren 


voor den oorlog om de /3—, en bereikte in 1ror4 zelfs /4— per pic. 

Een groot deel der kapokpitten wordt in de Indische olieslagerijen 
verwerkt op olie en boengkil; een monster van deze laatste op inlandsche 
wijze geperst, bevatte 4.4 % stikstof. Vroeger werd het niet aldus 
verwerkte zaad als mest gebruikt; in later jaren is men het naar 
Europa gaan uitvoeren. In later tijd is wegens de stijgende prijzen 
voor het zaad in Europa besteed, de uitvoer sterk toegenomen, ook 
ten koste van de inlandsche olieslagerij; in de laatste jaren is weer 
veel zaad in de moderne oliefabrieken op Java verwerkt. 

Die uitvoer bedroeg volgens de statistiek van den in-en uitvoer, 
die voor ’t eerst in 1goo geregeld de kapokpitten afzonderlijk vermeldt: 
ARTOOO nk £ 862 ton. Wor HOOR: var va oa diend oj 

EG OL SO 2, in IGOR vero dope) 


In TOOAW ten 1 OKton: ILO FOr sn ROTE Aton: 
NOOD er oo BOE pe kope ls ME) 
ne odes so a BHA en Ne a oet IED rp 

LOO eeen A24 OI pe SHOT De ea MOEST 
IO OSM Le ONK 3 LOLA OZ OL 
HUGO B ot 5 5 ON hek OENE 


De geheele uitvoer komt van Java en Madoera, met uitzondering 
van een kleine hoeveelheid uit Sumatra. 

De groote uitvoerhavens zijn in de eerste plaats Semarang en 
Soerabaja, van waaruit wel 2/3 van den geheelen uitvoer plaats heeft, 
verder Djoeana en Batavia. Onder de landen van bestemming neemt 
Engeland de eerste plaats in, de rest gaat grootendeels naar Frankrijk. 

De kapokpitten komen naar Europa in zakken van een picol 
inhoud, zoogenaamde heavy-seabags. De prijs inclusief zak op de markt 
te Amsterdam betaald, schommelde in de jaren 1907— 1914 tusschen 
7 en 9 gulden per roo K.G. 

De uit de pitten verkregen kapokolie is geel van kleur, zonder 
sterken smaak of reuk. Bij lang staan op kamertemperatuur zet zich 
evenals bij katoenolie wat vast vet af. Ook verder heeft ze veel over- 
eenkomst met (geraffineerde) katoenolie; evenals deze geeft zij de 
bekende reactie van HarrneN en de bruinkleuring met salpeterzuur, 
waaraan men gewoonlijk de katoenolie herkent. 

Kapokolie. van goede qualiteit kan als eetbare olie dienen ; andere 
gebruikt men in de zeepziederij. 

Kapokkoeken vormen een bruikbaar veevoeder met ongeveer 
280/, eiwitachtige stoffen en 7% vet. 


De productie van katoenpitten moet vrij groot zijn. Verwaarloost 


men het inlandsche katoengebruik, dan kan men de geproduceerde 


g 
hoeveelheid berekenen, aannemende dat bij r K.G. katoenpluis 2 K.G. 
katoenpitten behooren. Voor de jaren 1908—r1913 vindt men dan 
hoeveelheden van 5 tot S duizend ton per jaar. Verreweg het grootste 
gedeelte hiervan wordt in de ongezuiverde katoen mede uitgevoerd. 
Van de pitten, die bij het ginnen van de als gezuiverde katoen 
uitgevoerde hoeveelheid worden verkregen, wordt weer het grootste 
deel in de Indische oliefabrieken verwerkt en het kleinste deel uit 


gevoerd. De statistiek vermeldt dezen uitvoer eerst sinds 1gro en wel: 


729 Oliegewnssen. 


in Toro Java 44 ton; buitenbezittingen — ton 
LOT OE EN — 5 
LOL ROS 5 718 
TONEN ome B en , 483 

a KONA OAN: N =d 


De fava-uitvoer komt geheel uit Samarang, die der buitenbezittingen 
uit Palembang. Het grootste gedeelte gaat naar Groot-Brittannië. 

In den aanvang hebben de stoomvaartlijnen de katoenpitten 
aangenomen op dezelfde vrachtcondities als de kapokpitten, maar 
spoedig bemerkten zij, dat de katoenpitten, die steeds betrekkelijk 
veel „lint”, di. pluis, vasthouden, per gelijk gewicht veel meer 
ruimte innamen dan de kapokpitten. De toen vastgestelde vracht- 
verhooging heeft den uitvoer belangrijk benadeeld. 

De katoenzaden zijn onregelmatig eivormig, 6 à 9 m.M. bij 
4 à 5 m.M.; zij hebben een dunne vrij broze schil, die ongeveer 
4O—50 ®%) van het gewicht van het zaad uitmaakt. In de kern kan 
men op de doorsnede met het bloote oog vele donkerbruine of zwarte 
puntjes waarnemen, dat zijn klieren, die een donkerbruine hars bevatten. 

Bij het uitpersen van de olie lost deze de hars op en wordt daardoor 
donkerrood gekleurd, De zaden bevatten ongeschild 15—25 % olie. 

Bij de bewerking van het zaad heeft men twee bezwaren te 
overwinnen gehad: ten eerste, de geheele verwijdering van de 
katoenpluis en ten tweede, de afscheiding van de donkere hars uit de 
olie. Beide moeilijkheden zijn opgelost; voor het eerste is een goed 
werktuig geconstrueerd, voor het tweede is een zuiveringsprocédé met 
bijtende soda ingevoerd. 

Katoenolie is weinig drogend en na te zijn gezuiverd, geel van 
kleur. Bij & r2° C. begint zij vast vet af te zetten. 

Katoenkoek, mits vrij van pluis, is een goed veevoeder. 

Het groote productieland van katoenpitten is Noord-Amerika; 
dit zendt weinig zaad, maar veel olie naar Europa. Egypte en Engelsch- 
Indië brengen veel zaad voort, dat in Europa, vooral in Engeland, 


verwerkt wordt. 


(ESRA? 


LAMBORN. Cottonseed products. New-York. van Nostrand Co. 1904. 


De Oliepalm. 


Bij den vorigen druk van dit werk was het overbodig te spreken 
over den oliepalm; een cultuur daarvan bestond niet in Nederlandsch- 
Indië. Nu is dit bezig anders te worden en het is dus noodig aan 
deze cultuur, die misschien een groote toekomst tegemoet, gaat eenige 
aandacht te wijden. 

De oliepalm (Elaeis guineënsis en enkele nauw verwante soorten) 
behoort thuis in Afrika en wel aan de Westkust van Senegambië tot 
Duitsch Zuid-West Afrika, voornamelijk aan de kust van Guinea. 
Hiermede is al dadelijk aangeduid, dat deze boom evenals de klapper- 
boom een tropisch zeeklimaat behoeft. 

In ons Indië is hij volstrekt geen vreemdeling ; enkele exemplaren 
treft men veelvuldig aan, als sierplanten. Dat hij ook als cultuurplant 
in Indië gedijen en vrucht dragen kan, is overtuigend aangetoond door 
de proefneming van Gouvernementswege begonnen in het jaar 1859, 
een proefneming, die geheel in de vergetelheid was geraakt, maar 
waarvan de uitkomsten door het verdienstelijke werk van Dr. HuNGER 
uit het stof der archieven zijn te voorschijn gehaald. 

De conclusie van Dr. HuNGer is „dat de vegetatieve groei van 
den oliepalm in de Gouvernements-aanplantingen en Banjoemas en 
Palembang, als mede in verscheidene andere ter zelfder tijd uitgevoerde 
proefnemingen, als uitstekend geslaagd mocht worden beschouwd” 
en verder, „dat de aanplantingen met Elaeis guineënsis, voor rekening 
van den lande uitgevoerd, geheel en al hun doel gemist hebben, nl. 
om daaruit een nieuwe volkscultuur voor onze Ol. bezittingen te 
laten voortgaan, is destijds uitsluitend te wijten geweest aan het gemis 
san sympathie voor de kwestie bij de Indische autoriteiten.” 


De oliepalm is een fraaie boom, ongeveer 15 à 20 M. hoog; 
de meestal rechte stam, geheel bedekt met de moeten der afgevallen 
bladeren, draagt een kroon in groote bladeren 8 à 30 in aantal. Uit 


181 Oliegewassen., 


de oksels der bladeren ontspruiten de mannelijke en vrouwelijke 
bloesems, terwijl de boom door een ontelbaar aantal wortels in den 
grond is verankerd. Deze wortels ontspruiten niet alleen uit de basis 
van den stam, maar eveneens uit het onderste deel van den stam zelf. 

De bladeren bestaan uit een middennerf van 3 à 5 M. lang, 
aan weerszijden de secundaire bladeren dragend, ter lengte van 40 à 
so cM.; dicht bij den stam gaan deze secundaire bladeren in naalden over. 

De plant is eenhuizig. De mannelijke bloesems verschijnen 
reeds in het derde jaar, de vrouwelijke een paar jaar later. Beiden 
bestaan uit een stevigen steel, die zich verdeelt in een groot aantal 
stengels, die de bloempjes dragen. Van de paar duizend vrouwelijke 
bloempjes van een bloeiwijze komt maar een gedeelte (ongeveer 1/3 
of 1/5) tot ontwikkeling. De vruchten zijn rijp na 4 of 6 maanden; 
zij vormen dan een dichten tros, hebben den vorm van een kwets en 
zijn dikwijls eenigszins platgedrukt door gebrek aan ruimte; hun kleur 
is eerst groen, daarna zwart en eindelijk geelrood. Deze vruchten 
bestaan uit een zaadkern met een dun bruin huidje, dat met lichter 
gekleurd netwerk is geteekend, omsloten door een harde zwarte schil. 
Daaromheen vindt men een laagje vruchtvleesch van enkele millimeters 
dikte. Zoowel de zaadkern, die inwendig wit van kleur is, als het 
vruchtvleesch bevatten veel vet. Deze beide vetten moet men wel 
onderscheiden, de eerste is de witte palmpittenolie, de tweede de 
roode palmolie. Het vruchtvleesch leent zich uit den aard der zaak 
niet voor transport; de olie daaruit moet dus ter plaatse gewonnen worden. 

De beide eindproducten van de cultuur van den oliepalm zijn 
dus palmpitten en palmolie. Cijfers omtrent de opbrengsten aan pitten 
en olie zijn nog alleen uit Afrika bekend en uit den aard der zaak 
zeer uiteenloopend; men kan ze natuurlijk niet met zekerheid op een 
Indische cultuur toepassen. 

Een volwassen boom kan, afhankelijk van de soort, de weers- 
gesteldheid en van vele andere omstandigheden 3 à 12 trossen leveren. 
Het gewicht in één tros kan zeer verschillen; gewoonlijk is het 4 à 7 
K. G., maar in gunstige omstandigheden kan dat stijgen tot 15, zelfs 
tot 30 K.G. De stelen maken 1/s à 1/z van het gewicht van den tros uit. 

De samenstelling der vruchten is zoo verschillend, dat hier van 
een gemiddelde niet meer gesproken kan worden. Het Imperial 
Institute geeft voor een zestal soorten uit Engelsch West-Afrika de 


132 


volgende procentische samenstelling op; NO, VI is de veel geprezen 


Lisombé-soort. 


il II WDR IN | V Ke AA 


| 

| | | 
Mruchtvleesch nnen 25 | 53 3 OE AE Ie) 83 
Bitmetesc hrs 75 | 477 64 | Se alie 17 
Palmolie . 16.5 35-4 194 | Ale 48 
Zaadkernk im 13450 8.4 19.2 | 11 | 11.6 9 


Men ziet tevens uit deze cijfers dat het procentisch oliegehalte 
in het vruchtvleesch niet zoo sterk uitéénloopt; het verschilt hier van 
54 tot 67 0/,. 


In Afrika is het winnen van palmolie en palmpitten nog voor 
verreweg het grootste deel het werk der inboorlingen. Met zeer 
primitieve hulpmiddelen, opkoken der vruchten, kneden en stampen 
der massa met handen of voeten verkrijgt men de palmolie, als een 
vloeibare laag boven op het water drijvende. De pitten worden met de 
hand uitgezocht en geschild. De opbrengst der olie is 5 à 1o®% van 
het gewicht der vruchten, die aan pitten ongeveer 15 0/. Meer dan 
de helft van de olie uit het vruchtvleesch gaat hierbij verloren en 
de olie zelf is dikwijls slecht van qualiteit. 

Jij een rationeele cultuuronderneming zal de verwerking der 
vruchten op een geheel andere wijze moeten geschieden. Reeds bestaan 
in Afrika enkele kleine moderne fabrieken. Sommige werken volgens 
het zoogenaamde natte systeem, d.i. een verbeterde inrichting van 
de werkwijze der inboorlingen; andere volgens het droge systeem, 
waarbij men na de vruchten gestoomd te hebben, eerst perst, dan 
ontpit en dan voor de tweede maal perst. 

De oliepalm kan wel het geheele jaar bloeien en dus ook regel- 


malig het geheele jaar door vruchten leveren, maar droogte houdt 


8 
> 
zeer de vruchtzetting tegen. In landen met een uitgesproken droge 
periode kan dus het verwerken van de vruchten tot een meer of 
minder sterk uitgesproken seizoenwerk worden. 

Over de eindproducten nog enkele woorden. De palmpitten 
worden steeds, na van de schil ontdaan te zijn, naar Europa verzonden, 
waar ze in de oliefabrieken verwerkt worden op palmpittenolie en 
palmpittenkoek. De laatste is een goed veevoeder. De olie, die vroeger 


133 Oliege wassen. 


alleen in de zeepziederij gebruikt werd, wordt de laatste jaren in 
toenemende hoeveelheden geraffineerd en dient dan als grondstof voor 
de margarineindustrie, waardoor hare waarde natuurlijk niet onbelang- 
rijk is gestegen. 

De palmolie is zeer verschillend van qualiteit, afhankelijk van de 
wijze van bereiding en van de zorg door de inboorlingen daaraan 
besteed. Men onderscheidt harde en zachte palmolie. De zachte, die 
het laagste smeltpunt heeft (27—30° C. tegen 40—42° voor de harde), 
is de beste. De oorzaak van dit verschil liet in den meerderen of 
minderen eraad van ontleding, waarin het vet verkeert. Bij de zachtste 
soorten zijn Io à 200/, van het vet ontleed; het bevat dus roà 20 0/) 
vrij vetzuur en de daarmee overeenkomende hoeveelheid glycerine is 
verdwenen. Bij de harde soorten is deze ontleding tot 600/, en hooger, 
zelfs tot go 0/, gegaan. Deze ontleding is veroorzaakt door een vet- 
splitsend enzyme, dat in het vruchtvleesch voorkomt en dat bij de 
gebrekkiee bereidingswijze ruimschoots gelegenheid heeft op het vet 
ontledend in te werken. Bij een rationeel geleide cultuuronderneming 
moet men dit euvel vermijden. Daartoe is het noodig dit enzyme zoo 
spoedig mogelijk, nadat de vruchten zijn verzameld, onwerkzaam te 
maken. Het eenvoudigst geschiedt dit door de vruchten een korten 
tijd te stoomen. !) 

In den laatsten tijd zijn goed geslaagde proeven genomen om 
de palmolie, die tot nu toe uitsluitend in zeep- en kaarsenfabrieken 
gebruikt werd, zoo te raffineeren dat ze als grondstof voor de margarine- 
fabricatie kan dienen. Het is duidelijk, dat alleen de zeer zachte 
soorten, waar de vetsplitsing nog geen bedrag van beteekenis heeft 
bereikt, daarvoor kunnen dienen. De groote beteekenis van een 
rationeele verwerking der palmvruchten is uit een en ander wel duidelijk. 
De hoeveelheid palmolie, die men daardoor verkrijgen kan, is minstens 
tweemaal zoo groot, als bij de primitieve inlandsche bereiding en de 
olie is van veel beter qualiteit en kan dus een hoogeren prijs opbrengen. 
De uitvoer van palmolie uit de Westkust van Afrika was in de jaren 
IQ1O—1913 ongeveer 116.000 ton per jaar, waarvan 3/4, uit Engelsche 
koloniën. Een zesde gedeelte ervan ging naar Nederland. De uitvoer 


lj Vele bijzonderheden van deze verwerking der vruchten vindt men in een stuk 
van Fickendey, Ind. Mercuur rgr7, blz. 266. 


134 


van palmpitten in die zelfde jaren was gemiddeld ongeveer 312.000 
ton. Verreweg het grootste deel dezer pitten werden in Duitschland 
verwerkt. De gemiddelde jaarprijs der Lagos palmolie (het beste zachte 
merk) te Liverpool schommelde van rgo8 tot rgr3 tusschen £ 251/3 
en £ 33 per Engelsche ton; de mindere quatiteiten zijn goedkooper in 
Juni 1913 was de slechtste qualiteit £6 goedkooper dan de Lagos. 
De gemiddelde jaarprijs der palmpitten te Liverpool schommelde in 
die zelfde jaren tusschen £ 13!/5 en £ 221/j per ton. 

In ons Indië heeft men zich sedert rgro ernstig op deze cultuur 
toegelegd, eerst uitsluitend op Sumatra's Oostkust en wel speciaal in 
Tamiang, later ook in Atjeh en in Padang Bedagei en nu ook in de 
Lampongsche districten. 

In 1913 waren er 8 ondernemingen, die zich uitsluitend of 
gedeeltelijk op de oliepalmeultuur toelegden; in rgi4 reeds 15 van 12 
maatschappijen, die S5oo acres beplant hadden in Tamiang en Assahan, 
en in 19rs reeds r8 ondernemingen van 14 maatschappijen met een 
beplant oppervlak van «+ ro0.ooo acres, waarop 350.000 boomen. 
De verwachtingen van deze cultuur zijn hoog gespannen. 


[EEE TIEIRTA UIR: 

L. Aanwijzingen voor de cultuur van den oliepalm. Verslag van 
's Lands plantentuin, 1886. 

2. ApaM. Le Palmier à Huile. Paris, Challamel, rg1o. 

3. Huerert. Le Palmier à Huile. Paris, Dunod et Pinat, rorr. 

4. Crypr Brrrows AND BreeKkwrerm. Palmoil and kernels. Liverpool, 1913. 

5. FARQUHAR AND THoMesoN. The oilpalm. Uitgave van het Gouver- 
nement van Zuid-Nigerie, 1913. 

6. Hunreer. De Oliepalm. Leiden, Brill, 1917. 


SG 0 


Tal BAEREES: 


EIN MODE 


INLEIDING 

DE SAGOPALM 
JOTANISCHE BESCHRIJVING … 
GEOGRAPHISCHE VERBREIDING … 

CULTUUR VAN DEN SAGOPALM. 
ALGEMEENE GROEIVOORWAARDEN … 
A ANPLANT 

INZAMELEN EN BEREIDEN . 
BEREIDING VOOR DE INLANDSCHE MARKT … 
BEREIDING VOOR DE EUROPEESCHE MARKT 


SAMENSTELLING EN VOEDINGSWAARDE. 


BIJPRODUCTEN *. 


HANDEL. 


LrrERATUUR. 


Deer 1. 


Sago 


[Snelkenschinmne: 


Sago is een voedingsmiddel, afkomstig van eenige palmsoorten, 
in welker stam op zekeren leeftijd veel zetmeel aangetroffen wordt. 

In sommige streken van den Indischen Archipel, vooral in de 
Molukken en in Nieuw-Guinea is de sago het hoofdvoedsel van de 
bevolking, en ook wordt zij wel op de Philippijnen, Celebes, Borneo en de 
Westkust van Sumatra en daarbij gelegen eilanden als voedingsmiddel 
gebruikt. 

Reeds van oudsher waren de inboorlingen van die streken bekend 
met het voedzame sagomerg, dat zij op zeer eenvoudige wijze wisten 
te bereiden tot eene soort van brij (papeda), of tot harde beschuit. 

De Europeanen, die voor het eerst in die deelen van den Archipel 
kwamen, zooals Marco Poro, Macrrnars en FraNcis DRAKE, vermeldden 
de sago reeds als volksvoedsel. De eerste uitvoerige beschrijving vindt 
men in het bekende Amboinsch Kruidboek van Rumrnrus. 

Volgens pre Srurrer is de naam afgeleid van een Papoeaasch 
woord, dat brood beteekent. In onze taal is de oorspronkelijke naam 
sagu of sagoe veranderd in sago. In het Javaansch heet de sago: 
remboeloeng of kersoela; in het Soendaneesch kirai; in het Maleisch 


roembia of rembia. 


De Sagopalm. 


De verschillende palmen, die de sago leveren, behooren tot de 
orde der Spadiciflorae, de familie der Palmae (Engler en Prantl.) 

We noemen in de eerste plaats het geslacht Metroxylon, hetwelk 
hoofdzakelijk in het Aziatisch-Australische tropengebied thuis behoort. 

Volgens den Index Kewensis wordt het geslacht Metroxylon 


verdeeld in de volgende soorten: 


Metroxylon hermaphroditicum Hassk. — Malaya. 
M. laeve Mart. — Siam. 

M. longispinum Mart. — Amboina. 

M. mieracanthum Mart. — Ins. Ceram. 

M. Rumphii Mart. — Malaya. 

M. Sagus Rottb. — Ins. Molucc. 

M. sylvestre Mart. — Amboina. 

M. vitiense Bent. et Hook. — Ins. Fijt. 


Wij onderscheiden bij het veslacht Metroxylon twee groepen; 
de eene bevat de slechts één keer vruchtdragende soorten, de andere 
de meermalen vruchtdragende. d 

De eenmaal vruchtdragende soorten zijn de typische sagopalmen, 
nl. Metroxylon Rumphii, M. Sagus, M. sylvestre, M, longispinum en 
M. micracanthum. 

De meermalen vruchtdragende soorten zijn: M. filare en M. elatum, 
beide in den Index Kewensis niet genoemd. 

Metroxylon Rumphii is de eigenlijke sagopalm der Molukken, 
terwijl de M. laeve, door andere schrijvers ook M. Sagus geheeten, 
meer over den geheelen Archipel is verspreid. 

M. sylvestre komt alleen in het wild in de Molukken voor, M. 
longispinum wordt wegens de geringe opbrengst aan sago voor een 
slechte soort gehouden. M. micracanthum schijnt van M. Rumphii 
zeer weinig te verschillen en kan met deze beschouwd worden de 


TA Sago. 


voornaamste soorten uit te maken. Metroxylon hermaphroditicum Hassk., 
in bovenstaande opgave als een echte soort genoemd, mag men aan- 
nemen als synoniem te zijn met Metrox. laeve Mart en Metrox. Sagus 
KRottb. 


1. BoraNiscHE BESCHRIJVING. 


Metroxylon Rumphii, heeft de volgende kenmerken; hij bereikt 
eene hoogte van + ro Meter, staat op een bundel dichte, vezelige 
wortels, zonder hoofdwortel en vormt verscheidene uitloopers. De stam 
heeft dikwijls meer dan 60 c.M. doorsnede. De houteylinder omsluit 
het witachtige, sponzige merg en heeft een wand van + 5 c.M. dikte. 

Van buiten is de stam of tronk bedekt met onregelmatige litteekens, 
ontstaan door het afvallen van de bladeren. Aan den voet der blad- 
stelen bevinden zich vele doornen, bij opwaartschen groei vallen de 
onderste af. 

Inwendig treffen wij het merg aan, dat bij het bloeien van den 
palm voor de vorming van de bloemen en vruchten gebruikt wordt 
en dus geheel wordt opgeteerd, zoodat de stam in dit stadium geheel 
hol wordt. Na den bloei en de rijping van de zaden sterft de plant 
ten slotte af. 

De bladeren staan afwisselend om den stam, zijn samengesteld, 
gevederd. Het blad heeft bij de volwassen plant eene lengte van 
ongeveer 6 Meter, de blaadjes zijn 4 tot 5 c.M. breed en 60 tot 160 
c.M. lang, eenigszins gevouwen, donkergroen van kleur, gaafrandig. 
De middennerf is zeer buigzaam. 

De bloeiwijze is pluimvormig en komt uit het midden der bladeren 
aan den top te voorschijn. De steel van de pluim is dikwijls 2 Meter 
lang en roodbruin van kleur, de vertakkingen zijn horizontaal en 
met behaarde schubben bedekt. De bloemen zijn eenslachtig, ongesteeld, 
eenhuizig en eveneens roodbruin gekleurd. De bloembekleedsels zijn 
driedeelig, in de mannelijke bloemen bevinden zich 6 meeldraden, in 
de vrouwelijke één stamper, bestaande uit vruchtbeginsel met langen stijl. 

Ook tweeslachtige bloemen komen voor. 

De vrucht is een besvrucht, rond, aan twee zijden ingedrukt, 
droog en glanzend met eene schubbige opperhuid bedekt. 

De M. laeve komt veel met bovenbeschreven soort overeen, 
doch blijft veel lager en dunner (lengte + 4 Meter, dikte + soc M.) 


In de jeugd zijn geen doornen aan den voet der bladstelen aanwezig. 

De bloemen schijnen uitsluitend tweeslachtig te zijn. 

MM. meeracanthum onderscheidt zich van M. Rumphií, door haar 
kortere en dikkere stekels en kleinere vruchten, terwijl de bloembe- 
kleedsels eenigszins anders gevormd zijn. MZ. sy/vestre is hooger, de 
stekels zijn kort en dun, de vruchten kleiner en spits toeloopend. 

JM. longisptnum heeft een stam van middelmatige grootte en is 
met weinige, doch lange doornen bezet. De vruchten zijn + 5 c.M. groot. 

Bij de beide meermalen bloeiende soorten komt het bloemstelsel 
niet aan den top van den palm, maar zijdelings voor den dag. Deze 


Fig. 263. Sagopalmen. 


soorten groeien niet zooals de palmen der andere groep, aan de kust, maar 
worden gewoonlijk op heuvels en berghellingen aangetroffen. Voor 
de productie van sago zijn zij van weinig beteekenis. 

Rumrmumus noemt in zijn werk nog eenive soorten, meest onder 
Inlandsche benamingen. De overeenstemming met de botanische be- 
namingen is echter niet met zekerheid aan te wijzen. 

Naast deze Metroxylon soorten, de z.g. echte sagopalmen, komen 
er nog andere boomsoorten voor, die eveneens sago opleveren. 

In de eerste plaats noemen we den arènpalm, Arenga saccharifera. 


143 Sago. 


In streken, waar de echte sagopalmen veelvuldig voorkomen, wint 
men slechts zelden sago uit den arènpalm en deze wordt alleen gebruikt 
voor het winnen van arènsuiker. Op Sumatra en Borneo bereidt men 
er echter sago uit. 

De hoeveelheid, die men daaruit verkrijgt, is evenwel belangrijk 
minder dan die van de echte sagopalmen, ongeveer 1/j tot 1/j;. De 
kwaliteit is eveneens slechter en meer zoet dan zuur van smaak. 

Van de overige sago-leverende boomsoorten noemen we Cycas 
circinalis, die over den geheelen Archipel verspreid is en meest aan de 
kust wordt aangetroffen ; eenige Borassus, Caryota, Phoenix en Corypha- 
soorten, die alle een sago van meer of minder goede hoedanigheid geven. 


GEOGRAPHISCHE VERBREIDING. 


Het gebied, waarin de verschillende soorten van sagopalmen 
worden aangetroffen is moeilijk nauwkeurig aan te geven, daar de 
meeste schrijvers in hunne opgaven geen soorten onderscheiden. Op 
Ceram, Boeroe en Halmaheira worden uitgestrekte bosschen van 
sagopalmen aangetroffen; de plant verbreidt zich van hieruit Noord- 
waarts tot Mindanao, Oostwaarts tot het eiland Vanikoro, Zuidwaarts 
tot de Kei- en Aroe-eilanden en Timor, Westwaarts over Celebes, 
Borneo naar West-Sumatra en de daar langs gelegen eilanden. 

Als cultuurplant wordt de sagopalm op Java (Buitenzorg en 
Bantam), Sumatra (Oostkust), Riouw, Biliton, Wester- en Oosterafdeeling 
van Borneo, Ternate, Ambon, Malakka en Siam aangetroffen. 

In het Westen van den Archipel heeft M. Sagus zich meer 
algemeen verbreid, in het Oosten treft men M. Rumphit meer aan. 
De hoogte, waarop de sagopalmen groeien, is zeer uiteenloopend ; men 
vindt hen aan het strand en tot op eene hoogte van soo tot 700 


Meter boven den zeespiegel. 


Cultuur van den Sagopalm. 


ALGEMEENE GROEIVOORWAARDEN. 


Men onderscheidt bij de sagopalmen twee wijzen van voortplanting, 
namelijk eene geslachtelijke, door middel van zaden en eene onge- 
slachtelijke, door middel van stekken, waarvoor de zijdelingsche jonge 
uitspruitsels van den wortel dienst doen. 

Daar de boomen voor het winnen van het merg worden omge- 
houwen, voordat de bloei heeft plaats gehad, wordt in de sagotuinen 
bijna altijd van de ongeslachtelijke voortplanting gebruik gemaakt. 

Waar de sagopalm in het wild voorkomt, wordt de soort ook 
in stand gehouden door de zijdelingsche uitspruitsels, die zich na het 
afsterven van den moederstam als afzonderlijke boomen ontwikkelen 
en dan een boschje vormen. 

Het ontkiemen van de zaden geschiedt zeer moeilijk. Wanneer 
deze op den grond vallen, ontkiemen zij gewoonlijk niet; alleen zaden, 
die tusschen de bladscheeden komen te liggen, doen dit wel, doch 
kunnen zich daar niet tot planten ontwikkelen. 

Bij het uitzaaien op kweekbeddingen moet veel zorg aan het gewas 
besteed worden en vooral moet de grond steeds vochtig blijven. 

Reeds op driejarigen leeftijd heeft de sagopalm een kleinen stam; 
op goeden grond en goed verzorgd, wordt de volle wasdom in tien 
tot twaalf jaren bereikt; in de vrije natuur of onder minder voordeelige 
groeivoorwaarden zijn daarvoor dikwijls vijftien tot twintig jaren 
noodig. 

De sagopalmen stellen als eerste levensvoorwaarde een vochtigen, 
liefst slijkachtigen bodem. Op te drogen grond kan de plant niet groeien, 
terwijl te veel water de plant wel niet doet afsterven, maar een 


slechten invloed heeft op de kwaliteit van het meel. 


145 Sago. 


Â ANPLANT. 


Wanneer iemand een sagotuin wil aanleggen, begint hij met een 
stuk erond uit te zoeken in de nabijheid van water. Bij gebrek aan 
een beek of rivier worden die plaatsen uitgezocht, waar in den regen- 
moesson het water samenstroomt en de bodem dan zeer moerassig 
is. De grond wordt geheel schoon gemaakt, de boomen, welke er 
staan, gerooid, de struiken omgekapt enz. Wanneer alles goed gedroogd 
is, steekt men er den brand in. 

Als het terrein voldoende gereinigd is, kan met uitplanten worden 
begonnen en haalt men als plantmateriaal uit andere sagotuinen jonge 
uitspruitsels, om deze direct op het veld uit te planten. 

De stekken moeten eene bepaalde grootte hebben, ongeveer 
45-—60 c.M., eer zij van den moederboom afgekapt kunnen worden. 

Gewoonlijk worden zij in een verband van 2 vadem (+ 34 M.) 
in het vierkant geplant, een plantverband, dat volgens deskundigen 
te eng is. Bij een plantverband van 8.5 M. (5 vadem) verkreeg men 
een naar kwaliteit en kwantiteit beter product. Door meerdere ruimte 
en lucht kunnen de boomen zich beter ontwikkelen, terwijl het uit- 
schieten van de bladstelen niet belemmerd wordt. 

Bij het uitplanten moet er vooral zorg voor worden gedragen, dat 
de spruit niet te diep in den modder steekt, doch wel stevig komt te staan. 
Gewoonlijk ondersteunt men de stek door een paar stokjes. Als planttijd 
kiest men bij voorkeur den regenmoesson, doch wanneer er overvloed 
van water aanwezig is, zijn daarvoor alle jaargetijden even geschikt. 

Op jeugdigen leeftijd hebben de planten slechts bladeren, die direct 
uit den wortel komen, doch daar de bladscheeden langzamerhand harder 
worden, vormen deze het omkleedsel van den houtachtigen cylinder. 

Uitloopers worden door de jonge plant vrij spoedig gevormd; 
in sommige streken snijdt men deze weg, wanneer de plant nog niet 
drie jaar ís. In het Buitenzorgsche worden, om gezonde boomen te 
houden, nooit meer dan vijf uitloopers aan elken stoel gelaten. 

De verpleging van den aanplant bestaat alleen daarin, dat de jonge 
boomen van slingerplanten gezuiverd worden, terwijl hooge onkruiden, 
welke het uitgroeien van de jonge loten zouden belemmeren, verwijderd 
worden. Af en toe hoogt men den grond rondom den stam wat aan. 


Wanneer men vermenigvuldiging door middel van zaad toepast, 


746 


hetgeen slechts bij uitzondering geschiedt, dan zaait men eerst op 
kweekbeddingen en plant de plantjes over, wanneer ze eene hoogte 
van + 15 c.M. hebben bereikt. 

Over het algemeen wijdt de inboorling van de Molukken zeer 
weinig zorg aan de sagocultuur, daar in de vrije natuur deze palmen 
in zóó groot aantal voorkomen, dat de tegenwoordige bewoners, en na 
hen misschien nog vele geslachten, voldoende hebben om in hunne 
levensbehoeften te voorzien. 

Tot voor betrekkelijk korten tijd kon men in den Indischen 
Archipel dit gewas ternauwernood een teeltgewas noemen. In den 
laatsten tijd maakt het Koloniaal Verslag echter melding van het 
bevorderen van regeeringswege van geregelde aanplantingen. 

Vooral in het Westelijke deel van den Archipel wordt de sagocultuur 
geregeld uitgebreid; op Biliton, Zuid Oost-Borneo, in Margasari, Bantam 
en Buitenzorg treft men tegenwoordig uitgebreide aanplantingen aan. 

Een groot bezwaar tegen een geregelde sagocultuur is zeker wel 
de lange duur, welke verloopt eer men kan oogsten, aangezien het 
twaalf tot twintig jaar duurt, voordat de palmen bruikbaar merg 
leveren. 

Over het algemeen worden door de inboorlingen die sagosoorten 
evekweekt, welke doornen bezitten, daar de palmen dientengevolge be- 
veiligd zijn tegen wilde varkens, marters en eekhoorns. Een andere 
vijand van den sagoplanter is de zoogenaamde sagoworm (oeler sagoe). 
Rumentus gaf dit insect den naam van Saga campas. Het is de larve 
van een snuitkever, doch veel schade veroorzaakt het diertje niet. De 


Inlanders zoeken ze ijverig om hen gebraden te eten. 


Sngo. 


Inzamelen en bereiden. 


Het inzamelen van de sago heet kloppen. 

Wanneer de sagopalm voldoende oud is om „geklopt” te worden, 
zegt men, dat de boom rijp is. Dit is daaraan kenbaar, dat de blad- 
stelen wit worden. Deze toestand is de beste om het merg te oogsten, 
daar dit dan van de beste kwaliteit is. 

Is de boom overrijp, dan begint de bloemkolf te zwellen. 

Het inzamelen van het merg heeft op meer of minder zorgvuldige 
wijze plaats, naarmate de bevolking op lageren of hoogeren trap van 
ontwikkeling staat. Bij de minst ontwikkelde bevolking wordt de sago, 
(ela), nadat de boom gerooid is, uit den stam gehaald en dient zij 
zonder eenige verdere zuivering tot voedsel. Bij de meer beschaafde 
volkeren ondergaat het merg nog eenige bewerkingen. 

Volgens de Sruers hebben de Amboineezen deze betere bereiding 
te danken aan Rumrmivs, wiens nagedachtenis bij hen dan ook in 
dankbare herinnering blijft voortbestaan. 

Bij het oogsten en zuiveren voor inlandsch gebruik gaat men 
als volgt te werk. Door in den stam een gat te boren en er wat merg 
uit te halen, gaat men na of dit van goede hoedanigheid is. De Inlander 
wrijft het tusschen de handen met een weinig water en kan dan zien 
of de sago goed is. Is die nog niet rijp, dan stopt hij het gat met 
wat slijk toe en wacht nog eenigen tijd met vellen. 

Wanneer de boom omgekapt is, wordt hij ontbladerd, van doornen 
ontdaan en daarna overlangs in tweeën gespleten. Men krijgt dan 
twee halve cylinders, welke met een vrij vast merg gevuld zijn. 

Het merg wordt door middel van een werktuig, wan? genaamd, 
dat van bamboe is vervaardigd en eenigszins op een dissel gelijkt, er 
uit geklopt. 

De Inlander plaatst zich schrijlings boven den gespleten stam, 


ted 


148 


maakt met de nani het merg los in lagen van een paar centimeters 
dikte en verwijdert het dan uit den stam. 
Is het merg op deze wijze geheel losgeklopt, dan begint de 


wassching of zuivering. 
BEREIDING VOOR DE INLANDSCHE MARKT. 
Het werktuig dat in de Molukken voor de zuivering wordt 


gebruikt, heet sahani. 


[et bestaat uit het onderste holle sedeelte van een ouden bladsteel 


van den palm, die op ongeveer een Meter hoogte een weinig hellend 
op twee vorken is geplaatst. De houten vorken doen dan dienst als 
schragen. 

Het breedste gedeelte wordt afgesloten door een soort van 
zeef, welke vervaardigd is uit de vezels van den onderkant der blad- 
stelen van den kokospalm. Deze zeef (djoeroe masak) is aan den 
bodem en de zijwanden van de sahani bevestigd, terwijl zij boven 
aan een langen veerkrachtigen staak (ohati) bevestigd is. Deze staak 


Is In den grond gestoken en houdt de zeef gespannen. 


749 Sago. 


Wanneer het sagomerg in de sahani is geworpen, wordt voort- 
durend water daardoor gevoerd, door dit er in te scheppen, of door 
dit er door een baboekoker in te laten vloeien. 

Een groot gedeelte van de houtachtige deelen, die met het merg 
zijn vermengd, blijft in de sahani liggen, het overige wordt met het 
meel naar de zeef gespoeld, waar de Inlander door drukken met de 
hand of door de ohati in beweging te brengen het meel kneedt. Het 
water met het zetmeel wordt door de zeef alleen doorgelaten, alle 
erovere deeltjes tegen gehouden. Men gaat zoo lang met wasschen door 


tot het afloopende water geheel helder is en geen sagodeelen meer bevat. 


Fig. 265. Bereiding van sago, 


De bak, die op Ambon den naam van goti draagt, bestaat uit 
den uitgeholden stam van een sagopalm, waarvan de beide uiteinden 
door sagobladeren zijn gesloten. Soms bezigt men er ook de schors 
van den kajoepoetihboom voor, of andere sponsachtige vezels. De 
goti rust op twee vorken en ligt ongeveer 5o cM. boven den grond, 
juist onder den zak van de sahani. In de goti bevindt zich een stuk 
oepih, d.i. de bladscheede van den pinangboom en hierover stroomt 
het water met het zetmeel uit de sahani. Het meel komt in de goti 


door de zwaarte spoedig tot bezinking, terwijl het water aan beide 


150 


zijden langzaam afvloeit, de nog achtergebleven vezeltjes met zich 
voerende. 

Hiermede is de bereiding geëindigd en het aldus verkregen 
zetmeel heet savoe mentah, rauwe sago. 

Wanneer de bak voldoende met zetmeel gevuld is, schept men 
de zuurriekende massa er uit en doet deze in sagobladeren, welke 
daartoe overlangs aan elkaar zijn gehecht en van onderen omgevouwen. 
Dit omhulsel heeft men versterkt met eenige banden uit de schillen van 
de groene bladstelen vervaardigd, in dwarse en overlangsche richting. 

Alvorens de sago in deze mand (toeman) te brengen wordt op 
den bodem een laagje ela geleed en na vulling sluit men het pak 
ook weer daarmee af. Het sagomeel, aldus verpakt, kan vele weken 
bewaard worden. 

De vorm van de sagopakken is in de Molukken overal dezelfde, 
ongeveer de vorm van een ton. De grootte echter is zeer verschillend, 
in doorsnee wegen de kleine pakken 20—25 K.G., de groote 30—35 K.G. 

In hoofdzaak komt de bewerking in andere deelen van den 
Indischen Archipel overeen met bovenstaande beschrijving. Niet overal 
evenwel wijdt men evenveel zorg aan de bereiding. Op de Kei-eilanden 
bijvoorbeeld wordt het merg vermergd met houtvezel gegeten, men 
geeft zich niet eens de moeite de vezels er uit te verwijderen. 
Hetzelfde nam Lorertz waar in de Geelvinkbaai. In Centraal Borneo 
kloppen de inboorlingen met houten hamers de sago murw en treden 
haar met de voeten in water fijn, zoodat het fijne meel door het 
afvloeiende water wordt meegevoerd en zich lager afzet. Dit meel is 


lichtbruin, droogt moeilijk en laat zich slecht bewaren. 


BEREIDING voor DE EurorPrEscHE MARKT. 


Voor de Europeesche markt moet de door de Inlanders bereide 
sago nog eene zuivering ondergaan. Deze bewerking geschiedt voor- 
namelijk door de Chineezen te Singapore, die de ruwe sago in eigen 
plantages winnen of uit het Westelijke gedeelte van den Archipel 
opkoopen. Dit product schijnt meestal afkomstig van den Metroxylon 
Sagus en wordt te Singapore aangebracht in kegelvormige pakken 
van pandanus bladeren vervaardied (tamping). De inhoud van deze 
tampings is week en vuilwit van kleur. 


151 Sago. 


De bewerking van de ruwe sago tot parelsago is een geheim 
van de Chineezen, waarvan men het fijne moeilijk te weten kan 
komen. In Bulletin No. 44 van het Koloniaal Museum treffen wij er de 
volgende beschrijving van aan, gegeven door L. vaN OljeN en ont- 
leend aan eene beschrijving van BENNET, aangevuld met andere ge- 
gevens. „Nadat de pakken zijn losgemaakt, wordt de sago in groote 
houten tobben gewasschen. Deze tobben zijn ongeveer 3 d.M. hoog 
en hebben van boven een diameter van 1 Meter en op den bodem 
van rl/, dM. of meer; zij worden samengehouden door drie hoepels, 
ieder gemaakt uit zes dikke in elkander gedraaide rottans. Een stuk 
grof doek wordt daarna aan de vier zijden aan elke tobbe vast gemaakt, 
zoodat het los of als een zak daarin hangt. Hierin wordt de met 
water aangemengde sago geworpen en met de hand gebroken en 
gekneed tot al de fijne deelen door het doek zijn gegaan en op den 
bodem van de tobbe vallen, terwijl de vezels en andere onzuiverheden, 
die in den doek achter blijven, tot een ronde massa geschud, daaruit 
genomen en terzijde geworpen worden. Vervolgens wordt de sago 
wel een uur lang geroerd, waarna men ze gedurende twaalf uren laat 
bezinken. Dan wordt het water er afgeschept en de sago, die de 
tobben omtrent voor de helft vult, naar een ander toestel overgebracht 
om daar de laatste zuivering te ondergaan, die aan de korreling 
voorafgaat. 

Dit toestel is eigenlijk slechts eene verbeterde sahani. Twee 
tobben zijn op een afstand van 3—4 Meter van elkander geplaatst 
of door twee naast elkander op vorken of schragen gestelde bakken 
zoodanig verbonden, dat uit de eene tobbe het vocht gemakkelijk in 
de bakken kan worden uitgestort en de andere gereed is, hetseen uit 
de bakken vloeit, op te vangen. ledere bak is ongeveer 2.5 Meter 
diep, van boven 3.5 en van onder bijna 3 d.M. breed. Het eene einde 
der bakken is gesloten, het andere open, maar voorzien van een 
reeks van kepen, waarin kleine horizontale stukken hout passen, die 
ieder omstreeks r c.M. dik zijn. Een stuk doek, zoo breed als de 
bak, wordt aan zijn open zijde vastgeklemd door het kortste houtje, 
dat in de kepen aan den bodem past, zoodat het in de tobbe daar 
beneden afhangt. Nu wordt de tobbe aan het gesloten einde van den 
bak tot twee derde van hare hoogte met sago en verder tot aan den 
rand met water gevuld. Een deel van de sago wordt nu geroerd, 


152 


tot het water wit wordt als melk, waarna het langzaam langs een 
schuins geplaatst stuk hout van 2 d.M. breedte in den bak wordt 
gegoten. Terwijl het naar de andere zijde vloeit, bezinkt een deel van de 
sago door hare zwaarte en wordt door het afsluitende houtje aan de 
andere zijde tegen gehouden, terwijl het water over het houtje heen en langs 
den afhangenden doek in de tobbe vloeit, de lichtere vezels en draden 
medevoerende, die men door deze bewerking van het zetmeel tracht 
te scheiden. Het is evenwel duidelijk, dat een deel van de sago 
mede naar de tobben moet spoelen. terwijl nu de bezinking en 
afvloeiing in den eenen bak plaats heeft, vult de arbeider op gelijke 
wijze den anderen en keert daarna naar den eersten terug. Wanneer 
in een der bakken de bezonken laag nagenoeg de hoogte van het 
afsluitende houtje bereikt heeft, wordt, hetgeen zich onmiddellijk bij 
het houtje heeft verzameld met de vingers weggenomen en in de 
tobbe eeworpen, omdat daarin doorgaans nog eenig vuil is overgebleven 
Nu wordt in de volgende kepen het tweede houtje bevestigd en wel 
in dier voege, dat een vouw van den doek tusschen beide wordt 
geslagen, om alle doorsijpeling van het nog met sago bezwangerde 
water door de reet te voorkomen, waarna de bewerking weder op 
dezelfde wijze haren gang gaat. Wanneer in de tobbe aan het andere 
einde de voorraad sterk begint te verminderen, wordt zij opnieuw 
met sago en water gevuld. Als nu de bakken op deze wijze door 
een reeks van bezinkingen geheel zijn gevuld en dus ook het open 
einde door de opvolgende invoeging van de houtjes in de kepen geheel 
is afgesloten, laat men de sago zich gedurende r2—r4 uur samen- 
pakken. 

Het zetmeel, dat uit de bakken met het afstroomende water naar 
de tobbe is medegevoerd, gaat niet verloren, want de inhoud der 
tobben wordt bij een volgende gelegenheid weder mede gewasschen 
en komt dus vroeger of later op den bodem van een der bakken terecht. 

Om aan de sago de voor de korreling vereischte droogte te 
geven, wordt het samengepakte zetmeel uit te bakken genomen, in 
stukken ter grootte van omstreeks een kubieken voet gedeeld en in de 
open lucht op tafels geplaatst en gedurende een dag aan de zon 
bloot gesteld. Groote kadjangmatten zijn in gereedheid om de stukken 
te bedekken, indien een regenbui mocht opkomen. Vervolgens wordt 
de sago naar een schuur overgebracht, op een lange tafel uitgestort, 


153 Sago. 


door stamping klein gebroken en gezift in een langwerpige zeef van 
+ 8 d.M. lengte en 5 d.M. breedte, waarvan de bodem gevormd is 
door paralel gespannen vezels van de bladstelen van den kokospalm, 
op haar plaats gehouden door touwtjes, die ze op een afstand van 
ongeveer 5 c.M. kruisen. De stukken, die niet door de langwerpige 
gaten doorgaan, worden als te groot weder op den hoop geworpen 
en opnieuw aan de verkruimeling onderworpen. 

Is de zifting afgeloopen, dan kan tot korreling worden overgegaan. 
Een zekere hoeveelheid sago wordt tegelijk in een groot stuk lijnwaad 
gestort, dat met de beide einden aan lange, vaak met rottans aan 
het dak der schuur bevestigde stokken, vastgebonden en door middel 
van een korten kruisstok in den vorm van een zak uitgespannen is. 
Deze zak wordt nu door een langen stang aanhoudend in een horizontale 
slingerende beweging gehouden, waardoor al de deeltjes van de sago 
op hun beurt langs zijne zijden schuren. 

Heeft nu de sago den vereischten graad van droogte, dan is 
in ongeveer eene minuut de korreling volbracht, doch zij kan niet 
gelukken, wanneer het meel te droog of te vochtig is. De nu 
gekorrelde sago wordt opnieuw door zeven van dezelfde soort als 
vroeger gezift, thans echter om de korrels uit te schieten, die zóó 
klein zijn, dat de zeef ze door laat. Maar ook de stukken, die bij de 
korreling te groot zijn geworden, moeten worden afgescheiden. Tot 
dat einde wordt het overige in een ronde zeef overgestort, waarvan 
de bodem door smalle, elkander in het vierkant kruisende reepen 
bamboe is gevormd. Hetgeen nu door deze vierkante gaten wordt door- 
gelaten is de parelsago van den handel De stukken, die te groot 
zijn, worden opnieuw op den hoop geworpen om nogmaals dezelfde 
behandeling te ondergaan. 

De sago heeft nu een zuiver witte kleur, maar de korrels zijn 
nog zoo week, dat ze bij den geringsten vingerdruk breken. 

De groote verdienste van de Chineesche bereiding, vergeleken 
met de Inlandsche, ligt daarin, dat zij de korrels harder en tegelijk 
eenigszins doorschijnend en glinsterend heeft weten te maken door 
de scheikundige verandering (verstijfseling), die het zetmeel tengevolge 
van een verhitting ondergaat. Tot dat einde worden de korrels aan 
eene lichte roosting onderworpen, waarbij ep de volgende wijze wordt 
te werk vegaan: 


Deer LL, 45 


154 


Een rij van ijzeren pannen, ieder van omstreeks 0.7 M. in 
doorsnede, wordt op een soort van gemetselde fornuizen aan eene 
zorgvuldig getemperde hitte blootgesteld en met een geolied stuk 
doek gewreven. 

In deze pannen werpt een arbeider eene hoeveelheid sagokorrels, 
die hij met houten spanen gestadig omroert, terwijl hij er van tijd 
tot tijd meer korrels bijstort, totdat zij de hoeveelheid bedragen van 
omstreeks twee tjoepah's (ruim 2 L.). 

Nadat de roosting ongeveer drie minuten heeft geduurd, worden 
de korrels uit de pan genomen en wederom door de ronde zeef 
gezift. De bij het roosteren aaneengekleefde korrels worden daardoor 
afgezonderd en dan terzijde geworpen; zij die door de gaten gaan 
vormen een rookenden hoop, dien men twaalf uren lang stil laat liggen. 
De korrels hebben nagenoeg dezelfde grootte als voor het roosteren 
en sommige behouden ook hun wit en meelachtig voorkomen; maar 
de meeste zijn doorschijnend eveworden en alle, ofschoon nog zacht, 
hebben een zekeren graad van taaiheid erlangd. 

Een tweede roosting op dezelfde wijze ondergaan, maakt ze nog 
harder en taaier en doet ze tegelijk aanmerkelijk in grootte verminderen. 

De sago is nu gebeel gereed om in den handel gebracht te 
worden en wordt weggezet in groote open bakken, om bij den verkoop 
in zakken of kisten te worden overgestort. 


Samenstelling en voedingswaarde. 


De eischen, waaraan de sago moet voldoen, zijn de volgende: 
De korrels moeten hard en op de breuk glazig zijn, zonder smaak en 
zonder reuk zijn, in water opzwellen zonder hun vorm te verliezen 
en doorschijnend en slijmachtig worden. 

Het zetmeel van de „echte sago, afkomstig van de sagopalmen 
is zeer fijn van structuur en kan door mikroskopisch onderzoek gemakkelijk 
worden onderscheiden van surrogaten, die gewoonlijk uit aardappelmeel 
zijn bereid. Bovendien bevat „echte” sago kleine stukjes vezelstof, welke 
bij de zoogenaamde aardappelmeelsago ontbreken. 

De echte sagokorrel blijft in koud water in zijn geheel, doch de 
aardappelmeel sago vervloeit bij het in water brengen onmiddellijk. 

Dr. J. Kör geeft in zijn werk de volgende analysen over de 
samenstelling van de sago. 


L DIE 
NME neet re one gE [2.80 13.00 
Stikstofhoudende stoffen … . . … 0.81 sporen 
stilsstofvriesstoffens en Re SOR 86.50 
ACSCHENNGO ND behan eN AAL EEn EE PAL 0.19 0.50 


Ook |. Mater maakte verscheidene analysen van drie soorten 
sago l) welke hij wit, rood en blauw noemt. 


roo Gewichtsdeelen luchtdroog sagomeel bevatten: 


GEWICHTSDEELEN 


Wit Rood Blauw 


WEE B er OS ed 0 nbr 16.15 18.84 18.45 
B CGHOIBENSCO SED Wee Zels Deil 2.45 
UN GENIAAL ATA ven en ad EE 15 6 79.88 78.06 78.16 
ASCHIE TPt ee ene ree 0.22 0.53 0.04 

100,00 Too.00 Too.00 


1) Vergelijk Natuurkundig Tijdschrift wan Nederlandsch Indië, XXX. 


156 


Het geheel droge sagomeel bevatte in roo gewichtsdeelen: 


Wit Rood Blauw 

Eiwatachtipemstoffe nin Bene 4.477 Bolt «l 3-01 
Koolhydraten ve OBO 06.18 |__95-84 
Aschs gebelt ee Heeten nde herbe Gein 0.65 | Tools 
||_ 100.00 100.00 100.00 


Ook in het laboratorium van het Koloniaal Museum te Haarlem 
werden onder leiding van Dr. M. Grrsnorr, verscheidene analysen 
verricht. We vinden deze gepubliceerd in de bulletins van het Koloniaal 
Museum. 

In het Bulletin No. 44 treffen we een tabel aan, die een volledig 
inzicht geeft omtrent de samenstelling van verschillende sagosoorten. 


De u ” ES > 
an == S= | ae! ej bile EEN e 
& Sal © FORE IN SIE EN DE 
el et ken DOED De ES | 2 
T x T ex e Dieke Dj eb) . Si rd ë ci 5 en 
NAMEN DE Rn En [SS al Vs > 3 INS 
On Ten Nn Beg Ae zi ECS 
) | 25 Biel Se lev Es s 2 Ene, | &n 
DER ee OEE ov 3 kh 5 
UTIKELEN IBE SE SS Sao Ze DoS 2.8 | 5 
ARTIKELEN ASN kee Keo OT Oval vS ES ie 5 
| NOT ossl SO bs! = | © 
| GS 5 D KAL RUNE ee |= 
| EE SRE 
nig > HES di a | 
ORE : Ka 
S e | 
Sago ambon (K.M.)!) . 0.18 1T2 | O.1Q \|P8O5 OH On4T 0.22 | 16.24 | 97 


(EIS Teer O LOOP Oe OTO SON 


| 
(parelsago). … … … OIO 0.62 | O.21 80.32 | 0.28 | 0.37 15.76 | 84 
EEL OT eee OTE OSS S Mn 78.60 | 4010} OFZO TAKS 
In korrels, echt (H.) OWO2 nonr Onze | BUSTE ORO TON LAMA NIRSG 
Echte sago (Sagus) . 0-07 | 0.47 | 0-30: [83.60 Sp: 0.35 | 15.80 | 87 
Onechte sago — aardap- | 
PElmeel he renn 81.60 | — Orsel GIS 
Sagobroodjes (Sagus). . 0.03 020 | O3 | 84,80) O2: | SOn5ie |T AAS 


Uit bovenstaande gegevens valt direct af te leiden, dat sago 
een onvoldoende voedingsstof is. Gebruikt een volwassen mensch per 
dag ongeveer 1 KG. sago, dan ontvangt hij slechts 25 tot 38 gram 
eiwitachtige stoffen, hetgeen voor eene normale voeding te weinig is. 
Vleesch, visch, eiwitrijke zaden en groenten moeten dan ook voor- 
namelijk als bijspijs gebruikt worden. 

1) De monsters met K.M. gemerkt waren afkomstig van het museum, die met 


H. gemerkt afkomstig uit den handel. 


Hr Sago. 


Over het feit dat rijst een vollediger voedsel is dan sago, laat 
de analyse geen twijfel. 

Terwijl voor de rijst als voedingseijter 116 tot 124 wordt opge- 
geven, heeft sago in verschillende vormen So tot 87 als voedingscijfer. 

Vergelijken wij de sago met andere meelproducten, dan komt 
het voedingscijfer ongeveer overeen met dat van tapioca, arrowroot 
en bananenmeel. Het Indische brood is iets voedzamer, Sg—r03. Als 
hoofdvoedsel wordt de sago alleen door inboorlingen gebruikt, in de 


Europeesche huishouding wordt zij alleen als bijspijs genuttigd. 


Bijproducten. 


In de eerste plaats noemen we als nevenproduct van de sago 
de zoogenaamde gaba-gaba, d.z. de gedroogde dikke bladstelen, die 
den Inlander voor huizenbouw dienen. 

Deze kappen de bladstelen op een lengte van ongeveer drie 
Meter, laten hen in den zon drogen, waardoor zij eene donker- 
bruine kleur krijgen en dan zeer duurzaam materiaal leveren. Behalve 
voor het bouwen van huizen wordt de gaba-gaba ook gebruikt bij 
het vervaardigen van kisten, doozen enz. 

In de tweede plaats geeft de sagopalm de atap of atip, de 
gebruikelijke dakbedekking der Inlandsche woningen, waarvoor echter 
ook de bladeren van andere palmsoorten gebruikt worden. Bij het 
vervaardigen van atap gaat men als volgt te werk: 

Ongeveer een vijftigtal bladeren worden van de hoofdnerf genomen, 
regelmatig naast elkander gelegd, hierop wordt een smalle lat gelegd, 
dikwijls van bamboe. De ondereinden der bladeren worden nu om 
de lat geslagen en met bamboe of rottan touw aan elkaar geregen 
en deze aldus vereenigde bladen als dakpannen op de woningen 
gelegd en aan de daksparren vastgebonden. 

In het Buitenzorgsche en in Bantam vervaardigt men matten 
uit het buitenste gedeelte der bladstelen; deze zijn zeer geschikt 
voor vloerbedekking, daar zij niet door witte mieren worden aangetast. 

De bast van den sagopalm levert een goedkoop soort brandhout 
op, terwijl van de nerven der bladeren evenals van die der klapper- 
en gemoetiboomen, bezems worden vervaardigd. 

Nog een ruim gebruik weet de Inlander van verschillende deelen 
van den palm te maken, zoo vermeldt BerNeror Moers: „Op Batjan 
worden de koppen der boomen als groente gegeten. TEIJSMANN zag 
op de Westkust van Sumatra de sago gebruikt worden als paardenvoer. 
Van LANGEN deelt mede, dat op de Westkust van Atjeh de pitten 
geconfijt worden gegeten. Cnunr-Buekers vermeldt, dat de Inlanders 
groote hoeden van de bladscheeden van den sagopalm vervaardigen.” 


Sago. 


Handel. 


Volgens de Statistiek van den Handel, In- en Uitvoerrechten 


van Nederlandsch-Indië is de uitvoer van sagoproducten de volgende: 


Jaar Ruw Sagomeel Gezuiverd Sagomeel Andere Sago 
LOL 7-801.865 KG. 3-302.415 K.G. 3:613.655 K.G. 
IQI2 | O5223 7D 3-938.260 „ I1.I93-406 
1913 9.181.859 | 4:551.886 „ 6Sors mm 
LOI4 | 26.483.725 5 | Col Koop ide Sen 
IOL5 | 9:035:.049 | 1-49872T „ | Eh 

| | 


Het grootste gedeelte der sagoproductie van Nederlandsch-Indië 
gaat naar Singapore, waar vooral Chineezen zich met de verdere 
verwerking bezighouden. 


Bite rattan 


Bulletin No 44 van het Koloniaal Museum te Haarlem. Sagoe- en 
sagoepalmen, 1909. 

Bure, C. L. vaN pen. De voeding in Nederlandsch-Indië 1904, blz. 165 e.v. 

Cauren, C.F, HI. Zödschrift van Nyverheid en landbouw in Nederlandsch- 
Zndië, XNIN. De landbouw op Halmaheira. 

Crum, C. Vertaald door Buekers. Uit de diepte der Wereldzee, 1904 
blz 32 7e. 

Gresnorr, M. Onderzoekingen in het Laboratorium van het Koloniaal 
Museum. Bulletins en Zudische Mercuur, 

GRONEMAN, |. In de Molukken, 1906. 

Koloniaal Verslag. 

Konrie, J. Chemische Zusammensetzung der Nahrungs- und Genuszmittel 
1904, blz. 654, 1457. 

Lorentz, H. A. Eenige maanden onder de Papoeas, 1905. 

Marer, P. J. Natuurkundig Tydschrift van Nederlandsch-Indië, XXX, 


1868. Scheikundig 


es onderzoek van in de Molukken bereide 


Sagosoorten. SN 
Miover, FE. A. W. Flora van Nederlandsch-Indië, deel III, blz. 139. 
Rumeuius, G. E‚ Het Amboinsche Kruydboek, 1741, deel I, blz. 72e. v. 
SCHEFFER, R. H. C. C. en K. F. Horre. Zydschrift voor Nijverheid en 
Landbouw NVIIL Een sagoboom op Java (Sagus laevis Rumph.) 
STURLER, F. A. von. Nederlandsch Oost-Indische Cultuurgewassen, hunne 
kenmerken, teelt en bereiding, 1906. 
TEysMANN, J. E‚ De Arenboom en de Arensago. 
Mera Bef DesSaco, 1966: 
Warrace, A. R. Bewerkt door P. J. Veru. Insulinde, 1872. 


KNOL- EN WORTEKLGE WASSEN 


IS PAEREES 


IE 


[IL 


ISIBRAT OUR 


NSE OND: 


CASSAVE. 
INLEIDING 


Dr CASSAVEPLANT 

r. Botanische beschrijving . . … 
2. Soorten en variëteiten 

RSCIEELIE Reenen Mane Aes 


CuLTUUR. 

r. Algemeene groeivoorwaarden . 
2. Aanplant 

3. Ziekten en plagen. 


BEREIDING VAN CASSAVEMEEL EN TAPIOCA 


SAMENSTELLING, VOEDINGSWAARDE EN GEBRUIK 


BEPLANTE OPPERVLAKTE, Propucrie, HANDEL, Urrvoer. 


RA DASTEN: 


r. Botanische beschrijving 

2. Cultuur. 

3. Ziekten en plagen. 5 

4. Samenstelling, voedingswaarde en gebruik 
ga lkiteratuur. … 


of 


_—= 


ho 


O5) 


Gre ES 


155) 


95 


Sr OE SSS 


D 


han | 


AARDENNE BIE 


„ Botanische beschrijving 

„ Variëteiten 

„ Cultuur. 

Samenstelling en voedingswaarde 
„ Literatuur. 


ARROWROOT. 


„ Botanische beschrijving . 

„ Cultuur. ee: 

. Bereiding van het meel. 

Samenstelling, voedingswaarde en gebruik 
‚ Literatuur. 


ANDERE KNOL- EN WORTELGEWASSEN. 


Yams 

„ Colocasia antiquorum. 

. Coleus tuberosus 

. Curcuma longa en C. aeruginosa 

Canna EEA LEET 
. Pachyrhizus angulatus Rich. (Bangkoang) 
. Literatuur. 


Knol- en Wortelgewassen. 


Cassave: 


TI. INLEIDING. 


Het stamland van de cassave is Brazilië, van waar zij zich over 
alle tropische en subtropische landen heeft uitgebreid. In het wild 
komt zij in de bosschen van Zuid-Amerika veelvuldig voor en werd 
vooral door de Portugeezen over de wereld verspreid. In Zuid-Afrika, 
Amerika, West-Indië en een deel van Afrika is dit sewas voor de 
bevolking, wat de aardappel voor vele Europeesche volkeren is, een 
onmisbaar voedingsmiddel, eene eerste levensbehoefte. Tegenwoordig 
vindt men de cassavecultuur in ieder land, tusschen 30° N.B. en 30° 
Z.B., waar het klimaat daarvoor gunstig is. De voornaamste productie- 
landen zijn Brazilië, Guyana, Peru, Jamaica, Mozambique, Madagascar, 
Réunion, Malakka en Java. 

