-TTtsX

^

"k S •

, '4

^

■i.^M

7«5v

1

'**'*->«nr.w .r

-!*•>•»

m

^ j r ^

\ e?

i:js^5s^tes2tesCis^2:esci&si;:

^

L:

Robert E. Gross
Colle6tion

A Memorial to the Founder
of the

.Jjic/Jieed S^.i^ycf^^ ^o^/wratioK

Business Administration Library

Unineitiilii c^ Kialiiot^nia'
Los Angeles

J

.t

(7 I ;

^ tivy-' ""-'■

*

1^0

1'!'?

AGRICOLA, Georgius. De re metallica libri XII, quibus oflicia, instrumenta, machinae, ac
omnia denisque a<l metallicam spectantia describuntur. Eiusdem de animantibm subterraneig
liber. 5 leaves, l blaulc leaf, 538 pp., 37 leaves. With trco woodcut platen and about 250
full-page and other large woodcuts illustrating machinery and processen in Mining and
MetaHurgy; several fine wooilcut initials and printer^s device. Folio. Old vellum. Basel,
Froben, 1556. Swiss Frs. 425. ~

Ciiillet I, iio. KO Nn-

ijlorlll: U38.IV,:{729.
Itaro (9«HSrHa) (Mli-

tlon of this most beau-

tiful work on minin^

and metullurgy, pio-

fiisely ilhistiiitod by

romnikablo -noodcntB,

jirobiibly do8if;iiod by

Rud. Manuel Deutsch.

Tliis work is of groat

iinportanco as tho flrst

comprehenBive ono on

miniiig and metalhirgy,

whilo the numorous

oxcollent woodoiits givo

tlio flrst eshaustive

pictorial iiccount of tho

machin ery an d processes

then in vogne. The

author, whoae real name

wa8 Bauor, was tho fbrst

to givo a full account

of the chemistry of

metala. « This work is
I characterisod by a clear-
I ness of exproBsion, a
1 temperate conception of

tlie operations descri-

bod, and a distinct

description botli of the

apparatus employed and

the processes followed-

1 qnalities which atamp Agricola as a true iuvestigator » (prof. E. v. Meyer). — This woik is becoming
I rapidly rare and increasing in valae. Tlie spocial point of our copy consists in its flne condition, showing
I the woodcuts in excellent frosh impressions and not having the usua! browned paper, nearly all copies

occnrring for sale being more or less brownod. Ouly several large but faint waterstains on margins
lof firat leaves and towards the end of the book. — 8ee reproduction ahove (greatly reduced).

Prlces in Swlss Francs Includlng all Incidental export expenses.

GEORGII AGRICOLAE

DE RE METALLICA LIBRI XIJv avi^

busOftIda,Inftrumenta,Machinac,acomnia denic|j ad Mctalli^
cam fpedantia , non modo luculentiflime dcfcribuntur , fcd d>C per
^fFigies, fuis locis infertas , adiuncflis Latinis, Germanicisq? appeli:
lationibus ita ob oculos ponuntur, ut clarius tradi non poffint»

E I V s D E M
DE ANIMANTIBVS SVBTERRANEIS Libcr,ab AutOrcrC^

cognitus:cum Indicibusdiucrfis, quicquidirioperctradatum eft,
pulchre dcmonftrantibus.

BASILEAE M^ D '^ LVI^

Cum Priuilegio Imperatorf s in annos v*
& Galliarum Regis ad Sexennium,

Henry par la grace de Dieu roy de France.

A«x Vr€UojldePms,BMUydeRoen,SenefchMlxde Lyon,Tbolofe, zr^oiilou. Etitous noz autres
iufliciers cr officiers ott i leiirs lieutendns fjlut. Reccuc duons 1'huble fupplicdcion de noz dmys crfeaulx
lerofmc Frobennecr Nicoks l'Etiefqiiemcirch(is,libraires,c^bourgeoysdck uilledeBiisle,l'undescan
tons de noz alliez confsderez crbons copercs les Souyffes, contenant qttilz auroyent ttcouuert plujleurs
Uuresnoncncoresueuzcrentreautresunintitule GEORGII AGRICOLAE operaomnidfPour
lequclliure recouurercrimprimeril leuraconttenucycontuendrafairedesgrmsfrtiiz crdef^ens,^
doubtent que les libraires er itnprimcurs,nefkcentf: tofl que lefdiHs txpofans aiirot publielediil liure ice
luyimprimer,quiferoitleuroj}ertout moyen de fe pouuoyr rembourfer de leurfdids fraizCT mifes,
Cr de recetwir lefruid quilz elfiercnt dc leur labeur.A cejle caufe ilz nous ont humblemcnt requis leiir uou
loirfurcepouruoirdenoflreremedecouenable. P A R Q_V O Y nousceconiidere,uoulantfauos
rablement traider kfdiiis expofans en cefi endroit,A. iceulx auos permis cr o{iroye,pemettons crodroy
onsparces prefentesuotdonszrnousplaifl de nozgrace ff^sciale,plaine puiffance O" auiiorite Royal,
quilz puilfent er leur loyfc imprimer, oufaire imprimer, er mettre en ucnte le liure defufdiHfms ce que
pendant zx durnnt le ttmps cr terme defix ans enfttyuans,a. compter du iour O" datte que ledid liurefera
achcuedimprimer,ntilautrelibraireouimprimeurdenofdi(isKoyaume,pays,terresz;rfeigneuriesdeno
Hre obciffance ptuffent imprimer, ou faire imprimer,ny en partit ny entier, ne mettre,ne expofer en uente
fans le conge cr permifiion defdids expofans.Et cefur peine de cojifcation dudiH litire, cr d \imende arbi
traire a nous a applicquer. SI VOVS MANDONS, cr4 chafcun de uous, (i come k luy appara
tiendra que de noz prcfentcs per)ni^ion,concefiion,cr odroy,cr de le^e£i er contenu en icelles. Vous fai
{les,pn-mettezcrfoujfrczlefdiHsexpofansiouyrcruferplainementcrpaifiblement fansen ce lemet-
tre ou donner, ne fouffrir eflrefyid, mis, ou donne aucun empefchement au contraire, lequelfifkiH, mis,
ou donneltur efioymtfkiiies, mettre inconttnent (lyfans delay a plaine cr entiere deliurance au premier
efiat er deu , Cartel eH noRre pUifir. Nonobfiant quelzconqiies lettres a cc contraire. Honne 4 Prfr/S
/e X V I II. iour de Feurier, l'An mil cinq cens cinquante troys,cr de nollre Regne lefeptiefme.

Prfr k Koy enfon confeil

RchilUrt

ILLVSTRISS^ ET POTEN

TISS»-SAXONIAE DVCIBVS, LAND^

grauiis Toringia!,Marchionibus Mifcnx^Comitibus Palatinis

Saxonix^Burggrauijs Aldcburgi Sc Magdcburgi^Comiti^

bus Brcna:,dominis tcrrx Plcifcnfis, m a v r i c i o facri

Imperii Archimarfchalco Sc Elcdori^atqj cius fra#

triAVGVSTO, GEORGIVS Aoris:
cola 5* D»

VM SAEPENVMERo, illuftriiTimi Principes,to

tius rei MctaHicx^ut Moderatus Columclla Rufti

ca;,magnitudinem , tanqua alicuius corporis graii

ditatCjCofidcraflem : uel fingulas eius partcs,quafi

llius corporis membra,numerado perccnfijillcm:

ucritus fum, ne uita prius me dcficcrct , quain unij:

iicrfam pcrciperc poflcm, nedum literis cofccrare t

nam quam longe lateqj hxc patcat, quot Sl quan*

tarum artium, fi non magna, at aliquantula cogni^

tio metallicis ad cam tracftadam neceiTaria fit , ex his noftris Iibris quifq? in*!

tcIIiget.Tam etfi uero res Metallica Gt ampliilima, nec ulla ex parte a Grxn

cis & Latinis fcriptoribus^qui extant,abroIuta,pcrdifficiIes habcat expHca^

tusrtamen quia uetcrrima cll,& hominij generi maxime neccfraria, atq? fru

(fluofiiIima,non dcbcre a nobis neolioi uidebatunEtenim Aoricultura (ci^

entiarum nulla Cinc dubitatione uctuftior,tamen hac res Metallica cft anti^

quior,ucl faltem xqualis Sc coxua: ncmo enim omnium mortalium unqua

abfcp inftrumcntis agrum coluit. Ea uero, ut etiam reliquarum artiij,quariji

omne opus cft in facicndo,inftrumeta aut ex metallis fada funt, aut fine me

tallis non potucrunt confici:qua de caufa rcs metallicahominibus etiam eft

maxime neceftaria. Nani cum hi paucis iftiufmodi artibus carcre po{Iint,ea

rumcp maximus Gt numerus,iiulla finc inftrumcntis quicquam cfFicit : tum

o.mnium rerum,quibus magnx diuitix bona Sc honcftaratione acquirun^*

tur,nihil cft arte metallica utilius:ex agris cnim bcne cultis(ut alias rcs omit

tam)fru(ftus capimus ubcrrimos, fcd uberiores ex fodinis^ Certe una fodi^

na ixpe multo maiorcs utilitatis fru<flus nobis prxbet , quam agri plurimi :

quocirca ex omnium fcrc feculorum memoria cognofcimus, complures ex

metalhs diuitcs fados eire, Sc cadcm multoru rcgum fortunas amplificaire:

^d de his nunc plura non dicam:quod eos locos in primo Iibro,partim hui

us operis,partim alterius,infcripti De ueteribus Sc nouis mctalhs^traclauc^

rim,ac ea,qua? contra metalla Sc ipfos mctallicos dicutur,refellcrim. Qiian^s

qua aiJt res ruftica., cum qua metallicam libcntcr confcro, uarie uidcair cftc

difFufa, tamen in multo plurcs,quam hxc noftra,partcs no diftTibuitur:nec

tam facile prxccptahuius a me tradi poflunt,quam Columclla illius tradi^

4it : quod ipfe coplurcs rci rufticx fcriptorcs, quos fequcrctur, iji manibvis

cc z habuit:

E P I S T O L A

habuit:nempc Grxcos plus quinquaginta, quos edam Marcus Varro re::
cenfct.-Latinos plus deccm,quos ipfe Columella commemorac: ego foluni
C.Plinium Sccundum,quem fequar,habeam:qui tamenperpaucasra^
tioncs uenarum cffodiendarum , Sc metallorum conficiendorum exponit:
res enim metallica tantum abcft , ut uniucrfa fit traclata ab aliquo fcriptorc,
u t ne rj quidem , qui difperfe fcripfcrunt afius aHa de rc,fingulas eius partcs
abfoluerint:quinctiam corum magna efl: paucitas : fiquidem folus ex Grxf
cis omnibus Strato LampfacenusTheophrafti fucceflbr fibrum unum De
machinis metallicis edidit:nifi forte Philonis poetae mctallicus aliquam ar^
tis particulam Cit complcxus : nam Pherecrates in comcediam, infcriptionc
fimile , mctallicos feruos aut ad metalla damnatos uidetur introduxifle : ex:
Laiinis autem Plinius,ut iam dixi,tradidit pauculas laborandi rationes:qui
bus nouos fcriptorcs,qualcfcun<^ fint,oportet annumcrare : nemo cnim iii
fta reprchcnfione poterit carcre,qui eos,quorum fcriptis,etfi paucis,utirur,
dcbita laudc fraudat.Noftra quidem lingua duo libri fcripti funt : alter De
materia; metallicac &:metaIIorum experimento,admodum confufus, cuius
operis parcs ianoratunalter Dc ucnis,de quibus etiam Pandulfus Anglus
fcripfiricfcrtur:fedIibrumGermanicumconfecit Calbus Fribergius,non
icmobilis mcdicus:ucrum uenter eam,quam fumpfit, partcm abfoluit. Niiss
pcr uero Vannocius Biringuccius Senenfis , homo difertus,&: multaru re*
rum pcritus,uulgari Italorum fermone tradauit locum Dc mctallis fiandcn
dis,fcparandis,agglutinandis , Rationcm autem quarunda ucnarum cxco;»
qucndarumbrcuiterpcrftrinxit:quorundamfuccorumconficicndorupIa
nius expofuitrquibus Icgendis renouaui mcmoriam coru,quos uidi quon«s
dam in Italia confici : reliquas res omncs,de quibus fcribo, aut prorfus non
attigit,aut leuiter.Hoc libro Francifcus Badoarius,patricius Venetus,uir ia
nc prudens &:grauis,me donauit: quod tunc fcfedurum reccpit,cum pro«s
ximofupcriorcanno ferdinandvm rcgem,adquemlegatusa Vcne#
tis milTus erat,fccutus Maricbcrgi eflefplura fcriptorcs de re mctallica lite*
ris mandafle non comperio : quapropter,etiam fi Stratonis libcr extarct, ex
his partibus non dimidium artis metalHcae corpus confici poflct , Quo aut
minus multi funt qui dere Mctallicafcripfcrunt, eo magis mihi mirum ui#
dcturtotchymiftasextitifirc,quicopofuerintartificium demetallis alrjs in
aIiamutandis:multosHcrmolausBarbarus,homodignitategcneris8(rgra
dus,ac omni do(flrina ornatus , nominatim protulit : cgo plurcs profcram,
fed infigncs tantum,dele(fi:um enim (cruabo: itacp y^vnivriHx fcripfit Oftha
nes,Hcrmes, Chanes, Zofimus Alexandrinusadfororc Theofcbiam, O^*
lympiodorus itcm Alcxandrinus, Agathodxmon,Democritus,no Abdcs:
ritcs illc,fcd altcr,nefcio qui: Orus Chryforichites,Pcbichius,Comerius,Ilj
anncs^Apuleius^Pctafius^Pelagius^Afi-icanus^Theophilus^Syncfius^Ste*
phanus ad Heraclcum Cacfarem,Heliodorus ad Thcodofiu,Gcberus, Cal
lides Rachaidibus, Veradianus,Rodianus,Canidcs, Merlinus, Raimijdus
Lulius,Arnaldus Villonouanus, Auguftinus Pantheus Vcnctus:foemina2
tres,Cleopatr3,uirgo Taphnutia,Maria ludsca: atq^ hi chymifta: omncs Oi=
rationemfolutam ufurparunt:pra:tcrloamiem Aurelium Augurellum Ari

minenfcm^

E P I S T O L A

mincnrem , qiii foliis iierba uerfu inclufit . Sunt ali] multi de hac rc libri, fed
omncs obfcuri : quod fcriptorcs idi rcs aIicnis,non propriis uocabulis no^
minent:8<: quod ali^ ali)s atcp ali)s uocabulis,a fc conli(flis , utantur, cum res
non mutcnt.lfti magiftri fuis difcipulis uias tradunt , quibus progrefli uilia
mctalla uarrjs modis coda corrumpant , 3c quodamodo in primam rerum
matcriam rcducant,eacp ratione id,quod in ipfis redundat ,auferant : quod
dcficit,compleant : atc^ preciofa,hoc cft aurum Sc argcntum, ex eis conficii;
ant , qux in catillis aut catinis pcrdurent , hacc facere poftint necne pofiint,
non deccrno : quia cnim tot fcriptorcs omni nobis aireuerationc affirmant
fe co pcrucniire,qud curfum fuum dirigcbant,cis fidcs efle uidetur adhibcn
da:quianulloscxhacartcquondam diuitcs cffe fadios fcriptum legimus,
n<!C nunc ficri uidemus,cum tot ubiuis gentium fuerint, 8c fint chymift3e,0:c
mnescp omncs induftria: neruos dics nodcsc]^ contendant,ut maximos au
ri Sc argenti aceruos conftrucre poffint^rcs in dubium uocatunfed ut ca fue
rit fcriptorum indiligentia,ut nomina magiftrorum,qui ex hoc opificio ma
gnam pccuniam cofccuti funt,memoriaE non tradiderint,certe difcipuli de^s
creta eorum ucl non cognofcunt,ueI cognita non feruant . Nam R ea pcrci^
percnt,cuni tam multi fuerint,& fintroppida iamdiu auro Sc argento reple*
uiffent:quorum uanitatcm etiam libri declarant,in quibus Platonis & Ariis
ftotelis,aliorumq? philofophorum nomina infcribunt, ut iftac gloriofac in;«
fcriptioncs (pcdc dotflrinx uiris fiinplicibus imponant . Eft alterum genus
chymiftarum,quod uilium metallorum fubftantiam non immutat, fed ipfa
Kcl auri ucl argcnti colore tingit, Sc noua forma induit : ut ea uideantur efle
qux no funt:qua forma ignis calore de cis, tanq? aliena uefte detracfla in fu^
am rcdcunt {J3cciem:qui,quia decipiunt, no folum fummo in odio funt,fedl
corum fi-aus capite pIccftitur.Nec minus fraudcm capitalem admittit tertiii
chymiftarum genus:quod auri uel argenti particulam,in aliquo carbone ini
clufam, in catinum conijciens fingit fe additamentis , qua: uim cliciendi ha^s
bcant,admiftis conficere uel aurum cx auripigmcnto,ueI argcntum ex plii;:
bo candido fimilibuscp . Vcrum de arte chymica , Ci modo ars eft,alias plu*:
ra:nunc ad metallicam reuertanquoniam cam integram nulli fcriptores liie
ris mandarunt , ac extcrx nationes 5^ gentes noftram linguam non intclli*
ount,& fi eam intdligcrent,exiguam artis partemex noftris iftis fcriptonV
buspofl^ent difccre,hosduodecim libros Deremetallica confcripfi:quo
rum p R I M V s habet ea qusc contra hanc arte & metalla atc^ metallicos, uel
ab rjfdcm dici pofllint: secvndvs mctaHicum informat,&: in fermonem,
qui haberi folet de uenis inueniendis , dilabitur, t e r t i v s eft de uenis Sc
fibris,eorunicp comiflliris. av a r t v s exphcatrationcm dimetiendi ue*
' nas,atc^ etiam expromit officia metallica. q v i n t v s foffionem uenarum
Sc artcni menforis docet. s e x t v s defcribit inftrumcnta Sc machinas me
tallicas. s e p t i m v s cft de experimcnto uenarum. o c t a v v s praccipit
deopificiouenxurcndx,contundenda-,lauandac,torrendac. nonvs exi;
coquendarum uenarum rationem exponit. d e ci m v s rei metallica? ftudi
ofos inftruit ad munus difcernendi argetum ab auro, atcp plumbum ab eo*
deni & argcnto. vndecimvs tradit uias fcparandi argcntum ab acre»

ci 3 D V o D E*

EPISTOLA

D V o D E ci M V s dat prscccpta conficicndi falis,nitri,aluminis,atrameti fu^
torri,rulfuris,bituminis,uim.Hoc autem munus fufceptum,ut propter mul
titudincm rerum no expleuerim,certe explerc conatus fum : nam in eo mul
tum operar & laboris infumpfi , aliquem etiam fumptum impendi : etenim
uenas, inftrumenta, uafa, canalcs, machinas,fornaces,non modo defcripfi,
fed etiam mercede conduxi picTrores ad earum effigies exprimendas:ne res,
qusc ucrbis fLcrnificantur , i^notx aut huius xtatis hominibus aut pofteris
pcrcipiend» difficultatcm atierant: ut nobis non pauca uocabula aflTerre (oa
ient,qua? uctcres (quia rcs crant omnibus notsc) nuda ab enodatione pro^s
didcrut : fed Cit fane id a me pra:rermifirum,quod nec ipfe uidi,necp iegi,nec
ex hominihus fide dignis cognoui:id profetflo quod non uel uidi,uel Iccflu
aut auditum expcndi,non cft (criptum : fiue uerd pra^cipio ea,quae fieri de;s
bcant,fiue narro^quzc fleri foleant,nec qux fiunt improbo, eadem docendi
ratio cefcri debet. Vcrum quo magis ars metallica abhorret ab omni fermo
nis ele^atia,e6 minus hi mei libri funt politi:certe res,in quibus ars illa uer:*
fatur,interdum nominibus carcnt,uel quod nouae fi'nt,uel quod,etiamfi ue
tercs,nominum,quibus uocabantur,mcmoria intcrierit : quarc neceftitate,
cuiueniadatur,coa<rtus quafdam fisnificaui pluribus uerbis coniuncflis,
quafda notaui nouis,quod gcnus funt,ingeftor,difcretor, lotor, exco(flor :
quafdam ueteribus uerbis defignaui,quale eft cifium.Etenim ciim Nonius
Marcellus fcribat^uehiculi biroti genus efte:eo uocabulo nominare confue
ui paruum uehiculum,cui unica cft rotula: quac nomina Ci quis non proba;»
uerit,is rcbus iftis aut imponat magis propria , aut proferat ueterum literis
ufitata . Hi autem libri,principes illuftriflimi, multis de caufis in ueftro no*
mine apparent,fed maxime quod uobis metalla fint fi-ucfluofiftima^na cum
maioresueftriexamplisearum & diuitibus regionibus uberes redituum
fi-U(ftus ceperint : item ued:igalium,qua: peregrini ex urjs penfitant, incolae
ex dccumis : tamen multo uberiores ex metallis ccperunt, ex quibus quoqp
non pauca oppida nobilia orta funt,Fribergum fcilicet, Annebergum, Ma
riebergum,Snebergum,Gairij, AIdebcrgum,ut alia omittam: quin,fi quid
cgo fentio , maiorcs diuitisc nunc etiam in montofis ueftrarum rcgionii lo^*
cis fub terra laient,quam fupra terra exiftant & appareant. Valete,Kemp4
nici) Hermundurorum CalDecerabris, Anno m, d, l.

GEORGIVS FABRICIVS IN LI^

bros Metallicos G E o R G 1 1 ag ricol AEphi*
lofophi pracftantifljmi»

s

AD LECTCREM,

1 iuuat ignita coonofccrc frontc Chimscram,

Scmicanem nympham/cmiboucmcp uirum:
Si ccntum capitum Titanem,tot'cp fcrentem
Subhmcm manibus tcla cruenta Gygen:
Si iuuat>(5:tneum penctrareCyclopis in antruitl,

Atque ahos, Vatcs quos pepcrcre,metus:
NLincplaceatmecumdoAoseuoluerehbros,

hioenium agricolae quos deditacretibi,
Non hic uana tenet fufpeniam fabula mentem:

Sed prccium,utihtas muka,legentis erit.
Quidquid terra l7nu,arcmiocp recondidit imo,

Omnctibimuhiseruitantehbris:
Siuc flucns fuperas uhro nitatur in oras,
Inucjiiat facilem fcu maois arte uiam.
Perpetui propriis manant de fontibus amnes,
Eit oraais Aibuneac fponte Mephitis odor.
Lethalcs fiint fponte fcrobes Dicscarchidis orar,

Et micai c mcdia conditus ignis humo.
PlanaNarifcorumciimtellusarfitinagro,
Ter curua nondum falce refe<fi:a Ceres.
Ncc dedit hoc damnum paftor,nec luppiter ignc:

Vulcani per fe ruperat ira folum.
Terrilico aura foras erumpcns,incita motu,
Sa?pe facit montes,ante ubi plana uia eft,
H^cabil:rufacauis,imoq^incognitafundo,

Copnita natura facpe fuere duce»
Artc hominum,in lucem ueniunt quoc^p multa , mahlK^

Terra: multiplices efFodiuntur opes»
Lydia fic nitrum profert,IsIandia fulfur,

Ac modo Tyrrhenus mittit alumen ager,
Succina,quatrifidofubitaequorViftuIacornu,

Pifcantur Codano corpora ferua finu.
Quid mcmorcm rcgum preciola infignia gemmas,

Marmoracp excelfis ftruda fub aftra iugis C
Nil lapides,nil faxa moronfunt pulchra metalla,

Crccfe tuis opibus clara,Mydacp tuis,
Qiiarq:? accr Macedo tcrra Creneide fodit,
Nominc permutans nomina prifca fuo,
Atnuncnoiiullisccdit germania terris,

■tc^' 4 Terra

Terra ferax hominiim,tcrracp diues opum,
Hic auri in uenis locupletibus aura refulget,

Non alio meffis carior ulla loco»
Auricomum extulerit felix Campania ramum,

Nec frudu nobis deficiente cadit,
Eruit argenti folidas hoc tempore maiTas
FoiTorjdepropriisarmaqjmilesagris.
Ignotum Grarjs eftHefpcriiscjp metallum,

Quod Bifemutum lingua paterna uocat.
Candidius nigro,fed plumbo nigrius albo,

Noftra quocp hoc uena diuite fundit humus,
Funditur in tormenta,corus cum imitantia fiilmen,

Ms,in'c^ hoftiles ferrea mafla domos.
Scribuntur plumbo Iibri:quis credidit ante

Quam mirandam artem Teutonis ora deditC
Nec tamcn hoc alrjs,aut illa petuntur ab oris,

Eruta Germano cuncfla metalla folo»
Sed quid coo harc repeto,monumentis tradita claris

A G R I c o L AE, quac nunc docfia per ora uolantC
Hic cauflis ortus,& formas uiribus addit,
Et quserenda quibus fint meliora locis,
Qua: (l mente prius legifti candidus acqua:

Da rcliquis qu oc^ nunc tcmpora pauca libris.
Vtilitas fequitur cuItorem:crede,uoIuptas

Non iucunda minor,rara Iegentis,erit.
ludicioq? prius ne quis male damnet iniquo,

Quas funt audloris munera mira Dei:
Eripit ipfe fuis primum tela hoftibus,incp
Mittentis torquet fpicula rapta caput.
Fertur equo Iatro,uehitur pirata triremi:

Ergo necandus equus,nec fabricanda ratisC
Vifceribus terrac lateant abftrufa metalla,

Vti opibus nefcit qudd mala turba fuis C
Quifquis es,aut dodis pareto monentibus,aut te

Inter habere bonos ne fateare locum.
Sc non in pracrupta metallicus abrjcit audax,
Vt quondam immifTo Curtius accr equo;
Scd prius edifcit,quac funt nofccnda periio,
Quodcp facit,multa do(fl:us ab arte facit.
Vtcp gubernator feruat cum fidere uentos;

Sic minime dubiis utitur ille notis»
lafides nauim,currus regit arte Metifcus:

FolTor opus peragit nec minus arte fuum.
Indagat uenac fpacium,numcrumcp,modumcp,
Siuc obliqua fuum,red:aue tendat iter,

Paft>r

Pallor ut cxplomt qux tcrra Cit apta colcnti,

Qiia: bene lanigeras,qucc malc pafcat oucs»
En tcrra:intcntus,quiduinculalineatenditC

Fungitur officio iam Ptolcma?c tuo.
Vtcp fua; inucnit mcnfuram iuraqj ucna:?,

In uarios opcras diuidit ind e uiros,
lamq? aggrcffus opus,uiden' ut mouet omnc quod obftat,

AlTidua ut ucrfat ftrenuus arma manu C
Ne tibi furdcfcant ferri tinnitibus aures,

Ad grauiora ideo confpicienda ueni,
Ijiliruit cccc fuis nunc artibus illc minores;

Scdulitas nulli non opcrola loco,
Metiri docct hic ucnx fpacium^ modumc]^,

^/tcp rcgat pofitis finibus arua lapis,
Nc quis transmilTo uiolentus limite pcrgens,

Non fibi conce{Ias,in fua uertat,opcs,
Hicdocctinftrumcnta,quibusPlutoniarcgna

Tutus adit,faxi pcrmeat atqp uias,
Quanta(uides) folidas expugnet machina terras:

Machina non ullo tempore uiGi prius,
Cede nouis,nulla non inclyta laude uetuftas,

Pofteritas meritis eft quocjj grata tuis,
Tum quia Germano funt hxc inuenta fub axc,

Si quis es,inuidia! contrahe uela tuse,
Aulbnis ora tumet bellis,terra Attica cultu,

Germanum infractus tollit ad aftra labor,
Nec tamen ingcnio folet infeliciter uti,

Mite geratPhcebi,feu graue Martis opusj
Tempus adcft,ftru(flis uenarum montibus,ignc

Explorarc,ufum quem fibi uena ferat.
Non labor ingtnio carcrhic,non copia frudtu,

Eftadaperta bonscprimafeneftrafpei,
Ergo inftat porro grauiores ferre labores,

Intentas operi nec remouere manus,
Vrere fiue locus pofcat,feu tundere uenas,

Siue lauare lacu practer euntis aqusc,
Seu flammis iterum modicis torrere necefle eff,

Excoqucre aut faftis ignibus omne malum,
Ciim fluit xs riuis,auri argenticp metallum,

Spes animo foftbr uix capit ipfefuas,
Arpentum cupidus fuluo fecernit ab auro,
Et plumbi lentam demit utric^ moram.
Separat argcntum,Iucri ftudiofus,ab ^cre,
Seruatis,linquensdeteriora,bonis,

Quae

Qux fi cunda uelim tcniii percurrcrc ucrfu,

Ante alium reuehat Memnonis orta diern,
Poftremus labor cfl:,concretos difcere fuccos,

Qiios fert innumeris Teutona terra locis,
Quo fal,quo nitrum,quo pacflo fiat alumen,

V^fibus artificis cum parat illa manus:
Nec non chalcantum,fulfur,fluidum9 bitumcni

Mafl^aq; quo uitri lenta dolanda modo.
Sufcipit ha-c hominum mirandos cura laborcs,

Paupcricm ufcpadeo ferre famemc^ graue cft,
Tantus amor ui^flum paruis extundere natis,

Etpatrias ciuem non dare uellc malunl,
Nec manct in terra* foflToris merfa latebris

Mcns,fed fert domino uota prccesc^ Dco.
Munificsc expe(fi:at,fpe plenus,munera dcxtrar,

Extollens animum la^tus ad aftra fuum,
Diuitias c h R i s t v s dat noticiamcp frucndi,

Cui mcmori grates pciflore fempcr agit.
Hoc quoque laudati quondam fccere Philippi,

Qui uirtutis habent cum pietate decus,
Huc oculos,huc flecfle animum,fuauifRme Leftor,

Au<fl:oremq? pia nofcito mente Dcum.
AG Ri coLAE hincoptaus opcrofo fauftalabori,

Laudibus eximrj candidus efto uiri»
Illc fuum extoUit patrijE cum nomine nomen,

Et uir in ore frequens poftcritatis erit,
Cundla cadunt Ietho,ftudri monumenta uigcbunt,

Purpurei donec lumina (olis erunt.

Mifenae m, d, lu
eludoilluftri.

GEORGII AGRICO'

LAEDE RE METALLICA

LIBER PRIMVS.