Men treft de cassave op alle eilanden van den Indischen Archipel 
aan, zoowel in de Molukken, als op Java, Sumatra en Borneo. 

Omtrent den oorsprong van de cassave, welke in den Indischen 
Archipel wordt geteeld, zijn de berichten vrij duister. In 1851 schreef 
TEYsMANN, dat de plant sinds onheugelijke tijden op Java voorkwam 
en vermoedelijk uit China werd ingevoerd. Het opperbestuur liet meer- 
malen plantmateriaal uit Suriname komen en vooral onder het bestuur 
van den Directeur der Cultures, Scurrr, begon men zich meer moeite 
voor de verbreiding van den cassavebouw te geven, die voor dien 
tijd nog slechts bij uitzondering, voornamelijk in de afdeeling Pandeglang 
(res. Bantam) op Java werd aangetroffen. 

Het moge hier worden opgemerkt, dat de teelt van zoogenaamde 
tweede gewassen een zeventigtal jaren geleden op Java over het algemeen 
nog weinig beteekenis had; de rijstcultuur werd door den Javaan bij 
voorkeur uitgeoefend en de teelt van ieder ander gewas geheel als 


bijzaak beschouwd. Eerstgenoemde cultuur bracht evenwel dikwijls 


108 


teleurstellingen en bij eventueele mislukking, die bijna ieder jaar hier 
of daar betreurd moest worden, leed men gebrek en had men een harden 
tijd te doorstaan. De regeering moedigde de cultuur van tweede gewassen 
destijds krachtig aan en ook de cassave was eene groote aanwinst in de 
rij dier gewassen, toen de bevolking haar eenmaal leerde waardeeren. 

De voedende kracht van de cassave is wel minder dan die van rijst, 
doch de ruimere opbrengst, daargelaten, dat de cultuur minder wissel 
vallig is, is zeker in gelijke tijdperken dubbel zoo groot als die van 
het rijstgewas, 

Niet alleen op de sawahgronden als tweede, doch voornamelijk 
op de niet-bewaterbare gronden als hoofdgewas, wordt de cassave 
geteeld. Vooral in Oost-Java (Kediri en Madioen) en in de Preanger 
Resentschappen, is in de laatste jaren hare teelt als cultuurgewas 
belangrijk toegenomen door de oprichting van fabrieken voor de 
bereiding van tapioca. Men teelt daar de cassave op gronden, die 
vroeger voor de kofhecultuur werden gebruikt en waarop de cassave 
met succes wordt verbouwd. 

In de meeste gewesten der Buitenbezittingen treft men tegen- 
woordig cassavecultuur aan; vooral aan de Oostkust van Sumatra 
verkreeg zij een grooten omvang, zoodat er een belangrijke uitvoer 
van cassavemeel plaats heeft. 

Ook op de erven van de Inlanders ziet men tegenwoordig algemeen 
ketela-pohon kweeken. Zoowel aan het strand als hoog in het 
gebergte (3000 voet) wil de plant goed groeien en treft men er meer 
of minder uitgestrekte aanplantingen van aan. … 

Inlandsche synoniemen voor de cassave zijn ketela-pohon (Jav.), 
kaspé (Jav.), bodin (Jav.), sampeu (Soend.), ketela djindral (Soend.) 
en singkoene (Bat. Mal). 


IL. De CASSAVE-PLANT. 


r. Botanische beschrijving. De vele soorten en variëteiten 
van de cassave behooren tot de orde der Tricoccae, de familie der 
Euphorbiaceae, het geslacht Manihoc. Naam Manihot utilissima Pohl. 

De plant is meerjarig, struikvormig met dikke, harde knolvormige 
wortels, welke 30—so c.M. lang en cylindrisch toegespitst zijn. Deze 
wortels zijn rijk aan zetmeel en bevatten een melkachtig, vergiftig sap 


169 Knol- en Wortelgewassen. 


van scherpen smaak. Door verhitting of door het meel met water te 
wasschen kan het vergif eruit worden verwijderd. Langen tijd heeft 
men gemeend, dat dit cyaanwaterstof was, doch later is gebleken, 
dat het als blauwzuurvormend glucoside in de wortels aanwezig is. 

De stengel bereikt eene hoogte van 11/—3 M., hij is houtachtig, 
voor een groot gedeelte zigzags-gewijze gebogen, eerst groen, daarna 
bruin of geel van kleur en ongeveer 21/5 c.M. dik. 

De bladeren zijn handvormig gespleten, verspreid geplaatst en 
hebben 3—g lobben; de kleur is donkergroen aan de bovenzijde en 
witachtig aan den onderkant. De bladsteel is roodachtig groen; de 
laaggeplaatste bladeren zijn kleiner dan de hooger geplaatste. De 
onderste zijn + 15 c.M., de bovenste + 30 c.M. lang. De lobben 
zijn lancetvormig, gaafrandig en 3—5 c.M. breed. 

De cassave bloeit met een pluim. 

De bloemen zijn klein, terminaal geplaatst, eenhuizig, eenslachtig. 
De bloemen der beide geslachten bevinden zich aan dezelfde pluim. 
De steel van de pluim is 15—20 c.M. lang. 

De mannelijke bloemen zijn kort gesteeld; het bloemdek is vergroeid- 
bladig, klokvormig met vijf slippen. De kleur wisselt van wit tot 
geelrood, de meeldraden zijn ro in aantal, in twee kransen geplaatst, 
waarvan er vijf lange helmdraden hebben en de andere vijf korte. De 
helmknop ís geel. 

De stamper is bij de mannelijke bloemen rudimentair ontwikkeld; 
het vruchtbeginsel ís wit en omgeven met een tiental rose tandjes. 

De vrouwelijke bloemen zijn iets langer gesteeld en de kelk is 
aanmerkelijk grooter dan bij de mannelijke bloemen, terwijl de kelk- 
slippen tot nabij de basis zijn gedeeld. Het vruchtbeginsel is boven- 
standig met witten stijl en stempel, zeskantig en driehokkig, met één 
eitje in elk hokje. Het springt met zes kleppen open. De vruchtwand 
is houtachtig en bruin van kleur. De zaden zijn klein, gerimpeld, 
eivormig en zwart, de zaadkern is zacht. Dikwijls ontbreken de zaden. 

Het bloemdek valt bij de mannelijke bloemen eerder af dan bij de 
vrouwelijke, bij de eerstgenoemde 2—4 dagen na het openen van den 
bloem, bij de laatste 4—s5 dagen na dit tijdstip. 

Bloei. Het tijdstip, waarop de bloei intreedt, kan bij verschillende 
omstandigheden sterk uiteen loopen. Als regel kan men stellen, hoe 
gunstiger de groeivoorwaarden, des te later bloeien de planten. Bij 


Deer IL. 19 


110 


enkele variëteiten begint de bloei reeds na drie maanden, bij andere 
eerst na 7 maanden. Sommige variëteiten bloeien in het geheel niet. 

Tusschen elf en één uur openen zich de kelkslippen, tegen zonsonder- 
gang sluiten zij zich weder. De geheele 
duur van den bloei van eenzelfde 
bloeiwijze is ongeveer vijf dagen. De 
helmhokjes barsten reeds voordat de 
kelkslippen zich openen. Het aantal 
bloemen van verschillend geslacht 
loopt bij dezelfde bloeiwijze sterk 
uiteen. De vrouwelijke bloemen zijn 
altijd zeer sterk in de minderheid; 
terwijl het aantal mannelijke soms 
wel tweehonderd kan bedragen, vindt 
men zelden meer dan een twintigtal 
vrouwelijke bloemen aan dezelfde 
pluim. Wegens den ongelijken tijd 
van bloeien van de mannelijke en 
vrouwelijke bloemen is de onderlinge 


bestuiving van de bloemen van een 


zelfde bloeiwijze uitgesloten. De be- 


Fig. 267. Zaden en zaadplant van cassave. stuiving geschiedt door insecten. 


2. Soorten en variëteiten. In de literatuur heerscht, wat 
de benaming betreft, groote verwarring, daar verscheidene botanici 
onafhankelijk van elkaar de soorten beschreven hebben. 

Men verdeelt het geslacht Manihot vrij algemeen in twee groepen, 
welke ieder een groot aantal variëteiten omvatten, nl. de bittere cassave 
Manihot utilissima Pohl, en de zoete cassave Manihot palmata Mueller. 

Direct dient te worden opgemerkt, dat tusschen de variëteiten 
van de eerste en van de tweede groep uitwendig geen verschillen 
bestaan, zoodat, wil men deze indeeling handhaven, het altijd zeer 
moeilijk is uit te maken, welke variëteiten tot de eerste dan wel tot 
de tweede behooren. 

Als synoniem met Manihot utilissima Pohl, kan men beschouwen 
Manihot edulis Plumier, Jatropha Manihot L. en Janipha Manihot Kunth. 

Synoniem met Manihot palmata Mueller, zijn Manihot tyri Pohl, 


111 Knol- en Wortelgewassen. 


Manihot dulcis Baillon en Japtropha dulcis Rottboel. 

De vele variëteiten, die men in den Indischen Archipel aantreft, 
behooren voornamelijk tot de soort zoete cassave. ZIMMERMANN geeft in 
Der Pflanzer, Jahrgang III, pag. 263, eene indeeling van een groot 
aantal cassave-variëteiten. 

Ook J. E. vaN per SroK geeft in de Mededeelingen van het 
Departement van Landbouw No. 12, eene indeeling. Terwijl ZiMMERMANN 
onderscheid maakt in bittere en zoete variëteiten, laat vAN DER STOK dit 
onderscheid geheel vervallen „als voor eene praktische indeeling geheel 
onbruikbaar”. Hij verdeelt de variëteiten allereerst in twee hoofdgroepen. 
Hoofdegroep Ll omvat de behaarde, hoofdgroep 11 de onbehaarde variëteiten. 
Dit onderscheid in behaarde en onbehaarde typen blijft steeds scherp 
gehandhaafd en er komen geen twijfelachtige gevallen voor. 

De beide hoofdgroepen worden voorts onderverdeeld in twee 
groepen A en B. Groep A omvat de variëteiten met donkergroenen, 
groep B die met lichtgroenen stengelbast. De groepen A en B vallen 
uiteen in ondergroepen, welke zich 


onderscheiden naar de kleurkenmer- 
ken van de opperhuid der jonge 
stengeldeelen, van den bast der 
wortelknollen en van de kurkhuid 


bij de oudere stengeldeelen. 


3. Selectie. In de landbouw- 
praktijk geschiedt de voortplanting 
van cassave steeds langs vegetatieven 
weg, door middel van stekken. Zooals 
wij reeds zagen, levert het gewas ook 
zaad en men heeft van de geslach- 
telijke voortplanting te Buitenzorg 


in den Selectietuin voor Rijst en 
Tweede Gewassen, gebruik gemaakt 
om nieuwe variëteiten te verkrijgen. 


Men gebruikte vooral het zaad ETT 
van twee inheemsche variëteiten, Fig. 268. Zaadplant met wortels van cassave. 
manis en begog. Uit de 700 zaailingen 


van de manis deed men eene keuze en koos er 68 uit om verder op 


112 


hunne cultuurwaarde te worden beproefd. Uit de roo begog zaailingen 
koos men er 25, om verder vegetatief te vermenigvuldigen. 

Als voornaamste factor van beoordeeling kwam in de eerste 
plaats de knolproductie per plant in aanmerking. Werkelijk is men er 
in geslaagd op deze wijze te werk gaande, eenige rassen te kweeken 
met hoog productievermogen. 

De resultaten van deze proefnemingen zijn vermeld in een tabel, 
voorkomende in het Jaarverslag 19r4 van den Selectietuin. In deze 
tabel wordt opgegeven de opbrengst per bouw in picols ongeschilde 
en geschilde wortels, het procent zetmeel en de opbrengst in picols 
zetmeel. De cijfers hebben natuurlijk slechts relatieve waarde, daar zij 
alleen dienen ter onderlinge vergelijking. 


III. Curruur. 


r. Algemeene Groeivoorwaarden. De cassave eischt een 
warm en vochtig klimaat voor de vorming van een maximaal gehalte 
aan zetmeel. De cultuur put den bodem sterk uit; vruchtbare gronden, 
die 3 à 4 jaren achtereen met cassave bebouwd werden, zijn gewoonlijk 
voor deze cultuur ongeschikt geworden, tenzij men zwaar bemestte. 

De cassavecultuur kan tot op een hoogte van Soo—1ooo M. boven 
den zeespiegel worden gedreven, ‘doch in de laaglanden is de opbrengst 
grooter dan in het gebergte. In ieder geval eischt de cassave een 
diep bewerkten, lossen grond, die het water goed doorlaat. In vochtigen 
grond kunnen zich de knollen niet goed ontwikkelen; lichte zand- 
gronden voldoen op Java over het algemeen het beste voor de cultuur; 
zand met leem en humus vermengd, levert ook zeer mooie producties. 

In de schaduw groeit de plant slecht en brengt weinig knollen voort. 

Als plantmateriaal zijn stekken, gekapt of gezaagd van het 
oudere stengelgedeelte, te verkiezen boven bibits, afkomstig van het 
jongere gedeelte. De topstekken vooral zijn inferieur plantmateriaal 
en brengen planten voort met kleine opbrengst aan knollen. 

Op Java staat de cassave hoogstens ro maanden op het veld, 
in andere landen oogst men de knollen echter ouder. Van Réunion 
wordt vermeld, dat de plant 18 tot 24 maanden te velde staat, op 
Madagascar minstens 15 maanden. 

Ook is het plantverband op Java veel enger dan in andere 


113 Knol- en Wortelgewassen. 


streken, hetgeen waarschijnlijk de oorzaak zal zijn van het vroege 
rijp zijn van de planten. 

In Noord-Amerika heeft men ernstige pogingen gedaan, de cassave 
ook buiten de subtropen te acclimatiseeren. Aanvankelijk werden deze 
met succes bekroond, doch men is er van terug gekomen, daar de 
plant te gevoelig voor nachtvorsten bleek te zijn. Ook in Noord- 
Afrika, Tunis en Algiers, heeft men om deze reden van verdere 
acclimatisatieproeven moeten afzien. 

Wanneer we aschanalyses van de cassaveplant beschouwen, dan 
valt direct het hooge gehalte aan kali en phosphorzuur daarvan in 
het oog. Het zijn dan ook vooral deze beide stoffen, waaraan de plant 
groote behoefte heeft en die zij het meest uit den bodem opneemt, 
zoodat men bij bemesting met deze behoefte rekening moet houden. 

Door bemesting alleen zijn de gronden niet in de meest voor- 
deelige conditie te brengen, men moet die ook door een zorgvuldigen 
wisselbouw bevorderen. Zoo dienen de tegalgronden, die het meest 
op Java voor de teelt van cassave gebezigd worden, afwisselend met 
andere tweede gewassen, zooals mais, kedelee, enz., beplant te worden, 
om zich met behoud van een vruchtbaren bodem, de voordeeligste 
oogsten te verzekeren. 

De variëteit, die op Java bijna uitsluitend wordt aangeplant, is 
de witte cassave; zij is blijkbaar identiek met de (twijfelachtige) soort 
Manihot dulcis en gekenmerkt door een laag gehalte aan blauwzuur 
bevattend glucoside in den wortel. Zoowel in den Oost- als in den 
Westmoesson kunnen aanplantingen worden aangelegd. 


2. Aanplant. Als reproductieorgaan maakt men bij de cultuur 
steeds gebruik van stekken. Deze worden op eene lengte gebracht 
van 20—40o cM. en hebben twee of drie oogen. De stekken moeten 
kort vóór het uitplanten worden gesneden, daar zij spoedig uitdrogen. 
Het is aan te bevelen de snijvlakken glad af te snijden, terwijl het 
het beste ís uit te planten op rijen in de richting Noord-Zuid. 

De stekken worden bij het uitplanten verticaal of iets schuin in 
den grond gestoken; ook heeft men proeven genomen met hen horizontaal 
te planten, doch blijft men de voorkeur geven aan het verticaal 
plaatsen der stekken. 

Het terrein, dat men voor de cultuur bezigt, moet vooraf eene 


174 


flinke diepe grondbewerking ondergaan, daar de planten zeer gesteld 
zijn op een lossen, goed gedraineerden bodem. Beschikt men over 
meststoffen, dan verdient eene bemesting met structuurverbeterende, 
dus met natuurlijke meststoffen (dessavuil) aanbeveling. Wil men 
hulpmeststoffen aanwenden, dan zijn phosphorzuur- en kalihoudende 
het meest aan te bevelen en inderdaad vinden deze buiten den Indischen 
Archipel bij de cassavecultuur eene ruime toepassing. 

Het plantverband is op Java niet overal gelijk en hangt ten 
nauwste samen met de meer of mindere vruchtbaarheid van den grond. 
Op zeer goede gronden wordt wel een verband van 4 bij 3 voet ge- 
nomen, op middelmatig vrucht- 
bare 3 bij 3 voet; op lichte 
gronden 2 bij 3 of 21/9 bij 
2l/j voet. 

Op Réunion, waar de 
cultuur met zeer veel zorg door 
Europeanen wordt gedreven, 
past men een ander plantver- 
band toe. In de rij plant men 
de stekken op afstand van 
+ 7o c.M., terwijl aldaar de 
grootste opbrengst per vlakte- 
eenheid wordt verkregen bij 
een rijenafstand van 1.5o M. 
(BE 5 voet): 

Op Madagascar bezigt 


Fig. 269. 


Stekken van cassave onmiddellijk na het planten. 

men wel een rijenafstand van 
r.5—2.5 M. Natuurlijk dient door proeven uitgemaakt te worden, 
welke afstand voor een bepaalden grond het voordeeligst is. 

De planttijd is op Java tegen het einde van den regentijd. Men 
poot de stekken direct op het veld uit, dikwijls twee of drie stekken 
vlak bij elkaar. Na een paar maanden hebben zich struikjes van een 
voet hoogte ontwikkeld en spoedig wordt de geheele akker door het 
gewas bedekt. 

In de eerste periode is zorgvuldig wieden noodzakelijk, later, 
wanneer de grond geheel is beschaduwd, eischt de aanplant geen 
andere zorgen dan het van tijd tot tijd losmaken van den bodem, 


115 Knol- en Wortelgewassen. 


door den grond tusschen de plantrijen te behakken. Ook is aanaarden 
van de planten noodig, om daardoor de ontwikkeling van de knollen 
te bevorderen. 

Op groote cassave ondernemingen heeft men de gewoonte 
eenige weken na het planten tusschen de rijen ondiep te ploegen 
om daardoor den grond los te maken. Men gebruikt hiervoor een 
kleinen houten ploeg. 

Het voortbrengen van vruchten wordt voorkomen door ver- 
wijdering van de bloemknoppen; bij de Inlandsche cultuur is het 
gewoonte, de planten te snoeien, waardoor deze laag blijven en 
de vorming van bloemstengels 
grootendeels wordt voorkomen. 

Men laat dan niet meer 
dan twee of drie takken aan de 
plant, waardoor de groei van 
de wortels wordt bevorderd. 

De oogsttijd is niet nauw 
begrensd; hoe langer tijd men 
de wortels gunt om zich te 
ontwikkelen, hoe meer product 
men naar verhouding wint. 

Ees sechter veen stijd; 


waarop de wortels hun maxi- 


mum gehalte aan zetmeel be- Ì 
vatten; wel neemt na dien tijd Photo J. A. Maronier 
het volume der wortels toe, Hg. 270, 

£ p Rijpe cassave-aanplant op twee stammen gehouden, 
doch dit geschiedt ten koste 
van het zetmeelgehalte. Laat men de plant nog doorgroeien, dan 
worden de wortels min of meer houtachtig en eindelijk hol. De beste 
tijd van oogsten is voor Java, in het laagland ongeveer 8 à 9 maanden 
na het uitplanten; in de bergen wordt deze iets later. 

Wanneer men de wortels begint in te zamelen, worden zij uitge- 
graven of met een deel van den stengel uitgetrokken, nadat men eerst 
de planten r à 1l/g voet boven den grond heeft afgekapt. Kan men 
met een geschikten ploeg voren tusschen de rijen trekken, dan wordt 
daardoor het rooien zeer vergemakkelijkt. 


De wortels worden van den stronk gekapt en vervoerd. Gemiddeld 


116 


is het aantal wortels dat men per plant oogst, vijf, met een gezamenlijk 
gewicht van r.2—20 K.G. 

De totale opbrengst per bouw kan bij de door den inlander 
gevolgde plantwijze 200 tot 300 picol per bouw bedragen. 

Wanneer men op ondernemingen goede soorten aanplant, kan 


zelfs een opbrengst van 5oo picol en meer bereikt worden. 


Dikwijls worden er tusschen de cassave andere gewassen geteeld, 


zooals maïs, gierst, tabak enz. Deze manier verdient vooral dààr aan- 
beveling, waar men last heeft van schadelijk gedierte (cassavemijt). 

Cassave als onderplanting bij jonge caoutchouc aanplantingen 
komt hier en daar voor. Waar men voldoende gelegenheid heeft voor 
afzet van de wortels, verdient dit zeker aanbeveling om de onkosten 
der eerste jaren te bestrijden en de terreinen vrij van onkruid te 
houden. Volgens de Zwopzcal Agriculturist zijn er op Malakka ver- 


07 Knol- en Wortelge rassen. 


scheidene caoutchoucplanters, die op deze wijze de onkosten van hunne 
jonge aanplantingen geheel kunnen dekken en er zelfs nog belangrijke 
winsten bij maken. 

3. Ziekten en Plagen. Onder de schadelijke zoogdieren 
noemen wij in de eerste plaats de ratten of muizen (tikoes). Zij woelen 
den grond om, wanneer de knollen groot zijn, teneinde deze te 
bemachtigen. De schade kan soms vrij belangrijk zijn, wanneer het 
ongedierte in grooten getale optreedt. 

Eveneens kunnen de aanplantingen te lijden hebben van wilde 
varkens, die in de streken, waar de cassavecultuur de laatste jaren 
eene sterke uitbreiding onder- 
ging (Kediri), veelvuldig voor- 
komen. 

De grootste vijand van 
het cassavegewas is echter een 
insect, de zoogenaamde cassave- 
mijt, Tetranychus bimaculatus 
Harv., die zich in de laatste 
jaren vooral in Oost-Java sterk 
heeft vermeerderd en soms 
zeer groote schade heeft ver- 
oorzaakt. 

De cassavemijt behoort 


tot de groep der Acarinen en 


Photo J. A. Maronier. 


vertoont in uiterlijk groote ge- 


Fig. 272. 
lijkenis met den zoogenaamden Ookstivan WARE AN 
„red spider’, de theemijt. Zij 
verschilt van deze Tetranychus species echter door hare eieren. Bij de 
theemijt zijn deze rood gekleurd en van een haakvormige uitsteeksel 
voorzien; bij de cassavemijt is de kleur donker grijs, zonder eenig 
uitsteeksel. 

Dr. P. CrAMER maakt van het optreden van de cassavemijt voor 
het eerst melding in ZJeysmannta 17° jaargang. 

In 1913 verscheen van de hand van Dr. S. LEEFMANs, entomoloog 
aan het Departement van Landbouw, een uitgebreid rapport van de 


mijtenplaag, waarin hij een gecompileerd overzicht geeft van zijn 


178 


onderzoekingen ter bestrijding daarvan. Na lezing van dit rapport 
moet men wel tot de conclusie komen, dat men hier voor een zeer 
moeilijk op te lossen vraagstuk is gesteld en dat de middelen, door 
de planters reeds sedert jaren in praktijk gebracht, nl. het op stomp 
kappen van de aangetaste planten en het afplukken der aangetaste 
bladeren (pritillen), ook tegenwoordig nog als de eenige bestrijdings- 
middelen beschouwd moeten worden bij een eenigszins belangrijk 
optreden van de plaag. 

Wanneer men tot het op stomp kappen overgaat, moet 
dit vergezeld gaan van een zorgvuldig schoonmaken van de tuinen 
terwijl het onkruid tevens met de gekapte cassavestengels verbrand 
moet worden. 

De vroege morgen is daarvoor de meest geschikte tijd, daar de 
mijten dan nog stilzitten en er weinig gevaar is, dat zij bij het kappen 
en vervoeren van de aangetaste deelen op gezonde planten overgaan. 

Wanneer de planten ouder dan 7 maanden zijn, biedt het op 
stomp kappen geen voordeel meer. 

Het afplukken van de bladeren kan in sommige gevallen zijn 
nut hebben, doch alleen, wanneer de mijt op kleine oppervlakten 
voorkomt om daardoor de uitbreiding te voorkomen. Met cijfers heeft 
LEEFMANS kunnen aantoonen, dat de productie aan knollen door dit 
middel zeer achteruitgaat en kon hij tevens constateeren, dat de 
kwaliteit der knollen er onder lijdt. Bij zijn proeven vond hij namelijk, 
dat aan aldus behandelde planten slechts zelden gezonde witte knollen 
voorkwamen. Toch is het beter het afplukken der bladeren consequent 
door te voeren, dan de mijt maar haar gang te laten gaan, daar de 
planten bij een eenigszins belangrijk optreden der mijten ten doode 
zijn opgeschreven, terwijl bij tijdig pritillen de plant tenminste blijft 
leven, daar het vegetatiepunt niet spoedig wordt gedood. 

Een uitgebreide proef werd door LererFMaNs genomen om de mijt 
te bestrijden door middel van haar natuurlijke vijanden en maakte hij 
daarvoor een zorgvuldige studie van de leefwijze van het dier. 

Allereerst constateerde hij, dat deze Tetranychus soort op een 
groot aantal andere planten kan leven, zooals bijv. Ricinus communis, 
kina, een aantal op Java veel voorkomende onkruiden en op de djarak 
pagger, (Jatropha curcas), die vooral in Oost-Java veelvuldig wordt 
aangeplant. 


179 Knol- en Wortelgewassen. 


De verspreiding van het insect heeft plaats, doordat het zich 
over den grond beweegt en langs de stammen der planten naar boven 
klimt en niet, zooals men dikwijls meende, door den wind. Ook de 
verspreiding door den wind van de eieren afzonderlijk acht hij niet 
waarschijnlijk, daar deze te vast aan de bladeren zitten. Een andere 
quaestie is echter, dat stofhoozen bladeren, waarop mijten of eieren 
zitten, meevoeren over vrij grooten afstand, waaraan dan het plotseling 
optreden van mijten op meer afgelegen plaatsen zou zijn toe te schrijven. 
Ook het meedragen van mijten op de kleederen van het werkvolk 
kon herhaaldelijk worden waargenomen. 

Als natuurlijke vijanden noemt LEEFMANS eenige soorten Lieven- 
heerbeestjes en ook een andere soort van mijt. Hij bracht in een 
sterk aangetasten aanplant een zeer groot aantal der Lievenheersbeestjes 
over, doch het bleek, dat deze niet wilden blijven en sawah’s opzochten 
om hun eieren te deponeeren, zoodat de vermenigvuldiging ter plaatse 
niet sterk genoeg was om de cassavemijt afdoende te bestrijden. 

De proeven door hem genomen met verschillende insecticiden, 
zoowel natte als droge, hebben niet tot een gunstig resultaat kunnen 
leiden. De beste resultaten werden nog verkregen door bespuiting met 
zwavel in poedervorm. De kosten daarvan vallen echter zoo tegen, 
dat aan een toepassing in het groot niet te denken is. 

Als voorbehoedmiddel is nog de keuze van het plantmateriaal 
te vermelden, alleen stekken, die uit volkomen vrij gebleven tuinen 
afkomstig zijn, mogen als zoodanig gebruikt worden. 

Is men bij gebrek aan deze, gedwongen stekken uit aangetaste 
tuinen te gebruiken, dan zal het doelmatig zijn hen te desinfecteeren, 
door ze eenigen tijd aan den damp van brandende zwavel bloot 
te stellen. 

Van geen der opgegeven bestrijdingsmiddelen is echter te ver- 
wachten, dat zij meer vermogen uit te werken dan de plaag eenigszins 
te beperken. 

Uit hetgeen door verschillende schrijvers over de cassave in 
Afrika, West-Indië en Réunion is megedeeld, blijkt, dat men voor den 
aanbouw in het groot de voorkeur geeft aan de bittere cassave. Deze 
soort groeit over het algemeen forscher en de planten zijn beter bestand 
tegen dierlijke vijanden. 

In de uitgebreide cassave aanplantingen, gelegen op de helling 


750 


ran den Kloet in Kediri, wordt belangrijke schade aangericht voor- 
namelijk door de larven van twee keversoorten, Leucopholis rorida 
Fab. en Lepidiota stigma Fab. De meest schadelijke is de eerste 
soort, op Java bekend onder den naam lonté. 

Lreermans heeft in een mededeeling van het Departement van 
Landbouw deze en nog andere soorten beschreven. De engerlingen 
vreten de wortels en later ook de wortelknollen zelf aan. Treedt de 
plaag sterk op, dan verliezen de planten hare bladeren en geven geen 
opbrengst meer. Ook de plantbibit kunnen de oerets aantasten, zoodat 
inboeten in groote mate noodzakelijk wordt. 

Als bestrijdingsmiddel tegen deze plaag worden de velden 
verscheidene malen omgeploegd om daardoor de volwassen enger- 
lingen aan de oppervlakte te brengen. Deze worden dan verzameld en 
vernietigd. 

LEEFMANS nam verscheiden proeven met maag- en contactgiften. 
De maaggiften bleken geen waarde als bestrijdingsmiddel te bezitten, 
terwijl van de vele beproefde contactgiften zwavelkoolstof het werk- 
zaamst was. 

Vele andere gewassen bleken door Leucopholis oerets te worden 
gevreten, Agave echter niet en werd bevonden dat agavegronden 
oeretvrij bleven, zoodat agavesoorten met succes als wisselgewas kunnen 
worden aangewend. 

Dr. KoniNGsBERGER heeft nog enkele dierlijke cassavevijanden 
beschreven, doch de aangerichte schade is van al deze soorten be- 
langrijk minder dan die van bovengenoemde. We noemen uit zijn 
mededeelingen daarvan de volgende: Monolepta quadripunctata F. 
een keversoort, die schade aan bladeren en bladstelen veroorzaakt; 
een Lytta soort, die de bladeren aanvreet; Acosmeryx ancea Cr, een 
pijlstaartvlinder, waarvan de rups schadelijk is en de schildluissoorten 
Pinnaspis, Lecanium en Aleurodes. 

Van ziekten, die niet door dieren worden veroorzaakt, heeft de 
cassave in Nederlandsch-Indië nog betrekkelijk weinig te lijden. 

In roo4 werd in Kediri voor het eerst eene ziekte geconstateerd, 
welke onder den naam van wortelrot bekend staat. Zooals de naam 
aangeeft, bestaat de ziekte in het wegrotten van de wortelknollen, 
terwijl bovendien de aangetaste planten hare bladeren verliezen. 
De zieke planten sterven niet af, doch vormen later weer nieuwe 


781 Wortel- en Knolge wassen. 


wortels en stengels. Het wegrotten begint aan de punt van de wortels, 
terwijl de knol eene violette kleur aanneemt. 

Op sommige ondernemingen is opgemerkt, dat de ziekte zich 
van een bepaald centrum uit verspreidt. In pas ontgonnen oude kofhe- 
tuinen komt de ziekte procentsgewijze minder voor dan op gronden, 
waarop de cassavecultuur reeds lang werd uitgeoefend. 

De oorzaak van de ziekte is waarschijnlijk een bacterie; afdoende 
bestrijdingsmiddelen zijn nog niet gevonden. 

Bij pas geoogste wortels wordt soms een verkleuring waar- 
genomen; de wortels worden geel of blauwachtig gevlekt, waardoor er 
geen zuiver wit meel uit kan worden verkregen. De oorzaak van dit 
verschijnsel is nog niet verklaard, waarschijnlijk is deze van physio- 
logischen aard, daar geen microörganismen gevonden werden. 


IV. BEREIDING VAN CASSAVEMEEL EN TAPIOCA. 


De gewoonlijk gevolgde bereidingsmethode van cassavemeel 
berust op het door middel van raspen mechanisch openen van de 
cellen, waarin het zetmeel is opgesloten. Zoowel in het klein in de 
desa, als in het groot in fabrieken is de gevolgde bereidingsmethode 
in hoofdzaak hetzelfde. 

Vóór de bewerking worden de cassaveknollen geschild en ge- 
wasschen; de waarde van het meel hangt in hoofdzaak af van de 
kleur en is het dus allereerst noodzakelijk, dat al het vuil zorgvuldig 
verwijderd wordt. 

De rasp door den Inlander in de dessa gebruikt, is hoogst een- 
voudig en bestaat slechts uit een stuk blik, waarin met een spijker 
gaten zijn geslagen; de uitstekende randjes van die gaten vormen de 
rasp. Ook gebruikt men wel plankjes, waarin stukjes koper- of ijzerdraad 
zijn aangebracht, die een paar millimeter boven de plankoppervlakte 
uitsteken. Een andere raspinrichting, bij de Inlanders in gebruik, is 
de z.g. traprasp. Boven een houten bak is een wiel aangebracht, 
waarvan de buitenrand bestaat uit een strook blik met daarin ge- 
slagen gaatjes. Aan de as van het wiel zijn trappers bevestigd en de 
Inlander, zittend op een bankje, doet het wiel met de voeten snel 
ronddraaien, terwijl hij de cassaveknollen een voor een tegen de rasp 


drukt. Het raspsel wordt in den onderstaanden bak gespoeld door een 


waterstraal, die voortdurend toevloeit uit een boven het wiel aange- 
bracht reservoir. 

De aldus fijngeraspte cassave wordt overgebracht naar aarden 
of cementen potten of bakken en onder toevoeging van water flink 
omgeroerd en door doeken gezeefd, welke bewerking wordt herhaald 
tot het afloopende water helder wordt. Het melkwitte vocht, dat door 
de doeken geloopen is, wordt opgevangen in andere potten en bakken 


waarin men het ongeveer een à twee dagen laat staan om het zetmeel 


Fig. 273. Inlandsche wijze van cassave-meelbereiding in Oost-Preanger, (het raspen). 


eruit te laten bezinken. Op den bodem vormt zich een dikke laag 
meel, het helder geworden water wordt voorzichtig er afgegoten en 
het meel in de zon gedroogd. 

Dit door de Inlanders bereide meel wordt meestal opgekocht 
door kleine Chineesche fabrieken, waar het weer met water vermengd 
en gezuiverd wordt, teneinde er een product van betere kwaliteit uit 


te verkrijgen. 


183 Knol en Wortelgewassen. 


In de fabrieken wordt door gebruik te maken van machinerieën 
een meer intensieve bewerking toegepast, waardoor de opbrengst aan 
meel grooter en het product gelijkmatiger en zuiverder is. 

Veelal worden de wortels geschild aan de fabrieken afgeleverd. 
De geschilde wortels worden eerst afgespoeld in een bak met helder 
stroomend water en daarna naar de raspinrichting overgebracht. Het 
raspen geschiedt in speciaal daarvoor ingerichte machines van soort- 


gelijk model als in de aardappelmeelfabrieken in gebruik zijn. Onder 


Fig. 274. Bereiden van cassave-meel (het zeven) in een door inlanders gedreven fabriek. 


toevoeging van water worden de wortels fijn gewreven, teneinde 
het zetmeel zooveel mogelijk uit de cellen vrij te maken. Toch 
blijft er altijd nog een hoeveelheid zetmeel in de pulp achter, welke 
[O—15 0/g kan bedragen. In sommige fabrieken raspt men daarom 
de pulp nog een keer in een z.g. pulpmolen, doch meestal wordt 


dit nacselaten. 


Het raspsel wordt van de raspinrichting naar de zeven geleid, 


784 


waar het zetmeelhoudende water wordt gescheiden van de grovere 
deelen. 

Verschillende zeeftoestellen worden hiervoor gebruikt, o.a. een 
cylinderzeef, die op Java het best schijnt te voldoen. De zetmeelbrij 
vloeit door een buis in een draaienden cylinder, waarin zij met water 
wordt vermengd en komt door de mazen van de zeef in een daar- 
onder staanden bak terecht. Vandaar vloeit zij naar bezinkbakken. 
De uitgespoelde pulp wordt dan uit den cylinder afgevoerd naar een 
anderen bak. 

Soms ook wordt het raspsel met behulp van mechanisch bewogen 
roerders door fijnmazige vaststaande zeven gewreven. 

Daar in het afloopende zetmeelhoudende water nog zeer fijne 
vezelresten voorkomen, laat men in sommige fabrieken alles nog 
eens door een fijnere zeef loopen, welke bewerking men raffineeren 
noemt. 

De gemetselde, secementeerde bezinkbakken staan op verschillende 
hoogte ín twee of drie rijen bij elkaar. 

Nadat het meeste zetmeel bezonken is, laat men het water 
afvloeien in een lager staanden bak en verwijdert het tenslotte, als 
het geheel helder is geworden. Het bezonken zetmeel wordt door 
houten spatels uit de bakken gestoken; de brokken zijn aan den onder- 
en bovenkant het minst helder en dit gedeelte wordt er afgeschraapt. 
Dit schraapsel wordt later als naproduct verwerkt. 

De zetmeelbrokken worden vervolgens naar roerinrichtingen 
gebracht, waar zij weer met weinig water vermengd en tot pap geroerd 
worden. Dit mengsel wordt opnieuw in bezinkbakken gelaten, welke 
bewerking nog verschillende organische verbindingen verwijdert, die 
soms later aanleiding zouden geven tot ongewenschte gistingsprocessen. 

In groote modern ingerichte fabrieken wordt het water uit de 
zetmeelpap verwijderd door centrifuges; het overgebleven meel heeft 
een lager vochtgehalte dan het meel uit de bezinkbakken en daardoor 
kan de droging sneller geschieden. 

Het drogen gebeurt in de fabrieken meestal uitsluitend kunst- 
matig, het zetmeel wordt zoo dun mogelijk uitgespreid op zinken platen 
boven ovens, waarin een zacht vuur wordt gestookt. Deze droging 
moet zeer zorgvuldig geschieden, daar het meel spoedig een eenigszins 


gele kleur aanneemt. 


185 Knol- en Wortelge wassen. 


In kleinere fabrieken en daar, waar voldoende werkvolk te 
krijgen is, wordt het meel in de zon gedroogd, hetgeen het voordeel 
heeft, dat het gelijktijdig gebleekt wordt en een mooi wit product 
oplevert. Op bamboeborden wordt het uitgespreid en telkens met de 
hand omgewerkt en zooveel mogelijk fijn gemaakt. 

Nadat het gedroogde meel in molens gemalen is, wordt het 
gesorteerd en gezeefd en is het gereed om in den handel te worden 
gebracht. 

Uit de eerste kwaliteit cassavemeel wordt de tapioca bereid, de 
tweede kwaliteit kan daarvoor niet gebruikt worden, daar men dan 
tapioca van een vuil-gele kleur zou verkrijgen. 

De tapioca wordt meestal in dezelfde fabriek bereid als het meel. 
Vroeger maakte men op Java alleen z.g. ruwe tapioca en werd deze 
in Europa verder verwerkt tot de soorten, waarin de kleinhandel 
die wenscht, doch de laatste jaren maakt men deze soorten ook op 
Java zelf. 

Voor het verkrijgen van ruwe tapioca wordt het cassavemeel 
gebracht in kleine rood-koperen pannen, ongeveer 6o cM. in doorsnede. 
Deze pannen, die in een rij naast elkaar staan, zijn voorzien van een 
dubbelen bodem, waarin stoom van 3—5 K.G. druk kan worden 
toegelaten. In iedere pan wordt ongeveer 5 K.G. meel gebracht, dat 
glad over den bodem wordt uitgespreid. 

Drie of vier minuten laat men stoom toe, totdat het meel zich aan 
het koper begint vast te hechten. Door middel van een spatel wordt 
het weder losgemaakt om aanbakken te voorkomen en het drogen te 
bevorderen. Tenslotte klontert het meel en wordt het doorschijnend. 
Door middel van een zoogenaamden ijzeren hand wordt de tapioca 
dan uit deze pannen genomen. Na afkoeling wordt deze ruwe tapioca op 
zeven gebracht en met de hand verkruimeld. De fijnere stukken vallen 
door de mazen, de grootere stukken worden verder machinaal fijn 
gewreven. Het zeefsel wordt opnieuw gezeefd en gesorteerd. De 
grootste stukjes heeten tapioca-flake, de kleinere en het fijne gruis 
tapioca-siftings. 

sehalve deze soorten bereidt men nog paarl-tapioca. In grootere 
fabrieken worden de ronde balletjes gemaakt, door het vochtige meel 
machinaal door een geperforeerde plaat te drukken. De draden meel 
vallen in kleine stukjes uit elkander, die vervolgens tusschen twee 


Deer II. 50 


186 


platen tot balletjes gerold worden. Door verhitting worden zij ver- 
stijfseld en na zeving als medium-, small en seed pearl in den handel 
gebracht. 

Naast deze meelproducten wordt nog een groote hoeveelheid 
cassavewortels in gedroogden vorm onder den naam van gaplek of 
kaspé naar Europa uitgevoerd. Vooral de bevolking van Midden- en 
en Oost-Java legt zich op de bereiding van dit product toe. 

De wortels worden geschild, in de lengte in vier stukken gesneden 
en daarna wordt elk stuk weer in drieën of vieren verdeeld. Soms 
ook snijdt men de wortels in schijven. Na afspoeling in helder water 
laat men de stukken in de zon drogen en zijn zij voor den export 
gereed. Vooral Semarang is een voorname uitvoerhaven van deze 
gedroogde cassavewortels. 

Een ander uitvoerproduct is de z.g. cassave-ampas, het uitge- 
spoelde raspsel uit de fabrieken. Deze ampas bevat nog een hoeveelheid 
zetmeel, die het loonend maakt dit product naar Europa te exporteeren, 
waar het bij de stijfselfabricatie en veevoederindustrie verder wordt 


verwerkt. 
V. SAMENSTELLING, VOEDINGSWAARDE EN GEBRUIK. 


De voornaamste bestanddeelen van den wortel zijn water, zetmeel 
en vezelstof. Deze bestanddeelen kunnen sterk variëeren bij verschillende 
variëteiten en bij verschillende groeiplaatsen. 


Een paar gemiddelde cijfers uit eene reeks van analysen zijn de 
volgende: 


Zoete Cassave. Bittere Cassave. 
Waternet Breen en Ge 67.0 50.5 
BANE 5 & pre toro he oo Hd 230 41.5 
Vezelstof … 6 5 8 
Mineralefsto fen mn ee L.O | 1.6 
We EO HOE REN onstond 0.6 0.7 
Stikstof houdende stoffen. . .... 1.9 0.9 


187 Knol- en Wortelgewassen. 


Eene aschanalyse van den cassavewortel (aschgehalte r—2 0/) 
van het totale gewicht) geeft de volgende uitkomsten: 


nn me 
| Schil (2.20 % van het 
totale gewicht). 


Geschilde Wortel. 


Fe, O3 à . 0 0.66 2.45 
Cam 5 10.64 6.62 
Mg O0. 1-35 3312 
Na, O. 1.28 0.95 
K, O0 : 41.58 14.70 
P, O; 5e je 15.59 2.45 
S Os 3 Bei 
C Os 2 he eea 0.14 2.51 
Si O} (oplosbaar in Nay C O3) . 0.94 10.04 
SiOs (onoplosbaar in Nas C Og). . … Teng 52.58 
OL BE GO NER NO NE 25715 I.41 


Blauwzuurbevattende verbindingen heeft men in de knollen steeds 
aangetroffen, gewoonlijk echter minder in de zoete dan in de bittere 
variëteiten. De cijfers, hieromtrent gevonden, schommelen voor zoete 
variëteiten tusschen o.oor en 0.003 0, voor de bittere tusschen 0.022 
0.077 % in de wortels. 

Volgens enkele schrijvers zou het blauwzuurhoudende glucoside 
ook in de bladeren en stengels voorkomen, hetgeen men bemerkt aan 
den sterken geur naar bittere amandelen, die ontstaat bij fijnwrijving 
van de bladeren tusschen de vingers. 

In de lijsten van analysen, uitgevoerd in het Koloniaal Museum 
te Haarlem treft men ook de cijfers aan omtrent de voedingswaarde 
van cassave en de daaruit bereide producten. Voor versche cassave 
wordt een voedingscijfer van 25—39 opgegeven, voor cassavemeel 95 
en voor tapioca 87. 

Vergelijken we de voedingswaarde van de versche cassave met 
die van aardappelen, dan zien we, dat die niet veel daarvan verschilt, 
voor aardappelen wordt als cijfer 27 —34 opgegeven. 

Het gebruik, dat men van den cassavewortel maakt, is verschillend. 
Over geheel Java kan men de knollen op de pasars en aan de warongs 
vinden, aan de laatste meestal gekookt of in allerlei vormen voor directe 
consumptie bereid. Door het koken wordt het blauwzuurhoudende 
glucoside ontleed, waarna het vluchtige cyaanwaterstofzuur ontwijkt. 


188 


Het uit de wortels bereide cassavemeel, wordt als voedingsmeel 
in de tropische landen zeer veel door de inlanders gebruikt. 

Wanneer men geraspten of op andere wijze fijnverdeelden cassave- 
wortel uitperst, dan wint men daaruit ongeveer twee derde van het 
gewicht aan sap. Verkookt men dít tot een dunne stroop dan ver- 
dwijnen daaruit de giftige bestanddeelen en men houdt een saus over, 
die met specerijen aangenaam smakend gemaakt kan worden. Deze 
saus, die als een soort soja kan worden beschouwd, heeft de eigenschap 
stikstofhoudende stoffen als vleesch en visch maanden lang voor bederf 
te kunnen vrijwaren. Deze eigenschap wordt toegeschreven aan een 
stof, sepsycolitine genaamd, die men in de saus heeft kunnen aantoonen. 

In landen buiten den Indischen Archipel vindt de cassavewortel 
eene veel ruimere toepassing. Er worden door gistingsprocessen ver- 
schillende alcoholische dranken uit bereid terwijl de ruwe tapioca in 
verschillende vormen wordt gebracht, al naar de vraag en behoefte 


van de afnemers. 
VL. BEPLANTE OPPERVLAKTE, PRODUCTIE, HANDEL, Urrvormr. 


Volgens het Verslag omtrent Handel, Nijverheid en Landbouw 
van Nederlandsch-'ndië besloeg de aanplant van cassave op Java en 
Madoera deze uitgestrektheden (in bouws): 


Gewesten. Wltsroms. Wilt 1Or4r Ult. rors. 
Bantam en 4000 2.200 3.400 
Sataviann dn ner 4 IOO 4.400 6.800 
Preanger, … 4 4 56:000 51 000 55.700 
Cheribonn en IOO 1 5.000 17.400 
Bekalonsanims 7.200 7.800 13.800 
Semarane … an en 3e:000 50 OOO 57-000 
Banjoemas an & Teen 2000 10.000 14.900 
tedoen Ee 2000, 43-000 49.400 
Djoksdjakartar % 5 16000 5.900 11.800 
Soetakartan ans nn 22000 26.000 34-000 
Rembangum ns ee wi O00 12.000 15.800 
Soerabaja na ATO 5.700 4.300 
Basoeroeann weeen 000 16.000 32.100 
Besoekdn tn ten 7200, 6.700 8.800 
Madioenmsn en 200 9.200 21.900 
Sedigiti 0e en AILOOO 17.000 24.700 
Madoera on ken 1221000 20.000 22.400 


314.650 301.900 394-200 


7890 Knol- en Wortelgewassen. 


Deze oppervlakte wisselt zeer sterk af met het seizoen. Zoo 
bedroeg zij einde Mei 1ror4 een maximum van 357.000 bouws, tegen 
een minimum op einde November van 228.000. 

De oogst 1rgr5 kwam in totaal van 564.000 bouws, die van 1914 
was van 530.000 bouws afkomstig. 

Cassave werd in 19r4, in verhouding tot de uitgestrektheid 
bouwerond, het meest geplant in de residenties Semarang, Kedoe en 
Kediri, resp. 53 ooo bouws d.i. 90/ op ult. Juli; 5r.ooo bouws d. i. 
50/, ult. Maart en 23.000 bouws d.i. 5% ult. Mei en Juni. In de 
residenties Bantam en Batavia was deze cultuur van weinig beteekenis. 

Op de Buitenbezittingen treft men de cassavecultuur voornamelijk 
aan in het Gouvernement Sumatra's Oostkust, dat over Belawan 
groote hoeveelheden cassaveproducten uitvoert. 

Volgens de Statistiek van den Handel, de In- en Uitvoerrechten 
in Nederlandsch-Indië bedroeg de uitvoer van cassave en van daaruit 
bereide producten deze hoeveelheden in tonnen van 1ooo K.G. 


IO 11 1912 1913 Lord ron 
Gedroogde wortel (gaplek). . 15.939 17.313 25.948 37.249 31.457 
Tapiocameelvan Javaen Mad. 38.949 41.422 53.237 48.546 43.849 


idem van Buitenbez. . 185 933 93 391 133 
dapioeca paarlen Sm. — 1.062 778 “1-324 460 
gern uitleen MA le — 10.954 10.487 8.252 5.466 
tdemmaltvallses. vl Remen La — 12903 14.158 “6.541 2.613 


De uitvoer van den gedroogden wortel is voornamelijk gericht 
naar Nederland en Groot-Britannië, van het meel naar Groot-Britannië, 
de Vereenigde Staten en Singapore, de paarl en flake tapioca vinden 
hun weg naar Groot-Britannië, Nederland en de Vereenigde Staten, 
terwijl de afval voornamelijk naar Nederland en Groot-Britannië wordt 
verscheept. 


1) Daar de gegevens voor den uitvoer van paarl, flake en afval voor het 
eerst in rgr2 werden opgegeven, zijn die voor rgrr niet beschikbaar. 


790 


VII. LITERATUUR. 


Bie, H. C. pr De Landbouw der Inlandsche bevolking op Java. 
Mededeelingen van 's Lands Plantentuin XLV. 

Boorsma, Dr. W. G. Vergiftige Cassave, Zeysmannta 1905. 

BrokzeijL, K. R. F. De Cassave, NO, IX van de Serie: Onze Koloniale 
Landbouw. 1916. 

Corson L. en Crater, L. Culture et Industrie du Manioc. 1906. 

Cramer, Dr. P. Rapport over een Acarinenplaag in Cassave aanplan- 
tingen in de residentie Kediri. Korte berichten uitgaande van 
het Departement van Landbouw NO. 51, Teysmannia 1907. 

Hurerrt P. en Durrè, E. Le Manioc. Bibliothèque pratique du colon rgro. 

LererManNs, S. De cassave mijt. Mededeelingen van het Departement van 
Landbouw, 1915 NO. 14. 

LeEeFMANS, S. De cassave oerets. Mededeelingen van het Departement van 
Landbouw 1915 NO. 13. 

ToNNiNGeN, D. W. Rosr van Verslag over West-Indische cassave, 
gevolgd door een scheikundig onderzoek van drie cassave- 
soorten. Buitenzorg 1854. 

Tracy, S. M. Cassave-Farmers, Bulletin NO. 167, U. S. Department 
of Agriculture 1903. 

TEYSMANNIA, 1900. WiGManN, Cassave. 1900 DE Bir, Cultuur van cassave 
1907 pE Kruirr, Biologische bereiding van cassavemeel. 

Van per Stok, J. E. Onderzoekingen omtrent Rijst en Tweede 
vewassen. Mededelingen van het Departement van Landbouw 1910. 

Van per Stok, J. E. Over den invloed van het omgekeerd planten 
van Cassave stekken op de productie van knollen en stengels. 
Teysmannia NO, 20, 1909. 

Van per Stok, J. E. Bibitproef bij Cassave. Zeysmannia NO. 20, 190g. 

Von Srürrer, F. A. Nederlandsch Oost-Indische Cultuurgewassen 
etc. 1906. 

Wirrey. Harvey, W. Sweet Cassave. U. S Department of Agriculture. 
Bulletin 44, 1804. 

Wirrev. Harvey, W. The manufacture of starch from potatoes and 
cassave, 19oo. U. S. Department of Agriculture. Bulletin NO. 58. 

WorrrMann, F. Handbuch der tropischen Agricultur, 1892. 


Knol- en Wortelgewassen. 


Bataten,. 


Bataten worden in alle tropische landen verbouwd om de eetbare 
knollen. Deze zijn langwerpig, zoetachtig van smaak en vrij voedzaam. 
De jonge uitspruitsels van de planten worden in Indië bijwijze van 
salade of asperges gegeten. 

De bataten behooren tot de orde der Tubiflorae, tot de familie 
der Convolvulaceae, tot het geslacht Ipomoea. Naam Ipomoea batatas 
Poir = Batatas edulis 
Chois = Convolvulus ba- 
tatas Linn. 

Er bestaan echter 
nog meerdere synoniemen; 
Mrogurr noemt er in de 
Flora van Nederlandsch- 
Indië een tiental op. 

In het Maleisch heeten 
de bataten oebi djawa, in 
Bat.-Maleisch oebi ketela, 
in het Javaansch téla, in 


het Soendaneesch hoewi 
boled. 


me Botanische be 
schrijving. De stengel 
is kruipend met knolvor- 
mende wortels. 

De bladeren zijn ver- 
schillend, hoekig en ge- 


lobd, hartvormig, spits toe- 


os 
Ig, 


loopend 5—r15 c.M. lang. 


De bloemstelen zijn even 


lang of langer dan de bladstelen en dragen 3—4 bloemen. De kleur is 
groen of roodachtig. De kelkbladen zijn 5 in aantal, gespitst; de bloem- 
kroon is klokvormig met 5 plooien, wit en onderaan lichtpaars van kleur 
evenals de plooien. De helmdraden zijn aan den voet verbreed; de 
stamper bestaat uit een twee- of vierhokkig vruchtbeginsel met een of 
twee eitjes in elk hokje en een enkelvoudigen stijl met knopvormigen 
tweelobbigen stempel. 

De zaden zijn drie tot vier in getal, kaal of behaard. De wortels 
zijn purper, bij sommige exemplaren wit van kleur. 

De soort is zeer variabel. 


2. Cultuur. Gewoonlijk plant men de bataten voort door middel 
van stekken of van knollen, zeldzamer door zaden. 

Volgens SEeMLER kunnen in den tropengordel slechts dan met 
voordeel bataten worden verbouwd, wanneer het klimaat niet zeer 
vochtig is. De te Buitenzorg met deze cultuur opgedane ervaring is 
echter met deze uitspraak niet geheel in overeenstemming. De groei- 
periode is niet langer dan die van den aardappel, namelijk 3 à 4 
maanden, maar gedurende dien tijd verlangt de plant eene hooge 
temperatuur. De meest geschikte grond voor hare ontwikkeling is een 
los, fijn, zandig leem, dat niet te arm aan phosphorzuur en kali ís. 
Overmaat van stikstofhoudende stoffen in den bodem geeft eene 
ongewenschte ontwikkeling van de ranken ten koste van die van de 
wortels. 

Eene te diepe grondbewerking, bijvoorbeeld eene van 15 c.M., 
is onvoordeelig, daar men dan lange en dunne knollen zal oogsten. 
Phosphorzuurbemesting heeft in landen buiten Java gunstige resultaten 
opgeleverd. 

De beste tijd van uitplanten van de stekken is ongeveer twee 
maanden vóór het einde van den regentijd, daar de knollen dan in 
den drogen moesson kunnen rijpen. 

Men plant de stekken op een afstand van 45 bij 45 of 45 bij 5o 
cM. uit. Drijft men de cultuur in het groot, dan legt men gewoonlijk 
bedden aan, waarop de stekken worden uitgeplant. Deze laatste worden 
ter lengte van 1l/, à 2 voet gekapt en een paar dagen vóór het 
uitplanten gereed gemaakt. 

Dikwijls verbrandt men op terreinen, waarop bataten geplant 


1938 Knol- en Wortelgewassen. 


zullen worden, het padistroo niet, maar brengt dit in de plant 
bedden onder. Het doel is, plantbedden te verkrijgen, waarvan de 
grond zoo mul mogelijk is en aan de knollen eene gunstige gelegenheid 
wordt geboden zich te ontwikkelen. Men laat den grond daarom ook 
in kluiten, welke later vanzelf uit elkaar vallen. 

Op tegallans gaat men op gelijke wijze te werk, het onkruid 
wordt neergeslagen en op rijen bijeengebracht. 


De grond wordt tusschen de rijen omgespit of omgeploegd en 


de rijen met aarde bedekt. In Midden- en Oost-Java heeten dergelijke 
bedden goeloet, in de Soendalanden heuleuron. 

Een dag of drie na het uitplanten beginnen de stengels uit te 
loopen, eene week later worden de jonge loten weder verwijderd om 
daardoor de stekken gelegenheid te geven nieuwe, krachtiger loten 
te vormen. Ongeveer vier weken na het uitplanten wordt de aanplant 


gewied; is deze ongeveer twee maanden oud, dan wordt zoo noodig het 


194 


wieden herhaald, doch gewoonlijk kan men met één keer wieden 
volstaan, aangezien de bladeren en stengels zich dermate over de 
bedden verspreiden, dat het onkruid zich haast niet ontwikkelen kan. 

Voor het slagen van de cultuur is het zeer noodig zorg te dragen 
voor eene goede afwatering van het veld, omdat anders de knollen 
spoedig tot rotting overgaan. 

Met den oogst kan worden begonnen, wanneer het loof rood 
wordt en begint te verwelken, hetgeen gewoonlijk 3 à 4 maanden na 
het uitplanten gebeurt. 

Het oogsten bestaat in het uitgraven van de knollen en daar- 
mede mag niet te lang worden gewacht, daar de knollen anders 
door ongedierte worden aangetast, en dientengevolge een bitteren min 
of meer samentrekkenden smaak krijgen. 


3. Ziekten en plagen. Een snuitkevertje, behoorende tot 
het geslacht Cylas, kan aan het batatengewas soms zeer ernstige 
schade berokkenen. Het kevertje is over geheel Java bekend en 
de schade, er door veroorzaakt, wordt door de Inlandsche bevolking 
aangeduid met den naam amaà boleng of amá bongkengen. 

Waarschijnlijk is het kevertje identiek met den sweet potatoe 
weevil, Cylas formicarius, welke zoowel in Amerika als in Britsch- 
Indië en op Madagascar is geconstateerd. 

Het batatenkevertje gelijkt eenigszins op een mier. De kleur 
der dekschilden en van den kop en snuit is blauwzwart met groen- 
achtigen weerschijn. De kleur van den protorax is roodbruin. De 
larven zijn wit en deze boren gangen door den wortelknol, in welke 
gangen men de excrementen van het dier vindt. Wanneer de larve 
gaat verpoppen, doet zij dit in eene celvormige ruimte, welke zij aan 
het einde van de gang maakt. 

De duur van de ontwikkeling van ei tot volwassen kever is 
ongeveer 27 dagen. Juist deze korte ontwikkelingsduur kan oorzaak 
zijn, dat de plaag grooten omvang krijgt. Verscheidene generaties 
kunnen zich ontwikkelen en het gewas teisteren vóór het oogstrijp 
is. Slechts enkele kevers, in het begin der groeiperiode van de bataten 
aanwezig, kunnen, wanneer het gewas bijvoorbeeld 4 maanden te 
velde staat, vele duizenden nakomelingen hebben voortgebracht, die 
al de knollen aanvreten en er hunne gangen in maken. 


195 Knol- en Wortelgewassen. 


Als bestrijdingsmiddel tegen Cylas formicarius wordt in andere 
landen aangegeven het uitroeien van Ipomoea Pes-Caprae (lpomoea 
biloba Forsk), die op Java ook veel langs de zeekust voorkomt. [n 
de binnenlanden, waar de meeste batatenvelden zijn, treft men deze 
soort echter niet aan. Door eene rationeele vruchtwisseling is eene 
zeer doeltreffende bestrijding van het kwaad mogelijk. Is de aanplant 
sterk aangetast geweest, dan is het raadzaam op denzelfden grond 
niet te spoedig weer bataten te planten. 

Waar bataten als päläwidjä op sawahs worden aangeplant, heeft 
men weinig last van het kevertje. 

Wil men zich op de hoogte stellen van den omvang der plaag, 
dan moet men van tijd tot tijd eenige knollen uitgraven. Is de toename 
der vreterij vrij sterk, dan moet zoo spoedig mogelijk tot oogsten 
worden overgegaan. Indien de knollen zoo sterk zijn aangevreten, dat 
zij ongeschikt zijn voor consumptie, dan dient men ze op het veld te 
verbranden. Het achterblijven van aangetaste knollen in den grond 
werkt de verbreiding van de plaag in de hand en het is ook raadzaam 
voor de voortplanting geen knollen van de aangetaste planten te 
nemen en, als men geen ‘andere dan die heeft, zich van stekken 
te bedienen. 

In de opgeschuurde bataten kunnen zich ook kevertjes ontwikkelen ; 
zoowel larven, poppen als volwassen kevers heeft men er in aangetroffen. 
Een afdoend middel er tegen heeft men nog niet gevonden. 

Ook witte mieren en engerlingen kunnen schade aan de knollen 
toebrengen, terwijl wilde varkens ze gaarne eten en ze daarom 
uitgraven. 


4. Samenstelling, Voedingswaarde en Gebruik. 
|. Dekker geeft de volgende samenstelling van bataten, waarvan de 
schil verwijderd is. 


BEREKEND OP WATERVRIJE STOF 


Vocht in versch 


Materiaal. an | Zetmeel- 
Eiwit Asch Vet Ruw vezel achtige 
| stoffen 
OOET ENE AEP UN Verd 2.0 2.2 TE Be 88.4 


196 


Als voedingscijfer wordt door Dr. GrrEsHOFF opgegeven 29—42. 

De voedingswaarde is dus iets hooger dan van aardappels (27 — 34). 

De samenstelling van bataten kan vrij sterk uiteenloopen, al naar 
den aard van den grond, waarop de plant is gegroeid. 

Men eet de bataten gekookt of gepoft. Ook wel worden zij, nadat 
de schil verwijderd is, in reepjes gesneden en in klapperolie gebakken 
of men maakt deze reepjes zoet met stroop van arensuiker. Ook snijdt 
men de knollen rauw in schijfjes en maakt er met een sterke saus 
roedjak van. Een andere versnapering bereidt men door den gekookten 
wortel, die eerst van de schil is ontdaan, fijn te stooten en te vermengen 
met geraspte klapper, suiker en zout. 


LITERATUUR. 


Bie, H. C. H. pe. De landbouw der inlandsche bevolking op Java. 
Mededeelingen °s Lands Plantentuin, LVL. 

DexKkKer, Dr. J. Voedingsstoffen. 1909. 

Miqver, F. A. W. Flora van Nederlandsch Indië._Dl. Il, afl. 4, 1857. 

Romsurcu, Dr. P. v. Bataten, Korte berichten uitgaande van ’s Lands 
Plantentuin. Dl. V. 1894, Zeysmannta. 

Stok, J. E. vaN DER. Onderzoekingen omtrent Rijst en Tweede Gewassen. 
Mededeelingen, uitgaande van het Mepartement van Landbouw, 
No. 12, 19IO. 

Srok, J. E. van per. Proef met Batatenvariëteiten Teysmannia, 1908, 
Blz. 201. 


Knol- en Wortelgewassen 


Aardappel: 


De aardappel is van Zuid-Amerikaanschen oorsprong en groeit in 
Chili nog in het wild; hij komt er voor zoowel aan het strand als hoog 
in het gebergte. Door vele schrijvers wordt het Zuid- Amerikaansche 
Andes-gebergte als het stamland van den aardappel genoemd. 

Van uit Zuid-Amerika heeft hij zich over de geheele aarde, 
zoowel in gematigde als in warmere streken verbreid. Wie den aard- 
appel het eerst naar Europa heeft gebracht, weet men niet met 
zekerheid te zeggen; zoowel Francis DRrAKE als HeRRIOTT vindt men 
als den overbrenger genoemd. Eerst in de 18de en rgde eeuw kreeg 
de aardappelverbouw in Europa flinke uitbreiding. 

Men mag aannemen, dat de Hollanders den aardappel naar 
Nederlandsch-Indië hebben overgebracht, wanneer dit is geschied en 
door wien is niet meer na te gaan. 

Belangrijk is de cultuur in den Oost-Indischen Archipel niet 
geworden, al gedijt het gewas vooral in de bergen ook zeer goed. 
De aardappels, die in Indië worden geteeld, zijn hoofdzakelijk bestemd 
voor de keuken van den Europeaan. Bij een overvloedigen oogst wordt 
de aardappel door de Tengereezen wel gekookt en fijn gewreven, met 
djagoeng vermengd en aldus toebereid als dagelijksch voedsel genuttigd. 
Als veevoeder heeft hij weinig beteekenis. 


r. Botanische beschrijving. De aardappel, Solanum 
tuberosum L. is eene kruidachtige plant, behoorende tot de orde der 
Personatae, de familie der Solanaceae, tot het geslacht Solanum. De 
plant bereikt eene hoogte van ongeveer 40 c.M. 

Onder den grond vindt men zoowel stengels als wortels. De 
eerstgenoemde, de zoogenaamde stolonen, vormen aan hunne uiteinden 
de bekende stengelknollen. De wortels zijn bijzonder talrijk doch gaan 
gewoonlijk niet diep den grond in. 


198 


De bovenaardsche stengeldeelen zijn kantig en forsch gebouwd, 
meermalen vertakt en rijk bebladerd. 

De bladeren staan verspreid langs de stengels, ze zijn samen- 
gesteld, oneven gevind met jukken van tweeërlei grootte. De blaadjes 
zijn rimpelig, licht- of donker-groen van kleur, een enkelen keer geelachtig. 

De bloemen staan in bloeiwijzen, welke bijschermvormig zijn. 
De kelk is vergroeidbladig met vijf vrij lange kelkslippen, door welke 
de latere vrucht ten deele omsloten blijft. De kroon is eveneens 
vergroeidbladig, wit, geelachtig rose, violet of blauw met vijf kleine slippen. 
De meeldraden zijn vijf in aantal met korte helmdraden en lange 
helmknoppen, die eenigszins spits toeloopen en geel van kleur zijn. 
De stamper bestaat uit een korten knopvormigen stempel, een 
langen stijl en een bovenstandig, tweehokkig vruchtbeginsel. Door 
gebrek aan honigkliertjes komen er weinig insecten op de planten en 
is zelfbestuiving regel. 

Er zijn nietbloeiende rassen en ook rassen, die bloeien zonder 
vrucht te geven. Dit is vaak het gevolg van het niet openspringen 
van de helmknoppen of van de onvruchtbaarheid van het stuifmeel. 

De vrucht is eene tweehokkige besvrucht. De zaden zijn talrijk, 
klein, plat, ovaal met toegespitsten top. Het kiemwit bestaat voor- 
namelijk uit vet en eiwit. 

Gewoonlijk wordt de aardappel door het poten van de knollen 
vermenigvuldied; alleen voor het verkrijgen van nieuwe rassen gebruikt 
men het zaad als reproductieorgaan. De schier eindelooze variabiliteit 
der planten, welke uit zaden ontstaan, maakt dat het kweeken van 
nieuwe rassen zeer gemakkelijk gaat, vooral daar de nieuwe vormen 
door ongeslachtelijke voorttelling direct in stand kunnen worden gehouden. 


2. Variëteiten. Aardappelrassen zijn gewoonlijk weinig con- 
stant; het klimaat, de bodem en weergesteldheid, bemesting en be- 
werking van den grond zijn factoren, die de eigenschappen aanzienlijk 
kunnen wijzigen. Er bestaan van den aardappel een zeer groot aantal 
variëteiten, grooter dan van eenig ander landbouwgewas. Ter onder- 
scheiding deelt men de rassen in naar den tijd van rijp worden, in: 
vroege, middelvroege en late. 

De vroege „soorten” volbrengen op Java hun groei in 60—80 
dagen, de middelvroege in 8o—12o, de late in r2o—15o dagen. 


199 Knol- en Wortelgewassen. 


3 Cultuur. De aardappel verlangt, om de hoogste productie 
aan knollen te geven, een lossen humusrijken, goed doorlatenden en 
tamelijk vruchtbaren grond. Vooral dient deze rijk te zijn aan gemak- 
kelijk opneembaar plantenvoedsel. Natte stijve gronden verhinderen 
eene goede ontwikkeling van uitloopers en wortels. Te veel kalk in 
den bodem is dikwijls schadelijk. Zoowel klei- als zandgronden komen 
voor de cultuur in aanmerking. 

In Indië wordt de aardappel meestal in het gebergte geteeld, 
daar het klimaat in de laaglanden te warm is. 

Wat de voorvrucht betreft, is de plant al even weinig kies- 
keurig als met de grondsoort. Zij neemt eigenlijk alle plaatsen voor 
lief, wanneer de grond maar voldoende los, vrij van onkruid en 
behoorlijk vruchtbaar is. 

De aardappel wordt in Indië het meest op onbewaterbare gronden 
of op de erven der Inlanders verbouwd. Na den grond bewerkt te 
hebben, maakt men er met den pootstok gaten in en worden de 
poters zonder eenige voorbereiding daarin gelegd. De diepte, waarop 
men poot, is verschillend. Voor lichte gronden is een ‘goede diepte 
8—12 c.M., voor zware gronden ro—15 c.M. Het beste is de poters 
niet dieper te leggen dan met het oog op de vochtigheid van den 
grond noodzakelijk is. 

Men poot de aardappels doorgaans op een afstand van ongeveer 
60 c.M. onderling. De knollen komen dan in de rij op afstanden van 
20—30 c.M. te liggen. Op zware gronden kan men de afstanden wat 
grooter nemen, bijv. 6o bij 40 of 70 bij so c.M. Zijn de knollen 
groot, dan kan men zeer goed halve knollen poten. 

Tijdens de ontwikkeling van het gewas moet de grond door 
behakken goed los worden gehouden, zoowel om de bodemventilatie 
te bevorderen als om het onkruid te vernietigen. 

Na het behakken kan worden aangeaard, dikwijls wordt dit ook 
nagelaten. Vooral op lichtere gronden werkt het aanaarden soms 
nadeelig, doordat het uitdrogen van den bodem er door in de hand 
gewerkt wordt. Vaak is beter wat dieper te poten dan aan te aarden. 

Aardappelplanten kunnen niet worden overgeplant, zoodat inboeten 
niet mogelijk is. Boet men in door middel van knollen, dan blijven 
de uit de later gepote knollen ontstane planten toch zoo achterlijk, 
dat zij geen noemenswaardig product leveren. 


300 


De knollen zijn rijp, d.w.z. volkomen uitgegroeid, wanneer zij 
gemakkelijk van de afgestorven plant loslaten. Sommige variëteiten 
kunnen echter iets eerder worden geoogst. 

Voor bibit gebruike men goed ontwikkelde knollen van mid- 
delmatige grootte. Men lette vooral op de hoedanigheid van de 
planten, waarvan de knollen afkomstig zijn. De totale massa der 
gevormde knollen per plant en het krachtig en gezond ontwikkeld 
zijn der planten heeft een veel sterkeren invloed op de productie 
van den volgenden aanplant dan de grootte der knollen, die als 
poters gebruikt worden. Wanneer men halve poters neemt, ver- 
dient het aanbeveling de snijvlakten met houtskool en asch in te 
wrijven om rotting tegen te gaan. Het is goed, het doorsnijden 
met een scherp mes uit te voeren en deze bewerking eenigen tijd 
vóór het uitplanten te doen, om de gemaakte snijwonden gelegenheid 
te geven op te drogen. 

De aardappels, die voor plantmateriaal moeten dienen, worden 
bewaard op een donkere, luchtige, vochtvrije plaats en de uitloopers 
moeten vóór het uitplanten verwijderd worden teneinde de oogen te 
dwingen opnieuw uit te loopen om zoodoende een krachtig gewas te 
verkrijgen. 

Over ziekten of plagen van het aardappelgewas in Nederlandsch- 
Indië zijn nog zeer weinig onderzoekingen gedaan, waarschijnlijk 
komen deze slechts sporadisch voor. De bekende aardappelziekte, 
veroorzaakt door Phytophthora infestans, is in den Indischen Archipel 
in de laatste jaren herhaaldelijk geconstateerd. - 


4. Samenstelling en Voedingswaarde. Eene analyse van 
de asch van Bataviaasche aardappelen vindt men in de Mededeling 
No. 8 van het Departement van Landbouw, uitgevoerd door Dr. |. DEKKER 
(tabel r2). 


Ia [ Ten En 
| KO |Na,O | CaO | MgO |Fe,0, p‚0,| 5 Os | SLONI EI 


Aardappelen 3-19 |60.06| 2.96 | 2.64 | 4.93 | I-1O 16.86| 6.52 | 2.04 | 3-46 


Schillen van Aard- 


| | 
appelen: 5 6.48 | 72.00} 0.71 | 9.62 | 6.69 | 2.83 | 3-38| 0.39 | 2-68 | 2-07 


s01 Kuol- en Wortelgewassen, 


Van denzelfden onderzoeker komt er ook eene analyse in voor 
van versch materiaal: 


BEREKEND OP WATERVRIJE STOF, 


Vocht in versch == 


Materiaal Td | 5 IB ZennsEL 
Ê Eiwit Asch | Vet Ruw Vezel | achtige 
| | |_Stoffen 
_ r | | | L ESS 
76.9 10.3 | 4.1 | O.I | 3E | 82.4 


Bij de aschanalyse valt op te merken, dat de asch van deze 
aardappels zeer arm is aan kalk en zeer rijk aan kali. 

De aardappelplant bevat een vergif (solanine), dat ook in de 
knollen kan voorkomen. Bij het ontkiemen vermeerdert de hoeveelheid 
solanine, het is dus aan te raden kiemende aardappelen voor de 
consumptie van mensch en dier uit te sluiten. 

E. Worrr bepaalde de verteerbaarheid der verschillende stoffen 
bij paarden en vond de volgende coëfficienten: 


PEOSeNS CON en erna kee aen COOUDe 00 
@rsanischenstohan MAMA AR en Te ASOR 
Rhei sene reen ORS Ns Be ats Od MEt SO 
Stikstotsvrijewextractstolfens PE on oe OO 


LITERATUUR. 


Dekker, Dr. J. Scheikundige studiën betreffende de voeding van 
paarden enz. Blz. 60. Mededeelingen Departement van Landbouw, 
No. 8, rgog. 

Ducecar, J. F. Potato culture. Washington, 1896. 


Fruwirtn, C. Die Zuüchtung der landwirtschaftlichen Kulturpflanzen. 
Band III, rgog. 


LoHMAN, C. DE SAVORNIN Beknopte gegevens over cultuurgewassen, 
hunne behandeling en ziekten No. 7. Enkele opmerkingen over 
groententeelt. Departement van Landbouw, 1907. 


Marissen, J. L. TEN RopeNGATE Bijzondere Plantenteelt, Bouwland II. 
Geillustreerde Land- en Tuinbouw Bibliotheek 1907. 

Reixpers, G. Handboek voor de Nederlandschen Landbouw en veeteelt. 
Dl. II, r89g. 


Virmorin, H. pe Catalogue méthodique et synonimique des principales 
variétés de pommes de terre. 


Deer UI 61 


Arrowroot. 


Arrowroot is een wit, fijn en smakeloos poeder, dat ook tot harde 
onregelmatige stukjes, zelden grooter dan een erwt, samengebakken, 
in den handel komt. Onder den mikroskoop vertoont het arrowroot- 
meel zich als enkelvoudige, eivormige lichaampjes met concentrische 
kringen. 

sermuda had langen tijd den naam het beste arrowroot te pro- 
duceeren, later zijn Jamaica, St. Vincent en Natal meer op den voorgrond 
getreden en tegenwoordig treft men in bijna alle tropische landen de 
cultuur van arrowroot- aan. Het product is echter niet overal van dezelfde 
hoedanigheid, hetgeen voornamelijk afhankelijk is van de bereiding. 

Het echte arrowroot wordt verkregen uit den wortelstok van 
Maranta arundinacea; ook andere 
plantengeslachten leveren een zelfde 
soort meel, o.a. canna en curcuma, 
doch de kwaliteit daarvan is minder. 

Maranta arundinacea behoort 
oorspronkelijk thuis op het vaste 
land van Amerika. Van daaruit werd 
het gewas al vroeg naar West- 
Indië en later naar Afrika, Azië en 
Australië overgebracht. 


r. Botanische beschrijving. 
De arrowrootplant behoort tot de 
orde der Scitamineae, tot de 
familie Marantaceae, tot het ge- 
slacht Maranta. Naam: Maranta 
arundinacea. 

De plant is meerjarig; het 


wortelstelsel bestaat hoofdzakelijk 


803 Knol- en Wortelgewassen. 


uit bijwortels, waaraan zich geelachtige met schubben bedekte knollen 
ontwikkelen. 


De knollen zijn vleezig, een weinig gebogen en bevatten zuiver 


g, 
wit zetmeel. 

De plant wordt + 65 c.M. hoog. De stengel is kruidachtig, 
groen en + 40 c.M. lang en vormt aan den top 2—4 vertakkingen. 

De bladeren zijn lang gesteeld, ontspringend uit de bladscheeden, 
welke onderaan den stengel uit den wortelstok te voorschijn komen. 
Naar boven toe nemen de bladeren een horizontalen stand aan, de 
top is hangend. De bladschijf is gaafrandig, elliptisch, aan den top 
spits toeloopend, lichtgroen van kleur, + 13 c.M. lang en + 6 c.M. 
breed. Bovenaan de vertakkingen staan kleinere, meer lancetvormige 
bladeren. 

De bloeiwijze is trosvormig, met vrij langen groenen steel. 

De bloemen zijn kort gesteeld, tweeslachtig. De kelk is groen, 


losbladie 


oo 


met drie blaadjes. De kroon is tot een buis vergroeid, wit 
met drie slippen, waarvan er één naar boven is gebogen, de twee andere 
hangen. 

De meeldraden zijn drie in aantal met witten helmdraad en 
lichtgelen helmknop. Er is één stamper aanwezig, met lichtgelen stempel. 
Het vruchtbeginsel is groen, onderstandig. 

De vrucht is een doosvrucht, met drie kleppen openspringend 
en kan drie ruwe harde zaden bevatten, welke echter dikwijls ontbreken. 


2. Cultuur. Het gewas is weinig gevoelig voor klimaat of 
atmospherische invloeden; waar de temperatuur slechts boven het vries- 
punt blijft, kan het geteeld worden. Men treft het dan ook zoowel in de 
tropen als in de subtropen aan, op Java in het laagland en hoog op 
de bergen. 

Allerlei grondsoorten komen voor de cultuur in aanmerking, lichte 
zand- en zware kleigronden. Plant men op de laatste, dan zal de grond 
geregeld bewerkt moeten worden tusschen de planten, daar het gewas 
op lossen bodem de beste opbrengsten geeft. 

Het maximum zetmeelgehalte van de knollen wordt na rr à 12 
maanden bereikt; wel groeit de plant dan nog door en worden de 
knollen nog grooter, maar dit geschiedt dan ten koste van het zetmeel- 
gehalte. Omstreeks dien tijd moet dan ook met oogsten worden be- 


S04 


gonnen, want laat men de knollen langer doorgroeien, dan worden ze 
ten slotte hol. 

De grond moet vrij diep, bijvoorbeeld twee voet, bewerkt worden; 
in menig geval zal een akker, die tijdelijk voor andere cultuurgewassen 
ongeschikt werd, nog een goeden arrowroot oogst geven. 

De cultuur van de arrowrootplant is weinig verschillend van die 
van den aardappel, doch eischt meer tijd, aangezien deze plant van 
Io tot r2 maanden te velde staat. 

De plant stelt slechts geringe eischen aan den grond, doch een 
welbewerkte, goed doorlatende bodem komt haar zeer ten goede. In 
Nederlandsch Oost-Indië wordt de cultuur uitsluitend door Inlanders 
en Chineezen en dan nog slechts op kleine schaal gedreven. 

De plant laat zich op twee manieren vermenigvuldigen, nl. 
door het uitplanten van de knollen en door stekken van bovenaardsche 
stengeldeelen. 

In het eerste geval maakt men, voordat men gaat uitplanten, 
voren in het terrein, op een afstand, die tusschen 40 en go cM. varieert en 
daarin legt men de poters op een onderlingen afstand van + 24 cM. 

Wanneer men stekken uitplant, legt men deze in ondiepe gaten, 
welke met een pootstok of patjoel zijn gemaakt. Gedurende den groei 
moet het land behakt en gewied worden, terwijl nu en dan aan- 
aarden de productie ten goede komt. 

Bij goede zorgen kan het geen kwaad vroeger rijpende gewassen 
tusschen de rijen te planten, mits deze planten niet hooger worden 
dan 60 cM., daar anders aan de arrowrootplanten te veel licht en 
lucht wordt ontnomen. 

De beste tijd van planten is het begin van den regentijd, wanneer 
de grond vochtig is. 

Het oogsten geschiedt door het uitgraven van de wortelknollen, 
op gelijke wijze als het rooien van aardappels. 

De teelt van arrowroot geschiedt gewoonlijk op de erven van de 
Inlanders. Een enkelen keer worden tegalgronden er mee beplant; op 
sawahs treft men de cultuur niet aan. Soms worden eerst bedden aange- 
legd, zooals bij de cultuur van bataten en daarop de stekken uitgeplant. 


3. Bereiding van het Meel. Het zetmeel is besloten in cellen, 
die verbroken moeten worden. Daartoe kneust, maalt of raspt men 


805 Knol- en Wortelgewassen 


de wortelstokken, nadat deze eerst goed gewasschen en volkomen van 
hun buitenhuid bevrijd zijn. 

In deze komt nl. een harsachtige stof voor, die het meel kleurt 
en er een onaangenamen geur en smaak aan mededeelt, 

Uit de bereide brij wordt het zetmeel door water van de vezelige 
stoffen afgezonderd en uit de aldus gewonnen en gezeefde arrowroot- 
melk laat men het zetmeel bezinken. Daarna wordt dit met zuiver 
water nog zoo rein mogelijk gewasschen en daarna gedroogd. 

De bereiding komt dus vrijwel overeen met die van cassavemeel. 

Wanneer arrowroot in het groot wordt bereid, vaat men als volgt 
te werk. De wortelstokken worden geschild en na het schillen goed 
gewasschen. Daarna worden zij tusschen sterke walsen tot eene 
fijne brij geperst, welke in onder de walsen staande cylinders met 
fijne openingen valt en‚ onder voortdurend toevloeien van water, vlijtig 
omgeroerd wordt. Daardoor wordt het meel er uit gewasschen en 
uit de cylinders stroomt een melkachtige vloeistof, die door bamboezen 
buizen naar een groot bassin geleid wordt, na eerst nog een zeef van 
fijnmazige stof — gewoonlijk mousseline — doorloopen te hebben. 
Nadat het meel bezonken is, hevelt men de bovenstaande vloeistof af 
of laat ze uit eene zijdelingsche opening wegvloeien. 

Men laat nu het herhaaldelijk met zuiver water gewasschen, nog 
vochtige meel in koperen pannen, die zorgvuldig met fijn gaas zijn 
bedekt, in de zon drogen. Zoodra het meel volkomen droog is, verpakt 
men het in met papier bekleede meelvaten. 

Op deze wijze wordt ongeveer 20 procent van het gewicht der 
geschilde wortelstokken aan arrowroot verkregen. 


4. Samenstelling, voedingswaarde en gebruik. In Zeys- 
mwnta No. 13, treffen we volgende cijfers aan voor de samenstelling 
van de geoogste wortelstokken: 


VALLE EA EN en EE Hr O3 2 
HEEM REIT pt MEER aar A dE AR 28, 
Dextfinesen suiker eneen ee ee 208 
AWV EZE VD Ren REE PA Re 3D 
Pte Ne AP rees TĲ64 


ASCO KEEN ENNE TE AR ene 080 


S06 


Bovendien bevatten de wortelstokken nog een vluchtige olie. 

Als voedingscijfer geeft GrEsHOFF 81 op, een cijfer, dat ongeveer 
overeenkomt met dat van sago (8o—87). De voedingswaarde is dus 
iets lager dan van tapioca (87). 

In de Europeesche huishouding is arrowroot een gewild artikel, 
dat zeker meer gebruikt zou worden, als men altijd zeker kon zijn 
van echtheid en zuiverheid. Vooral voor zieken verdient arrowroot 
aanbeveling. 

In de laatste jaren wordt in Nederlandsch-Indië weinig aan de 
cultuur van dit gewas gedaan; in den Riouw archipel wordt het het 
meest geteeld. 

De arrowroot cultuur verdient zeker meer aandacht dan haar tot 
nu toe te beurt viel. 


ET IRA RUIUIRS 


De Bie, H. C. H. De Landbouw der Inlandsche bevolking op Java. 


Vor Srürrer, EF. A. Nederlandsch Oost-Indische Cultuurgewassen 
enz. 1906: 


De Srürrer, W.L. Handboek voor den Landbouw in Nederlandsch 
Oost-Indië, 1863. 

De Srürrer, W. L. Landbouw tusschen de keerkringen, van 
G. RicHARDSON PoRTER. 


TscuircH, A. Indische Heil- und Nutzpflanzen. 


Knol- en Wortelgewassen, 


Andere Knol- en Wortelgewassen. 


Knolgewassen worden in het Maleisch onder den verzamelnaam 


van oebi of obi aangeduid. De Inlandsche namen der soorten zijn 


zeer talrijk. 


Over het algemeen worden andere knolgewassen dan de reeds 


genoemde weinig geteeld, hier en daar komen ze in het wild voor. 


Verder plant men ze op 
de erven of op tegal- 
gronden, die in de na- 
bijheid der woonerven 
liggen, zoodat de aan- 
planting gemakkelijk te 
bewaken is. 


Dioscorea spec. 
div. Yams. Het zijn 
slingerplanten met soms 
zeer groote knollen. De 
meeste bevatten een ver- 
giftig alcaloïd, de dios- 
corine, zoodat zij vóór 
het gebruik in water 
geweekt of gekookt 
moeten worden om de 
giftige stof kwijt te 
raken. 

Gewoonlijk bevat- 
ten de wortels vrij veel 
oxaalzure kalk, die bij 
aanraking de huid rood 
maakt. Twee soorten 


808 


worden het meest voor de consumptie gebezigd, welke bekend zijn 
onder de namen van oebi manis (o. boetoen), Dioscorea alata, en de 
blitjik, Dioscorea ? 

De eerste heeft een knolvormigen wortel ter grootte van een 
klappernoot; bij de tweede wordt deze niet grooter dan een vuist. 

De oebi manis heeft een vol jaar noodig om tot vollen wasdom 
te komen, de blitjik 8 tot 9 maanden. Zoodra de bladeren beginnen 
te verwelken, is het gewas oogstbaar. 

Als plantmateriaal bezigt men bij de o. manis den knol, die in 
stukken wordt gesneden, waarvan elk een of twee oogen bevat. Bij 
de blitjik geschiedt de voortkweeking uit zaad. Op rijen wordt uitgeplant, 
die op onderlinge afstanden van ongeveer 4 R. voet van elkander 
liggen en op eene plantwijdte in de rij van + 3 R. voet. 

Is de plant ongeveer 1 voet hoog, dan wordt de aanplant 
gewied en wordt elk plantje van een stok of bamboelat voorzien, 
waarlangs de plant geleid moet worden. 

Is het gewas ongeveer 3 maanden oud, dan wordt gewoonlijk 
elke plant aangeaard. 

J. Dekker geeft de volgende analyses van de wortels van twee 
Dioscorea soorten. 


nn nn 


| p | Zetmeel- 
|_ Vocht | Eiwit Asch Zet- | Ruw __| achtige 
ka ed | ‚_ meel | \ ezels | stoffen 
Dioscorea alata L. (oebi klapa)! 87.8 9.8 4.1 4-1 4-1 77-9 
D. ? (oebi boetoen).) 75.6 6.6 sld 2.9 32.8 54.0 


Andere Dioscorea-soorten, die wel voor de consumptie worden 
gebruikt, doch over het algemeen zeer weinig worden aangeplant, zijn: 
Oebi mamajoeng (Dioscorea aculeata), 

Oebi aboeboe (D. pentaphylla), 
Oebi badak (D. spiculata). 


Colocasia antiquorum Schtt. Van de tàles of kelàdie 
plant, behoorende tot de familie der Araceae, worden in Nederlandsch- 
Indië niet meer dan een viertal variëteiten geteeld. Sommige laten zich 
alleen op sawah’s, andere op droge lichte gronden verbouwen. [n 


S09 Knol- en Wortelgewassen. 


sommige streken noemt men de laatstbedoelde soort kimpoel. De groeitijd 
is bij de verschillende variëteiten eveneens verschillend; er zijn er die 9 
maanden tot een jaar noodig hebben, voordat zij oogstbaar zijn, terwijl 
andere reeds in de vierde en vijfde maand ingezameld kunnen worden. De 
eerste heeten tales dalem of leuir, de laatste tales gendjah of tales hawara. 

Als plantmateriaal gebruikt men de uitloopers, die eerst van 
wortels en loof worden ontdaan, zoodat alleen het topblad overblijft. 


Men plant deze gewoonlijk op 


gronden uit, die slechts eene opper- 


= 


vlakkige grondbewerking hebben ondergaan en waarin met den patjoel 
ruime plantgaten zijn gemaakt. Dikwijls doet men in deze gaten eerst 
wat mest of geeft men dezen direct na het uitplanten. 

Na een paar weken heeft zich een nieuw topblad gevormd, eerst 
wanneer de aanplant ongeveer een maand oud is, wordt er gewied. 
Dit wordt op den leeftijd van ongeveer drie maanden herhaald, 


waarna de aanplant wordt aangeaard. 


s10 


Tales wordt gekookt of geroosterd gegeten. Soms worden de 
knollen tot een deeg fijn gestooten en vervolgens met toevoeging 
van klapper, arènsuiker en zout tot een koek bereid. Ook het inwendige 
van den plantenstengel wordt wel gekookt of gestoomd, als groente 
genuttigd. Waar varkens worden gehouden, strekken de stelen tot 
voeder, gewoonlijk vermengd met zemelen en water. 

Een analyse, uitgevoerd door Dr. |J. Sack, geeft de volgende 
samenstelling van de wortels: 


op too droge stof 
nmmr 


Vocht | |_Zetmeel- 
Oc Eiwit. Asch. Vet. Ruw Vezel. achtige 
\_stoffen. 
| Edd | 
63.5 | 2.2 2.5 1.4 2.5 OI.4 


Coleus tuberosus, Benth. De zoogenaamde kentang djawa, ook 
wel kortweg kentang geheeten, behoort tot de familie der Labiataceae. 

Er bestaan twee variëteiten van, die met donkere zoo goed als 
zwarte en die met lichterijze buitenschil. Voornamelijk vindt men de 
cultuur in de bovenstreken van de residentie's Batavia en Bantam. 
In andere streken van Nederlandsch-Indië komt zij weinig voor. 

De cultuur geschiedt door middel van stekken; het best slaagt 
zij op lossen, middelmatig zwaren bodem. 

Na den grond één of twee keer te hebben omgespit, wordt hij 
tot bedden opgehoogd, waarop de stekken worden uitgeplant. Binnen 
eenige dagen zijn deze uitgeloopen. Gewoonlijk wordt na r of 11/3 
maand gewied en aangeaard, terwijl tegen het einde van de derde 
of het begin van de vierde maand kan worden geoogst. Door uitgraven 
worden de knollen uit den grond gehaald, de grootste zijn hoogstens 
3 cM. in middellijn. 

J. Dekker geeft voor de samenstelling van wortels van twee 
Coleus variëteiten de volgende cijfers: 


I Op roo droge stof 
ee _ 


Vocht in zE - ; 
versch EN } | Ruw |Zetmeels 
materiaal. Eiwit Asch Vet ve zel. | achtige 
stoffen 
== = = = In Ee == 
Kentang djawa hideung . || 79.6 5.9 Gad 3-9 54 79 4 
Kentang djawa bodas . . 13193 DIZ 4.9 Biel 5.2 Sr.o 


11 Knol- en Wortelgewassen. 


De kentang djawa wordt alleen als versnapering genuttigd. Men 
kookt haar met andere groenten voor sajoer, als toespijs bij de 
rijst. De smaak gelijkt veel op die van aardappelen, doch is meer 
prikkelend. 


Curecuma longa L. De curcuma soorten behooren tot de familie 
der Cyatheaceae. Er wordt een zeer goed zetmeel uit gewonnen, waarvan 
allerlei versnaperingen worden bereid. 

De curcuma, temoelawak, wordt slechts zelden opzettelijk aan- 
geplant, meestal ontstaat zij uit opslag op tegalgronden. 

In Midden-Java wordt het zetmeel vrij algemeen op de pasars 
als patitemoe verhandeld, soms in vrij groote hoeveelheden. Als 
medicijn wordt het aftreksel van den wortelstok veelvuldig gebruikt. 
Eene andere nauw verwante soort is de Curcuma aeruginosa Roxb. 
(koneng hideung). Deze onderscheidt zich van de voorgaande soort 
door hare paarse bladstelen en nerven, terwijl de bladschijf donkerder 
groen is met een paars gekleurden rand. Deze soort wordt echter veel 
minder geteeld dan de Curcuma longa, ofschoon het meel niet van 
mindere kwaliteit is. 

De wortelstokken der curcuma soorten worden veel gebruikt om 
er eene gele kleurstof uit te bereiden. Zij worden dan eerst fijn gestampt 
met water en djeroeksap goed vermengd en uitgeperst. De gele rijst, 
die dikwijls bij feesten wordt opgedischt, heeft haar kleur gewoonlijk 
door bijvoeging van curcuma (safran des Indes) verkregen. 


Canna edulis (indica) Ganjong. De canna soorten behooren 
tot de familie der Zingiberaceae, 

Gewoonlijk kweekt men haar als sierplant en vindt men tallooze 
variëteiten in de tuinen. 

Vooral uit de verdikte wortelstokken der variëteit met roodbruine 
bladeren winnen de Inlanders goed zetmeel of koken den wortelstok 
in zijn geheel en nuttigen dezen als versnapering. De harde zaden 
worden wel gebezigd als kralen voor bidkransen. 


Pachyrhizus angulatus Rich. Bangkoang. De knollen 


worden rauw en gekookt gegeten, de boontjes hebben bij gebruik 


o 
bed 
eene verdoovende uitwerking en worden wel als vischbedwelmend middel 


s12 


aangewend. Wil men zich eene goede knolopbrengst verzekeren, dan 
schijnt eene rationeele insnoeiing, zoodanig dat de anders zeer sterk 
optredende bloei en vruchtzetting worden tegengegaan, noodig te zijn. 

De cultuur is volkomen gelijk aan die van andere knolgewassen, 
doch wordt slechts in het klein, gewoonlijk op de erven der Inlanders 
gedreven. 

Eene analyse van de onderaardsche plantendeelen geeft de 
volgende cijfers: 


Berekend op watervrije stof. 


VocHT IN en 
VERSC | NTU e 
ERSCH ] Ruw ZETMEEL 
MATERIAAL |_ Erwi AscH Vri eN ACHTIGE 
| | STOF 
gn zn En En 
86.9 4-3 1.4 4-9 7.6 | 81.8 


LITERATUUR. 


De Bie, H. C. H. De landbouw der inlandsche bevolking op Java. 
Meaedeelingen 's Lands Plantentuin, 1902. Dl IH, LVIL 

De CrercQ, F. S. A. Nieuw Plantkundig Woordenboek voor Neder- 
landsch-Indië. 1gog. É 

Derker, Dr. J. Voedingsstoffen. Mededeelingen uitgaande van het 
Departement van Landbouw, No. 8, 1909. 

GresHorr, M. Zusammensetzung indischer Nahrungmittel. (%emrker 
Zeitung, 1903, No. 42. 1906, No. 71. 

GresnHorr, M. Nuttige Indische Planten, 1r9goo. 

Migver, F. A. W. Flora van Nederlandsch-Indië, 1857. 

Von Srürrer, F. A. Nederlandsch Oost-Indische Cultuurgewassen 
enz. 1906. 

VaN DEN Bure, C. L. De voeding in Nederlandsch-Indië, 1904. 


DANE EDE GEMSSEN 


J.J. PAERELS. 


INLEIDING 


IL. 


BN EIROND: 


MAÏS. 

OORSPRONG EN VADERLAND. … 
DERNASPLAND ES en ef et nd 

1. Botanische beschrijving 

2. Soorten en variëteiten. 

3. Geographische verbreiding 
CULTUUR VAN DE Maïs 

L. Algemeene groeivoorwaarden 

2 Aanplant fan 1 

3. Ziekten en plagen 


SAMENSTELLING, VOEDINGSWAARDE EN GEBRUIK 


HANDEL EN PRODUCTIE 


IEiteratuu 


GIERST. 


GEWONE GIERST . . .. 


SUIKERGIERST OF SORGHO . . . . 


OORSPRONG EN VADERLAND 


SOJA. 


Dr SojAPLANT 


ig 
4. 


O5) 


Botanische beschrijving … 
Soorten en variëteiten. 
Geographische verbreiding 


Pas. 


817 


to 


co CO 
Io 


co Co CO CO Oo 
Oo NN 
NEKONIOOr TEST 


Oa Oo 
Ar U 


S16 


IDE “CurrUURS VAN DESSoOrAn sn 
L. Algemeene groeivoorwaarden 
2e Aanplantss 
3. Bemesting 
4. Ziekten en plagen 

IV. PRODUCTIE, GEBRUIK EN HANDEL 
Literatuur 


3OONEN. 


IL. SCHEIKUNDIGE SAMENSTELLING . 
FES CUETUUR ND re EEn eN 


GRASSEN. 


Tweede gewassen. 


Fnslser demo: 


Onder den naam „tweede gewassen” of palawidja verstaat men 
een aantal gewassen, die na de rijst op de sawahs verbouwd worden 
en dooreen genomen voor den Inlandschen landbouwer van niet zoo 
groot belang zijn als het hoofdgewas, de rijst. 

In dit artikel worden een aantal van de gewassen, die tot de 
päläwidja behooren, besproken, doch lang niet alle; sommige worden 
onder de groenten of de specerijen beschreven, andere onder de 
vezelstoffen of onder de oliegewassen, en wederom andere maken het 
onderwerp van een afzonderlijk artikel uit. 

In dit hoofdstuk zijn daarom eenige dier cultuurgewassen samen- 
gevat, die niet van genoeg belang zijn om een afzonderlijk artikel te 
kunnen rechtvaardigen of die niet onder een andere, meer bepaalde 
rubriek konden worden ondergebracht. 


Deer II. 62 


‘puee UDP PEI UEA Seu AUS Aarur UEA juejduew ‘ONZ BL 


Tweede gewassen, 


HOORDS RUK 


Mais. 


TI. OORSPRONG EN VADERLAND. 


Als vrij zeker mag men aannemen, dat de maïs oorspronkelijk 
uit Amerika afkomstig is en na de ontdekking van dit werelddeel over 
de andere deelen der wereld is verspreid. Volgens overlevering zou 
Corumrus zelf het gewas naar Spanje hebben gebracht, van waar het 
zich spoedig Oostwaarts over de warme streken van de aarde verbreidde. 
Tscmirem vermeldt in zijn handboek der Pharmacognosie, dat maïs in 
1496 op Java reeds werd uitgezaaid, wat echter zeer onwaarschijnlijk 
is; andere schrijvers vermelden, dat de maïs reeds in de rae eeuw in 
Japan bekend was, doch men heeft kunnen bewijzen, dat deze meening 
niet juist kan zijn en dat wij Amerika als het stamland moeten beschouwen. 

Voor Britsch-Indië wordt de eerste twijfelachtige melding van 
het gewas gemaakt in r621, terwijl Hove, die in 1787 de flora van 
Bombay zeer grondig beschreef, de maïs niet noemt. 

Roxsurem beschreef voor het begin der rge eeuw in Indië de 
maïsplant als alleen als lekkernij gekweekt in tuinen en op erven. 
Hoe en wanneer de maïs in den Indischen Archipel is gekomen, is 
niet bekend; het vermoeden ligt echter voor de hand, dat tegen het 
eind der r8e eeuw dit gewas in Oost-Indië voor het eerst werd geteeld, 
waarschijnlijk ingevoerd van uit China, waarheen de Portugeezen de maïs 
in het midden der 16e eeuw brachten. 

De stamvorm van de maïs is niet bekend en de hoop dezen te 
vinden zeer gering. Over de vraag uit welk deel van Amerika de 
plant oorspronkelijk afkomstig is, zijn de verschillende schrijvers het 
niet eens en men vindt zoowel Mexico, Nieuw Granada als Peru in 


de literatuur senoemd. 


md 


820 


In rgo5 verscheen er van SCHUMANN een werk over maïs en 
teosinte (Euchlaena luxurians), waarin getracht wordt eene verklaring 
te geven van den bouw der bloemkolf van de maïs. Aan het slot van 
dezen arbeid geeft de schrijver eene verklaring van het ontstaan van 
mais, die zeer merkwaardig is. 

Op grond van zijne vergelijkende onderzoekingen, komt hij nl. tot 
het resultaat, dat maïs niets anders zoude zijn dan een door lang- 
durige cultuur vastgelegde teratologische afwijking van de teosinte. 
Hij brengt tot staving van deze bewering verschillende bewijzen bij, aan 
den anatomischen bouw en de morphologie ontleend en verder het 
verschijnsel, dat de maïs zich zoo gemakkelijk laat kruisen met de teosinte. 

Het verbouwen van de maïs geschiedt tegenwoordig met succes 
in alle warme streken van de aarde; zelfs tot op 5o° N. Br. treft 
men de cultuur aan, doch op dezen breedtegraad worden de zaden 
gewoonlijk niet rijp. Men teelt de maïs daar ook meer om de plant 
als groenvoer voor het vee te gebruiken dan om het zaad. 

De grootste hoogte, waarop de maïs geteeld kan worden, hangt 
natuurlijk van het klimaat van het land af. In Peru treft men de 
plant aan tot op 3900 M. boven den zeespiegel. 


IL. Dre MAÏSPLANT. 


1. Botanische Beschrijving. De maïs behoort tot de orde 
der Glumiflorae, de familie der Gramineae, het geslacht Zea. Naam 
Zea Mays L. 8 

De maïs is eenhuizig, tweeslachtig. De mannelijke bloemen staan 
in een pluim aan den top van den halm, de vrouwelijke in kolven in 
de oksels der bladeren. De vrouwelijke bloemstelsels zijn door 6—g 
schutbladeren omgeven. 


Mannelijke bloerwijze. De spil van de pluim en die van de aren 
zijn zacht behaard. De spil is driekantig in afwisselenden stand naar 
beide zijden aren dragend. 

De aartjes staan meestal twee bij elkaar, het eene bijna zittend, 
het andere kort gesteeld. De twee kelkkafjes zijn even groot, eivormig, 
stomp en behaard; het onderste met tien, het bovenste met negen 
nerven. De beide kroonkafjes zijn bijna even lang als de kelkkafjes, 
meestal vliezig, stomp en aan den top bewimperd. Het binnenste heeft 


892] Tweede gewassen, 


Ja 


3 —5 nerven, het binnenste twee. De strooschubjes zijn twee in aantal, 


de meeldraden drie. De helmknoppen zijn bruin of vuilgeel van kleur, 


het stuifmeel is rond, glad en geel van kleur. 


Vrouwelijke bloetwiyze. De vrouwelijke kolven hebben een zeer 


dikken, vleezigen spil met 4—11 of meer rechte lijsten, waarop twee 


aartjes in de lengte naast 
elkaar zijn geplaatst. De 
aartjes zijn in den spil ge- 
drukt. De kelkkafjes zijn 
twee in getal, aan de randen 
gewimperd, zonder nerven, 
klein. Het onderste is korter 
dan het bovenste. De kroon- 
kafjes zijn eveneens twee 
in aantal en klein, zonder 
nerven. Zoowel kelk- als 
kroonkafjes zijn houtachtig. 

Het vruchtbeginsel is 
omgekeerd eivormig, de 
vrucht òf kaal òf rimpelig, 
aan de spits afgerond, 
bij verschillende variëteiten 
verschillend van kleur, 
soms wit-geel, oranje, rood 
of violet of met roode 
strepen op gelen of paarsen 
ondergrond. 

De stijl ís zeer lang 
en komt met de stempels 
als een kwast boven de 
schutbladeren uit. Zoodra 
de stempels. 


Fig. 281. Mannelijke bloeiwijze van de Mais. 


de bevruchting is geschied, verdorren 


Het endosperm is altijd voor een deel of geheel melig; zijn de 


vruchten zeer eiwitrijk, dan is een deel glazig. 


Bloei. De pluim bloeit gewoonlijk 5—ro dagen achter elkaar en 


begint aan het bovenste gedeelte. Aan de aar bloeien de middelste 


pakjes het eerst. Des morgens om 7 uur beginnen de lodiculeae of 
honigschubjes te zwellen en drukken den kelk en de kroonkafjes uit 
elkaar. Tegen negen uur ‘smorgens verlengen de helmdraden zich, de 
gesloten helmknoppen treden naar buiten en beginnen spoedig daarop 
te stuiven. De helmknoppen barsten het eerst aan den top, en laten 
een droog stuifmeel los, dat 
met den wind soms hon- 
derden meters ver vervoerd 
kan worden. 

Bij de vrouwelijke 
bloem komen alle stempels 
niet tegelijk voor den dag, 
die van de bovenste stam- 
pers verschijnen het eerst. 
In den regel zijn vijf of zes 
dagen noodig eer alle stem- 
pels van een kolf bestoven 
zijn. 

De mais is vatbaar 
voor zelfbestuiving; het 
meest komt echter kruis- 
bevruchting voor. De door 
zelfbevruchting ontstane 
zaden geven gewoonlijk 
zwakkere planten met een 
veel kleinere opbrengst aan 
zaad dan die uit kruisbe- 


stuiving ontstonden. 
Fig. 282. Vrouwelijke bloeiwijze van de maïs. Volgens onderzoekin- 
gen van FRuHWIRTH en 
Me. Ctvers wordt de plant na drie generaties van zelfbestuiving 
geheel steriel. 
De hoogte van de plant is verschillend bij verschillende variëteiten. 
Er worden dwerevariëteiten verbouwd (Madoera), die niet hooger 
worden dan 1/y M., terwijl andere variëteiten een hoogte van + 4 M. 
kunnen bereiken. 


De mais heeft zelden meer dan één stengel, welke ongeveer 


S23 Tweede gewassen. 


rond, gewoonlijk aan één zijde een weinig afgeplat en geheel gevuld 
is. De vaatbundels liggen door het merg verspreid. 

De bladeren, bestaande uit bladscheede en bladschijf, hebben een 
duidelijk zichtbare middennerf met evenwijdig loopende bijnerven. 
De randen van de bladscheeden grijpen over elkaar en zijn naar boven 
toe met zachte haren bezet. De bladschijf is lancetvormig toegespitst, 
aan den bovenkant met haartjes bezet, de onderzijde is kaal en glad, 
aan den rand met scherpe tandjes. De breedte bedraagt soms 12 c.M.; 
de bladstand is afwisselend. 

Het tongetje is kort met zachte haren bewimperd, de bladoortjes 
zijn zeer klein of afwezig. 

Het wortelstelsel heeft bij het zaad een hoofdwortel en een groot 
aantal bijwortels. Aan de halmwortels, die later de functie van de 
zaadwortels overnemen, is geen hoofdwortel te onderscheiden. 


Ontfkieming. Bij het ontkiemen van een maïskorrel komt in tegen- 
stelling met andere Gramineae eerst één hoofdworteltje voor den dag, 
dat spoedig zijworteltjes vormt. Het stengeltje brengt na 5—7 dagen 
de eerste blaadjes boven den grond; deze zijn ingeplant op den eersten 
stengelknoop. Hieruit ontwikkelt zich eveneens het blijvende wortelstelsel. 
De kieming is, zooals bij alle Gramineae, hypogaeïsch. 


Uitstoeling heeft bij de maïs slechts in abnormale gevallen plaats, 
daar de plant maar één stengel tot ontwikkeling brengt. Bifurcatie 
kan men een enkelen keer waarnemen. 


Bouw van de maïskorrel. Wanneer men een rijpe maïskorrel 
beschouwt, ziet men, dat de groeiwijze van de korrels, vlak tegen 
elkaar, invloed uitgeoefend heeft op hare gedaante. Terwijl toch de 
buitenkant gelijkmatig is gewelfd, zijn de zijden afgeplat. Het meest 
binnenwaarts gelegen gedeelte, waarmede de korrel aan de vruchtas 
verbonden was, is meer of minder puntig. Aan iedere rijpe korrel 
zijn in doorsnede een hoornachtig, dikwijls geel gekleurd en een wit 
melig gedeelte te onderscheiden. Dit laatste bevat de kiem, benevens 
een deel van het kiemwit, dat luchthoudend is. Het gele, hardere 
gedeelte bestaat geheel uit uitgedroogd kiemwit en is omgeven door 
de halfdoorschijnende zaadhuid, welke met den vruchtwand is vergroeid. 
Onmiddellijk onder de zaadhuid ligt de glutenlaag, bestaande uit één 


824 


rij dikwandige glutencellen en aan deze grenst onmiddellijk het zet- 
meelparenchym, waarvan de buitenste laag uit kleinere, in tangentiale 
richting gerekte cellen bestaat. De daarop volgende laag heeft zeshoekige 
cellen, wier afmetingen in de verschillende richtingen gelijk zijn. Het 
binnenste deel van het zetmeelparenchym bestaat uit zeer groote zes- 
hoekige cellen, die in radiale richting verlengd zijn. Al deze paren- 
chymeellen zijn geheel gevuld met zetmeel. In het witte gedeelte van 
het kiemwit zijn de zetmeelkorrels rond. De diameter daarvan bedraagt 
soms 30, doch ook meermalen niet meer dan 15 micron. 

De vruchtschil bestaat uit dicht aaneengesloten lagen van lang- 
gerekte dikwandige cellen of vezels. In die dikke wanden kan men 
zeer talrijke stippelkanalen waarnemen, die, van twee aan elkaar 
grenzende cellen uitgaande, elkaar in het midden van den wand 


ontmoeten. 


2. Soorten en Variëteiten. De maïs is een zeer vormen- 
rijke soort. Körnicke onderscheidt vijf hoofdgroepen, die elk een groot 
aantal, soms eenige honderden, variëteiten omvatten. Elke groep 
verschilt door een reeks van eigenschappen belangrijk van een andere 
en deze groepen worden door verschillende schrijvers gelijkgesteld 
met systematische soorten. 

De hoofdtypen volgens KöRNIcKE zijn de volgende: 

L. Excellens Alef. Uitstekende mais. 

IL. Saccharata Kcke. Suikermaïs. 

[IL Dentiformis Kcke. Paardetandmais. - 

IV. Microsperma Keke. Kleinkorrelige maïs. 

V, Vulgaris Kcke. Gewone maïs. 

De variëteit van de maïs, die het meest op Java wordt verbouwd 
is door de volgende eigenschappen gekenmerkt: 

De korrels hebben doorgaans een rond gewelfden rug, zijn overigens 
hoekig en even breed als lang en dik (parelmats). De kleur van de 
korrels is rood, bruin-violet of blauw, terwijl kleurlooze korrels ook 
vaak voorkomen. 

Eene variëteit, die men ook wel aantreft, heeft grootere korrels 
en zou tot groep V kunnen worden gebracht. De korrels zijn aan 
beide zijden van den rug zeer sterk afgeplat, waardoor boven een 
gleuf ontstaat. Deze variëteit komt meer overeen met de Amerikaansche. 


825 Tweede gewassen. 


Op Madoera wordt algemeen een dwergvariëteit geteeld, die niet 
hooger wordt dan + 1/s M. en zeer kleine korrels voortbrengt. Deze 
„soort” is bij de inlanders zeer gezocht. De oranjekleurige kolven zijn 
niet langer dan 9 c.M. en wegen gedroogd niet meer dan 30 Gr. 

In de praktijk onderscheidt men vroegrijpende, djagoeng gendjah 
of dj. hawarah en laatrijpende, djagoeng dalem of leuir ; beide omvatten 
eene reeks van variëteiten. De vroegrijpende hebben 21/9 tot 31/5 
maand noodig, de laatrijpende 31/9 tot 41/, maand om oogstbaar te zijn. 
Over het algemeen zijn de planten bij de laatrijpende variëteiten 
krachtiger ontwikkeld, hebben zwaardere stengels en forschere bladeren. 
Het meest bekend onder de laatrijpende variëteiten zijn de djagoeng 
perak, met groote, witte, van boven afgeplatte korrels en de djagoeng 
gading met korte, dikke kolven, en ivoorkleurige zaden. 

Onder de vroegrijpende variëteiten is de meest voorkomende de 
djagoeng poedak of djagoeng grentel. De kolven en korrels zijn klein, 
de laatste afgerond; de bladeren zijn spits. 

Door toedoen van het Departement van Landbouw in Ned.-Indië 
zijn verscheidene Amerikaansche variëteiten in cultuur genomen, 
welke rassen zich meer en meer uitbreiden. Ze hebben dikwijls 
boven de inheemsche variëteiten de grootere opbrengst aan groen en 
korrels voor. 


Selectie, In de laatste jaren heeft men vooral in Amerika veel 
werk gemaakt van de veredeling van de maïs en daarmede reeds 
prachtige resultaten bereikt. Men maakt bij het veredelen van de maïs 
vooral gebruik van de haast onuitputtelijke individuëele variabiliteit 
binnen de grenzen der variëteiten. Elke variëteit is alles behalve 
eenvormig en bevat ailerlei soorten van afwijkingen, zoowel in den 
vorm van de kolven en de korrels als in de groeiwijze en in de 
vegetatieve eigenaardigheden van stengels en bladeren. De verschillen 
tusschen deze kleinere typen binnen eene bepaalde variëteit zijn vaak 
even groot als die, waardoor de variëteiten zelf worden onderscheiden. 
Ook komen abnormale afwijkingen, z.g. monstrositeiten veelvuldig 
voor, doch deze zijn voor het verdeelen van weinig waarde. 

Jij de teeltkeuze is eenvormigheid van het gewas een der voor- 
naamste doeleinden, maar ook de vorm en de kleur der kolven, 
hunne stompe en puntige uiteinden, het aantal rijen en de richting, 


S26 


waarin zij loopen, de groeven tusschen de rijen en nog vele andere 
kenmerken komen in aanmerking. 

De ondervariëteiten, om hen zoo maar eens te noemen, zijn in 
het zaad standvastig gebleken, alle korrels van eene uitgezochte kolf 
hebben dezelfde eigenschappen, wanneer men kruisbestuiving uitsluit. 
Vandaar dat bij deze veredeling het isoleeren een hoofdrol speelt; 
van het vinden van deze vormen hangt het welslagen van de selectie af. 

Op deze wijze heeft men variëteiten met bijzondere kenmerken 
gevonden, zooals bijv. één met een hoog oliegehalte en één met een 
hoog gehalte aan eiwit. 

Ook aan den selectietuin te Buitenzorg is men bezig de inheemsche 
rassen te verbeteren en de ingevoerde op hunne cultuur-waarde te 
beproeven. 

Een sorteering van zaaizaad wordt door de bevolking in het 
Malangsche geregeld toegepast. Niet alle aan één vruchtkolf aan- 
wezige zaden worden voor zaaimateriaal gebruikt, doch alleen die, 
welke zich op ongeveer 1 à 1l/y vingerdikte van den vruchtsteel en 
den kolftop hebben gevormd. De zwaarste korrels bevinden zich nl. 
op deze plaats aan de kolf en deze sorteering is alleszins rationeel 
en komt zeker aan den volgenden oogst ten goede. 


3. Geografische verbreiding. De voornaamste maïsprodu- 
ceerende landen zijn de Vereenigde Staten van Amerika. Daar worden 
per jaar ongeveer 2500 millioen bushels!) mais geoogst, die eene 
waarde vertegenwoordigen van + 1ooo millioen dollar en ten naaste 
bij tachtig procent uitmaken van de opbrengst der geheele wereld. 
In Europa heeft de maïscultuur vooral beteekenis in de landen om 
de Middellandsche en Zwarte Zee gelegen en in Hongarije. 

In Azië zijn Voor- en Achter-Indië, China en de Indische Archipel 
de landen, waar de meeste maïs wordt geteeld. In Australië en Afrika 
verbouwt men betrekkelijk weinig mais. 

Op Java is de cultuur het belangrijkst in de Oostelijke residenties, 
vooral in Pasoeroean en Besoeki; ook in Kedoe en Rembang is 
maïs eveneens een vrij algemeen verbouwd gewas. De cultuur wordt 


1) zr bushel S35,5 L. 


S27 Tweede gewassen. 


gedreven op sawahgronden als tweede gewas na de rijst en op de 
tegallans en erven als hoofdgewas. Tot op 40ooo voet hoogte wordt 
in de bergstreken van Java de maïs verbouwd. 


III. CurrTuurR vaN DE Maïs. 


Algemeene groeivoorwaarden. Het ontkiemen van de 
maïs kan eerst plaats hebben, wanneer de temperatuur boven 8° C. 
is, terwijl boven 44° C. de kieming niet normaal verloopt. 

Als optimum temperatuur geeft Fr. HABERLANDT 32—35® C., een 
temperatuur, die in de tropen onder gewone omstandigheden bereikt 
wordt. De ontkieming geschiedt bij gunstige omstandigheden eerst na 
+ 5 dagen. 

Mais eischt een vruchtbaren, voed doorlatenden bodem. Zoowel 
klei-, zand- als leemgrond zijn voor de cultuur geschikt, mits men voor 
goede afwatering zorge. Fene zware bemesting met natuurlijke mest- 
stoffen of met kunstmest verdraagt de maïs goed, terwijl een flinke 
grondbewerking in vele gevallen noodig is om de cultuur te doen 
gelukken. 

Zooals uit de asch-analyse blijkt, neemt de mais groote hoeveel- 
heden phosphorzuur en kali uit den grond op. Dit verklaart de 
gevoeligheid van de plant voor groote giften stalmest of kali en 
phosphorzuurhoudende hulpmeststoffen. In Europa en Amerika wordt 
bij de maïscultuur zwaar gemest; op Java, waar de cultuur bijna uit- 
sluitend door Inlanders wordt gedreven, wordt hoogstens nu en dan 
wat desavuil op den akker gebracht. Van een rationeele bemesting 
is zelden sprake. 

In Amerika en Europa zaait men de maïs op rijen. Een goede 
rijenafstand is 40—5o cM. gebleken. Sommige landbouwers dibbelen, 
d. w.z, leggen de korrels ook in de rij op bepaalden afstand, bijv. op 
r5 of 20 cM., gewoonlijk meer dan één korrel bij elkaar. De hoeveelheid 
zaaizaad, die men gebruikt, variëert tusschen roo en rso K.G. per 
H.A. en houdt verband met het doel, waarvoor men de maïs teelt. 
Teelt men deze als groenvoedergewas, dan is de hoeveelheid planten, 
die men krijgt, hoofdzaak en men zaait daarom meer korrels uit dan 
wanneer het gewas om de vrucht wordt geteeld. In dit geval moeten de 


planten wijder staan om de vruchten tot rijpheid te kunnen doen komen. 


828 


Op Java wordt de maïs gepoot en staat 3 tot 5 maanden te 
velde; op sommige gronden en bij sommige variëteiten is die tijd wat 
langer, bij andere wat korter. 

De waterbehoefte van de maïs is grooter dan van de andere 
tweede gewassen. Nu en dan, wanneer de regens uitblijven, het veld 
onder water zetten verdraagt het gewas goed. Men zorge echter voor 
uitstekende afwatering. 

Voor de ontkieming is vrij veel lucht noodig, vandaar dat het 
zaad niet te diep mag liggen. In hichte gronden kan bij goede grond- 
bewerking het zaad dieper liggen dan in zware; een grootere diepte dan 
6.5 cM. is echter zelden gewenscht. De kleinste diepte bedraagt + 2 cM. 


2. Aanplant. De cultuur van de maïs is zeer eenvoudig. Na 
een vrij diepe grondbewerking, die op Java gewoonlijk veel te wenschen 
overlaat, maakt men voor groote soorten op afstanden van 2 op 3 
R. voet of 2 op 21/z R. voet, pootgaten in den grond, waarin twee 
of drie korrels worden geworpen. Na ongeveer vijf dagen zijn de 
jonge plantjes uitgeschoten. Is de aanplanting 2 tot 3 weken oud, dan 
wordt deze gewied. Den tweeden keer wiedt men, wanneer het gewas 
1—1l/, maanden oud is en aardt de planten dan tevens aan. 

Weldra vormt zich aan den top het bloemstelsel, dat gaandeweg 
verwelkt, één of twee maanden later kan het product worden geoogst. 
Een normale opbrengst bedraagt gemiddeld twee tot drie kolven per plant. 

De Inlanders bewaren de rijpe kolven in hun geheel, na ze vooraf 
in de zon te hebben gedroogd en boven een smeulend vuur gerookt 
te hebben. Het drogen geschiedt om het schimmelen te voorkomen, 
het berooken om de ontwikkeling van klanders tegen te gaan. 

In het Tengersche (residentie Pasoeroean) stapelt men na den 
oogst de nog van schutbladeren voorziene kolven tegen een paal op, 
waaraan zij worden bevestigd en waarboven een afdakje is aangebracht 
eveneens ter verhoeding van het indringen van klander. 

Dikwijls wordt de maïs op gäga’s of op tegalgronden als tusschen- 
cultuur aangeplant. Ook op de erven tusschen cassave en andere 
gewassen, treft men de mats als tusschenplanting aan. Waar de plant 
als tusschencultuur wordt gebruikt, laat men haar gewoonlijk niet tot 
geheele rijpheid komen. Men oogst veelal de jonge, nog niet rijpe 
kolven in verschillende stadia van ontwikkeling. 


S29 Tweede gewassen. 


Wenschelijk is het, verschillende variëteiten niet te dicht bij 
elkaar te planten, daar dan de variëteit in korten tijd verbastert. 

Het toppen van de mais, dat dikwijls door den Inlander geschiedt, 
is, zooals uit proeven te Buitenzorg genomen is gebleken, van 
ongunstigen invloed op de grootte van de opbrengst. 

Dit toppen geschiedt meestal nadat de mannelijke bloeiwijze is 
afgestorven. De stengels worden dan tot even boven de bovenste 
kolf afgesneden en de 
toppen als veevoer 
aangewend. Door deze 
bewerking verkrijgt 
men een iets vroeger 
rijpen van de kolven, 
doch dit is te gering 
om in de praktijk 
van belang te mogen 
worden geacht. 

Van alle streken 
in Nederlandsch-[ndië 
wordt de cultuur in 
het Malangsche op de 
meest intensieve wijze 
gedreven; zoowel wat 
grondbewerking als 
het onderhoud van het 
gewas betreft, wordt er 
daar de meeste zorg 


aan besteed. 


gn Ztelktemnen 


Plagen. In de laatste 
jaren hebben de maís- 
aanplantingen veel te lijden van een dikwijls epidemisch optredende 
ziekte, in sommige streken lijeur, elders âma boelè of âma poetih 
geheeten. In de Soendalanden noemt men haar hama bodas. Zij 
vertoont zich, wanneer de plant nog jong, vaak nog geen maand 


oud is. Het jongste loof blijft gewoonlijk groen en verraadt geen 


830 


bijzondere kenteekenen; de oudere bladeren worden geel of wit van 
kleur. Ook de stengels worden langzamerhand geel en weldra valt de 
geheele plant om (lijeur beteekent duizelig). 

De ziekte wordt veroorzaakt door een Peronosporasoort, die 
door Raciborski Peronospora maydis werd genoemd. 

De door conidiën van de schimmel besmette jonge maïsplanten 
vertoonen 8-— 12 dagen na de infectie de eerste met Peronospora 
bedekte bladeren. Behalve door met den wind mede gevoerde conidiën, 
schijnt de besmetting, en dit wel in de meeste gevallen, door in den 
grond voorhanden oösporen (die men in de reeds afgestorven verrotte 
bladscheeden en stengels aantreft) plaats te vinden. 

Als bestrijdingsmiddel geeft Ractrorskr !) aan het uittrekken en 
daarna verbranden van alle besmette planten. Men moet daarbij zorg- 
dragen ook de wortels uit te trekken. 

Ook kraaien, apen en wilde varkens richten dikwerf veel schade aan. 

In de Mededeelingen uit ’s Lands Plantentuin XV, geeft Dr. J. C. 
KONINGSBERGER eene opsomming van eenige andere dierlijke vijanden 


van de maïs, ze zijn de volgende: 


r. Nezara viridula. Een hoogst algemeene en schadelijke wants, 
die ook schade aan het rijstgewas doet. De algemeene kleur is 
smaragderoen, maar vele exemplaren hebben het voorste gedeelte van 
den kop en van den thorax geelbruin gekleurd. Aan de hoekpunten 
van het schildje vindt men een klein zwart stipje en daartusschen, 
langs den voorwand daarvan, drie kleine bruine stipjes. Deze laatste 
ontbreken soms. De drie laatste geledingen der sprieten vertoonen 
breede, lichte ringen. 

De wants zuigt zoowel aan de bladeren als aan den stengel, een 
enkele maal ook aan de vruchten. 


2. Antestia sp. De lengte van dit insect variëert van 5—7 m.M, 
De kleur is bruinachtig zwart met helder geelbruine teekeningen, 
nl. een overlangsche streep over den kop, aan het achterste gedeelte 
geflankeerd door twee korte streepjes. De voorwand van het borststuk en 
een niet altijd even goed ontwikkelde dwarsstreep daarover, de twee kleine 
hoekpunten en de top van het schildje en eenige kleine vlekken daarop zijn 


1 Berichte der Deutsche Bot. Gesellsch. XV, 475. 


S31 Tweede gewassen. 


eveneens geelbruin. Het lederachtige gedeelte der dekschilden is 
doorschijnend geelbruin aan de basis, ondoorschijnend zwartbruin aan 
het einde. 

In de rust reiken de vleugels slechts zeer weinig over het achterlijf. 
De pooten zijn geelbruin en aan de buikzijde van het achterlijf bevinden 
zich twee overlangsche rijen van vierkante, gele vlekken. Vermoedelijk 
is het Axntestia hestrio Fabr. 


3. Megarhynchus truncatus Hope. Zij zuigt bij voorkeur aan den 
stengel en doet daardoor overlangsche, gele strepen ontstaan. Wanneer 
zij sterk is aangetast, begint de plant te kwijnen. 


4. Craphalocrocis jolinalts Led. De rupsen van dit vlindertje 
komen nu en dan op de maïs voor. Ook hier leven zij evenals op de 
rijst in de toppen der bladeren, maar richten weinig schade aan. 


5. Meltothrs armigera Hiibn en 


6. Meliothis peltigera Schiff. De rupsen van deze beide soorten 
komen vrij algemeen op de maïs voor en zijn door hunne wijze van 
optreden tamelijk schadelijk. Zij bezitten nl. eene groote voorliefde 
voor de jonge kolven, wier vrucht zich pas heeft gezet, vreten diepe 
voren daarin en misvormen ze daardoor zeer. Ook dringen ze niet 
zelden in de kolven door op de wijze van boorders en maken daartoe 
eerst eene opening in het schutblad. 


7. Leucania spec. 


8. Mesperia philino Möschl. De rups is 30—35 m.M. lang en 
lichtgroen van kleur met donkere, overlangsche lijnen en een donkere 
dwarslijn op het eerste segment. De kop is bruin en vertoont veelal 
lichtbruine teekeningen. Witte vlekken komen voor op de segmenten 
1 SRONENELO: 

De pop ligt in een dun spinsel op de plaats, waar de rups het 
laatst verblijf heeft gehouden. Na 7 dagen komt de vlinder uit. 