VLTI habent hanc opinionem, rem metal/icam
fortuitum quiddam elTe, 6crrordidum opus,atc|j
omnino eiufmodinegotiii quod nontam artis
indiocat quamlaboris. Sedmihi,cumrinoulas
eius partes anmio, cx cogitationcpcrcurro,res
uidetur longe ahtcr fc habere. Siquidcm me^
tallicus fit oportet fua^artisperitifsimus, utpri
^ mofciat, quimons, qui collis, quxue ualleftris
=i aut campeilris pofitio utilitcr fodi pofsit,aut re^*
cufet fofsionem, Dciiue u -nac, fibra?, commiiluracq? {axorum ipfi patcj»
ant. Moxpernofcatmait'pliccsuariafcpfpecicsterrarij,fuccorum,oem:»
marum, lapidum, m2rmcrij,faxorum,metalIorum,miftorum:tum habe;*
at cognitam omncm omnis operis fub terra laciendi rationcm. Nota de^
nicpipfifintartificia matcria; experiendar, &:paranda:ad excoctionem,
qua: etiam ipfa cfi: admodum diuerfa, Nam aliam exigit auru & arpcntij,
aliamscs, aliam argcntum uiuii,aliamferrum, aliam plumbij,&:in eo ipfo
difsimilem candidum ac cincreii uel nigrum . Qiiamuis autcm ars fuccos
liquidos coquendi ad fpifsitudinem cttc fe:reta a mctallica pofsit uideri,
tamcn quia i^dcm fucci effodiuntur ctiam in terra dcnfm^ aut excoquuu:*
tiirex quibufdam terrarijlapidiimuepeneribus,qua:metallici effodiunr,
Sc quorum qua^dam metallis non carent, ?h ca feparari non debet, qua;
cxcocftio iterii non eft fimplex,etenim alia cft falis,alia nitri,aliaaluminis,
alia atramenti futorrj, alia fiilfurjs, alia bituminis . Mctallicus pra:tcrea fit
oportet multarum artiij &: difciphnarumnon ignarus:Primo PhilofiD^
phia?, ut fubterraneorij ortus &'caufas,naturasc[j nofcat: Nam ad fodieu;*
das uenas faciliore Sc comodiors uia pcrueniet^ScT ex effbfis uberiorcs ca;»
pietfru(ftus, Seciindo Medicinar, utfofforibus&alrjs opcrariisproui^
derepofsit, nein morbos, quibus prxca^teris urgentur, incidant:autfi
inciderint, uel ip{e eis curationes adhibcre, uel ut medici adhibeant cura^
re , Tertio Aftronomia?, ut coqnofcat cccli partes, atq? ex cis ucnarii cx=*
tenfioncs iudicet.Qiiarto Menfurarij difciplina^^ut et mctiri queat,quam
altefodiendus fit puteus,ut pertineatad cuniculij ufqj qui ec) agirur, &
certo^ cuiq? fodina:, prarfertim in profundo, coftitucre fincs terininosq?.
Tum numcrorij difciplina: fit intelligens, ut fumptus,qui in machinas 8>C
fofsiones habendi funt,ad calculos reuocare pofsit . Deinde Architc<ftu^
rac, ut diucrfas machinas fubftrucT^ioncfcp ipfc fabricari, uel maqis fabri^
candi rationcmalijscxplicare queat. Poftca Pi(flurar, utmachinarijex^
empla deformare pofsit. Poftremo luris, maximemetallici fitperitus, ut
&:alterinihil furripiat, &rfibipetat noniniquij, munufcjjaliisdc iurcrc:*
(pondendifuftineat, Itac^ neceffeeftut is,cuiplacentcerta; rationcs&

«i praxc*

s DEREIMETALL.ICA

prccteptarci metallicx hos alioscp noftros libros ftudiofe diligenterq^ le
gat, aut dc quacp re confulat expericntcs metallicos, redpaucosinueni^
ci: gnaros totius artis. Etcnim plcrunc^ alius fodiendi ratione tenet: alius
pcrccplt rcicntiamlauandi, alius artc excoquendi confidit : alius difcipliis
nam tcrtx meticndx occultat : alius artificiofe fabricatur machinas : alius
dcniq? iuris metallici pcritus cft » At nos ut inucniendorii Sc cSficiendo* "
rum metallorum fcicntiam non pcrfecerimus, hominibus certe ftudiofis
ad eam pcrcipicdam magnum afferemus adiumentii» Verum accedamus
ad inftitutam rationcm»

[ VM fcmperfucrit interhomines fummademetallisdiftenfio^quod
alrj eis prxconiii tnbuerent,alri ^^ grauiter uituperarcnt,uifum mihi
cft,antcquam metallica prsccepta tradam , ueritatis inueftigandec caufa
remipfimdiligcnterexpendere. Ordiar autemab utilitatis quacftione,
qii2c duplcx eft,autcnim quacritur,utilisnecnefitars metallicahisqui
ucrfanturineiusftudio:autreliquis hominibus utifisne fit, an inutilis,
Qui mctallicam cenfcnt inutilcm cfte his,qui fuum ftudium in ipfa colIo=s
cant, aiunt primo uix centcfimu quemc^ fodientem metalla, ucl id genus
alia, fi-ucfcus ex ea re capere . Sed metallicos, quia omnes fuas opes certas
&:bcncconftitutascommittijt dubiaE&: lubricas fortuna;, plcruncp fpe '
falli, fumptibusqj Sc ia^fturis cxhauftos amarifsima tandem uitam, 8>CmU ]
fcrrimam dcgcre . Verum ifti non uident quantu diftct dodlus & ufu pe^ '
ritus metallicus ab artis ignaro atq^ imperito, hic fine ullo deledu & diG '
criminc irodit uenas, ille eas experitur atcp tentat: Sed quia inuenit uel ni^f
mis anguftas Sc duras, uel laxas 8c putres, ex eo colligit ipfas utilitcr fodi
non pofle : itacR fodit fcledas tantum:quid ioitur mirumC" rerum metallL*
caru impcritum damnum facere C peritum uero fiudus ex fofsione cape*:
re ubcrrimosC' Contingit idcm agricolis , Nam qui tcrram arant, ficca pa
ritcr SC denfam dC macram, eicp mandant femina, tanta non faciunt mefi
fcm, quantani hi qui folum pingue ac putre colunt, 8c in eo faciunt femci:
tem. Cum autem multo plurcs metallici fint artis impcriti quam periti,fit
ut metallorum fofsio pcrpaucis cmolumcnto fit^ detrirhcntij affcrat mul^^
tis. Siquidcm uulgus metaHicorii^quod cft cognitionis ucnarum rude ig
narumqj, non raro 8c opcram 8c olcix perdit . Id cnim magna cx parte fo*
Ict accurrere ad mctalla, cum ucl propter magnii 8c grauc xs alienii, qup
fc obftrinxit,mercatura depofucrit,ueI laboris comutandi gratia relique^
rit falccm 8c aratrum. Quamobrem Ci quando incidit in ucnas mctallorii
aliorumue fofsilium fcccundas, id bona magis fortuna accidit, quam ali*
qua fubtili animaduerfione . Quod autem mctallica multos auxerit diui^
tr)s cx hiltoiTJs intclligimus, etcnim inter fcriptorcs antiquos conftat ali/:
quot rcfpub. florcntcs, nonnullos rcoes, plurimos homincs priuatos ex
mctallis coriimuc ramentis diuites effe fados. Quam rcm multis claris 8C
illuftribus exemplisufus, in primohbroDeuetcribus&nouis metallis
mlcripto dilataui atcp cxphcaui, exquibus exemplis apparctmetallicam
fuis cultonbuj cfle utilifsimam. Deinderjdcm rcprchenforcs dicunt me«i
tallicar qua:ftu mmime cffc ftabilem,magnifc^ laudibus effcrunt agricul*:

turam

IrlBElt PRIMVS. ^

Curam. Quam autcm uere hoc dicant non uideo : cum argcntana metalla

Fribergi ad aiinos iam quadringetos inexhaufta durent,plumbana Gofe
larixadfexcentos^quorumutruncpexannalium monumentisconquiri
poteft : Schemnicf) uero 8c Cremnici) communia argcnti et auri ad ocftin
gentos,quod antiquifsima incolarii priuilegia loquuntur. Sed dicunt
(ingularum fodinarum qua^ftum ftabilem non efTe quafi ucro mctallicus
unifodinacautfitaut addidus eftc debcat,acnon multi comunitcrim^s
penfas faciant in mctalla : aut peritus artis non fodiat altera uenam, Ci pri^
oris fortuna eius uotis amplius non refpoderit: attamen Schonbcrgri "^^
calli, quod Fribergi eft, qua:ftus fupra hominis actatem ftabilis pennafit,
Vcrum mihi n5 cft in animo derogare aliquid dc dignitate aoricuItura%
minusq; ftabilcm quxftu metallicorum cfTc, non libcntcr modo, fcd ctia
(empcr fatcbor, quod uena: tandem definant effundere mctalla,cum apri
in pcrpctuiJ cftcrrc frugcs folcant, Scd mctallicorum qua:ftus quo minus
cft ftabilis, eo eft ubcrior, ut inita ratione quod ftabilitati deeft, ubertate
repcriatur acquari : Etenim fodina; plumbarise quxftus annuus cum frus:
«flibus agri optimi coparatus, ipfis triplus aut minimii duplus cft ♦ Qu.iot
crgo partibus anteccdit eifdem fru(fi:ibus qua:ftus argetaria: uel aurariai
uenEcC' Qiiocircaucreacfcite XenophonfcripfitdcAthenicnfiii aroen^
tan-js mctallis , Eft terra in qua,fi femente feceris, non flindit frupes, fi ae^
ro eam foderis, multo pluresalit, quamfifrugcs ferret. Habeantioitur
fibi agricolac uberes campos colantq? colles fertiles frugii gratia: metalli;*
cis ualles tenebricofas rclinquat, Sc mon^tes ftenles, ut ex ipfis eruant oe^
mas 8<:metaIIa, non precia modo frugum,fcd rerum omniii quas uendun
tur .Tum dicunt periculofum cfTe metallica: operam dare,quod metallo^
rumfofroresinterimanturmodoabaere peftifero, quem fpiritu ducunt»
modohaurientespuluerem pulmones exulceratem, macic extabefcant:
modo intercant, ruinis montium opprefsi: nunc uero de fcalis in puteos
dclapfibrachia,crura, ceruices frangant, nullii autem utihtatis frudum
tanti a:ftimare debcre, ut propter eius magnitudine falus hominis Sc uita
adducaturinmaximiiquodcp periculum 6<f extremum difcrimen. Hscc
quidemfateorpcrqua grauiaefle atcj? adeo plena terroris&: periculi,ut
ipforum uitandoru caufa cenferem metalla fodieda non efTe, Ci uel fa^pius
in ea incurrerent metallorii foIIbres,ueI ab eis fibi nulla ratioe caucre pof
(ent.Qui enim non potior cfTet uiucndi ratio,quam uel uniucrfa poCside^
di, nedum metallaC quan^ qui fic pcrit, pofsidet quidem nulla, (ed ea re*
linquit harredi » Cum autem raro eiusmodi accidant,&: improuidis dun^
taxat foflbribus, metallicos non abfterrent a fofsione metallorii, ut nec a
fuoartificiofabrosmateriarios abfterret unus ahquis exipfis, qui, quia
incaute egit,ab alto xdificio delapfus anima efi-Iauit. Ifta refpondi ad Bn^
gula, quas mihi obrjcere folent hi,qui uociferantur rem metallica fuis cuU
toribus efte inutilem, cum quod fumptus impendantad inccrtii cafum,
tum quodipfa comutabilis fit&T perniciofa. Nunc uenioad eosquici*
andem carteris hominibus utilem non efle aiunt,quiafcilicet metalla 8C
gcmmac, &:reliqua fpfsilium genera ipfis inutilia fint* Quod contendunt

si X partim

^ D E RE .M E T A L L r C A-

partim probarc argumentis, Sc cxemplis, partim conuitio a nobis cxtot^
cjuere : utuutur autem primo his argumctis ♦ Tcrra non occultat & ab o^
culis rcmouct ca Gwx hominii gcneri utilia funt 8c neceffaria,fcd ut bene*
ficabcnionac^mater maxima largitate fundit ex fcfe, &rin afpctfium lu^;
ccmqj profcrt hcrbas, lcgumina, frugcs,fru(fius arboriirat fofsihain pro<s
fundo pcnitus abftrudit, eruenda igitur non funt. Quia ucro ipfa cruunt
homincs fcclcrati, quos ut pocta; loquuntur, ferrea ifta 2ctas progignit,
Ouidius eam audaciam mcrito infcquitur his uerfibus»

Ncc tantum fcgetcs ahmentacp dcbita diues

Pofccbaturhumus,fcd itumeftin uifcera terra?,

Qiiafcprccondidcrat, Stygrjsq? admoueratundis,

Effodiunturopcs,irritamentamalorum, ' :

lamcp nocens ferrum fcrroc^ nocentius aurum

Prodicrat, prodit bellum ♦
Altcrum corum argumcntum eft : Metalla nullum utiHtatis fru<flii ho
mini precbcnt, ea igitur fcrutari non debemus » Cum enim homo conftet
ex animo Sc corpore, neutru egetfofsihbus : animi nanqp paftus fuauifsis*
mus eft contcmplatio naturac , optimarum artium difciplinarumcp co*
onitio, pcrceptio uirtutum*, inquibus optimis rebusfifeexerceatfatu*
ratus bonarum cognitionij epulis nullius rei defiderio tenetur. CorporiS
uero natura quamuis uidu ucftituc^ neccflario cotenta fit, fruges tameni
terrsc atqi diucrfi generis animantes,ipfi fuppeditat mirabilem cibi 8c po
tionis copiam, qua comodifsime alitur, augefcit, uitam ad multum tem#
porisproducit» Linum autcm & lana multorumq^ animahii pelles cor#
pori ucftitii dant copiofum et parabilem ac minime carum,delicatum ue#
ronccdiiBcilem inuentu arborum lanugo,quodfericum appellatur, 8^
bobicistcla?,utnihilprorfusipfi opusfitmetallis pcnitusin terra abdi*
tis Sc maxia ex parte preciofis.Quare quod abEuripide didum eft ferunt
probari in omni dodorum hominum ccetu, atc^ id merito femper in ore
habuifte Socratcm,

Non.opcrafunt argenteaatc^ purpura -

Vitac hominum, fed magis tragocdisufuu '

Laudant ctiam hoc Timocreontis Rodrj: Vtinam cscce Plute nec in tet

ra, nec in mari, nec in cotincntc appareres, fed habitares in Tartaro ScA*

charonte,ex te enim omnia oriuntur mala qux fubeunt homines, Ad ccc

lurn laudibus extollunt uerfus Phocylidis»

Aurum atq^ argcntum damno cft mortalibus, aurum

Duxfcclerum, uitx peftis,rerumq? ruina,

O utinam dadcs non dclcd:abilis cfTes,

Tc propter fiunt raptus, homicidia, pugnse,

Fratribusinfcnfifratres,natifc^ parentes,
Placet prscterea cis iilud Naumachrj:

argcntum puluis Sc aururrt»

PuIuisarenofopelagiquicunq^IapilH '

Littore quic^ iacent fluuiorum margine Iparfi,

Contr;i

f

t I B B R P R r M V S. 5

Contra uitupcranthos Euripidis uerfus»

Plutus deus fapientibus, funt cactera

Nugse, fimulcp uerborum prxftigix,

Item hos Theognidis,

Te pulchcrrime Sc 6 placidifsime Plutc deorum
Dum teneam, pofsum uel malus effe bonus,
InfecflanturAriftodcmu Spartanumquod dixerit ; pccunia! uir, pau^
pcrnullusnc(^bonuseft,neq^ honoratus . Rcprchcndunt hscc Timo^
dis carmina ♦

Argentum&ranima&rfanguiseftmortalibus,»

Cuius fibi qui non congefsit copiam,

Vagaturillcuiuosinter mortuus.

Accufant denicp Menartdrum quod fcripfcric,

Epicharmus elle prardiCat Deos, aquam,

Vcntofq^ Sc ignem, terram, folem, fydera,

At ipfe iudico cflc Dcos utiles

Aurum argentumcp noftrum, nancp (i domi

Ponens tua: locaueris hos, quicquid uoks

Pctas licct, tibi contingent omnia:

Agcr, domus, feruic^ 8>C opera argcntca,

ISIecnonamici,iudiccs, teftes, modo

Largire, nam deos miniftros pofsidcs.
Hasc pra^tcrca prcmunt argumenta, metallorij fofsionibus agri uafta
tur, quo circa quondam Italiaccautijeftlege,nequismetalIorijcaufater
ram fodcrct, Sc agros illos ubcrrimos, ac uincta ohuctaq? corriiperet,fyU
uas&:ncmorafucciduntur,namIignis infinitis opuseftadfubftru (ftiocs,
ad machinas,ad metalla excoquenda.Syluis autem 8c ncmoribus fuccifis
cxterminantur uolucrcs 8»C beftia:, quarij plera^C]^ homini cibus funt lau*
tus &:fuauis , Venac mctaUicac lauantur, qujc lotura,quia ucnenis inficit
riuos & fluuios, pifccs aut necat, aut ex eis abigit . Cum igitur incolaj rcs:
gionum proptcr agrorum,fyluarum, nemorum, riuorum,flttminij uafti*
tatem incurrant in magnam difficultatcm rcrum, quac fuppcditant ad ui*

dlum,parandarum:proptcrlignoruminopiamaiorcmimpcnfamfaciant
in a^dificia extrucnda, palam ante oculos omniij cft,plus in fofsione detri
menti effe, quam in mctaHis emoIumenti,qu2c fofsione pariiitun Dcinde
€xemphsacritcrpugnantes,contrametallaclamant,pra;ftatifsimijquen^
que uirum uirtutibus cotentumea neglexifle: laudantCj^Biantempro^
pterea quod ifta ludibria fortunsc ne fua quidem putaucrit,cius cnim pa#
tria Pricncm cum cepifTcnt hoftes, Sc fui ciucs onufti rcbus prcciofis de#
diflentfcfeinfugam, intcrrogatus a quodam curnihildc fuis bonis fecii
efferrct, rcfpondit: omnia mea mecum porto . Et Socratcs inquiunt acce
pituigintiminasadfc miflas ab Ariftippo grato difcipulo, fed eas Dei
iuflu afpcrnatus eidem remifit. Ariftippus auteminhacre fecutuspra:^
ceptorem aurum fpreuit, ac pro nihilo putauit . Cum cnim itcr faceret u^
na cumferuis, dci)prx auri pondere tardius irent, iufsit eos tantum ipfij»

21 3 us

^ DEREMETALLICA

usrctinere, quantumfine laboreferre poflent, reliquum defe abfjcere,
Qiiin Anacreon Tcius uetus atcp nobilis poeta quinqp talenta^ quibus a
Polycratedonatusfuit, cumdeiis duas no^fles folicitus fuifTet , reddidit
dicens non cflc diana curis, quse fint fufcipienda de ipfis . Nobiles item
&: corcpie fortes imperatores fuerunt philofophoru fimiles auri argetic^
dcfpicientia ac contemptionerfiquidem Phocion Athenienfis,qui facpius
dux exercitus fuit, magnii auri pondus , fibi dono mifTum ab Alexahdro
Macedonumrcoe, paruum duxit& contempfit, &:M. Curius aurum,
Fabricius Lufcinus argentum 8C acs referre Samnitibus iufsit . Sed etiam
refpub. quardam aurum 8c argentum legibus Sc inftitutis ab ufu et tratfla
tione fuorum ciuium excluferut, Etenim Lacaedemones decreto &difci
phna Ly curoi diligenter inquirebant in fuos ciues,ea pofsiderent nec ne,
poiTefrorautemdeprchenfus pccnas legibusSi iudicio dedit. &: oppidi
adTiorim, quod Babytace nominabatur,incola:atc]p habitatores aurii
defodiebantinterra, nequiseouteretur. & Scytarchae ufum auri argen*
ticKCondemnabant,utauariciafeabdicarent, Tum metalla conuiciisia^
(ftantur . Primo autem petulanter ifti malediciit auro & argento,uocatC]^
funcfl:as &C nefarias peftes humani generis,nam ea qui pofsident maximo
inpcriculofunt, quos deficiunt, pofTeflbribus tendunt infidias, quam*
obrcm utrifq^ farpenuero caufa interitus & exitrj flierunt. Siquidem Po#
lymneitor rex Thracum, ut potiretur auro, interfecit Polydorij illuftrem
hofpitem & filium Priami, foceri fui 8>C ueteris amici . Thefauros quoc^
auriaroenticputrapcrctPygmaleonTyriorumrex fororis maritu&fa*
cerdotcm, nullam habens rationem neq^ affinitatis, nccp religionis, obtf
truncauit. AurigratiaEriphyle Amphiaraum maritum hofti prodidit,
Lafthenes Olynthum urbem Philippo Macedoni: Sp. Tarperj filia auro
corruptaSabinosin arcem Romanam accepit. C. Curio patriam auro
uendidit Cacfari didatori . At Aefculapio fummo medico, 8)C ut habitus
eft, Apollinisfiho,auruminterituscaufafuit. SimiliterM. Crafluscum
auro Parthorum inhiaret, profligatus una cum fifio 8c undecim legioni*
bus, hofti ludibrio fuit. Is enim aurum liquidum infundens in ridtum imt
terfc<fti dixit: Aurum fitifti,aurum bibe. Sed quid multis hiftoriarum cx*
emplis hic nobis opus eftC cum uideamus diebus fere fingulis propter ail
rum aroentiimue fores effringi, perfodi parietes,miferos uiatores occidi,
ab ifto rapaci 8c crudeli genere hominii nato ad furta, ad facrilegia,ad exfi
curfiones 8c latrocinia, fures cotra correptos fufpendi, facrilegos uiuos
comburi,latronumartusrota confringi,beIIa quoq^non exitiofa tantu
i^s quibus inferuntur, fed rjsetiam qui ea faciunt, geri propter eadem,
Quinetiam ea ipfa, dicunt, dant facultatem ad omne flagitium, uirginum
fcilicet corruptelas, 8c aduIteria,&C incefta,ftupra denic^ quar per uim of*
ferutur . Itac^ Poetx cum fingunt louem in aureum imbrem uerfum,atc]^
illapfuminfinum Danaes,nonaliuduoIunt,quam ipfum auro muniflc
fibi tutam uiam, qua ingrederetur in turrim ad uitium faciendum uirgini*
Prajtcrea auro 8c argento multorum fides labefacHratur, emuntur iudicia^
infinita fcelera eduntur. Etenim ut Propertius inquit,

Aurca

LIBER PRIMVS y

Aurca nunc uere {iint fccula, plurimus auro

Vcnit honos, auro conciliatur amor,
Auro pulfa fides, auro ucnalia iura,

Aurumlcxfequitur^mox finelegepudon

Et Diphilus
Auro puto nihil quicquam potentius,
Illofccantur, illo fiunt omnia.

Optimus igitur quifcp ifta merito ac iure contemnit, 8c pro nihilo du;*
cit, Illudqjdicit fenis Plautini:

Odi cgo aurum, multa multis fscpc fuafit perperam.
Ibi ucro etiam Poetac acerbe, &: cotumcliofc inuchuntur in pecuniam
ex auro 8>C argento conflatam . Inprimis autcm luucnalis:
Quandoquidem inter nos fandifsima diuitiarum
Maicftas, & G fiinefta pccunia templo
Nondum habitas, nullas nummorum creximus aras.

Et iii aho loco ♦

Prima percgrinos obfccena pecunia mores

Intulit, Sc turpi firegerunt fecula luxu

Diuitiac mollcs»
Et plcricp uehementcr laudant rerum permutatione, qua ante reperta
pecuniam quondam homines ufi funt, Sd nunc fimplices qua^dam natio^
nes utuntur . Dcinde reliquis metallis grande conuitium fiiciunt, impri*
mis ucro fcrro, quo nulla pernities maior hominum uita^ afFcrri potuit:
ctenimex eo cflTiciunturgladi^, pila, hafta>, conti, fagittaj, quibus homis;
nes uulnerantur, Sc c3cdes,Iatrocinia,bclla fiunt, qux res cum Plinio fto^
niachii mouiftet, fcripfit:ferro utimur non cominus folum,fed etiam mif^
(ili uolucric^, nunc tormcntis exculTo, nunc lacertis, nunc ucro pcnnato,
quam fcelcratifsima humani ingenii fraudem arbitror . Siquidem ut ocy*:
us mors peruenirct ad hominem,aIitem illam fecimus,pennascp fcrro dc^:
dimus . Vcruntamcn mifsile in unius corporc figitur, item faoitta fiue ea
am mittat arcus, fiue fcorpio, fiue catapulta,at fcrrcus bombardsc olobus
in aerem exprcfliis, per mul toru corpora ire poteft, &: nullii marmor fax^
iimue obicdum tam durum cft, utipfum fuo idu fuaq? ui non pcrfrinoac
Quocirca altifsimas turres acquat folo,et muros firmifsimos findit, perrii
pit,difricit:ut certe bahfta!,quas mittunt faxa,&: arietes atcp alia uetcrii tor
nicnta^quas murum percutiunt, & propugnacula dcijciunt, cumbom;^
bardiscomparata,nonmagnamuim habere uideantun Qua; bobardgc,
quia horribiles fijndunt fonos Sc fi-emitus, non fecus ac Ci tonitrua cfFcnt:
cmittunt cx Cc flammas corufcantes, ut fulgctra,acdificia qua^c^ affligunt,
comminuunt, difsipant, ignem euomunt &:incendium excitant,non sdi^
ter atq^ fulminum iaAus: de noftra? actatis imprjs hominibus diccretur re
d:ius,quam quondam de Salmoneo,fulmina eos eripuiffe loui et a mani^
bus cxtorfifTc, imd ucro hanc pcrniciem hominum ab inferis emiflam in
terras, ut plurcs und idu concidentes ad fe raperet orcus . Sed quoniam

a 4 bombar:?

9 DEREMETALLICA

bombardsE qua: in manu teneri pofrunt,hodie raro fiunt ex ferro,magJi3e
nunquam, fed ex arris &: plumbi candidi quadam miftione, idcirco in scs
&:plumbumplura malcdidla conferunt, quam in ferrum , Hocloco^eti^
am commcmorant xneum Phalaridis taurum, a^neum Pergamenoru bo
uem canem ferreum, eculeum, manicas, compedes,cuneos, uncos,Iamiis
nas ionitas. His homincs crudeHter torti,confitentur maleficia SC fiicino=*
ra,qux nunquam comiferunt,atc^ innocentes omni fupplicio miferrimc
fic cxcruciati nccatur. Plumbum etiam nigrum peftiferum et nocens efle,
eoc^Iiquidopuniri homines,exhoccarmineHoratij,d€foriunaloquen
tisconuincitur,

Te fcmper anteit {a:ua nccefsitas

Clauos trabaleis, & cuneosmanu

Gcftans ahena, nec feuerus

Vncus abeft, liquidumc^ plumbum ♦

Vt uero magis odium concitent in hoc metallum, non filent de plum*

batis & globulis paruarum bobardarum ex eo fadis, dC laefionis necisc^

caufam in ipfum coferunt. Itac^ cum naturainprofijndo terracmCtallape

nitus abftruferit, ad ufusuita: nonfint neceflaria, fpreta funtaboptimo

quoq^ uiro 8c repudiata, effodienda non funt,&: cum effofla femper mul

torum & maonorum malorum caufa extiterint : fequituripfam etiamar*

tem mctallicam hominu generi utilem non efle, fed noxiam exitiofam^ ♦

Iftis autem tragcedris uiri boni complures ita perturbatur, ut odium acer

bifsimum in metalla concipiant, eaq^ prorfus non gigni uelint,aut genita

anemineomniumeffodi. Sedquomagisfingularem illorum integrita*

tem Sc innocentiam bonitatemcjp laudo, ed maiori curae mihi erit, ut om*

nis error ex eorum animis extirpetur, ac fianditus tollatur, utc^ aperiatur

fententia uera, &: humano generi perutilis ♦ Primu qui metalla accufant

& ca ufu abdicant,non uidcnt fe Deum ipfum accufare,&: fcelerum dam:*

nare, ut quem res quafdam firuftra ac fine caufa condidifle autument, S^

malorum autorem efle putent, quse fane fententia prjs hominibus Sc peri

tis uiris diona non eft. Deinde,metalla certe terra non recodit in profim^

do, propterea quod ea ab hominibus fodi non uelit, fed quia prouida (b

lerscp natura fuu cuic^ rei locum dedit,ea gignit in uenis et fibris comiflii

riscj^ faxorum,tanquam in uafis proprrjs,&: matericC receptaculis; etenim

in reliquis elementis aut gigni non poflunt, qudd ipfis materia defit, aut

genitain aere, id quod perraro euenit, nonreperiunt locum confiftendi,

fed fua ui fuoc^ pondere deorfum in terram feruntur . Cum igitur metaU

ia fedem propriam et ftabilem habeat in uifteribus terra^, quis non uidet

iftos, id quod uolunt probabili argumetatione non concIudereC" Sed di*

cunt : quanquam mctalla funt in terra,ut in proprio fui ortus loco locata,»

quia tamen indufa Sc abdita latent in occuIto,non funt erucnda. Ego au*

tem iftis reprehenforibus nimium moleft^spro metallis pifires regeram,

quos occultos&:latentes inaquis, marinis etiam, capimus,cum multo

magis alienum fit ab hominis terreni animalis uita maris interiora, quam

£crr«c uifcera fcrutari « Siquidem ut aues ad libere uolitandum per aerem

natae

^ r B| E R P R IM V S. ' ^

^iatsc runt, ita pifccsad peruagandas aquas, cxtcrisautcm animantibus
natura dedit tcrram, ut in ea habitent, homf ni prxtcrca ut ipfam colat, 8c
exeiuscauernis metalla ahac^ fofsihachciat. Rurfusiidcmdicuntpirci;:
bus uefcimur, at fofTihbus necp fames fitiscp dcpelhtur,necp utilia funt ad
corpus ueftiendum: quod cfi: akerum argumcntum^quo contendut pro^
bare, metalla crucnda non effe. Vcrum homo finemetahis non potell pa
rare ea, quas fuppcditant ad ui(flum Sc ad ueftitum.Etcnim cum res rufiii^
ca maximam uicl:us copiam pracbeat noftris corporibus, primum nullus
labor abfoluitur&perficitur fineinftrumcntis, fiquidem terra fubioirur
uomeribus &C dcntaIibus,dolabra rcfodiuntur pra:fra(flar ftirpcs S^ radi*
ccs fumma-, fcmcn fparfum occatur,fcgcs farritur 8c runcatur: matura fru
ges faicibus cum parte culnii demcfta in arca dctcritur, aut fpicx eius reci
ix codunturin horreum, &:poftcatribulis tunduntur,ac uannis expur^
gatur,pura dcnic^ frumenta &Icguminagranario inferutur, cx quo prois
mijtur rurfus cum rcs hacc p6ftulat, aut flagitat nccefsitas. lam ad fi-u(ftus
mehorcs&ubcriores capiendosex arboribus&rfruticibus nobis opus
cft paftinatione, putatione, infitione, qusc iterum fine inftrumentis fieri
non queunt, ut nccliquores, lac dico, mel, uinum, olcum Cine uafis coer^*
cere 8C continere pof[umus:nec tot generumanimantcs Cme ftabulis tue^
ri a pluuia diutina et a fi-igore intolerabili ^ Inftrumenta autcm ruftica ple
racp funt fcrrea, ut uomer, dentale, doIabra,dentesquos habet occa, far^
culum, runcina, falx fccnana,ftrametaria, arboraria, uineatica,rutrii,fcaltf
pellum, fiirca:, fcirpiculcc : uafa uero a:neauel plumbea. Atneq^inftruis
menta uasaue lignea fine ferro funt febricata : nec^ cella uinaria, uel olea^
ria, necp ftabulum^neq^ ulla aha uilla; pars fine inftrumentis fcrreis potu;s
it a:diticari. Deindc fiue ex pecuarris paftionibus abducantur ad laniena
taurus,ueruex,ha:dus8c:alia eiufdem generis animalia,fiueex uillaticis
auiarius coco tradat pullum, gallinam,capum, num fine fccuribus aut cul
tris animantes fecari ac diuidi poflTuntC Vt nihil hic dicam de ahenis,et co
cahs a^neis, quia ad coquendas carnes eundem ufum affcrant fi(ftilia,qu3c
ncipfaquidemfine inftrumentisa figulofingi formaric^ queunt,utnec
finefeiTO inftrumenta ulla exligno fieri» Cum autem homini prECterea
uidum pra^bcant ucnatio,aucupium,pifcatus,no'nne uenator ceruum ir:*
retitum uena^uio tranfuerberat C ftantem currentemue faoitta confioitC
uel globulo boimbarda: trarjcit C ndnne auceps item tetraonem uel phafi*:
anum idu fagittat conficit C aut in eius corpus globulum bombardse im^
mittit C Vt taceam tcndiculas aliaq^ inftrumenta, quibus capitur attagcn
8>C picus, alisccp fyluefi.res uolucres, ne fingulas intempeftiue nunc fpeci*:
atimperfequar. Pifcator deniqpndnnehamo&uerriculocapitpifcesin
mari, in maritimis uiuari^s, in pifcinis, in fluufjs C At hamus fcrreus cft,&:
e uerriculo interdum plumbeas aut ferreas mafl^s appenfas uidemus,pif»
ces autem capti pleriq^ mox cultris & fecuribus in frufta fecantur aut exi^
enterantur . Sed dc ui^flu fatis fupercp di(ftum : Nunc dicam de ueftitu,
qui fit ex lana, lino,pennis, pihs,pellibus, corio . Vcrum oucs primo to*
dentur,deinde lana peditur ;tum ducuntur fila^poftea ftamen fufpeditur

inparu

to C E R B M E T A t i I C A

In pannutcfo, fub quod fubit fubtegmcn, idc^ pedinc feritur, ut tandcm
cx filis tantum: ucl cx filis 8c pilis fiat pannus. Linum uero uuldim primo
peditur hamis. mox mcrgitur in aquas, rurfus^ ficcatur : tum tufum fti*
pario malleo ucl confi^aAum carminatur, deinde extenuatur in fila, poft#
rcmo tcxitur tcla . Scd artifex panni aut textor num aliquod habet inftriJ
mentum non fcrreuml* uel ligneum fine ferro facflumCiam farcinatori difi
cindendus pannus uel tcla : num id fitic cultro uel forfice faciet C num co*
fuet ullarri ueftem finc acu C ne populus quidem tranfmarinus pcnnarum
contcxtu corporis tegumentum facict fine rjsdem inftrumentis,nec pelli*
ones ipfis carcrc poflunt cuiufcun^ gencris animantium fuant pcllcs. Et
futor indioct fcalpri,quo fcindat coriu: cultri, quo radat:fubula!,qua per^
forct,utpofsitcoficerccalccos. Sed ha^c tegumcnta corporum uel lexta
uel futa funt . iEdificia uero qujcidem corpus tuentur ab imbribus, ucn*
tis, fi-ioorc, calore, non extruutur Cine fecuri,{erra, tcrebro.Sed quid plu*
ribus ucrbis opus eft':' Metallis ex ufu hominum fublatis, tollitur omnis
ratio Sc^ tuendx fuftcntandxc^ualetudinis,&:tenendi curfum uita: cul*»
doris, Etcnim homines fccdifsima et mifcrrimam uitam degerent inter fe
ras,nimctalla cifcnt, redircnt ad glandes atcp fylueftria poma8<: prunaJ
hcrbis Sc radicibus cuulfis uefcerentur, unguibus fodercnt fpcluncas, in
quibus no(ftu iaccrent, interdiu in fyluis dc campis pafsim more beftiarii
uaoarentur,qujcrcsquiahominis ratione, preftantifsima&Toptimana*
tura;dote,prorfuseftindigna, adeo'ne quifquam erit ftultus aut perti*
nax, ut metalla ad uicflum ueftitumcp neccffaria efl^e, &C ad uitam hominu
tucndam pcrtinere, non con(^edat C Tum quia metallici plcrumc^ fodiiit
montes nihil fi-ugum fercntes, 8c ualles tencbris circumfulas agris uaftita
tcmexiouam autnullaminferunt. Poftremdubifylua;&nemorafucci*
duntur,ibi fruticum et arborum radicibus extirpatis fi-umenta fcrunt,qul
noui aori tam uberes breui efferuntfruges,ut damna,qucc lignis carius e*
mendis faciuntincola:,rcfarciant. Atcp metallis, qua;exucms conflan*
tur, alibi innumcra: uolucres, beftiac edules, pifces comparari, Sc ad loca
montofa affcrri poiHmt . Abeo ad exempla : Bias Prienenfis capta patria
nihil de rcbus prcciofis exportauit ex urbe, ut uir qui habitus eft fapiens,
abhoftibusfibipericulumnonmetuerit, quanquamhocdeeodici uerc
non pofsit,quod fe coniecerit in fugam,non magna mihi res uidetur eile,
iaduram horumetiam bonorum facere,perdita domo,pracdr|s,patria
ipfa,qua nihil charius, Quin ego iudicarem Biantem if^ius generis bona
contempfifse, ac pro nihilo putafle, (i anteaquam pacria capta eflet,ea lar*
gitus eflet cognatis 3C amicis, aut diftribuiflet in egentifsimos homines :
nam idipfum fine cotrouerfia feciffet fua fponte,hoc,quod tantopere mia
ratur Grsccia, ui hoftiii coadus Sc fradus metu fecifle uideri poteft . So«
crates uero non fpreuit aurum, fed docendi precium noluit fibi perfolui ♦
AtAriftippusCyrenenfisfi comportaffetipfeatq^ feruaflet aurii,quo(l
iufsitfcruos dc feabrjcere, potuiffet emercres qUcC expetutur ad ufus ui*
tx necefliarias Sc propter egeftatem non habuiffet neccfle adulari Diony*
(lum Sicilia;: tyrannum,nec unquam ex eo nominacus fi^iflct rcgius canis.