De algemeene kleur is grauwachtig bruin, soms zeer donker van 
tint en soms met een flauwen, metaalachtigen, violetten gloed. Het 
mannetje is iets grooter dan het wijfje met een vlucht van 30—35 m.M. 

De schade, die de rups aanricht, kan soms vrij belangrijk zijn, 


IV. SAMENSTELLING, VOEDINGSWAARDE EN GEBRUIK. 


In het Geneeskundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië, Deel 
XXXIX (1899), geeft Dr. P. A. BoorsMa een artikel over het schei- 
kundig onderzoek van in Nederlandsch-Indië inheemsche voeder- 
middelen, waarin cijfers betreffende de samenstelling van Indische 
maïs worden gepubliceerd. 


Wij ontleenen daaraan het volgende: 


R n Stik- |Berekend| …— Zet- | Cellu- | Opl. 

Mais afkomstig van: Water tof At Wet meel | lose | koolh. Asch 
Madoera seer 8.65 | 1.68 9.66 5-10 | 69.0 1.9 ASTON 
Bantam: … = … 2 X4, 60'| T-51 8.68 4.50 | 64.7 2e 3170 1.70 
Modjokerto 3 || 1r.90| 1.62 9.32 4-31 66.5 235 ASO 1.46 
5 4 T3-85 | E-rO 6.33 4.82 nn — == 1.50 
Djocjacarta. GH Ge O5 6.04 4.50 — - ES 1.84 
6 | 13-25 | 1.35 7-76 Lee — — — I.28 

Onrijpe, jonge maïs van de pasars in West-Java gaf de volgende uitkomsten: 
zl 2E0 1.68 | 9.66 4.35 | 68.6 9.5 6.2 1.65 
S || 83.0 1.80 10.35 TE 49.0 | 13.0 17.5 2.80 


Alle cijfers, behalve die van de rste kolom, zijn berekend op 
droog materiaal; waar een streepje staat, is de bepaling niet verricht. 

De eiwitstoffen in de maïs zijn uitvoerig bestudeerd door CHITTENDEN 
en OsBoRNE. Zij bestaan uit het in verdunden alcohol oplosbare zeïne 
(maïsibrine van BrrrHausen), verder eenig albumine en drie verschillende 
globulinen (edestine-myosine). Het zeïnegehalte is voor maïs van Java 
en Madoera lager dan voor elders verbouwde, ook het eiwitgehalte 
staat achter bij de meeste Amerikaansche soorten. 

In de ruwasch van verschillende monsters maïs trof Boorsma 
1.5—2.4 0/g kiezelzuur aan, benevens eenig koolzuur, waarvan de hoe- 
veelheid hoogstens r 0%) bedroeg. De hoeveelheid Ps Os wisselt vrij 
sterk, doch ligt tusschen 36 en 45 0%. Hoe rijper de vruchten, des te 
hooger is het phosphorzuurgehalte van de asch; ijzeroxyde komt slechts 
in sporen voor. 

De phosphaten komen voor een klein deel voor in organische 


kie € 


S33 Tweede gewassen. 


verbindingen. Verder treft men in de asch aan 0.8—2.3 0% CaO; 
17.7—23-0 0) MgO en 25—30 0/0 K30. 

De samenstelling van de aschbestanddeelen wisselt sterk in verband 
met de gesteldheid van den bodem, waarop de plant groeide. 

Eene analyse van versch, niet te oud maïsblad door Dr. |. DEKKER, 
gaf de volgende cijfers: 


| ue In droge stof. 


| 
nennen 


Vocht in versch 


cet een ll E | w el- \iezel- 
materiaal Eiwit | Asch veen een ZEK ent: 
| EE ezel \achtigestof) zuur 
in NEI Se ee El Len 
53.6 17.88 10.02 7-30 | 23-93 40.87 4-89 0.75 


Door E. Worrrl) werd de waarde van Europeesche mais als 
paardenvoedsel nagegaan en werden op roo deelen droge stof de 
volgende cijfers gevonden: 


… [N. vrije 
MAÏS ee 8 | Eiwit | Asch | Vet SD Eeten 
ee 4 | Ke Je |_stoffen 
Jestanddeelen totaal........ 98.30 13-34 1.70 4-76 1.75 78.45 
Verteerbare bestanddeelen. 88.80 10.36 | — 3-00 1.75 73-69 
Verteerbaarheidscoëffcient | 
KOOrRHetrpaard ereen 90.93 77-64 — 63.04 | 100— 93-03 


Volgens KerrNer wordt het verteerbare gedeelte van de maïs 
door het paard volkomen benut. 

ScHaRLEE en Moers onderzochten een aantal maïssoorten, die 
op Java waren gegroeid en vonden als gemiddelde cijfers voor de 
verhouding van het gewicht van het zaad tot dat van de vruchtkolf 
dE enk hij Ae ee 

Als Litergewicht geven zij voor 4 monsters 720—664—730—7 50 
Gr. op; als gewicht van rooo korrels van dezelfde monsters 153—233 — 
159 —219 Gr. 

Hieruit blijkt dus, dat zoowel het Litergewicht als het gewicht 
van rooo korrels belangrijk uiteen kan loopen. 

Als voedingscijfers geeft Dr. GRESHOFF voor maïs 125—135 Op, 
zoodat de voedingswaarde iets hooger wordt gesteld dan van rijst 


I) E. Worrr. Die Grundlagen für die rationelle Fütterung des Pferdes. 1886. 


Deer IT. 53 


s34 


(116— 124) en iets minder dan van boonen (bruine en witte 147 — 156.) 

Slechts in enkele streken van den Indischen Archipel is de 
maïs hoofdvoedsel van de bevolking. Op Madoera en in Oost-Java, 
waar de Javaansche bevolking door de Madoereezen is verdrongen 
en eveneens in het bergland van Midden-Java (Banjoemas) is de maïs 
het voedsel bij uitnemendheid der Inlanders. In alle andere streken 
wordt maïs als nevenvoeding gebruikt of als versnapering genuttigd. 

De Madoereezen bereiden de maïs, wanneer deze tot voedsel moet 
strekken, op de volgende manier. De afgeriste, goed gedroogde, rijpe, 
harde korrels worden gewand om ze van de vliesachtige restanten 
te ontdoen. Daarna worden de korrels in een rijstblok gestampt of 
tusschen platte molensteenen gemalen. Bij deze bewerking laten schil, 
elutenlaag en kiem los en wordt het hoornachtige kiemwit in grove 
hoekige korrels verdeeld (bras djagoeng). Door middel van een tampah, 
worden, op dezelfde manier als bij de rijst is beschreven, de zemelen 
verwijderd. Deze laatste worden door den Madoerees afzonderlijk met 
water onder toevoeging van suiker, zout en een weinig sirihkalk tot 
een pap gekookt, welke onder den naam tadjin boeoena, met smaak 
wordt genuttigd. 

Voor het gaar stoomen van de maïs wordt op Java en op Madoera 
de dandang en de koekoesan gebruikt. Op sommige plaatsen gebruikt 
men ook wel daarvoor een aarden pot (sohloengan), die de eigen- 
schappen van dandang en koekoesan in zich vereenigt. 

Wanneer de maïs tot versnapering dient, wordt de vrucht meestal 
voordat zij tot volle rijpheid komt, geoogst; op dat tijdstip is zij rijk 
aan een zoetsmakend sap. Men ontdoet de kolf van hare vruchtbladeren 
en roostert haar boven een vuur. 

Dikwijls wordt maïs, vermengd met rijst als voedsel genuttigd, 
men vermengt dan dikwijls twee deelen maïs met één deel rijst, 
soms ook gelijke deelen van beide. Het mengsel wordt gekookt of 
gestoomd, terwijl er als het half gaar is, maïszemelen door gewerkt worden. 

De schutbladeren worden dikwijls gebruikt voor het maken van 
sigaretten, zij worden dan gedroogd en met tabak gevuld en leveren 
dan de bekende klobots of seroetoes (verbasterd tot „strootjes'’.) 

De Inlander gebruikt de maïsplanten ook als veevoeder, waar- 
voor hij na den oogst van het tweede gewas nog eens maïs verbouwt, 
doch dan de zaden niet tot rijpheid laat komen. 


S35 Tweede gewassen. 


V. HANDEL EN PRODUCTIE. 


In de laatste jaren is de cultuur van maïs op Java belangrijk 
toegenomen, vooral nadat dit artikel een product van uitvoer is geworden. 

De uitvoer van maïs uit Java en Madoera bedroeg gedurende 
de jaren 1913, 1914 en 1gr5 de volgende hoeveelheden: 


Hoeveelheid in rooo K.G. 


BESTEMMING. I TT 
| 1013 IOI4 IQIS 
Nederland mann reek tete 35-407 46.915 | 68.538 
Nederland No renee aren ee 5.039 12.734 | 2,940 
Duitschland en order. 3-710 4:977 | — 
AnStra EMR eene ek etn id 2.93 6.546 45-787 
Ee sert anda n gekbe Vallen & 2.769 | 16.591 1.679 
Moer oves Ao | 83-273 118.944 


en uit Celebes in 1914 10.973, in I9I5 33,997 en in 1916 5,694 ton. 


LITERATUUR. 


Boorsma, Dr. P. A. Scheikundig onderzoek van in Nederlandsch-Indië 
inheemsche voedingsmiddelen. Overdruk uit het Geneeskundig 
Tijdschrift voor Nederl, Indië, 1899. Dl XXXIX, afl. 5—6. 

Srürrer, EF. A. von. Nederl.-Oost-Indische Cultuurgewassen enz, 1906. 

Körnicke und Werner. Handbuch des Getreidebaues, 1888. 

Fruuwirm, C, Die Züchtung landwirtschaftlicher Kulturpflanzen. Band 
II, Blz. 1—4r, 1909. 

pE Vries, H. Het veredelen van kultuurplanten. Vertaald door P, G. 
JUEKERS Blz. 106—156. 

VORDERMAN, A. G. Onderzoek naar het verband der rijstvoeding in 
de gevangenissen op Java en Madoera enz. Blz. 47 e.v. 1897. 

Bie, HC. H. pe. De landbouw der Inlandsche bevolking op Java. DL L, 
Blz. 99—r1o2. Mededeelingen van 's Lands Plantentuin, VII rgo2. 


Gierst. 


Jij de gierst onderscheidt men twee soorten, nl. de gewone 


gierst en de suikergierst of sorgho. 


IL. GEWONE GIERST. 


Gierst is een gewas, dat in Oost-Azië inheemsch is en vooral in 
China algemeen verbouwd wordt. In Zuid- en Midden-Europa treft 
men haar in verschillende soorten en variëteiten aan. 

Ook ín Nederlandsch Oost-Indië wordt de plant gecultiveerd, 
doch alleen door Inlanders of Chineezen en steeds in kleine hoeveelheden. 

Men verbouwt de gierst voor tweeërlei doeleinden, nl. voor het 
zaad en om de plant als veevoeder te gebruiken. De Inlanders en 
sebruiken de zaden bij de bereiding van gebaksoorten of 


iej 
o 


Chineezen 
maken er eene soort pap van. 

In Oost-Java noemt men de gierst djawawoet, in andere streken 
spreekt men van matjem djagoeng, d. w. z. een soort van mais. 

De plant vertoont groote overeenkomst met maïs, doch vormt 
meestal meer dan éénen halm, terwijl de bloemen tweeslachtig zijn. 

De gierst, Panicum miliaceum, behoort tot de familie der Gramineae 
en tot de onderfamilie der Andropogoneae. Ter onderscheiding van 
de sorgho noemt men haar wel kleine gierst. 

Het bloemstelsel is een tros, die zeer rijk is aan bloemen; de 
aartjes zijn zonder kafnaalden, eivormig, spitstoeloopend en kaal, aan 
den rug samengedrukt en eenbloemig. Het buitenste kroonkafje heeft 
zeven nerven, het binnenste drie. Binnen de kroonkafjes bevinden 
zich twee strooschubjes, drie meeldraden en een stamper met twee 
veervormige stempels. De vruchten zijn eivormig, 3 m.M. lang en 2 
m.M. breed. 

De cultuur van de gierst komt volkomen overeen met die van 
de maïs. Men plant de gierst gewoonlijk langs den rand van de droge 


837 Tweede gewassen. 


rijstvelden, ook wel treft men haar als tusschengewas daarop aan. 
Wordt de gierst voor groenvoeder verbouwd, dan snijdt men 
haar, voordat de bloem tot ontwikkeling is gekomen; zij wordt door 


het vee gaarne gegeten. 


II. SurkERGIERST OF SORGHO. 


De sorgho is vermoedelijk van Afrikaanschen oorsprong en wordt 
vooral in Afrika veel verbouwd, waar de inlandsche bevolking de 
vruchten gebruikt voor het bereiden van brood. In de meeste tropische 
landen treft men het gewas aan en het wordt voor verschillende doel- 
einden verbouwd. In China bereidt men uit de suikerrijke stengels 
alcohol; in Europa en in de Vereenigde Staten van Amerika heeft 
men beproefd uit de stengels 
suiker te winnen, doch zonder 
veel resultaat. 

In den Oost-Indischen 
Archipel wordt de sorgho 
nog minder aangetroffen dan 
de gierst. In Oost-Java noemt 
men de sorgho djagoeng 
ontjèl, in West-Java djagoeng 
tjantèl, waaruit blijkt, dat de 
Inlanders haar als een soort 
maïs beschouwen. 

Sorgho behoort even- 
als gierst tot de Gramineae, 
tot de onderfamilie der 
Andropogoneae tot het ge- 
slacht Sorghum. Twee soor- 
ten worden vooral ver- 
bouwd, nl de gewone 
sorgho, negerkoren of kaffer- 
koren, Sorghum vulgare 
Pers., en suikersorgho of 


suiker gierst, Sorghum sac- n 


charatum Pers. Synoniemen Fig. 284. Suikersorgho (Sorghum saccharatum Pers). 


538 


voor S. vulgare zijn Holcus Sorghum L. en Andropogon Sorghum 
Brot. Synoniemen van S. saccharatum zijn Holcus saccharatus L. en 
Andropogon saccharatum Roxb. 

Gewoonlijk wordt de suikersorgho hooger dan de gewone en is 
de plant forscher ontwikkeld. 

In een vochtig klimaat en op zeer vruchtbaren bodem ontwikkelen 
zich de bladeren en stengels ten koste van de vruchten. Het best voor 
de cultuur geschikt is een droog klimaat met middelmatig vruchtbaren 
grond. De cultuur onderscheidt zich in geen enkel opzicht van die 
van de maïs. 

Wil men de sorgho voor veevoeder gebruiken, dan moet men 
de jonge stengels daarvoor nemen; men snijde echter de plant niet 
te jong, daar dit aanleiding kan geven tot vergiftiging van het vee, 
omdat de jonge bladeren en stengels een blauwzuurvormend glucoside 
bevatten, dat op lateren leeftijd verdwijnt. 

Dezelfde aanplant kan drie tot vier keeren gesneden worden; 
ook wanneer men de plant om de zaden teelt, kan men van eenzelfde 
plant meerdere keeren oogsten. 

Door stampen in het rijstblok worden het stroo en de kroonkafjes 
van de zaden verwijderd en deze zijn dan voor het gebruik geschikt. 


Tweede gewassen. 


Soja. 


1. OORSPRONG EN VADERLAND. 


Onder de tweede gewassen, die op Java in groote hoeveelheden 
verbouwd worden, neemt de soja of kedelee eene voorname plaats in. 
Het gewas wordt geteeld om zijn zaden, maar ook de groene deelen 
zijn zeer gezocht als veevoeder. 

De soja is een gewas, dat in Oost-Azië thuis behoort, waar het 
sinds eeuwen wordt verbouwd. Het behoort tot de vijf heilige gewassen, 
die de keizer van China ieder jaar met groote plechtigheid uitzaaide, 
een ceremonie, die vele eeuwen oud was. In Japan is de teelt van 
sojaboonen belangrijker dan die van tarwe. 

In het wild wordt de soja in Oost-Azië aangetroffen, ook op 
Java; men mag dus aannemen, dat daar het stamland moet gezocht 
worden. 

Van China werd de soja overgebracht naar Britsch-Indië. Pogingen 
om de soja in Europa te acclimatiseeren zijn herhaaldelijk gedaan, 
maar tot nu toe zonder bevredigend resultaat. 


IL. De SojAPLANT. 


r. Botanische beschrijving. De soja behoort tot de orde 
der Leguminosae, tot de familie der Papillonaceae, tot het geslacht 
Glycine (L.). Naam Glycine hispida Maxim —= Soja hispida Moench = 
Dolichos soja — Glycine soja Sieb et Lucc. 

De plant is eenjarig en kan tot So cM. hoog worden. Het wortel- 
stelsel bestaat uit één hoofdwortel met vele zijwortels. De stengel is 
behaard, veelhoekig, eerst kruidachtig, doch later houtachtig. De kleur 
is eerst lichtgroen, later groenbruin. 

Bladeren. Deze staan afwisselend, zijn samengesteld, drietallig, 
oneven gevind. Enkele blaadjes zijn gesteeld, de meeste scheef elliptisch, 


gaafrandig, groen, behaard, + 4 cM. lang en 3 cM. breed. 


S40 


Bloemen. Deze zijn volkomen tweeslachtig, twee of drie bij elkaar 
geplaatst op een groenen steel in de oksels der bladeren. De kelk 
is vergroeidbladig, klokvormig, groen behaard, vijftandig; de twee 
bovenste tanden half vereenigd. De kroon is losbladig, vlindervormig, 
en paars of wit van kleur. De meeldraden zijn tien in aantal, de helm- 
draden vergroeid, de helmknoppen knopvormig. Eén stamper met 
bovenstandig _ vruchtbeginsel, 
groen behaard; de stijl is kort, 
de stempel knopvormig. 


Vrucht. De vrucht is een 
peulvrucht, ongeveer 4—8 cM. 
lang ens-o.75cM breed smDe 
vruchtwand eerst groen later 
bruinachtig of zwart van kleur, 
behaard. De vrucht springt in 
twee kleppen open. In de peul 
zijn twee tot vier zaden aan- 
wezig. De kleur van de zaden 
is bij verschillende variëteiten 
verschillend en wisselt tusschen 
lichtgeel tot donkerbruin. De 
kleurstof is hoofdzakelijk in de 
zaadhuid gelegen. Soms zijn de 
zaden rond, soms meer lang- 


werpig. 


Bevruchting. Lelfbestuiving 


heeft zoo goed als zeker bijna 
altijd plaats. Voordat de bloem 


Fig. 285. Sojaplant, zwarte variëteit. 


zich geheel ontplooid heeft, is 
de stempel reeds door het stuifmeel bestoven. De bloemen worden 
gaarne door insecten bezocht, die dan ook wel vreemd stuifmeel aan- 
brengen. De bevruchting heeft dan gewoonlijk echter reeds door eigen 


stuifmeel plaats gehad. 


Ontkieming. De ontkieming is epigaeïsch ; onder gewone omstandig- 
heden begint deze 4—7 dagen na het uitzaaien. Eerst ontwikkelt zich 


S41 Tweede gewassen. 


de hoofdwortel, waarna door verlenging der hypocotyle as de zaad- 
lobben boven den grond worden gebracht. Deze nemen spoedig een 
groene kleur aan en kunnen dan het koolzuur uit de lucht assimileeren. 


2. Soorten en Variëteiten. Men onderscheidt onder het 
groot aantal soorten en variëteiten, welke van de soja bestaan, twee hoofd- 
vormen, de witte en de zwarte 
Zijn de zaden licht gekleurd 
dan brengt men de variëteit 
togmedeskeerste stoep, «zijn 
ze donker van kleur tot de 
tweede, 

Beide „soorten omvat- 
ten een groot aantal variëtei- 
ten, die echter nog niet nader 
zijn ingedeeld en beschreven. 
Op Java worden in hoofdzaak 
drie vormen geteeld, die met 
bruine, met witte en met 
groene zaden, en daarvan 
vindt men de eerstgenoemde 
het veelvuldigst. 


gr Ge os gatis hie 
verbreiding Soja is in- 
heemsch in Mongolië, China, 
Japan en den Indischen 
Archipel, van waar uit het 


gewas naar andere landen is 
overgebracht. In Europa werd Fig. 286. Sojaplant, witte” variëteit. 

de soja het eerst in Frankrijk 

door de Montigny ingevoerd, doch eerst na de wereld-tentoonstelling 
in 1873 te Weenen, waar de zaden werden geëxposeerd, wijdde men 
er meer aandacht aan, en trachtte men de soja tot een FKuropeesch 
landbouwgewas te maken; echter zonder gunstig resultaat. De tropische 
landen en het dichtst daarbij gelegen deel der subtropen schijnen voor 
de cultuur het meest geschikt te zijn. 


842 


In de laatste jaren wijdt men weder meer aandacht aan de cultuur 
van dit gewas, vooral nu gebleken is hoe bruikbaar deze zaden voor 
verschillende doeleinden zijn. In Noord-Amerika neemt thans het 
Departement van Landbouw op uitgebreide schaal proeven; eveneens 
werden deze genomen in de Kaap kolonie, Natal, Britsch Oost-Afrika, 
Gambia en Britsch-Indië. Ook in de Duitsch-Afrikaansche koloniën 
trachtte men de sojaplant te telen, evenwel nog met minder goed gevolg. 


III, CULTUUR VAN DE SOJA. 


r. Algemeene groeivoorwaarden. De sojaplant stelt in 
het algemeen weinig eischen aan den bodem en groeit in Nederlandsch 


Indië zoowel in het laagland als in de bergen (grootste hoogte + 1500 


voet). Het gewas stelt zich tevreden met een oppervlakkige grondbe- 
werking, terwijl de verpleging weinig zorg vereischt. Op Java heeft 
de teelt meestal als tweede gewas op sawahterreinen plaats en gelukt 
de cultuur het best op zware kleigronden. 

De waterbehoefte van de plant is niet zeer groot, wanneer er 
slechts nu en dan een weinig regen valt, is er weinig kans voor 
mislukking. 

Als tweede gewas is de kedelee een zeer aanbevelenswaardige 
plant, vooral daar de stoppel rijk is aan stikstof, hetgeen aan het 
volgende gewas ten goede komt. 

g, zoodat 
men met een oppervlakkige grondbewerking kan volstaan. Zelfs op 
harden grond, waaruit de Inlander met den koevoet kluiten steekt om 


de zaden’ in de gaten te werpen, kunnen deze zich nog ontwikkelen. 


Voor het ontkiemen van het zaad is weinig lucht noodi 


Het ontkiemen van het zaad geschiedt eerst bij tamelijk hooge 
temperatuur, gewoonlijk boven 12° Celcius. Nauwkeurige proeven ter 
bepaling van minimum, optimum en maximum temperatuur worden 
in de literatuur niet vermeld. Men mag echter aannemen dat deze 
vrij hoog liggen. 


2. Aanplant. De teelt van kedelee vordert betrekkelijk weinig 
zorg en arbeid. De soja komt gewoonlijk direct na de rijst, wanneer 
men het op het veld achtergebleven stroo heeft verbrand. Het veld 
wordt oppervlakkig geploegd en op gelijke afstanden door greppels van 
+ r voet breedte in akkers verdeeld. Men laat een paar cM. water 


S45 Tweede gewassen. 


op het veld loopen en zaait de boontjes uit, nadat deze eerst een paar 
dagen in de zon zijn gedroogd, van de peulen ontdaan en vervolgens 
een etmaal in water geweekt zijn. 

Beschikt men niet over bevloeiingswater, dan steekt men met 
een pootstok gaten in den grond, op een afstand van 20 cM. in het 
vierkant en werpt in elk gat een paar boontjes. Deze wijze van 
uitzaaien wordt ook wel gevolgd, al heeft men bevloeiingswater tot 
zijn beschikking, daar de aanplant dan regelmatiger wordt, grooter 
opbrengst geeft en minder zaaizaad vordert. Zaait men breedwerpig 
dan heeft men + 65 kati zaadgoed per bahoe noodig, poot men 
daarentegen, dan kan men met 25 kati volstaan. De waarde van 
r kati zaaizaad is ongeveer 5 cent. 

Wanneer men kedelee op tegalgronden teelt, handelt men op 
gelijke wijze als op sawah's. Men ploegt echter den grond gewoonlijk 
eerst een of twee keer voor het uitzaaien. Wanneer er voldoende 
regen valt, is er weinig vrees voor het mislukken van den oogst. 
Alleen moet gezorgd worden het gewas van tijd tot tijd van onkruid 
te zuiveren; gewoonlijk wiedt men 2 of 3 keer. Ongeveer na 7 dagen 
zijn de plantjes reeds opgekomen. 

Het oogsten geschiedt ongeveer drie à vier maanden na het 
uitzaaien. Zoodra de stengels en bladeren beginnen te verdorren, kan 
men met het oogsten een aanvang maken. De planten worden uit 
den grond getrokken en tot bossen gebonden, die, na in de zon 
gedroogd te zijn, gedorscht worden. 

De opbrengst aan zaden bedraagt ongeveer 1/; deel van het 
totale oogstgewicht. 

De teelt van kedelee is dan ook zeer verleidelijk voor den 
Inlander, daar er slechts weinig kans op mislukking bestaat. SOLLEWIJN 
GerPKe zegt, dat het gewas nog slaagt, als de grond te hard is voor 
beplanting met eenig ander gewas. 

Soms wordt de soja geteeld op de dijkjes (galengans) van de 
rijstvelden, waar de plant den vochtigen grond goed verdraagt. Ook 
heeft men getracht de kedelee als groenbemesting dienst te laten doen 
door haar op de goeloetans in de suikerriettuinen te planten en dan 
bij het aanaarden der planten onder te werken. De waarde als zoodanig 
is echter gering, daar wegens de lange groeiperiode van het gewas 


bij het onderbrengen de planten nog weinig zijn ontwikkeld. 


844 


3. Bemesting. Wanneer de grond van nature niet zeer vrucht- 
baar is en daarom bemest moet worden, brengt men op het veld ouden, 
goed verganen stalmest en zorgt, dat deze zoo gelijkmatig mogelijk 
over de geheele oppervlakte verspreid wordt. 

De hoeveelheid die men geeft, hangt natuurlijk van den grond 
af; r petroleumblik per vierkante R, roede is eene hoeveelheid, die 
de soja goed verdraagt. 

Na het bemesten wordt het terrein geploegd; heeft men dit voor 
het bemesten reeds een keer gedaan, dan doet men het nu dwars op 
de richting van de voren. 

Met hulpmeststoften heeft men bij de soja nog weinig proeven 
genomen. 

4. Ziekten en Plagen. Van schadelijk gedierte heeft de 
soja weinig te lijden. De rupsen, die op het blad azen, tasten slechts 
de bladeren aan en laten de peulen ongemoeid. Ziekten, door schimmels 
of andere mikro-organismen veroorzaakt en schade van eenige be- 
teekenis aan het gewas toebrengen, zijn er weinig. 

In de Zudische Natuur, September 19oo beschrijft Dr. ZEHNTNER 
uitvoerig eene ziekte van de soja, veroorzaakt door de larven van 
kleine vliegjes van het geslacht Agromyza. Uitwendig openbaart zich de 
ziekte door het vroegtijdig geel worden, verdrogen en afvallen van de 
bladeren; inwendig door de aanwezigheid van boorgangen, zoowel in 
dikke, houtige als in dunne, kruidachtige stengels en in de hoofdwortels. 

Wanneer jonge planten door de larven worden aangetast, dan heeft 
de infectie bij den wortelhals plaats. Naar het schijnt, worden de eieren 
op die hoogte aan de buitenzijde van den stengel gelegd en de uitkomende 
larven dringen daar ter plaatse naar binnen; zij vreten dan meestal 
bovenwaarts, doch soms ook benedenwaarts, doch steeds tusschen de 
opperhuid en den vaatbundelkring. Wordt het jonge plantje gelijktijdig 
door een groot aantal larven aangetast, dan sterft het spoedig af. 

Wanneer de plant eerst op lateren leeftijd aangetast wordt, dan 
heeft de invasie op andere wijze plaats; de boorgangen beginnen 
hooger boven den grond, voeren dwars door het houtlichaam tot ín 
het merg en gaan van daar, zoowel benedenwaarts naar den hoofdwortel 
als bovenwaarts tot in de vertakkingen van den stengel. 

Eenzelfde plant wordt veelal ten tweede en soms ten derde male 


45 Tweede gewassen. 


aangetast, wanneer zij door de vorige aanvallen mocht zijn heenge- 
komen en bij de herhaalde aanvallen gaan ook de oudere planten 
dikwijls te gronde. 

Het beste bestrijdingsmiddel is wel het aanplanten van voor deze 
plaag vatbare gewassen op de geïnfecteerde gronden tijdelijk te staken, 
den grond goed om te werken en goed te laten drogen, ten einde even- 
tueel aanwezige eieren of poppen te doen omkomen. 

Dergelijke gronden kunnen dan gedurende dien tijd met andere 
gewassen worden beplant, bijvoorbeeld met katjang tjina, welk gewas 
niet door deze insecten wordt aangetast. 


IV. Propucrie, HANDEL EN GEBRUIK. 


De opbrengst aan zaad wordt op ongeveer negen picol per 
bahoe geschat, een waarde van + f30.— vertegenwoordigende. De 
gemiddelde opbrengst aan planten bedraagt + 45 picol per bahoe. 
In verschillende streken en op verschillende gronden loopen de 
opbrengsten echter sterk uiteen. 

Volgens de jaarlijksche statistiek van den Handel en de In- en 
Uitvoerrechten heeft er geen noemenswaardige uitvoer van soja uit 
Nederlandsch-Indië plaats en zijn Java sojaboontjes nog geen product 
voor den wereldhandel. 

Sedert een paar jaar is de vraag in Europa naar sojaboonen 
sterk gestegen, nu de oliefabrikanten groote hoeveelheden daarvan uit 
Oost-Azië importeeren om er olie uit te bereiden. Vooral Engeland voert 
groote hoeveelheden sojaboonen in uit Mantsjoerije en Wladiwostok. 
Voor de zeepfabricatie is de sojaolie zeer gezocht, daar zij belangrijk 
lager in prijs is dan andere soorten olie. De na de uitpersing van de 
olie overblijvende perskoeken, in China en Japan reeds lang wegens 
hun rijkdom aan stikstof als meststoffen gebruikt, worden in Europa 
als een voortreffelijk veevoeder aangewend. 

Kedelee wordt in verschen toestand veel door de Javanen als bijspijs 
bij de rijst gegeten. Het is de gewoonte de geheele planten met blad en 
al, meestal ongaar te koken en de zaden dan uit de peulen te eten. 

Verreweg het grootste gedeelte van de op Java geoogste kedelee 
wordt in den vorm van verschillende preparaten geconsumeerd, waar- 
van wij de voornaamste aan eene korte beschouwing zullen onderwerpen: 


S46 


Tao-Hoe of boonenkaas. Men bereidt deze gewoonlijk van de 
witte soja, waarvan de zaden gedurende drie uren in water worden 
geweekt en daardoor tot hun dubbel of drievoudig volume opzwellen. 
Daarna worden zij tusschen twee steenen tot een brij vermalen, die 
door opgieten van kleine hoeveelheden koud water verdund wordt en 
langs een in den ondersten steen aangebracht tuitje in een er onder 
geplaatst petroleumblik loopt. 

De aldus verkregen brij wordt in een groote pan op een houtvuur 
gekookt, behalve een blik, dat men ongekookt ter zijde zet om te laten 
verzuren. De gekookte massa wordt door een groven doek gegoten, 
waarbij de doppen en ongemalen gebleven stukjes boon achterblijven, 
doch de eiwitstoffen, vetten en andere geheel of half opgeloste stoffen 
als eene melkachtige, vettige vloeistof door loopen. Nadat deze afge- 
koeld is, wordt zij tot coagulatie gebracht, hetzij door er de verzuurde 
vloeistof uit het ongekookt gelaten blik in te gieten, hetzij door de 
vloeistof te bedeelen met gipswater of met chloormagnesium houdende 
zoutoplossing. Door de werking van het coagulatiemiddel wordt de 
massa vast; men spreidt haar in platte lagen uit, perst er door middel 
van een plankje een weinig water uit, snijdt de koek in vierkante 
stukjes, die eenige oogenblikken in een aftreksel van curcumarhizoom 
worden gekookt en dan voor het gebruik gereed zijn. 

Door haar groot watergehalte kan deze boonenkaas niet lang 
bewaard worden, zij moet denzelfden dag, waarop zij bereid is, worden 
gebruikt. Om ze te conserveeren wordt ze in de zon gedroogd of ook 
wel gebraden, waardoor de smaak veel aangenamer wordt en de kaas 
geruimen tijd kan bewaard worden zonder te bederven. 

De samenstelling van een monster van de versche tao-hoe is, 
volgens PRINSEN GEERLIGS Ì), aan wien wij de beschrijving van deze en 


de volgende sojaboonenpreparaten ontleenen, als volgt: 


Bwin eee nest antr Sart DESIRO 
LE Lem a ee ART Joon 
Stikstofvrije organische stof 1,40 „ 
Atschann 5e oe a 2e waarvan chioormatriumsetonin 
MALE Rn an ON 
100,00 ®/) 


1) Einige chinesische Sojabohnenpreparate, Chemiker Zeitung 1896, 67. 


847 Tweede gewassen. 


Tao- Yoe of Chineesche soja. Voor de bereiding van dit preparaat 
wordt uitsluitend gebruik gemaakt van de zwarte variëteiten. De zaden 
hiervan worden gekookt en het water afgegoten, waarna men de boontjes 
gedurende een halven dag in de zon droogt; vervolgens koelt men ze 
op groote horden van gevlochten bamboe buiten de zon af en bedekt 
ze met bladeren van den waroe (Hibiscus tiliaceus). Op de boonen komt 
nu steeds dezelfde schimmel en wel Aspergillus Oryzae, die, ten minste 
op Java, zich steeds vertoont op sojaboontjes, die vochtig aan de lucht 
worden blootgesteld. Men wacht totdat de schimmel fructiiceert, het- 
geen aan de groene kleur der schimmeldraden te zien is, droogt dan 
de boonen weder gedurende eenige dagen in de zon en brengt ze 
vervolgens in eene koude, geconcentreerde zoutoplossing Het mengsel 
wordt gedurende acht dagen in de zon gezet en daarna gekookt, de 
zoutoplossing wordt van de boonen afgegoten en bewaard en de 
boonen nog eens uitgekookt en dit vocht weder bij het eerste 
gegoten, totdat het residu vrijwel geheel geëxtraheerd is. 

De afkooksels worden door een fijne zeef gegoten, weder gekookt 
en bedeeld met arensuiker, steranijs en nog eenige kruiden, die als 
sojakruiden bij den Chineeschen drogist te koop zijn. Ten slotte dampt 
men de bruine, aromatisch riekende vloeistof zoolang in, totdat er zich 
zoutkristallen aan de oppervlakte vertoonen. Na afkoeling is de soja tot 
gebruik gereed en levert een ingrediënt op, dat bij zeer vele spijzen als een 
aangename kruiderij wordt gebruikt en ín de Chineesche, Javaansche 
en Europeesche keuken op Java een onmisbaar hulpmiddel uitmaakt. 


De samenstelling van een der meest voorkomende soorten was 
als volgt: 


Sopttelijkasewichti m.n en Be ee PIE 

sacchatosesens glucose >At en re 1540000 
in alcohol oplosbare eee enE SEO WARA: 
in alcohol onoplosbare stikstofhoudende stof 2,62 „ 
in alcohol oplosbare stikstofvrije stof . . . 0,25 „ 
inwaleohol“onoplosbaresstofnn enen enen OS, 
ZOU ER nnn erp eee Re ee TED 
anderesaschbestanddeelens sne wee eer 105, 
WALEN NE EN 57 


LOO,00 P/; 


84S 


Tao-Tjtong of boonenbrij. Voor de bereiding van dit preparaat 
worden witte sojaboonen gedurende twee etmalen in koud water 
veweekt, daarna worden de schillen verwijderd, de zaadlobben gaar 
gekookt en vervolgens op bamboezen horden ter afkoeling uitgespreid. 
Hierop wordt een mengsel van gelijke deelen meel van rijst en van 
kleefrijst in een ijzeren schaal zacht geroost en na afkoeling met de 
cekookte boontjes vermengd. Vervolgens wordt een bamboemand van 
binnen met waroebladeren bekleed, hierin komt het zooeven beschreven 
mengsel, dat ook met waroebladeren en daarna met een bamboedeksel 
wordt toegedekt en nu laat men het geheel gedurende twee etmalen 
in rust. Gedurende dien tijd kan de fungus Aspergillus Oryzae, die 
waarschijnlijk op de waroebladeren voorkomt, het zetmeel van de rijst 
en de celwanden der boontjes versuikeren, tenminste het mengsel 
wordt kleverige, vochtig en neemt een zoetachtigen smaak aan. Het 
vochtig geworden mengsel wordt gedroogd en in een pot met zout- 
oplossing gebracht, waarin het zoolang blijft, totdat een eruit genomen 
boontje geheel zout van smaak is, dus totdat de zoutoplossing in het 
binnenste is doorgedrongen. 

Ten slotte voegt men palmsuiker toe en kan het mengsel eerst 
gebruiken, wanneer het een consistente brij is geworden en de boontjes 
eene oranje-achtige kleur hebben aangenomen. 


De samenstelling 


ad 


van zulk een product was als volgt: 


Eiwit —.-… . an «se 12,67 0, waarvan in, oplossing. 61030 
Oplosbare koolhydraten 1o,oo „, waarvan in oplossing S,74 „ 


Vet. INE 
Zoute NO 
Niet bepaald 6755, 
Wate nne 2E ORS 
100,00 %/, 


Tempeh. De tempeh wordt bereid door witte sojaboonen te 
koken en bij de gekookte en afgekoelde massa een stuk tempeh 
van een vorige bereiding afkomstig te voegen. Men spreidt de 
vochtige massa in een laag van enkele centimeters op pisangbladen, 
welke op een bamboehorde gelegd zijn, uit, bedekt ze met pisang- 
bladen en laat de aldus toebereide koek eenigen tijd met rust. Er 


SLO Tweede gewassen. 
heeft dan een woekering van den C4/amydomaucor Oryzae plaats, waar- 
door de dikke celwanden van de sojaboonen versuikerd worden en 
hun eiwitachtige inhoud vrijkomt en zoodoende een voor den mensch 
gemakkelijk verteerbaar voedsel oplevert. De koek, die door de 
schimmeldraden aaneengekleefd wordt, wordt in driekante of lang- 
werpige stukken gesneden en hetzij rauw, of met klapperolie gebraden 
genuttigd. 

Sojaboonen bevatten bijna geen zetmeel en om die reden bakt 
men van het meel brood voor lijders aan suikerziekte. Zeer smakelijk 


schijnt dit brood niet te zijn; het heeft een eigenaardig zoeten smaak. 


6. Samenstelling en Voedingswaarde. Volgens analysen van ver- 
schillende variëteiten sojaboontjes, onderzocht aan het Institute of 
Commercial Research was de samenstelling als volgt: 


No. 1 


No. 2 No. 3 
Water II.17 0/o 9.91 0/9 | 10.62 0/0 | 10.52 0/o 
Vet 16.76 … 16.54 | IS STEL Mee 2:0 
Eiwit . 40.46 „ BEDS te 370 5 | 36.05 
Koolhydraten En 22,8 24.46 26.16 


Eene analyse van A. H. Cuurcr, den verdienstelijken schrijver van 
„Foodgrains of India’, geeft voor sojaboontjes de volgende samenstelling : 


EWG et a Ke vee 0 EN 
NOEL TE OEE TSOR 
Stikstofvrije extr. stoffen 20108 
NVEZElsLOR rate dE Ae DEN len IPAL DE ASN 
Asch AUD 
Water SONS 


Eene onderzoek 

resultaat: 

Eiwit 

Vet 

Koolhydraten 

Water 

Vezelstof, 

Asch 


Drer 1 


van 


dr. 


J. Sack van Javasojaboonen 


35-0 0/, 

TO 2 

O2 

1589 „ 

5 (Opfole % 


gaf tot 


850 


PRINSEN GEERLIGS Ì) vond op Java deze cijfers: 


Gedroogde zaad- 


Witte sojaboon. _ lobben van de 

zwarte sojaboon. 
Biot eeen Ne a ek 262 40,12 
EEE EN OLE 0 AES 16,97 15,29 
Met zoutzuur versuikerbaar koolhydraat … lenen 512 
Andere stikstofvrije extractiefstoffen . . …} Ze 28,94 
Houtvezelgg sate en 4,58 5,36 
ASC Ed BEER EAN: KI© GANT 
MALE ta et nn ne NE 11,70 — 


Eene analyse van Javasojaboonen, uitgevoerd in het pharma- 
ceutisch laboratorium te Utrecht, gaf op roo droge stof berekend het 
volgende: 

In koud water oplosbare stoffen 31.96 °/, waaronder 11.74 ®/0 
eiwitstoffen. Het totale gehalte aan eiwit was 31.06 ®/, waarvan dus 
19.32 %) in water onoplosbaar was. 

Bij mirkochemisch onderzoek bleken slechts enkele korrels zetmeel 
aanwezig te zijn, van dextrine en glucose waren slechts sporen aan- 
wezig. Na inversie met verdund zoutzuur werd een suikergehalte, als 
rietsuiker berekend, van 10.8 ®/) gevonden. Het vetgehalte bleek 17.0 %, 
het aschgehalte 5.0 % te bedragen. 

Sojameel voor sojabrood werd onderzocht door Cox en deze 
vond: 33.41 %% proteïne, 17.84 % vet, 29.31 % stikstofvrije extractief- 
stoffen, 4.67 %, houtvezel en 5.r % asch. N 

Volgens MorauwskKr en andere scheikundigen bevatten rijpe 
sojaboontjes geen amylum, onrijpe daarentegen wel. Het gehalte aan 
dit bestanddeel kan soms meer dan 2 °/ bedragen. 

Wegens het groote gehalte aan eiwit is de voedingswaarde van 
sojaboontjes zeer groot. Volgens de lijsten van het Koloniaal Museum 
te Haarlem ligt het voedingscijfer tusschen 247 en 257; alleen grond- 
noten (Arachis 286) en gedroogde visch (313) overtreffen sojaboonen 
in voedende bestanddeelen. De eiwitstoffen van de sojaboon zijn zeer 
goed verteerbaar. Volgens Lapp bedraagt het percentage van verteer- 
baarheid 75 ®% van het totale gehalte, een cijfer dat in vergelijking 


1 Chemiker Zeitung 1896, 67. 


Tweede gewassen. 


Oo 
ot 
_— 


met andere meelsoorten gunstig genoemd kan worden. Ook voor het 


5 
vee is sojakoek een uitmuntend krachtvoeder gebleken, zij staat slechts 
weinig bij lijnkoek ten achter. Waarschijnlijk stijgt bij het vee door 
de sterke eiwitvoeding de melkopbrengst, terwijl het vetgehalte van 
de melk iets achteruitgaat. 


LITERATUUR. 


‚ Beknopte gegevens over Cultuurgewassen, hunne behandeling 

en ziekten No. 6. Aanwijzingen voor het planten van Kadelé, 
Departement van Landbouw. 

KoniNGsBERGER, Dr. J. C. Ziekten van Rijst, Tabak, Thee en andere 
Cultuurgewassen, die door insecten worden veroorzaakt. 
Mededeelingen wit °s Lands Plantentuin, LXIV, 1903. 

Prinsen GererriGs. H. C, Einige chinesische Sojabohnenpraeparate. 
Chem. Zeit. 1896, 67. 

D. A. R. De Katjang Kedeleh. Orgaan van de Vereeniging O. L. d. 
Leen Eero d UIN Loro 

Vor Srürrer, HF: A. Nederlandsch Oost-Indische Cultuurgewassen, 
ENZALGOOE 
‚ Tijdschrift voor Land-, Tuin- en Boschcultuur in Neder- 
landsch Indië, 1898, 5de jaargang, No. ro. 

‚ De Sojaboon en hare beteekenis als voedingsmiddel voor 
Nederlandsch-Indië. 

‚ Tijdschrift voor Economische Geographie, re jaargang 1910. 
De Sojaboon, een nieuw product voor den wereldhandel. 


Boonen. 


Het geslacht Phaseolus, waartoe de meeste in Nederlandsch-Indië 
geteelde boonensoorten behooren, is zeer rijk aan soorten. Drie daarvan 
worden of als voedingsmiddel of als veevoeder geteeld. Deze zijn: 


Phaseolus Mungo L.t)== katjang hidjoe (Mal). 
Phaseolus vulgaris L. == Preanger boonen (stam- of stokboon). 
Phaseolus lunatus L. —= kratok. 


Het zijn eenjarige planten. De hoofdwortel is weinig, de bijwortels, 
die uit de stengelbasis ontspringen, veel krachtiger ontwikkeld. De 
stengel is vertakt, beneden rond, boven onduidelijk zeskantig, hetzij 
kort of opstaand, of lang en windend. De handvormig samengestelde 


bladeren zijn drietallig, de bladstelen lang, de steunblaadjes, die ook 


g, 3, 
aan de steeltjes der blaadjes voorkomen, bijzonder klein. 

De bloemen zijn verschillend gekleurd, ze staan afzonderlijk of zijn in 
kleiner of grooter aantal tot trossen vereenigd, in beide gevallen aan 
vrij lange bloemstelen. 

De peulen zijn langwerpig, recht of gebogen, glad of ruw, in 
groenen toestand zacht of hard; de zaden min-of meer niervormig, 
van zeer verschillende grootte of kleur. 

SCHEIKUNDIGE SAMENSTELLING. Evenals de sojaboon bezitten de 
boonensoorten een hoog gehalte aan eiwit. |. DEKKER geeft in Zeysmannra 


No. 20 de volgende samenstelling van deze drie soorten. 


TS | Berekend op watervrije stof. 


I Vocht | — TE n 
in Zetmeel| ze: 
- Ir Ruw ieel| iezel-| 
versch | Riwit. | Asch. | Vet. | … ek achtige | | Kalk. 
mater. vezel. | stoffen, | ZUUT- 
5 ee 
_— ES | : i EE 
Phaseolus Mungo. ...... 9,0 | 22.7 | 4-4 | 48 8.4 | 59.7 | 0.06 | 0.13 
VU an SN 3E TON AEO ge Je “Oa 527 | == => 
koha orator 6 5 L25OAIN 2024047 ZIT 54 | 58.6) — — 


1) Volgens den Zuder Kewensis identiek met Ph. radiatus L. 


853 Tweede gewassen. 


Zoowel katjang hidjoe als de stamboon zijn een goed voedsel 
voor mensch en dier; de kratok daarentegen is een uiterst ge- 
vaarlijk materiaal voor voeding, daar de planten soms een vrij 
hoog gehalte aan blauwzuur bezitten. Het gevaar voor kratokver- 
giftiging is daarom zoo groot, omdat er ook variëteiten zijn, die zeer 
weinig blauwzuur bevatten, welke uitstekend als veevoeder dienst kunnen 
doen. Deze zijn echter op het oog zeer moeilijk te onderscheiden 


van de vergiftige. 


Curruur. Bovengenoemde boonensoorten groeien op alle grond- 
soorten, die voldoende vruchtbaar zijn. Meestal worden zij op vrij 
zware kleigronden verbouwd. De bouwvoor moet voor de cultuur vrij 
los zijn wegens de ondiepe beworteling, vooral in de bovenlaag. 
Meestal wordt de grond niet bemest, doch op minder krachtigen bodem 
verdraagt de plant een zware bemesting zeer goed. Het meeste behoefte 
heeft de plant gewoonlijk aan phosphorzuurhoudende meststoffen. 

Het best doet men de gewassen op rijen te zaaien. De zaden 
moeten maar even worden ondergebracht, liefst niet dieper dan een 
paar centimeter. Een goede rijenafstand bedraagt 30—4o cM., de 
afstand in de rij is ongeveer 40 cM. 

Gewoonlijk echter poot de Inlander de zaden uit. Er worden 
dan met den pootstok gaten in den grond gestoken, waarin eenige 
boonen worden geworpen. De pootgaten worden slechts half met aarde 
gevuld en verder met asch, welke als bemesting dienst doet. De 
verpleging van het gewas bestaat voornamelijk in onkruidvernietiging 
door ondiep schoffelen met een handschoffeltje of grasmes; aangeaard 
wordt slechts zelden. 

Over het geheel hebben de boonensoorten weinig last van on- 
kruiden, schadelijk gedierte of plantenziekten. Noodlottiger voor het 
verkrijgen van een behoorlijk gewas is de weersgesteldheid; vooral 
sterke wind in den bloeitijd, te veel zware regens, te felle zon, kunnen 
uiterst nadeelig worden voor de vruchtzetting. 

Als de bladeren afvallen en de peulen geel worden, is het gewas 
rijp en de oogsttijd aangebroken. Men kan het rijpen bevorderen 
door de bladeren af te plukken. Bij het oogsten worden de rijpe 
planten uit den grond getrokken en met rijststroo tot kleine bosjes 
gebonden, welke gewoonlijk opgestapeld worden om de boonen te 


854. 


laten narijpen en drogen. Zijn de boonen goed droog, dan kunnen de 
bossen worden binnen gehaald om gedorscht te worden. 

Het stroo is goed veevoeder, wel hard, maar smakelijk, vooral 
de peulen, en daarbij zeer voedzaam. Het stroo van de kratok geve 
men liever niet aan het vee met het oog op eene mogelijke blauwzuur- 
vergiftiging. 


Tweede gewassen. 


Grassen. 


De oudste beschrijving van Indische grassen treft men aan in 
het Amboinsch Kruidboek van Rumphius. Dit boek, dat in 1741 
verscheen, bevat eene vrij uitgebreide beschrijving van een aantal 
Indische grassoorten. 

Ook JuNcHunN vermeldt in Java de verspreiding van eenige 
grassen. H. Mars, was de eerste, die een overzicht gat van de meer 
of minder nuttige grassen in verband met de voeding. 

SCHARLEE en Moens gaven eene botanische analyse van als 
paardenvoeder verkocht en in het wild gesneden gras. Het bestond 
volgens hen voor #/; uit padi-padi gras (Oryza sativa L. var.), verder 
kwam er ín voor oedoelan (Panicum indicum L. var.) kasoeran (lsachne 
miliacea Roth), boeitan (Panicum miliare Lam.) en grientingan 
(Cynodon dactylon Pers.) 

Cypergrassen ontbraken zelden ; het meest troffen zij aan Eleocharis 
plantaginea R.Br., Fimbristylis miliacea Vahl., Serirpus mucronatus L. 
(S. Javanus Nees) en Fuirena umbellata Rottb (F. pentagona Wight.) 

Zoo nu en dan werden gevonden Pontederiacea Monochoria 
vaginalis Presl, en eenige kleine Scrophulariaceae uit de geslachten 
Vandellia, Limnophila, Bonnaya; ook Pouzolzia indica Gaud, (Urtica- 
ceae) en Jussieua suffruticosa L. (Onagraceae). 

Door Naura in samenwerking met Dr. BoERLAGE ontstond eene 
tabel, waarbij de meerdere of mindere geschiktheid voor paardenvoer 
is aangegeven. Geheel is deze tabel opgenomen in Mededeeling No. 8, 
uitgaande van het Departement van Landbouw. Dr. J. Dekker, Schei- 
kundige Studiën betreffende de voeding der paarden in Indië enz. 

bij het onderwijs aan de Landbouwschool te Buitenzorg is een 
grasherbarium in gebruik, waarin de soorten gerangschikt zijn naar 
de waarde als veevoeder. Daarin komen onderstaande voor: 


Znlandsche naam. 


Wadedan . 
Timonan 
Grienting 
Kolomento 
Katelan 


Braziliaansch gras. 
Kolondjono 
Padi. 


Tembagan 


Bengaalsch gras 
Gendjoeran 
Djawan. 


Faeton. 
Lamoeran. 
Gantjiaan . 
Glejoor 
Blumbum batoe 


Bloedroeh . 
) 


Blabaän (laag terrein) 


Temblean . 
Tjewehan . 
Laroehan 

Pendjalinan 


Blabaän (hoog terrein) 


Ragoeman 
Soendoegangsir 
Landjoeran 
Loelangan. 
Merakan (groot) 


L 


S56 


Zelen sioerdsweemvoredien 


[T. 


Latijnsche naam. 
Isachne miliacea Rottb. 
Leptochloa chinensis Nees. 
Cynodon dactylon Pers. 
Leersia hexandra. 
Eleusine aegyptica Willd. 


Goed. 


Melinis minutiflora Beauv. 

Panicum muticum Forsk. 

Oryza praecox Lour. (padi tjerech). 

Ischaemum timorense Kunth. var. 
geminum Hack. 

Panicum maximum Jacq. 

Paspalum scrobiculatum L. var. 

Panicum molle Sw. (Panicum am- 
phelium Steud.) 

Panicum Crus-galli L, 

Polytrias praemorsa Hack. 

Croix lacryma Sobi L. 

Commelina spec. 

Ischaemum aristatitum. L. 


HI. Middelmatig. 


Lentotheca lappocea ? 
Andropogon serratus hb. 
Panicum infdum Steud. 
Oplismenus compositus Beauv. 
Panicum plicatura Jacq. 
Panicum uncinatum Radd. 
Panicum muticum Forsh. 
Panicum (lanatum) Rottb. 
Paspalum sanguinale Lam. 
Sporobolus diander Beauv. 
Eleusine indica Gaerthn. 
Anthistiria ciliata L, 


Znlandsche naam. 


Tweede gewassen. 


DD 
or 
_Ì 


Latijnsche naam. 


IVE Slecht: 


Grienting lahi. 
Pantjaran 
Glagah. 
Blumbum sawah 
Merakan (klein). 
Lempoejangan 


Kerpak. 
Djengitan . 
Brandjangan . 
Alang-alang 
Domdoman 
Djandon 
Menieran 
Rembeang. 


Djipoeran . 


Cynodon dactylon Pers. (in vrucht). 
Eragrostis amabilis W. et A. var. 
Saccharum spontaneum L. 
Panieum indicum L. var. 
Manisuris granularis L. 
Panicum repens L. var. 
ischaemoides Baerl. 
Apluda mutica L. 
Setaria glauca Beauv. 
Rottboellia exaltata L. 
Imperata arundinacea Cyrill. 
Chrysopogon aciculatus Retz 
Paspalum conjugatum Berg. 
Isachne miliacea Rottb. 
Paspalum vaginatum Sw. 
var. littorale Trin. 
Pogonatherum crinitum Trin. 


V. Zeer slecht. 


De-èkeng . 
Lingie 
Tegi sawah 
Greges. 
Djeboegan 
Soendjienan 
Sikatan. 
Toembaran 
Tegi tegal 


Kembang gojang 


Cyperus pilosus Vahl. 

Cyperus gromus Br. 

Cyperus lria L. 

Fuirena umbellata Rottb. 
Fimbristylis vulgaris ? 

Scirpus erectus Poir. 
Fimbristylis monostachya Hassk. 
Fimbristylis miliacea Vahl. 
Kyllinga monocephala Rottb. 
Chloris barbata Sw 


Een der weinige grassoorten, die op Java op groote schaal 


geteeld worden is Panicum maximum Jacq. Bengaalsch gras. 


Het levert een ruime opbrengst en wordt door Mars onder de 


beste voedergrassen gerangschikt; vooral paarden eten het gaarne. 


Analysen van het Bengaalsche gras van verschillende plaatsen van 


herkomst zijn de volgende, welke uitgevoerd zijn door Dr. |. DEKKER: 


858 


In procenten der luchtdroge stof. 


Ii IS 5 
Ruw Stikst. Kiezel 


Naam | Herkomst |\Vocht Ss Eiwit | Asch | Vet eZ EN rs Kalk 
| | | extr 
TPE mn IT 5 II ER 5 ST AI ln ae 
Bengaalsch gras| Padalarang . || r5.06{ 1.78 \11.12| 9.76 | 2.78 | 36.90 24.38| 4-05 | 0:76 
Idem Cultuurtuin. |10.79| 1.65 |10.3I) 7.54 | 2.18 | 34-20 34-08 | 5.19 | 0.28 
Idem [Proeftuin … || 15.68 | 1.17 | HES : 1.17 | 2.60 | 38.90 23:30, 5:55 | 0.86 


| | 


Eene analyse van W. KR, Tromp pe Haas gaf in procenten van 
de watervrije stof het volgende: 


Ruw | Zuiver | Ruw | Ruw | Stikstof 


Plantensoort Asch In: uk. rij 
| | e1wit eIwit vet vezel vaa 
| | | extract 
= = T = EE d ee = — = 
H d a 
Bengaalsch gras... | Panicum maximum | | 
Î > | > Ï 
| TACK ergere Een | 870 IN e16 | 44 0.8 42.0 | 43:9 


De uitkomsten loopen vooral, wat betreft het gehalte aan ruw 
eiwit vrij sterk uiteen, nl. van 5.6%% tot 13.1 /% op watervrije stof 
berekend. De oorzaak moet gezocht worden in de samenstelling van 
den grond, waarop het gras groeide. 

De opbrengst van Bengaalsch gras kan per jaar per bouw 10.000 
K.G. droge stof bedragen. 

Voor eene loonende cultuur is eene regelmatige stikstof bemesting 
noodig. Volgens proeven van Prr in den cultuurtuin te Buitenzorg is 
gebleken, dat na de bemesting de opbrengst belangrijk grooter was 
en ook, dat alleen door rationeele stikstofbemesting een voldoende 
gehalte aan eiwit in het gras verkregen kan worden. 

Het Bengaalsche gras heeft evenals de wilde grassen op Java 
weinig kalk. Door kalkbemesting kan men dit gehalte volgens proeven 
van GROENEVELD van 0.6 ®/) tot r.o®/) doen stijgen. 

Bengaalsch gras is een overjarig gewas, dat zoowel door zaden 
als door scheuren van de pollen kan worden vermenigvuldigd. 

In het eerste geval doet men goed op kweekbedden uit te zaaien 
en daarna uit te planten. Het uitplanten geschiedt het beste in goten 
van ro tot 12 c.M. diep, welke goed op den bodem losgewerkt en liefst 
met wat stalmest vermengd moeten worden en dan langzamerhand 
wat kunnen worden aangeaard. De grond tusschen de rijen moet goed 


S59 Tweede gewassen. 


schoon worden gehouden en als men het gras geregeld snijdt, eens 
per jaar met stalmest worden bemest. 

De aanplant moet het volle zonlicht hebben en het gras worde 
gesneden, als het begint te bloeien. 

Ongeveer 3 à 4 maanden na het planten kan voor den eersten keer 
worden gesneden, daarna geregeld om de 2 à 3 maanden, al naar gelang 
_van bodem en weersgesteldheid. De tijd, gedurende welken van hetzelfde 
veld zonder heraanplant gesneden kan worden, variëert tusschen 3 en 6 
jaar en is in hooge mate afhankelijk van grond en onderhoud. 

Daar Bengaalsch gras vrij veel water bevat, werkt het wel eens 
laxeerend bij het vee, doch door het na het snijden in de zon gedurende 
een paar uur uit te spreiden en het dan eerst te voederen, kan men 
de laxeerende werking doen ophouden, althans haar verminderen. 

Na het Bengaalsche gras komt Paspalmum dilatatum Poir. het 
meest voor de cultuur op Java in aanmerking. Het geeft evenals het 
Bengaalsche gras eene groote opbrengst. 

Zooals uit onderstaande analysen blijkt, is het eiwitgehalte der 
geanalyseerde monsters niet hoog. Het monster met 6,4 0/) eiwit was 
reeds herhaaldelijk gesneden, dat met 13.7 0/, nog nooit. 


In procenten van de luchtdroge stof. 


| [ Ee EDE | 
| Ruw |N- vrije, Kiezel | 


Stik- NE e 
Jar: Tac 7 > Te ai 
Paspalum dil. |, Vocht En Eiwit | Asch | Vet rl extr. Ersll Kalk 
Winne te stof | _ 
= En _— | = neren 
Oud | 10.53 | o-9r BOON erg 2,42 3515301) 38-87 MRS — 
Jong | 14.97. | +r…86 | 11.63 | 12-44: | 2.93 | 30-50 | 27-53 | — — 
In procenten der watervrije stof. 
Oud 11:5 1.02 6.36 | SrOGA 2E OR Og | 43.48 — —- 
Norte heen ee Pires: 259 | 13-72) T468| 3-46 | 35-09 32.15 _— — 


Voor hooibereiding zijn bovengenoemde in cultuur zijnde grassen 
weinig bruikbaar. Daarvoor zijn beter geschikt waderan en grientingan, 
twee wilde grassen, die als zeer goed veevoeder te boek staan. 

De hooibereiding verkeert op Java echter nog in het stadium 
jan proefneming. Majoor Borren won destijds te Meester Cornelis 
met handpersen uit aangekocht gras hooi. De uitkomst van deze proef- 
neming leidde over het algemeen tot een ongunstig oordeel, zoodat 


S60 


het gouvernement van verdere proeven met bereiding van hooi voor 
de voedering van troepenpaarden heeft afgezien. 

Dat het aanleggen van weiden (grashoeven) voordeelig kan zijn 
is in Britsch-Indië gebleken. In 1882 werd te Allahabad een „grassfarm’’ 
opgericht voor het leger, waardoor in 1889 reeds een besparing van 
go.ooo roepyen verkregen werd. Ook op Java is ten behoeve van het 
Remonte-depôt te Padelarang een uitgestrekte vlakte met gras bezaaid, 
terwijl bij de hoofdplaatsen graslanden aangelegd zijn en geëxploiteerd 
worden, om aan de behoefte aan gras voor de paarden en koeien, 
der stedelingen te voorzien. 

Ook teosinte (Euchlaena luxurians) schijnt een grassoort, die voor 
aanplanting als veevoeder van belang kan zijn. 

Teosinte is een gewas, dat eenigszins op mais gelijkt en onder 
gunstige omstandigheden meer dan 3 M. hoog wordt; al naar gesteldheid 
van bodem en klimaat kan het 2 tot 5 maal worden gesneden. Men 
snijde het even voordat de bloemen uitkomen, daar de plant dan het 
meeste voedsel bevat. 

Teosinte eischt een vruchtbaren, lossen, goed doorlatenden 
bodem en vochtig klimaat; stilstaand en ondergrondsch water kan de 
plant niet verdragen. Langdurige droogte heeft een slechten invloed 
op de productie. 

Voor het uitzaaien is het aan te bevelen den grond goed te 
bewerken. Op middelmatige grondsoorten kan men uitzaaien op afstanden 
van 5o X 1oo c.M. of 80 X roo c.M., op zeer vruchtbare gronden 
kan die afstand grooter worden genomen. k 

De kieming is gewoonlijk zeer onregelmatig. Na + 1o dagen 
komen de jonge planten voor den dag. Goed schoon houden is zeer 
aan te bevelen; zijn de plantjes ongeveer 30 c.M. hoog, dan moeten 
ze wat aangeaard worden. Een maand later aarde men voor den 
tweeden keer aan. 

Na elken snit moet de grond van onkruid worden gezuiverd en 
worden behakt. 


S6l 


LITERATUUR. 


Boerrage, J. E‚ De determinatie der Indische Grassen. Zeysmaxnza No. 7. 

DEKKER, J. Scheikundige studiën betreffende de voeding der paarden 
in Indië en monografisch overzicht der Nederlandsch-Indische 
voedermiddelen. 

Pir, J. Iets over veevoedergewassen. Korte berichten van het Departe- 
ment van Landbouw No. 7, Zeysmannta 16—1905. 

Mars, H. De voeding en de voedsels van het paard in Nederlandsch 
Indië, 1887. 
—, Overdruk uit de Veeartsenijkundige Bladen. Nederlandsch 
Indië p.r3: 
‚ Beschrijving van eenige grassen van Nederlandsch Indië. 
‚ Veeartsenijkundige Bladen van Nederlandsch Indië. Dl. Lil. 