. Quo*

LIBER PRIMVS." XI

QiiociVca Damafippus Horatianus carpcns Stabcrumaximi ccftiman;*
tem diuitias inquit:

Qiiidfimileifi:i

Groccus ArifiiippusCquifcruos prorjccrcaurum

In mcdia iufsit Libya, quia tardius irent

Proptcronusfcgncs, uterefi: infanior horumC
Infanit enim qui pluris facit diuitias, quam uirtutcs , Infanft etiam qui
cafdcmrefpuit,acpronihiloducit,cum liccatipfis bcneuti. Quodaute
idcm Ariftippus ahas aurum ab nauigio proiccit in marc, animo mapno
8(:prudcnticamrcmegit» Siquidemcum aduerterctcffcpiratarum fca^
pham, in qua uchcbatur, timuit de uita fua, numerauitqj aurum, SC cum
id fpontc ciccilTet in mare, tanquam fecifi[ct inuitus, inoemuit : fed pofi:e:*
aquam cuafiirct cx pcriculo, dixit : ipfum aurum pcrrjife fatius efi:, 'quam
me pcrrjire eius caufa. Vcrum efi:o, Philofophi quidam dC Anacreon
Teius contcmpfcrint aurum 8c argentum, Anaxagoras etiam Clazome*
rHus fundos,qui oues alerent,deferuit : 8c Cratcs 1 hcbanus cum moIefi:c
ferrccferei fainiliaris, aliarumqp curas fufi:incre, & his animum fuumin
contemplando difi:rahi, bonis, qua: ualerent o«flo talenta, reli<ftis, atq?
fumptopallio&Tpera pauper omnemcuram, cogitationem, operamad
philofophiam cotulit. Num quod ifi:i philofophi ha:c fpreuerint, omnes
alrj pccuariam rem non curarunt C non colucrunt agrosC' non habitarunt
domosC' certe multi contra cum diuitrjs affluerent pracclare in fi^udi^s fci^
entice cognitionisc^ rerum diuinarum Sc humanarii ucrfati funt, ut Ari^
ftotclcs,Cicero,Seneca, Sed Phocioni non erat integru,aurum ab Alex^
andro ad fc mifilim accipere . Si enim eo uti uoluiiTct, tam rcx quam ipfe
incurriirct in odium offenfionemcp populi Athenienfis:qui populus etia
poftcainuirumillumbonum ingratus fiiit:nameuni copulitad hoc, ut
biberet cicutam, Quid autem M. Curio,&: Fabricio Lufcino minus conj«
uenicns, quamaurumabhoftibus acciperc:' qui his machinis fpcrabant
cospoffclabcfadari, autfuisciuibusin odium ucnire uolcbant, ut ipfis
Romanis intcr fe difsidcntibus rempub, funditus eucrtcrent» Sed Lycur
ousdebucratauro&argentoutendiprxceptatradcre Spartanis, no res
perfebonas tollerede medio* Babytacenfcsucroquisnonuidcthomfj:
ncs fi.iifir amcntcs d>C inuidosC poterant enim auro mcrcari ea quibus in^
digcbant : uel fpfum donare finf tf mf s populf s, ut eos fibf donis beneficfj:
isqj dcuincirent .[Pofi:remo Scytarchac folo auro argentic^ ufu damnato,
auaritia fc non prorfus abdicarunt, quod auarus etiam fit alforum bono:*
rum polTclTor, fi efs non utftur . Nuncrefpondendij eft ad couftfa^quf;»
busresfofsilcsfacflantur. Itacpaurum&^Iargcntum prfmo uocantpeftes
homfnii,quod pofiTelTorfbus f nterf tus & exf trj caufa fint : hoc autem mo?
doqua:tandenircsquam pofsfdemus, peftfs humanf acncrisnondfce^
tur^r^anequusCanueftfsCan dcnfcpalfud fimileC' Veclus autem in equo
infioni, aut uiator bene ueftitus caufa latroni fuerit, ut ab co occidcrctur,
numigfturinequisnon uchimur, fcd pedibusitcr facimus, quiaprxdo
ca;dem fecit ut raperct equum':' aut num ueftiti non prodfmusC fcd nudi,

quia

12. DEREMETALLICA

quia ^raflatorfcrro uitamuiatoneripuit, uteum fpoliaret ucftcC' fimilis
cit poircfsio auri 8c argcnti» Quoniam ucro his omnibus hominii uita be
ne carerc non potcii, cauebimus a prxdatoribus, SC quia fcmper non pof
fumus cx eorum manibus cfRigere, eft propriii munus magiftratus, fcele
ratos&ncfarioshominesadtortorem&: carnificem rapcrc* BclHctiam
caufa rcs fofsilcs non funt: ut enim cum unus aliquis Tyrannus magno a*
more inflamatus in mulierem cgregia forma, facit bcllum oppidanis,ifi:i*:
ufmodibelliineffrenatatyranni libidine eftcuIpa,nonin facie mulieris:
Ita cum alius cxcus cupiditate auri Sc argenti bellum infert diuitibus po*
pulis, metalla extra caufam ponere debcmus, & omnem culpam in auari*
tiam transfcrre, Nam furentes impetus Sc turpes acfliocs, quac iura gentiu
&rciuiumcominuere StCuioIare folent, oriunturex noftrisuitrjs» Quare
nonredtc Tibullusinaurumcontulitbclliculpam, cum inquit:

Diuitis hoc uitium cft auri, ncc bclla fucrunt
Faginus aftabat cum fcyphus antc dapes»

At Virailius dicithomicidi) culpam in auaritia refidere de Polymw
ftoreloqucns:

Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat, &:auro

Vipotitur. quidnonmortaliapccftora cogis

AurifacrafamesC'
Et iterum rc(fle,cum loquitur de Pigmalcone, qui Sicheum interfecic.

atq; auri ca:cus amore,

Clam fcrro incautum fuperat*
Fames enim 8c cupiditas auri aliarumq? rcrum reddit homines cxcos»
Atcp impia ifta pecuniarii cupiditas omnibus omni tcmpore Sc loco pro
bro fuit dC crimini.Qinn ctiam auaritia: tantum dcditi,quod eius fcrui efi
fcnt, femperillibcrales&rfordidifunt habiti* Similiter auro& argento,
Sc oemmis expugnauerit aliquis pudicitiam mulierum, multorum fidem
labefadarit, emerit iudicia, innumcra fcelcra fecerit, itcrum res fofsiles in
culpa non funt, fed inflammatus atcp ignitus fijror hominii, uel animorijf
cajca Sc impia cupiditas . Qiianquam autem in aurum Sc argentiji di(fta,iii
pecuniam potifsimum dicantur,tamen quia nominatim eam carpunt Po<«
et2c,ipfbrum conuicia infringcndafunt:quod unoilloficri poteft. His
pecunia cft bono, qui ca bcnc utuntur : dat damnum aut malum,qui ma*
ie, Quamobrcmrc(ftifsime Horatius:

Nefcis quid ualeat nummus, quem pracbeat ufum

Panis ematur, olus, uini fcxtarius »
Atq? ctiam in alio loco ♦

ImperatautfcruitcoIIe(fta pecunia cuic^,

Tortum digna fequi potius quam ducere funem,
Athominesingcniofi&rfolcrtescumcofiderallent rcrum permutatiuj
onem,qua quondam homines rudes ufifunt, &r hodie immancs qux*
dam SC barbarac nationes utuntur,qualis cHet, id eft, quam difficilis fa(ftu
Sc Iaboriofa,rcperierut pecuniam. Ea uero nihil utilius excogitari potuit.
Siquidem paruaauri argenti(^mafla,preciumeflrei magnac &: grauis ,

Itacj

LIBER PRIMVS. Ij

Itacp pccunia Irct2c gentes multum intcr fe diftantcs longccp fciuncfl^a I^cil^
limcfaciuntmercaturas, quibusuitaciuilisuix carere poteft. Deindeir.a=i
ledida qusc dicuntur in ferrum, acs, plumbum, ne ipfa quidcm apud uiros
prudentes&:graueslocum habent. Etenimutilla metalla tollaturdcme^
dio, homines certc uehementius cffcruefccntes iracundia, 8c effrcnato fiiro
Tc incitati, pugnis, calcibus , unguibus, dcntibus tanquam fcrec certabunt.
Ali) ali-|s fuftes impinget, alios lapidibus pcrcutient,alios profl:ernct,quin
etiam homo hominem non folum fcrro intcrficit, fcd necat ucncno,inedia,
fiti : premit faucibus 8c ftrangulat, uiuu defodit in tcrra: immeroit in aquas
SC fuffocat, coburit, fufpcndit, ut feciat omnc clcmcntij particeps humanic
necis . Tum dcniq; alius fcris obi^citur : alius in ma(ftati pccoris cadaucr to
tus infuitur,cxcepto capitc^ficqj ucrmibus dilaniadus rclinquitur : alium ui
tiarr)s immerfum,totum paritcr murcnac diftrahunt: alius olco incoquitur:
alius oliuo inun(ftus ligatufqj mufcis 8c crabronibus uexadus proponitur:
alius uirgis cxfus ucl fuftibus mulcftatus neci datunafius faxis facfla lapida^
tione obruitur : alius prarcipitatur ex altis locis . Prastcrca homo fine metal
liscruciaturnonunomodoC utcumcarnifcx cereis ardetibus inpuinaip^
fi 5<:al?.s adurit: uellinteijimponitin os,idcp perinipirationefenfim &:leni
tcr in fauces tracftum,repcnte 8c uiolenter retrahit: uel manibus poft terou
illigatis, ipfum funepaulatim in fublimetradu, fubito derjcit: ucl fimiliter
a trabe rcligato faxum grandis poderis e pedibus funiculo appedit: ucl de=»
nicp eius artus torto diftrahit . Itac^ ex his intelligimus non metalla efle cul
panda, fed noftra uitia, iram dico,crudelitatc, difcordiam,cupiditatcm late
rcgnadi, auaritiam,libidinem . Sed exiftit hoc loco quxftio^utrum rcs foG
files in numero bonorii habcre dcbeamus, an rcponere in malorum ccctu .
Vniuerfas quidem diuitias Pcripatetici in bonorum numero duxerunt, 8C
modo nominarunt externa, quod necp in animo nec^ in corporc, fcd extra
fint.Tum autem ut multa alia dixeriit cfle pofle bona,quod his bene uclma
utifitinnoftrafitiipotcftate. Etcnim boni uirihisbene utiitur, eifcp funt
utiles : mali, male, cifcp inutiles funt. Socratis eft didum, uinii ad uafa mu^:
tari, diuitias ad eorum, qui iplas pofsidcnt mores ♦ Stoici uero quoriJt mos
eft ut fubtilitcr & argute difputet, quamuis diuitias ex bonorij choro fuftu
Icrint, non tamen numerariit in malis,fed in eo genere quod appellatur in^
differens collocarunt . Etenim ipfis uirtus eft una, bonum , uitium tantum
modo malum , omne reliquum genus indiffcrens. Itaq[? ut ipfi dc hac re Cen
tiunt,nihilintereftbeneualeat qui{piam,angrauiteraeorotet: nihil inter*:
eft formofus fit an deformis . Denic^

Diucs nc prifco natus ab Inacho

Nil intcreft, an pauper &: infima

De gente fub dio moreris .
At ego quidcm non uideo caufam cur ei quod naturaliter &: per fe bonu
cft, inter bona effc aliquid loci non debeat . Res fofsiles certe natura creat,
& humano gencri prarbcnt multiplice necefliiriumc]^ ufum, ut tacea de or:«
natu,qui cum utilitate mirifice^ogruit . Igitur ipfa derjci de fuo ftatu &: ora
du quem tenent in bonis a^quij non eft.Nec uero fi quis male ipfis efbuSs,

b iccirco

^j JDEREMETALLICA

iccirco rc^e dicetur mala . Quibus enim rebus bonis male xque atc^ bciic
uti non polTumus C Liceat mihi exempla ponere ex utroc^ genere bonorii,
Vinum potus lonac optimus,fi modice bibitur,prodeft cocodioni cibo#
rum ad ranouinisortumiuuat: promouet fuccosinomnes corporispar*
tes : nutricat?oni bono eft , ncc corpori folum, fed animo etiam utile . Nam
tenebras&calioinementis noftrsc difcutit^cura&Cfollicitudinenos libe*
rat : reddit fidcntes rebus. Sin immodicc bibitur,corpus Iajdit,8<: grauibus
morbis opprimit. Vinolentus etiam nihil tacitum tenet: fiirit 8>C bacchatur,
multacK fcclera nefaria facit Sc flagitia . Qua de re Theognis perdo Ae fcri*
pfit uerfibus, quos Cic latine reddere pofsumus :

Vina nocere folent, auida Ci faucc trahantur,
Si modice biberis, uina iuuare folent.
Sed ne diutius mdrer in externis, uenio ad corporis Sc animi bona, inter
fluxmihirobur&formaatcjj ingenium occurrunt. Igitur fi quis roborc
fretus, multum laborat, ut fe fuofc^ honefte & laudate alat, eo bene utitur:
Sin ex cxde uiuit & latrOcinatur,male, Similiter fccmina pulchritudine exi
mia Ci nupta uiro , ei uni placere ftudet , forma utitur : fin petulater uiuit ru
itCK in libidinem, ea, ut c5uenit, non utitur . Pari ratione adolefcens qui do
(flrinx CcCc dat, & artcs ingcnuas colit^redle utitur ingenio. Qui fingit, me<
titur, capit, fi-aude &: perfidia iallit,eius cekritate abutitur . Vt autem is qui
Uinum, robur,formam,ingeniij,propter peiorem ufum in bonorii numero
non habet, in fummu illum rcrum opificem Deum iniuriofus Sc contumeli
oflis eft,ita qui res fofsiles eximit ex bonorii ccctu, in eijdem iniuria Sc cotu
meliamiacit. Rediifsimeigiturquida Gra:cipoetacfcripferiit,ut Pindarus.

Qua: uirtute pecunia

Exornatanitct, fuppeditat uias

Non unas bene agas, quibus

Qux fors cunq; fcrens obtulerit tibi,
Vt Sappho.

Sine uirtutisamore hofpes iniquus

Nocet aurum, at fociata hxc caput Sc {umma bonorum»
VtCallimachus.

Diuitiac magnos fine nec uirtute : nec ipfe

Virtutes faciunt magnos fine diuite cenfli *
Vt Antiphanes .

Nam per deos cur oportet quis ditefcere?

Pecuniac cur optet habere plurimum C

Quam pofsit auxiliari ut amicis, oratiae

Frucflumc^ ferere Diuarum fuauilsimaE,
Argumentis&Tconuitiis aduerfariorum refijtatfs colligamus utilitatcs
metallica: . Primum autem ea utilis eft medicis. Etenim efFundit copiam
medicamentorii, quibus uulnera Sc ulcera folent curari,peftis etiam: ut cer
te ii nulla alia effet caufa cur fcrutaremur terra, tamen mcdicinar gratia eam
fodere deberemus. Deinde utiUs eft pidoribus.Siquidem eruit genera pi>s
gmentorum, quibus cum ipfis tedoria pida fuerint,humor allapfus extrin

fccus

L I BE R ? R I M V S Ij

fecus mimiSj quam cattcris nocet » Tum utilis cfi: architcdis ♦ Etenim inuc:*
nit marmora ad firmitatem magnorum xdiu. apta^&C ad ornatij dccora. Vti
lis prajterea cft: rjs, quorii animus ad immortalcm gloriam nititun Nam e[f
fodit mctalla, c quibus nummi & il:atua[? aliaq? fiunt, quac pofi: litcrarit mo
himenta hominibus quodammodo a:ternitatc,immortalitatcmc|5 donant»
Mcrcatoribus etiam utilis eft, quod multis dc caufis, ut ahas dixi^moncta^
quac ex metaUis coficitur, oportunior fit homini,quam rcrum pcrmutatio*
Poftremo cui non eft utihsCnam ut nunc practerca 8c rchnquam opcra tam
cocinna, tam polita, tam elaborata, tam utiha, quas ex mctalhs in uarias R^
guras fiDrmant fabri aurari-i,argetarii,xrarii,p]umbarrj,ferrarii,quoturquis*
qucartifexfinc metalhsahquodopuselcgans&perfecftij cfficerc potcftC
certe G non utitur inftrumctis cx firrro uel ex a:re faclis^nccp hgnca, ncqj la^
jpidea fine cifdem potueriitformari. Ex quibus omnibus pcrrpicuu cft,qui
frudlus qua?q5 comoditatcs pcrcipianturex metaHis. Eauero ne habere^
miis quidem nifi ars mctahica eftet inucta, nobisq? miniftrarctur . Qiiis igi
turnon intcHigit eameflc maximc utilem,imo potius ncceftariam huma^
no generi C ne plura : Homo metallica ciarcrc non potuit, ncc ipfum ea care
reuoluitdiuinabcnignitas. Porro quajriturmetallica honcftancfitinges'
huis, anpudenda&inhoncfta.Nos autecam intcrhoneftas numeramus
artes.Cuius enim artis qua^ftus non cft impius,non odiofas^jion fordidus,
illamhoncftampofrumuscxiftimare. Taicmuerometallica! qua:ftij efte,
quodaugcat remboriis&.'honeftis rationibus iam oftendcmus:iure igi=«
tur inter honeftas numcratur artes . Primum autem qua:ftus metallici,lice3s
iat mihi eam confcrrc cum ca:teris rationibus, quibus magna pccunia qua:^
ritur, acquc pius eft atqj agricoIjc.Nam ut hic, cum in agris fuis femcnte fa^
icit, quamuis ipfi fi'U(ftuofiisimi fint, nemini tamen facit iniuria : Ita ille cum
fuum fodit mctallij, etiamfi magnos accruos auri argentiue eruat, nulli ta^!
men mortalium dat damnum. Omninoq? hscc duo gcncra rci familiaris au
gehda:inprimisfunthbcraha&ingcnua. At prasda bcllatoris plerumc^
irripia cft, quod militaris furor rapiat bona tam facra quam prophana . Vt
iicro bcllij habcat fufccptum rex omniii iuftifsimus cum crudelibus tyrau;?
nis, non pofTunt in eo homines improbi rem atq? fortunas aniitterc,ut non
innoccntem 8c mifcram plcbem,fenes dico,matronas, uiroincs, pupillos fe
cum in eandem calamitatcm trahant. Mctallicus autcni magnas diuitias in
breui congcrcre poteft (Ine ulla ui, Cmc fi-aude 8c malitia . Quocirca omni^
nouerumnoneftilluduetus prouerbium. Omnis diues aut iniquus,aut
iniqui ha^rcs.De quo tamen quidam contcndcntcs aduerfus nos, infecftan
tur 8c exagitant mctallicos , eoscp aut ipforum hbcros dicunt in brcui in e^
geftate incidere, non aliam ob cauiam quam quod diuitias non bono mb^
do congeftcrint. NihilenimueriusefTeillo, quodcftapud Nxuiumpoe^
tam,maleparta male dilabuntur. Hisautemimprobis rationibus homi;'
hes ex fodinis diuites fieri aiunt. Vbi fpes aliqua mctalli effothcdi oftendi=!
tur, autrcgulus magiftratusue exturbat fodinac dominoscxpoftcfsione,
aut calhdus 8c uerfutus aliquis uicinus antiquis poftcfToribus infcrt htem,
ut eos ahqua fodina; parte fpoliet: aut pracfecftus fodinx ideo indicit domi

b z nis

l6 D E R E M B T A L L r C A

nisrymboIagrauiora,utfiea dare uoIuerint,uelnon potuerint,omneius
poflefsionis amittant^ipfe contra quam fas eft amilTum ufurpet . Aut deni^:
que prscfcs fodinsc uenam, qua parteabundat metallo oblinit luto, uel
tcrris, faxis, aflere , palo tcgit, ut aliquot poft annis, cum domini fodinam
putatcs exhaufta,defercnt,ipfe metallij reli(flum fodiat, & ad fe rapiat. Pra:
terea colluuics metallicoru ex fraude,fallacrjs, medacrjs tota coftat. Etenim
ut dcmultisalrisnihil dicatur, fed folum de his qua? ex uendito&C empto
contrafidemfiunt,autuenas efFert fi(fliscomentitrifcplaudibus,utfodina#
rum partes dimidio carius quam acftimentur, pofsit diuendere, aut contra
aliquid detrahit de earum scftimatione, ut partes paruo precio mercari pof
fk. Hxc crimina cum protulerint in mediii, omnem bonam metallicsc cxi^
ftimationem uiolatam putant. Omnia autem bona fiue bene fiue male par
ta fuerint, aduerfo aliquo cafu adflicfla dilabiitur, aut pereunt Sc difsipatur
culpa &:uitio poflefToris, qui ea uelinertia&negligentiaamittit&Tperdit
ucl per luxuriam cflRindit at(^ obligurit : uel confumit largitionibus Sc ex#
haurit ; uel ludendo profundit &: erjcit:

uelut exhaufta redfuiuus pullulet arca
Nummus Sc e pleno femper tollatur aceruo.
Necigiturmirumfimetalhcinonmemoreshuius praccepti quod dedit
Agathocles rex, fortunam repentinam reuereter efle habendam, rjfdem de
caufis in egeftate incidut. Prscfertim uero cum mediocribus diuitrjs cotenss
ti efle non pofllint : tum enim non raro quas cogefleriit ex metallis, in alia
metallainfumiit. Verumnonregulusautmagiftratuspellitdominos pof
fcfsionc^fcd tyrannus,qui homines fubditos non bonis modo honefte par
tis, fed ctiam uita crudelifsime priuat. Attamen cum folitus fum inquirei
reineasqucrelas,quasiftiapuduulgus habcntde tahbus iniurr)s,femper
reperio maleaudicntibus caufamiuftifsimaefTecuriftos depellant defodi
nis, male diccntibus nullam cur de illis coqucrantur. Etenim quod non de
dcrunt fymbola ius poffefsionis amifcriit,uel a magiftratu ex alieno metal*
lo funt pulfi. Nam improbi quidam homines uenulas, proximas uenis aff
fluentibus ahquo metallo, fodientes in aliena pofTefsione inuadunt , Ita<^
eos iniuriarij accufatos magiftratus expellit atcp exturbat ex fodinis.lfti igi
tur plcrumcp graues de eo rumores fpargiit in uulgus . At ahter cum qua^tf
dam, ut folet, inter uicinos controuerfia eft orta, ipfam arbitri a magiftratu
dati dirimunt : aut de ca iudices coftituti cognofcunt 8C iudicat: controuer
fia ergo dirempta, quia utriufcp partis cofenfio in ea re extitit, neutra debet
de iniurijs coqueri: iudicata , quia fecundum leges metallicas fententia lata
eft,altera infcrior iure non poteft. Scd ut non magnopere pugnem de hac
rc intcrdum unum aliquem praifedum fodinac maiorem exigere colle(fla a
dominis, quam necefsitas poftulat . Quinetiam ut cocedam aliqucm fodi*
na!pr3:fidemuenam,qua parteabundat metallis, oblinereluto, autftru*
ctura tegerc,num unius aut alterius improbitas plurimis bonis uiris notam
fraudismurcrepoteftCquidfenatu fancflius &: integrius folet cfTe in repu*
blica C nonnulli tamen in peculatu dcprchenfi pccnas dederunt. Num iccir
co honeftifsimus ordo bona fama exiftimationecjp amittet^ Sed certe prac*:

fe(flis

LIBER PRIMVS. 17

fedis fodiiiarum non licet fymbola dominis indiccrc fine fcitu pcrmifrucp
magiftri mctallicoru Sc duumuirum iuratorij . Qiiare ciufinodi dolos ad;»
hiberc non poiTunt. Pracfidcs aiitem fodinarii fi fraudis couidi fucrint,cxis
duntur uirgis : fin Rirti, fufpendiitur. Fraudolcntos autcm eflc aliquos par
tium ueditorcs &: emptores clamant: coccdimus. Scd num fallerc pofllint
alium quam homine ft:olidum, negHgentem, imperitum rerum mctalhca^
rumC uir fane prudens, impigcr,gnarus huius artis,fi fides ueditoris uel em
ptoris ipfi in dubium uenit, mox fe cofert in fodinam, ut uenam tantopere
laudatamautuituperatafubr)ciatfubafpc(flum, &:confideretfibi emcndcC
ucl uendcda; fint partes nec ne.Sed dicant,ut is fibi a dohs cauere po{Tit,fim
plex tamen d^ qui fe prxbet credulu, decipitur. At non raro uideir.us, cum
qui hoc modo aliii circumuenire uolebat,fcipfum decipere,&: merito omni
bus ludibrio cfre. Nam plcrumq? tam qui ftudct aliij fallere, quam qui falli
uidetur,rci mctallica? cft ignarus.haqj cum ucna prarter opinione fraudato
ris mctallis abundauerit, tum is qui putabatur dcccptus clTe lucrij facit, qui
decepiiTe damnum . Vcruntamen ipfi metallici raro uendunt emiintue par
tcs, fcd frequcnter iurati uenditores, qui eas uenalcs tanti cmiit uel ucndiit,
quanti emere uel uendcre fucrint lufsi. Cum igitur magiftratus ex acquo 8C
bono iudicet res cotroucrfas, bonus metallicus nemincm dceipiat, impro=j
bus fallerc non facile pofsit, aut fi fallat , non fcrat impunc, fcrmo eorii qui
de honeflate metallicorii detrahere uolunt, nihil momenti Sc ponderis ha*:
bet . Dcinde metallici qua:ftus nemini efl: odiofus. Qlus enim non natura
maleuolus&inuidusodiiihabebit ineumad quem opes quafi diuinitiis
delatac funtC quicp hoc amplcditur genus amplificadi rcm familiare, quod
omni carct cnmincCSed fccnerator Ci ufuram cxercet immodica, in odia ho
minii incurrit : Sin modica Sc ciuilcm,ut non (it inuidiofus, ad plcbe, quod
eam non exhauriat,exipfa diues admodum non cfficitur.Tum qua:flus me
tallici non cfl: fordidus.Quf enim tahs effe potefl,tam magnus, tam copio^:
fus, tampiusCTurpeuero &:iIhberaIeeftIucrijmercatoris, cumuendit {u^
cofas &:fallaccs merces,autparuo emptis nimis magnum preciii conflituit,
eac^ de caufa mcrcator non minori in odio quam focncrator efTet apud uiss
ros bonos, nifi habercnt ratione periculorij, in qua? pro mcrcibus fe infcrt»
Vcrum qui hoc loco cotumeliofe dicunt dc metalhca dctrahedi caufa, aiiit
quondam facinorij 8c fcelerum couicflos homines cfTe damnatos ad metal^
ia, eoso^ aut fcruosvenas fodifTe^nunc ueromctallicos efTemercenarios,
utq? rcliquos opifices in fordida arte uerfari . Profedo Ci metallica ob hanc
caufam pudcnda Sc inhonefta ingenuo homini iudicatur, quod fcrui quo=s
da foderint metalla, nec agricultura erit fatis honcfta, quod macipia aoros
coluerint, &:nunc apud Turcas coIant:nec archite(flura,quod ferui quidam
in ea artifices rcperti fint:neq; mcdicina, quod non pauci medici fuerint fer
ui, neq? plures aliac artes ingenua?, quod manu capti eas exercuerint . At a^*
gricultura, Sc archite(n:ura,&: medicina,nihiIo minus in numero honeftarii
artium habentur. Nec igitur metallica ea caufa ipfarii a choro excludetur,
Concedamus practerea iftis quarftum mcrcenariorii metallicorum effe for=!
didum, nos certe non intelligimus folTores modo cxterosq^ operarios,fed

b 5 tum

^g DEREMETALLICA

tum mctallicx peritos, tum cos qui impcnfam faciiit in metalla » Inter quos
numerari pofTuntrecres^principes, refpub. 8<:inhis honeftifsimus quifc^
ciuis * Tum denicK intelligimus prccfecT:os mctalloru, qualis fuit Thucidis:
desnobihsille hiftoriarii fcriptor, quem AthenienfesprgcpofueruntTha
fiorum metallis* Attamen confumere aliquid operar Sc laboris in fofsione
uenarum non eft indecorii metallicis, maxime fi ipfi fumptii fecerint in me
talla. Qiiemadmodii nec magnis uiris proprios agros colere. Ahoqui Ro^
manus lenatus L. Qiiintium Cincinnatii operi agrefti intentum non creaG;
fet di^flatorem: nec uiros ciuitatis primarios a uillis arcefsiflet in curia.Simi
liter necft Maximilianus Cscfar noftra actate Conradu afcripfiflet in nume
rum nobiIium,qui comites nominantun Fuit uero ille,cum in metallis Sne
bercri opcras daret, egentifsimus: quare cognomcntum habebat pauperis,
Sed non multos poft annos ex metallis Firfti,quod eft oppidii in Lotharin
jria, diues fa(flus, nomen ex fortuna inuenit . Neq? Vladislaus rex in ccrtu
eorij, quos uocatBarones,repofuifletTurfium ciuem Cracouiefem,quem
metalla eius partis regni Vngarorum, qusc quondam Dacia fiait di(fta,for#
tunislocupletarunt. Quinetiam nemetalhcaquidem plebs eft uilis &:abjs
ieda. Etenim nodurnis scqueac diurnis uigilrjs 8>C opcribus cxercitata ha*
bctduriciamcorporij immanem, facillimcc]^ cum respoftuIat,Iabores 3C
munera militix fuftinet. Quippequaccofueuitadmultanocftem uigilare,
tradare ferramenta, foflas ducere, agerc cunicuIos,machinas fabricari,one
raferre. QuocircareimiIitarisperiti,camnonmodo urbanac plebi proLfeis
runt, fed etiam rufticsc. Verum ut tandem huic difputationi finem faciam;
cum quxftus maximi fint fccneratoris, belIatoris,mercatoris, agricoIaj,me
tallici : focnus autcm fit odiofum^pra^da crudeliter capta ex fortunis plebis,
non culpa calamitofo,impia,qua:?ftus metallicihoneftate ac decore pra:ftet
inercatoris lucro : non minus Cit bonus quam agricola:, multo uberior»
Quis non intelligit metallicam inprimisefTe honeftamC Certecum
una (it ex decem maximis rebus optimiscp, pecunia magna bono
modo inuenire, id homo ftudiofus Sc diligens rei familiaris
nonaliarationefkcilius quam metalhca poteftaflequi,

De re mctallicaLibri

primi finis ♦ Georgr)

GEORGII AGRICO^"

LAE DE RE METALLICA

LIBER SECVNDVS.