JUNGHUHN, Java, Ile druk. 1884. 

WrGMaN, Tropische Voedergrassen. Zeysmannta, 1895. 

SCHARLEE, A. en BerNELOT Moens. J. C. Scheikundig onderzoek van 
grassoorten, graan en peulvruchten enz. Geneeskundig Lijd- 
schrift voor Nederlandsch Indië, 1864. 

Rumenimus, G. P. Herbarium Amboinense, 1750. 

Trour pe Haas, Dr. W. R. De voedingswaarde van in den Cultuurtuin 
te Tjikeumeuh gecultiveerde en in het wild groeiende grassen. 
Korte Berichten wit 's Lands Plantentuin, Dl. XIII, rgoz. 

In Zeysmannta 191O—1916 vindt men artikelen over Javaansche 


grassen. 


Voor eene meer uitgebreide literatuurlijst raadplege men het 
bovengenoemde werk van |. Dekker. Mededvelingen van het Departe- 
ment van Landbouw 1909, No. 8. 


1 sl ed n 
f 
Nn zt ’ 
à ri | 


= : Ek 7 5 en 5 


eren PEEL 


DOOR 


H. J. WIGMAN Sr. 


1) Dit artikel is onveranderd uit den eersten druk van dit werk overgenomen. 
(REDACTIE) 


(ENE O NED: 


INLEIDING 

ANDERS hee f 

INVLOED VAN BODEM EN KLIMAAT 

VERMENIGVULDIGING 

UrTPLANTEN EN GRONDBEWERKING 

BEMESTING 

SNOEIEN 
VATANEN 


DE BELANGRIJKSTE OOFTSOORTEN IN DEN OostT-INDISCHEN ARCHIPEL. 


Aehmasoapotamlbnsc ss Gon bs oct eaten: 
Ananassa sativa Lndl. 

Anona. REE MA 

Antidesma Bunius Spreng. 

Artocarpus .… 

And No on EENS 
Bouea Gandaria Bl. . 

Carica Papaya L.. 

Citrus Rt 

Chrysophyllum cainito L. 

Cynometra cauliflora L.. … 
Cyphomandra betacea Sendt . 

Diospyros Kaki L. . 

Durio zibethinus Murr 

Eriobotrya japonica Lndl. . 

Flacourtia. 

Garcinia 

Ero eer En ET 
ESM tn ne 

Mangifera. 

Musa 


Deer II, 


Pag. 
867 
869 
872 
873 
882 
886 
890 
993 


897 
899 
904 
905 
go5 
QO6 
907 
QO7 
909 
OIS 
QI5 
OTS 
916 
917 
OIS 
919 
QI9 
lope) 
920 
O21 


925 


ús 


EE OO ek 


Nepbielinm Mie eld A EE 
Bassitlotfan smale, atie En CAE EE EEN 
DerseavgratissimasGäntn eee 
Enya niu onee 
Psidium en et eee 
Punica Granatums lie en 
opondiassduleisfBord En 
PZaldeca edulis Bl ne EE 
DIVELSENS A en 


“ 


Ooftteelt. 


Kltendiene: 


Nederlandsch-Indië, meer speciaal Java, is rijk aan goede vruchten- 
soorten. Er wordt in het algemeen aan de teelt van ooft weinig zorg 
besteed, maar desniettegenstaande zijn wij toch al de naburige landen 
voor, zoowel in het aantal soorten en variëteiten, als wat de kwaliteit 
der meeste vruchten betreft. 

Reeds sedert jaren heeft 's Lands Plantentuin allerlei soorten 
ingevoerd en verspreid en in de laatste jaren heeft de Vereeniging 
tot Bevordering van Ooftteelt door verschillende middelen de teelt en 
den handel ín vruchten een heel eind vooruit gebracht, en thans kan 
van het Departement van Landbouw een krachtige beweging uitgaan, 
om aan dezen tak van tuinbouw den steun te geven, dien hij verdient. 

De oorzaak van de mindere zorg, die aan de ooftboomen be- 
steed wordt, is deels onkunde, deels zorgeloosheid van den Inlandschen 


ooftteler. Aan den anderen kant wordt hij weinig aangemoedigd om 
betere vruchten te kweeken. De meeste afnemers hebben niet veel geld 
voor vruchten over, zij koopen liever zeer goedkoop, halfrijp ooft, dan 
voor goede waar iets meer te betalen. Vele koopers kunnen de vruchten 
op het uiterlijk niet beoordeelen en daar onze Inlanders meestal aan 
chronisch geldgebrek lijden en zij ook niet zeker zijn van hun eigendom, 
wanneer de vruchten aan den boom blijven, totdat zij rijp zijn, plukken 
zij ze meestal te onrijp af en maken ze kunstmatig rijp. 

Een groot deel der op de erven voorkomende vruchtboomen 
zijn niet opzettelijk geplant, maar zijn ontstaan uit een toevallig daar 
terecht gekomen zaad. Ze staan dikwijls veel te dicht op elkaar; er 
wordt aan grondbewerking, bemesting, snoei enz. niet veel gedaan, 
en om al deze redenen is het geen wonder, dat er veel inferieure 


vruchten worden aangeboden. 


S6S 


Als groote uitzonderingen bestaan er zeer enkele, beter aangelegde 
en onderhouden boomgaarden. 

Dat er niettegenstaande dien ongunstigen toestand toch veel 
vruchtboomen op Java staan en dat de handel in vruchten veel meer 
beteekent, dan wel bekend is, kunnen de volgende beschouwingen 
aantoonen. 

Over ooftteelt in Indië is nog weinig geschreven. Eerst eenige 
jaren geleden verscheen er iets van de hand van TeEyYsMANN en van 
Horre, daarna verschenen artikelen in het Bulletin van het Koloniaal 
Museum No. 37 1907 van J. H. Hevr, C. Kwasr en anderen. 

Verder noemen wij talrijke opstellen in Zeysmannta, waaronder 
over handel enz. van WesrTENporP en ten slotte de jaarboekjes van de 
Vereeniging Ooftteelt. Aan vele van de laatstgenoemde publicaties is 


ten behoeve van dit artikel een en ander ontleend. 


Ooftteelt. 


In het Jaarboekje der Vereeniging Ooftteelt en in Zeysmannzta 
komen voornamelijk van de hand van den boomkweeker der genoemde 
Vereeniging, den heer WesreNpore, vele gegevens voor, waarvan ik 
er hier eenige laat volgen. 

Uit de antwoorden op eene vragenlijst, door de Vereeniging 
aan de eigenaren of beheerders van de particuliere landerijen in 
Buitenzorg gericht, kies ik de volgende: 

Op het land Tjomas stonden: 4155 doerenboomen, 5701 doekoes, 
269 bidjitans, 599 kokosans, 2441 bembems, 16 kwenis, 3623 ramboetans 
en kapoelasans, 166 kemangs, 92 koepa’s, 264 mentengs en 623 manggis. 

Op Djasinga, 26400 pisangs, 22800 ananas, 965 manggis, 4711 
doerens, 3221 ramboetans, 498 nangka’s, 464 peteh's, 1260 gandaria's 
420 bidjitan’s, 14oo tjampeda's, 7o mangga's, 148 djeroeks, 7 1 bembem'’s. 

Op Soekaradja, 4802 doerens, 5445 doekoe's, 3015 ramboetans, 
1740 manegis. 

In Zeysmannia 1910 pag. 18, komt een nauwkeurige opgaaf 
voor van het gemiddelde bedrag, dat jaarlijks aan vruchten ontvangen 
wordt op een partikulier land bij Batavia, men kwam tot een bedrag 
van circa f 28000.— Het aantal bezitters van vruchtboomen is 459; per 
hoofd ontving ieder dus / 60.— 

Een streek, waar de ooftteelt bloeit, is de afdeeling Limbangan 
(Garoet), daar stonden alleen in het district Soetji in Augustus 1909 
33565 vruchtdragende djeroek posèboomen, toebehoorende aan 4047 
eigenaars; hierbij zijn niet gerekend de talrijke tjangkokans, die in de 
laatste jaren geplant zijn en nog geen vrucht dragen. 

Wanneer wij den gemiddelden afstand der boomen op 1 toembak, 
1 vierkante Rhijnlandsche roede stellen, hetgeen zeker te klein is, gaan 
er soo boomen op een bouw, dat is dus voor één afdeeling in het 


870 


Lembangsche ruim 67 bouw. Rekenen we, dat de boomen gemiddeld 
jaarlijks /3.— opbrengen en dat is zeer laag geschat, daar goed 
dragende boomen niet zelden voor een waarde van f1o— à f15— 
aan vruchten produceeren, dan komt volgens deze berekening jaarlijks 
in handen van de oofttelers in Soetji f 1oo.ooo of gemiddeld f25— 
er hoofd. De schatting is zeker beneden de werkelijkheid; men kan 
gerust aannemen, dat er door de achtereenvolgende tusschenhandelaren, 
Inlanders en Chineezen, nog eenmaal deze som uitgehaald wordt. 

De afdeeling Pasoeroean levert uitstekende mangga’s, ook daar 
gaat heel wat om aan genoemde vruchten. Volgens nauwkeurige schat- 
tingen zouden in vier districten van genoemde afdeeling de volgende 


opbrengst van de mangga's binnenkomen: 


Atoem mantisse en ASS 
Mado LO 200 
Gole ee ZO 2050 
Anderesvaniëteitens ne 20305 

f 676.665 


In het jaarboekje van de Vereeniging Ooftteelt 19og—19g10 wordt 
medegedeeld, dat in rgog, 928,258 K.G. vruchten als vrachtgoed en 
23655 K.G. als bestelgoed per spoor van Buitenzorg werden verzonden. 

De ligging van Java is voor den vruchtenhandel met het buiten- 
land niet gunstig, aangezien dat eiland te ver van de groote centra van 
verbruik in Europa en Amerika af ligt, zoodat zich waarschijnlijk wel 
nooit een vruchtenhandel van eenige beteekenis-op die landen zal 
ontwikkelen. Wel zijn nu en dan versche vruchten naar Nederland 
vervoerd in de koelkamers der groote Oceaanstoomers van de Maat- 
schappij Nederland en de Rotterdamsche Lloyd, doch er komen zooveel 
onkosten voor vervoer op, dat de op deze wijze verzonden vruchten 
te duur zijn, om tot alsemeen verbruik te kunnen dienen. 

In 1906 werd de eerste proef door de firma Sram & Weijns met 
het verzenden van vruchten in de koelkamer van de „Rembrandt 
genomen, die zeer goed gelukte. De vruchten werden te Buitenzorg 
gekocht en verpakt door de Vereeniging Ooftteelt, zij kwamen in gaven 
toestand aan en binnen twee dagen was de geheele voorraad van 20 
kisten verkocht. Er werden goede prijzen verkregen, zoo werd voor r 
ananas / 1—-, voor 2 ramboetans 60 ct, voor 1 srikaja so ct. en voor 


S71 Ooftteelt. 


r manggis qo ct. betaald. Later zijn deze zendingen met min of meer 
succes herhaald en volgens bovengenoemde firma worden de vruchten 
nu op publieke veilingen dadelijk na aankomst verkocht. 

De meeste onzer vruchten kunnen geen lang transport verdragen, 
tenzij zulks in koelkamers geschiedt; enkele gunstige uitzonderingen op 
dezen algemeenen regel komen wel voor en hieronder neemt de pompel- 
moes, waarvan de variëteit djeroek dalima de lekkerste is, een eerste 
reoogst, kan de vrucht lang goed 


Oo 
km) 


plaats in. Op het gunstigste tijdstip 


blijven, en doelmatig verpakt kan zij de reis naar Europa ook buiten 
de koelkamer verdragen. 


Invloed van bodem en klimaat. 


Zooals bekend is, stelt iedere plant bepaalde eischen aan bodem 
en klimaat; kan daaraan niet voldaan worden dan groeit zij minder 
goed of, wat meer het geval is, brengt minder smakelijke vruchten voort. 
Vruchtboomen zijn niet het minst aan dezen regel onderworpen; de 
voorbeelden hiervan liggen voor de hand. De reeds genoemde pom- 
pelmoes variëteit djeroek dalima geeft, voor zoover wij weten, nergens 
zulke goede vruchten als in de ommelanden van Batavia, vooral 
Pasar Minggo is dienaangaande gunstig bekend. Plant men een tjangkok 
afkomstig van een boom van laatstgenoemde plaats te Buitenzorg, dan 
krijgt men daaraan minderwaardige, meestal oneetbare vruchten. 

In hoever het mogelijk is, in andere streken op Java of in den 
Indischen Archipel, waar bodem en klimaat veel overeenkomst hebben 
met die van Batavia, ook djeroek dalima van dezelfde goede 
hoedanigheden te telen, durf ik niet te zeggen. De genomen proeven 
hebben gewoonlijk weinig succes; wel beweert men somtijds, dat zij 
hier en daar gelukt zijn, men zond mij wel zulke vruchten van elders, 
die niet slecht waren; vergeleek men ze echter met de beste van 
Batavia, dan bleken ze werkelijk minderwaardig te zijn. 

Mangga's van West-Java zijn niet zoo goed als die van Midden- 
en Oost-Java, vooral het laatste deel van ons eiland staat bekend voor 
zijn heerlijke mangga’s. Ook daar zijn nog bepaalde streken, waar 
enkele der fijnste verscheidenheden beter zijn dan elders; zoo komen 
de beste mangga gedong uit Cheribon, de onovertroffen mangga aroem 
manis uit eenige districten in Pasoeroean. De beste ramboetan en 
kapoelasan groeien in West-Java; Garoet, in de Preanger, Poenten en 
Batoe in Malang leveren sappige en geurige djeroeks, Demak is bekend 


voor de beste balimbing en zoo zou ik door kunnen gaan. 


Ooftteelt. 


Vermenigvuldiging. 


Sommige soorten vruchtboomen kunnen door zaad, andere moeten 
door tjangkok, stek of ent vermenigvuldigd worden. [ndien van een 
ooftsoort slechts de oorspronkelijke soort, zonder variëteiten bestaat, 
dan is vermenigvuldiging door zaad aan te bevelen; vruchten als: 
advokaat, srikaja, boea nona, zuurzak, balimbing, de meeste djamboes 
enz. kunnen hiertoe gerekend worden. 

Zaad is het natuurlijke middel voor de vermenigvuldiging van 
planten, in tegenstelling met de kunstmatige door stek, tjangkok of ent. 
Uit zaad gekweekte planten zijn in algemeenen zin sterker, zij groeien 
krachtiger, zijn dientengevolge minder aan ziekten onderhevig, dragen 
later vrucht en worden ouder dan die op kunstmatige wijze zijn ver- 
kregen. De soorten, waarvan variëteiten bestaan, zijn dikwijls bij 
geslachtelijke voortplanting niet constant; tracht men de veredelde 
verscheidenheden door zaad voort te kweeken, dan is men niet zeker, 
dat de gewaardeerde eigenschappen behouden blijven, er heeft dikwijls 
terugslag (atavisme) plaats Zoo kweekt men hier een paar vormen van 
sawo manila, waarvan de eene, een ovalen en de andere een ronden 
vorm heeft, de eerste is sappiger, de tweede dikwijls zoeter, beide zijn 
zeer groot en bevatten weinig pitten. Van beide verscheidenheden bestaat 
een kleinere vorm, ofschoon nog al zoet, met wat droger vruchtvleesch 
en veel pitten. Kweekt men nu planten uit zaad van die groote vruchten, 
dan zullen de nakomelingen meestal kleine vruchten met veel pitten 
geven. Het ís dus noodzakelijk die veredelde verscheidenheden op kunst- 
matige wijze voort te kweeken. In hetzelfde geval verkeeren de meeste 
djeroeksoorten, de beste ramboetan en kapoelasan, enz. 

De mogelijkheid bestaat, dat uit zaad wel eens een betere variëteit 
ontstaat. Zoo is er een legende over het ontstaan van de mooie en 


874 


smakelijke mangga gedong in Cheribon, zij werd indertijd in Zeysmannrta 
gepubliceerd en is merkwaardig genoeg, om hier vermeld te worden. 
Genoemde variëteit is een der fijnste van Java. Goede rijpe vruchten 
hebben een goudgele kleur met roode tinten, zooals men die op de mooiste 
appels vindt. De geur heeft eenige overeenkomst met dien der mangga 
kwenie, als men den terpetijngeur weg denkt, ook de bladeren gelijken 
op die van laatstgenoemde soort, zij zijn echter smaller, dunner en iets 
lichter gekleurd. Ook de legende wijst op die verwantschap. Toen 
PANEMBAHAN [Il (overleden in 1662), meer bekend als SorNanN Grrr, als 
vorst te Cheribon zetelde, gebeurde het dat een manggaboom, die vlak 
naast het vrouwenverblijf (Gedong Lara Denok) stond, voor het eerst 
vrucht droeg. De eerste vrucht rustte op het dak van genoemde gedong, 
tengevolge waarvan zij tot volkomen rijpte gekomen, aan het beneden- 
einde een weinig ingedeukt was. 

Niemand kende die manggasoort, de vorst gaf er, om de plaats, 
waar zij stond, den naam van mangga gedong aan, een naam die thans 
over geheel Java bekend is. Alle thans bekende exemplaren moeten 
van dien boom afkomstig zijn en de grootvader van het tegenwoordige 
hoofd van den kraton PANGERAN Arra DeNpa DiNicrar, herinnert zich 
nog den tronk van bedoelden, oorspronkelijken boom gezien te hebben. 
Hoe die boom daar gekomen is, weet men niet met zekerheid, maar 
de vruchtbare verbeelding heeft er de volgende verklaring van gegeven. 
Reeds ten tijde van voornoemden PANEMBAHAN II, vermaakten Javaansche 
knapen zich gaarne met het z.g. engklekspel, dat bestaat uit het gooien 
met een droge manggapit naar een andere, die rechtop in den grond 
staat. Gelukt het. een speler die te raken, dan moet de tegenpartij 
zijn gelukkigen mededinger heen en weer op zijn rug dragen, 
over den afstand, waarop geworpen is. Die afstand is niet bepaald, 
maar wordt dikwijls zoo groot genomen, dat de pitten, teneinde ze 
zwaarder te maken gevuld moeten worden, waartoe men gewoonlijk 
aarde beziet. 

Ten tijde nu van SoENAN Girr vulde een der knapen die in de 
nabijheid van de gedong het engklekspel speelde, zijn kweniepit met 
de veel kleinere pit van mangga kemirie. Uit de op deze wijze gevulde 
pit zou de mangga gedong ontstaan zijn. 

Eigenaardig is het dat in Jocjakarta, waar ook eenige mangga- 
gedongboomen staan, deze kwèlem heeten, welk woord gevormd is 


Ne 


875 Ooftteelt, 


door samentrekking kwenie en pèlem, het laatste is het Javaansche 
woord voor mangga. 

Deze verhalen latende voor hetgeen zij zijn, kan men er wel 
uit opmaken, dat de tegenwoordige mangga gedong op het erf van 
den kraton te Cheribon, ontstaan is uit een pit, waarschijnlijk van de 
minderwaardige kwenie. Jaarlijks ontstaan er honderden boomen op 
dezelfde wijze en het is zeer goed mogelijk, dat er nog goede ver- 
scheidenheden van de een of andere vruchtensoort ontstaan zijn. Het 
is daarom belangrijk voor iedere ooftliefhebber, zulks in zijne omgeving 
te onderzoeken. 

Bij alle vermenigvuldigingsmethodes moet er naar getracht worden 
om het ras te verbeteren, in ieder geval ervoor te zorgen, dat het 
niet achteruit gaat. De teeltkeuze geeft ons het middel hiervoor aan 
de hand. Bij het kweeken uit zaad neme men dat altijd van boomen, 
die krachtig groeien, veel goede vruchten dragen, ook bij tjangkok, 
stek of ent moet deze regel niet uit het oog verloren worden. 

De natuur helpt ons bij vruchtboomen in de meeste gevallen 
niet, het ís in haar belang de soort te vermeerderen, daarvoor is nuttig 
flink en krachtig zaad; het vruchtvleesch waaraan wij de meeste waarde 
hechten, komt bij haar eerst in de tweede plaats in aanmerking. 

Na de vermenigvuldiging door zaad, is de meest algemeene hier 
te lande die door tjangkokken. 

Er is geen Nederlandsch woord voor in gebruik, men zou het 
afringen kunnen noemen, omdat men door het maken van een ring- 
vormige opening in de schors van een tak, dezen dwingt wortels te 
maken. 

Jijna iedere Inlandsche landbouwer kan tjangkoks maken, hij 
kiest daarvoor een geschikten tak uit, snijdt een ringvormige opening 
van 2 à 4 cM. in de schors, daarna bindt hij er een bosje klapper- 
vezel om; hij begint dit met dit beneden de wonde vast te binden, 
legt er aarde op en bindt de uiteinden van de vezel boven de 
wonde aan elkaar, er voor zorgende, dat de aarde om de ringvormige 
opening sluit. 

Wij weten, dat de in de bladeren bereide sappen van den boom 
zich in benedenwaardsche richting bewegen, Zij worden in den getjang- 
kokten tak verhinderd hun weg te vervolgen door de bovenste insnijding. 
De sappen nu trachten de gemaakte opening te overbruggen, verdikken 


s76 


zich daar en vormen het zoogenaamde callus, waarin de worteltjes 
ontstaan. 

Gewoonlijk past men de bewerking toe in den regentijd, want 
slechts ín steeds vochtige aarde heeft beworteling plaats en een geheel 
uitgedroogde tjangkok is meestal voor goed verloren; als het dus niet 
voldoende regent, moet geregeld en veel begoten worden. Een handig 
middel om de aarde vochtig te houden wordt wel toegepast, door in 
den boom vlak boven den tjangkok een bamboekokertje met een gaatje 
in den bodem te hangen; als dit gevuld is met water, valt er nu en 
dan een droppel op de aarde van den tjangkok, daardoor krijgt men de 
gewenschte vochtigheid. Zoodra de wortels door de klappervezels uit 
beginnen te komen kan de tjangkok afgesneden en uitgeplant worden. 

Het spoedige bewortelen is in de eerste plaats afhankelijk van 
de soort, sommige planten b.v. rozen, bewortelen onder gunstige om- 
standigheden in 2 à 3 weken, terwijl andere er zooveel maanden 
voor noodig hebben. Verder ligt het er aan of men met een krachtig 
groeienden tak te doen heeft, of de tjangkok goed gemaakt is en eindelijk 
of het weder gunstig is en de aarde voortdurend vochtig blijft. 

Niet gemakkelijk laten zich ramboetan en kapoelasan tjangkokken, 
zoo komt het dikwijls voor, dat behoorlijk bewortelde tjangkoks, die van 
genoemde boomen afgesneden en met de meeste zorg geplant worden, 
niet aanslaan en dood gaan. Onder de gunstigste omstandigheden 
verliest men er altijd een zeker percentage. Teneinde meer kans van 
slagen te hebben en den tjangkok meer wortels te doen maken, maakt 
men om den ouden tjangkok nog een nieuwen met flink wat aarde er in, 
en snijdt hem eerst af zoodra ook daar de wortels doorkomen. 

Een zelden toegepaste methode is op bijgaande afbeelding aan- 
gegeven. Fig. d is een bamboekoker, uit welks bovenste geleding een 
stukje is uitgesneden, waarin een kleine opening is om den tak door 
te laten. In fig. 4 is aangetoond, hoe de tak na geringd te zijn er 
door gebogen is. De bamboekoker wordt tot aan den rand met aarde 
gevuld; hier behoeft voor het uitdrogen geen zorg te bestaan, integen- 
deel zou bij zware regens de aarde te nat kunnen worden, waarom het 
nuttig is onder in den bamboe boven den knoop een paar gaatjes te boren, 
waaruit het overtollige water kan weeg vloeien. 

Bij velen bestaat de neiging om voor tjangkoks oude, groote, 
dikke takken te nemen. Het denkbeeld, dat dergelijke takken eerder 


Fig. 287. Zeldzaam toegepaste wijze van tjangkok. 


vruchten geven, zal wel de oorzaak van deze wijze van doen zijn. 
Soms bereikt men er dit doel ook wel mede, er zijn echter veel be- 
zwaren tegen; zulke oude takken bewortelen minder goed, er bestaat 
meer kans voor mislukking en eenmaal uitgeplant, heeft men weer 
moeite er een krachtigen groei in te krijgen en wat het ergste is, 
men kan er hoogst zelden goed gevormde boomen van kweeken. 

Het komt er bij de keuze van den tak op aan, een zoodanigen 
te nemen, waaruit een goed gevormde plant kan ontstaan; een recht- 
opgroeiende tak verdient de voorkeur. Men vindt deze het meest boven 
in den boom, daar huist gewoonlijk de meeste groeikracht; dat men 
verder heeft te letten slechts te tjangkokken van boomen, die rijk 
dragen en waarvan de vruchten van goede kwaliteit zijn, is boven 
reeds gezeed, doch zulks kan niet te veel herhaald worden. 

Een behoorlijk bewortelde tjangkok kan afgesneden en dadelijk ter 
plaatse uitgeplant worden. Men heeft echter in het begin eenige voor- 
zorgen te nemen; het jonge plantje moet een stevigen steun hebben, 
opdat het niet door den wind geschud wordt, waardoor de jonge worteltjes 
zouden lijden. In den eersten tijd moet de plant beschermd worden tegen 
de felle zonnestralen, dit kan geschieden door er een paar klapper- 
of andere bladen over te binden, terwijl, als het niet dagelijks regent, 
begoten te worden. Niet altijd kan de geslaagde tjangkok dadelijk 
ter bestemder plaatse uitgeplant worden, dan plant men hem eerst in 
een pot of bak. Het is niet aan te bevelen hem daar lang in te laten 
staan, omdat de wortels zich in den pot kronkelen en ik heb het bij 
allerlei planten gezien, dat zulke kromme, gedraaide wortels, ook als 
zij later in den vrijen grond komen, in een draaiende richting doorgroeien 
en de oorzaak zijn, dat de plant kwijnt. In zulke gevallen is het nuttig 
een deel dier wortels weg te snijden, zoodat er nieuwe ontstaan, die 
normaal groeien. 

Het stekken van vruchtboomen behoeven wij hier niet te bespreken, 
omdat zulks hier nooit of hoogst zelden gedaan wordt. 

Ook het enten van ooftboomen wordt hier nog weinig gedaan, 
zulks moet veranderen, daar de ooftteelt er veel goeds van kan ver- 
wachten, het is de vermeerderingswijze der toekomst. 

Bij hetgeen over het enten zal volgen heb ik een en ander 
ontleend aan het werk van T. OrroraNnpeEr, „Het enten van vrucht- 
boomen en heesters’, Cn. Barret „L'art de greffer’ en aan eenige 


S79 Ooftteelt. 


verslagen uit de „Comptes rendus de l'Academie des sciences” en uit 
Teysmannia. Mocht iemand er meer van willen weten dan kan hij 
dat aan de hand van beide eerstgenoemde schrijvers doen. In Deel 1 
van dit werk is onder het hoofd Voortplanting reeds in het algemeen 
het enten besproken, zoodat ik mij hier tot de beschrijving van de 
meest algemeene en bekende speciale methoden voor vruchtboomen 
zal beperken. 

Vele onder onze tropische vruchtboomen laten zich moeilijk enten, 
bij andere gaat het beter. Zuurzak, boea nona en srikaja, alle drie 
behoorende tot het geslacht Anona, kunnen gemakkelijk op elkaar 
geënt worden. Men kan ze door elkaar enten, b.v. zuurzak op boea 
nona of op srikaja, zoodoende kan men verscheidene combinaties 
krijgen. 

Bij andere b.v. ramboetan of kapoelasan gaat het niet zoo 
semakkelijk, ik beproefde verschillende wijze van enten, maar alle 
zonder resultaten, tot dat een proef met het zoogenaamde zoogen, 
de „sreffe par approche” gelukte. 

In de werken over enten komen verschillende wijzen voor, waarop 
men deze operatie kan uitvoeren. Zij komen hierop neer, dat men een 
tak van de eene plant op een andere ent zonder hem van de moeder- 
plant af te snijden. Men doet zulks eerst, nadat de samengroeiing heeft 
plaats gehad en dan nog niet te spoedig, want mijn eerste proef bij 
ramboetan mislukte, omdat ik den tak afsneed, nadat, voorzoover men 
het van den buitenkant kan zien, de samengroeiing compleet was, met 
het resultaat, dat de ent dood ging. Toen ik haar later eerst van 
de moederplant afsneed, lang nadat de wond genezen was, groeide 
zij door. 

Het zoogen is zeker de oudste wijze van enten, in overoude 
tijden werd het reeds gedaan in navolging van hetgeen men soms bij 
wilderoeiende boomen ziet, waar door het schuren van twee takken 
van afzonderlijke boomen soms wonden ontstaan en de takken op 
die gewonde plekken aan elkaar groeien. 

Men kweekt planten uit zaad en als die sterk genoeg zijn, brengt 
men ze in de onmiddellijke nabijheid van den boom, waarvan men 
enten wil, zij kunnen door middel van grootere of kleine stellages 
bij die takken geplaatst worden. Zoowel aan de jonge plant als aan 
den te enten tak maakt men wonden, die zoo juist mogelijk op elkaar 


880 


passen, waarna men ze zorgvuldig aan elkaar bindt en wel zoodanig, 
dat er geen beweging mogelijk is, eindelijk besmeert men ze met 
entwas, bij gebrek daaraan kan ook goed geknede klei gebruikt 
worden. 

Zooals begrijpelijk is, bestaan er verschillende wijzen van insnij- 
dingen en verwondingen, die bij het zoogen in praktijk kunnen worden 
gebracht, deze hebben verschillende benamingen, zoo spreekt men 
van plakzoogen, driehoekzoogen, laschzoogen enz. De methode komt 
er in de meeste gevallen minder op aan, als de uitvoering maar goed 
is. In Britsch-Indië doet men het o.a. met mangga’s, hetgeen hier ook 
met succes gedaan is. 

Waar het mogelijk is, moet oculeeren in de tropen toegepast 
worden, dat is de minst omslachtige manier, entwas is daarbij niet 
noodige, de wonden genezen meestal spoedig en goed en eindelijk 
laat het weinig litteekens na. Jammer dat niet alle planten zich even 
gemakkelijk laten oculeeren. 

Het oculeeren ook wel oogenting genoemd, is alleen mogelijk 
in den tijd, waarin de planten welig groeien; er moet een behoorlijke 
sapstroom aanwezig zijn, alleen in dien tijd van het leven der plant 
laat de schil gemakkelijk los van het hout en kan men de oculatie 
snijden, op den onderstam zetten en slaagt de operatie, goed uitgevoerd, 
bijna altijd. In groei- of liever rustperioden van de plant als schil en 
hout niet gemakkelijk te scheiden zijn, mislukt het gewoonlijk. 

Het enten met afgesneden takken gaat in de benedenlanden in 
de tropen niet zoo goed als in Europa, misschien omdat de ent of 
eriffel, zoolang er nog geen samengroeiing plaats heeft, hier eerder 
verdroogt. Voor zoover men ent op kleine planten en men kan ze 
onder glas voor te snelle verdamping en daardoor voor verdroging 
beschutten, gelukt het beter. 
reënt kan worden; wil men 


Er zijn talrijke manieren, waarop g 
deze bestudeeren dan moet ik weer verwijzen naar reeds genoemde 
werken, die zeer uitvoerig en duidelijk daarover handelen, en kan 
mij overigens refereeren aan hetgeen over dit onderwerp op pag. 303 
van Deel IL en bij het artikel Kina in Deel UI van dit werk is mede- 
gedeeld. Op laatstgenoemde plaats vindt men een goed recept voor 
warme entwas, terwijl men zich ook van een soort entwas kan bedienen, 


die niet gesmolten behoeft te worden. 


SS] Ooftteelt, 


De beste is die van L'Homme le Fort van Belleville Frankrijk, 
die overal te krijgen is, zij moet in goed gesloten bussen bewaard 
worden, anders verhardt zij en is onbruikbaar. In Duitschland maakt 
men de entwas door hars met wat lijnolie en alcohol, in verwarmden 
toestand te vermengen; het verwarmen moet zeer voorzichtig geschieden 
daar alcohol spoedig vuur vat. Men voegt er soms een stukje soda of 


opgeloste som bij en mengt deze met de nog warme entwas. 


Deer 11. B: 


Uitplanten en Grondbewerkimmg. 


Het uitplanten van jonge vruchtboomen heeft op den verderen 
groeiven de ontwikkeling grooten invloed. Gewoonlijk maakt men een 
plantkuil van een paar voet diep en even breed, terwijl ook in den 
kuil de ondergrond nog wat losgemaakt wordt. Eenige dagen vóór er 
geplant wordt, vult men den kuil met de er uit gekomen aarde, liefst 
den bovengrond vermengd met ouden stalmest, en, als hij voorhanden 
is, wat humus. Het gevulde gat moet hooger zijn dan het omliggende 
terrein, omdat de aarde noeg wat nazakt en de boom niet in een kuil 
en evenmin op een heuveltje staan mag. Het laatste ziet men hier 
veelal, daar onze werklieden neiging hebben, bij het zuiveren van het 
terrein van onkruid de boomen aan te aarden. 

De stam behoort boven den grond en de wortels er onder, er 
wordt tegen dezen regel nog al gezondigd, vooral door te diep te planten, 
in veel gevallen heeft zulks een nadeeligen invloed, gelijk op het 
bekende proefveld te Rothamsted duidelijk aangetoond is. Dat de 
jonge plantjes dadelijk na het uitplanten een steun noodig hebben is bij 
het tjangkokken reeds gezegd, er moet hier nog bijgevoegd worden, dat 
zij om verschillende reden daar niet te stijf aangebonden mogen worden. 

De verdere grondbewerking hangt van verschillende omstandig- 
heden af; in zware gronden zal het nuttig zijn ongeveer een jaar na 
de uitplanting, als de plantenwortels zich krachtig beginnen te ont- 
wikkelen, het geheele terrein of een gedeelte daarvan diep om te 
werken. Later kan men volstaan met een oppervlakkige grondbewerking, 
het is zeer in het belang van de boomen om den grond open en kruimelig 
te houden. In zoo bewerkte gronden ontwikkelen zich in den bovengrond 
tal van haarwortels, die het voedsel uit den grond opnemen. 

In de tropen met hunne zware slagregens is het dringend noodig 
den erond tegen het wegspoelen te beschermen; op hellende terreinen 
spoelt er bij eene stortbui meer fijne vruchtbare aarde weg dan wij er 


S83 Ooftteelt. 


in jaren door bemesting op kunnen brengen. Ook op vlakke terreinen 
gaat veel fijne grond op deze wijze verloren. 

Meestal laat men onder de vruchtboomen gras groeien, hoe 
nadeelig zulks kan zijn is begrijpelijk; in droge streken lijden de jonge 
boompjes, die nog geen diepgaande wortels hebben en hun vocht uit 
den bovengrond moeten putten er spoedig van, daar de dichte graszode, 
die den grond bedekt, bijna alles opneemt; ook de voedselontrekking 
heeft geen geringe beteekenis en eindelijk dringt er te weinig lucht 
door in een met dichten grasgroei bedekten grond. De redacteur van 
de Mitteilungen über Obst- und Gartenbau, R. Goretne, haalt een paar 
voorbeelden aan, waaruit blijkt, hoe nadeelig de zodeachtige bodem- 
bedekking voor ooftboomen is. Hij plantte drie appelboompjes van 
dezelfde soort, twee in een lucerneveld en een in een veld, waar 
tot dusver hakvruchten en graan stonden. Na vier jaren waren de 
beide boompjes in het lucerneveld nagenoeg niets gegroeid, terwijl 
de derde al tot een stevig boompje opgegroeid was; waarvan de 
stam op 1 M. boven den grond een omvang van 17 cM. had, terwijl 
die van de andere rr.2 en 8.4 cM. mat. Over een groot aantal boomen, 
waarvan een gedeelte in grasbodem en een ander deel in open gehouden 
terrein stond, was de groei der eerste 70 à 80 0/) minder dan die 
der laatste. 

Voor oude boomen is het nadeel minder. Een onderzoek dien- 
aangaande in het bekende proefstation te Rothamsted leert het volgende: 
In verschillende streken stonden de vruchtboomen in grasvelden op 
de eene plaats veel beter dan op de andere, ofschoon de kwaliteit 
van den grond dezelfde was. De oorzaak bleek te zijn het verschil in 
de grassoorten. Waar krachtig groeiende grove grassen de overhand 
hadden, was de groei van de boomen het slechtst, bij kleinbladige, tengere 
grassen, vermengd met klaver, groeiden de boomen beter. Ook daar 
waren het de jonge boompjes, die het meeste van den grasgroei leden, 
daar zij hun voedsel uit den bovengrond moeten opnemen. Op zijn 
minst, zegt men te Rothamsted, moeten de plantgaten 4 voet middellijn 
hebben, en deze ruimte moet rondom de jonge boomen zuiver van 
onkruid en open gehouden worden. Eerst bij oudere boomen, wier 
wortels dieper in den bodem doorgedrongen zijn, kan men het gras 
wat dichter bij de boomen laten groeien. Het ware beter, dat er in 
rond 


> 


het geheel geen gras in de boomgaarden groeide en dat de 


SS4 


jaarlijks bemest, bewerkt en schoon gehouden werd. Over het nadeel 
van gras en boomgaarden bestaan tal van aanteekeningen in Zeysmanrtd 
van 1980 pag. 1og vindt men hierover, nog sterksprekende voorbeelden 
uit de Woodburn Experimental Fruit Farm (N.-Amerika). 

Er is echter een schaduwzijde aan het openhouden van den 
grond in jonge tuinen. In de eerste plaats zal door den invloed der 
zonnewarmte bij een toetreding van lucht, het humusgehalte van den 
grond sterk achteruitgaan. Verder zullen de door sterke verweering 
in oplosbaren toestand gebrachte bodembestanddeelen, daar zij niet 
door planten worden vastgehouden, door de sterke regens spoedig 
wegspoelen. 

In veel mindere mate zullen echter genoemde invloeden zich 
doen gelden, wanneer men in den tuin schaduwboomen plant. De te 
sterke bestraling wordt voorkomen, de wortels dier boomen nemen uit 
den grond allerlei stoffen op, die later in den vorm van blad den 
aanplant weer ten goede komen, en als men boomen aanplant, die tot 
de familie der peuldragende gewassen behooren, heeft men nog kans 
den bodem met stikstof te verrijken. 

Daar de meeste onzer vruchtboomen niet goed onder de schaduw 
van andere boomen groeien, moeten wij matig zijn met het planten 
er van en in ieder geval die boomen kiezen, die geen zware 
schaduw geven. Een enkele Albizzia moluccana in een boomgaard 
kan geen kwaad, te meer daar men ze na 5 à 6 jaar kan opruimen; 
tot zoo lang zijn ze sterk genoeg; oudere en hoogere boomen vatten 
meer wind en, daar ze broos zijn en op lateren leeftijd door boorkevers 
aangetast worden, kunnen zij door omwaaien schade veroorzaken. 
Tegen dien tijd zijn de vruchtboomen groot genoeg om de ruimte in 
te nemen en het terrein te beschaduwen, zoodat men van het ver- 
schroeien van den humus weinig last heeft. Kleine, zeer geschikte 
boompjes voor tusschenplanting zijn toeri, Sesbania grandiflora Poir, 


Leucaena glauca Benth., lamtara of peten tjina. 


Ee 
o 

Een aanplant van éénjarige, stikstofverzamelende planten tusschen 
de jonge vruchtboomen heeft een nuttig effect, men werkt ze vóór of 
tijdens den bloei door den grond. In tijden van droogte, als de planten 
zelf het water hoog noodig hebben, doet men het best de er tusschen 
geteelde vewassen af te slaan en den bodem er mede te bedekken. 


Voor boomgaarden in de bovenlanden verkrijgt men een prachtige 


55 Ooftteelt. 


[© e) 


grondbedekking in Eupatorium palescens. Dec. kirinjoe, papetatan, die 
vroeger uit Amerika hier werd ingevoerd : zij is nu overal verwilderd en is 
een uitstekende humusvormster door de enorme hoeveelheid loof, die de 
plant produceert. Zij groeit echter zoo snel en schiet zoo hoog en dicht 
op, dat men haar niet tusschen de vruchtboomen kan planten. In 
streken, waar over voldoenden grond beschikt wordt, kan men er een 
stuk mede bezaaien en de groote hoeveelheid blad en jonge stengels 
vóór den bloei afsnijden en als groene bemesting door den grond 
werken of dezen bij droogte er mede bedekken, waardoor wegspoeling 
verhinderd wordt. 

Er is nog een factor, waarmede wij vooral in West-Java, maar 
ook in de meeste andere streken rekening mede hebben te houden en 
zulks niet slechts om het overtollige water weg te voeren, maar meer 
algemeen om meer lucht in den grond te doen doordringen. 

Men ziet hier dikwijls, als een oude boom omwaait, dat hij 
slechts wortels in den bovengrond heeft en dat deze organen, die 
eerst daarin dieper doorgedrongen zijn, later verrotten. Niet zoo zeer 
door stilstaand water als wel, omdat de ondergrond te vast wordt, 
zoodat er geen voldoende lucht in doordringt. Men heeft om deze reden 
overal in kofhe- en theetuinen open drains aangelegd, van één tot twee 
voet breed en twee tot drie voet diep, die tevens dienen om de weg- 
spoelende fijne aarddeeltjes op te vangen. Na verloop van tijd worden 
deze open drains gevuld met afgesneden onkruid, afgevallen bladeren 
enz, zij worden dan weer dicht gemaakt terwijl nieuwe gegraven 
worden. Deze werkwijze is ook voor ooftboomgaarden aan te bevelen, 
daar op deze wijze langzamerhand het geheele terrein in den boom- 
gaard diep omgewerkt en tevens bemest wordt. 


Bemesting. 


Aan bemesting van vruchtboomen wordt op Java nagenoeg niets 
gedaan hoewel een ieder zich spoedig overtuigen kan van het feit, 
dat zij het zeer noodig hebben. 

Eenige jaren geleden was ik in het Garoetsche, waar de teelt 
van djeroeks veel geld onder de bevolking brengt; de meeste boomen 
zagen er schraal uit, in sommige had men zich niet eens de moeite 
getroost de parasieten weg te nemen. Tusschen allerlei magere boompjes, 
toonde men er mij één, die er forsch uitzag en volgens den eigenaar 
hem een schat van groote en mooie vruchten leverde. Hij kon er de 
reden niet van opgeven, die echter niet ver te zoeken was, daar zich 
in de nabijheid een kuil bevond, waarin allerlei afval werd geworpen 
en tot waar tal van wortels van genoemden boom doorgedrongen waren. 

Vruchtboomen zijn dankbaar voor mest en indien iedere ooft- 
planter op zijn erf een overdekte ruimte te zijner beschikking had en 
daar in een kuil allen mest en afval van het erf bracht en de 
massa nu en dan wat omwerkte, om haar sneller te doen vergaan, zou 
hij spoedig in de behoefte aan mest voor zijne boomen kunnen voorzien. 
Paarden-, koeien-, buffel-, geiten- en schapenmest alles zou er, zooveel 
mogelijk vermengd met plantaardigen afval, in verzameld moeten worden. 
Indien men dezen mest buiten den directen invloed van de zonnestralen 
houdt en er voor zorgt, dat de regens niet de beste bestanddeelen 
wegspoelen, dan beschikt men over goed materiaal, waarmede men 
van de ooftboomen meer en beter product kan krijgen. 

De beste tijd van bemesten is nadat de vruchten van den boom 
geoogst zijn. Men is het nog niet eens, hoe men bemesten moet; over 
het algemeen geldt de regel, dat de mest zoo gelijk mogelijk met den 
grond moet vermengd worden. Ik heb echter meer succes gehad met 
het graven van een of meer ondiepe kuilen rondom den boom, niet te 
dicht bij den stam en daar den mest in te brengen tot kort onder de 


SS7 Ooftteelt. 


oppervlakte en eindelijk den kuil weer te bedekken. Versche mest is 
minder gewenscht, zij moet geheel of grootendeels vergaan zijn; nog 
niet vergane mest doet men beter met den bovengrond te vermengen. 

Reeds in de Comptes rendus van 1892 schreef ScHLOESING over 
zijne proeven over de verdeeling van den mest in den grond. Hij 
kwam tot de conclusie, dat planten, bij welke de mest in rijen onder- 
gebracht was, er meer van profiteeren dan die, waar de mest over 
het geheele terrein verspreid en met den grond vermengd was. Later 
kwam Prurer, die de proeven meer in het groot herhaalde, tot hetzelfde 
resultaat; bij de bemesting met kalizouten en phosphaten was het 
voordeel van de rijenbemesting het grootst. Het schijnt voor de plant 
voordeeliger te zijn, dat de voedingstoffen door enkele krachtige wortels 
worden opgenomen, dan dat het geheele wortelsysteem daaraan meedoet. 

Een wijze van bemesting voor jonge vruchtboomen, die snelle 
en goede resultaten geeft, is die met vloeibare stoffen. Men neemt een 
dun laagje aarde voorzichtig weg, zonder de wortels te beschadigen, 
begint met in die opening een flinke hoeveelheid houtasch te strooien 
en giet daarover met water verdunde koeien- of buffelmest. 

Houtasch behoort door zijn rijkdom aan kali tot de beste mest 
stoffen voor vruchtboomen en daar er hier overal hout gebruikt wordt 
om te stoken, is het niet moeilijk van dat materiaal voldoende voor 
de ooftboomen te krijgen. 

Stalmest of compost, vermengd met houtasch en dierlijken mest 
zijn in de meeste gevallen te verkiezen boven de z.g. kunstmeststoffen, 
te meer, daar bij vruchtboomen in de meeste gevallen de aanplantingen 
niet zoo groot zijn, dat, met wat goeden wil, men ín de behoefte aan 
eerstgenoemden mest voorzien kon. 

Dr. |. G. Kramers schreef in No. XXXII van de Mededeelingen: 
Dierlijke mest verteert in den bodem en geleidelijk gaan daarbij 
de plantenvoedingsstoffen in verbindingen over, die door de wortels 
opgenomen kunnen worden. Volgens proeven in Rothamsted in 
Engeland genomen, duurt het daar dooreen genomen zeven jaren, 
eer eene bemesting met dierlijken mest geheel uitgewerkt heeft. 
Hier zal dat, wegens de hoogere bodemtemperatuur, die de ontleding 
sneller doet plaats grijpen, wel korter duten, maar desamest werkt 
toch nooit zoo snel als sommige kunmeststoffen doen. De uitwerking 
van zwavelzure ammonia op rijst en suikerriet ziet men b.v. reeds 


558 


na drie dagen, daartegenover staat evenwel, dat zij ook slechts kort 
duurt. 

Van de phosphorzuurhoudende meststoffen werken superphosphaat 
en thomasmeel vlug, beendermeel langzaam 

Daarom is het te begrijpen, dat de uitwerking op planten, die 
men bij het gebruik van kunstmest waarneemt, uzef altijd overeenkomt 
met die van dierlijken mest en compost. Maar er is meer; dierlijke 
mest bevat een groote hoeveelheid organische stoffen in verhouding 
tot de daarin aanwezige anorganische; kunstmest in het geheel niet 
of in sommige soorten veel minder. 

Over het gebruik van kunstmest bij boomen en heesters in 
de tropen weten we nog weinig, proeven daarmede zijn niet zoo 
eenvoudig als bij eenjarige gewassen. Het is echter wel bekend, dat 
men in Europa door bemesting met stikstof, kali, phosphorzuur en 
kalk ook bij ooftboomen mooie resultaten verkreeg. 

Stikstof veroorzaakt een weelderigen bladgroei, de boom krijgt 
een overvloed van groote donkergroen gekleurde bladeren, hetgeen 
aan den groei van den geheelen boom ten goede komt. Daarbij komt, 
dat stikstof in den tropengrond bijna altijd noodig is; men gebruikt 
hier het liefst voor stikstofbemesting, zwavelzure ammonia met 20 0/9 
stikstof. 

Phosphorzuur wordt geacht in het bijzonder den bloei en de 
vruchtvorming te bevorderen. In Europa gebruikt men in den laatsten 
tijd voor vruchtboomen minder phosphorzuur en meer kali dan vroeger. 
Waarschijnlijk zal hier het omgekeerde beter zijn. Volgens deskundigen 
is uit proeven met éénjarige gewassen gebleken, dat de grond op Java 
meestal arm is aan phosphaten, terwijl kali niet altijd de gewenschte 
uitwerking heeft. Hier te lande gebruikt men gewoonlijk dubbelsuper- 
phosphaat met 40 0/, phosphorzuur. 

Kali is vooral noodig voor de houtvorming, doch kan ook 
gunstig op de vruchten werken. Volgens Wacrer bevordert zij, in 


ruime hoeveelheid in den erond voor de planten beschikbaar, de 


Lon 
g 
vruchtzetting en heeft evenals het phosphorzuur een gunstigen invloed 
op den geur, den smaak en de kleur der vruchten. Men maakt hier 
gewoonlijk gebruik van zwavelzure kali met 5o 0/0. 

Kalk hebben de planten voor hunne voedig niet zooveel noodig 
als genoemde stoffen, maar kalkbemesting is nuttig om den bodem 


2 


gn 


mand 


SS Ooftteelt. 


losser te maken en de aanwezige voedingsstoffen op te lossen, zoodat 
zij door de plantenwortels opgenomen kunnen worden. In zware klei- 
gronden bereikt men er dikwijls mooie resultaten mede. 

Wil men meer van bemesting weten, dan is het beter speciaal 
daarover handelende werken op te slaan. 

Het eenige, wat ik vinden kon over bemesting van tropische, 
in dit geval ook subtropische vruchtboomen is een opstel van S. Ario 
in het Fourral of the Horvcultura! Soctely of England over de teelt 
van oranjeboomen. 

Volgens hem schikken de oranjeboomen zich in alle gronden, 
als zij maar niet te nat zijn; het liefst hebben zij kleigrond met zand 
vermengd. Al zijn ze niet kieskeurig op de soort van grond, toch is 
er een groot verschil in de kwaliteit en de kwantiteit der vruchten, 
die zij in verschillende grondsoorten voortbrengen. 

Schrijver geeft op, dat voor een H.A. beplant met vruchtdragende 


oranjeboomen per jaar noodig zouden zijn: 


Chilisalpetersnar 760 K.G 
Superphosphaat. JOE 
Kaliumsulfaat 2000 


Ik neem deze cijfers over, niet om ze als maatstaf te gebruiken, 
wij weten er nog te weinig van, om dergelijke voorschriften te geven, 
te meer daar Arrino er niet aan komt door proeven, maar door analyses 
van de geoogste vruchten en hetgeen daardoor jaarlijks aan den bodem 


ontnomen wordt. 


Snoeten. 


Moeten onze vruchtboomen gesnoeid worden? Deze vraag kan 
niet anders dan bevestigend beantwoord worden, echter onder eenig 
voorbehoud en wel, dat het beter is niet te snoeien dan het slecht te 
doen. Geen tak mag afgesneden worden zonder gegronde reden. 

De resultaten van het snoeien kunnen het best beoordeeld worden 
naar een referaat uit de Gardeners Chronicle van 20 April 1907. Hier 
is sprake van een proef met elf even oude appelboomen, die alle onder 
dezelfde conditie verkeerden, behalve het snoeien. Vijf boomen werden 
jaarlijks regelmatig gesnoeid, drie werden ruw en oppervlakkig gesnoeid, 
terwijl aan de overige drie exemplaren niets gedaan werd. 

De niet gesnoeide boomen geven 199 & appels per boom. 

„ ruw 5 „ n KIZ En 5 si 


OEE 55 se 5 KO 5 5) 5 


Schijnbaar zijn hier de niet gesnoeide in het voordeel, indien 


wij echter de zwaarte en de prijs der vruchten nagaan, verandert de 
toestand. 


7o appels van de goed gesnoeide boomen wogen 28 W. 


125 5 LIW, Ï 5 55 DS 
On miet e n ie 20 
Appels van goed gesnoeide boomen brachten op rste soort 6 sh. p. LOO. 
5 5 5 t MAT Rm OO 
5 „ ruw 5 8 5 BIES Ee OD, 
meniet 5 5 5) en OO 


De rste kwaliteit vruchten kunnen altijd gemakkelijker verkocht 
worden dan de minderwaardige. 

Hierbij dient nog gezegd te worden, dat de proef genomen 
werd in een goed vruchtenjaar, want in een jaar als er weinig vruchten 
zijn, lijden in de eerste plaats de niet gesnoeide boomen; bij dergelijke 
exemplaren wisselen jaren met veel productie af met die, waarin zij 
weinig of geen product geven. 


id 


S91 Ooftteelt. 


Het eerste, waarop na het uitplanten van den jongen boom gelet 
moet worden, is op het verkrijgen van een stevigen rechten stam. 
Groeit het stammetje krom, dan dient het rechtgebogen en gebonden 
te worden; is het stammetje te dun en groeit het wat spichtig op, 
dan is het nuttig de zijtakken niet spoedig weg te snijden, daar deze 
er toe bijdragen het dikker te doen worden. Zoo noodig kan men 
het topje er uit nemen, om het in den lengtegroei iets te belemmeren 
en den diktegroei te bevorderen. In veel gevallen zullen zich na het 
wegnemen van den top twee knoppen ontwikkelen, zoodat het stammetje 
zich in tweeën splitst; geschiedt zulks, dan snijde men in schuinsche 
richting een takje weg en laat het andere doorgroeien. 

Wij kunnen ons hier niet ophouden met het kweeken van vrucht 
boomen in verschillende vormen, zooals pyramide, kom, hoog of halfstam, 
dat geeft veel werk en gelukt niet altijd; men moet om zulks goed te 
doen terdege met de snoeikunst op de hoogte zijn en in Europa wordt 
ook niet zooveel meer aan die kunstvormen gedaan, het beste is de boom 
in zijn natuurlijken vorm te laten groeien. De meeste boomen hebben 
een eigen vorm, waarin zij groeien, zoo groeit een dammarboom kegel 
vormig, een notemuskaatboom pyramidevormig, terwijl mangga- en 
mangistanboomen een meer ronde kroon hebben. Een boom, die onder 
normale omstandigheden groeit, behoeft slechts weinig gesnoeid te worden. 

Er is een groot onderscheid tusschen het snoeien van sierboomen en 
heesters en dat van vruchtboomen, is bij de eerste het hoofddoel een zoo 
zuiver mogelijken vorm te krijgen en kort men al de te sterk uitgroeiende 
takken in, bij vruchtboomeniszulksanders. Hetishierde bedoeling den boom 
zoo te snoeien, dat men veel en goede vruchten krijgt; de boom mag niette 
dicht zijn, men zou dan uitsluitend aan de uiterste takken, die in het volle 
licht hangen, vruchten krijgen, in het binnenste zouden er geen aan komen. 

Jij iederen boom bestaan twee neigingen, die elkander soms tegen- 
werken, die tot vorming van de vegetatieve organen, vooral blad en 
die van de reproductieve organen als bloem, vrucht en zaad, deze 
twee moeten door het snoeien in evenwicht gehouden worden. 

Heeft men te doen met een werkelijken boom, dan laat men het 
stammetje van circa 1 tot 2.5 M. recht opgroeien, daarna kan men 
beginnen voor de kroon te zorgen, men neemt den top er uit en 
weldra zullen zich dan eenige zijtakken vormen. De bovenste, van 3 
tot 5 stuks, laat men doorgroeien, de lager staande worden glad bij 


892 


den stam afgesneden. Bij het wegsnijden van jonge takken, met een 
scherp mes en een gladde snede makende vlak tegen den stam, geneest 
de wonde spoedig van zelf; moet men een ouderen tak wegsnijden, 
dan zorge men vooral voor zuivere wonden en besmeert die met kool- 
teer; teneinde het indrogen, maar meer nog het inrotten te beletten. 

Uit bovengenoemde drie of vijf takken, die de gestel- of primaire 
takken van den boom zijn, moet de kroon gevormd worden; ontstaan 
daaruit geen voldoende tertiaire takken dan zal men ze in moeten 
snijden om ze te dwingen meer zijtakken te vormen. Indien een 
boom vrij staat en van alle kanten evenveel licht heeft, zal hij zich 
wel normaal ontwikkelen. Men heeft dan slechts te zorgen, dat de 
kroon zooveel mogelijk symetrisch wordt, zoodat de sappen zich gelijk- 
matig kunnen verdeelen, ook tegen het wegsnijden van te veel hout 
in den boom dient gewaakt te worden. 

Alle takken, die in zuiver verticale richting groeien, verwijdere men, 
evenals alle takken, die in een verkeerde richting groeien, zooals die met 
den top naar den binnenkant van den boom staan, de takken, die te dicht 
bij elkaar komen en verder alle zwakke, niet goed doorgroeiende takjes. 

Horizontaal groeiende takken ontwikkelen zich gewoonlijk minder 
forsch dan de meer verticaal staande; hierin ligt een vingerwijzing hoe 
men zwakke gesteltakken krachtiger kan maken en te sterk groeiende 
wat kan matigen, nl. door de eerste meer in verticale richting te brengen 
en de laatste aan den top wat naar beneden te buigen. De zuigers, 
of waterloten snijde men spoedig na hun ontstaan weg. 

Ik zou te uitvoerig worden door het snoeien hier in alle details 
te behandelen; indien de Indische ooftteeler de gegeven wenken volgt, 
zal hij er zeker resultaten mede bereiken. In een land, waar in het 
geheel noeg niet aan het snoeien van vruchtboomen gedaan is en 
waar wij nog zoo weinig weten van den invloed van het snoeien op de 
verschillende boomen, is het niet aan te bevelen al dadelijk den amateur 
met al de details van de Europeesche snoeikunst lastig te vallen. Slechts 
nog dit eene, dat, wil men werkelijk mooie vruchten hebben, het zooge- 
naamde uitdunnen niet verzuimd mag worden, nl. overal waar te veel 
vruchten dicht bij elkaar komen, er als zij nog jong zijn een gedeelte 
van weg te nemen, de oudere kunnen zich dan beter ontwikkelen. 


Ooftteel t. 


Neitamdient 


Evenals als alle levende wezens hebben ook de vruchtboomen 
hunne vijanden, zoowel van plantaardigen als van dierlijken aard 
en het is in ons belang deze zooveel mogelijk te bestrijden. Beter 
nog is het ziekte te voorkomen en al is zulks in de meeste gevallen 
niet goed mogelijk, toch kunnen wij er wat aan doen, door te zorgen 
voor krachtige en gezonde exemplaren, die niet zoo spoedig door 
ziekten worden aangetast en er in ieder geval beter tegen kunnen door 
hun grooter weerstandsvermogen. Rationeele grondbewerking, drainee- 
ring, bemesting, teeltkeuze enz, zijn de middelen om daartoe te geraken. 

De lastige ziekten zijn dikwijls die in den bodem, welke de 
plantenwortels aantasten en waarvan de bestrijding nog slechts weinig 
succes heeft. Wel zijn er middelen, waarmede wij die: vijanden in den 
grond kunnen vernietigen, maar somtijds gaan de kultuurplanten daarbij 
ook verloren. 

Onze Inlandsche vruchtenkweekers doen nog niets aan het 
bestrijden van plantenziekten, zoo is het gemakkelijk genoegde talrijke 
parasieten, waarvan de Loranthussoorten de meest voorkomende zijn, 
uit de boomen te snijden. Zij doen het echter slechts bij uitzondering 
en dikwijls ziet men op overigens gezonde boomen groote heesters 
van Loranthus. Deze parasiet, pasilan (Maleisch) of mengande 
(Soendaneesch) genaamd, wordt meestal door vogeltjes, die de bessen 
eten, op de takken gebracht, de kleverige zaadjes worden met de 
excrementen daarop gedeponeerd en spoedig ontkiemen ze en de jonge 
plantjes dringen met hunne zuigwortels in het weefsel van den tak; 
na korter of langer tijd sterft deze en de parasiet gaat denzelfden weg. 
Indien deze parasieten, die gemakkelijk te herkennen zijn, niet in den 
aanvang weggenomen worden, bederven zij spoedig den boom. 

Behalve deze werkelijke parasieten komen op de boomen nog 
allerlei epiphytisch groeiende gewassen voor, die niet ten koste van 
de plant leven en daarom minder gevaarlijk zijn. Als zij echter stam 


504, 


en takken geheel bedekken, verhinderen zij de ontwikkeling van tak, 
knop en blad en moeten daarom weggenomen worden. Talrijke kleine 
en groote varens, orchideeën, korstmossen enz, vinden in een vochtig 
klimaat een gunstige plaats op stam en tak. Een enkele orchidee zal 
niet hinderen, maar al die kleinbladige varentjes en korstmossen moeten 
trouw verwijderd worden. Men kan, nadat de grovere planten wegge- 
nomen zijn, met stevige borstels stam en takken afborstelen, en 
raakt dan tevens de larven van insekten, die zich tusschen de mossen 
ophouden, kwijt. Het kalken van stammen wordt onder sommige 
omstandigheden aanbevolen. 

Tegen de schimmels, die dikwijls de bladeren aantasten, hebben 
we een goed middel in de z.g. bouillie bordelaise, dat, gelijk in Deel 
L van dit werk onder het hoofd Plantaardige en dierlijke parasieten 
is medegedeeld, uit een mengsel van kopersulfaat (troesi), kalk en 
water bestaat. Is de schimmel reeds binnen in het weefsel van het 
blad gedrongen, dan is er niets meer aan te doen, daar de vloeistof 
daarin niet doordringt. Men kan echter door bespuiting met bouillie 
bordelaise de verdere verspreiding van de ziekte tegengaan, daar de 
sporen die op den buitenkant van het blad zitten er door vernietigd worden. 

Tegen insecten worden ook verschillende bespuitingen met min 
of meer succes aangewend. Een mengsel, dat snel de insecten doodt, 
bestaat uit petroleum en zeep. Op 2 L. petroleum neemt men 1 L. 
water en 1/g K.G. groene zeep; de zeep wordt in het water gebracht 
en dit laatste wordt zoo lang verwarmd, tot dat de zeep geheel is opgelost, 
nadat het van het vuur genomen is wordt onmiddellijk de petroleum 
er in gegoten; nu wordt het mengsel met een handspuit onafgebroken, 
gedurende ro minuten door elkaar gepompt. Deze emulsie kan bewaard 
worden, maar moet vóór het gebruik met koud water worden verdund. 
Hoe sterk die verdunning moet zijn kan alleen de ervaring ons voor 
de verschillende planten leeren; planten met harde bladeren, zooals de 
Citrussoorten, verdragen zeer goed eene besproeiing van 1 deel op 8 
deelen water. Gewoonlijk verdunt men de emulsie sterker, b.v. voor 
tabak rt L. op 20 L. water, voor suikerriet r L. op 15 L. water enz. 

De verschillende arsenikpreparaten doen ook goede diensten voor 
de verdelging van insecten. Parijsch groen of Schweinfurter groen 
zijn de meest gebruikte. 

Carbolineum wordt ook in den laatsten tijd wel aangewend, 


dk de en 


S95 Ooftteelt. 


hiermede zij men voorzichtig, daar er groote verschillen in de samen- 
stelling zijn. Over het algemeen kan men zeggen, dat de dikkere 
carbolineum soorten, die ongeveer de consistentie van teer hebben, 
niet voor de bestrijding van plantenziekten in aanmerking komen, wel 
de dunnere meer vloeibare soorten. 

In de Mevue Hortecole No. 2 en 6 van 1908, komen zeer 
gunstige berichten over talrijke proeven. Vroeger gebruikte men 
het carbolineum Avenarius. Nu ís een industriëel in Duitschland, 
ScHacHr, er in geslaagd, een soort carbolineum te vervaardigen, die 
in water oplosbaar is. 

Het merk A van genoemd carbolineum wordt daar te land alleen 
in den winter gebruikt en is te sterk voor planten in den groei Wij 
zouden hier het merk B moeten aanwenden, dit bezit dezelfde insecten- 
werende en schimmeldoodende eigenschappen als het merk A en is 
speciaal bereid voor vruchtboomen in groei. Voor planten met stevig 
loof neemt men eene oplossing van 5o 0/, de ervaring heeft echter 
geleerd, dat oplossingen van 30 à 35 % zeer goed werken, terwijl 
de eerste soms nog gevaarlijk is, 

Voor het besmeren van stammen en takken, waar insecten of 
larven huizen, heeft men ook carbolineum aangewend, echter niet altijd 
zonder de boomen te beschadigen. Bij den zoogenaamden kanker wordt 
de zieke plek eerst uitgesneden, daarna de gewonde plek en de 
omgeving met carbolineum besmeerd. 

In Zeysmaunta 1911, No. 55o, geeft dr. van Harr een overzicht 
van de proeven met carbolineum; vooral de in water oplosbare soorten 
gaven goede resultaten. Er deed zich echter nog een ander niet verwacht 
verschijnsel voor, namelijk dat de aanstrijking der boomen met car- 
bolineum, onafhankelijk van de vernietiging van schadelijke in-ecten, 
een gunstigen invloed op de boomen uitoefende; zoowel de groei als 
de vruchtdracht werden er merkbaar door begunstigd. Op welke 
wijze het carbolineum hierbij werkt, is nog niet verklaard, doch de 
verkregen resultaten zijn zoo gunstig, dat reeds van bevoegde zijde, 
werd aangeraden, het bestrijken van de stammen van vruchtboomen 
met kalk voortaan te vervangen door een jaarlijksche bestrijking met 
carbolineum. Er zijn echter boomsoorten, die de behandeling minder 
goed verdragen. 


Ook werden een aantal proeven genomen om de insecten in 


596 


den bodem met carbolineum te dooden. Uit proeven bleek, dat het 
voor insecten in den bovengrond goede resultaten gaf, voor dieper 
in den grond levende dieren gaven zwavelkoolstof en tetrachloorkoolstof 
betere uitkomsten. Ook hier deed zich het verschijnsel voor, dat de 
planten, die in het begin soms wat achteruitgegaan waren in groei; 
krachtiger groeiden en de schade weer inhaalden. Wij kunnen voor 
hen, die er meer van willen weten, het lezen van genoemd opstel 
aanbevelen. 


Ooftteelt. 


De belangrijkste Ooftsoorten van den 


Indischen Archipel. 


Op de ondervolgende bladzijden worden de belangrijkste ooft- 
soorten uitvoerig besproken en teneinde niet te veel ruimte in te nemen 
zullen de overigen in het kort worden vermeld. Ik heb hierover veel 
overgenomen uit de opstellen van dr. W. G. Boorsma, in de Jaas- 
boekjes der Vereeniging Ooftteelt. 


Acnras Sarota L. (Sapotaceae). 


De West-Indische mispel, sapotille, hier als sawo manila bekend, 
wordt tegenwoordig veel aangeplant. Ofschoon reeds lang geleden 
uit tropisch Zuid-Amerika ingevoerd, bleef de sawo manila langen 
tijd zeldzaam. Toen ik 45 jaren geleden hier kwam, werden de 
vruchten hoogst zelden aangeboden, terwijl zij tegenwoordig bijna 
het geheele jaar door, uitgezonderd in de maand November, een der 
meest aangebrachte vruchten op de markten van West-Java zijn; in 
Midden- en Oost-Java is zij nog niet zoo algemeen, evenmin in de 
meeste overige deelen van den Archipel. 

Ofschoon de plant niet zoo bijzonder kieskeurig is, wat klimaat 
en bodem betreft en van de kust af tot ongeveer 2000 voet boven 
de zee groeit en goede vruchten geeft, treft men vooral mooie vruchten 
aan in de streken dicht boven Batavia, te Pasai1 Minggo enz. Het 
gewicht der vruchten loopt sterk uiteen; van een fraai, goed exemplaar 
bleek de schil 25 gram, het vruchtvleesch rso gram te wegen, de 
eenige pit woog nog geen gram. Ook de grootte der vruchten is 
verschillend, er zijn er veel met een hoogte van 25 cM. en een breedte 
van ro cM., op onze tentoonstellingen waren er wel van 30 cM. hoog 
en 121/, cM. breed. 

De vruchten hebben in hoofdzaak twee vormen, ongeveer ovaal 


Deer IL 57 


898 


of rond in den vorm van appels; er is verschil in smaak tusschen 
beide vormen, de eerste wordt het meest gewaardeerd, zij is zoet en 
sappig, de tweede is droger maar dikwijls zoeter. Het zijn veredelde 
vruchten, die door middel van tjangkoks voortgekweekt moeten worden ; 
als men ze van zaad kweekt, krijgt men gewoonlijk planten met kleine 
vruchten, waarin veel pitten aanwezig zijn. In de groote vruchten zijn 
slechts r, 2 à 3 pitten; menigmaal vindt men rondom de pitten of ook 
tusschen de vakjes, waarin het vruchtvleesch zonder moeite te verdeelen 
is, witte hoornachtige plaatjes, die ten onrechte wel voor kalkafscheidingen 
eehouden worden; het zijn stukjes getah pertja, die door hunne aan- 


Fig. 288. Ronde sawo manila. Fig. 289. Ovale sawo manila. 


wezigheid de familie, waartoe de plant behoort, verraden. Het opales- 
ceerende, kleverige sap van de vrucht bevat insgelijks cen kleine 
hoeveelheid getah pertja, die men bij een nauwkeurige beschouwing 
in fijne witte adertjes door het vruchtvleesch verdeeld ziet. 

Een middelmatige vrucht weegt + 120 gram, waarvan ongeveer 
roo gram op het vruchtvleesch komen. De volgende cijfers werden 
gemiddeld voor de voornaamste bestanddeelen van het vruchtvleesch 
verkregen: 


Water. Eiwit. Glucose. Rietsuiker. Ruwvezel. Asch. 

76.4 0-32 10.87 4.6 I 0.32 Of) 

Vet en zetmeel bleken afwezig. Aan getah pertja werd bij een 
bepaling o.S 0/, in het vruchtvleesch gevonden. 


899 Ooftteelt. 


Uit zaad gekweekte planten worden grooter en nemen den 
boomvorm aan; de onderlinge afstand, waarop men plant, moet minstens 
5 Meter zijn. Planten van tjangkoks zijn meer boomheesters en kunne 
op een minimum afstand van 4 Meter staan, op vruchtbare gronden en 
bij intensieve cultuur kan die afstand wat grooter genomen worden. 

De vruchten worden gaarne door vogels, maar meer nog door 
vleermuizen en kalongs gegeten en indien men er niet voor zorgt, 
worden er heel wat beschadigd. Een boom met rijpende vruchten 
moet door een net beschermd worden, ook omwikkelt men gewoonlijk 
iedere vrucht met klapper- of met indjoekvezel. 

Er is nog een andere Sapotacae, namelijk JZimausops Kaukt L., 
waarvan de kleinere, mooi kastanjebruin gekleurde vruchtjes wel 
gegeten worden, het is de zoogenaamde sawo djawa, ze zijn echter 
terecht weinig in tel. Nog minder beteekenen de vruchtjes van den 
tandjongboom, Mmusops Zengi L., die men ook wel als eetbaar 
vermeld vindt. 


ANANASSA SATIVA Mir. synoniem met ANANAS SATIVUS — SCHULT., 
(Bromeltaccae). 


De ananas is een der meest bekende en meest gewaardeerde 
tropische vruchten, zij verdient zulks ook ten volle, want een goed 
rijpe ananas van een der beste variëteiten is een delicatesse. 

Wij hebben deze vrucht eveneens aan tropisch Amerika te 
danken; in Brazilië groeit zij nog in het wild, de vrucht van de 
wilde plant is echter volstrekt oneetbaar. Zij weegt volgens Prckorr 
180 à 300 gram en is uitwendig glinsterend rood, het sappige 
vruchtvleesch is groenachtig wit van kleur en bijtend zuur van smaak, 
er komt een bittere stof in voor, bromaline genaamd, ook de schil 
bevat een scherp bestanddeel. Het eten van deze wilde vrucht is 
gevaarlijk te noemen, het veroorzaakt braken en bloeddiarrhee. 

Men moet erkennen, dat de cultuur, die uit een blijkbaar zoo 
venijnige vrucht, de thans gekweekte heerlijke ananas voortbracht, 
heel wat heeft bereikt. Opmerkelijk is het echter, dat ook het cultuur- 
product, althans bij ons, nog niet geheel onschadelijk wordt geacht. 
Veelal wordt aangenomen, ook door menschen, die niet aan vruchten- 
vrees lijden, dat men met het eten van ananas voorzichtig moet zijn, 


900 


vooral aan zwangere vrouwen en buiklijders wordt het afgeraden. 
Misschien is deze meening gegrond op den eenigszins bijtenden smaak 
van enkele ananasvruchten, dien men wel tracht weg te nemen of te 
verbergen, door ze met eenig zout te nuttigen of na het schillen met 
zout water te wasschen. 

Er worden op Java tal van verscheidenheden gekweekt, de 
volgende komen in den Catalogus van 's Lands Plantentuin voor: 


Ananassa sativa Mill. dulcis, nanas Bogor. 
5 ö laevis, „__minjak. 
5 5 „__ pyramidales, „_toempang. 
5 5 „__ polycephala, „ __kondeh. 
: be „ rubens, „__tembaga. 
» 5 evndes) „ _heedjoh. 


Daarbij komen nog eenige variëteiten, die door de Vereeniging 
tot Bevordering van Ooftteelt ingevoerd zijn, waarover later meer zal 
worden medegedeeld. 

Een der lekkerste, zoo niet de lekkerste, van de op Java 
gekweekte ananassen is de zoogenaamde nanas Bogor, zij is, hoewel 
iets minder saprijk dan sommige andere verscheidenheden, bijzonder 
geurig, zoet en bevat weinig vezel. Zij is, ofschoon veel later dan de 
overige variëteiten, ook uit Zuid-Amerika afkomstig; vijftig à zestig 
jaren geleden werd zij door TrysMaNN ingevoerd. 

Het was nog in den tijd, dat de tuinen van het paleis van den 
Gouverneur-Generaal en van ’s Lands Plantentuin bij elkander behoorden. 
Achter de stallen was toen een groote vruchtentuin, waar genoemde 
ananassen eerst geplant werden. De toenmalige Regent had een tuin 
te Soekasari boven den Chineeschen kamp, daar werd een kleine aan- 
plant er van gemaakt en van daaruit zijn zij verspreid, zij kwamen 
dus van Buitenzorg (Bogor) van daar is de naam nanas Bogor afkomstig. 

Thans vindt men vrij uitgebreide tuinen, nagenoeg uitsluitend 
met deze ananas beplant, op het land Tjomas in de afdeeling Buitenzorg. 
Op eene hoogte van circa 550 Meter tot 7oo Meter boven de zee, 
op de helling van den Salak liggen zij nabij eenige kampongs. Boven 
700 Meter vindt men geen ananas meer en beneden 55o Meter is de 
cultuur niet meer voordeelig. Zij wordt er met niet veel zorg, maar 


wel met succes gedreven. 


901 Ooftteelt, 


Vóór het planten wordt de grond goed omgewerkt, daarna plant 
men in hoofdzaak worteluitloopers, bij gebrek aan deze neemt men 
ook wel de uitspruitsels onder de vrucht of het kroontje. Overal waar 
ananas gekweekt wordt, heeft de ervaring geleerd, dat de worteluit- 
loopers beter voor de voortteling zijn, zij geven eerder vrucht en 
zijn ook nog om andere reden te verkiezen. 

Dikwijls krijgt men het eerste jaar na de planting reeds vruchten, 
na den oogst steekt men de oude plant af en laat een worteluitlooper 
staan, die na een jaar weer vrucht draagt en zoo gaat het 4 à 5 jaar 
door. Zoodra de planten minder beginnen te produceeren en de 
vruchten kleiner worden, is de tijd gekomen om weer een nieuwen 
aanplant te maken. Men plant ze in rijen, die 5 voet van elkaar liggen 
en in de rijen bedraagt de afstand r voet. 

Bemesting wordt niet toegepast, alleen graaft men de oude 
bladeren in den grond, verder wordt er weinig anders aan gedaan dan 
het onkruid opruimen. 

Door de weinig intensieve cultuur en ook omdat men de vruchten 
dikwijls onrijp oogst, blijven zij klein, maar de kwaliteit is goed; terwijl 
de planten naar andere streken overgebracht, meestal niet zoo zoete 
en geurige vruchten geven. 

Met honderden worden zij uitgevoerd en verkocht, vooral naar 
Batavia en Tandjong Priok gaan verbazende hoeveelheden; het is 
een handel van niet geringe beteekenis. De eene tijd van het jaar is 
de productie grooter dan de andere, doch wij kunnen gerust zeggen, 
dat zij gedurende het geheele jaar hoogst zelden op den pasar te 
Buitenzorg ontbreken. 

Op de oofttentoonstellingen, die gedurende de laatste jaren periodiek 
te Buitenzorg en te Batavia gehouden worden, worden dikwijls mooie 
exemplaren ingezonden. Een verslag van een dergelijke expositie zegt: 
het meest en het best was nanas Bogor vertegenwoordigd, de heerlijke 
en fijne vruchten zagen er aanlokkelijk uit. Zij waren grooter en rijper 
dan die gewoonlijk aangeboden worden. Men had hen tijd gelaten om 
aan de plant te rijpen, de smaak was geuriger en zoeter dan die van 
het onrijpe goed, dat dikwijls wordt verkocht. Een der bekroonde 
vruchten had een omvang van 37 cm. en een hoogte van 21 cm. 

De variëteit, die te Pasekon en te Gedong pandjang bij Soeka- 
boemi gekweekt wordt, is ook zeer goed en wordt zelfs door enkelen 


902 


boven nanas Bogor verkozen, er waren vruchten onder met een omtrek 
van 40 cm. en een hoogte van 20 cm. Onder de overige geëxposeerde 
ananassen kunnen nog genoemd worden: nanas merah, omtrek 391/ cm. 
lengte 22 cm, nanas heedjoh, omtrek 37!/, cm, lengte 20 cm. 

Dr. Boorsma schrijft in het Jaarboekje van Ooftteelt over andere 
hier geteelde ananassen, o.a.: Nanas kampong of nanas djawa is de 
meest algemeene. Zij is in rijpen staat roodgeel en plomper van uiterlijk 
dan de sierlijke n. bogor en ook inwendig grover van bouw, hoewel 
zeer sappig. N. tembaga is geuriger, maar gelijkt sterk op de vorige, 
onderscheidt zich door de donkerder kleur der vruchtjes, de dekschubben 
zijn bruinrood. N. heedjo vertoont meer gelijkenis met n. bogor, de 
vorm is meestal meer rond, de kleur lichtgeel naar groen zweemend; 
inwendig ziet de vrucht er uit als de beide vorige. Het ís niet altijd 
even gemakkelijk de genoemde variëteiten, behalve n. Bogor van 
elkander te onderscheiden, daar de kleur zeer afhankelijk is van den 
graad van rijpheid; dit geldt ook voor n. Atjeh, die te Buitenzorg 
zelden voorkomt; deze zou de soort zijn, die te Singapore voor export 
wordt ingemaakt. 

Door de Vereeniging Ooftteelt werden de volgende variëteiten 
ingevoerd: 

Cayenne lisse, Charlotte Rothschild, Montserrat, Comte de Paris, 
Enville, Cayenne epineux, Mauritius, Deli ananas, Bracomorense enz. 
Eenige ervan gaven zeer goede vruchten, vooral de vier eerste, zij 
zullen echter wat langer in cultuur moeten gehouden worden, voordat 
wij er heen afdoend oordeel over kunnen vellen. 

De laatsteenoemde Bracomorense is een reuzenananas, er zijn 
vruchten geweest van g K.G.; van 6 en 7 KG. waren ze bijna 
altijd. Op de laatste tentoonstelling was een vrucht van 6 K.G., die 
65 cm. omvang had en 34 cm. hoog was. Zij is niet zoo geurig als 
nanas Bogor, maar bijzonder sappig en de smaken zijn verschillend; er 
zijn personen, die haar boven elke andere verkiezen Deze reuzen- 
ananas zal hier wel altijd zeldzaam blijven, er komen nooit, zooals bij 
de meeste andere verscheidenheden, uitloopers onder de vrucht; van 
uitloopers uit den wortelstok komt er meestal slechts één, soms twee 
te voorschijn. Ook de kroon boven de vrucht kan voor voortplanting 
dienen, zoodat er van iedere oude plant na den oogst op zijn hoogst 
drie kunnen verkregen worden, in de praktijk loopt het meestal op 


003 Ooftteelt. 


één uit, omdat die van de vrucht door de verzending verloren gaat 
en er gewoonlijk maar één worteluitlooper komt. 

Dat bij een meer intensieve cultuur, zooals wat diepere grond- 
bewerking, bemesting enz, de ananasteelt vooruit te brengen is, lijdt 
geen twijfel. Het gebruiken van kunstmest gaf in den proeftuin nog 
geen duidelijke resultaten, de proeven duren nog te kort en zijn niet 
consequent doorgezet, zoodat een afdoend oordeel nog niet gegeven 
kan worden. Wel meent men opgemerkt te hebben, dat chloorkalium 
een ongunstigen invloed op den smaak der vruchten heeft. 

Men mag bij het gebruik van de meststoffen niet generaliseeren, 
want kreeg men in Queensland goede resultaten met gemakkelijk oplos- 
bare stoffen, die veel stikstof en phosphorzuur bevatten, en merkte men 
weinig van den invloed van kali; het omgekeerde was het geval in 
Florida, waar een zware kalibemesting een mooien en grooten oogst gaf. 

Jaren geleden werd te Batavia een kleine fabriek opgericht, van 
waar uit geconserveerde ananas naar Europa werd uitgevoerd. Lang 
heeft zij niet bestaan, om finantiëele reden werd zij spoedig opgeheven. 
Zoo nu en dan kwam het denkbeeld weer ter sprake, om in navolging 
van Singapore het op een beteren grondslag nog eens te beproeven. 

Het verslag van den heer E‚ pr Kruyrr over genoemde industrie 
te Singapore en over de kansen om die ook op Java in te voeren, 
is echter alles behalve aanmoedigend. 

Singapore voerde in 1906 reeds 707.643 kisten met ananas in 
blik uit, iedere kist bevat, naarmate van de grootte, 24 of 48 blikken. 

Ondanks dien reusachtigen uitvoer verkeert deze industrie toch in 
geen bloeienden toestand. Het Europeesche kapitaal ziet er blijkbaar geen 
heil in; van de 16 fabrieken is er maar één in Europeesche handen, de 
overige 15 zijn Chineesche ondernemingen, die dikwijls in andere handen 
overgaan. De te Singapore betaalde prijzen zijn zeer laag, iets meer dan 1o 
cent per blik; in dien prijs zijn alle onkosten begrepen, het blik, het sol- 
deeren en etiqueteeren, de vrucht, het schillen en prepareeren, de suiker, 
emballage, afschrijving op de machinerieën, rente van kapitaal enz. Het 
behoeft geen betoog, dat hier van geen redelijke winst sprake kan zijn en 
dat het bedrijf alleen eenigszins loonend kan zijn, indien iederen dag een 
zeer groot aantal blikken gereed gemaakt en afgeleverd worden. Er zijn 
nog andere hinderpalen, die aan deze industrie op Java in den weg 
staan, het medegedeelde kan echter voldoende geacht worden. 


904 


ANONA (Anonaceae). 

Van dit geslacht worden drie soorten, ofschoon niet in groote 
hoeveelheden, overal gekweekt; zij zijn alle drie van tropisch Amerika 
afkomstig, maar moeten, naar de verspreiding te oordeelen, reeds in 
overoude tijden ingevoerd zijn. 


Anona mauricata L, Zuurzak, soursop, nangka wolanda enz. 
Een mooi boompje met glanzend groene bladeren en bijzonder groote, 
van zachte stekels voorziene vruchten, die wel de grootste van de 
groep zijn. De vruchten kunnen, als zij rijp zijn, moeilijk vervoerd 
worden, de schil is dun, het vruchtvleesch sappig, zoodat zij spoedig 
bederven, zij worden plaatselijk op de pasars verkocht. Voor zoover 
mij bekend is, bestaan er geen verscheidenheden van en de plant 
kan door zaad, dat zij in groote hoeveelheden voortbrengt, worden 
voortgeplant. De smaak van de vrucht is zuurzoet, gewoonlijk wordt zij 
na geschild te zijn, door een zeef gewreven, waarna het moes een 
aangenaam frisch smakend dessert vormt. Het is niet algemeen bekend, 
dat men door er een geklutst rauw ei door te roeren den smaak 
aanmerkelijk verbetert. 


Anona reticulata L. Boea nona, coeur de boeuf, is een groote 
boomheester, die zeer vruchtbaar is, de vruchten hebben bij rijpte 
een roodbruine kleur, die dikwijls op den duur zwarte plekken krijgt, 
omdat de mieren er luizen op kweeken, die een zoogenaamde zwarte 
roest doen ontstaan. De- heester is dikwijls niet fraai gevormd, maar 
aangezien hij zich moeilijk snoeien laat, is daaraan niet veel te doen. 


Anona squamosa L. Sirikaja, is kleiner dan de beide vorige, de 
smaak is geurig, zoet; zij groeit het liefst in streken, waar een zekeren 
tijd van het jaar wat droogte heerscht, de beste zijn de vruchten van 
Madoera en van de kleine Soendaeilanden. 

Er is nog een vierde soort met eerbare vruchten, nl. Axona 
Cherimotia Mill, een enkele keer heb ik een vrucht geproefd, die 
het in smaak van beide laatstgenoemde won, met zuurzak kan zij niet 
vergeleken worden, omdat deze iets rinsch is, terwijl de anderen zoet 
zijn. Wij zijn echter nog niet gelukkig geweest met den invoer van deze 
plant, te Buitenzorg groeit zij slecht, op Tjibodas op 4500 voet groeit 
de plant wel; wij hebben daar een paar vrij oude exemplaren staan, 


905 Ooftteelt. 


die echter geen vrucht dragen. De A. Cherimolia schijnt tusschen 
die uitersten te moeten groeien; op een tentoonstelling werd een 
mooie vrucht er van getoond, die op circa 3000 voet boven de zee 
gerijpt was. Het is eigenlijk een verdienste, dat die vrucht meer ín 
de bovenlanden, waar weinig vruchten zijn, te huis behoort, want in 
de benedenlanden bestaat er overvloed van fruit. 


ANTIDESMA BUNIUS, SPRENG. (Euphorbiaceae). 


Deze boom, de boeni of woeni, levert de bekende vruchtjes, die 
men wel op jenever of brandewijn met klontjes laat trekken. Het is 
een minder gezocht ooft. 


ARTOcaRPUS (Urfrcaccae). 


Tot dit geslacht behooren eenige vruchtboomen, die door de 
meeste Europeanen wegens den sterken geur weinig geacht zijn; de 
Inlanders hechten er meer waarde aan. De meeste vormen hooge, 
zware boomen, welke melksap bevatten. De bloemen zijn eenhuizig, 
mannelijke en vrouwelijke komen op afzonderlijke bloemkussens voor. 


Artocarpus integrifolia |, Herkomstig uit Voor-Indië. Jack fruit, 
Nangka. De reusachtige schijnvrucht, weegt volgens PRINSEN GEERLIGS 
gemiddeld rr K.G., waarvan 66 0/, schil, 26 0/, vruchtvleesch en 7 0/0 
pit. De reuk doet eenigszins aan doeren denken. De Bataviaasche 
nangka ís de zoetste, die van Buitenzorg is minder zoet. 


A. inetsa L. synoniem met A. communis G. Forst, is de zooge- 
naamde broodvrucht, kloweh of soekon bidji, er is een zaadlooze 
variëteit, die te Buitenzorg als soekon bekend is. De vruchten worden 
niet rauw gegeten, alleen op de een of andere wijze toebereid, zij 
behooren dus eigenlijk niet tot het ooft. 


A. polyphema Pers. Tjampedah, heeft een geheel anderen veel 
meer doordringenden geur dan nangka, de vrucht heeft een lang- 
werpigen cylindervorm en is aan de uiteinden afgerond. Het vrucht- 
vleesch is week en zoet, goudgeel gekleurd; de vruchtschil ís bruin, 
in tallooze kleine veelhoekige veldjes verdeeld, die ieder een doorn 


906 


dragen. Volgens Dr. W. Boorsma is de samenstelling der vruchten 
van twee verschillende exemplaren. 


Water. Glucose. Rietsuiker. 
69.62 6.68 19.6 
67.76 4.85 18.36 


A. sigida Bl. Monkey Jack. Mandalika. Deze soort is hier vrij 
zeldzaam, in de omstreken van Batavia wordt zij gekweekt. Sommigen 
beweren, dat de smaak beter is dan die van tjampedah, de vrucht 
is aangenaam zuur en bezit een sterken zoeten geur. De vrucht is 
kogelvormig, veel kleiner dan die van tjampedah. 


AVERRHOA. (Gerantaccae). 


A. carambola L. De Balimbing manis is een kleine boom, die 
in de meeste streken nog al zure vruchten geeft, op plaatsen waar 
hij gunstige voorwaarden vindt, zijn de vruchten lekker, frisch zoetzuur. 

De Regent van Demak Raden Mas TOEMENGGOENG Harro HaApio 
NINGRAT gaf in Zeysmannta in 1892, 755 er een opstel over, waaraan 
ik het volgende ontleen: 

De vrucht is een groote bes met vijf scherpe, tweevlakkige ribben, 
met een dunne gladde, groene, onder het rijpen licht- of donkergeel 
wordende schil, het saprijke vruchtvleesch geldt rauw gegeten als 
eene lekkernij. Gestoofd wordt het ook gebruikt. 

Er bestaan eenige variaties in de kleur en ín den smaak der 
vruchten, oa. B. djinggo naar de bij volkomen rijpte geelachtig roode 


Een 


schil, B. koenir met gele schil, B. kapoek met zachte schil en B. 


waloelong met leerachtige schil, welke laatste onder de minder 
smakelijke behoort. 

De boom wordt zoowel door tjangkok als door zaad vermeerderd, 
men kiest gewoonlijk de eerste methode, omdát men eerder vrucht 
krijgt. De boom wordt van 3 tot 5 M. hoog en ofschoon hij onder 
lichte schaduw kan groeien, staat hij het liefst in de volle zon. 

In de omstreken van Demak langs de Toengtan rivier en langs 
het kanaal, ziet men palen ver niets anders dan aan elkander grenzende 
blimbingtuinen, meestal op de erven; ongeveer 4 M. afstand van 
elkaar staan de boompjes het beste. In tuinen, waar de boom goed 
verzorgd wordt, rekent men bij volwassen exemplaren op een oogst van 


907 Ooftteelt. 


roo tot 300 goed ontwikkelde vruchten, behalve de minderwaardige. 
De boomen worden in den regentijd gedraineerd en bij aanhoudende 
droogte geïrrigeerd. De vruchten hebben soms te lijden van insecten, 
worden daardoor spoedig beschadigd en verminderen dan in waarde, 
Zoodra zij de grootte hebben van een kippenei, worden ze voorzichtig 
met djatibladeren omwikkeld, ook gebruikt men wel katoenen zakjes 
of mandjes van gevlochten klapper- of pandanbladeren voor dit doel. 

De verkoop heeft gewoonlijk in het groot plaats per roo stuks, 
waarvan de prijs, naar gelang van grootte en kwaliteit, variëert tusschen 
f 0.75 en f 5—. De beste vruchten worden thans duurder. 


Boura GANDARIA Br. (Avacardiaceae). 


De gandaria is een bijzonder fraaie boom, met niet zeer hoogen 
stam maar een groote, dichte kroon, die goed als sierboom op een 
erf kan dienen. De mooie, gele, op kleine witte pruimen gelijkende 
vruchten zijn gezocht om haar pikanten geurigen smaak. Onrijp 
worden zij in zout of in azijn ingelegd om bij vleeschspijzen of bij 
de rijsttafel gebruikt te worden. 


Carica Parava L. (Passifloveae). 


De papaja (Mal), gedang (Soend.), katès (Jav.), is een boompje, 
dat men op Java overal aantreft, waar het uit Amerika werd ingevoerd. 
Vroeger werden de vruchten weinig gewaardeerd en ík moet zeggen, dat 
de exemplaren, die gewoonlijk op de pasars aangeboden worden, de 
behandeling verdienen, die zij in de Minahassa ondergaan. Daar gelden 
zij als varkensvoer; terwijl de bladeren en de bloemen als groente 
gebruikt worden, vooral voor herstellenden, omdat men daar meent, 
dat de bittere smaak den eetlust opwekt en de spijsvertering bevordert. 

Indien echter de vruchten van een goede variëteit rijp aan den 
boom geworden zijn, smaken ze zeer goed, de Duitschers noemen 
dezen „Melonenbaum” en inderdaad bestaat er eene variëteit, waarvan 
de vrucht wel eenige overeenkomst met meloenen heeft. 

Hoewel de papaja een tweehuizige plant is, de bloemen dus 
normaal eenslachtig zijn en mannelijke en vrouwelijke niet aan dezelfde 
plant voorkomen, treft men merkwaardige afwijkingen van dezen 


90s 


toestand aan. Aan mannelijke boomen vindt men soms bloemen, 
die min of meer duidelijke vruchtbeginsels bezitten en als deze een 
voldoende mate van ontwikkeling bereikt hebben, kunnen ze bevrucht 
worden en kiembare zaden voortbrengen. Deze vruchten verschillen 
van de gewone; zij hangen aan lange stelen, terwijl de normale papaja’s 
zeer kort gesteeld zijn, ook zijn ze weinig geschikt om gegeten te 
worden; de Chineezen maken er manisan van. 

Hoewel op Java verschillende vormen van papaja gekweekt 
worden, zijn deze niet zaadvast en krijgt men uit het zaad allerlei 


vormen. De zoogenaamde reuzenpapaja, die een 35 jaar geleden is 


‘ v 


Fig. 290. r. Papaja, gave en doorgesneden vrucht. 2. Manggis, tros vruchten en 
doorgesneden vrucht. 3. Advocaat, gave en doorgesneden vrucht. 


ingevoerd,s geeft #daar blijk van; zelden treft men de buitengewoon 
„groote: vruchten nog aan, maar meer algemeen zijn vruchten van 
gewone afmeting, die wegens hun vorm en wegens den minder aan- 
genamen pommadegeur van het vruchtvleesch, blijken bastaarden van 
die minderwaardige variëteit te zijn. 

Een andere goede papaja werd hier eenige jaren geleden onop- 
zettelijk ingevoerd; in een kist met planten uit den Botanischen tuin 
te Kew (Engeland) naar dien te Buitenzorg gezonden, was tusschen 
de aarde een papajapitje gekiemd. Het plantje werd opgekweekt en 
droeg weldra vruchten, die een uitstekenden, hoewel van den ons 


909 Ooftteelt. 


bekenden afwijkenden, smaak bleken te bezitten. Het is een groote 
vrucht met mooi, geel glanzende schil en vast, zeer saprijk vruchtvleesch, 
iets minder zoet dan de gewone maar frisscher, deze doet wel aan de 
meloen denken. 


Dr. Boorsma vond onderstaande evemiddelde waarden van het 


5 
S 
vruchtvleesch van gewone rijpe papaja’s. 

Water. Eiwit. Glucose. Rietsuiker. Ruwe vezel. Asch. 

89.12 0.28 6.13 0.34: ©.74. 0.5 

De eigenaardige gele kleurstof in het vruchtvleesch, zal wel 
oorzaak zijn van het somtijds waargenomen verschijnsel, dat menschen 
die veel papaja's eten, op den duur een gele gelaatskleur krijgen. 

De bladeren bevatten een bitter alcaloïd, carpaïne, dat door 
GreEsHOrF ontdekt werd, het werkt als hartvergif. Wat ons meer 
belang inboezemt is een andere stof, die in het witte melksap huist, 
een ferment, dat papaïne of papayotine genoemd wordt en dat evenals 
het pepsine van het maagsap, het vermogen bezit, gecoaguleerd eiwit 
om te zetten in oplosbaar, door den darmwand resorbeerbaar pepton. 
Men wendt het, in plaats van pepsine wel aan, tot bevordering van de 
spijsvertering. Papaja melksap, dat ook in den stam en in onrijpe 
vruchten voorkomt, vormt wegens de aanwezigheid van dit peptoni- 
seerende bestanddeel, in gedroogden staat of op andere wijze gecon- 
serveerd, een handelsartikel van eenige beteekenis. In Zeysmannta, 
dl. IL, 249, heeft Dr. Grersnorr zijn ervaring bijeengebracht over de 
inzameling en de bereiding van dit melksap. 

De papajaboom draagt reeds een jaar na het uitzaaien rijkelijk vrucht. 


Crrrus (Aurantraceae). 


Onder de oudste en in tropische en subtropische landen meest 
geplante vruchtboomen behooren zeker de oranje- en citroenboomen. 
Het is niet te verwonderen, dat er van zulke oude kultuurplanten een 
groot aantal verscheidenheden bestaat, zoodat het vrij lastig is ze 
onder de botanische soorten, waarvan zij afkomstig zijn, te brengen. 

In Miquel komen 18 soorten voor, die door latere onderzoekers 
tot 4 teruggebracht zijn, nl. C. Aurantium J., C. medica L., C. decumana 
Ben Cr ZL is/rig De. 


Sommigen beweren, dat men hierin wat ver gegaan is door 


910 


bijvoorbeeld C. Aurantium en C. nobilis tot Één geslacht en wel tot 
het eerste terug te brengen, terwijl er in den groei der planten, in de 
bladeren en bloemen en vruchten, aanzienlijke verschillen bestaan. 

De zoogenaamde sinaasappelen, djeroek manis, hebben een 
kogelronden, soms iets verlengden vorm, maar zijn nooit afgeplat, de 
schil, die bij rijpte een gele kleur aanneemt, zit vast om het vrucht 


Fig. 2or. Vruchtententoonstelling te Buitenzorg. 


Djeroeks. De groote vruchten rechts zijn djeroek dalima. 


vleesch dat ook geel is; in onze beste variaties bevinden zich weinig 
pitten, soms ziet men op de schil eenige bulten. De takken groeien 
niet sterk in bovenwaartsche richting en de bladeren zijn grooter dan 
van de volgende. 

De talrijke variaties van dj. keproh behooren tot de mandarijntjes, 
zij hebben alleen een min of meer afgeplatten vorm, de schil zit los 
om het vruchtvleesch, ze kunnen gemakkelijk geschild worden, het 


911 Ooftteelt. 


vruchtvleesch heeft een hoog oranje of roode kleur. Het blad is 
kleiner, vooral bij gezonde planten donkergroen en de takken groeien 
meer in verticale richting. Ziehier eenige nog al groote verschillen 
van planten, die men alle onder een geslacht, namelijk Cutsus Auran- 
tium L. gebracht heeft. 

De dj. keproh wordt ook onder allerlei vormen en onder ver- 
schillende namen gekweekt, zooals dj. pasè of masè, dj. Garoet, dj. 
tjina en dj. tjina kondeh, dj. tjoplok, dj. banten of ragi enz.; na de 
bovengenoemde beschrijving kan men ze echter allen gemakkelijk 
tot de groep der mandarijntjes of dj. keproh brengen. 

De djeroek is eigenlijk geen echt tropische maar een subtropische 
vrucht, vandaar dat de landen om de Middellandsche Zee, Californië 
en Florida een product leveren, waarmede wij niet kunnen concurreeren. 
Gewoonlijk is in de bovenlanden de kwaliteit beter dan in de kust- 
streken, ofschoon hier en daar in lager gelegen plaatsen ook zeer 
goede geteeld worden; ongeveer tusschen de twee en drie duizend 
voet boven de zee liggen verscheidene streken, die bekend zijn om 
de lekkere djeroeks, die er uitgevoerd worden. Ik heb hier slechts te 
wijzen op Garoet, Batoe, Poenten, beide laatste plaatsen in het 
Malangsche enz. 

Over het algemeen worden de boomen slecht gekweekt, meestal 
worden ze verwaarloosd en men moet zich verwonderen, dat er nog 
zulke goede vruchten aankomen. Wat men met eenige verzorging 
van de planten gedaan kan krijgen, als zij in een streek groeien, 
waar het hun bevalt, blijkt uit een opstel van J. L. vaN GENNEP, vroeger 
controleur te Batoe in Zeysmaunnia 1893, 193. Hij zegt, dat reeds 
toen duizenden dezer vruchten van daar uitgevoerd werden, maar 
één eigenaar was er, wiens vruchten veel duurder betaald werden en 
wiens boomen zeer bekend waren Het was een gepensionneerde 
beambte Bei WARTOE pr Rerpjo, een 7o-jarig man, die den grond 
bewerkte, zijn boomen keurig onderhield, bemestte, bij droogte begoot 
enz. Hij bezat een groot erf, waarop 20 dj. manis en 40 dj. keprok- 
boomen stonden. 

Vier dezer boomen, de stamvaders, van iedere soort twee, 
waren prachtexemplaren, hij doopte ze met namen gedeeltelijk aan 
de wajang ontleend. Zoo heette de grootste en mooiste djeroek manis 
Srekar Tapyr, naar de dochter van Baror Kepirr en de andere ArorMm 


912 


MANIs. De twee djeroek keprohboomen kregen de namen van Mapor 
Bromo en RrMona. SEKAR Tapjr was tot aan zijn kruin 8 Meter hoog, 
de stam had op 1 Meter hoogte, iets beneden het punt, waar hij 
zich vertakte een omvang van 1 Meter, de takken spreidden zich 
ruim 21/, Meter uit. De overige drie boomen hadden ongeveer den- 
zelfden omvang, zij zijn ongeveer van 38 tot 55 jaren oud. Hun 
productie bedraagt in een middelmatig jaar circa 60o en in een bijzonder 
goed jaar circa 1ooo vruchten; terwijl hij ze gemakkelijk voor / 5.— 
de roo verkoopt. 

Jaren geleden liet hij er op 31/7 voet afstand een ringgoot om 
graven van 3 voet diep, bij die gelegenheid werden alle wortels 
buiten die ruimte afgekapt, de boomen maakten toen tal van nieuwe 
wortels, het gaf hun lucht. De ringgoot vulde zich langzamerhand 
met afgevallen blad en hij voegde daarbij koffieschillen, zoodat hij 
na een paar jaar weer op iets grooteren afstand een nieuwe goot 
moest maken. Tusschen de jongere boomen zijn 3 voet diepe geulen 
gegraven. Van dien tijd af, zegt de oude Brij, begonnen zijn boomen 
krachtiger te groeien, productiever te worden en zoeter en grooter 
vruchten te leveren. 

Men kweekt, ofschoon niet algemeen, een goede djeroek onder 
den naam van djeroek djepoen. Dit is een vrij groote vrucht, kogel- 
rond met dikke, groene, ruwe, zeer olierijke schil, die bij het rijpen 
wat rood laat doorschemeren, zij zit vrij vast om het vruchtvleesch, 
welk laatste heerlijk van smaak en rood gekleurd is en weinig pitten 
bevat. Ik kan deze verscheidenheid onder geen der beide genoemde 
eroepen onderbrengen. Wel, ofschoon er eenig verschil bestaat, de 
djeroek ragi van Bantam, deze heeft den vorm van djeroek keproh, 
is veel kleiner, heeft een gemakkelijk loslatende ruwe, oranjekleurige 
schil, de vrucht is zeer zoet, maar bevat veel pitten. Gewoonlijk wordt 
zij door zaad voortgeteeld; zoowel om hare kleur als om den smaak 
verdient djeroek ragi onze belangstelling. Misschien is die wel te 
veredelen, b.v. door haar op pompelmoes of een andere goedgroeiende 
soort te enten, te bemesten enz. 

Citrus decumana L. de pompelmoes, djeroek besar, is een 
andere, grootere soort, die in de benedenlanden te huis behoort, 
er worden eenige variëteiten van gekweekt, waarvan djeroek dalima 
verreweg de beste is. Het is in de ommelanden van Batavia vooral 


mmm nnn nnn nod 


913 Ooftteelt. 


in Pasar Minggo, waar de beste kwaliteit van deze gekweekt worden. 
Een groote vrucht met dikke schil, lichtrose vruchtvleesch en weinig 
pitten, bij de exemplaren met zeer weinig en zachte vezel heeft dit 
een frisschen, zuurzoeten smaak. Het is een der lekkerste vruchten 
van Java en wat meer zegt een der weinige, geschikt voor export, 
buiten de koelkamer. 

Bij het oogsten behoeft men zich niet te haasten; vruchten die 
bijna rijp zijn, kunnen nog wel een maand aan den boom blijven, 
zonder er last van te hebben, ze worden er beter van en een niet al 
te lange reis verdragen ze zeer goed. Reizigers, die ze aan boord der 
mailbooten mede naar Europa namen, brachten ze meermalen goed 
over. Reeds nu worden er vele djeroek dalima uitgevoerd naar de 
Straits en naar de Buitenbezittingen. 

Djeroek Bali, een andere verscheidenheid van de pompelmoes, 
waarvan er een met wit en een met rood vruchtvleesch bestaat, 
valt bijzonder in den smaak bij Inlanders en Chineezen; de vrucht 
is flauw zoet, er is geen handel van eenige beteekenis in. Zij heeft dit 
echter voor, dat zij niet, zooals de vorige bijzonder kieskeurig is, wat 
bodem en klimaat betreft; op verschillende plaatsen geeft zij nagenoeg 
hetzelfde product. 

Eindelijk hebben we nog de verschillende rassen van C24us 
medica |, bestaande in hoofdzaak uit citroenen en lemmetjes (djeroek 
nipis); deze vruchten, die dagelijks in iedere huishouding noodig zijn, 
zoowel voor allerlei culinaire doeleinden als voor het maken van de 
verfrisschende lemon squash, gewoonlijk kwast genoemd, worden 
hier nauwelijks voldoende aangeboden. Op ieder erf van Europeanen 
zouden eenige dezer boompjes moeten staan; men kweekt er eenige 
verscheidenheden van, waarvan de groote lemmetjes, djeroek nipis 
besar, de beste zijn. Ofschoon de boomen veel beter dan djeroek manis 
en djeroek keproh overal zich te huis gevoelen, zijn zij toch zeer 
dankbaar voor eene rationeele behandeling. 

Uit de meeste citroenproduceerende landen wordt jaarlijks een 
aanzienlijke hoeveelheid citroensap en citroenzuur uitgevoerd, naar 
landen, waar de boom niet groeit. Dr. Tromr pr Haas maakte indertijd 
een rapport naar aanleiding van een vraag of genoemde zaken niet 
voor export uit Indië in aanmerking konden komen, dat in Zeysmannia 
van 1905, pag. 300 werd gepubliceerd. Ik neem daaruit een paar 


Daer. II. os 


914 


opgaven over, waaruit bleek, dat wij in de djeroek nipis besar een 

vrucht bezitten, waaruit deze wel bereid en uitgevoerd zouden kunnen 

worden, indien de prijzen van de artikelen hoog genoeg waren. 
Voor drie verscheidenheden van citroenen gaf men de volgende cijfers: 


Gewicht van de Vruchtvleesch Planten- 

vrucht. Schil. en sap. Zaad. zuur. 

gr. pCt. pCt. pCt. pCt 

Bissahonment ns IDS 2 34-4 61.6 4 6.8 
Burekann en. WS2 21.4 74.6 4 ED 
Eimetternn Me 503 14.9 78.6 7 6.9 


Gaan wij nu pa, hoe het met onze inheemsche vruchten staat. 
Het eerste monster van een djeroek nipis besar was rijp geplukt; 
een vrucht woog 149.25 gr, daaruit kon met de hand rog cm. sap 
geperst worden. Stellen we het soortelijke gewicht op 1, dan is dit 
circa 75%) van het gewicht der vrucht. 

Het citroenzuurgehalte van het sap bedroeg 5.11 0/, berekend 
op het totaal gewicht der vrucht zou dit zijn 3.83 0/0. 

Een kleine vrucht van denzelfden boom nog niet rijp, woog 


Io2 er. en bevatte aan citroenzuur 2.53 0/9. 


> 

Uit de bekende gewone djeroek nipis, zooals ze hier overal verkocht 
worden, kon slechts 52 0/) sap van het gewicht der vrucht verkregen worden. 
Indien we het citroenzuurgehalte van de elders gekweekte tegen- 


over de onze stellen, komen we tot de volgende getallen: 


Citroenzuur Citroenzuur 
Siciliaansche v/h gewicht- Vruchten v/h gewicht 
citroenen. der vrucht. van hier. der vrucht. 
Bissabonsenten ene Re: 2.95 rijpe 3-93 
Eunelkan tekent Ans a NSE RR a82i5 onrijpe BA 
Eimetten a eeens eee 3:29 gewone 253 


Wij zien hieruit, dat onze vruchten geen slechte figuur maken 
en, mochten zij al minder geschikt zijn voor de bereiding van het sap, 
voor die van citroenzuur zijn zij het wel. 

Het citroensap wordt betaald met 8 cent per kilo, terwijl het 
citroenzuur in den vorm van citroenzure kalk een waarde heeft van 
f1— per K.G. de citroenen, versch verkocht, brengen heel wat meer 
op, er worden voor de bereiding van genoemde stoffen waarschijnlijk 
inferieure vruchten gebruikt, die anders moeilijk te verkoopen zouden zijn. 


015 Ooftteelt. 


Onze gewone djeroek nipis, komt er niet voor in aanmerking 
en de groote soort is hier vrij zeldzaam en behaalt versch verkocht 
goede prijzen. De bereiding en de uitvoer van genoemde zaken 
beteekent dus voor ons weinig. 

In het Oweenstand Agricultural Journal kwam een opstel voor 
over het bewaren van citroenen. Het komt dikwijls voor, dat er 
in een tijd bijzonder veel vruchten zijn en dat er wat later gebrek 
aan is. In Noord-Australië bewaart men dan de citroenen in een 
vat, giet er schoon water op en ververscht dat elken dag. De 
vruchten kunnen zoodoende niet slechts zeer lang bewaard blijven, 
maar blijven even frisch, alsof zij pas geplukt waren. 


CHrysoPHyLLUM CaiNrro L. (Sapotaceae). 


Een vrij zeldzaam voorkomende vruchtboom is de West-Indische 
sterappel CArysophyllum Caimito L. In haar vaderland wordt de vrucht 
geroemd, hier beteekent zij weinig, de rijpe vrucht heeft in smaak 
wel iets van het zachte vruchtvleesch van jonge klappers. 

Het is echter een bijzonder mooie boom, met donkergroen, 
glanzend loof, dat aan den onderkant bruingeel is. Te Soekaboemi 
staan eenige boomen, die men daar sawo siam of sawo djepan noemt. 


CYNOMETRA CAULIFLORA L. (Leguminoseae). 


Is een niet veel aangeplante vruchtboom, waarvan de vleezige 
vruchten aan zeer korte stelen uit den stam en de zware takken 
komen. Rauw is de vrucht wat hard, maar gestoofd is het een smakelijk 
dessert, dat sterk aan gestoofde appels doet denken. Het is een 
bijzonder mooi boompje, de jonge blaadjes, die er op sommige tijden 
als aan trossen afhangen, hebben een helder roode kleur, hetgeen 
den boom een sierlijk, bont aanzien geeft. 


CyYPHOMANDRA BETACEA SENDT (Solanaceae). 


De zoogenaamde terong wolanda of mènèn is een zeer snel 
groeiend boompje uit oostelijk subtropisch Amerika afkomstig, het 
wordt hier in de bovenlanden veel aangeplant. Op zooo à sooo voet 
boven de zee heeft men zeer weinig vruchten en deze plant is daar 
dikwijls een uitkomst, zoowel rauw, gestoofd en als zoetzuur ingemaakt, 


916 


smaakt zij uitstekend. Er zijn een paar verscheidenheden van, de eene 
heeft paarsroode en de andere geelroode vruchten, men beweert, dat 
de laatste fijner is. De plant kan gemakkelijk uit zaad gekweekt 


worden en draagt na ruim een jaar reeds vrucht. 


Diospyros KakKr L (Ebenaceae). 


Deze uit Japan afkomstige vruchtboom werd reeds jaren geleden 
door 'sLands Plantentuin ingevoerd en in den tuin te Tjibodas geplant; 
een ‘exemplaar kreeg de heer K. F. Horre, die de plantsinmhet 
Garoetsche verspreide, alwaar er thans kleine aanplantingen van 
bestaan. Het is een plant uitsluitend voor de bovenlanden. In den 
Oostmoesson ziet men op de pasars op West-Java dikwijls de vruchten 
aangeboden, onder den naam kesemek. Deze inheemsche naam komt 
toe aan Diospyros Horsfieldii Hern., wier vruchten er eenige gelijkenis 
mede hebben, het is beter om verwarring te voorkomen den Japanschen 
naam van kaki te behouden. leder die bovengenoemde vruchten eens 
gegeten heeft, wacht zich voor de tweede maal, en toch is de rijpe 
vrucht een delicatesse. 

De kweekers plukken de vruchten nog groen van den boom, 
zij zijn dan hard en smaken zeer samentrekkend, er zit buitengewoon 
veel tannine in. Men bewaart ze dan, gewoonlijk in kalkwater, tot zij 
zacht beginnen te worden. Het is waar, dat de tannine dan meestal 
verdwenen is, maar er is weinig smaak aan de vruchten gebleven. 

Men moet ze aan den boom laten, tot zij de mooie geelroode, roode, 
op Japansch lakwerk gelijkende kleur hebben, dan kan men hen oogsten, 
zij kunnen echter nog niet gegeten worden, daar zij nog hard en buiten- 
gewoon samentrekkend zijn, maar zij zijn dan geschikt om te worden 
verzonden. Eerst als ze geheel zacht zijn en aanvoelen als een rijpe mispel 
zijn zijn smakelijk, men noemt de vrucht daarom wel Japansche mispel. 

In Japan, in China, in subtropisch Amerika en aan de kusten van de 
Middellandsche Zee wordt zij gekweekt en zeer gewaardeerd, in Amerika 
heet zij persimon, in Italië en Zuid-Frankrijk néflier de Japon. Er bestaan een 
aantal verscheidenheden van, de onze is een der beste, zij is geheel zaadloos. 

Nog een andere boom Mrospyros discolor Wild, de mabola uit 
Manila draagt hier ook vruchten, die door enkele personen lekker 
gevonden worden, zij hebben echter een onaangenamen geur. Het is 
een prachtboom, die tot een groote hoogte opgroeit. 


917 Ooftteelt. 


Durro ziBETHINUS Murr. (Sterculraceae). 


De doerian of doeren komt in onzen Archipel zeer verspreid 
voor, zoowel in het wild als gekweekt. Het is een zeer hooge boom, 
die rijk vrucht draagt; de vruchten zijn zeer gezocht, men berekent 
de waarde der vruchten, die jaarlijks van een goed dragenden boom 
verkregen worden, op /5— à / 10—. 

Het is een veelgesmade en evenzeer hoog geprezen vrucht, met 


Fig. 292. Doerian. 


een eetbaren zaadrok en zetmeelhoudende zaden, die door de Inlanders 
soms geroosterd gegeten worden Vooral de beschrijving van den smaak 
door vreemdelingen is merkwaardig. Zoo zeet Warracre ervan: „een 
rijke, boterachtige vlade, sterk gekruid met amandelen, kan er in het 
algemeen eenig denkbeeld van geven, maar tevens is het of daarbij 
seuren worden toegewuifd, die den sebruiker roomkaas, uiensaus, bruine 
sherry en andere geheel ongelijkslachtige zaken voor den geest brengen. 


Jovendien heeft het vleesch een weergalooze, malsche en weelderige 


918 


lijmigheid, die den fijnen smaak nog verhoogt. Inderdaad doerian’s te 
eten is een waar genot, dat alleen reeds waard is er een reis naar 
het Oosten voor te ondernemen’. 

In den Catalogus van ’s Lands Plantentuin worden 20 verscheiden- 
heden opgegeven. Men kweekt de boom gewoonlijk voort door zaad, 
de verschillende variëteiten zijn nog niet beschreven, het is ook niet 
bekend of zij zaadvast zijn. 

Er is hier indertijd een andere doeren ingevoerd uit Borneo. 
Lahta kutajensis, ook een hooge boom, die kleine vruchten geeft met 
rood of liever oranjekleurig vruchtvleesch. 


ERIOBOTRYA JAPONICA LNpr. (Rosaceae). 


Eveneens een uit Japan ingevoerde vruchtboom, voor de boven- 
landen. Het is een mooie, niet te groote boom, die ook als sierplant 
waarde heeft. De boom is in vele subtropische landen reeds lang inge- 
voerd, zoo wordt hij aan de kusten van de Middellandsche Zee overal 
gekweekt. In den bergtuin van ’s Lands Plantentuin staan ook eenige 
exemplaren, evenals de kaki noemt men de plant ook néflier de Japon, 
zij is meer bekend als loquat ook wel bibacier. 

De vrucht heeft de grootte en ook de kleur van een witte pruim 
zij zijn hier nog voor de meesten iets te zuur. In Algiers proefde ik 
ze vóór eenige jaren, daar is zij door zorgvuldige veredeling, waarover 
ik in Zeyvsmannia 19ur, 44 een opstel schreef, een heerlijke vrucht 
geworden; daar is zij zoo mooi, zoo donzig geel van kleur met een 
weinig rood, en zoo bijzonder geurig en fijn van smaak, dat men 
zich moeilijk een betere vrucht kan voorstellen. Er bestaat een 
geregelde uitvoer van deze vruchten naar Frankrijk; te Parijs zijn zij 
zeer gezocht. 

Vroeger vermeerderde men in Algiers de plant uit zaad, de 
veredelde exemplaren worden nu door enten op zaadplanten vermenig- 
vuldigd. 

De reden, waarom onze vruchten kleiner, niet zoo mooi gekleurd 
en niet zoo goed smaken, is misschien niet alleen gelegen in het feit, 
dat wij die betere variëteiten niet hebben; het klimaat dat hier in de 
meeste bovenlanden vochtig is, doet de planten wel groeien, maar is 
minder geschikt om den fijnen geur en smaak te ontwikkelen. 


919 Ooftteelt. 
FracouRTIA. (Berxzneae). 


De paar soorten, die hier in het wild en gekweekt voorkomen, 
kunnen niet onder de beste ooftsoorten gerekend worden. 47. zxer mes 
Roxb., Lobi lobi, is een mooi boompje, vooral als het beladen is met de 
veel op kersen gelijkende vruchten, die echter intensief zuur zijn. Zij 
zijn zeer geschikt voor het maken van confituren, geleien en stropen, 
de laatste dienen soms als een smakelijk surrogaat voor bessensap. 

Fl. Rukan Zoll, et Mor, Roekem. De boom gelijkt op de vorige 
is echter sterk gedorend, de vruchtjes smaken zoet, worden door de 
inlanders gaarne gegeten, er zitten veel kleine pitjes in. 


GARCINIA. (Guttifereae). 


Een paar soorten van dit geslacht kunnen onder de vruchtboomen 
gerekend worden, de belangrijkste is: Garcenta mangostana L., mang- 
gistan of manggis, de bekende heerlijke vrucht. 

Het is een middelmatig hooge boom, met vrij groote, leerachtige 
bladeren; de vruchten hebben een dikke, bruine, zacht houtige schil, 
die gemakkelijk doorgesneden kan worden. In die vrucht liggen van 
5 tot 8 pitten, waarvan er gewoonlijk maar een paar tot ontwikkeling 
komen, ze zijn omgeven door een sappig, heerlijk smakend, sneeuw wit, 
vruchtvleesch. De meeste Europeanen, vooral die pas hier gekomen 
zijn, vinden de manggis de lekkerste vrucht uit de tropen. 

Er bestaan geen verscheidenheden van, men kan de boom door 
zaad voortplanten. Dat er nog al eens mislukking plaats heeft, vindt 
waarschijnlijk zijn oorzaak daarin, dat de jonge plantjes van veel 
schaduw houden en men ze somtijds dadelijk in de volle zon plant. 

Garcinta dulcis Krz., vroeger Nantchochymus dulers Roxb., is de 
moendoe, een vrucht met dunne schil, die bij rijpte een mooie, heldergele 
kleur aanneemt, zij wordt niet veel aangeboden, zij ís te zuur. Het 
is een fraaie boom met groote bladeren en een pyramidevormige kroon. 


JaMBosaA. (Myrtaceae). 


Het is een zeer uitgebreid geslacht, waaronder eenige min of 
meer goede ooftboomen; de meeste soorten zijn thans bij het geslacht 
Eugenia ondergebracht. 


920 


Fambosa domestica Rmph. heet thans Zugenra malaccensis LL, De 
vrucht der zoogenaamde djamboe bol gelijkt zoowel in kleur als in 
vorm uiterlijk op een appel; er zit echter één groote pit in en het 
witte vruchtvleesch is zachter, volgens sommigen flauwer, volgens 
anderen fijner van smaak. Er zijn eenige variaties in de kleur der 
vruchtschil, van lichtrose bijna wit, tot rose en donkerwijnrood. 

Het is een mooie boom met donkergroene bladeren, vooral in 
den bloeitijd zijn de paarspurpere bloemen opvallend, ze zijn zoo 
talrijk en in het oogvallend, dat de afgevallen meeldraden den grond 
onder den boom, als met een tapijt bedekken. 

De boom wordt dikwijls aangetast door kleine boorkevers. 


Eugenia agtea Burm. was vroeger Fambosa aguea Rmph, de 
zoogenaamde djamboe aier, is een sierlijk boompje dat men in de 
benedenlanden in bijna iederen kampong vindt. De groote bladeren 
zijn meestal lichtgroen, terwijl de half doorschijnende witte en roode, 
glanzende, tolvormige vruchtjes meer sierlijk dan lekker zijn. Aan 
een gespleten stukje bamboe geregen worden ze op de passars 
verkocht, de Inlanders houden er wel van, ofschoon er zeer weinig 
smaak aan is. 


Lugenia javanica Lam. vroeger Yambosa alba Bl. is de zoo- 
genaamde djamboe Semarang; de boom gelijkt wel wat op de vorige, 
ook de vrucht heeft denzelfden vorm maar is wat grooter. Zij hebben 
echter een groenachtig glanzende schil, bij het rijp worden komen er 
soms mooie roode tinten in. Het vruchtvleesch is sappig en zeer 
aromatisch. 

Er zijn nog eenige andere djamboesoorten, waarvan de vruchten 


door de Inlanders gegeten worden. 


LansiuMm. (Me/raceae). 


Lanstum domesticum Yacg. is een vrij hooge, in vochtige streken 
flink groeiende boom, hij behoort daar tot de meest voorkomende 
vruchtboomen. Er worden drie verscheidenheden van gekweekt, 
waarvan doekoe de beste is, van deze zijn de doekoe van Depok en 
die van Menteng (Batavia) de meest gezochtste. 

De vrucht is een langwerpige bes, die in trossen aan de takken 


921 Ooftteelt. 


hangt, in het begin groengeel, nemen de beste variaties bij rijpte een 
mooie, gele kleur aan. Het komt er vooral op aan de vrucht goed 
rijp aan den boom te laten worden, anders zijn zij zuur, en bevat de 
schil een samentrekkend melksap. In Solo, beweert men, staat een 
een boom, waarvan de vruchten geen pitten hebben. 

Rondom de zeer bittersmakende pitten zit een sappig vrucht- 
vleesch dat bij rijpe vruchten zeer zoet is. 

De andere variëteiten zijn: bidjitan en kokosan. De laatste is 
bij de Europeanen weinig in tel evenals bidjitan, die vrij zuur is. 
In Oost-Java komt er een vorm van voor, daar langsep geheeten, 
die beter is. 

Alle drie worden door zaad voortgekweekt, ze zijn zaadvast. 


MaANcrrerA (Aracardraceae). 


Dit geslacht bevat een groot aantal soorten, alle in tropisch 
Azië en wel in Malakka of in den Maleischen Archipel te huis, de 
plant schijnt dus haar vaderland in de genoemde streken te hebben. De 
gekweekte vormen van JZangifera indica /. treft men overal in de 
tropen, tot zelfs in Amerika aan. Eenige van de hier in het wild 
groeiende soorten bloeien zeer mooi; de boom kenmerkt zich door 
een ronde kruin, waaruit de groote bloempluimen te voorschijn komen. 
Bij M. caesta Yacg., kemang, zijn de bloempjes helder paars en is 
de pluim soms wel r M. lang, de bloemen van MZ. odorata Griff, 
kawènè, zijn roserood, die van JZ. foetida Laur., bembem, fraai purper; 
terwijl die van de gekweekte soorten van MZ. eudrca /.. en MI. laurina DBI, 
minder opvallend bleekgeel zijn. In eenige streken van West-Java 
verliezen de vruchten veel van hare waarde, daar zij door een snuit- 
kevertje Cyptorrhinus mangifera Fabr. aangetast worden, die in de 
vruchtbeginsels zijn eieren deponeert. Bij Tjilintjing worden de mangga- 
boomen met succes onder bescherming gebracht van de rangrang, 
een groote roode mier, op de daar groeiende mangga te lokken, door 
de dieren te voeden. Deze mieren schijnen de kevers dood te bijten, 
voordat zij tijd hebben de eieren in de bloem te leggen. De gewone 
zwarte mier is een vijand van de roode en niet nuttig voor de mangga, 
daarom tracht men deze zooveel mogelijk te weren. 


Van de meeste mangga’s is het sap der jonge vruchten en 


922 


soms ook dat van andere deelen der plant gevreesd, om de aan RAus 


en Semecarpus herinnerende ontsteking 


eg, die bij aanraking met de huid 


Fig. 293. Vruchtentoonstelling te Buitenzorg. 
o J ks o 


Mangga’s, meest van Oost-Java. 


veroorzaakt wordt, bij mangga limoes, kawènè en bembem is zulks 
het geval. 
Volgens De Boomsoorten van Fava van Koorders en Valeton, 


No. 4, 83, zijn de volgende soorten moeilijk van elkaar te onderscheiden: 


923 


Ooftteelt. 


Mangifera indica, laurina en longipes en zouden waarschijnlijk deze 


wel onder de eerste soort gebracht kunnen worden. 


M. indica L. heeft de beste verscheidenheden, o. a. m. eolek, 


m. madoe en m. aroem manis, drie heerlijke fijne 


soorten uit Oost-Java; ofschoon misschien iets minder 


wedijveren de m. mengala uit de 
omstreken van Batavia en m. 
gedong van Cheribon hiermede; 
terwijl de veel ten verkoop aan- 
gebodene m. tjenkir, ook wel m. 
dermajoe genoemd en sengkir ga- 
doeng ook smakelijke vruchten 
geven. De meest voorkomende op 
de pasars te Batavia en Buitenzorg 


is m. wangi van Tjilintjing. 


Van dedrie soorten: bembem, 


kawènè en kemane 


5 


is de eerste Fig. 204. 


de beste, deze wordt in de om- Mangga aroem manis. 


streken 


gekweekt, met waggons vol ziet men ze per trein 


van 


Buitenzorg overal Fig. 295. 


Mangga golek. 


zoowel naar de benedenlanden als naar boven vervoeren; terwijl beide 


laatstgenoemde naar den smaak der Europeanen afschuwelijk zijn, zij 


worden uitsluitend door Inlanders gegeten. 


De mangga's worden gewoonlijk door zaad vermenigvuldigd; 


Fig. 296. 


Mangga gedong. 


men beweert, dat ze zaadvast zijn, hetgeen 
lang niet altijd juist is; er zijn gevallen be- 
kend, waar men uit zaad van een der beste 
variëteiten een plant kreeg, die minderwaardige 
vruchten gaf. Het is daarom zekerder door 
tjangkok, beter nog door enten de fijnere 
mangga’s te vermeerderen. 