VALis efTe debeat perfccflus mctallicus, SCc\u2c
contra artcm metallicam 8c mctalla atcp ipfos me*
tallicos uidentur ualerc, uel pro eis funt, primo h>
bro fatis cxplicaui : nunc decreui metallicos ampli
us informare » Qui inprimis necefle habcnt ianj:
ifte Deum colerc, ac ea, qusc dicam, fcire, Sc opcra
dareut quoc^ opus efficiaturriteatcp diligentcr,
Etenimdiuinaprouidentiafacfluefl, uthis qui&l
norunteaquac oportet facere, & curantutperfici
pofTmt^pIerumc^ omniafecunda accidant: incrtibus cotra&Iqui curam
in rebus abfoUiendis non ponunt, aduerfa . Nemo certe fatis habet omnes
artificri metallici partcs in animi notione reponere fine impenfis, quar faci*:
cndac funt in metalla : uel fine laboribus quos fibi ipfe fumit 8C fuftinet Jta^
que (i quis facultatcm habet id quod opus efl: in fumptij erogandi,mercena
rios, quotquot uult, in operas cuiufc^ generis mittet ♦ Vt quondam Sofias
Thracenfis in argetarias operas mifit millc feruos, quos ipfi elocauerat Ni^
cias Athenienfis filius Nicerati. Si nullam impenfa facere poteft, ex omni:«
bus operibus facilimij quodcp fibi ad efFjciendiJ eligat» Ex quo genere haec
duopotifsimumfunt, ducerefoflas, & riuoruac fluminum arenas lauare,
Nam ex his facpcnumero colligiitur auri rameta: aut lapides nigri, ex qui*
bus col3atur plumbum candidum: aut ctiam gemmcC. Illa: aperiunt uenas,
qux intcrdum abundant metallis,in fummo cefpite inuentis. Siue igitur ar
te, fiue cafu in eius manus tales arena; aut uenar inciderint,qua:fl:um fibi imf
ftituere poterit Rne impendio,ct cx paupere diues repente fieri. Contra ue#
ro fi optatis non reiponderut, mox de lotione uel fofsionc dcfirtcre liccbit^
Verum cum unus aliquis rei familiaris amphficada: gratia folus facit impc*:
(as in metallum, maani refcrt ipfum interefle operibus,& prxfentem uide:s
re omnia, qux effici iufsit, Quamobrem aut ad fodinam domiciliii habcat,
ut fe in cofpecflum operari")s femper dare pofsit, fcmperqj cauere ne cjuis fu
um munus negligenter exequatunaut habitet in propinquis locis,ut 8c cre
bro metallicas operas intcruifat, & crebrius ad metallum fe uenturij,quam
fit uenturus, operarrjs per nuncium fignificct. Etenim fuo aduentu ucl cius
denunciatione mercenariiifere quenqj fic terrebit, ut nunqua non diligen*
ter negotium fuum agat.Scd cum inuiferit metallu diligcnter operarios lau
det,& interdu eis dct munera,ut & ipfi S^ ali^ alacriores ad laborandii fiant:
contra ncgligentes obiurget atq? aliquos ex mctallis amoueat, 8c in eorum
locum fedulos fubftituat, Quinetia dominus fjcpenumero diesnodtcscR
maneat in metallo. Qua: non fit manfio dcfidiofa 8c mollis. Nam mctallic»
in re familiari augenda diligentis interefl:, frcqucntcr defcendere in fodina,
&aliquidtemporis conferre ad naturam ucnarijfibrarijc^ cognofccdam,

b 4 &:tam

2,0 DEREMETALLICA.

Sc tam iiitns quam foris omncs laborandi rationes intueri atcp cotemplari,
Nec id folum aoere dcbet,fed intcrdum aliquoslabores fufciperemon ut in
iis fe franoat, fcd ut &C fua diligcntia mcrcenarios excitet,& eos doceat arte,
Etcnim bene fe habet metallum, in quo quid faciendum fit non prarfes mo
do uerii dominus etiam docet.Quocirca barbarus quidam,ut efl apud Xe
nophontcm rcdtc rcfpondit regi, oculus domini faginat equum, nam dili*
ocntia domini omnibus in rebus ualet plurimii. At cum multi comunes im
pcnfas faciunt in metalla, ipfis accomodatum atc^ utile eft, ex (e prsefecflos
fodinarum elioerc, itcm prscfides. Quia enim plcruncjj fua homincs curat,
alicna ncoliount, non pofTunt illi fua curare, quin aliena curcnt, nec aliena
ncoliocrc, ut fua non negligant. Quod fi nemo ex ipfis eiusmodi oiRciorii
onera^lufcipcrc uelit, aut fumnere pofsit, e re comuni erit,ea uiris diligetifsi
mis imponcre, Qiiondam certe ha^c rcs curae fuit pracfccftis metallorii : fiue
domim ciTcnt reges,utPriamus aurariorii circa Abydum,Mydas eorii quae
fuerunt in Bcrinio monte, Gyges, Alyattes, Crcefus eorum, quas fuerut ad
oppidum dcfcrtum inter Atarneam & Pergamum: fiue rcfpub. ut Cartha*
oinicnfcs arocntarioru quibus floruit Hifpania : fiue familisc amplac & illu
ftres,ut Athcnis fodinarum Laurei montis . Hoc porro rationibus domini
artis adhuc ionari maxime conducit,fumptum communc fibi cum alrjs po*
nerc non in fofsione ucndc unius, fed plurium. Nam qui folus impenfas fa*
cit in unam aliquam fodinam, fi fecunda fortuna ipfi uenam abundante me
talUsalrjscpfofsilibuselargitur^amphfsimac pecuniscfit dominus:fin ad*
uerfa inopcm 5C fterilem, in omne tempus perdit omnino omnem fumptii,
quem in cam impcndit. Qiii ucro nummos comuniter cum alrjs infumit in
plures ucnas alicuius loci nobilitati copia metallorii, ille raro perdit oleum
dC operam,fed ipfius optatis plerumc^ fortuna refpondct.Cum enim ex du
odccimuenisinquas comunisfit fumptusuna metallis affluens, domino
non rcddat modo pccuniam impenfam, fed det prxterea lucru, certe erit ei
resmctallica ampla Sc fru(fluofa, cui duac uensc auttres,aut quatuorplus:
resue cffundunt mctalla.Xenophontis autem non multij huic difsimile co
filium eft, quid ipfis Athenienfibus fit faciendii, (i nouas argenti uenas fine
detrimcnto uoluerint quacrere . Sunt, inquit, Athenienfium deccm tribus,
ItacK Ci ciuitas fingulis dcderit feruos pares numero, atc^ ipfa: comuni for^:
tuna nouas uenas fecuerint, hoc fane modo Ci una inuenerit uenam argcnti
diuitem, utic^ uniuerfis, id quod habet utilitatem, ofi:endct:fin dux tribus
inucncrint, auttres,autquatuor, autdimidia earum pars, profed:o hacc o^
pera utiliora ficnt. Spem enim omnes tribus fruflrari, practeritoru non effc
fimilc.Quamuis autem hoc Xenophontis cofilium (it plenii prudentisc, ta
men ei locus non eftin uUis ciuitatibus,nifi fiberis 8c opulentis. Nam quac
in reoum & principum ditione funt, ueltyranni dominatu premuntur, fine
eorum pcrmiffu non audcnt facere tales impenfas. Qu2c prajditac funt par^*
uis opibus ac facultatibus,pra: indigcntia non pofTunt : tum etiam, ut mos
eftnoftrorum hominii, refpub. nullos habent fcruos, quos tribubus elo:*
care pofTcnt . Quare hodie qui cum potefl:ate funt,nomine rerumpub. itn^
penfas agunt in metalla, non ahter ac priuati homines, Nonnulli uero do;*

mini

#

LIBER SECVNDVS. It

mini partcs fodinsc qusc abiidat metallis malunt emere, quam cfTc follicitt
de uenis quacrendis. Atq? hi iacilem quanda Sc minus incerta augenda? rei
ratione tenent. Vt enim unius 8c alterius fodina? fpes eiufinodi partiii em^
ptores fruftretur, pluriu ccrte fodinaru non dcferet, fed ex his aliqusc om^
nempecuniamimpcnfamcumfocnore dominis reddent, fodinariimodo
metallisfoccundarupartes ualdemagno precionon mercentur,nccnimis
multasproximarumfodinarum, quac mctalla nondum fundijt,ne fi opta
tis fortuna non refponderit,femeI iacfluris exhaufti non habcant,fumptuni
unde faciant & emant alias partcs, quac damnum fa(flum refarcire pofsint,
Quod malum accidit his, qui repente cx mctallis diuites ficri uoIunt,&: ni^
mio plus funt emaces . Igitur non folum in cxteris rebus, fcd etiam in em*
ptione partium impendcdi eft modus quidam retinendus mctallicis, ut nc
nimia diuitiarij congercndarii libidine obcoccati,omnia profundant. Prcci:
terea prudentes domini antcaquam partcs emant, fe confcrre in fodinas dc
bent Sc diligentcr naturam ucnarii contemplari. Hoc enim ipfis maxime ca
uendum eft,ne fraudolcnti partium uenditores eos decipiant.Partium qui^
de emptores ii minus diuites fiunt,at certius faciiit rem,quam hi qui fuis im
penfis fodiunt metalla, quod timidius fe fortunsc comittant. Nec uero me
tallici prorfus fortunac diffidere debent, ut nonnullos diffidere uidemus,
qui quamprimij alicuius fodinac partes cccperint efTein precio,eas uendiit.
Quocirca raro ucl mediocres diuitias aflequutur. Qiiin etiam qui tumulos
quondam e fodinis egcftos 8c negIe(fi:os, atq^ ea, quac in canalibus cunicuis
iorum fubfederunt, Iauarefolent,&: quiuetera recrementa excoquere,ej^
ipfis non raro fatis uberes fru(flus capiiit,Verum metallicus anteaquam u^
nas fodere mcipiat feptem fecum confideret, loci genus, habitum, aquam j
uiam, faIubritatem,dominum, uicinum. Loci autem quatuor funtgcne^
ra, montanum,coIlinum,uaIleftre, campeftre. Ex quibus priora duo fodi^
untur facilius, quodinea cuniculi agi pofsint, equibuseffluit aqua, quac
fofsioncm laboriofam reddere aut omnino impedire folct : pofteriora dif«
ficilius, maxime uero cum in eos cunicuH agi nulli pofTunt. Attamen metal
licus prudens omnia ha:c quatuor genera loci, in quo ucrfari folet, cotem^
platur, et in eis quacrit ucnas, qiiibus torrens aliiidue detraxit tcrrcna iftam
cutcm fecumq? rapuit. Non uero locis omnibus le(ftas aperit, fed quia ma:^
gna eft in montibus, ut etiam in reliquis tribus gcneribus,difsimiIitudo,ex
multis eos femper eligit, qui bonam fpem adipifccndi diuitias ipfi faciunf.
Etenim cum motes primo multum intcr fe po fitione difFerat,quod ali^ in ee
quo 8C plano loco fiti fint, alfj in inccquabili atcp edito, alf) alrjs m5tibus im
pofiti efTe uideatur, fapiens metallicus non fodit pofitos in caporti patcntiis
bus acquoribus, nec in montofis regionibus fummos, nifi forte fortuna ali^:
qua* ipforij montiii uena:, corio nudataj,et metallis alfjfuc fofsilibus abiida
tes, fua fpontc fe fubicccrint fub eius afpecftii. Qiiod quia iam femel atc|5 ite
rumdixi, etiamfinunquam pofthac repetam, quxcunq; tamcn dixcrode
locisnoneligcndis, cumhaccxceptionc dicftauolo. Dcindccum montcs
omnibus locis crebri multiq; non fint,fcdaIio unus,alioduo, alio tresy
plurcrue, Atqiahbiintereosmcdij locentur campi,alibi coiun(flifint,aut

ualli^

%% DE RE M ET A LL-rCA'

uallibus tantummodo difiun(fli,nonfodit folitarios &:fufospcr rcgionu
planitiemac difpcrfos, fedcumalijscoiundtosatc^ connexos^Tumetiam
cum montes a montibus quantitate diftinguantur, quod alrj magni fint
alrj mediocres, alrj ad collis amplitudinem propius accedantquam magni
montis,rarius fodit maximos quofcp & minimos,fed plerumqp medios iru
tcr illos. Cum deniqj montes magnam figurarii uarietatem habeant, quod
aliorum omne latus leniter aliurgat: alioruni contra omnc fit pracceps: alio
rum aliud fit molliter deuexij,aliud pra;ccps:alrj in longum fint dudi^alrj le
uitcr inilcxi^ alrjsaliafigurafitdata, cxtrapra^cipites eorum partes omnes
fodit, Scd ne has quidcm ncgligit i\ ucnac mctallica: (z^c ei in cofpciflum de
derint.Verum quamuistotdiff ercntiEcfintin collibus quotin montibus
difsimilitudincs, mctallicus tamen non foditalios, quam in montofis locis
locatos, atcj? eos ctiam perraro.Minime ucro mirum eft C\ collis infulas Le*
mni foditur,quippe qui totus cfi: fiiIuus,coq5 colore prodit incolis tcrram i\
lam nobilem, & humano gcneri inprimis falutarcm.Similiter alij collcs fo^
diuntur i\ crcrn, non quxfita, aliudue terrarum genus fub afpcAum cadit.
Vallcftresetiamplanitiesfuntadmodiidiuerfa:* Vna quse quidem habet
latcra claufa, exitum uero paritcr atq? introitum patentem. Altera cuius in*
troitus uel exitus cft apertus, reliqua: partcs omncs fint claufac. Quae dua:
propriacdicunturualles.Tcrtiaundiqj fcpta montibus, quac couallis ap*
pellatun Deinde alia recefTus habet,aha non habet.Tum alia lata eft,alia an
gufta, alialonga, alia breuis, alia praztcrca -iltior noneft campo ipfi proxi*
mo, alia: fubicda eft campeftris planicics , .lahquem altitudinem deprefla.
Metallicus autem non fodit undicp fr is motibus, nec apertas,nifi fub
ipfis fit campus humilis,aut ucna metaHs^iprauida de montibus defcendens
ad eam pcrtineat. Cum dcniqj campus dcampo hocdiftcrat, quodaliusin
humili loco fit fitus, alius in alto, & quoc! alius ccquatam habcat planitiem,
ahus exigue prona, mctallicus nunqua fodit humiiem, aut eum cui cft pla«s
nitics perlibrata, nifi fuerit in aliquo montc: raro alios. Quod autcm ad ha
bitum loci pertinet,mctal!icus nondij perfofliim cofidcrat,ucftitus ne fit ar
boribus, an his nudatus . Si ncmorofus crit,eum,modo reliquas habcat oa
portunitatcs,fodit,quod fuppcditetipfi lignoriicopia adfubftrucftioncs,
machinas, ccdificia, excocftioncs, aliaq? ncceflariam. Sin careat nemoribus,
eius fofsionem omittit, nifi prope Ht flumcn, quod deuehat ligna. Vcrunta
men ubi fpcs oftenditur forc,ut aurum puru, aut gcmmas inucniat, locum
etiam fubuertit non fylucftrem, quod hx politura tantum egeant, fllud cx*
purgatione.Qiiocirca incola: regionum calidarii eiufinodi eruuni cx afpe^*
xis oC arcnofis Iocis,in quibus interdum nefi-uteta quidcm ulla funt,nedum
lylua:.Mctallicusetiamlocum cofidcrat, habeatne pcrpctuo fiuentema*
quam, an femper aqua careat,nifi a uerticc montiii torrcns largo imbrc con
ceptus defluxcrit. Itaqj quem locii natura amnc aut riuo donauit, is ad mul
taeritidoncus, namnunquamdeerit aqua, quarfigneis canalibusinlaua^
cridomicilia pcrducatur:qu£C deducaturad ofFicinas, in quibus matcria
metallica excoquitur: qua: denicp,fi patietur loci conditio,in cuniculos dc-*
riuari pofsit ut uerfetmachinas illas fubterraneas. Contra uero aqucc iugi>

ter fiu;*

LIBER SECVNDVS. l^

ietflucntcslocoqui foditur, a natura dcncgat2c augcnt impenfas, atcp e6
hiagisquolongiusafodinisabeft amnisaut riuusad quem mctalliccc rcs
funt uchciidx. Qiiinetiam mctallicusuiamquaaproximarcgione SCuia
tirtitatcituradmctalla cotcmplatur,bonancfitanmaIa, breuisan longa*
Cum enim loca fofsilibus abudantia plerunqj nuUas ferant fruoes,(ItC[j nc^
ccfTe ut mcrccnarijs alijfq? importcntur oninia,qu2c expetuntur ad ufus ui;s
t2C neceflarios, uia mala Sc longa multas molcftias cxhibet baiulis Sc uccfto
ribusatc^augetimpenlasrcruminueclarum, quare maioris eas uendunt»
Qiiod non tam mercenarijs quam dominis dat damnu . Siquidcm propter
rcrum caritatem mercenani u^tata laborum mcrccdc contenti no funt, ncc
efle pofIunt,fed a dominis petunt ut maiorem ipfis tribuant.Qiiod ni fece^
rint,non dant operas in mctallis, fcd abeunt . Quanqua autem loci metalli^
alrjscpfofsilibusgrauidiplerumcpfint falubrcs, quod a ucntis circumflarl
pofsint,ricmpe prcccelfi atcp cditi,quidam tamcn peftilcntcs funt,ut ali-js lii;
bris didum cft,qui funt infcripti dc natura corii quac cffluunt cx tcrra. Itac^
metallici fapientis eft non fodere locos ucl fru(fluofifs]mos,quorii ccrta pe^
ftilenticcfignapcrcipit. Etenimquifoditpeftiferoseiunahorafatis eft ui:>
jtac, altera orco fpondet.Metallicus prjctcrea dominu loci intuetur acri &:at
tento animo,iuftus ne fit Sc uir bonus.an tyrannus.Nam hic homines ui op
preflbs imperio cocrcct,&: ad Cc rzpit bona eorum, ille iufte 3c lcgitimc im;*
perat,comunicp utilitati feruit. Vbi igitur regio a tyranno dominatu premi
tur, nec ibi metallicus fodit ucnas , fcd domini etiam uicinij , cuius regio at:*
itingitlocos adfodiendij aptcs,animo contuetur, amicus ne fit an inimicus.
Si inimicus fuerit mctaiknri illud cxcurfionibus hoftiiji erit infeftiim. Quas»
rum una omne aurum,argen-:um, aiiudue fofsile a domino multis impenfis
& laboribus collecftum atc]? coportatum aufcret,8(: incutiet metum homini
bus mercede conducftis.Qiio fradi in fugani fe cofjcient,ut periculo, quod
in eos intenditur, fe Iiberarepofsint .Tum non folum fortunar metallici ma
ximo in periculo crunt,fed eius etia uitain difcrimen uocabitur. Itacp ne ta^*
lem quidem locij fodit.Quoniam ucro plurcs metallici fodcrc folcnt unius
loci uenas ex ea re uicinitas britur, qua metallicus, c|ui primus fofsioni ope
ram dedit,a fe exduderc non poteft. Etenim niagifter metallicorii alfjs pcris
tnittitpotcftatemfodienditaminferiorcsquam fuperiores eiufdcm ucnae
fjartcs : alijs tranfucrfas uenas , alfjs obliquas : fin alter adfofsionem primo
aggreditur,uenac]^ mctallis aut alfjs fofsiiibus fuerit grauida, ex re eius non
crit propter mala uicinitate omittere fofsionc, fcd armis luftitiac fua poterit
tueri atqj dcfendere . Cum enim magifter mctallicorii cuiufc^ domini pofi
fefsionem ccrtis tcrminis definiat, boni metallici cfifefuis finibus continc;*
re,prudentis uicinos ab iniquo conatu legibus rcpellere. Sed etiarn de uicis*
nitate fatis.Mctallicus igitur fodinam habeat loco montofo,molliter deucrf
xo,fylueftri,falubri,tuto, qui non longe abfit a flumine uel riuo, quo matcis
ria effofla uchi pofsit ut Iauetur&:excoquatur,ad quem ctiam aditus fit nori
diflGicilimus.Qiice quidem pofitio eft optima. Ad cam uero quo quaccp rcli
quarum propius accedit, eo melior eft, hoc contra peior,quo ab ea difccdit
longius. Nunc dica dehis ad qua: afTequenda metallico no opus eftfofsio^

nibusi

2.4 DEREMETALLICA

nibus,quod ea uis aquarum fccum ex uenis elTcrat: quorii duo gcnera funf,
fofsilia,corumuc ramcnta,& fucci. Cum aut fontcs fint ora uenarum, e qui;;
bus iam diifla emittuntur, eos primum metallicus confiderat,utrum habeat
arenam cum mctallis aut gemmis permiftam, an aquam alicuius fucci plclia
citLindant : Ci quid mctallorum uel gemmarii in fontium lacunis fubfederit,
non ipforii modo arenx ilint lauandx , fed etiam riuorum qui ab cis dcdu^:
cuntur,& fluminum in qux rurfus illi cxon^rant: fin fontes ex fefe aqua ali;:
quo fucco infecftam cmifcrint,caitidem colligcnda eft: quanto cnim ab or*
tLis fui loco longius dcfluxerit, plurescp combibcrit aquas fimplices, tanto
fit diIutior,tantocp magis cam uires deficiunt : attamcn fi altcrius gcneris a^
quas nullas aut non multas riui ccperint,non ipfi tantum, fcd lacus etia, qiii
cas collegerint aquas , naturx fiint eiufdcm cum fontibus, eundemqj ufum
pracbcnt : quo fanc modo lacus,quem Hcbraci marc mortuum appcllat, efi:
bituminis liquidi plcnifsimus:fed rcdeo ad arenas.Quia ucro fontes cffun*:
dunt aquas in mare,lacij,palude,flume,riuii , arcna litoris marini raro laua»!
tur: etfi enim aqua,cx fontibus deflucns in mare,fccum rapit aliquid metals:
Iorum,ocmmarLimue,quia tamen id per immenfum aquarij corpus clifper<=
pitur,& CLi arcnis pcrmill:ii aliud alio late difsipatur, aut fubfidit in profian^
do maris,colligi fcre non poteft:atc]^ ob cafdcm caufsas lacuum arcna^ per^
raro fatis comode lauari poflTunt , etiafi fontes cx montibus orti in plcrofq^
omncs fundant aquas:at ramenta metallorum dC gemmsc ex fontibus rarif=
fime manat ad paludes,quod plcriicp fint in jcquis &: patcntibus locis . Me
tallicus ioitur primo fontis arenas lauandeinde riui ab eo deducfli: tu fluuij,
in quc riuus cxonerat: fcd arcnas amnis longius a montibus difccdctis in cn
pcftrcm planiciemlauareopcrscpreciumnoeft. Verumquoplures fontcs
mctallifcri aquas cffliderint in unum flumen , ed maior fpcs cft lauacru firu^s
«fluofius forc.Porro ne arenas quidcm riuorii apud quos mctalla cffbfl"a h^f
uantur,metallicus ncgligitJam fucci gratia guft:ada:- funt aqusc fontiiJ : cum
autcm inter fe multum difterant in fapore,fcx earii genera excocflor potifsi^
mij obfcruat Sc animaduertit:falfas,ex quibus fal excoquit: nitrofas cx qui:*
bus nitrii:aIuminofas cx quib.alume: atramctofas,ex quib.atramentii futO;s
riij:fijlfurofas,ex quib.fulfur : bituminoias aiit,ex quibus bitume coquitur,
color ipfe cocflori prodit : fcd aqua marina iccirco qd falfsc fontanx fimillii:
ma fit,dcriuata in arcas modice dcpreflas,& (blis calorib.cocfta, in falc ipon
te abit:tum etia lacuii quorunda aqua fimiliter falfa arftiuis folibus ficcata fit
fal.Itacp hominis induftrrj Sc diligctis eft hacc quoqj notare , Sc cx cis capc;::
re ufum,atcp aff^crre aliquid ad comune utilitatis fruc^ii: rigor praetcrea ma^*
ris liquidum bitumen , quod ex occultis fontibus influit in ipfum,dcnfat in
fuccinii Sc gagatem, ut in libris de flibterraneorum ortu Sc caufis infcriptis,
dixi:utrumq^ uero idcm mare certis uentorum flatibus comotum, in litora
eiicit:quocirca etiam captura illa fuccini, ut coralli], aliqua curam dcfiderat,
Porro qui arenas lauant aut coquunt aquam fontanam necefTc cft,ut foliciV
tos ctia ipfos habeat cogitatio loci habitus,uix,falubritatis, domini , ciufcp
uicini, ne propter earum rcrum difFicultatem, aut exhauriantur fumptibus,
autdebonis&uitapericlitentur, Hacchadenus. Metallicuspoftquam

elegit

LIBER SECVMDVSi ij

tteoit cx multis locis unum aliqucm natura aptum ad fofsioncs, in ucnfs o^
pcra curamcp ponit:qua: ucl aliquo cafu nudatx corio, fc nobis oftcndunti
:uc\ abftrufa; 8c latcntcs artc inquirutur: hoc cucnirc uulgo folet, illud raro:
■ quorum utrumcp cxplicadum cft . Aliqua igitur uis finc hominis induftria
ct laborc apcrit ucnas no uno modo:ctcnim cas cutc nudat aut torrcs,quod
Fribcrgi argcntariis accidit:dc qua rc fcripfi in primo libro Dc uctcribus Sc
nouis mctalhs : aut uis ucntoriji, cii ca radicitus cxtrahit &C cxtirpat arborcs,
qua? fupra ucnas crcUcrut : aut abruptio faxi : montc uero id ipfum abrum:*
pit ucl diuturnus & largus imbcr,ucl tcrrx motus,uel idus fulminis,uel uia
olenta niuis dcuollitio,uel impetus ucntorum:
Qualis rupcs,quam ucrticc montis,
Abfciditimpulfu ucntorum adiuta uctuftas.
Aut aratio ucnas aperit: nam aratro glcbas auri cxcifas cfTe ctiam in Gaiccfi
luftinus mcmoria; tradidit:aut fyluarum inccndiii : quod argcntarrjs Hiipa
nix accidiftefcribitDiodorus Siculus:& (atis fcitii cft illud Pofidonrj : no^
ua gcrmina, argentaria fcilicct 5<:auraria,cffcrbucruntinccndio, quo fyluas
coflagrarunt . Qinnctia Lucretius candc rcm his ucrfibus latius explicauit*
Qiiod fupcrcft,a:s atq? aurum ferrumc^ rcpertum eft:,
Et fimul argcnti pondus,plumbicp potcftas,
lonis ubi ingentes fyluas ardorc crcmarat
Montibus in magnis,fcu cccli fulminc miflb:
Siue quod intcr (e bcllum fylucftre gcrcntcs
Hoftibus intulcrant ignem formidinis crgd:
Siuc quod indu(fli tcrra; bonitate,uoIcbant
Pandcre agros pingucs:&: pafcua reddcre rura,
Siuc fcras interficcrc,& ditcfcere pra^da*
Nam fouea atc^ igni prius cft ucnarier ortum,
Quam facpire plagis faltum,canibusc:^ cicre,
Quicquid id cft,quacunq^ e caufla flammeus ardor
Horribili fonitu fyluas excdcrat altis
Ab radicibus,&: tcrram percoxeratignu
Manabat ucnis fcruentibus in loca terrae
Concaua conueniens argcnti riuus & auri,
Acris itcm & plumbi.
Attamcn poeta eiufmodi inccndijs non tam ucnas primo nudatas cfTc ,qu3
totum mctallorum opificium initiii fumpfifle cenfct . Aut dcniqj ucnas ref^
rat alia qua:piam uis: etenim cquus,fi huic narrationi fides habenda cft,Go
fclariac uena plumbariam ungula apcruit . Iftis igitur modis fortuna nobis
ucnas largitur. Arte aute occultas Sc rcconditas fcrutamur, obferuantcs pri
mo fcaturigincs fontium,qua: a uenis longe abcfle non pofTunt, quod cx i^
pfis carum aqua cmanet:deinde fragmcnta uenarii,qua2 torrens cx tcrra eru
it,longinquitas uero temporis aliqua eorum partem rurfus obruit terra : ue
rum eiufmodi fragmenta (i fupra terram iacucrint, aut fint Ixuia, ucnac ab i^
pfis pleriicp abfunt longius , quod torrcns extracfla procul a uenis abripuci:
rit, Sc du ea propelleret la^uia fecerit, Cin in terra infixa, uel afpera fuerint,ad

c uenas

j,0 DEREMETALLICA

ueiias prooius adfunt.Situs ctiam cofiderandus,nam is in caufa eftquod et
uenae macis aut miniis tcrra obruantur, & fragmenta longe aut niinus lon*
oe protrudiitunuenis autem ill:o modo inuentis fragmenti nomen impone
re mctallici foletitum ucnas fcrutamur obferuantes pruinas, quibus omnes
herbx candicat:his exceptis quar crefciat fupra uenas, quippe quse ex (efc z^
mittunt exhalationem calida bc ficca, qusc humidas concretionem impedit,
quocirca tales herbac magis aquis madent,quam pruinis candicat, quod cn
mnibus locis frigidis cernere Hcet, anteaqua ad iuftam magnitudine herbx
peruenerint,ut Aprih' hc Maio menfibusraut cum iam fccnum ferotinii, qd
cordum appellat,falcibus defedum fuerit,ut menfe Septembri. Quo igitur
loco hcrbx humidac non congelant pruinis , fubefl uena : quae f\ fpirauerit
ualdc calidum,ea terra fert herbas humiles & coloris non uiui.Poftremo ar
bores quorii folia tempore ueris fubcacrulea uel liuida funt : rami inprimis
fuperiores infe(fti nigrore aut aliquo alio colore no naturali : ftipites bifidi
&: fimiliter, atqj rami nigri uel difcolores: ea namcp opera efficiunt ualde ca
hdi & ficci halitus:qui ne radicibus quidem arboru parcunt, fed eas aduren
tes,prorfus infirmas reddunt»Qua dc caufa uis uentoriJ frequetius extirpat
eius aeneris arbores quam reliquas:uenaj autem emittunt halitus. Quo igi
tur loco multac arbores longo quoda ordine difpofita: alienifsimo tempo*
re amittunt uiriditatem hi nigrefcunt,aut difcolorantur,crebroc^ ui uento:*
rum dantur ad cafum,ibi fubcft uena.Quin cum item longo quodam ordi;:
ne,quo fe uena tendit,aliqua herba uel aliquod fungi gcnus crefcit : quibus
interuenia aut interdum aliac etiam uenac proximac carent. Atq^ iftis modis
naturaliter uena: pofTunt ihueniri.Porro de uirgula fiircata inter metallicos
multx & maonac contentiones funt, nam eam alrj aiunt in uenis inueniedis
fibi maximo ufui efre,alfj negant. Qui tracTtatione ^ ufum uirgulac probat,
eorum alij primo fiircam cultro rcfecant colurnam : qua prac casteris ad ue^
nas quscrendas idoneam efle cenfent: prxfertim {i corylus fupra uenam ali*:
quam creuerit: alfj pro uarietate metalli diuerfis uirgulis ad uenas inquiren
das utuntunetenim coryli uirgulas adhibet ad uenas argenti : fraxini,ad ac*
ris:piceaftri,ad plumbi,maxime cadidi : ex ferro uel acie ferri facftas^ad auri:
deinde utricp uirgulac cornua manibus prehendentes pugnos faciunt: ne«:
cefle autem eft ut digiti comprefsi ad ccclum fpe(ftent,utc]^ uirgula erigatur
ea parte,qua cornua coeunt:tum huc hC illuc pafsim per locos montofbs ua
gantunitaqj dicunt fimul atcp fupra uenam pedem pofuerint,fl:atim uirgu^
lam uerfari & uolui,fibic^ prodere uenam : ubi pederetulerint, &ab ea difi
cefTerint^rurfum uirgulam immobile manere. Verum,ut ipfi aflerunt, caufa
motionis uirgula; eft uis uenaru : eac^ interdum tanta eft,ut arborum, pro^
pe uenas crefcentium,ramos ad fe ffecftat. Contra qui uirgula nulli uiro bo:*
no orauicp ufui cfTe pofTe dicut , hi uim uenaru iccirco motionis eius caufsa
cfTe ncoant,quod omnibus non foleat moueri,fed iftis tantiimodo, qui can
tionibus aut aftutfjs ututur: uim practerea uenarum negant ad fe trahere ra;s
mos arboru , fed exhalationem calidam &r ficcam aiunt eos efficere contor^
tos.Ad qu3C ifti refpondent:quod uis uenarij uirgulam,cum quidam e me^
tallicis aut cacteris hominibus eam tenent in manibus,no uertat, in caufa eft

hominis

LIBER SECVNDVS 27

hominis proprietas quscdam fingularis, quac uim uenarum impcditatqj al
hgatrquia cnim uis uenarum uerlat &C uoluit uirgulam, no alitcr ac maones
ferrum ad fc allicit 8c trahit,ea occulta hominis proprictas dcbilitat £>C iran*
git,non fccus atcp alliu magnetis uircs infirmat 8>C excludit: ctcnim allrj fi.ic;:
comagncs oblitus fi:rrum ad fi: non trahit,nec idem trahit rubioinofum»
Qiiinctia de tracftationc uirguljc nos admoncnt,ut digitos leniter no ftrin*
gamus,ncq?comprimamusacriter:namfiIenitertangemus uirouIam,deci
det inquiut antcaqua uis ucnanmi cam uerfet : Cin acriter coftrinoemus, uis
manuum ui ucnarum rcfiftct,&: eam fijperabit. Itac^, ut ipfi ccnfent, quinq?
rcs fiint necefTaria: ad hoc ut uirgula fi.iu faciat oftlcium : quarum prima eft,
uirguLr quantitas:uis cnim ucnarum baculii nimis maonij uoluerc nequit :
altcra uirgulas figura,nam niCi fi.ircata fuerit,eadem uis eam uertcre non po*
teft:tcrtia uis ucnarij,quaE naturam uoluendi habet : quarta uiroular tradra^
tio:quinta priuatio proprictatis occuItac.Ex iam didis aiit folcnt concludc;*
rc hoc modo : fi quod uirgula omnibus non moueatur , in caufta cft incpta
eius tracflatio,aut occulta hominis proprictas,qu3e ui ucnarum repuonat 8c
obfiftit,ut fupra diximus,qui ucnas ipfa quacrunt non ncccftc habet id cana
tionibus faccre, fcd fatis eft cos uirgula apte tra(flare poftc , & occulta pro^
prictatc carcre . Virgula igitur in inueniendis ucnis uiro bono grauicK ufui
efte potcft, Vcrii de ramis arborum contortis plura non dicunt ifti, fcd maj:
nent in fententia . Cum aiit ha:c res controuerfa fit & plena diftcnfionis in*
tcr mctaIIicos,cani fuis pondcribus cxaminanda cefeo :uirouIa diuina, qua
incantatores fcrutantur uenas,utannuhs etiam,fpeculis, criftallis, quamuis
forma furcsc figurari pofsit, nihil tamcn ad rem intereft reda Cn an in alia fis»
guram formata: non enim ualet uirgula: figura, fed incantamenta carminiJi
qucc mihi comcmorare non licct neq^ libet. Veteres aut, non ea modo quse
ad uicflum Sc cultum attinent, uirgula diuina coquifiuerunt, fcd rerum etia
formas uerterunt : etenim incantatores ^gyptiorum uirgas, uf Hcbra:ori3
litera: narrant,in fcrpentes mutarunt: & apud Homerij Mincrua fenem V:*
lyftem uirgula diuina repente in iuucnem conucrtit, ac rurfus reftituit in fe^
nium:Circe quoq? focios Vlyfsis mutat in beftias, eisqj reddit hominis effi
giem: quinetiam Mercurius uirga,qua? caduceus appcllatur,uioilantib,fo:*
mnum dat,c fomno cxcitat dormictes Jtaqp uirgula diuina primo cx incau;*
tatorum impuris fontibus dcfluxifte uidctur in mctalla: dcindc cum uiri bo
niabhorrcrcntab incantamentis carminii caq? rci]cerent, uiroula a fimplici
metallicorum uulgo eft rctcnta,6^in qua^rcndis uenis ueftigia antiqui ufus
remanfcrunt.QLioniam ucro matallicorii uirgula: mouentur etiamfi cas in*
cantarenon foIcnt,aIi-) dicunt,motionis carum cauftam efte uim uenariJ, alrj
trad:ationem,aIfi utramq? .Verum qua: ui ad Cc attrahendi prxdita funt , ea
omnia in orbc non torqucnt res,fed cas ad Cc alliciunt,uerbi gratia: maones
ferrum non uoIuit,fcd id ad fe trahit : 8>C fuccinum attritu concalcfadum no
uertit palcas,fed fimpliciter cas ad fc allicit: fimiliter uis uenarum,fi candcm
cum magncte aut fuccino naturam haberct,uirgulam toties no ueriarct, fed
femel tantiimodo ad fpatium fcmicirculi uerfata rc(fla ad fe traheret, Sc , nifii
comprefsio hominis qui uirgulam tcncret in manibus,ipfi uenarum ui refiV

C i fteret

zS

DE RE METALLICA

fleret SC rcpuanarct,uirgulam fcrrct ad tcrramrquod cum non fiat,ncccfla<:
ho fcquitur tracTiationcm clTc cauflam motionis uirgulsc . Id ucro hinc etia
pcrfpicuum cii quod callidi itii traclatores redlam uirgulam non capiunt,
fed furcatam,atCK cam colurnam,aut aliquam aliam ita flcxibilcm, ut fi fic te
nctur in nianibus,ut cam tcncrc folent, omni homini, quocuncp in loco fte
terit,in orbcm ucrtatur: ncc mirum fi uirgula non ucrlatur cum inertes eam
tcncnt.Etcnim cornua cius acritcr comprimunt , aut Icniter flrringunt : hoc
autcm ipfum uuloo metallicorum fidem facit,uirgula ucnas inueniri, quod
ca utcntcs cafu afiquas inucniunt,fed r^dem multo faepius perdunt opcram,
8vrut ucnas inucnirc pofsint,nihilominusin fofsis agcndis dcfatigantur,
quam aducrfr partis metallici . Metallicus igitur, quia eum uiru bonum dC
oraucm eflc uolumus, uirgula incantata non utitur, quia rcrum naturx pe*;
ritum &!^ prudcntem, furcatam inteUigit fibi ufui non efTe, fcd ut fupra dixi,
habct naturalia ucnarum figna, qucc obferuat. Itacp ea fi natura ucl cafus,ali
quo in loco, ad fodiendum apto, patcfccit, ibi metallicus agit fofl^as , Ci non
ofl:cndit,crcbris fofsionibus ufq^ cd fcrutatur locum,quoad ucnam cruda*
riam rcpcrit.