In het jaarboekje van de Wereentging 
voor Ooftteelt 1906—1907, komt een opstel 
over de manggateelt in Britsch-Indië voor, van 
C. Marsmar, Wooprow. Het is een zeer interes- 
sant werk, waarin eene beschrijving voorkomt, 


924 


hoe men op een eenvoudige wijze de mangga’s enten kan. Ofschoon 
het zoogen van mangga'’s in het begin van dit artikel reeds besproken 
is, wil ik hier nog in het kort de methode van Wooprow vermelden. 
Van den te enten tak, dien men kiest ongeveer van dezelfde dikte als de 
plant, waarop men wil enten, wordt een stuk van den bast weggesneden, 
dik genoeg om de cambiumlaag ter lengte van 5 à ro c.M. bloot te 
leggen. Een nagenoeg gelijke wonde maakt men op het enten stammetje, 
waarna men ze zorgvuldig op elkaar bindt en wel op zoodanige wijze, dat 
de gewonde plekken elkaar bedekken en overal raken. Eindelijk besmeert 
men de gewonde plekken geheel met entwas, in gebreke hiervan kan ook 
goed geknede klei gebruikt worden, hierdoor wordt licht en vochtigheid 


buitengesloten en kunnen de wonden spoediger en beter genezen. 


hd 
Onder gunstige omstandigheden heeft die genezing na 6 à S weken 
plaats en dan kan de tak afgesneden worden. De pas geënte plant moet 
in den eersten tijd nog voorzichtig behandeld worden, men plaatst 
haar eerst in de schaduw, begiet haar geregeld; eerst als de ent door 
begint te groeien, kan men het boompje uitplanten. 

Men ent op deze wijze een tak van een ouden boom op een 
gewoonlijk in een pot uit zaad gekweekte plant, om nu de laatste in 
de nabijheid van den tak te brengen, steekt men een bamboe van de 
gewenschte lengte recht in den grond, splijt het boveneinde over een 
lengte van 45 cM. ín vieren of achten en plaatst den pot daarin, dan 
staat hij vast; om verder splijten te voorkomen bindt men onder de 
spleet een stevigen band. 

In Zevsmannia komen beschrijvingen voor van de winst, die men 
in Pasaroean, Probolinggo enz. van enkele slecht verzorgde mangga- 
boomen van de beste verscheidenheden maakt; het is werkelijk 
jammer dat er zoo weinig zorg aan die boomen besteed wordt. De 
handel in mangga's en ook in andere goede ooftsoorten neemt hoe 
langer hoe meer toe, sedert de spoor- en trammaatschappijen de 
vrachtprijzen verlaagd hebben. 

De afstand, waarop de boomen geplant moeten worden, is ver- 
schillend; voor die uit tjangkok gekweekt en de geënte exemplaren 
is 6 à 7 M. voldoende, soms wordt wel aangegeven ro M, Deze 
afstand is echter in gewone omstandigheden wel wat groot. 

M. wangi en bemben geven rijpe vruchten van Juli tot 
December, soms komen er nog in Januari en Februari; m. tjenkir en 


9925 Ooftteelt. 


mengala ongeveer terzelfder tijd. M. gedong, m. dodol, m. sengir 
gadoeng, m. daging, m. gepeng van September tot December, m. kweni 
en m. kemang ook nog in Januari en Februari. De meeste andere 
fijnere verscheidenheden komen in hoofdzaak van einde October tot 
midden December aan de markt. 


Musa (MZusaceae). 


De pisang is zeker een der oudste kultuurplanten; de beste 
variëteiten geven een voorbeeld van veredeling, zooals men het bij 
weinig vruchten aantreft. De edelste verscheidenheden hebben een 
dunne schil, veel eetbaar vruchtvleesch en geen of zeer weinig en 
dan meestal onontwikkelde pitten. Zoo heeft pisang radja sereh soms 
enkele kleine pitjes; jaren geleden gelukte het mij uit dit zaad een 
plant te kweeken, die vruchten gaf vol pitten. 

In Zeysmannia en in de Paarboekjes wan de Vereeniging Ooftteelt 
komen tal van opstellen over pisang voor; hetgeen hier volgt is voor 
een groot deel overgenomen over een studie van Dr. W. Boorsma 
over dit onderwerp, uit bovengenoemd jaarboekje 1902, 1903 en 1904. 

De pisang is voor de tropen van de grootste economische be- 
teekenis, want behalve de aanzienlijke voedingswaarde en de smaak 
van de vruchten en de groote productiviteit geeft deze plant spoedig 
oogsten, en als men over vruchtbare gronden beschikt, geeft de teelt 
weinig moeilijkheden en tot nu toe hebben zij hier te lande nog 
geen last van ernstige ziekten. 

In de botanische werken komen verschillende soorten van het 
geslacht Musa voor, zij hebben in hoofdzaak te maken met J/Zusa 
saptentum 1, onze eetbare pisangs behooren hiertoe en ook eenige 
tot Musa paradistca. Er is echter in de essentiëele kenmerken zoo 
weinig verschil tusschen beide soorten, dat zij ook wel onder Musa 
sapientum worden samengevat. 

De pisang is inheemsch en wordt geteeld in tropisch Azië, in 
de eilanden van de Stille Zuidzee, in Afrika, Australië en Amerika 
meestal om de eetbare vruchten, ook wel om de vezel, zooals bij 
Musa textilis Né, die de manila-hennep levert en ter versiering, zooals 
bij Musa Ensete |. F. GMer. 

Zoowel in grootte, vorm en eigenschappen der vruchten van de 


926 


hier gekweekte pisang komen belangrijke afwijkingen voor, dit behoeft 
echter nog geen reden tot soortverschil te zijn. Vooral is dit het geval 
met plantenvormen, die sinds eeuwen onder den invloed van de kultuur 
zijn geraakt en zoo veredeld zijn, dat zij, op enkele uitzonderingen na, 
geen of nagenoeg geen zaad meer voortbrengen. 

Hier te lande is de pisang bij de Europeanen voornamelijk als 
ooft bekend. Dit neemt niet weg, dat er een aantal vormen bestaan, 
wier vruchten rauw tamelijk ongenietbaar zijn en dan ook alleen 
gekookt, gestoofd of gebakken gegeten worden. Hetzelfde geldt in 
nog hoogere mate voor andere landen, zoo onderscheidt men in den 
West bacoven en bananen, naarmate zij rauw of toebereid gebruikt 
kunnen worden. 

In tropisch Amerika tracht men van de kultuur nog meer voordeel 
te trekken door export van de vruchten, teneinde ook elders het gebruik 
er van in te voeren. Men is daarin buitengewoon goed geslaagd, 
vooral van Jamaica gaan jaarlijks een aantal scheepsladingen naar de 
groote havens van Europa en Amerika. 

In Zeysmaunta 1905, No. 1—4 schreef ik over den handel in 
pisang in Amerika, reeds toen bedroeg de waarde van den Invoer 
bijna / 18.000.00o, in den laatsten tijd nam die waarde jaarlijks 
met f 2.500.000 toe. Ook naar Engeland en van daar naar 
de overige landen van Europa worden de vruchten uit West-Indië 
overgevoerd. De Canarische eilanden exporteeren ook pisang naar 
Europa, in den drukken tijd gebruiken de handelaars daar twintig 
stoomers om de vruchten te verschepen. 8 

Wij zouden van hier pisang naar Australië kunnen uitvoeren, 
alleen in Queensland kan men de plant telen, maar de Queensland 
pisang ziet er pover uit; het gevolg is, dat er jaarlijks aanzienlijke 
hoeveelheden van Fidji ingevoerd worden. In het Zaarboekje der Ver- 
eeniging Ooflteelt 1gro, worden eenige nog niet gelukte pogingen 
vermeld, om onze vruchten daar ingang te doen vinden. Het lijdt 
geen twijfel, dat het gelukken zal, indien de handel van het artikel 
in goede handen komt. 

Nog weinig beteekent de handel in gedroogde of in suiker 
ingelegde vruchten, ofschoon die wel een toekomst verdient, daar het 
een smakelijk en voedzaam product is. Hier noemt men de gedroogde 
reepjes vruchten van sommige soorten pisang „saleh”’. De smakelijkste 


927 Ooftteelt. 


komen van pisang mas, ofschoon ook pisang ambon op dezelfde manier 
bereid wordt. Er bestaat hier in de binnenlanden eenige kleinhandel 
in dit artikel. 

De herhaalde pogingen om pisang tot meel te verwerken, 
door de in schijven gesneden vruchten te drogen en fijn te malen, 
en voor dit preparaat een plaats op de wereldmarkt te veroveren, 
schijnen voorshands nog geen groot succes te hebben, al duiken van 
tijd tot tijd geruchten op, die heel wat zouden doen verwachten. De 
kleur, die zeer moeilijk zuiver wit te krijgen is, en de betrekkelijk 
hooge kostprijs staan blijkbaar de concurrentie met andere meelsoorten 
in den weg. Op Java is de fabricatie van pisangmeel herhaaldelijk 
beproefd, men verkreeg er echter ook geen gunstige resultaten. 

De volgende pisangsoorten worden te Buitenzorg op de pasars 
aangebracht: pisang radja, pisang radja sereh, pisang mas, pisang 
ambon lemoet, pisang radja pakoean, pisang kapok, pisang oedang, 
pisang tandoek, pisang kapas, pisang palembang, pisang lampeneng, 
pisang saboelan, pisang soesoe, pisang kladi, pisang radja siam, 
pisang gembor, pisang batoe, pisang lampong, pisang ampiang, pisang 
angarina. De laatste zes ziet men er slechts zelden. 

De hoedanigheid der aangeboden vruchten laat veelal te wenschen 
over, hetgeen licht te verklaren is. Over het algemeen besteedt de 
Inlandsche kweeker weinig of geen zorg aan de keuze van plantmateriaal, 
bovendien wordt hij door de vraatzucht der kalongs, meer noe door de 
onveiligheid in de kampongs, en dikwijls door geldgebrek er toe gebracht 
de vruchten af te snijden voordat het juiste tijdstip gekomen is. Zoodra 
aan een tros eenige vruchten rijp worden, kan hij van den boom worden 
afgenomen, binnen eenige dagen zijn alle vruchten rijp. De Inlander 
wacht meestal dit stadium niet eens af, de al te onrijpe pisang wordt 
kunstmatig rijp gemaakt; een der methodes daarvoor is, den tros 
vruchten in een kuil aan den rook van smeulend stroo bloot te stellen 
met het resultaat, dat de vruchten in plaats van den fijnen smaak 
van goede boomrijpe pisang, een onaangenamen rooksmaak bezitten. 

Behalve de bovengenoemde bestaan er nog een aantal andere 
Indische variëteiten. Bij Rumrnrius vindt men reeds vermeld, dat in 
zijn tijd vruchtenliefhebbers te Batavia waren, die er zich op beroemden 
So verschillende pisangverscheidenheden in hun tuin te hebben. 


Prsang radja, draagt haar naam koningspisang met eere en is 


he, 


928 


ongetwijfeld een der edelste verscheidenheden, tevens een van de 
meest variëerende, men ziet zoowel kleine, onoogelijke als groote 
prachtexemplaren. De groote zijn over het algemeen de beste, ofschoon 
dit niet altijd het geval is. Als een kenmerk van deugdelijkheid geldt 
verder het optreden van bruinroode vlekken op de schil van de rijpe 
vrucht. Pisang radja wordt gewoonlijk rauw gegeten, doch leent zich 
ook wel om gebakken of gekookt te worden. 

Een tamelijk groote vrucht van deze soort bevat omstreeks 
roo ger. vruchtvleesch, het gewicht van de schil bedraagt circa 33 à 
38 0 van de geheele vrucht. 


Pisang radja sereh is insgelijks een der meest gewilde soorten 
en wordt door sommigen boven de eerstgenoemde verkozen, omdat 
de smaak iets rinsch is. Beide verscheidenheden hebben bij het overrijp 
worden nog eene groot verschil, begint bij eerstgenoemde het bederf 
in het hart van de vrucht, bij radjah sereh begint die aan den buitenkant, 
en de vrucht is dikwijls op zijn lekkerst, als de schil reeds eenige teekenen 
van overrijpheid vertoont. De inheemsche benamingen zijn niet altijd 
nauwkeurige aanwijzingen, zoo is de op Midden- en Oost [ava gunstig 
bekende pisang soesoe niet anders dan de pisang radja sereh van 
West-Java; de overeenkomst in uiterlijk en smaak laat dienaangaande 
geen twijfel over; de naam van het geheele geslacht geeft hiervan 
trouwens een voorbeeld, welke verschillende namen bekende planten 
op Java in de drie daar gesproken talen hebben. Zoo is de Javaansche 
naam voor pisang gedang hetgeen in het Soendaneesch papaja beteekent; 
terwijl de Soendaneesche naam voor pisang tjauw is. 

Een gemiddelde, goed ontwikkelde vrucht van pisang radja sereh 
had 80 à go gr. vruchtvleesch; terwijl de schil 23 0/, van de geheele 
vrucht uitmaakte. Op Oost-Java schijnen dikwijls mooiere vruchten 
van deze variëteit voor te komen, een exemplaar van Soerabaja had 


Ke) gr. woog, hetgeen 18.5 0/9 


IE 


r__vruchtvleesch, terwijl de schil 25 


Oo 
> 
d 


van de geheele vrucht bedraagt. 


Pisang mas is een kleine, zeer zoete soort, maar voor velen minder 
aangenaam van smaak. De naam zal zij wel ontleend hebben, aan de 
mooie goudgele kleur der schil; talrijke donkerbruine stippels treden 
eerst op, als de vrucht overrijp is, het inwendige wordt dan bruinachtig 
en minder smakelijk. Te onrijp geplukte pisang mas heeft een gras- 


999 Ooftteelt. 


achtigen smaak. In de buitenste deelen van het vruchtvleesch treft men 
vaak harde witte stukken aan. Het vruchtvleesch van de grootste 
exemplaren weegt zelden meer dan 6o gr, terwijl de schil 23 0/, van 
het totale gewicht inneemt. 

Pisang mas is de vrucht, die het meest gebruikt wordt voor de 
bereiding van pisang saleh. Men snijdt de geschilde vruchten met een 
houten mesje in de lengte half door en legt ze op een doekje of 
op stroo in de zon te drogen op zulke wijze beschermd, dat de 
mieren er niet bijkomen. Na een paar maal omgekeerd te zijn, neemt 
de buitenkant een bruinachtige tint aan, het binnenste blijft mooi geel, 
ze zijn niet kleverig en hebben een vijgensmaak. 


Pisang ambon. Onder de meest bekende soorten is deze bij 
velen minder gewild, hetgeen wel toe te schrijven zai zijn aan den 
eenigszins aromatischen geur en ook alweer aan de slechte kwaliteit 
van het meerendeel der te koop aangeboden vruchten. Echter wordt 
fijngemaakte, rijpe pisang ambon vaak aanbevolen en aangewend als 
een van de eerste vaste spijzen voor kinderen, die het zuigelingsstadium, 
te boven raken. Ook voor de bereiding van saleh wordt deze soort 
gebruikt, hoewel voor dit doel echter pisang mas de voorkeur verdient. 

Dr.BoorsMa zegt ervan naar aanleiding van zijne analyse. „Meer nauw- 
keurige beschouwing leidt dus tot het besluit, dat pisang ampon natuurlijk 
niet de moedermelk vervangen kan, maar wel als aangewezen schijnt om 
in het eerste tijdperk van den overgang tot vaste spijzen een rol te 
spelen ; andere pisangsoorten, die een hooger gehalte aan vaste stof voeren 
en zich niet zoo volkomen fijn laten maken, komen eerst later in aanmerking”. 

Zetmeel komt in rijpe pisang ambon nagenoeg niet voor, vezel 
slechts in uiterst geringe hoeveelheid. Deze beide bijzonderheden 
verklaren, hoe kinderen zelfs in de eerste levensweken een maaltijd 
van enkele schepjes tot moes gewreven pisang ambon niet alleen 
uitstekend verdragen, maar ook hoe deze bij gebrekkige darmwerking 
een zachten prikkel aanbrengt, die gunstige gevolgen kan hebben. 

Prsang tandoek is een, in den vorm van een buffelhoren groeiende, 
kolossale vrucht, die niet rauw gegeten wordt, maar gestoofd zeer lekker is. 

Pisang kapok wordt ook gezocht voor het bereiden van gebakken 
pisang, rauw wordt zij nooit gegeten. Om niet te uitvoerig te worden 
zullen wij het hierbij moeten laten. 


Deer IT. ou 


930 


In Zeysmannta 1905, publiceerde ik een opstel over de cultuur 
van de pisang, ik neem hieronder er het voornaamste uit over. 

In de kampongs in de kleine tuinen op de erven der Inlanders 
groeit de pisang gewoonlijk goed en draagt mooie vruchten, daar 
schijnt meestal bemesting niet noodig. Maakt men echter ín grootere 
tuinen aanplantingen, dan blijkt het spoedig, dat het zonder intensieve 
grondbewerking en behoorlijke bemesting niet gaat. 

De pisang stelt vóór alles drie voorwaarden voor haren weligen 
groei nl. warmte, veel vocht en een goede drainage. Bij voldoende 
vochtigheid van den grond verdraagt de plant de grootste hitte. In 
de bovenlanden dragen de fijnere pisangsoorten geen vruchten meer, 
ongeveer boven 3500 voet draagt alleen nog pisang ambon en een 
andere kleine soort, die ik niet ken, kleine, hoewel nog eetbare vruchten; 
op 4 à sooo voet dragen ook deze geen vruchten meer. Musa sinensis 
Sw. synoniem met M. Cavendishii Lamb., de z.g. Chineesche dwerg 
pisang, die elders wel voor de Europeesche markt gekweekt wordt, 
kan wat meer koude verdragen. In den Catalogus van ’s Lands Plantentuin 
vind ik als Inlandsche namen voor deze soort opgegeven: pisang 
sirandah en pisang badak. 

Vóór het planten moet het geheele terrein vrij diep omgewerkt 
worden; zich te bepalen tot het maken van plantkuilen is minder 
gewenscht. Verder moet de aanplant tegen wind beschermd worden, 
de groote teere bladeren lijden er van en kunnen hunne functies dan 
niet goed meer vervullen, ook waaien de geheele stengels gemakkelijk om. 

Een flinke bemesting met stalmest is noodzakelijk, humus doet 
de plant veel goed. Volgens Prof. Hircarp van het Agr. Exp. Station in 
Californië bevat de asch van de vrucht ruim 66 0/, kali en die der 
bladeren 271/3 0/, in de meeste gevallen kan een kalibemesting dus 
nuttig zijn; voor de behoorlijke ontwikkeling van de zeer groote bladeren 
doet een stikstof bemesting goed. 

Voor de vermenigvuldiging maakt men gebruik van uitloopers van 
circa S maanden oud, meestal neemt men hen jonger, en deze ontstaan altijd 
aan den voet van den ouden stengel. Het is niet goed te veel van die 
scheuten door te laten groeien, het beste wordt geacht er slechts twee van 
verschillenden leeftijd te laten staan. Nadat de vrucht van den ouden stengel 
geoogst is, sterft deze af, er moet dan weer een jongere stengel aanwezig 
zijn, die na eenige maanden begint te bloeien en vrucht te dragen. 


931 Ooftteelt. 


In de groote aanplantingen op Hawaii plant men op een afstand 
van 8 X g of 8 X ro voet. Op vruchtbare of goed bewerkte en 
bemeste gronden mag men wel iets grooteren afstand nemen, bij 
voorbeeld ro à 12 voet. 

In sommige streken kapt men, nadat de vruchten gezet zijn, het 
uiteinde van den tros, den kap van de bloemkolf weg, deze bevat de 
mannelijke bloemen. Men acht deze kleine operatie voor de Chineesche 
soort nuttig, maar voor de Jamaica-soort niet; waarom is niet duidelijk, 
hier zijn nooit proeven genomen om dit te verklaren. 


NEPHELIUM (Sapindaceae.) 


Wat voor Oost-Java de mangga is, is voor West-Java de ramboetan 
en vooral de kapoelasan, die in die streken bijzonder lekkere vruchten 
geven en veel verzonden worden. 


Ramboetan atjeh Ramboetan atjeh Kapoelasan Ramboetan atjeh 


matjam besar tangkwee mebra lengkeng. 


Het geslacht Nephelium bevat een groot aantal soorten, waarvan 
er hier slechts twee voor de vruchten aangeplant worden: Nephelium 
lappaceum L., ramboetan en Nephelium mutabile Bl, kapoelasan. Nog 
een andere, die ook, hoewel vrij zeldzaam hier bekend is, is Nephelium 
litchi Camb. synoniem met Litchi sinense Radl., het is een uit China 
afkomstige soort, waarvan de kleine op ramboetan gelijkende vruchten 
soms wel gedroogd uit China ingevoerd worden. 


Nephelium lappaceum L., ramboetan is in vele streken van den 
Indischen Archipel een inheemsche boom, tegenwoordig wordt hij op Java 
zelden in het wild aangetroffen, maar op West-Java allerwege gekweekt, 


932 


Het is een prachtig gezicht, als in de kampongs de boomen volhangen 
met de sierlijke, helderrood gekleurde vruchten. Hetgeen men van de 
vrucht eet is een vleezige woekering van den zaadrok, die een heerlijken, 
frisschen, zoetzuren smaak heeft. Voor Batavia en omstreken is Pasar 
baroe het land, vanwaar de meeste en de beste ramboetans komen. 
De meest gewaardeerde is wel ramboetan matjan of ramboetan Atjeh 
matjan, verder behooren onder de zeer goede verscheidenheden: 
ramboetan lebak boeloes, ramboetan tangkwee, ramboetan si njonja 
en ramboetan litji. 

Ramboetan litji, gewoonlijk ramboetan Atjeh litji genoemd, is een 
kleine vrucht met dunne schil en kleine pit, nu en dan komen er 
zaadlooze vruchten aan. Ramboetan bidji is een minder goede met 
groote pitten en weinig, zuur vruchtvleesch. 

Dikwijls hoort men van ramboetan Atjeh, hiermede wordt echter 
geen bepaalde variëteit bedoeld, doch slechts te kennen gegeven, dat 


men met een goede verscheidenheid te doen heeft. 


Nepheltum mutabile Bl. kapoelasan, is een niet zeer hoog 
opgroeiende boom, de bladeren zijn kleiner dan die van de ram- 
boetan, de vruchten gelijken op die der laatste, zij missen echter 
de lange, zachte, haarachtige stekels, waarvan de ramboetan- 
vruchten voorzien zijn, kapoelasan vruchten hebben slechts een groot 
aantal korte knobbels op de schil. Het vaderland van deze plant is 
niet bekend, de boom komt slechts in gekweekten toestand op West- 
Java voor. De Buitenzorgsche kapoelasans hebben een goeden naam, 
en in den tijd van den oogst hebben er van daar groote verzendingen 
plaats. 

Van kapoelasan bestaan niet zooveel verschillende vormen als van 
ramboetan. Wij noemen k. mehra, uitwendig lichtrood met stompe 
stekels op de schil, kapoelasan poetih evenals de vorige met bijna 
kleurlooze schil, kapoelasan si babad met donkerroode schil, die iets 
scherper stekels heeft. De laatste is het meest gezocht. 

Het vermenigvuldigen van de fijnere verscheidenheden geschiedt 
uitsluitend door tjangkoks, omdat ze uit zaad niet constant blijven. 
Gewoonlijk krijgt men uit zaad zoogenaamde ramboetan bidjí. 

Ramboetan en kapoelasan geven rijpe vruchten in den West- 
moesson, het meest in Februari. 


933 Ooftteelt. 


PassiFLORA (Passzfloraceae). 


Passiflora gradrangularis L. de Markiesa, op West-Java als erbis 
bekend, een wildgroeiende klimplant met vierkante stengels en groote 
bladeren; de groote, mooie gevormde bloemen hebben een licht lila kleur 
en de groote vrucht gelijkt wel op die der papaja, is echter groen, 
bij rijpte geelgroen gekleurd. Zij draagt overvloedig vrucht, die door 
de meeste Europeanen te weinig gewaardeerd worden. Het eetbare 
deel is het geleiachtige moes, waarin de zaden liggen, de kleine zaden, 
waaraan het moes vastgehecht is, worden gewoonlijk mede verorberd. 
Meestal worden suiker en ijs toegevoegd, soms nog andere ingrediënten. 
Somtijds neemt men ook nog wat van het witte vruchtvleesch, dat 
onmiddellijk binnen de schil ligt. Dit is echter smakeloos en heeft niet 
den heerlijken geur, die aan het moes eigen is. 


Passiflora edulis Sims, is een betere soort, zij levert veel kleinere 
vruchten en het is een groote zeldzaamheid als men dit product kan 
machtig worden. Het is een plant voor de bovenlanden; in de beneden- 
landen draagt zij geen vrucht. In Garoet schijnt zij wel geteeld te 
worden, men noemt haar daar boea negri. In fijnheid van geur zijn 
er weinig vruchten mede te vergelijken, zij smaken aangenaam zuur 
en kunnen, rijp geplukt, lang bewaard blijven. In verschillende subtro- 
pische landen is de passiflora een zeer gewaardeerde vrucht, o.a. in 
Zuid-Afrika, ook wordt zij nu en dan te Londen aan de markt gebracht. 

De teelt van beide is gemakkelijk, men laat ze over een stelling 
van minstens manshoogte groeien. De eerste plant men in de laag- 
landen en de tweede in de bergstreken in goed bemesten grond en 
weldra gaan ze bloeien en vruchten voortbrengen. 

De laatste vallen bijzonder in den smaak van vogels en vleermuizen 
en moeten bij het rijpen eenigszins tegen hun aanvallen beschermd 
worden. 


PryrLaNrHus (Euphorbiaceae). 


Een weinig gewaardeerde vrucht geeft Phyllanthus distichus 
Meulb, vroeger Cicca disticha L., hier bekend als tjermé, het is de 
z.g. cherameleboom, Otaheite gooseberry enz. De kleine zure vruchten 


md 


worden bij spijsbereiding gebruikt en ook ingemaakt. 


934 
PERSEA GRATISSIMA Gûrtu. (Lauraceae). 


De advokaat is in het midden der 18e eeuw op Java ingevoerd en 
ofschoon zij niet overal voorkomt, toch vrij sterk verspreid. De boom is 
afkomstig uit Zuid- en Midden-Amerika, waar in verschillende landen ver- 
schillende variëteiten voorkomen. Op vele plaatsen daar is de inheemsche 
naam aguacata, die in de Europeesche talen verbasterd is. De Engelschen 
spreken van alligator- en van avocadopear, de Franschen van avocatier, 
de Hollanders van advokaat, waarvan de Inlanders op Java apoecat 
gemaakt hebben, zij noemen de vrucht ook wel djamboe wolanda. 

Het is vreemd, dat deze vruchtboom, die in de tropen zoo goed 
gedijt, ook in subtropische landen ruim vruchten produceert. Er be- 
staan verschillende variëteiten, mogelijk zijn er daaronder die meer 
koude verdragen als de onze. 

De advokaat is geen hooge boom, op zijn hoogst ro Meter 
met geen breede kruin, de groote groene vruchten gelijken in vorm 
op een groote peer. Het vruchtvleesch is bij rijpte geelgroen. De 
vrucht moet goed rijp geplukt worden, anders is zij niet lekker, zij is 
eerst rijp wanneer men bij het schudden de groote pit hoort rammelen. 
Natuurlijk wachten onze Inlanders er niet zoo lang mede en dit is de 
oorzaak, dat er zoo weinig werkelijk goede advokaten aangebracht 
worden. 

Het vruchtmoes wordt in Amerika dikwijls slechts met zout, 
soms met wat lemmetjessap vermengd, op het brood gesmeerd gegeten, 
waarom men het ook wel plantaardige boter noemt. Hier prepareert 
men het voor dessert op verschillende wijze, goed fijn geroerd en 
vermengd met suiker, port of madera, met lemmetjessap, ook wel 
met suiker en koffie. Het is voor de meesten een delicatesse. 

Het hoofdbestanddeel van dit moes is de vette olie; onderstaande 
cijfers werden voor rijp vruchtvleesch gevonden: 

Water. Eiwit. Olie. Ruwvezel. Asch. 
80,71 1 12,46 0,96 o,98 

De boom is zeer gevoelig voor goede behandeling, zoo is het 
gemiddelde gewicht per vrucht, zooals ze hier gewoonlijk verkocht 
worden 200 gram, waarvan + 15 gram schil en 35 gram pit, terwijl 
er ook wel vruchten zijn van boomen, die behoorlijk bemest waren, 
van ruim 6o0o gram. 


de an 


935 Ooftteelt, 
Psiprum (AZyrtaceae). 


Er is maar één soort van dit geslacht, die men overal aange- 
plant vindt en die zelfs hier en daar verwilderd is, namelijk Psidium 
guajava L., djamboe bidji of djamboe kloetoek. Het is een lage 
boom met meestal krommen stam en ietwat vierkante twijgen. De 
naam zal wel afkomstig zijn van het groot aantal hoekige zaadjes 


(bidji) in de vrucht. Er bestaan een paar verscheidenheden van, hier 


Fig. 298. r. Djeroek manis. 2. Djeroek keproh. 3. Ananas. 4. Djamboe bidji open: 


gesneden en gaaf. 5. Kapoelasan bos vruchten en doorgesneden vrucht. 6. Doekoe. 


komt in hoofdzaak voor een bolvormige vrucht met geelgroene schil 
en wit of rose vruchtvleesch, zeer aromatisch en zoet. Een andere 
wel bekend als djamboe soesoe heeft een groene schil en wit vrucht- 
vleesch, zij is geuriger. Men maakt er de geurige guajavagelei van, 
die ook in Europa in de delicatessewinkels nu en dan wel te krijgen 
is, maar vooral in Amerika gezocht is. 

Een der bekendste Indische geneesmiddelen zijn de bladeren 


936 


en de schors van djamboe bidji, die men met succes tegen sommige 
buikaandoeningen aanwendt, ook in Europa zijn de bladeren voor 
dit doel in gebruik. 

Een zeldzaam gekweekte Psidium is Ps, pumilum. Vahl. een 
kleiner boompje met kleine vruchtjes, die een aardbeiengeur hebben 
maar niet zoo goed smaken. 


Punica GRANATUM L. (Zytivaraceae). 


De granaatappel, dalima, is een groote heester. Het is een oude 
kultuurplant, die thans in alle tropische en veel subtropische landen 
gekweekt wordt. Het beste gedijt zij in laatstgenoemde streken. De 
vrucht beteekent hier niet veel; hetgeen men als vruchtvieesch 
beschouwt, is feitelijk het sappig geworden deel van de zaadhuid. 
Dit verklaart waarom het zoo moeilijk is, het eetbare deel van de 
pit te scheiden. Dit eetbare gedeelte is hier nagenoeg ongenietbaar 
het is zeer wrang, door der in aanwezige looistof. Er is een variëteit 
met roode bloemen en roodachtige vruchten en een andere de z.g. 
dalima poetih met lichtgele vruchtschil, ze worden wel gebruikt voor 
roedjak. 

Er zijn varicteiten met mooie, roode dubbele bloemen, waarvan 
een dwergvorm wel als sierplant in de bovenlanden gekweekt wordt. 


SPONDIAs Durcis Forst. (Aunacardtaceae). 


Dit is een van de Fidjieilanden ingevoerde vruchtboom, die 
onder den naam van kedongdong sabrang of -manis in de benedenlanden 
wel aangeplant wordt. Het is een boom, die soms een hoogte van 
20 meter of meer bereikt. Men kweekt hem soms van tjangkok, dan 
wordt hij niet hoog en geeft eerder vrucht. De goed rijpe vruchten 
hebben een aangenamen smaak, zij zijn echter zelden te krijgen. 
Hetgeen gewoonlijk aangeboden wordt, is rauw nauwelijks eetbaar, 
gestoofd doen deze onrijpe vruchten aan appelmoes denken. 


Zaracca EpuLis Br. (Pa/meae). 


De zoogenaamde salak is een laagblijvende palm, die eigenlijk 
seen stam heeft, of liever de stam is zoo kort, dat hij, tenzij kruipend 
bij zeer oude exemplaren, niet in het oog valt. 


937 Ooftteelt. 


De rijpe vruchten ofschoon zoet, zijn bij volkomen rijpte nog 
wrang. Er is eene verscheidenheid de zoogenaamde salak pasir, waar- 
van men het wrange het minst proeft, het vruchtvleesch van deze is 
eenigszins korrelig bij de pit. 


DIvERSEN. 


Ofschoon niet bepaald onder ooft behoorende, vermelden wij 
hier een paar boomen, waarvan de vruchten onze Europeesche noten 
in de tropen vertegenwoordigen. 


Canartum commune L. (Burseraccac), kanari, is een onzer mooiste 
laanboomen, die vooral in West-Java veel geplant wordt De vruchten 
hebben een harde schil, waarbinnen een mooie witte pit, die zeer goed 
smaakt, en ook in gebak gebruikt wordt. Inlanders En Chineezen, ziet 
men soms na hevigen wind nog des avonds laat met flambouwen de 
noten, die van de boomen gevallen zijn, zoeken. 

Voor voeding van kinderen heeft men er prachtige ervaring mede 
opgedaan. In het Geneeskundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië 
(rgor) blz. sro wordt door Dr. W. G. Boorsma, op grond van reeds 
opgedane zeer gunstige ervaring aanbevolen, een uit kanarizaden, 
melksuiker en water bereide emulsie (melkachtige vloeistof) te gebruiken 
tot het verdunnen van voor zuigelingen bestemde koemelk. 

Een dergelijk mengsel blijkt zeer licht verteerbaar te zijn, wijl 
het caseïne van de koemelk bij toediening in dezen vorm, niet in groote 
taaie klompen coaguleert, maar, evenals van vrouwemelk, in kleine vlokjes. 

Boven verdunning met groote hoeveelheden water of melksuiker- 
oplossing heeft die met kanari-emulsie nog dit voor, dat het volume 
van het op te nemen voedsel niet te groot wordt. 

Daar men de verhouding van de ingrediënten zelf in de hand heeft, 
kan men de samenstelling van het voedsel binnen vrij ruime grenzen 
naar welgevallen regelen. Nauwkeurige voorschriften voor de verschil- 
lende leeftijden tot 9 maanden toe worden t.a.p. gegeven, ook vindt 
men daar de wijze van toebereiding uitvoerig beschreven. 

De Amerikaansche Regeering heeft een groote partij kanaripitten 
van hier laten komen en nadat ook daar het nut van de emulsie 
gebleken was, is men thans doende in tropisch Amerika aanplantingen 


van den kanariboom te maken. 


938 


De zoogenaamde kanari ambon, Canarium moluccanum Bl, 
heeft aanzienlijk grootere vruchten, die lekkerder zijn; de boom ver- 
dient meer geplant te worden. 


Lermrnatia Catappa L (Combretaceae). Ketapang, ook wel de indische 
amandel genoemd, is een zeer hooge boom, die in de laaglanden veel 
aangeplant wordt; de karakteristieke vorm en de mooi getinte bladeren 
doen hem spoedig in het oog vallen. De takken zijn horizontaal of iets 
naar boven groeiend geplaatst en vóór het afvallen zijn de groote 
bladeren helderrood, zij doen aan de mooie herfsttinten in Europa denken. 
De niet groote zaadkernen hebben een fijnen notensmaak. 


Macadamia ternifolia 1, Meull. (Proteaceae). De z.g. Queensland 
nut, is een boompje uitsluitend voor de bovenlanden, dat smakelijke 
noten levert in den vorm van hazelnoten, maar met harder schillen. 

Het is echter moeilijk ze te oogsten, daar de eekhorentjes er 
verzot op zijn. 

Een der fraaiste boomen voor lanen in de benedenlanden is 
Tamarindus indica L., de tamarinde, asam djawa. Het de pitten om- 
hullende tot ballen geknede vruchtmoes is in den inheemschen drogerij- 
handel als asam kawak bekend. 

Van dat moes, dat een frische zoetzuren smaak heeft, wordt op 
velerlei wijze gebruik gemaakt, verschillende spijzen worden er mede 
toebereid. De z.g. asamkoekjes zijn een délicatesse; en de asamstroop 
is een bijzonder verfrisschende drank, door velen boven de z.g. kwast 
verkozen. : 

Het is jammer, dat men den tamarinde-boom niet meer zooveel 
aanplant langs de wegen, ik ken geen mooier boom voor dit doel. 
De boom groeit echter niet zeer snel, dat zal wel de reden zijn van 
deze verwaarloozing. Men plant tegenwoordig meer de djoehar, Cassza 
Stamea Wall, een boom die zeer snel groeit, zich naar alle omstandig- 
heden schikt, maar alles behalve mooi is, de tamarinde verdient behalve 
het nut, dat zij geeft, vooral uit een oogpunt van schoonheid verre 
de voorkeur. 

De boom kan gemakkelijk door middel van zaad, dat hij over- 
vloedig voortbrengt, voortgeplant worden. 


Dralium indum L.,asam kerandji, asam tjina behoort evenals de 
laatstgenoemde boom tot de Leguminosen. De vruchten worden op de 


939 Ooftteelt. 


pasars op West-Java dikwijls aangeboden. Het ís hier ook het de zaden 
omringende moes dat een frisschen zoetzuren smaak heeft. Het is een 
hooge boom met kleine kruin, die op Java inheemsch is. 

Men heeft hier dikwijls proeven genomen met vruchtboomen uit de 
gematigde luchtstreek, gewoonlijk waren de resultaten treurig. Het is 
wel eens gelukt in de bovenlanden eenige appels aan een boom te 
krijgen, doeh de oogst is toch nooit van eenige beteekenis geweest. Ook 
heb ik hier wel perziken gezien, het waren echter treurige exemplaren. 

Er is een Japansche plant, die een uitzondering hierop maakt, 
vroeger stonden er te Tjipanas eenige exemplaren van. Men zou 
zeggen, dat het een hybride van appel en peer is, de bladeren en de 
twijgen zijn die van een peer, de bloemen zijn wit, de vruchten hebben 
meer van een appel. Ze zijn groot, grauw-bruin gekleurd, bij volkomen rijpte 
iets oranje-bruin en al zijn ze veel minder als onze fijne tafelappels, 
toch smaakt de vrucht goed, gestoofd zijn ze echter zeer goed te gebruiken. 

Een paar Europeesche vruchten worden hier wel gekweekt, nl. 
aardbeien en druiven, de eersten in de bovenlanden, ongeveer 
boven 3000 vt; de teelt vereischt wat meer zorg als in Europa. Men 
kweekt hier gewoonlijk de z.g. maandbloeiers, echter zijn er ook wel 
van de nieuwere met groote vruchten ingevoerd, die als zij goed 
behandeld worden, wel slagen. Meestal worden de planten verwaarloosd 
en geven dientengevolge weinig en slechte vruchten. 

Indien men hier gezonde planten op vakken plant, die iets boven den 
beganen grond liggen, den grond zorgvuldig bewerkt en er den noodigen 

verganen mest bijvoegt, dan kan men zeer goede aardbeien hebben. 

De grond is op Java, tenzij men pas ontgonnen boschterrein heeft, 
in de bovenlanden schraal, meestal is de geheele bouwkruin wegge- 
spoeld. Het komt er dus op aan, zooals boven gezegd is, die weer te 
herstellen, anders groeit er weinig op. 

De teelt van den wijnstok gelukt hier in de bovenlanden niet, 
het klimaat schijnt daarvoor te vochtig te zijn. 

In den oosthoek van Java worden hier en daar met min of meer 
succes druiven gekweekt, in Probolinggo, waar een langdurige en 
strenge Oostmoesson heerscht, heeft een hadji een aardige druiven- 
kweekerij, die hem vrij veel geld opbrengt. 

De cultuur geschiedt daar op een eigenaardige wijze, die in Teysman- 
nia 1905, blz. 279 beschreven is. De hadji plant de druiven in gemetselde 


910 


bakken, waarin pijpjes aangebracht zijn om hetovertollige water afte voeren, 
een paar malen in het jaar neemt hij er wat oude aarde uit en voegt er half 
verganen paardemest bij, die nadat ze eenige dagen bij de plant gebracht is, 
met den bodem vermengd wordt. Hij heeft een geheele rij houten stellingen 
van 31/5 à 4 M. hoog, waarover hij de planten leidt. Er wordt tweemaal in 
het jaar geoogst, de eerste oogst begint in Januari en duurt tot Maart, dit is 
in het midden van den Westmoesson. Deze oogst is niet zoo voordeelig als 
die in den Oostmoesson, daar er ten gevolge van het aanhoudende vochtige 
weder veel bessen verrotten, zij zijn ook niet zoo zoet. De tweede oogst 
valt in het einde van den Oostmoesson, deze is veel beter; mooie 
trossen vol zeer zoete vruchten zijn dan overvloedig. 

Hij teelt een witte en een blauwe verscheidenheid, de eerste 
verkoopt hij tegen / o.5o en de tweede voor / 1— per pond. 

Men berekent dat hij jaarlijks voor een kleine tweeduizend gulden 
verkoopt. 

Ook elders worden wel enkele druivenplanten gekweekt, bij voor- 
beeld in de stad, dat is het oude gedeelte, van Batavia, het kan daar 
in den Oostmoesson ook vrij droog zijn. Men geeft de planten daar 
een kunstmatige rust, door wat van den bovengrond weg te nemen, 
de wortels bloot te leggen en al de bladeren af te plukken; slechts 
op oude sterke planten past men deze operatie toc. 

Dit werk is voor den gewonen Inlander te veel moeite, zoo waren 
vroeger in Grisee bij Soerabaja kleine aanplantingen, die nog niet geheel uit- 


gestorven zijn; veel schijnen er niet meer te bestaan en de oogst is treurig. 


- 


GEOI TDeel Done 


H. J. WIGMAN Sr. 


4 


If 


ENE ORUED: 


ALGEMEENE BESCHOUWINGEN 


DE VERSCHIEEENDE"GROEN TEN: 


ANDOORN … 
ANDIJVIE 
ARTISJOK … 
ASPERGE 

BrETEN or KROTEN 
BooNeEN 
CHAMPIGNONS. 
ERWTEN 

GOMBO . 
KOMKOMMERS. 
Koor 
PETERSELIE 
Prer. 
POSTELEIN. 
Raps . 
RABARBER . 
RAMMENAS. 
SALADE. 
SCHORZENEEREN … 
SELDERIE … : 
SPAANSCHE PEPER 
SPINAZIE 
TERONG 
TOMATEN … 
Uren 

WorTELEN 
ZURING. 
LITERATUUR … 


\O 
e) 


Ne) 
e) 


ho 


ie) 


OQO \O 
REE ie A AE ir Sf 


\O 


Or Ur E Oa 


Ne) 


\O 
DN 


Groenteteelt. 


L. Algemeene Beschouwingen. 


De teelt van Europeesche groenten wordt op Java met min of 


meer succes gedreven. Ofschoon men om goede Europeesche groente 


te telen in de bovenlanden moet zijn, tracht men ook hier en daar in 
de benedenlanden en soms wel in de warme kuststreken, als Batavia, 
Semarang en Soerabaja het doel te bereiken. Ik heb gezien hoe 
te Batavia, door intensieve grondbewerking, door zware bemesting en 
dagelijksche besproetingen, nijvere Chineezen er in slaagden eenige 
soorten groenten te kweeken. Over het algemeen is het resultaat toch 
een minderwaardig product, dat alleen de verdienste heeft zeer goedkoop 
te zijn. 

Om verschillende redenen werpt de groenteteelt in Indië niet de 
voordeelen af‚ die men ervan mag verwachten. In de eerste plaats is 
het aantal verbruikers van superieure groente niet zoo bijzonder groot. 
Inlanders, Chineezen, een groot deel der Europeanen hechten er weinig 
waarde aan. Ook heeft men er over het algemeen weinig geld voor 
over; op dezen laatsten regel zijn wel uitzonderingen, maar niet vol 
doende om de teelt in het groot loonend te maken. 

Op ongeveer 2000 voet boven de zee kan men met groenteteelt 
beginnen, ofschoon de meeste soorten beter gelukken op grootere 
hoogte, op 3, 4 à sooo voet kan men het meerendeel der Europeesche 
groente kweeken, waarvan sommige evengoed als in Europa. 

Een factor, die veel kwaad doet aan bijna iedere groente, maar 
meer speciaal aan de fijne bladgroenten, is de zware tropische regenval. 
Men maakt zich ín het ook al vochtige vaderland er geen juist 
denkbeeld van, hoe het er in den tuin uitziet na een regenval van 
8o à 100 mM. regen binnen eenige uren; al de fijne malsche blaadjes 
van sla, andijvie enz. zijn dan stuk geslagen. En als men in den 
regentijd, weinig van de zon ziet en er dagelijks veel regen valt, dan 
verrot een groot deel van de groente. 

Er is natuurlijk wel iets tegen te doen, door de vakken bij 


Deer. II, Go 


946 


zwaren regen te bedekken met glazen ramen, die zoodra het weer droog 
is, er dadelijk afgenomen moeten worden, doch zulks verhoogt de 
productiekosten, die niet terug ontvangen worden. 

Op sommige plaatsen abonneert men zich bij een groentekweeker 
in de bovenlanden, om wekelijks één of twee mandjes groente te 
ontvangen. Zulks gaat gewoonlijk in den Oostmoesson goed; komen 
echter in den regentijd de zware regens door en wordt daardoor de 
kwaliteit van sommige soorten minder of beginnen de bladgroenten te 
ontbreken, dan meent de verbruiker onbillijk behandeld te zijn en 
zegt het abonnement op. Hij stelt zich dan maar weer tevreden met 
de minderwaardige groente, die door Inlanders gekweekt en op de 
pasars en langs de huizen door tusschenhandelaars te koop aangeboden 
wordt. In Nederland is dat anders; daar zal niemand in den winter 
dezelfde groente tegen denzelfden prijs verwachten als in den zomer. 

Menige groentekweeker in de bovenlanden heeft het niet lang 
volgehouden, hij eindigde met verlies; ik moet er hier bijvoegen, dat 
er onder zijn met weinig vakkennis. Anderen hadden minder gunstig 
gelegen tuinen, waardoor het transport te duur werd. 

Er zijn echter plaatsen in de bovenlanden met goed klimaat en 
die ook voor het transport gunstig liggen, waar de Inlander Europeesche 
groente kweekt en daar, met zijn weinige behoeften, voordeel uit trekt. 
Over het algemeen is de waar, die hij levert, niet zoo bijzonder goed, 
de zorgelooze wijze en de weinige kennis, waarmede hij zijn groente 
kweekt, zijn daarvan de oorzaak. 

Als nevenbedrijf gaat het beter. Afgesneden bloemen vinden in 
de benedenlanden gretig koopers en worden dikwijls goed betaald; is 
de eroentekweeker tevens bloemist of houdt hij er een veestapel bij, 
die op de meeste plaatsen ook wel de moeite loont, dan kan hij wel 
voordeelig werken. 

Eigenaren of beheerders van hoog gelegen thee-, koffie- of kina- 
ondernemingen hebben soms mooie groentetuinen ; deze mogen eigenlijk 
op geen dier landen ontbreken, zij dienen in hoofdzaak voor eigen 
gebruik. De meeste tropische vruchten gedijen in die hoog gelegen 
streken niet en een ruim gebruik van malsche groente kan dat gemis 
eenigszins vergoeden. 

Wij tropische Hollanders zijn, wat het gebruik van groente betreft, 
vrij sterk conservatief. Zoo zijn er eenige inheemsche soorten, die door 


O4] Groenteteelt. 


de inboorlingen gebruikt worden, maar die men nooit op de tafels der 
Europeanen ziet. De Inlander maakt van zijne groenten een soepje, hij 
kookt ze met heel veel water en voegt er dan behalve zout nog andere 
ingrediënten aan toe als: tamarinde, spaansche peper enz. Op dergelijke 
wijze toebereide groenten vallen niet in onzen smaak, er zijn er echter 
wel onder, die behoorlijk gestoofd en toebereid smakelijk zijn. Verder 
eet men in andere tropische koloniën groenten, die men hier niet kent, 
en die hier niet of uiterst langzaam populair worden. Ik kom daar bij 
de bespreking der groentesoorten op terug. 

Den groentetuin kan men groot of klein maken naar behoefte of 
verkiezing; het is beter hem niet te klein te nemen, daar er nog al 
ruimte noodig is, indien men het geheele jaar door versche groente 
wil hebben, 

De vorm van den tuin moet zoo mogelijk vierkant of langwerpig 
vierkant zijn. In kleine tuinen kan men volstaan met een pad langs 
de kanten aan te leggen en het terrein verder te verdeelen in lange 
vakken van r Àà 1l/, M. breed, afgewisseld met smalle paadjes van 30 
à 40 cM. breed. Bij den aanleg van grootere tuinen is het beter het 
terrein in vier stukken te verdeelen; men maakt eerst een middenpad 
van 1 à r.5o M. breed, dat in het midden door een dergelijk pad 
doorsneden wordt, terwijl langs de randen ook paden van gelijke breedte 
gemaakt worden. De vier tusschen de paden liggende stukken verdeelt 
men weer in langwerpige vakken van 1 à rl/, M. breedte, afgewisseld 
door kleine paden van 30 à 40 cM. breed. 

De tuin moet behoorlijk omheind worden, teneinde er kippen, 
honden en andere ongenoode gasten uit te houden. Levende hagen 
zijn als regel minder gewenscht, omdat de wortels der heesters, die 
in de heg geplant worden, dikwijls vrij ver in den tuin doordringen 
en van den voor de groente bestemden mest een groot deel opnemen. 

De meeste groentesoorten houden niet van schaduw, daarom 
moeten alle boomen, niet slechts in den tuin, maar ook, die in de 
onmiddellijke nabijheid staan, opgeruimd worden. 

Er kunnen zich echter omstandigheden voordoen, op plekken, 
die blootgesteld zijn aan hevige winden, waar het noodig blijkt groote 
heesters of boomen als windbrekers te planten. Men doet zulks op 
eenigen afstand van den aanplant, waar zij zonder te veel schaduw 


aan de groente te geven toch aan de bedoeling voldoen. Geschikte 


948 


heesters hiervoor zijn: Leucaena glaxca Bth. (kemlandingan of peteh 
tjina ook wel peteh selon), Ormocarpum glabrum TY en B. (rorako) 
voldoen goed. Beide zijn kleine boomen of groote heesters, die men 
dicht bij elkaar kan planten en door snoeien zoowel, wat hoogte en 
breedte betreft, binnen zekere grenzen kan houden. 

Op eenigszins vochtige of zware gronden, zal men moeten drai- 
neeren, zulks kan geschieden door open drains of goten van 60 à 80 
cM. diep; door in den tuin de vakjes wat hooger en de er langs 
loopende paadjes wat dieper aan te leggen, krijgt het overtollige 
water gelegenheid naar de goten weg te vloeien. 

Men werkt het geheele terrein diep om, minstens 30 à 40 cM.; 
onze Inlandsche tuinlieden stellen zich gewoonlijk met een vlakke 
bewerking tevreden; hierop dient goed toezicht gehouden worden. 

Bij de teelt van groente moet zwaar bemest worden, vooral in 
het begin; tenzij men met pas ontgonnen humusrijke gronden te doen 
heeft. Om lekkere, malsche groenten te krijgen moeten de planten 
krachtig groeien en daarvoor is in de meeste gevallen zware bemesting 
noodzakelijk. Groente, die langzaam groeit, is minder malsch. 

Teneinde altijd over voldoenden mest te kunnen beschikken, 
behoort bij iederen moestuin, ook al is hij niet groot, een gelegenheid 
te bestaan, waar die mest bereid en bewaard wordt. Een langwerpig 
vierkante kuil van ongeveer 1 M. diep, en dezen waterdicht te besmetselen, 
voorzien van een muurtje, dat so à 60 cM. boven den grond uitsteekt; 
tot beschutting voor regenwater moet het geheel onder een dakje staan. 
In dezen mestbak wordt alle afval van huis, tuin en erf gedaan, buffel-, 
koeien- en paardemest, ook die van kippen en duiven, houtasch enz. 
enz. Als de mestbak vol is, kan men den mest er uit nemen en op 
een hoop onder dak brengen; heeft hij daar lang genoeg gelegen en 
is hij voldoende vergaan, dan kan men hem gebruiken, anders moet 
hij nog een paar maal met korte tusschenpoozen omgezet worden. De 
meeste groentesoorten gedijen beter op ouden mest dan op verschen. 

Indien men tegen de uitgaven van een gemetselden bak opziet, 
kan men zich wel behelpen met een eenvoudigen kuil te graven en 
met de uitgegraven aarde de randen wat op te zetten, hierdoor en 
door het aanbrengen van een dakje verhindert men het regenwater er 
in door te dringen. Een gemetselde bak is echter beter. 

Het gebruik van zoogenoemden kunstmest voor de groenteteelt 


mn enn 


dn nn 


949 Groenteteelt, 


is nog weinig tot hier doorgedrongen en ofschoon er op enkele plaatsen 
goede resultaten mede bereikt zijn, ben ik niet in het bezit van gegevens 
welke stoffen en in welke hoeveelheden deze genomen zijn. In Europa 
zijn er wel proeven mede genomen; indien men echter de daar gebruikte 
cijfers wenscht te volgen, vergete men niet de hoeveelheden mest voor 
Indië wat grooter te nemen, daar de grootere warmte en vooral de 
tropische regens veel daarvan verloren doen gaan. 

Voor de meeste groentesoorten is het noodig ze eerst op kweek- 
beddingen uit te zaaien, om ze later over te planten. De zaadbedden moeten 
zorgvuldig aangelegd worden; den grond werke men diep om; met ouden 
mest vermengd en goed fijn gemaakt, is het bij zwaren kleverigen bodem 
soms nog noodzakelijk er zand en half vergaan blad onder te mengen. 

Het is nuttig het zaad en ook de jonge plantjes tegen zware 
regens en fellen zonneschijn te beschermen. Men doet zulks het best 
door aan den bovenkant van het zaadbed een paar paaltjes in den 
grond te slaan en wel zoodanig, dat zij er ongeveer go cM. boven uit- 
komen, aan den benedenkant plaatst men ook twee paaltjes, die wat 
korter moeten zijn, bijvoorbeeld 7o cM. De paaltjes verbindt men door 
stevige latten, men kan dan de bedden bedekken met houten, met 
Chineesch papier beplakte ramen. Als dit papier droog is, bestrijkt men 
het een paar keer met lijnolie; dat laat het zonlicht genoeg door en 
houdt de zware regens tegen. Voor hetzelfde doel gebruikt men thans 
meestal dakjes van atap, zij hebben echter tegen dat zij niet zoo gemak- 
kelijk te hanteeren zijn en wat erger is, het is er te donker onder. Als 
men hen niet onmiddelijk na den regen wegneemt, groeien de er onder 
staande plantjes spichtig op, worden zwak en vallen weg. Ook de 
geoliede ramen neemt men er af, als het zaad gekiemd is; in de eerste 
dagen doet men zulks slechts in de ochtend- en namiddaguren en legt 
ze er in de heete middaguren weer op, zoo worden de plantjes lang- 
zamerhand sterk genoeg, om voortdurend onbedekt te blijven. 

Bij het uitzaaien heeft men er op te letten, dat de zaadjes op de 
juiste diepte komen te leggen, onder de papieren ramen kan men ondiep 
zaaien, omdat al liggen er wat korrels boven op, zij niet dadelijk ver- 
drogen. Zaait men echter buiten, dan komt het er meer op aan, want 
san het zaad, dat in de volle zon ligt, komt weinig terecht en brengt 
men fijn zaad te diep in den grond, dan verstikt het. Fijne zaden moeten 
slechts even bedekt zijn, grovere kunnen wel tegen een dikker laagje aarde. 


950 


Het begieten is een bezigheid, die de meeste onzer Inlandsche 
tuinlieden slecht doen, soms ligt het aan te groote openingen in den 
sproei der gieters; hoe het ook zij, veel jonge plantjes worden vernield 
door ruwe begieting. 

De sproei van den gieter mag vrij groot zijn, als de gaatjes 
waardoor het water stroomt maar klein zijn, fijne zaadjes spoelen weg 
bij grove begieting en van grootere spoelen de wortels bloot. 

In den Oostmoesson, als de zon den geheelen dag den grond 
geblakerd heeft, giet de tuinman hier te weinig, hij gaat er maar even 
met den gieter over heen, zoodat het water dikwijls niet meer dan r cM. 
in den bodem dringt en als den volgenden ochtend de tuin één uur 
door de zon beschenen is, is alles weer droog, zeer ten nadeele van 
de planten. In den drogen tijd moet flink begoten worden, zóó dat 
het water diep in den grond dringt; men doet beter het gieten twee- 
of driemaal te herhalen, dan heeft het water gelegenheid in den grond 
te zinken; terwijl het bij één zware begieting meest wegstroomt. 

Het zijn de pas gezaaide en de pas overgeplante gewassen, die 
het meeste water behoeven, zij hebben nog weinig wortels, die het 
water uit iets diepere lagen kunnen opnemen, zij zijn daarom geheel 
van het begieten athankelijk. De meeste groenten groeien het best 
en het weligst in den drogen tijd, onder voorwaarde, dat zij geen 
gebrek aan water hebben. De geheele groetentuin moet, als het niet 
voldoende regent, dagelijks begoten worden. Water moet dus volop in 
de nabijheid van den tuin gevonden worden, dit is een vereischte voor 
het welslagen van de groenteteelt in de tropen. » 

Irrigeeren is in den tuin zelden aan te bevelen; als men het water er 
wat krachtig laat binnen stroomen, spoelt allicht een deel van den goed 
bewerkten grond mede en men heeft er meer na- dan voordeel van. 

Er dient hier nog gewezen te worden op de noodzakelijkheid 
om in den groentetuin wisselbouw toe te passen, zoodat niet twee of 
meermalen achtereen dezelfde soort planten op hetzelfde veld geplant 
worde; om verschillende reden is zulks nadeelig. Boonen en erwten, moeten 
afgewisseld worden met bladgroenten en deze weer met soorten, waarvan 
men de onderaardsche deelen gebruikt, zooals wortelen, knollen enz. 


Groenteteelt. 


IL. De verschillende Groenten. 


ÄNDOORN. 


Stachys tubifera Ndn. Laôzatae. Fransch crosne; is een in China 
en Japan veel gekweekte groente, die ook elders zeer gewaardeerd wordt. 
In Frankrijk heeft zich Pamreux verdienstelijk gemaakt door de crosne 
in te voeren en populair te maken. Het is een éénjarig gewas, dat tal 
san knolletjes voortbrengt, die in smaak het midden houden tusschen 
boontjes en fijne knolletjes. In Frankrijk plant men de knolletjes of 
beter de wortelstokken op afstanden van 30 à 40 cM. en legt ze 5 cM. 
in de aarde; ongeveer een half jaar na de uitplanting oogst men. Omdat 
de mooie witte knolletjes spoedig hun zuiver witte kleur verliezen, 
oogst men niet meer dan noodig is en laat de rest zoolang in den grond. 
Op 4500 voet boven de zee heb ik ze meermalen geplant, ze groeiden 
daar goed; droegen ruim product en smaakten heerlijk. Ze kunnen 
ope verschillende wijze toebereid worden, onder anderen in zout water 
gekookt en met bloemkoolsaus opgediend; in Italië bakt men ze in 
olie of boter en dient ze op onder toevoeging van wat zout en peper. 

In de benedenlanden behoeft men de teelt niet te beproeven, 
het is een plant voor hooger gelegen streken. 


ÄNDIJVIE. 


Cochorrum Endivia Linn., Composttae. Eng., endive, Fr. chichorée, 
D. Endivie. Is een smakelijke groente, die hier goed gelukt. Men onder- 
scheidt twee rassen, de krulandijvie, chichorée frisée en de breedblad, 
scarole, van beide bestaan eenige verscheidenheden. 

Wat de keus der variëteiten betreft, doet men het beste proeven 
te nemen om te weten welke voor een bepaalde streek het geschiktst 
zijn; er zijn gele en groenbladerige, de eerste behoeft men niet zoo 
lang te bleeken. Wij kregen hier goede resultaten met de variëteit, 
Frisée de Ruffée en de gewone hollandsche breedblad-volhart andijvie. 


952 


Het zaad, dat gemakkelijk kiemt, wordt op kweekbeddingen 
uitgezaaid en als de plantjes 4 à 6 blaadjes hebben, plant men ze 
over op goed bemesten grond. Geschikte afstanden zijn op rijen 50 
cM. van elkaar en in de rij op 30 cM. 

Teneinde andijvie te telen met een mooi geel hart, moeten de 
bladeren der volwassen planten dichtgebonden worden; in den Oost- 
moesson gaat zulks zonder bezwaar; in den Westmoesson echter geeft 
het binden aanleiding tot rotting. In dien tijd laat men het daarom 
geheel na of doet het voor een kort tijdsbestek. 

Andijvie is een groente, die men hier evenzoo goed kan hebben 
als in Holland, zij is in den drogen tijd beter dan in den natten. Het 
is niet noodig hier zaad te winnen, daar het Europeesche zaad zeer 


goed is. 
ÄRTISJOK. 


Cpnarta scolvmaus L, Composttae, is een in Nederland niet algemeen 
bekende groente. Het is een mooie plant, die een fraai blauwachtig 
groene kleur heeft. Men eet hiervan de hoofdjes, dat zijn de nog niet 
tot volkomen ontwikkeling gekomen bloemen, de vleezige schutbladen 
zijn voor velen een lekkernij. 

Men kweekt de plant gewoonlijk uit zaad, de daaruit ontstane 
plantjes variëeren echter sterk ; voor het geval, dat men goede exemplaren 
heeft doet men beter door scheuring te vermeerderen. Gewoonlijk komen 
er verscheidene worteluitloopers voor den dag; deze kan men voor- 
zichtig afsnijden en in kleine potten planten; onder gunstige omstandig- 
heden bewortelen zij spoedig. 

Men plant ze in rijen, die minstens 1 Meter van elkaar liggen 
en op 0.75 Meter in de rij. De grond moet diep omgewerkt worden 
en flinke bemesting is noodig. Verder heeft men weinig anders te 
doen dan het onkruid wieden en den grond open houden. 

Van de uitspruitsels, die de plant vooral na den eersten bloei 
maakt, laat men er niet meer dan 2 à 3 doorgroeien, de overige 
worden weggenomen. 

In Europa blijven goed aangelegde en onderhouden vakken 
met artisjokken soms wel 5 à S jaar productief, hier zullen zij het 
zoolang wel niet uithouden. 


vAn 


953 Groenteteelt, 


ÄSPERGE. 


Asparagus officinalis Linn, Liliaceae. Eng. asparagus Fr. asperge 
commun, D. Spargel. Zij kunnen hier zeer goed gekweekt worden, ik 
heb ze hier even malsch en even groot gezien als in Europa. 

Wat er noodig is om goede asperges te telen is in kort te 
zeggen, zij verlangen een lossen, zeer vruchtbaren diepen grond, vooral 
geen zwaren of natten bodem, heel veel mest en,‚ als men de loten 
wil stekken, een bodembedekking met lossen grond, opdat de scheuten 
malsch en wit blijven. 

De middelen om aan die eischen te voldoen zijn niet zoo een- 
voudig en de waar, zooals die hier gewoonlijk aangeboden wordt, is 
niet veel bijzonders, dunne spichtige stokjes; er blijkt hier wel uit, dat 
de cultuur voor den Inlandschen tuinman te lastig is. 

In Europa koopt men voor den aanleg van aspergebedden twee 
à driejarige planten, hier moet men zelf uitzaaien. De meest bekende 
verscheidenheden zijn: groote witte Hollandsche asperge, Connover's 
colossal, vroege en late van Argenteuil. Het zaad is bij iederen zaad- 
handelaar te krijgen, ik heb nog niet nagegaan, welke het beste voor 
ons klimaat is. 

Vóór het uitzaaien maakt men een kweekbed klaar, dat intensief 
bewerkt moet worden, de grond moet zeer poreus en doorlatend zijn. 
In rijen 25 Àà 30 cM. van elkaar legt men de zaadjes op een onder- 
lingen afstand van 2 à 3 cM. en bedekt ze met een dun laagje aarde. 
Als het zaad goed opkomt, kan men een deel der plantjes verwijderen 
om de overige meer ruimte te geven. Op zijn hoogst na een jaar, bij 
weligen groei al vroeger, zijn zij geschikt om overgeplant te worden. 

Wil men werkelijk groote en malsche asperges hebben, dan 
moeten de bedden met zorg aangelegd worden. Zooals boven reeds 
gezegd is, verlangen zij een lossen grond, is deze dus, zooals hier 
meestal het geval ís, wat compact, dan moet gedraineerd worden. 
Men 
een paar lagen riviersteenen, door den grond menge men zand en 


graaft het vak minstens een Meter uit en legt op den bodem 
bladaarde en voor de helft ongeveer ouden mest. In Nederland vult 
men het bed niet geheel, hier is het beter het wel te doen, daar er 
anders bij zware regens te veel water zou inkomen. 

Het loof van de aspergeplantjes wordt ingesneden en de plantjes 


054. 


voorzichtig opgenomen zonder de wortels te beschadigen, deze zijn 
dik en kunnen niet ingesneden worden, zij loopen dan kans te ver- 
rotten, slechts de beschadigde wortels snijde men geheel weg, en de 
andere spreide men bij de uitplanting zorgvuldig uit. Men plant ze uit 
op een afstand van minstens 0,60 Meter, beter is het nog meer ruimte 
te geven. Na ongeveer 5 cM. van de aarde weggenomen te hebben, 
spreide men de wortels goed uit en strooie de aarde vermengd met 
wat fijnen grond er overheen, drukke ze aan en giet overvloedig. 
Na eenige dagen begint de plant uit te botten; plantjes, die zwak 
blijven groeien, verwissele men met sterkere exemplaren. Men kan hen 
daarna rustig door laten groeien en krijgt dan weldra een massa loof. 

Ongeveer een half jaar of wat langer na het uitplanten begint 
het loof zeer krachtig te worden, dan snijdt men het ongeveer ro à 
15 cM. boven den grond af en bedekt het vak met een laagje van 
15 à 20 cM. aarde en ouden mest. Deze voorbereidingen voor den 
oogst worden het best gedaan in het begin van den Westmoesson. 

Van de uitspruitsels late men de zwakke doorgroeien en weer 
loof vormen en oogst de dikkere. Dit oogsten dient voorzichtig te 
geschieden, de loot moet vlak boven de plant met een scherp mes 
afgesneden worden, zonder iets te beschadigen. De aspergeloten 
mogen niet in het licht groeien, zij krijgen dan blauwe koppen en een 
bitteren smaak. Het zoogenaamde steken moet des morgens vroeg ge- 
schieden; wanneer de loten uit de aarde komen en men wil ze wat langer 
hebben, dan kan men er een bamboegeleding overheen plaatsen, zoodat 
zij in donker blijven, zoo kunnen ze nog wel 2 à 3-dagen doorgroeien. 

Bij goed aangelegde en onderhouden bedden kan men bijna den 
geheelen Westmoesson door oogsten, ofschoon de loten in het laatst wel 
dunner worden. In Europa oogst men slechts 9 à 12 weken achter elkaar. 

In het einde van den Westmoesson neemt men wat aarde van het 
vak en late de planten doorgroeien, in de meeste gevallen zal een 
bewerking en bemesting van het vak goed doen. 

Bij de intrede van den volgenden Westmoesson handelt men weer 
als boven omschreven is en men krijgt den tweeden oogst. Op deze 
wijze kan men eenige jaren achtereen van een aspergebed oogsten. 

In Europa blijven de vakken 15 à 20 jaar vruchtbaar. Hier duurt 
het niet zoo lang, sommigen beweren, dat na het derde jaar de productie 
zoodanig begint te verminderen, dat het beter is nieuwe vakken aan te 


955 Groenteteelt. 


leggen. Anderen zeggen dat zesjarige plantsoenen nog goed produ- 
ceeren. Zulks zal wel in hoofdzaak verband houden met den aanleg, 
het onderhoud en de wijze van oogsten. 


BrieTEN or KROTEN. 


Beta vulgaris L. var, Chenopodraceae. Eng. beetroot, Fr. betterave 
à salade, D. Salatrüben. 

De bieten zijn op Java een gezochte groente, zoowel ingemaakt 
als versch gestoofd. Zij verlangen een diep bewerkten bodem en 
hoewel ze niet ongevoelig zijn voor vruchtbaren grond, verdragen zij 
verschen mest minder goed. Men zaait wel uit op kweekbedden, beter 
is het echter ze dadelijk ter plaatse in den grond te brengen. Op 
circa 25 à 30 cM. legt men 1 of 2 zaadjes, die eigenlijk vruchtjes zijn 
in den grond. Komen er meer plantjes voor den dag uit een gat, dan 
late men er slechts één staan, de overige moeten weggenomen worden. 
Blijft er soms zaad ongekiemd dan kunnen de overtollige plantjes daar- 
voor in de plaats komen. 

Zoodra de bieten een zekere grootte bereikt hebben, dat is 
ongeveer vier maanden na de uitzaaiing, moet men ze oogsten, want 
blijven zij te lang in den grond, dan zijn ze minder malsch. 

In den Westmoesson heeft men dikwijls last van sprinkhanen, 
die verzot zijn op de jonge plantjes, er is weinig tegen deze plaag te 
doen. In den drogen tijd verdwijnen deze schadelijke insekten gewoonlijk. 


BooNeEN. 


Phaseolus vulgaris LL, Papilltonaceae, Eng. beans, Fr. haricots, 
D. Bohnen, M. katjang. De boon is een der oudste groenten, die overal en 
te allen tijde geplant werd. Er bestaan hier klimmende, zoogenaamde 
staakboonen en laagblijvende, zoogenaamde stamboonen. Nog een andere 
verdeeling ís in boonen met harde en taaie peulen, waarvan alleen 
het zaad gegeten wordt, en die met zachte, sappige peulen, waarvan de 
geheele vrucht gebruikt wordt. Eindelijk maakt men nog onderscheid 
naar den vorm der vrucht en onderscheidt zoogenaamde snijboonen, 
sla- of princesseboonen, enz. 

leder der genoemde groepen heeft tal van verscheidenheden, die 
in de catalogussen der zaadhandelaars zijn te vinden. 

Voor ons zijn de klimmende de beste, stamboonen gedijen hier 


“rwoogeyaos (iq uinguoguoors uatyospuejuj uaa ut uagaro ua uauoog ue guerduey bbc “BL 


957 Groenteteelt. 


minder goed. Een der beste is de zoogenaamde lange breede slag- 


9 
zwaard snijboon, Eng. runner kidney-beans, Fr. haricots à rames à 
parchemin, D. Stangenbohnen. Van deze komen weder nieuwe varië- 
teiten in den handel voor, waaronder de soort „zonder draden”; als dit 
juist is verdient zij aanbeveling. 

Boonen houden niet van versch bemesten grond, men doet het 
beste ze te planten op een vak, dat voor een vorig gewas zwaar 
bemest is geweest. Aanbevolen wordt op een vak van 1.25 Meter 
breed, vier rijen te maken en ze in de rij op een afstand van 45 cM., 
te planten. Andere raden aan op een dergelijk vak 3 rijen te maken 
en de boonen in de rij op 60 à 7o cM. te leggen. Men poot drie boonen 
in een driehoek, hetis niet kwaad wat houtasch in de gaatjes te brengen ; 
in het midden komt dan de staak te staan. Daar de planten hier 
3 à 4 Meter hoog kunnen worden, moeten de staken iets langer zijn. 
Tegelijkertijd brengt men ergens op het vak een rijtje boonen in den 
grond, deze dienen voor het geval, dat er eenige niet kiemen, om in 
de plaats daarvan voorzichtig overgeplant te worden. 

Op een hoogte van twee Meter verbindt men de staken onder- 
ling door een dwarsliggenden staak, hierdoor krijgt het geheel meer 
stevigheid. 

In het begin klimmen de boonen soms niet dadelijk in de staken, 
zij moeten dan wat geholpen worden; na ruim twee maanden kan 
men beginnen te plukken. Indien men zaad wil winnen om later uit 
te planten, late men eenige der mooiste en grootste vruchten aan de 
plant, tot de boonen goed rijp zijn. Men beware de boonen in de peul 
op een droge plaats. 

Stokprincesseboontjes ook wel sla- of spergeboontjes ; tot de 
beste verscheidenheden rekent men de zoogenaamdeduhbelestokprincesse- 
boonen zonder draden. De wijze van kultuur is evenals die der voor- 
gaande, de afstand kan iets kleiner genomen worden. Voor zaad 
neemt men de peulen die minstens 1 Meter boven den grond hangen. 

Een cultuurmethode, waarmede men goede resultaten krijgt, is in 
plaats van aan staken de boonen langs draden te laten groeien. 

Het aanaarden van de boontjes is nuttig, in vochtige streken plant 
men ze wel op heuveltjes. 

Een soort, die hier wel geplant wordt, zijn de zoogenaamde 
suikerboonen, ook wel groote slaboonen genoemd Een der beste 


958 


verscheidenheden hiervan is de zoogenaamde Beurre du Homma, die 
veel in Algiers geplant wordt en waarmede hier in de bovenlanden 
ook mooie resultaten zijn verkregen. Men laat deze boonen half rijp 
worden, de peul is dan reeds geel, maar wordt bij het koken nog malsch 
genoeg. Voor het koken breekt men de peul half door. 


Onder de inheemsche boonen neemt /tgua Catjangr Walp, synoniem 
met Jena sinensis ssl. een eerste plaats in. Tal van variëteiten 
worden hiervan voor de inlandsche keuken gekweekt, o.a: katjang 
pandjang, katjang dadap, katjang gaadji enz. 

Tot de soorten, die in de bovenlanden nog aangeplant worden, 
behooren de bruine boonen, katjang mehra, katjang djogo, Preanger- 
boontjes. Het is een ras, dat inheemsch geworden is, het is goed geaccli- 
matiseerd. Als sinds jaren teelt men deze bruine boon, die algemeen in 
Java gegeten wordt, in de Preanger uit eigen gewonnen zaad. Het is 
een plant, die op stam groeit en niet klimt, de Inlander plant ze op 
hoog gelegen sawah's, bewaart een gedeelte van den oogst voor zaad, 
dat al spoedig weer op tegalgronden geteeld wordt en zoo wint hij het 
zaad voor de sawah weder van laatstgenoemde velden. 

Een boonensoort, die ik wel eens in de bovenlanden zag, maardie, voor- 
zoover ik weet, hier uitgestorven is, is Phaseolus maultiflorus Willd, met 
fraaie bloemen, zoogenaamde pronkboonen, de zaden worden gegeten. 

Phaseolus lunatus |. hier bekend onder den naam van katjong roway of 
katjang kara waarvan verschillende variëteiten bestaan, waaronder er zijn 
die blauwzuur bevatten, wordt als Limaboonen in andere tropische landen 
wel door de Europeanen gegeten. Hier plant men deze welig groeiende 
klimplant wel in alang-alang velden ter bestrijding van dit onkruid. 

Groote- of tuinboonen Vecta faba L. Eng. broad beans, fr. 
fève de marais, d. Puff- of Gartenbohne, gelukken hier niet zoo goed. Zij 
groeien gewoonlijk spoedig hoog op en dragen weinig vrucht. Men plant 
drie rijen op vakjes van 1.25 M. breed en in de rij op ongeveer 40 cM. 
van elkaar. Als de planten 6o à 7o cM. hoog zijn, neemt men den 
top er uit. Op 4 à 50oo voet boven de zee heb ik er wel vruchten 
aan gezien, ze gaven echter geen ruim beschot. 

Voordat wij met de boonen eindigen moet ik er nog een paar 
kortelijk vermelden. Zooals bekend is zijn hier twee soorten boonen, 
waarvan de vruchten onder den gerond rijpen, de meest bekende is de 


en 


ie Eze ON ed ME nee 


959 Groenteteelt. 


zoogenaamde aardnoot Arachzs hypogaea LL, katjang tanah, die in het 2de 
deel op bladzijde 7oo reeds uitvoerig besproken is. Eris nog een andere 
minder bekende nl. Woandzera suôterranea Thouars, de katjang bogor of 
katjang manila. Nu en dan worden de vruchten, die slechts één zaad 
bevatten, ter grootte van een kleinen knikker, op de passars aangeboden. 

Ik vestig er hier de aandacht op, omdat de boonen in Afrika 
meer speciaal in den Belgischen en Franschen Congo een door de 
Europeanen gezochte spijs leveren. Zij bereiden deze boonen daar op 
verschillende wijze, de purée er van moet zeer smakelijk zijn. Wat 
echter van geen geringe beteekenis is, de chemische samenstelling en 
de verteerbaarheid er van maken het tot een bijna volmaakt voedsel. 
In de Compt. vend. de ! Académie des Sciences T. CXXXII, pag. 1061, 
vestigt Dr. BorLaNp de aandacht op dit nuttige gewas. 


CHAMPIGNONS. 


De Inlanders zijn groote liefhebbers van champignons, de 
Soendaneesche naam voor deze paddestoelen is soepa, en de Maleische 
en Javaansche djamoer. Zij worden slechts bij uitzondering gekweekt, 
gewoonlijk zoekt men ze en in het algemeen weet men de eetbare wel 
san de vergiftige soorten te onderscheiden, toch hoort men wel van 
ongesteldheden en zelfs van sterfgevallen, door het eten van vergiftige 
paddestoelen veroorzaakt. 

Een enkele maal legt de Inlander zich op de teelt van genoemde 
planten toe, en wel in hoofdzaak in de nabijheid van rijstpelmolens, 
waar de zoogenaamde soepa parè, (soend), djamoer padi (mal.) voorkomt. 

Hij gaat daarvoor op de volgende wijze te werk: 

Op den beganen grond klopt hij een laag riviersteenen in den 
bodem. Bij de rijstpelmolens worden de bossen padi met het stroo er 
aan gebracht en voordat zij in den molen gaan, wordt het stroo van de 
aren gesneden en weggegooid. Het stroo blijft dan in bosjes, de 
zoogenaamde merangstompjes, hiermede bouwt men op de steenen 
onderlaag het bed op, tot eene hoogte van circa 1 Meter. De vorm 
van het vak is een stompe pyramide, aan den onderkant ongeveer 
1 Meter en de top circa 1/9 Meter breed, de lengte kan men naar 
verkiezing nemen. De ruimte van binnen wordt gevuld met de zoo- 


genaamde djajaba, de van de graankorrels ontdane aren, en eenigszins 


960 


vastgedrukt. Eindelijk bestrooit men het met een laagje asch van 
padikaf, koelit padi door den inlander ten onrechte dedek kasar 
(mal), hoeoed badak, (soend.) genoemd. Nu wordt de pyramide flink 
begoten, de asch mag niet weg, maar er in gespoeld worden, ook het 
water moet er flink in doordringen. Bij droog weer herhaalt men om 
de 2 à 3 dagen deze begieting. Als het voldoende regent, zijn herhaalde 
begietingen onnoodig. De bedoeling is, dat het vak gaat broeien. 

De beste tijd voor het aanleggen van champignonbedden is in 
de kentering, omdat men dan de meeste kans heeft voor afwisseling 
van regen en zonneschijn, die den groei der paddestoelen bevordert. 

Gewoonlijk beginnen de champignons na 2 à 3 maanden voor 
den dag te komen. Er behoort eenige ervaring toe om ze op het 
juiste oogenblik te oogsten, zij moeten namelijk geplukt worden, voordat 
zij openspringen en den parasolvorm aannemen, omdat zij dan niet 
zoo goed meer zijn. Het geschiktste moment is dus, als het donkere 
omhulsel er nog om zit, maar als zij reeds volwassen zijn en daar ze 
niet allen even groot worden, moet hier op gelet worden. Als men ze 
van het donkere omhulsel ontdoet, komt de mooie spierwitte cham- 
pignon te voorschijn, die geuriger en smakelijker is dan de ingevoerde, 
in blikken geconserveerde champignons uit Europa. 

Het is onnoodig sporen of mycelium in het vak te brengen; die 
schijnen zich reeds in den padiafval te bevinden en slechts te wachten 
op gunstige omstandigheden om zich te ontwikkelen. 

Uit alle deelen van het vak komen de champignons te voorschijn, 
zelfs uit de aarde tusschen de steenen uit en uit den grond in de 
onmiddellijke nabijheid van het vak. 

Somtijds oogst men wel een maand aanhoudend door, soms wat 
korter, al naar omstandigheden. 

Na eenigen tijd begint het materiaal, waaruit de pyramide ís 
opgebouwd, te vergaan; zulks vangt gewoonlijk van beneden aan en 
de massa zakt in elkaar. Men kan de productie nog wat voort doen 
duren, door haar op de aangegeven wijze weer op te bouwen. Gaat 
de verrotting te ver, dan wordt de geheele massa opgeruimd, de 
steenlaag schoongespoeld en weer een nieuw vak aangelegd. 

Er zijn nog meer gewassen, op wier afval goede champignons 
voorkomen, op de ampas van kedeleeboomen, Soja hispida Moench, 
groeit dikwijls een kleine, langgesteelde, smakelijke champignon, ook 


961 Groenteteelt. 


op den afval, dien men verkrijgt bij de bereiding van sago uit de 
stammen van Arenga saccharifera Labill. arèn, komt een goede soort 
voor. De cultuur van deze soort schijnt zeer gecompliceerd te zijn 
zij gelukt lang niet altijd. 

In zijn boek „De Nootmuskaat-cultuur in de Minahassa en op de 
Bandaetlanden’ schrijft Dr. J. M. Janse het volgende over een daar 
voorkomende champignon: 

„Van den bolster der nootmuskaatvruchten wordt geen gebruik 
„gemaakt. Het eenige, waarvoor men ze somtijds nog aanwendt, is 
„voor het kweeken van een bepaalde soort paddestoel; de bolsters 
„worden daartoe alle te zamen op een hoop geworpen en daarop 
„ontwikkelt zich dan van zelf een bepaalde champignon, die een 
„aromatischen geur heeft en als delicatesse wordt gebruikt bij de 
„toebereiding van bepaalde gerechten. Zou het niet mogelijk zijn 
„een proef te nemen met het prepareeren en verzenden van deze 
„champignons? Wie weet of zij niet door hun fijnen geur zich een 
„plaatsje zouden kunnen veroveren in den delicatessen-handel”’. 


ERWTEN. 


Pisum sativum L. Papillionaceae, Eng. peas, Fr. pois, D. Erbsen. 
De doperwten zijn voor hier het geschiktste. 

Evenals bij boonen heeft men bij de erwten ook stam- en rankende 
verscheidenheden, de laatste zijn voor ons klimaat geschikt, van de 
eerste komt hier dikwijls weinig terecht. Verder onderscheiden wij 
peulen, die met de schil gegeten worden en de eigenlijke doppers, 
waarover wij het hier hebben. 

De meeste erwten hebben witte bloemen en kleine ronde zaden, 
die wit, geel of groen gekleurd zijn. 

Talrijk zijn de variëteiten, die men in de catalogussen van de 
zaadhandelaars opgegeven vindt, men spreekt van lage, half hooge 
en hooge erwten, de half hooge soorten zijn hier meestal de beste. 

Op de vakjes maakt men op een afstand van 7o cM. kuiltjes 
van ongeveer 5 cM. diep en legt daar de erwten op een afstand van 
3 cM. van elkaar in, daarna vult men de geultjes met losse aarde. 

Als de erwten ongeveer ro cM. hoog zijn, plaatst men het rijs 
er bij. Hiervoor zijn de zijtakken van- bamboe geschikt, als deze niet 


Deer 1 ul 


962 


plat genoeg zijn kan men ze wat bijsnijden. Zoodra de erwten goed 
doorgroeien, moeten zij aangeaard worden en als zij circa so cM. hoog 
zijn, spant men een touw om het vak, dat beurt om beurt om het rijs 
gewonden wordt. Hierdoor krijgt men een stevig geheel en verhindert 
men de rijsjes door de zwaarte van het erwtenloof om te vallen. 

De erwten 


LS 
te 


is de bodem niet altijd vruchtbaar genoeg. Ofschoon zij niet tegen 


even hier gewoonlijk geen groot product, misschien 


verschen mest kunnen, houden zij wel van rijken grond. 

Capucijners worden op dezelfde wijze geteelt, zoo ook de peulen 
Eng. sugar peas, Fr. pois mange tout, D. Zuckererbsen ; alleen moeten 
de laatste eerder geoogst worden wanneer de vruchten nog malsch 
zijn. Meestal plukt men de peulen hier te oud. 


GOMPBO. 


Hibiscus esculentus L., Malvaceae Fr. ketmi comestible, ochra, is, 
hoewel vreemd genoeg, een in alle tropische en subtropische landen 
algemeen gewaardeerde groente, hier geheel onbekend. In Egypte, Syrië, 
Griekenland, Turkije, Britsch- en Fransch-Indië, in geheel tropisch en 
subtropisch Amerika vindt men haar onder verschillende benamingen op 
het dagelijksch menu. In Singapore en Penang wordt zij opgediend 
onder den naam van ladiesfinger; ook in soepen, om die meer 
gebonden te maken worden de jonge vruchten veel gebruikt. 

Voor de meeste gerechten gebruikt men zeer jonge of halfrijpe 
vruchten en het is voor onbekenden moeilijk den juisten graad van 
rijpheid te beoordeelen, waarop zij geplukt moeten worden. 

Men kan de zaden op kweekbeddingen uitzaaien en ze later op 
ongeveer 5o cM. van elkaar uitplanten, ook poot men de zaadjes wel 
dadelijk op den gewenschten afstand. 

De rijpe zaden worden wel gebruikt om kofhe te vervalschen. De 
heer Parreux zegt in le Potager d'un Curtenx, dat hij er dikwijls 
een aftreksel van gedronken heeft en als de zaadjes goed gebrand en 
gezet waren, een smakelijken drank opleverden, die hij verkoos boven 
de inferieure kofhe, zooals die dikwijls geschonken wordt. 


KoMKOMMERS. 


Cueumus sativus, Curcurbttaceae, Eng. cucumber, Fr. concombre, 
D. Traubengurken, Mal. ketimoen, Soend. bonteng. Met de teelt van 


963 Groenteteelt. 


dit gewas maakt de Inlander evenals met zijn meeste groente al heel 
weinig drukte en toch krijgt hij er nog een tamelijk goed produkt van. 

De Inlander teelt de komkommers deels op de sawah's, deels op 
droge velden. Voor het eerst kiest hij soorten, die na twee à drie 
maanden reeds vrucht dragen. De grond wordt slechts even bewerkt; 
nadat de pitten in den grond gebracht zijn, zuivert hij den aanplant 
eens van onkruid en verder doet hij er gewoonlijk niets meer aan. 

De komkommerteelt gaat in Europa niet zoo gemakkelijk, in den 
vrijen grond mislukt zij dikwijls, men kweekt ze daarom meest onder glas. 

Hier te lande toonen de nieuwe Europeesche soorten neiging om te 
klimmen, het is daarom beter de takken over een lage bamboestelling te 
leiden. Na een goede grondbewerking en bemesting, plant men de 
pitten in kuiltjes op een afstand van 75 cM., die kuiltjes worden eerst 
wat uitgegraven, ongeveer 30 cM. diep en met teelaarde of verganen 
mest gevuld en daarin legt men een paar pitten; kiemen ze beide, 
dan neemt men de zwakste plant weg. Als de plantjes 5 à 6 bladeren 
hebben, nijpt men ze boven het derde blad af; de ranken die hierna 
ontstaan, spreidt men over de stelling uit. Men kan ze ook tegen 
rechtop staande steunsels laten klimmen en men beweert, dat de 
hangende vruchten mooier en beter zijn dan de liggende. 

Kleine komkommers of augurken worden hier gewoonlijk niet 
aangeplant; om in zuur te leggen neemt men de zeer jonge vruchten 
van de gewone komkommers. 

Een ander tot de Cucurbitacae behoorend gewas, dat hier ook 
weinig gekweekt wordt, is de Meloen, Cucumis Melo Linn. Er bestaan 
een aantal verscheidenheden van, zij slagen op West-Java gewoonlijk 
niet, het ís hier te vochtig. De heer Voûrr geeft de volgende cultuur- 
methode aan. Hij laat een gat graven van 5 voet lang en 3 voet 
breed en 2 voet diep, vult dit met verschen paardemest, vermengd 
met stroo of gras, stampt het vast aan en legt er na een paar 
dagen een laagje losse, vruchtbare aarde overheen. Hij slaat om dat 
vakje vier paaltjes in den grond, de bovenste moeten wat hooger 
staan dan de benedenste, verbindt deze paaltjes door latten en legt er 
een raam van geolied papier of van glas overheen. De zaden worden 
onder den bak uitgelegd en als zij drie of vier blaadjes hebben, kan 
men ze uitplanten op r voet van elkaar en op 1/, voet afstand van 
den rand van het raam. De jonge plantjes zijn dan beschut tegen 


964 


zware regens. Als ze doorgroeien en ranken beginnen te vormen, 
wordt rondom het bakje een laag alang alang uitgespreid, men kan 
de ranken daarop bevestigen met gespleten stukjes bamboe. 

De eerste bloemen zijn gewoonlijk mannelijk, ze geven dus geen 
vrucht, de vrouwelijke bloemen zijn dadelijk te herkennen, aan het 
vruchtbeginsel onder de bloem, dat na de bevruchting spoedig door- 
groeit. De ranken, waaraan twee vruchten gezet zijn, topt men, 
meerdere vruchten neemt men weg. Het raampje beschut de plant 
tegen nadeelige invloeden van het weder, de vruchten liggen op de 
alang alang in de volle zon, waardoor het verrotten voorkomen wordt. 
Op deze. wijze bestaat de mogelijkheid wel geen bijzonder groote, 
maar toch smakelijke meloenen te kweeken. 

Zooals bekend is, gaat de meloenenteelt in het Oostelijke gedeelte 
van Java, waar een droger klimaat heerscht, beter. In den derden 
jaargang van Zeysmannta komt een opstel voor over deze cultuur, 
waaraan ik het volgende ontleen. Hoe meer men van Probolinggo 
Oostwaarts komt, hoe beter de kwaliteit der meloenen wordt. De bevol- 
king plant daar meloenen als tweede gewas op de sawah; de grond 
wordt nauwelijks bewerkt; nadat de zaden aan den bodem toever- 
trouwd zijn, wordt er weinig meer aan gedaan. 

Een Europeaan in die streken, die zag met hoe weinig zorg 
daar meloenen gekweekt werden, die dan ook vergeleken met 
de Europeesche, inferieur zijn, trachtte een betere methode toe te 
passen. 

Hij maakte vakken van 11/3 Meter breed, afgewisseld door 
smalle paadjes, hij liet kuilen maken van 30 cM. diep en 45 cM. wijd, 
het eerste op 75 cM. van den rand, de overige op 1.5 M. van elkaar. 
Een behoorlijke hoeveelheid oude vergane mest en kompost werd met 
de aarde vermengd weer in de kuil gedaan en wel op zoodanige wijze, 
dat er een heuveltje gevormd werd. Op die heuveltjes bracht hij in 
een kring van 25 cM. zes zaadjes van goede Europeesche meloenen 
in den grond. Na de kieming verwijderde hij de drie zwakste. Rondom de 
jonge plantjes maakt hij op ro cM afstand daarvan een geultje van 
s cM. diep en evenzoo breed en bracht de aarde er als een kleinen 
wal omheen. Dit wordt een paar maal daags vol water gegoten zonder 
het blad te raken. Zoodra de vruchten de grootte van een peer bereikt 
hebben, worden alle ranken ingesneden. Geoogst werd, zoodra de 


965 Groenteteelt. 


aromatische geur zich laat bemerken. De meloenen werden niet zoo 
groot als in Europa, zij hadden echter denzelfden geur en smaak. 

Een belangrijke plant van deze familie is dein het Buitenzorgsche hoe 
langer hoe meer geplant wordende Sechzum edule Swartz. De vrucht 
heeft in tegenstelling met de meeste Cucurbitaceën slechts één groote pit. 

De plant wordt in bijna alle tropische en subtropische landen 
onder verschillende namen gekweekt. Zij heet: vegetable pear, chuchu, 
chucho de Jamaica, en chajote in Madeira; hier noemt men haar 
laboe of waloe siam. Verscheidene gewassen, waarvan de Inlander de 
herkomst niet weet, veronderstelt hij uit Japan of Siam te komen. 

Het is een klimplant; Buitenzorg is wat te warm voor haar, 
maar op 15 à 1600 voet groeit zij welig en draagt overvloedig vruchten. 

Deze worden op verschillende wijze bereid; gestoofd zijn zij een 
smakelijke groente en met suiker en citroensap maakt men er een 
heerlijk dessert van. 

De bast van de stengels levert een zijdeachtige vezel, die voor 
de fabricatie van fijne dameshoeden wordt gebruikt. 

Na nog de Watermeloen (Cetrullis edulis), een soort van meloen 
met weinig geur en een vast roodachtig of geel vruchtvleesch te hebben 
genoemd, kunnen nog eenige Cucurbitaceeën hier kortelijk worden 
vermeld, die uitsluitend door de Inlandsche bevolking gegeten worden 
en bij de Europeanen niet in den smaak vallen. Wij vermelden alleen 
een paar soorten Luffa's, waarvan de onrijpe vruchten gegeten worden; 
van de rijpe vruchten verkrijgt men de Luffa sponsen. Verder hebben 
wij de mooie Momordica Charantea L. paparia, papare of pare, met de 
fraaie bij openspringing oranje vruchten, die zeer bitter zijn. 

Er komen hier een paar kevertjes voor, die de bladeren der meeste 
Cucurbitaceeën aanvreten, soms zijn zij in zulke groote hoeveelheden 
aanwezig dat de cultuur er bijna onmogelijk door wordt. Zij behooren 
tot het geslacht Anlacophora; aangeraden wordt de bladeren dikwijls 
te bespuiten met een oplossing van loodacetaat van 1 à 3 /. 


Koor. 


Brassica oleracea LL. capitata, sluitkool, Eng. cabbage, Fr. chou, 
D. Kohl; hiertoe behooren witte, roode en savoje kool. Zooals bekend 
is, kweekt men hier de kool zelden uit zaad, maar algemeen van stekken. 
De van Europeesch zaad gekweekte kool geeft gewoonlijk niet zulke 


966 


goede resultaten als die uit stek. Na het oogsten blijft de stengel staan, 
daaraan ontwikkelen zich eenige spruiten, de grootste daarvan neemt 
men er af met een stuk van den ouden stengel. Liefst laat men de 
stekken van elders komen; die van Lembang afkomstig genieten bij 
de inheemsche bevolking een goede reputatie. 

Men plant de stekken uit op het einde van den Westmoesson, 
omdat kool niet veel vochtigheid verdraagt. In de benedenlanden 
gelukt zij zelden, zij is een gewas voor hoogere streken. 

Ofschoon de Inlander den grond weinig en oppervlakkig bewerkt 
en zandigen grond soms in het geheel niet, bemest hij de planten wel; 
niet vóór het uitplanten, maar als zij r à 1l/, maand oud zijn, voegt 
hij er wat kippenmest vermengd met andere stoffen soms wel zemelen 
bij. Men plant de kool zoowel op sawah's als op droge velden, op 
rijen die meestal 2 à 3 voet van elkaar liggen en in de rij op 2 voet; 
na ongeveer 4 maanden is de plant volwassen. 

Kool heeft veel last van rupsen, van het zoogenaamde koolwitje. 
De Inlander gaat in den tijd, waarop de rupsen komen, dagelijks zijn 
planten na, plukt de onderste loshangende bladeren af‚ omdat het 
vlindertje daarop dikwijls de eitjes deponeert; andere middelen dan het 
bestrooien met asch, heeft hij niet ter bestrijding van de kwaal. 

Men kan natuurlijk ook kool uit zaad kweeken, dat levert volgens 
den Inlander meer bezwaren op, er wordt dan eerst op kweekbed- 
dingen uitgezaaid, en de zwaarste exemplaren, als zij groot genoeg 
zijn, uitgeplant. In eenigszins vochtige streken moet gedraineerd worden. 

Roode kool schijnt op West Java, waarschijnlijk door de 
grootere vochtigheid, moeilijk te slagen, zij is daar zelden te krijgen, in 
Midden- en Oost Java gaat het beter. 

Savojekool heeft meer gekrulde bladen en wordt hier in de boven- 
landen bij uitzondering wel gekweekt op dezelfde wijze als de witte. 

Spruitkool gelukt gewoonlijk niet, de kooltjes sluiten zich zelden, 
beter gaat de boeren- of krulkool. Zelfs in de benedenlanden wil zij 
soms wel groeien. Men plukt de bladeren er af, als zij groot genoeg 
zijn, en zelfs als de plant begint te kwijnen, kan men door haar op 5/4 
voet af te snijden, den grond wat open te maken en er mest bij te 
voegen weer dwingen nieuwe bladeren te vormen; zij wordt overigens 
op dezelfde wijze behandeld als de witte kool. 

Van bloemkool heb ik hier nog nooit goede planten gezien, 


067 Groenteteelt. 


mogelijk op 5 à 6ooo voet met bijzonder zware bemesting in een tijd van 
droogte, die men daar zelden heeft, anders is de cultuur niet aan te bevelen 
en zal men zich met geconserveerde waar tevreden moeten stellen. 

Zoo nu en dan wordt de zoogenaamde Chineesche kool hier 
wel aangeboden. De ook in Amerika en sommige europeesche landen 
bekende Pe-tsai. Het is een groote koolsoort, die geen vasten krop 
maakt, maar een bos langwerpige zachte bladeren vormt, die goed 
smaakt en door sommigen boven gewone kool wordt verkozen. Men 
zou, wat de smaak betreft, kunnen zeggen een verbeterde sesawie. Zij 
wordt op dezelfde wijze als de overige soorten gekweekt. 

Nog een paar soorten Brassica, waarvan men de knollen eet, zijn 
koolrapen boven en onder den grond. Beide gewassen, waarvan de 
eerste te verkiezen is, worden eerst op kweekbeddingen uitgezaaid en 
dan op een afstand van ongeveer 1 voet uitgeplant, zij stellen ongeveer 
dezelfde eischen aan de kultuur als kool. 

PETERSELIE. 

Petrosilenum sativum Hoffm. of Carum Petroselinum Benth. et 
Hook f.. Eng. parsley, Fr. persil, D. Peterseli. Dit is een groente, waar- 
van men gewoonlijk slechts weinig gebruikt; eenige planten op een vak 
zijn meestal voldoende. De cultuur is nagenoeg gelijk aan die van 
selderie, men kan de plant vermenigvuldigen door zaad, maar ook door 
het scheuren van de oude planten. 

Daar men slechts eenige blaadjes gebruikt om als toespijs of ter 
versiering op andere gerechten te leggen, en deze groente hier niet 
geregeld aangeboden wordt, voorzien sommige huismoeders, al zijn 
ze niet in het bezit van een groentetuin, zelf in die behoefte. 

In een kistje, liefst op pooten, worden eenige gaten geboord, waarna 
men den bodem daarvan met scherven bedekt; verder vult men het kistje 
met vruchtbare poreuze aarde en plant daar peterselie in. Op plaatsen, waar 
het nogal regent, plaatst men de kistjes onder dak, liefst vooraan onder de 
veranda en wel zoo, dat de plantjes den geheelen dag van het volle 
zonlicht genieten, zonder veel van de zware regens te lijden te hebben. 

Prer. 

Allium porrum Linn, Eng. leek, Fr. poireau, D. Porree, Soend. 
bawang kop of bawing ingeris; wordt door den Inlander zoowel op 
sawah's als op droge velden gekweekt, het meest op eerstgenoemde. 


968 


Volgens pr Bie maakt de Inlander met de teelt van prei weinig 
omslag. Voor de vermenigvuldiging gebruikt hij niet het zaad, 
maar de zijloten, die hij van den vleezigen stengel afneemt. Dikwijls 
plaatst hij ze op de randen der terrassen en indien hij ze op de sawah 
uitplant, maakt hij geen vakken, maar plant ze na een ondiepe bewerking 
in den grond. Na drie à vier maanden is zijn product oogstbaar. 

Het kweeken van Europeesche prei is iets minder eenvoudig, 
het zaad kan niet lang bewaard blijven, daarom kiemt ingevoerd zaad, 
als het wat oud wordt, niet. Men zaait het op fijn bewerkte zaadbedjes 
en drukt na de zaaiing den grond met een dun plankje eenigszins 
vast. Als de jonge plantjes groot genoeg zijn, worden zij op goed 
bemesten grond overgeplant. In Nederland begiet men ze in den 
groeitijd eens of twee keer met vloeibaren mest. Meestal wordt eerst 
vrij laat in het najaar geoogst; prei is een wintergroente. 


POSTELEIN. 


Portulacca oleracea L., Eng. common purslane, Fr. pourprier, 
portulac, M. gehlang, groeit hier in het wild en behoort tot de meest 
voorkomende groenten. De soldaten noemen haar bastiongroente. Men 
kan postelein zeer goed in de benedenlanden kweeken, zij behoeft geen 
intensieve grondbewerking en geen zware bemesting. Besteedt men echter 
eenige zorg aan de teelt en oogst men, als de plantjes nog jong zijn, dan 
krijgtmen een malscher product dan hetgeen gewoonlijkaangeboden wordt. 


Rapijs. 


- 


Raphanus sattvus L., Cructferae, Eng. radish, Fr. radis, D. Radies, 
is een der meest bekende groenten, die hier echter meestal niet zoo 
goed is als in Holland. De knolletjes moeten jong geoogst worden, hier 
oogst men gewoonlijk te oud, zoodat zij dikwijls gebersten en stokkerig 
zijn en sterk smaken. 

In Holland eet men radijs gewoonlijk bij het ontbijt, in andere 
landen eet men ze ook bij andere maaltijden, in Frankrijk bijvoorbeeld 
worden zij dikwijls in het begin van den maaltijd bij de „hors d'oeuvre” 
aangeboden. 

In de Revue horticole van 16 Februari 1898 gaf VILMORIN eene 
beschrijving van 24 verschillende variëteiten met fraaie gekleurde 
afbeeldingen. Hij zegt, dat de betere verscheidenheden ook hoogere 


ten GR 


969 Groenteteelt. 


eischen aan de cultuur stellen, in gewonen grond komen zij niet tot 
hun recht, zij moeten gekweekt worden in teelaarde, die bestaat uit 
oud vergaan blad, ouden mest en zand, een grondsoort, zooals we voor 
onze sierplanten in potten gebruiken. 

Zij moeten jong geplukt worden, zij zijn dan sappig en niet 
sterk of scherp van smaak. VirmoriN geeft variëteiten op, die in 
Europa 15 à 16 dagen na de zaaiing geoogst worden. Hier mag het 
iets langer duren, het zal echter met het oog op ons warme klimaat 
niet veel verschillen. 

Men kan de radijs niet overplanten, zij wordt dadelijk ter plaatse 
uitgezaaid; indien men hier eens in de maand een klein vakje vol 
uitzaait, krijgt men het geheele jaar door versche radijs. 


RABARBER. 


Rheum palmatum L., Polygoneae. Is een plantensoort, die hier zelden 
wordt gekweekt en toch gelukt de teelt in de bovenlanden zeer goed, ook 
in Nederland is zij nog niet zoo algemeen als b.v. in Engeland. In de 
nabijheid van Londen zag ik onafzienbare velden met rabarber beplant, 
ook in Britsch-Indië plant men in de koelere streken veel rabarber. 

Het is een overblijvende plant, waarvan de gestoofde bladstelen 
een smakelijk dessert leveren, het beste te vergelijken met appelmoes. 

Goed gekweekt ís de rabarber een mooie plant, de stevige dikke 
bladstelen en de groote fraai gevormde bladeren maken haar tot een 
sieraad van iederen tuin. 

Zij verlangt een diepen, vruchtbaren grond en zware bemesting; 
daar het te doen is om de bladstelen, ten einde een behoorlijken oogst 
te krijgen, moet er een krachtige bladgroei bestaan. 

Ofschoon de plant meestal uit zaad gekweekt wordt, verkiezen 
velen, die in het bezit zijn van goede verscheidenheden, de vermenig- 
vuldiging door het scheuren van de oude planten; daar planten uit zaad 
sterk variëeren. Men past daarom bij de overplanting van uit zaad ver- 
kregen plantjes al dadelijk een strenge teeltkeuze toe, en zoekt er slechts 
de exemplaren uit, die nog jong reeds een goeden bladgroei hebben. 

Men plant ze op onderlinge afstanden van 0.75 à 1 Meter; van 
jonge exemplaren mag men nog niet oogsten, omdat het vroeg af- 
snijden van de bladeren den normalen groei verhindert. Eerst van 
forsche planten neemt men de bladeren kort aan den voet der stelen af, op 


970 


vruchtbaren grond kan men daarmede eenigen tijd doorgaan, tot de 
groei begint te verminderen. Dan werkt men den grond wat open, 
voegt er zoo noodig mest bij en laat de planten voordat er weer 
geoogst wordt, flink doorgroeien. Geraken de planten eindelijk te sterk 
uitgeput, dan neemt men ze er uit, scheurt ze en plant de jonge 
exemplaren op een ander veld. 


RAMENAS. 


Eng. Spanish radish, Fr. radis d'hiver, D. Rettig. Deze plant 
geeft grootere knollen dan de radijs en is ook scherper van smaak, 
men snijdt ze in ronde schijfjes, die met wat zout bij het ontbijt ge- 
bruikt worden. Zooals de Fransche naam aangeeft is het een winter- 
groente; op een niet te droge plaats kunnen de knollen lang bewaard 
worden. De cultuur is zeer eenvoudig, zij vereischt minder zorg dan 
die van de radijs; meestal zaait men ze hier op een kweekbed en 
plant ze op 15 à 20 cM. afstand over. 

Een verscheidenheid van dezelfde plantensoort is de wel bekende 
lobak, die als de knol jong is, ook een smakelijke toespijs voor het 
ontbijt levert; als knolletjes gestoofd, ziet men ze wel op tafel. 
De teelt ervan is gemakkelijker dan die van radijs en ramenas, zelfs 
in de benedenlanden gedijt zij goed. Van lobak teelt men in Japan, 
verschillende verscheidenheden, onder den algemeenen naam van 
„daïkou”, men maakt er daar veel werk van. 


SALADE. 


Lactuca savita Linn. Compositac. Van deze alom bekende groente 
bestaan eenige rassen, waarvan de belangrijkste is: kropsalade, Eng. 
cabbage lettuce, Fr. laitues pommées D. Kopfsalat. Ofschoon de teelt 
van deze groente niet zoo moeilijk is als die van andijvie, gelukt het 
niet altijd mooie, vaste kroppen te krijgen. Men mag de kropsalade 
niet binden, zooals de zoogenaamde Romeinsche of bindsalade en zooals 
andijvie, zij moet van zelf kroppen. De planten van sommige verscheiden- 
heden schieten dikwijls spoedig door, bloeien, geven zaad en vormen 
dientengevolge geen kroppen, de bladeren kunnen dan nog wel gestoofd 
worden, voor rauwe salade zijn ze minder geschikt. Van deze spoedig 
bloeiende exemplaren mag men geen zaad oogsten voor de voortteling, 


ae a 


na Bia pf RTE U 


“ALWDOYEJAOS (lQ UNJUHZUPOIS UaYospuejuj uaa ut opejesdory ue guejduey ‘oof ‘Si 


972 


beter is het zaad te koopen van variëteiten, waarvan men weet, dat 
zij in de streek, waar men planten wil, goed gedijen. 

Uit proeven in de bergtuinen te Tjibodas bleek, dat de zooge- 
naamde Trotzkopf, Grosse Blonde, Paresseuse, Blonde d'hiver, mooie 
zware kroppen gaven. 

Kropsalade eischt een diepen, vruchtbaren en niet te vochtigen 
grond. Het zaad schijnt bij het kiemen bijzonder ín den smaak te vallen 
van verschillende mierensoorten, die het weghalen. Het kiemt spoedig ; 
bij het verschijnen van het vijfde tot het zevende blaadje plant men 
over op een afstand van circa 30 cM. Het afsnijden van den penwortel 
schijnt de kropvorming te bevorderen. Bij de bemesting kieze men liefst 
verganen mest, Zware en aanhoudende regens slaan de teere blaadjes 
stuk en doen ze verrotten. Het is daarom nuttig de vakken met salade 
in den regentijd op de eene of andere wijze te beschermen. Soms 
gebruikt men er ramen voor van geölied papier; met glazen ramen 
zou men het doel beter bereiken, want bij regenachtig weer is er toch 
al weinig licht en als men dit door de be lekking nog vermindert, 
worden de planten zwak. 

Zooals uit bijgaande photo van een Inlandschen groentetuin ín 
de nabijheid van Soekaboemi blijkt, weet den Inlander zich vrij 
handig te helpen. Hij bedekt de saladevakken met een hoog afdak, 
waarop hij alang-alang legt. Het is zoo hoog, dat er voldoende licht onder 
komt: het zal er wel wat onder lekken, veel kan dat echter niet schaden. 

Romeinsche of bindsalade, Eng. Cos lettuce, Fr. laitue 
romaine, D. Bindsalat. Is wat grover dan kropsalade en smaakt rauw 
iets bitter; om gestoofd te worden is zij zeer goed. De teelt is als 
die der vorige, men bindt evenals bij andijvie de bladeren bij elkaar. 

Een soort salade, die men hier zelden kweekt en die toch zeer 
goed is, is de snijsalade, Eng. early lettuce, Fr. laitue à couper, 
D. Stechsalat. Men zaait op een kweekbed zeer dicht en na een paar 
weken, als de blaadjes nog jong en malsch zijn, snijdt men ze af. 


SCHORZONEEREN. 


Scorsonera hispanica L., Eng. scorsonera, Fr. scorsonère, D. 
Schwartzwurzel, is hier minder bekend. De zwarte wortels geven ge- 
stoofd een smakelijke groente. Zij worden in rijen, die op 20 cM.‚ van 
elkaar liggen, uitgezaaid, in de rij dunt men ze uit tot op ro à 15 


9738 Groenteteelt. 


cM. Dikwijls komt het zaad slecht op, zoo is het mogelijk, dat men 
van een zaaisel slechts eenige planten krijgt; in dit geval is het beter 
de planten door te laten groeien en er zelf zaad van te winnen. De 
schorsoneeren verdragen verschen mest, als er maar niet te veel stroo 
of dergelijke bestanddeelen in aangetroffen worden. 


SELDERIE. 


Apium graveolens L. Umbelliferae. In Europa onderscheidt men 
snij, knol- en bleekselderie, hier maakt men verschil in: knol-, blad- 
en waterselderie. De laatste verscheidenheid wordt hier veel gekweekt 
en de teelt schijnt voor den Inlander niet onvoordeelig te zijn. In 
Holland heb ik nooit van waterselderie gehoord. 

Het gewas groeit hier het best in grond, waarin veel zand en 
grind voorkomt, terwijl er voortdurend toevoer van helder bronwater 
moet zijn. Men legt daarom de selderietuinen meest aan in hooggelegen 
streken, waarboven geen ontginningen meer voorkomen, gewoonlijk 
aan de grenzen van het oerwoud. De vermeerdering geschiedt door 
het uitplanten van de zijloten, men bemest nooit. Het oogsten gaat om 
de andere maand, het geheele jaar door en wel verscheidene jaren 
achtereen, tot eindelijk de planten en de bodem uitgeput raken en 
een ander terrein opgezocht moet worden. De geoogste stengels 
worden van de benedenste blaadjes ontdaan en in bossen gebonden, 
op pasardagen ziet men heel wat picolvrachten van dit product naar 
de benedenlanden dragen. 

Men teelt hier ook bladselderie op droge gronden, deze kunnen 
wij ook in onzen groentetuin hebben. Men kan ze vermenigvuldigen 
door zaad, hier doet men het meer door het scheuren van de oude 
planten, men plaatst ze op een afstand van 25 à 30 cM. Zij verlangt 
een vruchtbaren bodem. 

Bleekselderij heb ik op Java nog niet gezien, zij verdient 
hier gekweekt te worden, het is een smakelijke groente. Men begint 
op kweekbedden uit te zaaien: de plantjes blijven wat lang daarop 
staan, totdat zij ongeveer 6 tot S blaadjes hebben. Op goed bemesten 
grond plant men hen over op een onderlingen afstand van 5o à 60 
c.M.; als het niet voldoende regent moet er flink begoten worden. 

Men heeft verschillende methoden om ze te bleeken, in Europa 


plant men ze soms in geulen van 20 Àà 30 c.M. diepte en aardt ze 


974 


dan, als zij goed uitgegroeid zijn, aan, dit zal hier in ons vochtige 
klimaat wel niet gelukken, en zou tot verrotting der platen aanleiding 
geven. Hier zal het wel het beste zijn de planten, zoodra ze er groot 
genoeg voor zijn, eenige dagen voordat men ze wil oogsten in gespleten 
bamboe kokers of in stukken van pisangstammen (gedebog) van 40 
à 45 c.M lengte te plaatsen, lang mogen zij daar niet onder blijven 
staan, slechts tot zij genoeg opgebleekt zijn. 

Knolselderie, Eng. celery, Fr. celéri rave, D. Knollsellerie. De 
teelt van dit gewas kan nagenoeg op dezelfde wijze geschieden als 
die van de bleekselderij. Zij vereischt een voedzamen bodem, behalve 
de gewone bemesting wordt tijdens den groei dikwijls nog vloeibare mest 
gegeven. Men zaait op kweekbeddingen uit; zoodra ze hun zesde blad 
hebben, kan men ze op een afstand van 35 c.M. overplanten. Op 
eenigszins droge gronden is het nuttig den bodem met stroo te be- 
dekken. Zorgvuldig neemt men alle worteluitloopers weg, zelfs de 
onderste bladeren snijdt men af, als ze ietwat geel beginnen te 
worden, dat geeft gavere knollen. 


SPAANSCHE PEPER. 


Een Solanacae, die de Inlander gaarne plant, is Spaansche peper 
Capsicum anw, tjabe, waarvan verscheidene variëteiten gekweekt 
worden, het pittigste zijn die met middelmatig lange vruchten, scherpe 
punten en een roode schil. Men heeft nog wel andere variëteiten o.a. 
een zeer gewaardeerde met ivoorachtig geel gekleurde vruchtschil. 

In Europa, vooral in ltalië, ziet men soms aanzienlijke hoeveel- 
heden mooie groote vruchten, die een meer ronden, meestal hoekigen 
vorm hebben, zij zijn in tegenstelling met de meeste andere verscheiden- 
heden stomp. Door de Inlanders worden deze minder gezocht, 
omdat zij niet zoo heet zijn, voor de Europeesche keuken zijn ze 
beter geschikt. Noe een andere soort is Capszcunm minimum Roscb. tjabe 
rawit, die onder den naam van chillies in aanzienlijke hoeveelheden 
uitgevoerd worden. De plant is grooter dan de gewone Spaansche peper, 
er komen honderden kleine vruchtjes aan, die zeer heet smaken. In 
de Europeesche keuken gebruikt men ze wel in sausen, bij het braden 
van vleesch enz.; het doel is om het gebraad een eenigszins pikanten, 
aromatischen smaak te geven. 


0715 Groenteteelt. 


SPINAZIE. 

Spinacea oleracea L., Eng. spinach, Fr. epinard, D. Spinat, is in 
Nederland een wintergroente, die hier slechts in hooge streken geteeld 
kan worden. Het zaad bederft spoedig, veelal kiemt het ingevoerde 
zaad hier niet, men moet daarom trachten zelf zaad te winnen. Zulks 
kan wel als men op vruchtbaren grond eenige planten laat doorgroeien, 
en er bladeren niet voor keukengebruik afneemt. 

Men onderscheidt zomer- en winterspinazie, met rond en met 
gepunt zaad. Bij het uitzaaien vermengt men het met een hoeveelheid 
zand en asch; daar de vogels de korrels gaarne eten, is het, om deze 
er af te houden, nuttig de zaden even in menie te dompelen, dan komen 
ze er niet aan. Een overbemesting met vloeibaren mest, past men dikwijls 
toe, ook met Chilisalpeter krijgt men in Europa goede resultaten. 

Daar de echte spinazie hier nog al eens mislukt, gebruikt men 
er soms surrogaten voor, waarvan de Nieuw Zeelandsche spinazie, 
Tetragonia expansa de beste is. Zij is een overblijvende plant, die in 
de bovenlanden heel wat gemakkelijker groeit dan de gewone spinazie. 
Als zij in goeden grond staat en men plukt er niet alle bladeren af, 
kan men er lang achtereen van oogsten. 

Bajem is een ander minder goed surrogaat, dat ook in de 
benedenlanden veel gekweekt wordt. 

Amaranthus oleraceus L. synoniem met Zwuxolus oleracea Mog. van 
de familie der Amarantaceeën, levert de bajem; men spreekt hier 
van bajem poetih en van b. mehra. Het is een gewas, dat in alle 
tropische landen geteeld wordt, de cultuur levert weinig bezwaren op, 
ieder Inlander, die een tuin heeft, plant bajem, meestal voor eigen 
gebruik. Het is een smakelijke groente, maar de smaak van goed 
toebereide spinazie heeft zij echter niet. 


TERoNG. 

Solanum Melongena, Linn. eierplant, Eng. egeplant, Fr. aubergine, 
D. Eierfrucht, behoort evenals de voorgaande tot de Solanaceeën. Wij 
behoeven dit gewas eigenlijk niet te planten, daar de Inlanders er veel 
van houden en ze geregeld aanplanten, ze worden dan ook overal te 
koop aangeboden. 

Aan de teelt van terong besteed de Inlander iets meer zorg 
dan aan sommige andere tweede gewassen. Hij bewerkt den grond 


976 


in de sawah eens of twee keer, en als deze te nat is, legt hij verhoogde 
bedden aan. Hij plant in den namiddag uit en begiet de jonge plantjes 
in den eersten tijd dagelijks. Op het einde van de derde maand 
begint de oogst, die langen tijd doorgaat. Men plukt de vruchten 
voor zij geheel rijp zijn; alleen, als zij dienen om zaad te oogsten, 
laat men ze aan de plant rijpen. 

Vroeger werd door de Hollanders in Indië de terong alleen bij 
de rijsttafel gebruikt. In Frankrijk echter wordt de vrucht op ver- 
schillende wijze voor de Europeesche tafel toebereid, dit gebruik is 
ook tot hier doorgedrongen en thans zijn er velen, die er van houden. 

Voor eigen cultuur is het beter de zaden uit Frankrijk te laten 
komen; men heeft daar betere verscheidenheden, die in de proeftuinen 
te Lembang en te Ngadiredjo een grooter product gaven dan de 
inheemsche soorten. 

Zij vereischen ook eenige meerdere zorg, zijn zeer dankbaar 
voor mest; men plant ze uit op 75 à 80 c.M. van elkaar, Voûrr zegt 
in zijn handboekje over groenteteelt: „Zoodra de Inlanders zien, dat 
men hun planten in den moestuin plant, vinden zij, dat die dan op 
hunne manier behandeld moeten worden. Tien tegen één, dat men 
na het uitplanten van terong, tjabe of dergelijke, daartusschen spoedig 
djagong, ketella enz. ziet opkomen. Aan zulk een eigenwijze cultuur van 
Wongso of Kromo make men voor goed een einde in den groentetuin”, 


TOMATEN. 


Solanum Lwycopersicum L, Eng. tomato, Fr. pomme d'amour, D. 
Liebesapfel, behooren tot de smakelijkste groenten in de tropen, zij wordt 
op de meest verschillende wijzen bereid. Door de groote zaadhandelaren 
worden in hunne prijslijsten tal van verscheidenheden opgenoemd; heeft 
men eenmaal een goede variëteit, dan kan men zelf het zaad oogsten. 

In Europa heeft men vooral in koude en natte zomers veel last 
gemakkelijk genoeg en al 


> 


met de teelt van tomaten. Hier gaat het 
kan men in de bovenlanden een grooteren oogst en mooiere vruchten 
krijgen, in de benedenlanden gelukt het ook zeer goed. Het is daarom 
te betreuren, dat een kwaadaardige ziekte op vele plaatsen de teelt 
zeer moeielijk, zoo niet onmogelijk maakt. 

De verschijnselen zijn als volgt: in den aanvang ontwikkelt de 
plant zich normaal, na eenigen tijd ziet men midden op den dag eenige 


U 
’ 
bd 
_ 


977 Groenteteelt. 


blaadjes slap hangen; na eenige dagen verwelkt de geheele plant en 
sterft in korten tijd. Bij het eerste optreden der ziekte sterven niet alle 
planten; plant men echter op hetzelfde vak weer tomaten, dan krijgen 
alle planten de ziekte en komt er van den aanplant niets terecht. 

Twee parasieten zijn hiervan de oorzaak; in de eerste plaats 
Heterodera radicicola, de zoogenaamde aaltjes, die de wortels verwonden 
en zoo in de plant dringen, tegelijkertijd schijnt Bacillus solanacearum 
Smidt ook gelegenheid te vinden er in te komen en vooral de laatste 
veroorzaakt het snelle afsterven van de planten. 

Een afdoend middel tegen deze kwaal bestaat er niet, het eenige 
is, indien men over terrein genoeg beschikt, ze op een ander stuk 
grond zoo ver mogelijk van het geïnfecteerde te planten. Verder 
beveelt men aan den grond zwaar te draineeren, te bemesten met 
zwavelzure ammonia, en bij het overplanten, er nauwkeurig voor te 
waken, dat de wortels niet gewond worden en dat de penwortel recht 
naar beneden komt te liggen. 

Men zaait tomaten op kweekbeddingen, als zij ro à 15 cM. hoog 
zijn plant men ze tegen een hekwerk op so cM. afstand van elkaar. 
Men mag ze vooral niet diep planten, men helpt ze wat tegen het 
hek opklimmen, bindt ze zoo noodig vast; zoodra de vruchten gezet 
zijn, nijpt men de takeinden in. Welig groeiende takken, die geen 
vrucht dragen, snijdt men weg. 


Uren. 


Allium cepa Linn, Liliacae, Eng. onion, Fr. oignons, D. Zwiebel. 
M. bawang is een plant, die over de geheele wereld, zoowel in de 
gematigde als in de sub-tropische en tropische streken gekweekt wordt, 
ook in den Indischen Archipel wordt zij zoowel als voedingsmiddel 
en als geneesmiddel aangeplant. 

Er bestaan een groot aantal verscheidenheden van; op Java 
teelt men in hoofdzaak drie soorten, namelijk roode, witte ook wel 
Timoreesche genoemd en knoflook. 

De inlanders planten uien op sawahs en op droge velden; als 
men de zorg vergelijkt, die in Europa aan de cultuur besteed wordt met 
de weinige moeite, die zich de Inlander ervoor geeft, dan behoeft het 
geen verwondering te baren, dat deze minder goede resultaten krijgt. 

Aan losse, min of meer zandige gronden geeft deze plant de 


978 


voorkeur. Na een zeer oppervlakkige bewerking plant de Inlander jonge 
bolletjes, door splitsing van de oude verkregen, in den grond. Voor 
roode uien maakt hij vakken van go à roo c.M. breed, die met vier 
rijen beplant worden, in de rij neemt hij den afstand op circa r5 c.M., 
hij oogst de rijen reeds na r!/y à 2 maand. Witte uien en knoflook 
plant hij op vakken van 5o à 60 c.M. breed, waarop hij 2 rijen aanlegt, 
in de rij poot hij de bolletjes op circa 15 c.M. afstand. Witte uien oogst 
hij na 2l/z à 3 maanden en knoflook na 31/9 à 4 maanden, soms laat 
hij de laatste slechts twee maanden op het veld en verkoopt ze aan 
Chineezen, die ze inzouten. 

De teelt van Europeesche uien is niet zoo eenvoudig ; ook daar acht 
men zandige gronden het geschikst, die tamelijk diep bewerkt en zwaar 
bemest worden, liefst met ouden mest. Beter is het ze te verbouwen 
grond, die voor een vorig gewas zwaar bemest is geworden. 


Men zaait ze vroeg in het voorjaar, gewoonlijk in koude bakken 


op een 


en plant ze in Mei uit op een afstand van circa 15 c.M. In September 
wordt geoogst, dit zijn echter niet de grootste uien. Deze krijgt men 
door eerst in Mei dicht te zaaien, in het najaar zijn de bolletjes zoo 
groot als een hazelnoot, deze neemt men uit den grond en bewaart 
ze tot het volgende jaar. Einde Maart worden ze op zwaar bemesten 
grond uitgeplant en onder gunstige omstandigheden oogst men in 
het najaar groote uien. 

Met de teelt van Europeesche uien heeft men hier nog weinig 
resultaten bereikt. Mooie groote uien worden geregeld uit Bombay 
ingevoerd. Voûrr zegt daarvan het volgende: „eenige mooie uien 
worden horizontaal doorgesneden en wel zoo, dat ongeveer 1/3 deel aan 
het worteleinde blijft. De wortelkraag wordt ook gelijk gesneden en het 
geheel in houtasch gerold. Men plant dezen in zeer vruchtbaren grond, 
weldra komen de blaadjes te voorschijn en na niet te langen tijd kan 
men van iedere ui een bosje van 5 tot 8 vrij groote uien krijgen. 


WoRTELEN. 


Daucus carota L., Eng. carrots, Fr. carottes, D. Möhren. De teelt 
van worteltjes is zeer eenvoudig; zij worden direct ter plaatse uitgezaaid 
en niet overgeplant. Het beste is ze te zaaien in rijen, die 1o c.M. 
van elkaar liggen. Als het zaad goed is en alles kiemt, staan ze soms 


te dicht en kan men wat uitdunnen. Na het uitzaaien is het goed den 


979 Groenteteelt. 


grond een weinig te bedekken, totdat de plantjes voor den dag komen. 
De grond behoeft voor dit gewas niet zwaar bemest te worden. 

In Europa teelt men lange gele en roode wortelen, die in den 
winter gegeten worden, men gebruikt ze ook wel voor veevoer. Hier 
kan men altijd versche hebben en is het niet noodig winterwortelen te 
kweeken, voor ons doel zijn de kleinere verscheidenheden beter; als 
die jong geoogst worden zijn zij ook zoeter en malscher. De variëteiten, 
die men hier meest plant, zijn de zoogenaamde roode duivik als de 
kleinste, wat grooter zijn de korte Hoornsche wortelen, ook worden 
de zoowenaamde stomppunten van Nantes wel aanbevolen. 


ZURING. 


Rumex acetosa L. Plygoneae, Eng. sorrel, Fr. oseille, D. Sauer- 
ampfer, wordt gewoonlijk vermenigvuldigd door het scheuren van oude 
planten. Men plant ze uit op 25 à 30 c.M. afstand van elkaar. 

Indien men de planten goed onderhoudt, door als de groei wat 
minder wordt, den grond er omheen open te maken en zoo noodig te 
bemesten, kan men er langen tijd achtereen de bladeren van snijden. 

Bij gebrek aan oude planten, kan zuring ook wel door zaad 
vermeerderd worden; bij het overplanten kieze men de exemplaren 
waarvan de bladeren ronde toppen hebben; die met spitse zijn niet 
zoo goed. 


IE ttenatumnuimn 


Volledig handboek over de groenteteelt door Frep. BuRVENICH. 

Der Gemüsebau van Dr. Ep. Lucas. 

Bemesting van veldvruchten, groente en ooft door W. Roes. 

De Landbouw van de Inlandsche bevolking op Java, door H. C. U, pr Bir. 
Le Potager d'un Curieux, A. Parreux et D. Bors. 

Beknopte gegevens over Cultuurgewassen door C. DE SAVORNIN LOHMAN. 


De Groentetuin door E. |. Voûrr. 


al 


% 


1E 


SA 


Gorkom! s 


PLEASE DO NOT REMOVE 
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET 
Ne ET 


UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY 
EU TE en 


MH 
eld 

Rn 
Ht 


KOR 
Kit 
154 
il