YirguU A, Fojp B»

Attamcn uenam dilatatam raro labor hominum aperit,fcd plcrumq^ uis
aliquajiiuerdum uero uen*c profunda: puteus aut cuniculus ♦ Venac autem

inuentse

L I B E R

T E R T r V S.

i^

inuentar^iit etiam piitei SC cuniculi nomina rcpcriunt aut cx inuentoribus:
quo modo uena Carbonaria Anncbcrgi nominata eft,quod eam carbona^
rius inucnit: aut cx dominis,ut Gairica uallis loachimica: a Gairicis ibidcm
partes pofsidentibus : aut ex efFofsis, ut ucna plumbaria ibidem a plumbo
nigro,&: Sncbergi Bifemutaria a plumbo cinereo : aut ex cafu^ut fra^men*
tum diucs uallis loachimicx, quam uis torrcntis aperuit. Sacpius tanicn pri
mi inuetores cis,magis uero fodinis,nomina imponiit aut perfona?, ut Cx^
iaris Germanici, Aponinis,Iani:aut animantis,ut Leonis,urfi,arictis,uacca::
aut rei inanimat2c , ut cifta? argcntariac,ft-abuh boum : aut ridicuh',ut hclJuo
morionum:aut deniq? ominis boni caufa,ut donum dci. Eandem autcm co
fuetudinem appcllandi ucnas, puteos, cuniculos, quondam fuiftc ufitatam
cx Plinio intclligimus,qui fcribit : Mirum adhuc per Hifpanias ab Hanni^
bale olim inchoatos putcos durare flia ab inuentoribus nomina habcntes,
cx quis Bebelo appellatur hodieq^, qui ccc.pondo Hannibah fumminiftri
uitindies,

DereMetallicaLibri ii» f i n i s.

GEORGIIAGRICO^

LAE DE RE METALLICA

LIBER TERTIVS.

R o X r M E prudetiainformauimetanicos,dixic^
de eIe<flione loci fodiedi,areniE Iauanda?,aqucC co^
quenda::fimihter deinquifitionc uenarum:atc^ ita
perfolui fecundum librum, uenio ad tcrtiij , qui eft
de uenis ac fibris faxorumcp commifluris . His ua:
ro nominibus interdii appellari terras canales , fed
fa:pius ea,qu2e in uafis continentur,alias dixi, altci:
ra fignificatione nunc utor : ipfis enim nominibus
declaro res foftiles , quas tcrra: receptacula fuo co;*
plexu coercent.Primo aute dicam de uenis,qu£c altitudine, latitudine, lon*
gitudine multum inter fe diflPerunt: nam alia de fijmmo terrae corio defcenss
dit in imam eius fedem,qua ob eam iplam rem nominare Ibleo profunda.

Mons A, c, Venafrofnnda B,

Alia nccp profundx inftar afcendit ucrfiis terrx fuperficiem,necp defceii
dit uerfus cius profundum , fcd fub terra latens in multum fpacij fe dilatat:
qua: ucna iccirco dilatata dicitun

MoMS A,. D, Venaiilamit B, C,

LIBER TERTIVS.

3*

Alia magnam alicuius loci partcm occupat in longij Sc latum ducfla: qua
cximulatam folco uocare:nec cnim quicquam almd cll quam aliquo fofsilii:
um gcncre cumulatus locus , ut in libris De fubtcrrancorum ortu 8c caufis
{cripfi.Eucnit interdum,Iicct infolenter dc raro,uf plurcs alicuius fofsilis cu
muli i\\ imo loco rcperiantur,alti unum aut ctiam alterum paiTlim, lati qua^
tuor uel quincp , quorum altcr ab altero diftct circiter duos , tres , pluresue
pafTus : qui cum ad eos fodiendo peruentum fuerit,primo difci figura fe no
bis oftendunt : deinde latius aperiuntur: poftremo ex omnibus illiufmodi
cumiilis plerumc^ fit uena cumulata»

Mons A. &. C. D. Ycndcmuldta E, F. G. H. r. K,

Hoc autem loci quod efl: mediij inter duas uenas , interuenium nomin^i^
tur : atq^ id ipfum interuallum fi fuerit inter uenas dilatatas , totum in terrai
occultatur : fin inter profundas , fumma eius pars palam ante oculos omnij!
um eft ; reliqua latet in 0 cculto»

t 4

32-

DE RE METALL.ICA

Yendtrofmiit A. intemnium B» Alterauenafrofunia C

XenaiiUtttt A, B. meruenkm C. Altm Kena iiUtittt D. E.

Ti n •irrtTiTfnn—ii-— — —

1.^

LIBERTERTIVS. 35

Dtrindc uena? profunda; multiim intcr fc diffcrunt latitudine : nam caru
alia: funt lata? palTum^quxdam duo cubita^alias unum, pcdcm alia?, partim
fcmifrem : quas omncs noftri metallici latas uocant . Qj.ixdam contra latae
tantummodo funt palmum,alix tres digitos,duos alia?:quas angultas nun
cupant. At in his locis, in quibus uena: Ilint latifsima::, qux data cR. cubitu,
aut pedem, aut femiflem, dicitur angufta : ut Crcmnicrj ubi quxda uena a^
liqua fui partc quindccim paiTus eft bta,aliqua dcccm Sc o(fi:o,aliqua uigiii
ti; cuius rei tcftimonium incola: nobis dabunt.

Ventt profmidlata A. YenafrofuniAdngujla B»

Dilatatas ucro inter fe differunt altitudine : etenim earum alia; paftum u^
num,aut duos, aut plures funt altae, partim cubitum, aliac pedem, femiftem
alias : quas omnes appellare folent altas, Quacdam contra altae funt palmii,
aliaE: trcs digitos,duos ali«c,partim unum ; quas humiks nominant.

Yend

34

YenttMdtdtahumilis A» VenaiilmtaAlttc 3*

Tum ucnse profuiidcC inter fe differunt extenfione in longum ; alia cnim
cx oriente pertinet in occidentcm.

Yena A v, C, Commiffurce D E F. JM E R I D I E S

SEPTENTRIONEJ

Aiix contra ex ocddentc in oricntcm ♦

Yena A B c, Commi[furte D E F»
M E R I D I E S

?j

o

w
2

SEPTENTRIONES

Alia ex meridie in reptentriones*

VeMtf A B c. Commiffura DEF» MERtDlES

SePTENTRIONES

5^ DE RE METALLICA

AUa contra ex feptcntrionibus in meridicm,

Yenu A B C» Commiffura D E F.

Sed uena extendaturne ab oriente,an ab occidente nobis indicant com<

mifrurscfaxorumehsceniniipfacfioccidentem uerfus uergunt in profun*

dum,uena dicitur extendi ab oriente in occidcntem:fin orientem uerfus,ab

occidente in orientem: fimilitcr ex commifluris dc meridie Sc feptentrioni*

bus exiftimamus» Verum mctatlid unam quanc^ mundi partem in fex

partes diftribuunt : atq? ad hunc modum faciunt partes mundi quatuor 8C

uiointi numero : quas ex duobus duodenariis numeris nominant.Eas aute

mundi partes ipfis fignificat inftrumentum, cuius hacc eft ftrudura : primo

faciamus orbcm: dcinde a dimidia eius parte ufqj ad contrariam duodecim

recflas lineas,quas Gra:ci uocat «/^/a^tTfzrs, Latini dimetietes appellare pof^:

funt,pari interuallo inter fe diftantes,ducamus per medium pudum, quod

rjdem Grxci uocant Hivrpp , ut orbcm diuidant in quatuor Sc uiginti par#

tes,undiq5 inter fe acquales:tum intra orbem tria fiant tympana:quorum ex

tremum cotineat lineas scqualiter fecantes unamquamc^ quatuor dc uigin*:

ti partium:medium uero binos duodenarios numeros in lineis dimetienti:»

bus utriufcp infcriptos: intimum autem excauatum capiat magnetinum in<

dicem:per quem ea ex duodecim lineis dimetientibus re(fla tranfeat, in qua

utrobic^ infcriptus fit numerus duodenarius.

HBER TERTIVS
M E R I D I E S

37

SEPTENTRIO

Cum aiitem fndcx, quem regit magnes , ex Septentrfonibus redla pertfa
neat in auftrum^nota xiuqusc eft pofl: eius caudam,in figuram flircas forma
cam,fignificat feptentriones:quac ante aciem,mcridiem:nota uero v u fupcj:
rior,indicat orientem,inferior occidentem:praeterea cum inter duas mundt
partes principes femper alide quincp fint non principales , earum dua? prio*
res priori parti mundi,pofteriores duac poftcriori afcribuntun Quinta au=«
tem interie^fla Sc media inter has 8>C illas, diuiditur : eiusc^ pars dimidia uni
parti principali attribuitur,altera,alteri: uerbi caufla:inter xii. nota feptenjf
trionu,&: vi.orientis,funt i, ir* in» iiii» v, e quibus i. 8c n, funt partes fepteii
trionum quae Ipecflant ad orientem: iiir. Sc v. partes orientis quse uerount
infeptentriones: niaierodimidiaparsa{Iignaturfeptentrionibus,dimidia
orienti. Qui igitur curam in extefionis uenarum cognitione ponit, is fuper
ucnam etiam liibterraneam ftatuat inftrumentu matallicum iam dcfcriptij:
quod,quamprimii index quietus conftiterit,extenfionem ipfi demonflrat:
m fi uena a v i. tendit fe in vi. aut ex oricnte pertinet in occidentem, aut cori
tra ex occidente in orientem : fed hoc an illud fit,nobis comifTura: faxorurri
comonftrant:fin ex linea,qucceftinter v,SC vu proceditfn oppofitamfpfi,
€x medf o v. SCvu orf entis progredf tur: aut contra ex medio v,8>Cvh occi^
dentis. Iterum uero hoc an illud fit, nobis comifTurac faxorum comonftrat:
iimiliter de alrjs mundi partibus earumq^ intermediis decernimus.Quoni:*
am autem,quot partes mundi faciut metallici, tot uentos numerant non ho
dierni modo nautac,&in his quofcp noftrates,fed Romani etiam,qui quon
dam eis nomina partim latina pofuerunt,partim a Graecis mutuati funt, cui
rnetallico collibitum fuerit, is poterit uenarum extenfionis uocabulis uen^i

d toruiii

^9 DEREMETALLICA

torum nominare:funt namc^ uenti,ut partcs niundi,pnncipcs quatuor^fiib

folanus qui fpirat ab oriente, Sc ei contrarius fauonius, qui i^at cx occidcn^

te:hic a pra^cis Jt<fvf ^ appellatur,ille aTr^A.-aTNs. Auiierprxterca,quicx

mcridie proccdit , dC ei oppofitus feptentrio,qui ex fcptentrionibus : illuni

j/oTo//,hunc orarci xTTacfKTiouj uocant, At uenti non principalcs,quemadmo3^

dum ctiam partes mundi funt uiginti numero:nam intcr binos uentos priii

cipcs fcmper funt quini non principales intcrmedi-j. Intcr fubfolanum fcih*

cct SC aufb-um,ornithia: primo tenentes locum fubfolano proximum: dein

dc carcias:tum curus,qui inter hos quinqj medius eft:pofi:ca uulturnus: po

ftrcmo euronotus,uicmus aufi:ri:quibus omnibus,excepto uuIturno,Gra:

ci hxc impofuerunt nomina. Itaq^ hunc , qui ratione tam fubtili ucntos no

dill:inouunt,cundem quem Grxci nominant ev/ o/^, elle dicunt: rurfus inter

auftru SC fauonm primo cft altanus a dextra auftri : deindelibonotus : tum

africus,mediusinterhosquinq5:poft:eafubuefperus:pofi:rem6argefi:esafi

niftra fauonrj, quibus,exceptis hbonoto 8c argefte^latina funt nomina: fcd

Africus quoq? a Grxcis A/4 uocatur.Eodem modo inter fauoniii &: fepten

trionem primo a dextra fauonrj funt etefiac : deinde circius: tum caurus,qui

medius eft inter hos quinq^ : poftea corus : poftremo thrafcias a finiflra fc:*

ptentrionis:quibus omnibus excepto cauro Grarci nomina pofuerunt.Ite*;

rum aute qui tam concifa ratione uentos intcr fe non difcernunt no^op a grae

cis,caurum, a Latinis eundem uentum dici aiunt.Rurfus uero inter fepten*

trionem 8c fubfolanii,prim6 a dextra feptentrionis eft Gallicus: deinde fua

pcrnas : tum aquilo,qui medius eft inter hos quincp: poftea boreas: poftrc

m6 carbas a finiftra fubfolani : atcp iterum qui tantam uentorum non pepe

rerunt turbam, fcd duodecim tantummodo uentos elTe ccnfuerunt , aut ad

fummum quatuordccim, eundem uentum efTe dicunt, quem Gracci jSoj>fca/,

Latini aquilonem appcllant.Sed ad hanc noftram ratione non modo hanc

numerofam uentorum multitudinem utile eft approbare, fed etiam dupli*

care,quod gcrmanorij nautac faciunt. Qui practerea fcmper inter duos mcf

dium ex utroq^ compofitum numerannifto enim modo etiam inteamedias

partes per flatum uentorum fignificare pofIumus:ergo Ci uena a vr, orietis

tendit fe in v i. occidentis, ex fubfplano procedere dicetur in fauoniu : qu«e

uero ex medio v. &: v r. orientis progreditur,in medium v. & vi. occidenis

tis,ex medio carbac dc fubfolani procedere dicetur in medium argeftas 8c fa

uonr) : fimiliter de alrjs mundi partibus earumcj^ intermedrjs fenriendii eft*

MetalHcus autem propter naturam magnetis,qui ferrei indicis aciem in mc

ridiem dirigit, neceffe habet fic ftatuere iam defcriptuinftrumcntum ut or;!

tus ci fit ad finiftram ; occ«ifus,ad dextram.

L I B E R T E R T I V SV
MERIDIES

S9

2!

Q

►^

u
(J
O

SEPTENTRIO

Non difsimiliter uenx dilatatse inter (e differunt extcnfione in latum: in
quamucromundiparteminterrafedilatent etiam ex commiffuris faxorii
potcfi: intelligi. Hse enim Ci occidentem uerfus uergunt in profundum, ue^
na dicitur cx oriente pertinere in occidentem : H contra orientem uerfus, ex
occidente in orientcm.Eodem modo ex commiiTuris exiftimare poflumusi
de mcridic 8c feptcntrionibus,ac de partibus mundi non principalibus,ea*
rumc^ intermedijs,

d z Vew4

Yend^atdta A, B. Comniiffur<£ C.

Qiiinetiam^quod ad cxtcnfionem attinet, ucnarum profundarum quse:*
damexaliquamundipartered]:apertinctin camqusc e regionc ipfius e{it
alia curuata fe tcndit : quomodo illud accidit,ut ucna ex oricntc proccdens
non ucrcat in partcm ci oppofitam, id cfl: occidentcm, fed fc torqueat dC fle
(ftat ad mcridicm aut ad fcptcntrioncs*

'Vena^rofunddrecia A, Yena^^rofundacuruita B*

LiBER TERTIVS. 41

Sin-iilitcr ucnam dilatatariim aliqiix rccfle dilatant fc, alicc obliquc , par;#
timcuruate, \cnadiUtatarecia a, Venaddatauobliqua B,

Vemiilatatacuruata C»

Ac ucro etiam uena:,quas profundas appeIIamus,diuerro modo in pro:<
flindu terras dcfccnduntma alia recfla^aliqua obliqua fiue dcuexa,alia torta.

vena^rofmdadelcendenireBd A. oWiijMtf B. torta C,

d 5

4X DEREMETALLICA

Vcnsc practerea profimdac in uarietate locoru, per quos fc tendunt, mul
tum inter fe difcrepant.Nam alisc pcr deuexum montis aut collis tendcntes
dceoprorfusnondcfccndut. Montis deuexm a C yem^rofmdd B,

Au^u.i l:c lummo mv_.iUio din toiiis ucrtice per deuexum defcendunt in
uallein aut couallem , rurfusq^ per decliuem oppofiti montis collisue parte
afcendunt, Montis deuexum A, V«Ili5 B* Oj^i^ofm montis j^ars declm s C,

* Venaprofundd D E F.

JmM-

LIBER TERTIVS. 4j

Qujcdamdemontcautcolledcfcendcntesiii camporum planiciemcx*

Montisdeuexm A. CtfmpHS B. Venaj^rofmdd C D.

currunt.

Cxtcrx per planitiem inoiuis aut coliis aut campi tendunt»

PUn -'mnvf,'.<: ji^ Vena iprcfindu B»

d 4

DE RE METALLICA

Deinde ucna? profundac non paru inter fc differunt in diuidendo: fiqui^
j .^ alia aliam tranfuerfa fecat:alia alia oblique diffindit 3C quafi decuffat?

Jemaliaaliamtran

vertdprJMciprflis A. venatranfuerfi JB»
venrfpriMcipdlemotli^MecIi^mdens C»

Qudd fi uena, qua: alteram principalem oblique diffindit , durior quam
ipfa fuerit : pcr eam penctrat non aliter ac cuneus faginus uel ferreus inftrurf
mento aliquo percufTlis pcr lignum molle:fi mollior, eam principalis uel Ct
cum rapit ad pedes tres,aut ad paffum unu,duos,tres,plurefue : ucl in prio^
rem partem, quod rarius accidit, transfert. Sed utrobic^ eandem effe uena,
quac diffindit principalemjidem tedi dc fundamenti habitus indicat,

Vc«4

LIBER TERTIVS.

4J

Ve«/rprittfiprflij A» V ena ettm ohli<jue diffiniens B,
Eiusj^drsra^pta C» Eiusparsiniprioremi^artcmtransUtd D,

Ali a prarterca uena profunda cum alia iungitur , fitc^ ex cJuabus uel plu*
rib us crudarrjs una. Aut ex duabus quidem crudariis non fit una, fed, quia
no n multum inter fe diftant,& altera in altcra uergit, uel alterutra, cum iam
defccnderunt in profundij coniunguntun Ad confimiks modos ex tribus
uel pluribus uenis in profiindo fit una.

Buauence A. B. <juarumutra(^ohri(^uedefceniit^dt<^ific nlteraln

alteramuergk, iarum comunRio C.
iterum duce ueme: fiarum altera fignata d» reSie defcen -it in ^ro-i

fundumterr<ie:alterafignata E. ohli^ue-^ciuiieineamuergiu
Earm coniunSiio F*

DE RE METAL.I,rCA

Verum eiufmodi confociatio uenarum nonunquamrurfus diflbluitur:
quomodo iUud plcrun<^ accidit ut ex dextra fiat finiftra , dc contra ex fini*
(Ira dcxtra.

Porro

LIBER TERTIVS. 47

Porro cx una uena , quae duridimo aliquo faxo, quafi roftro , finditur Sc
diuiditur in partes,aut qua fibrse in faxo molli difiiciijtjduae plurefue fiunt:
quae interdum rurfus inter fe coniunguntur, interdum diuifac manent*

Yenxdmfio A B» EiufdemfmimconiunSiio C.

Sed uena an diuidatur an iungatur cum altera ex folis laxorum comidu^
ris intelligi poteit: uerbi caufa,fi uena principalis ex oriente pertinet in occi
dentem,comiffiirxfaxorumitemaborienteinprofi.mdum terrac defcen*
dunt ucrfus occidetem, At uenas fociae, qua^ cum ea iungitur, fiue procedic
cx partibus meridiei fiuefeptentrionum,commifIura2 faxorum fimiliter ac;
ipfius extenfio fe habent : Sc cii uena: principalis comifluris, qusc pofl: con;*
iund:ionem eacdem manent,non concordant: nifi focia ex eadem mijdi pai*
te proccdat cx qua principalis^Tunc uero ucnam latiore nominamus prin*
cipaIem:ftriif}:iorem,fociam,SiueroprincipaIisdiuiditurinpartes,comi{ru
rsc faxorum, qusc partibus funt, eandem defcendendi in profundum terrae
rationcm feruant quam uena principalis.Sed de uenarum profijndarum co
iunclio ne Sc partitione fatis, nunc ad dilatatas uenio . Dilatata autem uensl
aut fccat profundum:aut cum ea iungitur:aut ab eadem diuulfa diuiditur irt
partes»

Vena ddtiTata frcans ^rofmdam A C, Yendj^rofmdd B»

Yenitdilatataqi(<tiungiturcumfrofundti D E» Yenifrofunda 7.4

Yenadilatata G. Ems diwdfit fartei H !♦

Vena^rofmda ^«<e dilatatam dmllit K»

DE RE METALLICA

Poftrcmo Licna profunda habct origincm Sc fincm,caput Sc cauda, Ori'#
co quidem dicitur ea pars undc eih orfa, finis , in qua tcrminatur : caput ue*
ro,quam c{fertinluccm,cauda,quam in tcrraoccultat,Vcrum metallicino
neccfTe habent primam originem ucnarum quxrcre, quemadmodum M:s
oypti reacs quondam ortum Nih quxrebant, fed ipfis fatis eft ahquam ue*
na: partcm inuenifTe^eiufcp extenfionem cognouifTe: nam raro reperiri ori«
oo potcfi:, itcm finis . Sed uena uerfus quam mundi partem caput profer?it,
m ]ucem,aut caudam tcndat,eius ftindametum SC tedum indicant : hocc^a
pars pcndcns uocatur,iIlud iacens:Rmdamento autem uena nititur,te<ftuni
ipfi impcndctritaqj cum defcendimus in putcum,pars,ad qua uentrem uerii
timus,ucnac flindamcntum Sc fedes eft::ad quam dorfum, tedum, Refponss
det autcm aliquo modo caput fundameto,cauda ted:o:etenim fi fundamen
tum in meridie fuerit fitum,uena uerfus meridiem caput profert in Iucem:tc
(flum uero, quia fcmper fiindameto opponitur, tunc eft in feptentrionibus
pofitum:ergo etiam uena caudam tendit ad feptentriones : fi flierit proflin*
da deuexa: fimiliter de oricnte Sc occidente uc^ dc partibus no principalii;
bus earumcp intermedrjs decernimus . Veruntamen cum ucna profunda in
t?rram dcfccndcns,fit aut recfla, aut obfiqua, aut torta, fundamentum obli*
qux facile difcernitur a tccflo : redlac uero non item: at tortac fundamcntum
ucrtitur & mutatur in te^tumtSc contra te«^um in fundamentum;fed ea pl«
runcj rurfus fit re<fla uel obhqua»

LIBER TPRTrVS.
Origo A» Fi«ij B, CdpMf C, Ciuid D»

4i

Vcnaautemdilatataorigmeni tantummodo habet&Cfinemjlocouero
capitis 5c caudcC,duo latera.

Origo A, Fim; B» L<fter< C t).

^O DEREMETALLICA

Atcumulatahabetongineni,fiiiein,caput,caudam,nonrccusacproRin*:
_da.,|Tamautemcuniulataniquam dilatatam facpenumero ueha profunda
traiXucrlafccat.

Origo A. Fi«is B» C-fpMt C. Caudti D.
Venatrdnftterfd E»

^vMv

Fibra* porro , qux funt uenulsc, diftribuuntur in tranfucrfas, in oblique
uenam diffindcntes,in focias,in dilatatas,in incumbentcs, tranfucrfa autem
uenamfecat:oblique diffindens eam quafi decuflat :fociacumipfaiungi#
tur : dilatata uena» dilatatac inftar per eandem penetrat; fed fibra dilatata tc*
que ac proflinda fokt effe focia»

Ycttee A B, Tihratrnnfuerft C, Ohli^ue diffin^cns D*
Socia E, Dilitata T,

At fibra incumbens altius in terram , ut cscterac fibra: non defccndir , (cd
quafi ex dio uel tecfli uel fiandamenti in uena incumbit:ex qua re ctiani l:ib^
dialis nominatur,

Vfn^ A, Tthraincvmhens exiioteSii B, Tmiamemi C,

e z

^2, DEREMETALLICA

Verum quod ad extenfionem 8c coniun^flionem &rpartitionem attinet,
fibrac non alitcr ac uensc fe habent. Poftremo comilluris , qux funt tenuifsi
mar librx,nunc crebris,modo raris faxa diftinguuntun Ex qua autem mun
di partc ucna pertinet, eam uerfus commifTura: fua capitula femper profc:?
runt in lucem . Cum uero commilTuras faxorum procedere foleat ex aliqua
mundi parte in cam, quac ipfi opponitur,uerbi caufa ex oriente in occiden;?
tem, fi cas fibrar durac inuerterint, fit ut & hx ipfsc commiflurac,qux modo
cxoricnte proccdebantin occidentem,contraex occidente procedantin
orientcm,&: faxa efficiantur inuerfa.Tunc uerd non comiffuris raris exten^
fio uenarum iudicatur,fed crebris,

Commiffura exonentefroceientes A. Inutrfa B.

At uenx pariter Sc fibrsc uel folidsc funt, uel cauernofa?, uel propemodiji
uacuac rebus foirilibus,&: aquis peruiacSed folidac nihil aqu2e,aeris parum
infe continent: cauernofa? rariusaquam, facpiusaeremtperuacuasrebus
fofsilibus aquac pleruncp manant.Solidae aute uenac & fiibras modo ex ma^
teria dura,modo ex molli,nunc uero ex mediocri conftant»

yenafolidi a, hhrafolida B, Yenacauernofti c.
hhn cauernofn D. YenuMcuA E. hhrtiMCM F,

Sed redeo ad uenas:magna pars metailicoru in prof undis optima efle cen
fetca,quace v.uel vr.orientisfetenditin vi.uel viu.occidentisperdeuexu

fua capitula proferiJt in oricnte . Secudas uero tribuunt ucna* , qua^ contra e

vi.uel vii.occidentis fe tcndit in vu uel v[i. orietis per deuexij montis, quod
fimiliter inclinat ad feptentriones,cuiufq5 uenas ted:u etia in meridie efl: fun^
damentij uero in feptentrionib.&T qua: caput profert in feptentriones: cuius
deniqj comifTurx faxorii fua capitula proferiit in occidentc.Tertias aiit defe
runt ad uena,quac e xii.fcptctrionii pertinet in xii.meridiei per dcuexij moii
tis,quod fpciflat ad oriente : Sc cuius uenx tecflii in occidente efi:,fundamen<:
tiJ uero in oricnte^quxcp caput profert in oriente: cuius denici? comifTura: fa
xorjj fua capitula proferiit in feptentriones.ltac]? his uenis omnia tribuut,pa
rij aut nihil iflis^qua: capita fua,uel quarum faxoru comiffura? capitula profe
rijt in meridic aut occidentc.QLiamuis cnim,inquiunt, interdij in eis luccant
fcintillac metalli puiy adha:rcfcetis ad lapidcs , aut ciufde inueniantur mafla?,
hsc tame adeo pauca; funt , ut earij caufla fodere tales uenas operarprcciu no
fit:quare metallici,fi fpe ipfis inie(fta dc copia metaIlorum,dudi,in fodicndo
perfeucrauerintjfemper operam dC oleu perdunt ; etenim eius oeneris uena^^

e 5 quod

-^ DEREMETALLICA

quod folis radi] cx cis inatcriam metallica cliciant , paru metalli gignun t Re

autcmucranccpcxpcrimcntij confentit metal]icis,quiitadeuenis cenfenti

nec eorum ratio cll firmatfiquidc uenas,qux ex oriente pertinent in occiden

tem pcr dcucxum niontis,quod indinat ad meridie, quxcp capita profcrunt

in candc mcridic non minus ciTe grauidas metallis,quam eas,quibus primas

in bonitatc ilti metallici dare folent : proximis annis declarauit Alberthami

ucna Laurentiana,qua etiam noftri donij diuinum appellat, permultii enim

arocnti puri ex ipfa efFodcrunt,Et nuper Annebergi uena,nomine ipfius ctc

leltiu cxcrcitus nuncupata, planij fccitmulto argento, uenas qujc ex fepten*

trionibus fc tcndiJt ad meridiem,qua:c^ capita proferunt in occidente,nihilo

minus cffc diuitcs mctallorii,qua cas qua^ capita proferunt in oriente. At cas!

lorcs a folc neoucunt ex eiufinodi uenis extrahere materia metallicamt enim

e fumma tcrra* cutc uapores eliciant, in eius uifcera ufcp non penetrant : nam

aer cuniculi, quc terra ad duos paflTus folida tegit ac uelat, acftate frigidus eft:

harc enim intcrmedia tcrra reprimit folis impetu : quam rem cum nota habe^

ant calidifsimaru rcgionum incolse atqj habitatores interdiu in fpeluncis ia:«

cent,aux eos a nimio folis ardore defcndut:quinetia tantu abeft ut fol e pro«;

fundo tcrrx materia metallicam eliciat,ut ne exiccare quidem pofsit plerofq^

locosucnisabundantes,proptcrea quddueftiti arboribusfmt &:umbrofi«

Porrd ali-j quidem mctallici ex omnis geheris metalli uenis,eas,quas dixi,eli#

punt:alr| uerd improbant a:rarias,iam dicflis contrario modo fe habetes:qui«=

bus etiam ipfis nihil radonis uidctur efte , Nam quac caufla efTe polTet cur fol

ex uenis a;rariis materia aeris no eliciat C' ut ex argentarfis. argenti,ex aurafi^s,

auriC^ Prxterea quida mctallici,quorij e numero fuit CaIbus,fluuios Sc riuos

aurifcros intcr fe diftinguiit.Fluuius, inquiiit,aut riuus arenularij 8c granoru

auri maxime eft ferax,qui ab oriente manat 8>C fluit in occidente:atcp alluit ra^

dices montiij cjui funt in feptcntnonibus fiti.Planitiem uerd campeftrem hai>

bet in mcridie aut occidcnte.Secundas aut tenet fluuius uel riuus,qui contra*

rio curfu ax) occidentc manans , orientem petit : qui habet in feptentrionibus

montes,in meridieplanitiem campeftrem .Tertias uero deferuntfluuio uel ri

uo,quiafeptentrionib. manatinmeridiem 8c alluit radicesmontiuquifunt*

in oriente fiti. At omniij minime aiunt auri feracem elTe fluuiu uel riuii,qui co

trario curfu a meridie manans, feptentriones petit : & alluit radices montium

qui in occidcte fiti funt.Poftremd fluufj uel riui, qui ab orientis fofis partibus

manant in obeuntis partes, aut qui a feptentrionum partibus manant in meri

diei partes,quo propius ad iam laudatos accedijt,ed funt auri feraciores: qud

iongius ab eis difcedunt,ed funt minus auri feraces. Sic iiki {entiunt de fluufjs

Sc riuis.Quia uero aurum non gignitur in fluui^s Sc riuis,ut lib. De fubterrass

neorii ortu Sc caufis.5. difputauimus contra AIbertij,fed a uenis et fibris abre

ptij confidit in amniii riuorumue arenis, qualemcunq^ tandem curfum tenue

rit fluuius aut riuus in eo aurum inueniri polTe rationi eft confentaneii, cui ex

perimentu etia non repugnat. Attame auru in uenis SC fibris,quae funt fub al^

ueo fluurj uel riui,ut in ca:teris gigni Sc inueniri non negamus*

De re MetalHca Libri 11 u f i n i s»

L I B E R Q_V A R T V S.

55

GEORGII AGRICO

LAE DE RE METALLICA

LIBER Q^VARTVS,

mmmmmK:

ri^

M--

S^

mz

jE R T I V s libcrcxplanauftuarias Sc multiplices
ucnarum 8C fibrarum difFcrcntias.Qiiartus hic are
asfodinarum&frationcm dimctiendi explicabit,
atq? ad officia mctallica defledlet. Itac^ metallicus,
1 fi uena, quam aperuit,ipfi cordi cfl:, primo quoc^
tcmporc adit ad magiftrum mctallicorum et petit,
ut ci det iiis fodinac.Huius cnim cft proprium offl
cium atcp munus fodmas addiccre. Itacp primo iU

Ps.»,?'!* ^ ■§■/1 fc^ 'l ^*-*^ ui ti \ati lus i«juiua;.i xuiu5 t-iiiiii ciL piuuiiuiii UIH

fiii^^^^^ jl^'^^%S^' cium atcp munus fodmas addiccre. Itacp primo iU
l^^zrifS^^^^i^^&^] li,ut uenac inucntori,caput fodinarum addicit , cas

teris pro ut ex ordinc quisqj petit , reliquas fodinas . Modus aute arese fo*
dinarum menfura pafllis coprchenditur , qui metallicis eft fex pedum : atc^
itienTiiraquidamcftutriufq? manus extenfac una curii latitudine pe^floris:
fed alia; oentes aliam ci longitudinem tribuuntmam Gra^cis qui h^yiou/ no:*
minant,eil: fex pedum, Romanis quincj.Hajc autem menfura metallicis ufi
tata cx Grarcorum confuctudine uideri poteft defluxifte ad Germanos. Ve
rum pes metallicus propius accedit ad longitudinem pedis Grxci : nam eo
tribus tantummodo digiti item Grasci,quartis partibus longior eft , fed 2C^
que ac Romanis diuiditur in fuas duodecim uncias.Paftlis autem multipli;*
catus in unum,duo, tria, pluraiie demenfa procedit: at demenfum quoquo
uerfus pafluum eft feptem . Sed area fodinarum plerumc^ quadrata eft aut
ionga:quadrat2e omnia latera fijnt paria : ergo duorum numeri in fe multi*
plicati fummam pafsuum quadratorum conficiunt,uerbi caufla : demenfi
forma eft undic^ pafTuum feptem, Hunc numerum in fe multiplicato, & ^a
untpafTusxLix,

Qulntee area fiue iemenftformn
VII

XLIX

V II

Longsc uero dreae Idtm longitudinis funt paria : fimiliter Iatftudinis:eri»
gouniuslaterislongitudinisnumerusfi multiplicatus fuerit cum alteriuS
lateris latitudinis numero,ea fumma pafllium quadratorum,qu2e ex multi:»
plicatione fit,areaj eft longap:exempli caufla:demefi duplicati forma pafTus
habetlongitudinisxiiii, latitudinis vti, qui duo numeri in fe multiplicati
cfFiciuntpafTusxcviiit

e 4 Longdt

5^

DE RE METALLICA

Longce dretefmc demenfi J«|>Iicdti/ormtf»
xiiir

XCVIII

XIIII

Qiioniam ucro area; fodinarum in formis diffcrunt pro ucnarum uaric;?
tatc,res ipfa pofi:uIat,ut copiofius difTeram dc cis, carumc^ dimenfionibus,
Si ioitur uena profunda fiicrit , arca capitis fodinarum conftat cx tribus den
menfisduplicatis,ideft, pafTuscomplecfliturlongitudinis XLiulatitudinis
vn. quibus numeris in fe multiplicatis fiunt pafliis c cxciiiu atCj^ his tcrmiss
nis maoifter metallicorum circumfcribit ius domini capitis fodinarum»

Are£ ctiptisfodimrumformd,

XLII

ccxciiii

XLII

Sed alterius cuiufq; fodinx arca cx utra capitis fodinarum parte erit, 8d
quota,id eft an proxima capiti uel feciida,ucl tertia, uel alia dcinceps,copO;5
nitur ex duob.demefis duplicatis.Paflus igitur habet longitudinis xx v iii,
latitudinis vir, pafllis aijt longitudinis cij pafsibus latitudinis multiplican*
do cfficiemus paflus cxc v i.quos fuo complexu recipit area:& his terminis
magifter metallicorum definit ius domini uel focietatis cuiufcj fodinse,

Area-foiiinurumforma*
XXVIII

XXVIII

Verum uensc partcm, quae primd inuenta foditur, caput fodinarum ap<s
pcll amus,quod ab eo & reliquec fodinar procedat,ut nerui a capite,8<I magi
fter metallicorijordiaturdimenfione:hacaijtdecaufIa capiti affignat area
capaciorc quam ali^s fodinis,ut primd uensc inuentori meritam gratia rcfe«=
rat,&: cactcros metallicos excitet ad ftudium quEercndarum uenarum, Sed
quia fb dinarum areac fa-penumero pertinent ufc^ ad torrcntem,aut riuum,
aut amncm,ultima Ci abfolui non poteft , fubcifiuum uocatur . Qiiod fi de*:
menfum dupIicatumfucrit,eiusiusmagiftermetallicorum dat illiqui pri#
mopetijt:findemenfum fimplexuelpaulo plus , id ipfum in proximasu*
» trin^

L I B E R Q_V A R T V S. 5^

trinqp fodinas diftribuit : moris ucro cft metallicorum, ut ultra flumcn pri^
mus habcat in ueuLr parte aducrfa aream noui capitis fodinarum,quod ad^!
uerfum nominant: alr) uero tantummodo aream fodinac . Quondam una*
quxqjareacapitisfodinarumconftabat ex tribus demenfis duplicatis Sc
uno fimplici, id eft paillis habebat longitudinis xlix. latitudinis vih Itacp
has duas fummas in fe multipIicato,&: ficnt paftlis quadrati cc cxliil qu£c
fumma cfficit aream uetcris capitis fodinarum»

Are<e ueteris cafnis fodinarmformttt

XLIX

CCCXLIM

XLIX

Veteris uero cuiufqj fodinx area demcnfi fimplicis formam habebat , id
cft,paflus longitudinis Sc latitudiuis vi r. eratq? quadrata: quam refpicienj:
tes mctalhci uel hodie latitudinem cuiufc^ area:, qua^ eft fodmis uenae pro^
fiinda?, quadratum nominant . Hic autem {blennis ritus dimetiend£c uenas
ohm fuit:Quamprimum foftbr reperiebat metallum,cam rem maaiftro me
tallicorum 8c decumano indicabat, qui uel ipfi de oppido exibant in mon^
tes,uel eo mittebant fidei bonac uiros,ad minimii duos,ut confpicerent ue^
nam mctallis grauidam Jtaq? Ci ipfam dignam dimenfionis putaflcnt, maoi
fter metallicorum rurfus ftato die egreftlis , primum uena^ illius inuetorem
(]cinterrogabatdeuena&:fodina:quactuauena eftCquas fodina metallo
fcccunda C tunc ipfe digitum ad uenam fuam fodinamq^ intendens , eas co:='
monilrabat : mox iubebat eum accedere ad fuculam machinac tracfloria?,^
imponere capiti duos dextrar digitos ^ claraqj uoce iurare hoc iufiuradum,
luro per deum diuoscp omnes,8<: teftor eofdem,hanc uena meam efte : atcK
adeo d mea non eft,ncq^ hoc meum caput, nec^ ha:c mca manus pofthac fu
um officium faciat.Deinde magifter metallicorij orfus a media fucula; par^
te metiebatur uenam funiculo",^ab"atc^ uena; inuentori demenfum primo
dimidium,tum tria integra : poftea unum regi uel principi,altcru eius uxoj*
ri,tcrtium magiftro equitum,quartum pincerna: : quintum cubiculario,fe^
xtum fibr)pfi:fimiliter orfus ab altera fuculac parte dimetiebatur uenam.Sic
uero primus uena: inuentor nancifcebatur caput fodinarum , id eft, feptenl
demenfa fimplicia: at rex uel princcps & eius uxor ac infigncs i(\:i aulici, ma
gifterc^ metallicorum , finguli bina demenfa , fiue duas areas ueteres : qua;
cauflaeftcurin Mifena Fribergi uniusuenx tammultitamc^interfecon^
iuncfti putei folcnt inueniri,quos partim uetuftas obruit: ueruntamen fi ma
giftermetallicorumiam antein altcrutraputei partealteriinucntoriScThis
quos modo nominaui , conftituiflet arearij terminos, quotquot areas in ea
dare non potuit , in altera duplicabat : fin in utrac^ putei parte iam ante ter;s
minis definiuiftct ius arearu,liberam tantiimodo uena! parte dimetiebatur:
quomodo interdii illud accidit ut aliqui ex his,quos nominauimus , nullas

areas

59

DE RE METALLICA

areas adipifccrctur.Hodie cii ritus ille folenis fcruetur,ratio uena? 6imnien

da:,ct iuris dandi cil: comutata.Siquide, ut fupra cxplicaui,arca capitis fodi

naru conftat cx tribus demcnfis duplicatis,cuiuscp uero altcrius fodina?,ex

duobus : Sc maoiftcr mctallicorii uniuscuiusqj fodina:; ius dat ei qui primo

pctrjt. Rcx ucro uel princcps , quia omne mctallij uecn:igale eft ipii ex parte

plcrumqj dccuma, ea cotentus eft.Verij cuiusqj arex, fiueuetus fiue noua

fucrit, dimidia latitudinis pars fempcr eft in fundamcnto ucnx profundar,

dimi^dia in teclo.Quinetiam fi uena re(fta dcfccndit in terram, tota area fimi

litcr rcd:a dcfccndit : Cm uena fuerit deuexa,tota quoqj area deuexa erit,cu<:

ius latitudinisiusarex dominus quatenus uena defcenditinprofundum

terra^^^pcrpetuo retinet.Porrd magifter metallicoruni rogatus uni domino

ucl focictati dat ius non modo capitis fodinarum aut fodina: alicuius,fed ca

pitis ctiam fodinarum 8c proximac? fodina:, aut duarum fodinarum coniun

«flarum. Hacflenus de formis arearum uenar profundac, earumcp dimenfib^

nibus, nuncucnio ad uenam dilatatam:cuius areas non uno modo loci cir^

ciimfcriptio mctitur. Nam alicubi magifter metallicorum eis formas dat Cia

millimas formis arearum uenae profunda2:quo fane modo area capitis qui^

dem fodinarum conftat ex tribus demenfis duplicatis,alterius uero cuiufc^

fodina:: ex duobus,ut fupra fufius explicaui. Veruntame tunc dimctitur fo^

dinarumareasfuniculo non tantumabarea capitisfodinarum fronie Sca

tergo , ut facere afTolet cum formas arearum dat dominus uena? profunda?,

fcd etiam a lateribus : atqp ifto modo formantur arececum in ualle torrens

aliaiie uis fic aperuit uenam dilatatam, ut in utroqj deuexo montis, aut coU

lis,aut campi appareat: alicubi uero magifter metallicorum aresc capitis foj*

dinarumlatitudinemduplicat,efficiturc^pafruum Xffiualteriusautemcu*

iusqp fodinae fimplex manet,id eft pafllium vn. atlongitudinem nullis teri»

minis definit, Aliubi area capitis fodinarij conftat quidem ex tribus demeii

fis duplicatiSjfed paflus latitudinis habet xi n i» longitudinis uero xxu

Areee capmfoiinarmfoma.

xxr

XXI

Similitcrarcaaltcriuscuiufc^fodinac componiturcx duobus demcnfis
fic duplicaiis ui pafTus latitudinis habeat xiiii. dC totidem longitudinis.

Arex

f I B E R Q^V A R T V S.

Arc<e altems c mI «j^ fodinafomil

59

Xltll

^

^

xri II

Aliubi qua?(^ arca fiuc capitis fodinarum fuerit (luc altcrius fodinae com
prehendit pallus latitudinis xlii, &: totidem longitudinis»

XLII

XLII

Aliubi deniq^ magifter metallicorum dat eius domino aut focietati totiii

aliquem

^O DE R? METALLICA

aliqucm locum riuis Sc, uallcculis terminisc^definitum. Quacqp autem area
cuius tandcm formsc fuerit^recfia defccndit in imam terrac fcdem,quare eius
dominus habct ius partis omnium uenaru dilatataru , quac fub prima funt,
non aliter ac dominus areac uenac f^rofundas ius habet tantsc partis aliarum
omnium uenarum profundarum,quanta intra aresc tcrminos cil:etenim ut
ubicunc^ una inuenta uena profunda cft,non procul inuenitur ah'a,ita ubi^
cunCK una inuenitur uena dilatata,fub ea plures funt. Poftremo uena quo^
quc cumulatam magiftri mctalHcorum multifariam partiuntur in arcas: eu
nim ahubi area capitis conftat ex tribus dcmcnfis fic duphcatis,ut paflTus ha
bcatlatitudinis xiiii. longitudinis xxu quxc^ uero aha fodina componi^
tur cx duobus demcnfis duphcatis,formamc^ habet quadratam, id cft paG
fus latitudinis -kimuSC totidcm longitudinis. Ahubi ucro arca capitis fodi*
narum conftat ex tribus demenfis fimphcibus , cftc^ latitudo eius pafllium
V : ! Jonoitudo xxu qui duo numcri in fe multiphcati coficiunt paflus qua:*

dratoscXLViu

Arf <c ca^itlsfoiintirm fomd»
XXI

cxLvn

XX t

Quxcjj ucro aha fodina componitur cx uno demenfo duphcato: Ahubi
areac capitis fodinarum datur demcnfi duphcati forma,cuiq^ ucro ahae fodi
na? demcnfi fimphcis, Ahubi dcnic^ ius totius ahcuius loci,riuuhs,uallccu#
hs, alrjsc^ tcrminis definiti , tribuitur uni domino aut focietati . Quinetiam
omms arca ucnac cumulata; aut dilatatac rcc^a defccndit in imum tcrrac . Ve
rum arca cuiufc^ fodina: idco tcrminis defcribitur,ne lis oriatur intcr uicina
rum fodinarum dominos : tcrmini autcm quondam metallicis fuerunt fol3
faxa:atc]^ cx eo nomen inuencrunt : nam faxum terminalc nunc ctiam tcrmi
nus appellatunhodic ucro ftipitcs acerui ucl querni uel picei, annulis fcrrcj;
is fuperne muniti ne mutilcntur,ad faxa terminalia aftiguntur,ut (int magis
infigncs.Eode modo quondam agros (axis aut ftipitibus tcrminalibus dcis
fcriptos fuifle no libri modo De limitibus agrorum fcripti, fed ctiam poeta
rum carmina tcftantur. Atc^ arearum fecundum ucnas,quac fodiuntur,di^
uerfas,hac funt formac. Cuniculi ucro duplices funt:uni nullum ius poflefsi
onis habent, alteri habcnt aliquod ius poflefsionis : nam cum mctallicus in
uno aliquo loco prsc uliginis abundantia uenam aperirc no potcft , ab ipfiV
us partc dccliui orfus ufqj ad cum terminum , ubi ucna fit qusercnda , ducit
foftam patentcm latius Sc fumma partc apertam , atc^ in altitudine tripcdai:
neam dcprcil!am,pcr quam aqua defluit, ut locus ficcatus fit aptus ad fofsio
nes. Quod fi non fatis ca fofta patenti ficcatur^ aut putcus, qucm iamprimii
ccpit fodcrc, laborat multitudinc aquarum, adit ad magiftrum metalhcoru
5^ petit ut ei dct ius cunicuh:quo dato cuniculu agit,in cuius canaks omnis

aqua

L I B E R Q^V A R T V S. ^j

aqua dcriuctur, iit fiat locus aut putcus idoncus ad forsioncm. Qtiia uero a

rummotcrrxconoufcpadrolumhuius gcncris cuniculi non fiun fcptem

palRis, nihil uiris habct, prxtcr hoc unum quod domim fodmaru , in quo^

rum arcis donunus cumcuh cftoditaurum uel argcntum, ipfifoluantpecu^

niam,quam impcnditin arcas,cum pcr eas cunicuhim agcret. Verum fupra

os cunicuh &: mfra ipfum altiiudine paffuum trium 5^ dnnidii ncmini hcitCi

eftakcrum cuniculuminchoare hacdccaufTa, quod cius ocneris cumcuius

m ahcriim,qui mtegrum poffcfsionis ius habct,mutari foTcat,cum lam ahi:^

tudinc lcptcm parfuum^uel dcccm, prout in quoq? loco uetus cofuctudo \c

gis uim obtinct,areas fodinarum ficcet.ltaq^ aherum gcnus cumcuh primir

hocius habet:quicquid metalh eius dominus uel focietas inucnitin areis fo

dinarum,perquasagitur,JdtotumaItitudinepafrus&: quarta: cius partis

ipfius efl:. Supcnoribus autproximis fecuhs cuniculi dominus eratin poG

fcisionc omnis mctalli , quod folfor Rans in folo cumculi attiiiocbat bacil==

Io,cuius inanubriu non crrctlongiusufitatoactrito.Sed hodic domino cu

nicuh ccrta altitudo (S: latitudo pra^fcribitur , ne 1] manubrm bacilli fiat lon

gius quam par fit,domini fodinaru damnum faciant. Deindc unaqua:cK fo

dina mctallis quir effbdiuntur grauida,quam cuniculus ficcat,cuicK fuppej=

ditatauram,uc(f>igahs eftdomino cuniculiexpartenona, Quod G plures

eius gcneris cuniculi in unam arcam metallis fcccundam aountur,omnesc«

eam ficcant &: fuppeditant auram,de metaIIo,quod quidem fupra folum cu

iufque cuniculi effoditur, eius domino datur nona:quod infiafolumcu

iufcp cumculi foditur, femper proximc fcqucntis cuniculi domino. At fi m

fcriorcunicuhis nondum ficcatputeum arcsciilius, c\tp non fuppcditctau*

ram, dc mctcillo CLiam , quod inna folum fuperioris foditur, ipfius domino

datur nona:ncc ctiam ullus cuniculus aitcrij priuat iurc nona? partis,nifi in^^

fcrior a cuius folo ufcp ad folum fuperioris fint fcptepafliis uel dccem, pro*

utrexuclprinccpsdeditlcgem.Tumtotiuspecunia:,quamcunicuIi domi

nus impcndit in arcam, pcr quam agit cuniculir, quartam partcm dominus

arex foIuit:quod ni fcccrit ei licitum non eft canalibus uti , Pofl:remo quaf^

cuncp uenas inuenit dominus, cuius impendijs agitur cuniculus, quaru ius

nulli antc datum cfl,ei petcnti magiftcr metallicorum dat ius capitis fodina

rum tantum , uel capitis fodinarum pariter pariterqj proxima^ fodincc : fed

confuetudo uetus dathbertatem cuniculi agcndi quaquaucrius in perpetu

am longitudinem.Prarterca hodie ei,qui primo inchoat cuniculum,petenti

non modo datur ius cuniculi,fed capitis etiam fodinarum,&interdum pro

ximcT quoq; fodinx.Quondam uero dominus cuniculi tantum loci pofsi==

dcbat,quantum fagitta,quam mitterct arcus,peruoIarct: atcp in eo armenta

pafcere ipfi licitum erat:aut uctus confuetudo fufccpit,ut, fi multarum alicu

iusucna^arearumputci propter multitudincm aquarumnon foderentur,

magiftcr metallicorum ad:uro cuniculum ius msignx area: daret.Cum aute

iam egiiret cuniculij ufq[5 ad ueteres puteos , metallumq? inueniflet, redibat

ad magiflrum , 5<: petebat ut tcrminis circumfcriberet Sc' definiret ius aresc»

Itaq? is una cum aliquot oppidi ciuibus , in quorum locum nunc iurati fuci:

cefTcrut , in montem exibat, & faxis terminahbus definicbat aream maona,

f quas

^^ DEREMETALLICA

qujc conftabat ex fcptcm demcnfis duplicatis , id eft pafTus habebat longi^
tudinis xcviii. latitudmisfeptemrquiduonumeriinfemultiplicatieftici^
untpaftusDCLxxxvu

Area magna,

XCVIII

XC VUI

Priftinus autem hic mos utercp immutatus eft^nouocp utimur. Dixi de
cuniculis,nunc dicam de hercifcijdis fodinis ac cuniculis. Vni autem domi;*
no Hcitum cft pofsidere Sc fodere unam integram fodina; arcam,duas,tres,
pluresue: fimilitcr unum intcgrum cuniculuni,aut plures,modo iufsis legu
mctallicarum Sc decrctis magiftri mctallicorum obtcmperct:qui quia folus
facit impenfas in fodinas,fi fuerint meiallis foccundar^folus ex eis fru(ftu ca*
pit:attamcn cum multa^ magnarcp impcnfc i^cicdx funt in fodinam , is cui
maoiftcr metallicorii primo dcdiL ius ipfius, plcrumcp alios fibi afcifcit,qui
cum co focietatem coeant,6<: cx pane impcndant fumptus,lucrumc]^ aut da
mnum faciant cx fodina.Quanquam autcm arcx fodinarum &C cuniculoru
indiuidusc mancnt,tamen propterimpcnfam ScTfrudum quaeq? fodinaaut
cuniculus,tanquam aliquod totii in partes diuidi dicitur: qux diuifio mul:«
tiplcx eft:nam fodina,quod ctiam de cuniculo intclligcndum cft,aut diuidi
tur in duas dimidias partes,tanqua as in duos fcmiftes: quo modo duo do^;
mini in eam scqualcm faciunt fumptum. , &: cx ca scqualcm fru Aum capiut;
nam utcrc^ pofsidct femifiTem : aut diftribuitur in quatuor partes : quo pa*
(flo quatuor cius pofifcftbres eftc pofliint, ut quifq^ pofsidcat quadrantem;
fed etiam duo, ut unus tres quadrantjs pofsideat , alter unum tantum : tres
quoCK,ut primus duos quadrantes pofsideat, fccundus itcmcp tcrtius unu:
aut in od:o partes : quomodo oCto domini efte pofllmt^ut quiftp pofleflbr
fit fefcuntia? : fed etiam duo,ut unus fcxtantcm 8c femunciam pofsideat, al^f
ter fefcuntiam : tres quoc^ ut unus dodrantem pofsideat, fecundus, itcmq^
tertius fefcunciam,ucl ut unus pofsidcat fcptunccm &C femunciam,feciidus
quadrantem,tertius fefcunciam:ucl ut primus fcmifl^m pofsidcat , fecudus
trientem S>C fcmunciam,tertius fcfcuntiam : uel ut primus fimilitcr fcmiflem
pofsideat,fccundus itcmqj tertius quadrantem : uel ut primus itcmcjp fecun
dus trientem Sc femunciam pofsideat,tcrtius quadrantem : (ic de fcqucnti<
bus partitionibus iudicandum.Etenim ex uarietate pofsidendi multas pau
casiie partes,fcmper diucrfus dominorum numcrus oritunaut fodina diui#
ditur in fedecim partcs,quarum qusccp cft (cmucia. 8c ficilicus:aut in trigin*
ta duas , quaru unaqua^-cp cft ficilicus Sc dimidia fcxtula aut fcripulu : aut iu
fcxaginta quatuor,quarum fingulac funt fextula 8C fimplium : aut dcnic^ iri
centii uiginti odo,quarii qusclibet eft dimidia fextula dC fimpliij , ItdiC^ fer*

rariii

L I B E R CLV A R T V S. ^j

rariafodinaaut indiuidua manct,autinduas partes diuiditur,autinqua>!
tuor,pcrrar6 in plurcsrquod accidit propter bonitatem ucnaru . At fodina
plumbi nigri,cincrrj,candidi, itcmcp scris, argenti etia uiui prirtcrea diuidi^»
tur in ocflo partcs,aut in fcdecim,aut in triginta duas,rar6 in fcxaointa qua*:
tuonultra qucm numerum in Milcna Fribergi partitio fodinac aroentaria;
quondam non eft progrefla. Scd patru memoria metallici fodinam arocnjs
tariam,itemc|? cuniculum Sncbergi primo diuiferunt in centu uiointi od:o
partestquarum centum iiigimi fcx funt dominorum fodinx uel cuniculi,u=*
na reip.Unacp facrorum. At in ualle loachimica tantumodo cetum Sc uioin^
ti duac funt dominorii fodina: ucl cuniculi : quatuor proprictarrj , una rcip.
fimilitcr una iacrorum : nupcr quibufdam in locis ad has addita pars egen^
tifsimoru hominij,quai ell ccn tefima uiccfima nona . Soli autcm doniini fo
dinarum dant fymbola.Proprictarius ucr6,quod ad quatuor illas partes at
tinct,non dat fymbola , fcd ex fyluis graruito fuppeditat fodinarii dominiS
lignorum copiam,adfub{-l;ru(rtioncs^machinas,a::dificia,cxcocn:ioncs : ncqj
hiquipra;funtrcip.Sc^facris,&:coentibusdantfymbola,fcdpubIica opcra
&C aedes facras extruuiit 8c reficiunt, arq? egentifsimos alunt eo frucHru pecii
niarum qucm capiunt ex fodinis. Porr6 noftra a:tate pars ccntcfima uicefi^
maoclaua cccpit diuidi in duas partcs,in quatuor,in ocfto : quinctia in tres,
in (cx^in duodccim, inc^ alias minorcs : quod ipfum partibus eucnirc folctj
cum ex duabus fodinis una fit,tu cnim qui ante erat dominus dimidiar par;*
tis,fit quarta: dominus : qui uero quartar^ocflaua: : qui tcrtix,fcxta? : qui Cc^
xta:,duodecima:.Quoniam uero fodinam noftri uocat fymponu,id cft co^
potationem,pecuniam quam domini contribuunt,fymbolii fiuc collccfrarri
nominareconfueuimus.Namut quiincuntfympofium, fvmboladant,ira
quifibifofsionisqua:fi:usproponuntmagnosatcpuberes,adcr4mpccunij^
am conferre foIcnt:ueriim prxfcc^ri fodinarij, annuo temporc plcruqj qua=«
ter dominis indicuntfymboIa,quotics eriaaccepti expenficp rationcm red^:
clunt:attamen in Mifcna Fribergi uetus ftiit confuetudo , utfjdem prarfecfti
fingulis hebdomadis exigerent collecftam a dominis , fingulisq? in eofdc di
ftribuerent firuc^tus fodinariJi:fcd ea confuetudo ab hinc annos propc quin^
decim fic immutata eft, ut utrumcp ter fiat fingulis annis : mapna autem ucl
paruafymbolaindicunturpro numero mercenariorii, quoriiindigetfodis*
na cuniculusue:tum etia qui multas pofsidet partes,multa dat fymbola. Ve
rum ut plerumcj? quater fingulis annis domini pecuniam contribuunt, Qc
quater in eos diflribuuntur frucflus fodinariJt modo magni , tum aiit parui :
prout plus minusuc auri , aut argcti, aut reliquoru metallorii fuerit cffofsii:
ccrte ex Georgio fodina Sncbergiana foflbres tam multum arocnti quarra
anni parte erucriit, ut in fingulas centefimas uicefimas ocftauas partes diftri
buerentur panes argentei,qui ualcrent mille & centii aureos nummos Rhe
nanos:ex Anncbergi fodina,qua; ccclcftiii cxcrcitus appellatur, nummi un
cialcs o(fi:ingenti:ex uallis loachimica^ mctallo,quod flclla nuncupatur , tre
centi:ex Aberthami capite fodinarum,quod Laurentianij uocatur,duccnti
uiginti quinq?.Qu6 aiit quis pluriii partiii flierit dominus, e6 plus frucfruil
capit.Iam dicam quomodo domini ius fodina;,aut cuniculi,aut partiii amic

f z tunt,'

^A DEREMETALLICA

tunt,aut poiTunt obtinere.Quondam fi quis dominos teftibus conuinccfc
poterat in trcs operas continentes non milifle fo(Ibres,eos iure fodinac pri:*
uabat maoifter metallicorum, Sc eius ius accufatori peteti dabat. Qiianqua
aiJt metallici eam confuctudinem hodie feruant , uetercs tamen fodinac do*
mini,qui dederunt fymbola, inuiti 5(Crecu{antes ius partium non amittunt*
Prxtcreaquondamfiaquanonexanclataexaltiori alicuius fodinac puteo
pcr ucnam aut iibram fundebatur in alterius fodina: puteum, Sc labori erat
impedimento,tum domini fodina: damnu facientis adibant ad magiftrum
mctallorum,&r conquerebantur de damno,qui ad puteos mittebat duum^
uiros iuratosihi Ci ita fe rcm habere comperiflcnt, ius fodina^ damnum dan
tis,dominus damnum lacietibus dabatur ♦ Sed mos ifte quibufdam in locis
eftimmutatus,NammagiftermetalIicorumfiid ipfum de duobus puteis
copcrtu habet, dominos putei damnum dantis iubet fumptii ex parte fup#
peditare dominis putci facientis damnii.Quod fi non fecerint,tum eos prias
uat iure fodina:-,Cotra domini ius fodinac obtinct , Ci foiTores miferint in o*
peras,6<: aqua ex putcis exaclauerint. At alicuius cuniculi ius domini quon
dam obtinebant,primiim Ci in eius folo canalcs locarent , Sc expurgaret ple
nos cceni & arenas , ut aqua finc omni impeditione efrfueret, atcp reficerent
eos canales qui uitium fecerant:deinde G puteos uel foramina,qua? fuppedi
tarcnt fpiritum folToribus, facerent , & reftituerent ea qusc corrucrant:tum
fi trcs foffbres cuniculum agerent . Contra uerd domini , qui non curarent,
ut ha:c tria ficrcnt, ius cuniculi amittcbant : maxime autem Ci per ocfliduum
nullus foflbr eum aoeret. Vbi igitur quis dominos cuniculi teftibus couin*
ccrc potcrat id comifirTc , rem defcrebat ad magiftrii metallicorij : qui poft*
quam de oppido exilTct in cuniculij,& cofiderailet canales Sc fpiritales ma*
chinas,aliacp omnia, atcp ita {c(e rem habere comperiftct, iureiurado fidcm
indicis ftrinoebat 8c interrooabat: Cuius nunc d\ cuniculus C refpondebat
index regis uel principis ♦ Itaq? primo petenti magifter metallicorum dedit
ius cunicuH:dura ifta ratione domini quondam ius cuniculi amittebat:qusc
nunc non pauld cft mitior : fiquidem domini ftatim ius cuniculi non amit*
tunt,propterca quod canales non expurgarint,et non refcccrint puteos uel
foraraina fpiritalia, quac uitium fecerunt, fed id pra;fe(flum faccre iubet ma*
oifter mctallicorum.Quod Ci di(flo audiens non fiaerit, eum precfediurafoi?
dinac mul(fi:at:quinetiam iatis eft unu foilbrem agere cuniculum , Pra?terea
fi dominus cuniculi figno in faxum incifo pangit tcrminos, 8c cuniculii age
re defiftit, ufcp eb ius ipfius obtinere poteft , modo expurgcntur canales &
reficiantur foramina fpiritalia. Verum ali^s dominis licitii eft a termino con
ftituto ordiri & cuniculum ultra agcre: C\ ueteribus cuniculi dominis dcde^s
rit tantam pecuniam , quantam ipfis in fingulos trcs menfes danda efife ma:«
gifter mctallicorij decrcuerit. Reftat etiam de partibus fodinariJ 8c cunicu:»
lorij:quibus Ci quis quonda donabatur,femeIcp dcdillet fymboIa,donatori
ftandii crat promifsis:quae cofuetudo hodic uim legis obtinet. Quod Ci do
nator fymbola data efle negaret,donatus uerb partibus , diceret fe fymbola
dedifiie alqs dominis,teftibus couincere pofl[e,caufta in iudiciii dedu(fla,do
niinorii teftimoniii plus ualebat,quam donatoris iufiurandij,Hodie donaj;

tus pattf

L t B E R CLV A R T V S. tfj

tus partibus fcrfpto, quod pracfc^flus fodinx ucl cuniculi unicuicp dare (6s
Iet,teftificatur fe fymbola dedifle.Si uerd nulla pecunia cotribuiOet^no nctf
cefle erat donatorem ftare promifsis : quondam aiJt fingulis hcbdomadis,
ut fupra dixi,domini cotribuebant pecunia,nunc fingulis annis quatcr dan
turfymboIa.Hodie igiturfi quis menftruo fpacio no poftulauerit donato*
rem de partibus donatis,ius poftuladi amittit. Sed cij iam fcriba partes do*
natas aut emptas retuliftet in codice, propter pecunia non cotributam, qua
prxfecflus fodinaE uel cuniculi a domino aut eius uicario non exeoiftet , nc;*
mo ex dominis ius partiu amittebat , fed ii praefecfto cxigenti pecunia , eam
non daret dominus aut eius uicarius,rem defercbat ad magiftrii metallicoi:
rum,is iubebat dominii aut cius uicariu contribucre pecunia . Quod Ci cum
ctia tribus hebdomadis cotinentibus non cotribueret,ius partiii primo pe^s
tenti dabatrquaj confuctudo hodie eft immutata: ctcnim G domini fymbo*
Ia,quaE ipfis prajfecftus fodinx ucl cuniculi indixit, menftruo fpacio non de
derint,ftato die eorij nomina magna uoce pronijciata eximuntur dc domi^»
noru riumcro:pra:fentc magiftro mctallicoriJ[,iuratis,fcriba fodinarij,itcm*
que partiij : quorum utercp eos refert in profcriptos . Attamen Ci triduo, ad
fummu quatriduo,dedcrint fymbola prsefedo fodinx uel cuniculi , &: fcrii;
ba* partiij pecunia,qua: folet dari,numerauerint : eorij partes eximit de pro
{criptarij numero:poftca non reftituuntur in integru nifi rcliqui domini co
(enferint:qua parte cofuetudo nuc trita eft a ueteri diuerfa : nam hodic (i do
mini partiii pauld plus dimidia; fodinac de profcriptis reftituendis confen^
(erint,reliquis uelint,nolint,eft confentiendii: quonda nifi res eflet afienfio
ne dominoriJ centii partium coprobata,profcripti non rcftituebantur in in
tegrum.Sed ratio contcndcndi de partibus quondam ha:c fuit . Is qui uoca
bat alterii in ius, & intendebat ei litcm partiij , (1 partes erant ueteris fodina;
pertriduum fingulis diebus fcmcl;fi capitis fodinarij,per oAiduum ter pof
feflbrem accufabat apud magiftrii metallicoru , fiue domi efl^t,fiue in foro,
fiue apud fodinas.Qiiod Ci eum in his locis no inueniilet, eundcm pofleflx)
rem partium accufare apud femilia magiftri metallicorum ratum atcR nrmii
crat.Cum aijt tertid accufationem faceret,publicij fignatorcm fccum addu;»
cebat,quem magifter interrogabat:merui ne argentiiC qui refpondebat,me
ruifti:mox magifter ius partiii dabat accufatori,accufator uerd maoiftro ufl
tatam numerabat pecunia. Acftis his rebus Ci ifte, cui magifter ademerat par
tes,habitaret in urbe,unij ex dominis fodina; uel capitis fodinarum , mitte^
bat ad eum qui fadiJ illud ipfi indicaret: fin alibi habitaret,in foro uel apud
fodinam multis metallicis audicntibus palam Sc maxima uoce prardicaba;*
tur.Hodic reo de pecunfjs debitis aut partibus donatis dics ftatuitunquod
ipfi G pracfens eft,famulus fignificat:fin abfens,litera! ad eum mifl£c:nec ulli
partiii ius adimitur fefquimenfis fpacio.Harc hadenus.Nunc anteaqua abc
am ad rationes,quas in laborando habere conuenit, dicam de ofticio pra?fe
dli metallorii,magiftri metallicorij,iuratorij,fcriba: fodinarij,fcribac partiii,
pracfedli fodinac uel cuniculi,pra?fidis fodinac uel cuniculi,opcrariorij. Ve;!=
ru pracfecflo metallorii,que rex uel princeps dat uicariij,omnes omnium oe
nerij,actatij,ordinij,homines pariiit Sc obediunt.Is omnia gubernat S>C mo*
deratur prudetia fua,imperans ea,qu3e utilitatis frudum rei metallic^ pra^at

f 3 bent.

^^ DEREMETALLICA

bcnt,prohibcnsc«contrana.Idemmul<flairrogat&punitfontcs:cotrouer
fias,c}uas maoiltcr mctallicorij no potuit tollere,dirimit:quod Ci ne ipfe qui
dc cas dirimcrc potc(l,dominis , qui habet controucrfia dc aliqua re, conce
dit,ut iurc cotendant:quinctia iura defcribit,mandat magirtratus,ab cis abi
rc iubct,deccrnit ftipediu his qui alicui muncri atqp ofticio pracfunt . Adeft
pricfens cij prxfe(fti fodinarii quadripartita accepti cxpcnficp rationem rcd
dunt, omninoq? §^^^^ perfona regis ucl principis , ciusq^ dignitate fiaftinet.
Athcnicnfcsquidc Thucydidemnobileilliihiftoricu praefeceriit Thafio;*
rummctallis.ProximaaijtametaIloriipra:rfc(flo potcftate habet magifter
metallicorii ; fiquidcm tcnet impcriii in omnes metallicos , paucis exccptis,
dccumano fcilicet,diftrjbutore,purgatorc argcnti , monetarioru magiftro,
ipfiiqj monctan)s,Itacp homincs fraudolctos ucl ncgligentes Sc dififolutos,
aut in carccre coiicit,aut orbat muneribus cjua^ exequijtur,aut pecunia mul
<flat:de qua mul^fta pars ftipendrj datur his qui cum potcftate funt: tum ubi
domini fodinarii ucnerint in cotrouerfia de finibus,eam,ut arbiter,dirimit:
aut fi tollcre no potcft,ius una cum iuratis dicit,a quibus tamc ad prsefediij
mctalloru licct appellare . At cdida fua cffert in albu, & proponit tabula in
publico.Prarterca eius officium eft ius fodinarum pctetibus dare , atq^ id if
pfum cofirmare:fodinas dimetiri,earum(q^ conftitucre terminos : cauere nc
foisioncs fiant inutilcs. Quxda aiit ex his muncribus ftatis diebus exequi;*
tunnam dic Mcrcurrj iuratis pra^fcntibus ius fodinarii datiJ confirmat, con
trouerfias de limitibus dirimit, ius dicit.Lun^c,Martis , louis, Veneris die#
bus obcquitat fodinis: atqjj in nonnullis defcendens quid faciundum fit do
cct:aut limitcs in cotroucrfia pofitos cofidcrat.Die uerd Saturni omnes fo*
dinarii prarfecTti Sc pracfides ipfi reddunt ratione pccuniac , qua praccedenti
hebdomada impcndcrunt in fodinas:qua ftriba fodinaril in codice expen:*
fi refcrt.Quondam aut unius regni unus erat magifter metalIicoru,qui crea
re folcbat omncs iudices,atcp tencbat autoritateatcp imperium in eos. Ha^
bcbat enim quodcj? metallii fulj iudicem,ut hodie eius loco, nomine folum
mutato magiftrij metallicorii . Sed ad uetercm iftum magiftru metallicorii
res controucrfse deferebantur,qui in Mifena Fribergi habitabat : unde Fris:
bergrjs in hodiernum ufcp diem poteftas iuris dicedi manet, cum ad cos do
mini fodinarum inter fe litigantes appellauerint . Verum uetus metaUicorii
magiftcr teftis cfCc poterat,omniii rerii,quar fe prasfcnte in quibufuis metal
hs adiaj cftent: ludex uerd,quemadmodij hodiernus quifcj^ metallicoru ma
gifter,earii tantum quas in fuo metallo eftent atftac. Cuicp aiit magiftro mc:?
tallicorii eft fcriba,qui pctenti ius fodinac fcribit fchedula fignificante diem
3C hora iuris dati,nomen etia petetis,&^ locii fodinar. Pra^tcrea fingulis qua
tuor anni temporibus fchedas,quibus fignificatur quantum fymboli pracfe
^o cuiufq? fodinar fit numerandum , in foribus figit:quas fchedas quia co;*
muniter cum fcriba fodinarum facit, comune cum eo habet precium , quod
fingularum fodinarum przcfedi perfoluunt. lam ad iuratos uenio, qui uiri
lunt experientcs rci metallicx,&: bona; fidei,eorum aiit numerus eft pro fo
dinarum multitudine uel paucitate.Si igitur decem fuerint, quinc^ eriit col
legr) dccemuiralis paria:totidemcp partes,in quas uniuerfaEfodina?,tanqua
corpus quoddam funt diuifx:quodcp aiit par fingulis diebus,quibus opei:

rari]

LIBER Q^V A R T V S. ^7

rarq laborat,alicuius partis,cuius procurationi pra^ficitur , fodinas folct in^
uifererquo fane modo plerumc^ fit, ut quatuordecim dierum fpacio inuiiat
omnes, Contemplantur uero & confiderant fingula &C cum pracfide cuiuG*
quefodinxdeliberant &: confultantde fofsionibus,demachinis,defub:?
ftrudionibus,dcqjalrjs omnibus. PafTusetiam aliquot uenxfodiendos
mterdum operari^s una cum pracfide fodinac locant magno uel paruo pre^
cio,proutfaxadura molliauefuerint,itemqjucnic. Attamen Ci rcdempto;:
ribusinfperata ncc opinata duriciesoccurfat,atc|jiccireo difficilius& tar:*
dius perficiunt opus , ipfis precium maius conftituto pcndunt : (in mollitii:
espropteraquamlaborefufcepto facilius Sc citius perfunountur,aliquid
deprecio detrahunt. Practerea iurati fimanifeflo negligentiam aut frau;*
demprxfidisalicuiusueloperari^ deprehendunt,eospnm6de oificiis 8>C
tnuneribus exequendis monent,autobiurgant.Deindefidiliaentiorcs Sc
meliores facfli non fuerint , rem deferunt ad magiftrum nietallicorum , qui
fua autoritate fretus,eos orbat ofFici^s Sc muneribus,aut (i fllagitium commi
ferint,in carcerem conrjcit. Poflremo magifter mctallicorum abfentibus
iuratis,quia ei confiliari] & adiutores dati funt,nec[5 ius alicuius fodinas c5^
firmat , neqj fodinas dimctitur , earumcp terminos conftituit : nec^ contro;?
tterfias de limitibus dirimit : necp ius dicit : nec deniqj ullam accepti expen^
ficp rationem audit. lamfcribafodinarum fodinas fingulasrefertin codi*!
ces, in uriumnouas,inaltcrumueteres rcnouatas. Idautemhocmodofit»
Primo Cignat nomen eius,qui petrjt ius fodinse : deinde quo die,quaiie ho^
ra id petierit : tum uenam , &: locum in quo fita fuerit : mox qua conditione
iusfitdatum:pofl:rcm6quodie magiflier mctallicorum cam confirmarit;
Quinetiam ei,cui fodinac ius eft conHrmatum,fcheda hacc omnia in fe con^
tinens datur.Pra:terea cuiufc^ fodincc,cuius ius iam confirmatumfuit, do^
minosrcfert in alium codicem:itemin alium intermifsionem operarum,
amagifl:rometanicorum aficuicertis decauflis concefIam:in afium pecu^
niam,quam una fodina alteri fuppeditat ad exanclandas aquas,aut ad ma^
chinas fabricandas : in alium res a magiftro metallicorum Sc iuratis iudica*
tas,5crcontroucrfias ab eifdem, uthonorarrjsarbitris^diremptas.Hasc au;^
tcm omnia in codices refert fingulis hebdomadisdieMercuri^ . Quod fi
eadieferiaj fuerint,idipfum proximalouis die facit. Atfingulis Satur*
nidiebus refert in alium codicem fummamexpenfi pra^cedentis hebdo;*
mada:,cuius rationem cuiuscp fodina? pra:fe(flus reddidit:fiimmamau;»
tem trimeftris expenfi cuiufq^ fodina: prccfecfli fuo temporerefertinfih;«
gularem codicem : fimiliter in alium dominorum profcriptiones. Porro
ne quis crimen falfi pofsit committere,omnes illi codices in ciftam conclus:
duntur duabus feris,quarii unius clauem fcriba fodinaru habct:alterius ma
gifter metallicorum.Scriba uer6 partiii cuiufcj^ fodina: dominos, quos ipfi
primus uenas inuentor indicat,in codicem refert , Sc emptores partium Ccm
per in uenditorum loco reponit:qua ratione fit, ut interdum dominiui^:
ginti aut plures uenerint in alicuius partis poflefsionem: nifi ucro ucnditor
prccfens fuerit,uel literas ad fcribam fodinarum miferit cum fuo figno , tum
maxime prxtoris eius oppidi ,in quo habitat, obfignatas,alium in ipfi^*
us loco non reponitt Si enim parum prouidus fuerit , ueterem do:«

f 4 minum

^9 DEREMETALLICA

minum in inteorum rcftitucre eum legcs coguntmouo aiJt fcribit fchedula*
atcK ita dat pollefsionis tcftimonium. Cum autcm quater annuo fpacio tri;*
mefliris expenii ratio rcdditur, nouos dominos indicat pracfe^fto cuiufc^ fo
dina?,ut certior fiat , a quibus collecftam exigere , & in quos firudus fodina:
diftribucre debeat:quem ob laborem tantundem preci] perfoluit ei fodina;
pr£cfe(flus:de cuius ofFicio nunc dicam, Cuiufq^ fodinae non foccundac me
tallo pra:fc(ftus fymbola dominis fcheda in foribus pubHci ccdificrj fixa in^:
dicit maona ucl parua,prout magifter metallicorii et duumuiri iurati de his
dccrcuerunt:qua? Ci quis menfis Ipacio non dederit,eum eximit e domino*
rum numcro,eiusq5 partes reliquis dominis comunes facit.Itac]^ quem pra:
fccflus fodina? fymboli non foluti nomine notauerit,eundem fcriba fodina^
rum fcripto defignat , itcmc^ fcribapartium . Veru praefed:us fodinac ex ea
penfione partim prarfidi 8c operari^s foluit merccdem,partim res ad fofsio*
nem neccirarias,quam minimo poteft fuo tempore coemit ferramenta fcili*
cct,clauos,hgna,afrcres,uafa,funes ducflarios,feuij. At prajfecflo fodinae mc
tallo fcccunda: decumanus fingulis hcbdomadis tanta pccuniam dat,quan
ta fatis efl: ucl ad tribuenda mercedem laborum operarrjs, uel ad comparan
das res,fofsioni necelTarias . Cuiufqj praztcrca fodinac pracfecflus, pracfentc
ciufdem pra?fide,finguiis hebdomadis die Saturni magiftro metanicorum
iuratiscpexpenfiratione reddit:acceptiuerofiue pecuniafuerii a dominis
contributa , fiue a decumano acccpta^fimiliter trimeftris expenfi eifdem SC
prarfecfto mctallorii,fcribaecp fodinarii quatcr annuo tempore . Vt enim an
niquatuorfunttempora,uerfcihcet,a?fl:as,autumnus^hyems,itaacceptiex*
pcnficp rationesfuntquadripartita^.Pnmoautmenfe cuiufc]^ partis ratio
rcdditur,tum pecuniar^quam prarfecftus proxima anni parte impendit iri fo
dinam,tum fi-ucftus,qucm ex eadcm eode tempore cepicuerbi caufla , ratio
qua* redditur initio ueris , eft omnis accepti expenfic^ fingularum hyberni
temporis hebdomadarum in tabulas relati a fcriba fodinarum, Itaq^ prarfcj:
cftus fodina; Ci pecunia dominorum utiliter impendit in mctallum, atc^ id fi
dcliter curauit,omnes ei diligentis 8c boni uiri laudem tribuunt : Ci per rerii
ignorantiam damnu dedit,plcrumcp orbatur munere:fi ipfius incuria & ne
gliacntia domini damnum fccerunt , id refarciri magiftratus ipfum cogit: fii
deniqj fraudem aut furtum fecit,pecunia,uel uinculis,uel morte mulcftatur,
Quinetia prjcfccfti ofFicium cft Sc curare ut fodina: pfacfes pra^fto fit ad ini*
tium & fincm operarum , utcp utiliter fodiat uenas, 8c faciat fubftrucfliones
neceflarias,itemcp machinas & canales: dC aliquid demere de mercede ope#
rariorum,quos prarfes negligetia? notauit.Deinde fi fodina flierit diues mc
talli,curat ut eius cafa claufa Cit hifce diebus,quibus nihil laboris fufcipitur»
Quod Ci nobilis uena fuerit auri uel argenti, curat ut eam foflbres mox in ci
ftam transferant ex puteo uel cuniculo , aut in conclaue proximi domicilii,
in quo prscfcs habirat,ne improbis hominibus occafio furandi detunfed ea
procurationem habet comunem cum prxfide: quac uercD fequitur, propria
ipfius cft. Cum uena excoquitur,coram adeft,uidetc:^ ut excocflio diligen*
ter 8c utiliter fiat. Qiiod fi ex ea aurum uel argentum conflatur , cum in
fccundis fornacibus excocfturn fuerit , eius pondus in tabulas refert, atque
id ipfum portat ad decumanum;qui fimilitcr eius pondus in labulisin*

fcribit

LIBER Q^V A R T V S. ^^

fcnbitSrnotat.Tumdcfcrturadpurgatorem.VbiuerorcIatumfucrir^tam
dccumanus quam ipfc iterum cius pondus in tabulas rcfcrt: quid pluraCdo
minorum bona no alitcr ac fua curat . Leges autcm mctallica? uni pra:fed:o
permittunt,utplurium fodinaru curationcm fufcipiat,attamcn duarii tantu
auro uel argento fcecundarum. Vcruntamen Ci plures fub eo metallum pri^
mo efRmdere ceperint, eas ufq? eo feruat , quoad a magiltro metallicoru ab
ipfarij procuratione amotus fuerit.Poftremo cuiufqj fodina: pracfedo mass
giftcr mctallicoru Sc duumuiri iurati,cum confcnfu dominorum certam la;*
borum mcrcedem conftituunt . Sed deprajfccfli munere officioq? fatis, niic
abco ad pra^fidentc operari)s fodina;,qui ex co nominatur prasfes. Quam*
uis nonnulli eum cuftodem uocant . Is autem opcras partitur in mcrcenari*
os, diligentcrc]^ curat ut quifq^ fuum munus fidclitcr Sc utiliter exequatur:
orbatetiam opcrariosproptcrinfcicntiam,aut ncgligcntiam muneribus,
aliosq? in corum locum furrogat, fi duumuiri iurati confcnfcrint &: prscfc;*
(fius fodin3C ♦ Verum faber lignarius fit oportet , ut pofsit puteos extruere,
columnas coIIocarc,8<: facere fubftrucfliones^quac montem fufFofTum fufti*
neant,ne faxa te<fli uenarii non fulta a toto corporc montis refoluantur,rui^
niscp opprimant operarios : fabncari 8c in cuniculos imponere canales , in
quos aqua,cx uenis, fibris, comifliiris faxorii collcda, deriuetur ut effluere
pofsit.Practerca cognofcat uenas SC fibras,ut utiliter fodiat puteos, & mate
riam ef^flam unam ab altera difcernat,aut fuos infiiitucre pofsit, ut materi:*
as re<fle difcernant: quinetiam habeat cognitam omnem lauandi rationemj
ut lotores quomodo terrac metallicx aut arcna; fin t lauada: , docerc pofsit»
Foflbribus aiit cum operas iam daturi fiint in mctallis,dat fcrramenta Sc fe^s
uum quidem ad ccrtum pondus diftribuit iii luccrnas : eosqj ut fodiant uti
liter,inftituit,ut fideliter^obfcruat.Operis uero finitis rccipit fcuij,quod rc^
liquii fuit fofIbribus:atc(j propter tot Sc tanta muncra laborcsq^ nifi una fo
dina unius pra^fidis fidei non comittitur,im6 interdum uni fodnvcr duo uel
tres pra^fidcs dantur.Quonia ucro operaru mentionem feci,quomodo fef^
habeant,breuiter expIicabo.Diei Sc nocflis horac quatuor Sc uiginti diuifaz
funt in tres operas , qucccp aiit opera eft feptem horarij . Tres uero rcliqua;
hora?,intcr operas interie^ftac Sc tanquam medix funt, quibus operarrj acce
dunt ad fodinas,aut ab eis difcedunt.Prima opera incipitur quarta hora ma
tutina, Sc durat ufc^ ad horam undecimam:fecunda duodecima inchoatur,
Sc perficitur feptima,quai dua: opera: fiint diurnsc, in matutinam &: pome^:
ridianam diuif£c:tcrtia nocfturna eft,qusc odiaua hora uefpertina capit cxor
dium,& tertia finitur.Eam uero magiftratus non concedit opcrariis,nifi ne
ccfsitas flagitauerit . Tunc aiit fiue ex puteis extrahant aquam , fiue fodiant -
uena,ad nocfturnas lucernas peruigilat:ne uero ex uigilrjs aut ex lafsitudine
dormiant,cantunecrudiprorfusneciniucundoduros &: longos labores
folantur. Verum uni fofTori duas operas complere alibi non licet,quod pk
run\c^ foleat aut fomnum capere in fodina dcfatigatus tantis laboribus:aut
tardius accedere ad operas:aut ab eis difccdere ocyus, qua par finalibi licet^
quod unius opere mercede,pra:fertim (i annona in£>rauefcat,uita produce^
re non pofsit , Attamen magiftratus opera extraordinariam non prohibet,

ubi

70

DE RE METALLICA

ubiunamtantiimmodoordinariamconccdit» Verum quando adoperas
fit acccdcndum fonitus magni tintinabuli,campanam barbari uocant,ope*
rarrjs fianiHcat,quoredditouicatim hinc Sc hinc concurruntadfodinas»
Simihtcr idem tintinabuh fohitus pra^fidi fignificat operam iam efiie perfe*
(flam.eo ioitur audito putei tabulata pulfat, fignumcjp euolandi dat opera*
riis.ItacK proximi audientes fonitum,malIeis pulfant {axa,peruenit'c^ fonus
uicK ad cxtremos. Quinctiam lucerna:,fi feuum fere combufturh eas defece
rit indicio funt operam efife perfecftam.Sed operari] die Saturni no laborat:
ucrixm mercantur ca,qu2c ad ufus uita; funt neceflariarnec die folis aut feftis
diebus anniuerfarfjs laborare c5fueuerunt,fed tum facris operam dant.At*
tamen operarii non cellant,&r nihil agunt , Ci necefsitas flagitaueritmam ali<
is aquaj multitudo eos compellit ad labores,alias ruina,quaj impedet,alias
aliud,atq5 tum feriis laborare, ne religioni quide contrariu habetur ♦ Porro
totum hoc oenus operariorum duru eft Sc ad labores naturn.Sunt uero iru
primisfoirorcs^ingcftores^uedianl^uecrtorcs^difcretores^lotOreSjexcbifto*
resrde quorum muneribus in fequcntibus libris fuo loco dicam : nunc fatis
eft unum hoc adrjcerc opcrarios,fi a prasfide negligentia; fijerint notati,ma
piftermctalhcoriiueletiaipfepra:reSunacumprasfed:o die Saturni orbat
muncribus,aut parte mcrcedis mulcHiatrfin fraudis, in carcerem mittit , Do#
mini tamcn officinarum,in quibus metalla conflantur, 8C magifter exco Ao
rum in fuos animaduertunt.Scd de repub. & oflFicrjs metallicorii fatis nunc
dixi,rehqua in opere,De iure 2>C legibus metallicis infcripto,aperiam,

De re Metallica Libri 1 1 1 r, f i n i s»

GEORGII AGRICO-

LAE DE RE METALLICA

LIBER Q^VINTVS.

N proximofuperiorilibro cxpollii rationem ue*
'^^^T^^^i nae cuiufcK dimetienda; 8»C officia metaIlicorum,in
,-« f^^mm hoc exponam pra^cepta uena: fimiliter cuiufcp fo*
diendac,&rarterti menforum. Sed ea,qua: ad prio*
rem partejpertinent,quia res Sc ordo hoc poftulat,
prius perfequar. Itac^ primd dicflurus fum de fofsi
onibus uenac profiinda?,de puteis,de cuniculis,dc
fofsis latentibus i deinde de fignis bonitatis quae
dant canales,quae,materiar fofsiies,quar,{axa: dein
de quo modo bc quibus ferramentis uerta: bC faxa cauantur uel excindutur,

qua

L I B E R CLV I N T V S. 71

quaratione uenarum duritiam uisioniumfrangit,quibusmacJiinisaqua
ex putcis hauritur,quibus aura altifsunis putcis Ec longifsimis cuniculis inf
fpiratur,namaltcriusafHuentia,alteriusdcfc(ftioneimpcdiunturforsioncs:
deindc de duobus putcorum gcncribus,Sc:: dc eorum atcp cuniculi ftru(flu^
ra : tum ad extrcmum quo modo ucna dilatata fodienda fit , quo cumulata,
quo fibrx.Mctallicus certc poliquam uenam profundam apcruit, inchoat
putcifofsionem^atcpfupcrcumftatuitmachinamtracfloriam^itcmcpputca
Icm calam: ne imbres in putcum decidant,ncuc homincs qui ucrfant machi
nam fi-igore obrigeant,aut ex pluui-js trahant molcftiam: quinctiam uerfan
tes maciiinam in ea ponijt cifiarfoirores fcrramcnta aliaqj rccondunt, luxta
cafam putealcm ardificaturaltcra, quam habitatprxfes fodina!,alr|c^ mcrce
cenari"):&;:inquammateriamctallica,&cxtcrx res fofsiles congeruntur»
Qiiamuis autcm noriulH unam tantummodo cafam faciant, quia tamen iii;*
tcrdum pueri,intcrdum reliqua^ animantcs incidunt in putcos,maxima me
tallicorum pars confulto fcorfum unam ab altera collocat, aut eas (altem pa
riete difiunoit. Verum puteus eft fofta plcrumcp longa duos paftus,lata du
as tcrtias pairus partes,alta trcdecim pafllis^attamen cuniculi gratia, qui pri
or aifrus fiait in montem, puteus in altitudinem pafllium modo ocfto tantii,
nunc ucro plus minusue quatuordecim deprimitur.Recflus autem uel obli
quus fieri foIct,prout uena,qua metallici fodiendo perfcquij[tur,re(fla fiicrit
uel obliqua.Sed cuniculus eft foflii fubterranea in longum acfla, duplo fere
altiorquamlatior,utoperarrj&c2cteriper cumpcrmeare Sc tranfirepofs
fint,onera'q^ eff^erre. Altus uero folet efle pafTum unum Sc quartam eius pat
tem.Latus igitur circiter pedes tres Sc dodrantem: eum fcrmc duo foflbres
confueuerunt agcre : quorum alter altiorem partem effx3dit, altcr humilio;:
rem : atcp ille pra^cedit , hic fubfequitur : utercp fcdct in afl!crculis ex fiinda^
mento arcflius pertinentibus ad te<flum : aut fi uena mollis fucrit , interdum
in palis,fuperius Iatis,inferius cuneatis^&Tin ipfam uenam infixis. Mctallici
autempluresputeostamobhquos quam red:os fodiunt:atc^ utrorumc^
alrj non pertingunt ad cuniculum:partim ad eum ufqp pertinent:ad quofda
cuniculus, cum iam in eam altitudinem,in qua illo fuffbdiunt montem, de;*
prefsi fint,nondum eft a<flus,

Trrt

72-

DE RE METALLICA

Tres ]^utei rcSii : ^Korm
PriffJHS nondum perriwgit ad cuniculum A,
Stcundus ^erttnet ad cvnuukm B.
A(J tfrtJHm c.miculus nondum eji aSius C»

CMrticHlHS D,

TrfJpuffloMldult^HorMtn Trmusnoniumj^ertingitaicmiculm A. Secunius
fertinetidcunuulum B. AdtertimcuniculusnondumcfiaCius C. Cuniculus D.

75

Puteusquidcmfiad cuniculiiiirq?pcrtfnct, bcnckiciKabct^fofTorcscp
Sirrcliqui operari] laborcm fufccptii facilius fuftinent:fin tam altus non cft,
alterum uel utrumcp cius latus fodcrc & cauarc conucnitrcx quibus fofsio^
nibusitemdominusautprarfes fodinac coqnofcitucnas&^fibras^quxuel
cum principaliuenaprofunda,dcqranuncniihi fcrmocfi"inftitutus,iun*=
guntar,uel eam tranluerfae fecant,uel eam oblique difFindunt:tum maxime

o dc md.<f

74

DE RE MEtALLlCA

de materia metallica,ex qua uena conftat.Eiufmodi uero fofTac latetes 5^ oc
cukx Grxco nomine etia k/ vTrW appcllantur: quod more cuniculi longi^
us procedetes mtus m terra occultetur : ueruntamen hoc genus folTaru dd*
fert a cu niculo,quod iUud ipfum per fe fit cxcum,hic os habeat fubdiale.

Fnrcns A* lojJiUtcns b C AlrerpMfeKj d. Cwiuulus E. OscHnicttli F.

L I B E R CLV I N T V S. 7j

Dixi dc pxitcis,de ciiniciilis,dc fofsis latcndbus, nunc dica dc fionis quar
dant canalcs,matcria? fofsiles^raxa^atq? ca fiona,ut ctiam mulia alia quac ex*
pjicabo , maona cx parte ucnis dilatatis Sc cumulatis cum profundis com*
munia funt.Cum fibra ucnx primariac focia cxtat Sc cminet, qua partc (^c cii
ca iungit,fodicndus cfi: putcus.Cum autcm tranfucr{a,ucl obliquc eam dif#
findens nobis apparet^firccfla dcfcederit in profundum tcrra?,ca parte, qua

(ccat uenam profundam,fccundus putcus fodiendus efl: : fin obliqua, duos
tresue poft pafTus^ut altior carum connexws perfodi pofsit:in quo maxima
l|5es eft inuemcndac materia-,cuius gratia terram fcrutamur. At Ci illa iam an
te inueta fi.ierit,multo copiofibr co loco folct inueniri.Qiiod fi plurcs fibra:
defccndcrintintcrram,mctallicus,utitcrum conncxumpcrfodcrcpofsit,
in mcdio carum loco putcum fodcre debct, aut prxftantioris fibicT ratione
habcrc.Quoniam ucro ucna dcucxa non raro prope rccflam tcnditur, eo 16
co putcum fodcrc oportct,quo fibra ucl uena tranfuerfa utramq; fccat: aut
ucna ucl fibra dilatata fe traiicit:nam ibi pleriiq? latcnt metalla. Similitcr no
bis bona fpcs clTodiendi mctalli ofteditur ea parte , qua uena dcucxa iunoe
tur cum rcclra: quocirca metallici tecflum autfundamcntum ucna: primariae
perfodiunt,& in eis qua^runt uena, qua^ infra aliquot palTus cum pnncipa^
li iungetur.Qi-iinctia lidcm metallici Ci uenam primariam nulla fibra uel ue^
na tranfucrfa diuiferit , quam fodicndo fequi pofsint , folida ctiam tccfti aut
fundamenti faxa pcrfodiunnqua: folTa; latentes itcm H^VTtrai nominantur,
fiueacuniculo, fiueabalteriusocnerisfofTalatetepcrfofsionis inchoanda;
capiaturcxordium . Sunt etiam metallici in aliqua fpe,cum ucna traniuerla
primariam tantummodo fecat.Si prxtcrea uena,qua! principalcm oblique
difFmdit,nufquam ultra cam apparuerit,id uenar principalis latus , in quod
ipfa ucrgit,fiuc dcxtriJE fiue finiftrum fit,cauare oportet, ut certum fcirc pof^
fimus an illam rapucrit . Qiiod Ci poftfex pafliis non extitcrit,altcrum ciuf^
dcni uena: principalis latus fodere couenit , ut planc cognofcamus an illani
in priorcm partcm tranftulcrit^nam domfni uena: principalis fxpe non mi^
nus utilitcr fofsioncm inftitucrc pofTunt ca partc,qua uena principalem di£
findens rurfus apparet,quam qua prinid cam fecat.Domini ue; d uenai dif»
findentis ea rurfus inuenta, ius fuum quodam modo amifTum , rccuperant.
Vulgus aijt metallicorum fibras probat,qua: ex fcptentrionibns procedcri
tes,fe cum ucna principali iungunt : contra improbant eas,quar prodeijt ex
meridie^dicitcp has multum noccre ucna: principali,illas prodcfle: fed ccui
dcm neutras pra?tcrmitti a metallicis Sc negligi debere cenfeo : atq; ut libro
tertio oflcndi experimentum non cofentire his, qui fic de uenis ccnfcnt , ita
nunc etiam fupponerem exempla uniufcuiufq^ fibra: a uulgo reiccT:a: , aui*
bus eius bonitatem probarcm, nifi fcirem ea pofteritati parum aut nihil pro
deflepofle. Verum fi nulla:fibra:ucl ucna; fofforibus apparucrint inte#
dlo uel in fundameto ucna: principalis, ncc alioqui multa materia prarftans
reliquse coagmentata fucrit , opcra:prccium non cft alterius putei fodicndi
laborem fufcipere:nec ibi putcus fodiendus eft ubi uena diuiditur in partes
duas uel tres,nifi fatis figni fit eas partes pauld poftinter fe coniungi Sc con
fociari poffe : quin ctiani malum fignum cft uenam metallo diuitem huc Sc

S a illuc

y^ DE RE METALLICA

illuc fe torqucrc & flcdcrc : nam nifi rurfus^ut primo cccpit,re<fla uel deuci;
xa dcrccnderit \\\ tcrra,amplius metallii no fundit:atcp tamctfi rurfus ita dc:?
fccnderit,tamcn fcpcnumero infoccuda manct. Fibra: quo(^ fubdiales gra
uida! mctallis pcrfrpc foiTorcs fallunt:etcnim infra cas nihil metalli inucnii:
unt. Atq? ctia comifiurac faxoru inuerfa: iw malis numcratur fignis. Solidas
aiit uenas omncs,fi dcdcrint clara bonitatis indicia mctallici cxcindut:fi'mi:*
litcr caucrnofas , prxfertim cii aut uena? priufqua caueniac in eorii confpetf
(flii uencrint,mctallorij fucrint foccundsc: aut cauerna: fuerint paucaj & par
ua:. At uacuas ucnas,per quas aqux manant,fi non detulerint uel erucflaue^
rint mctalloru ramcnta,no fodiiit : raro uerc) etia uacuas, quse carent aquis,
quod plerunq; folum pyriten omnis metalli experte,aut fubtile materia nic^
oram & mollc,quac lanugini fimilis ell:,in fe cotineant. Scd fibras metalli di
uitcs foduit, ucl eius expertes interdii uenarij, quar prope ucnac principalis
tecfiiu aut fundamentij funt , inquirendarii gratia . Atcp fibrarii & uenarum
hxc fere ratio cft:nunc uidcamus materia mctallica: quac reperitur in canali
bus ucna:: profunda:,dilatatx,cUmulat2e : 8<r in his omnibus ucl coha:res 5^
cotinuata,uel difpcrfa & pcr cas fufa, uel uentris figura extubcrans , uel etia
\\\ uenis aut fibris a ucna principali ortis,quafi in ramis fparfa.Sed haj uenac
8l fibrx funt breuifsimaL": nam poft paruii fpaciii nufqua prorfus apparent.
Matcria aiit mctallica {\ pauca nobis occurrit, indiciix eft:fin multa, non in*
dicium,fcd id ipfum cuius gratia fcrutamur terra. Veru cum foflbri, qui xxza
nam aperuit,mox {c oftcnderit metallii purum aliaue res fofsilis:aut metalli
materia diues , uel paupcris magna ubcrtas &^ copia extiterit , abiedla omni
cijcfiatione ibidcm fodict puteu . Quod {\ \r\ alterutro laterc ipfi apparuerit
matcria copiofior aut mclior,ad id dcclinabit fofsione.Purii aiit facpe inucs;
nitur auru,argcntij, a[?s, argentii uiuij:minus (icpc fcrrij &: plumbii cinereu:
uix unqua plumbum candidum & nigrum . Attamcn lapilli nigri & caete^
ri non multu a plumbo candido puro,quod ex eis coflatur,diftat : atc^ opti
mus lapis plumbarius,ex quo piumbii nigrii conficitur,parii ab eo metallo
differt.Dcindc {\ auri matcria nobis cenfenda fuerit, poft aurum purii inpri
mis rudc,fiue \\\ luteo uiridc fit,fiuc Iuteij,fiuc purpureu,fiue nigrii , fiue fo;s
ris rubrij,intus aurci coloris,in diuitis numero ponendum eft,quod aurum
ponderc fupcret lapidem uel terram:tum omnis uena auri, cuius centum Ii«:
brae in {z plus quam tres uncias auri cotinent:quanqua enim pauca auri por
lio incft in tcrris ucl lapidibus, tame precio exacquat reliqua metalla magni
ponderis , Ca^terar ucro uena! auri omnes \\\ loco pauperis materiac haberi
dcbet,quod terra ucl lapis nimiii pra:ponderct auro: fed qux uena compre
hendit argcti portione maiore quam auri,ea raro diucs efTe folet . Terra aiit
fiuc ficca fucrit,fiuc uda no raro abundat auro:fcd in ficca plerunq^ plusin*
eft auri ^i aliqua habucrit fpecicm exco(fi:ac i\\ fornacibus, aut bradeolis ma
gnitidi fimilibus non carucrinhi quoc^ fucci cocreti aurii in fe continere fo;=
lent ca:rulcum,chryfocolla,auripigmcntij , fandaraca: quin idem aurii puriji
uel rude modo multii, modo paucii filicis, lapidis fifsilis, marmoris glarear
inhseret:atc^ etiam lapidis,qui facile igni Iiqucfcit,maxime fecundi generis:
qui nonunquam ita caucrnofus eft,ut exefus eflfe uideatunin pyritis deniqp

ineft

L I B E R Q^V I N T V S. yy

ineft aurutetfi raro multu » At cum poft argentum puru de csctcrfs cius me;;
talli uenis decernitur,in diuitis miteria: numero habetur ea , cuius centii li^s
brac plus qua tres argenti libras iw fe continent: qualis eil: quac conftat ex ar
gento rudi fiue ei plumbi color fuerit,fiue ruber, fiuc albus , fiue nioer , fiue
cinereus,fiue purpureus,fiue Iuteus,fiue iecoris,fiue denicp alterius rei: talis
ctia interdii eft licna filicis , lapidis fifsiIis,marmoris , {{ multij argcntu purii
ucl rude ad cam adha:ferit:fed \w paupcris materisc numcro reponf tur uena
in cuius ccntum libris fummu tres argenti librx infunfquac pleruncp copi^
ofior efTe foIct,quod c\ natura loco bonftatis copia largiatur.Talis aijt uena
cum cx omnibus terris , Iapidibus,mifds conll:at,exccptis argenti rudis oz^
ncribus:tum maxime e pyrite,cadmfa mctallfca fofsili,lapidc plumbano"fti
bio ali^fqj.Vcrum \x\ rclfqufs metallorugenerfbus etfi diues quecdam mate
ria reperf tur,tame nf fi fpforii uena: fuerf nt copf ofac, eas fodere pcrraro ope
racprccfum eft. At Indf alfa:c|? nonulla; gentes gemmarum caufa rccondf tas
terraj uenas fcrutarf folet : fed eas farpfus perfpfcuftas uel potius nf tor ipfis,
cum fodfunt metaIIa,prodf t.Marmorii uerd uenas,cum fe fua fponte often
derint, fodieiido perfcquimur : idcm facimus cum faxa uel ca^mcnta nobis
occurrerint.Qui aiJit proprie uocanturlapides,tametfi fuas interdum uenas
habeant,tamen pleruncp repcriuntur f n metallf s aut lapfcfdf nf s : ut ma^nes
m ferrariis:finiris,in argcntarrjs:Iapis ludaicus, trochites &:afsimiles in lapi
cidinis : quos foflbres dominorii iuffu ex faxorii comiiTuris folet collf.crere»
Nec terraru fnfignfu fofsf onem negligit mctallicus,fcu inucta; fucrmt m aii
rariiSjfeu i\\ argentarrjs^feu i\\ a^rarqs alr)fcp:nec reliqui fofTores 'ii uel repcr^
ta: fiierint i\\ Iapicidinis,uel in proprijs uenis.Earu uerd bonitatf s fionf fica#
tionem fapor dare foIet.Ncc deniq^ mctallicus omittit curare fuccos cocrc;*
tos in ueriis tam metallicis quam proprrjs inuentos:fed cos collioft & comst
portat : uerii de his plura \\o dica,quod omnemateria metallf ca & fofsilcm
in If bris,De hatura fofsflf ii infcrfptf s, uberf us explicaui: fed redeo ad figna.
Si terra lutofa nobis occurrerit , in qua funt rameta metalli alicuf us puri uej
rudis,optimij pcr ea metallicis dat uena fignii ; Mctallf cam cnf m matcrfa , a
qua ramenta abrepta funt , adefTe neceflc efl: : fin cadem occurfauerft omnis
metallicar materiaj prorfus expers,fed pinguis et coloris candidf,ufridfs,ca:
rulef & fimflfii, a fufcepto labore no eft difcedendii : fofibres modo cartera
figna habcant ex uenis & fibris,de quibus ia dixi:&: ex faxis,de quibus pau
\q poft di<fturus fum.At ^i aliqua terra ficca fodienti obuia fuerit,qua: metal
lii purij ucl rude in fe continet,bonii fignum eft:fi Iutea,uel rubra,uel niora,
uel alia quaE-da infignis,quac caret metalIo,non malij , & chryfocoIIa,aut ca;
ruleii,aut a?rugo,aut auripigmentij,aut fandaraca inueta in bonis fignis ha:?
betur . Quin ubi fcaturigo fubterranca eru(fi:at metallii inftitutas fofsiones
pprfequi debemus:nam fignificat id a reliquis mafsis,tanqua particulam ali
qua a corpore,fuiiTe abrepta. Similiter tenuifsima: alicuius metalli bracftea;
ad lapidem uel ad faxum adharrefcentes f n bonf s numerantur fignf s.Porrd
uenae , quae mox conftant partfm ex filf ce, partfm ex terrf s lutofis uel ficcfs,
fi cum fibrfs permfftar una cum ef s fn terra: profundum defcendcrf nt, bona
(pes eft metallum inuentii iri.Quod {^ fibra^ poftca non apparucrint, &: uel

g 5 pauc^

_g DEREMETAI^LICA

pauca materia metallica occurrcrit , non eft a fofsione defiftcndu donec ni*.
hil eius rcliquii fucrit.Scd filex fufcus^aut nigcr,aut cornu, uel iecoris coloi^
re,pIeruncK bonij indiciii eft:candidus alias bonii,aIias nullii, At marmoris
olarcx in ucna? profiindo apparentes, Cinon multij infi-a euanuerint , fignii
bonii non funtniam uenac non fuerunt propria^r^fcd alicuius fibrsc.Qua: ue
ro ocncra lapidii facile igni liquefcunt, etiamfi transluccjit , in medrjs fignis
numerandi funt:etenim Ci alia figna bona affuerint , ex bonis funt:fi no afFu
erint , nulla bonitatis fignificatione dant. Simili modo dc gemmis iudicare
debcmus.Quinetia uenx,quac ad tedii Sc Rmdamenm habent filicem cor^*
nu coloris uel marmor , in medio aiit eorij tcrra lutofam , in aliqua fpe funt:
fimilitcr qu£c ad tcdii Sc fundamcntu habcnt terram fcrruginea , in medio
aijt corij terras pingues S>C tenaces:pari modo qua; ad tecftii Sc fiindamentii
habent eam,qua uocamus armatura,in mcdio uerd eorij terram nigram uel
ambuftac fimile.Sed auri fingulare indiciii eft auripigmentii, argenti, plum
bum cinereu Sc ftibiii,a;ris,a?rugo,meIantcria,fory,chaIcitis,mify , atramen
tum futoriij:plumbi candidi,imd purorii & magnorii lapillorii nigrorii,ex
quibus id ipfum conficitur,rcs fofsilis fpumas argenti fimilis : ferri,ferrugo:
at auri Sc xris comune indiciii cft chryfocolla &: cacrulcii[:argenti & plumbi
niori,plumbaoo fofsilis . Qj-ianqua aiit plumbum cincreum metallici tecflii
arocnti rcAe nominant , 8c atramenci futorrj ac melantcria: eifcp cognatoru
.comunis parens fit pyrites a^rofus , tamen hacc interdii propria habent me^
talla:ut etia auripigmentii 8c ftibium . Vt aiit quasdam ucnarii matcriae me#
tallicis bonii dant fignii , ita faxa quocp , per qua: uenarii canales uagantur,
etenim arenariii in locis mctallicis rcpertii,in bonis fignis habetur: maxime
fi cx tcnuioribus partibus coftitcrit : fimiliter faxij fiflile coloris fubca^rulci
&C fubnigri;atcp ctia calcariij,quicuncp tandc color ei infedcrit:fed uenaj ar;*
gcnti bonijindiciij eft altcrius generis {axii, cui minutifsimi lapiUi nigri,ex
quibus plumbii candidii conflatur,immifti funt: pra:fertim cum tota inter^
uenia ex tali faxo facfla fint . Plerumcp profetflo faxii nobile,cum fibra preci
ofa coniund:ij,canaIes uena:,metalli fciccundx,coplexu fuo cotinet , Quod
fi recfla in profundii terra? defcederit,illa bonitas ei fodina; eft,in qua ipfum
ftatim uidetunfin oblfque,etia alrjs proximis , quomodo metallicus , geo#
mctriar non ignarus , dc rcliquarii fodinarii altitudine , in qua canalis uena:
jnetalli diuitis per faxij illud uagetur,ratiocinari poteft.Harc ha(flenus: niic
uenio ad laborandi rationem,qua: uaria Sc multiplex eft:fiquidem aliter ue
na putris foditur,aIiter dura,aliter durior,aliter durifsima.Simili modo ahV
ter faxum tedi molle 8c firagile,aliter durum , aliter durius,aut durifsimum,
Vena aiit putrcm eam uoco quar conftat ex terris, atc^ etia fuccis concretis
fnollibus: duram,qua: ex metallica matcria 8c lapidibus mediocriter duris,
qualcs plcrijcp funt qui facile igni liquefciit primi 8>C fecundi generis,plum#
barius,&: fimiIcs:duriore,quaE ex iam did:is,fed coiuntflis cum filicii generi
bus,uel lapidibus,qui facile igni liquefcunt,tertr| generis:uel pyrite,uel cad
mia,uel marmoribus pracduris:durifsima,qua; ex his duris lapidibus 8^mi
ftis,fi tota aliqua uenar ipfius parte fufac fucrin t . Sed tcAii 8C fiindametum
uenac durii eft,quod habet faxa,cjuibus rarac fibrac uelcomifTura: funt : du#

rius.

t I B E R Qjr r N T V S. 71$

r{us,quibus rariorcs : dunTsimu,quibus ranTsima? aut nulla?: cum cnim hse
deficiunt,faxa fere carent aquis,qua: molliunt ipia. Attame durirsimij tecfli
uel fundamcnti faxij raro tam durum cft quam ucna durior. Vena aute pusi
irem fofTorcs folo ligone excauant . Scd cum mctallij nondum apparuerit,
uena a faxo tccfli non difcernunt: ciim uerd iam fuerit inucntum^prouidcn^
tifsimc laborant.Saxum enim tcdi prius feparatim a ucna excindunt,pofte
rius uenam putrcm quidc ligone de fundamcnto dcrjciunt in alueos fuppo
fitos,nealiquidmctaIliinfoIum dccidat:duram uerd primis ferramentis,
qucTj proprio nominc Oc appcllantur, mallco percufsis a fundamcnto auel:*
luntnifdem durum te(51:i faxum excindunt.Nam cius faxum fxpius excindi
tur,rarius tundamcnti:&: tunc quide cum id fucrit patiens fcrri,faxum uerd
tccfli ferro non poterit perfindi,nec idem ioni franperc licitum fiierit: at du^:
riorem ucnam tradiabilem ferro, itemcjp tctti faxum durius &: durifsimum,
ualidioribus fcrramentis,ncmpe quartiS corum, quas proprio uocabulo fic
nominatur , folcnt aggredi:quod Ci harc eis in promptu no fuerint,duobus
tribusue fcrramentis primis utuntur propius coniuncftis . Durifsima ucrd
licnam mctalli fLtcundam , fed quodammodo impatientem ferri, fi licentia
ipfis largiti fiicrint domini proximarum fodinarum, igni frangunt: Cin eam
no dedcrint,iaxis tecTfi uel fundamenti, Ci minus dura fucrint , excifis primii
pauld fupra ucnam trabes,in formas tecfli uel fundamcnti incIufas,ponunt;
deinde a fronte 8c fuperiori parte, ubi ucna paruulis rimis fatifcere uidetur,
altero corum,quac proprie fcrramenta dicuntur,fifluras adigunt:tum in Cin
gulas filTuras imponunt quaternas laminas , & retrorfus ut illac continean^
turarcl:ius,fi necefTefuerit,totidcm bracflcas . Poftea fingulos cuneos binis
laminis inccrponunt,eofcp malleis per uices impingunt Sc inRiount: quo fa
ne modo uena acuto fonitu tinnit:fed cum iam tecfti ucl flindameti faxis ab*
rumpicccpit,fragorauditur.IsquamprimiicrebrefcitrepenteauolatfofTo:*
res:uerum ingens fragor auditur cum uena perrupta &: frada decidit. Atq^
hacrationederjciunt uena: partcm centumpondia,pIus minusiieccntum
pcndentcm.QuodfifofToresalitcr exciderint uenam durifsimammetalli
diuitem, rcmanent quafi turbines quidam, qui uix unquam poftea excindi
poffunt . At rjde nodum ucnac durifsima?, quac caret metallis, fi ad eum ad^
mouereignemnonIicuerit,ambiuntflecflendo fofsionemad dextram uel
ad finiftram:nam cuneis ferreis Cine magna impcnfa perfindi no poteft . Inn
terca ucrd dum operarrj fufceptum laborandi munus perficiunt, uifcera tef
ra!pIerunc^pcrfonantduIcicantu,quo durifsimum &: periculis plenifsi*
mum folantur laborem. Itac^ faxorum duriciam ignis, ut iam dixi,rumpit^
cuius rci non fimplex eft ratio . Etenim Ci uena, in his inclufa, pcr fe proptei'
candem duritiam uel anguftiam excindi non poteft, atc^ fofla latens aut cu
niculus fuerit humilis , una lignorum aridorum ftrues appofita incenditur,
fin altus,dusc : quarum altera fuper alteranl ponitur, utracp*ardetufcp dum
cam lotam ignis confumpfcrit: cuius uis hoc modo plcruncp non magnam
uena? partem refoIuit,fed tantummodo quafdam cruftas .Cum autem faxii
tecfti ucl fundamenti ferro tradari poteft,uena tam dura eft , ut eode tracfta:»
ri non pofsitjillud cauatur, Hscc fiue antc fiue fupra, fiue infra fofTam latcnjs

• g 4 tem.

«o

DE RE METALLICA

tem,ucl cimiculum flierit,igni frangitur^fcd non uno modo* Nam (i cauum
fuerit latum,in ipfum multa ligna imponuntur ut imponi pofTunt^fm angu
ftum^pauca . Altero maior ignium uis uenam magis a faxis fundamenti,uel
ctiam interdum tecfli feparatialtero minor,minus ueruntamcn , quia tunc i^
pnis ardor coercetur,reprimiturq5 faxorum fragmentis, qua^ lignis in cauu
anoultum pofitis pra:ponuntur,uena item a faxis refoluere poteft. Si prx*
terea cauuni fucrit humile,una tantummodo lignorum ftrues in ipfum im;*
ponitur, fin altum dua;,&^ quidem altera fupcr altcram, quo modo inferior
accenia fuperiorem accendit : & ignis ab aura in uenam pcrlatus eam fepa<5
rata faxis,qua^ ipfa quanquam funt ciurifsima, fa:pc C\c cmollit, ut orhriium
maxime fiant fragilia:qua parte Hannibal dux Pocnorii ^ metallicos Hifpa#
niarum imitatus , duritiem Alpium aceto 8>C igni fregit , Quinetiam fi uena
fucrit admodum lata,qualis plumbi candidi eflc folct,fofTbres cauant ucnu
las,incp ca caua quoq? imponunt arida ligna,& cis crcbrius interponunt li#
gna,quibus utrinq? funt tcnuifsimx brad:ca: , flabellorum quorundam in*
llar crifpatx , qusc facile ignem concipiunt , 3C conccptum cum alrjs lignis,
qua: carent eis,communicant*

Ligna accenfi A. Ligmc^u.lusmitK^fmttemifslnicehraSied
cnfpata B, CumculHS C, hoi//iotioi^ ia/^iU, «&vs^*a"'^

Interea

L I B E R Q_V r N T V S. g,

Intcrca uero dum ucnac 8c faxa quo ufta halitum uirofum expirant,&: pu
tci ucl cuniculi fumu ex {^aCe emittunt/ofTorcs 3c cxtcri operarr) non deicen
dunt in fodinas , nc uirus eorum ualetudincm perturbet , aut ipfos prorfus
interimatiut dc malis mctallicorum didurus fufius cxpIicabo.Sed cum ue^
nofushaIitus&:fumuspcruenamaut fibram permearc aut tranfire potefi:
in proximas fodmas , quibus durse ucna^ ucl faxa non fum.ne ftranoulcnt
operarios,magifl:er mctallicorum nemini concedit ut in putcis uel cunicu^
lis igni frangat uenas aut faxa . Vcnx autem partes uel eius faxorumqj cru^
ftas, quas uis ignis a reliquo faxi corporc feparauit,fi in fuperiori parte fue^
nnt,foffores contis dctrudunt,aut ubi adhucaliquam habcnt duriciam , ba
cilla fcrrea rimis impingunt, atq^ ita cas dcpciunt : Cm m lateribus , mallcis
percutiunt. Qiiac fic fracflx decidunt : aut Ci ctiam afiqua remanferit durici*
cs,eas fcrramcntis abrumpunt, Seorfum autcm faxum 8c tcrra , feorfum
mctallum & materia metallica in uafa ingcrutur 8c trahuntur fub dium aut
ad proximum cuniculum: G putci non fucrintalti, machina quam ucrfant
hommes:fin alti , ea quam circumagunt equi. Verum facrpe aquarum mul^
titudo,intcrdum aer immobilis manens fofsionibus impedimeto eft:quo*
drca hac res pcracquc ac fofsiones metaHicis maxima? cura; funt,aut elle de=>
bcnt. Aquas autcm ucnac Sc fibra;,potifsimum fofsilibus uacu2c,inflindunt
in puteos&cuniculos. Aerucromanet immobilis etiam tamincuniculo
quam in puteo.in puteo quidem profundo,fi foHtarius fucrit,hoc cft, G ncc
ad cum cuniculus pertineat,nec^ cum alio puteo fit fofla latcntc coiundus:
in cuniculo ucro fi longius in montcm a(fl;usfucrit,necuIIusputcusadeo
flicrit deprcfTus ut eum attingat.In ncutris enim acris motiones &: commui:
tationesficripofTunt^quadecauflahalitusfiuntgraues & ncbulse fimilcs
ac fitum,teftudinis,ucl fubterrancae alicuius cellsc, multos annos undiq? co
dufa:inil:ar,rcdolcntcs:quocircafofrores in his diu laborem , &: fi fodina
abundaucrit argento uel auro,non fuftinent : aut Ci fuftinuerint, anhelitum
libere trahere nequeunt,&: capitis dolores habent : quod maois accidit Ci la
borauerint in ipfis multi, multascp lucernas, quae tiic lanouidum lumen cis
praebent, adhibuerint. Halitus nanc^ quos tam lucerna: quam homines ex
piranr,alios halitus grauiores cfFiciunt. Sed aqua mcdiocris diuerfi peneris
machinis , quas ucrfant, tracflantue homines,exhauritur cx puteis . Si uero
tanta tamq? multa in unum puteum confluxerit , ut magis impcdiat fofsio:*
ncs,altcr foditur puteus,qui aliquot pafTus a priori diftet : quomodo in eo^
rum altcro labor Sc opus pcrficitur fine impedimento : in alterum , qui ma^s
gis deprefTus loco lacunar erit,deriuatur aqua:qu^ uel fjfdem machinis,uel
ea quam circumagunt equi , extrahitur in canalcs cuniculi proximi , aut ca;*
fe,ut per eos cffluat. Sed ubi in unum fodinac putcum altius effofTum aqua
omnis omnium proximarum fodinarum,non modo illius uena!,in qua pu
tcus foditur , fcd aliarum etiam ucnarum confluit , tunc necefte efl: ut ampla
fiat lacuna,qua! colIigataquas:exqua lacunarurfus exanclantur machi^
ms pcr fiftulas trahentibus,uclquibusfuntbulga!:dequibus infequen^
ti libro uberius dicam . Aquas uerd qua; ex uenis &: fibris atque faxorum
commifTuris in cuniculos infiuunt , in eorum canales deducuntur. At au^

ramposs

gjj, DEREMETALLICA

rampotirsimum machina; fpiritales piitcis admodum profundis&;^ cuni:*
culis lonpius in montcni adis infpirant : ut fcqucnti libro,qui ctiam has cx^;
ponct machinas , cxplicabo . Acr autcm cxterior fc fua fpontc Rindit in ca#
ua tcrrcV,atq5 cum pcr ca pcnetrare potcftirurfus euolat foras: fcd diuerfa ra
tionc hoc iieri iolet . Etcnini ucrnis 8c acftiuis diebus in akiorcm putcii in*=
fluit,&f pcr cuniculum uel foflam latentem pcrmcat , ac ex humihori effluit:
fimihteri)fdcmdicbusinakioremcuniculuniinfunditur Sc intcriecflo pu*
teb defluit in humiliorem cuniculum , atq? ex eo emanat . Autumnali uero
dC hybcrno tcmpore contra in cuniculum uel puteum humiliorem intrat,et
ex altiori exit : uerum ca fluxionum aeris mutatio in tempcratis rcgionibus
8C locis fit in initio ueris Sc in fine autumni:infrioidis autcm in fine ueris,&
in initio autumnnfed aer utrocjj tcmporc,antcaquam curfum fuum illij con
fuctum conftantcrtencat, plcrumqj quatuordccim dicrum fpacio crcbras
habct mutationcs,modo in altiorem puteum uel cuniculum influcns , mo^
do in humiliorcm.Scd dc his fatis:nunc ad rcliqua pergamus. Puteorum
duo funt oencra,unum akitudinc iam dcfcripta , cuiufmodi putci rnuki fof
lentcircinunafodina:pra:fertimfi cuniculi adeam pcrnneant,£v:grauida
fit metallo . Tunc cnim cum ad primum cuniculum primo puteo peruentu
fuerit, alii duo fodiuntur putei : imo ucro , (i aquarum mukitudo fofsioncs
impedicrit,intcrdum trcs:ut unus lacunac loco Cit,in reliquis duobus perfi*
ciatur munus fodicndi fufccptum: idem fit in fccundo cuniculo Sc in tertio,
uel ctiam in quarto,fi tot in montcm fucrint a^Tti . At alterum genus putco^s
rum eft admodum altum: lupote ad paftus fexaginta,uel o(ftoginta,uel cen
tum:qui putei contincnter re(fla defccnduntin profundum terra:, unocp fu
ne du(ftario ex fodina extrahi^tur faxa cxcifa & uenac metallicar : qua de cau
fa eos mctailici reclos appcllant:{uper hos puteos ftatuntur machina: , qui#
bus aqua; exhauriuntur:& quidcm fub dio ea pleruncp quam equi circum*
aount,in cuniculis ucro ca:teraj,quas uis aquarum uerfat: tales autem putei
fodiuntur tunc ciim uena fuerit diues mctalli. Sed putei qualefcuncp diuer
fomodofubftruuntur:fienimuena fucrit dura,atc^ etiam faxum tedi &
fundamcnti,non opus habent multis fubftrucftionibus, fed tigna per inter^
ualla coilocantunquorum altcra capita in tccfti formas,in faxis incifas,inclu
duntur : akcra in fundamcnti formas,atc;^ ad tigilla his propius fijndameni'
tum fupcrpofita afl^res ScT fcalac affiguntur : fed afl^ercs Sc qui utrincj^ puteii
a ucna,&: qui rcliquam eius partcm ab ea, in qua funt fcala:, diftinguunt, ad
tioiia aftiountunilli aijt uenam coercent ne eius olebse^aquis refoluta? , deci
dant in puteum , Sc ex utraqj parte fonorcs SC reliquos operarios ex altera
etiam per fcalas dcfcendentcs uel afcendentes tcrrcant,aut Ijcdant, aut dei]tf
ciant.Hi ucro glebas faxorum , qua: dum cxtrahuntur e uafis uel corbibus
excidunt , ijfdem de caufis a fcalis excludunt SC arcent . Aic^ practerea faci*
unt ut difficilis Sc arduus defccnfus&^afcenfusminus terribilesefl^uide*
antur , minus fint periculofi . Sin uena fucrit putris faxumq^ tc6ti Sc ftinda*
menti molle, crebriorc ftrucflura indigent: quamobrem contignationes
quadrangula: coniunda: continuatscq? collocantur, quarum duplex ra#
tio eft , Vel enim tignorum , qua: ex icdio ad fundamentum pertinent , ca<

pita

L I B E R CLV I N T V S. gj

pita quadrangula in formas item quadrangulas tignorum , qux ad tccflum

&'fundamcntum funt,includuntur;ucl altcra fupcrius altcrainfcriusex*

cifaiuntratcpillainhxc imponunturrcarumcontionationum oraueonus

tigna robulla pcr intcruallapofita,fufl:incnt:qux itcmin formas funda*

mcnti Sc tcdi,fcddcucxa,funtinclufa:&:quidcmpcnitius. Vtautcmta^

Ics contignationcs mancantimmobilcs , cxtimi diflecftcc arboris adcres uel

cunci lignci intcr ipfas Sc ucnx- latcra atcp cius tc(ftum Sc fundamcntum in^f

liciuntur &:impclluntur: ac quod inanc eft tcrra glarcaqj complctur.Si uc#

rd (axa tccfli 6«: fundamcti modo fucrint dura , modo mollia, fimilitcr uena

nulla: contignationcs fiunt,fcd tigna pcr intcrualla collocantur: ac ubi faxa

fuchntmollia Sc ucnaputris , ab eorum tcrgo fabri locatalTcres, intcr quos

&:montem infcrtiunttcrramSjglarcam: utcodcm modo id quodfucritua

cuum explcant . At cum putcus admodum profundus fiuc rcclus fiuc dcue

xus contignationibus fulcitur , tunc quia intcrdum funt malc matcriata: 8c

ruinac impendunt, maioris firmitudinis caufla intra cas collocantur tria ucl

quatuorpariatignorumlongifsimorum&rrobuftifsimoru^fmiufcKaiitpas:
ris altcrum ad cam partcm,qucr cft tcclrum ucrfus: alteru e reoione ad eam
qua? eftfundamentum ucrfus.Nc ucrd unum in alterum incidat,fi'rmaq; 8c
ftabilia fint,crcbris tignis tranfucrfariis fuftinentunfed ut ha:c firmius in iU
lis includantur,ea ipfa longifsima mcdia corum parte excifa funt . Qinncti^
amquaIifcuncpputcifucritflrucT:ura tigilla qua:dam ti^nis fuperponunt,i
ad qu2c affigunt afTcrcs^qui fcalas a reliqua parte diilringuijt atcp difiunojjt,
Quod fi putcus admodum altus fuerit re(f]:us,ad latus fcalarum afTcrcs no;;:
nisimponuntur,5<rad caafFiguntur,utafcendcntcs,atqj etiam defccndctes
in fcandendo dcfatiqati in ipfis fcdentes ucl ftantes pofsint rcquicfccrc. N'e
uero etiam ingeftoribus a faxis , qux cum cx tam alto putco cxtrahuntur
rurfus incidunt, fit periculum , pauld fupra infimam eius partem tioijla ru*:
dia fic continuata trabibus fuperponuntur,ut totum putei fpacium,eo exce
pto,in quo funt fcaIa:,occupcnt . Attamc ctiam foramcn efl: Ilrucftura? Dro=s
pe fundamcntum, quod iccirco patet ad omncm rcliquam putei partem ab
infima,ut uafa,rcbus fofsilibus complcta, pcr id machinis cx puteo extrahi
uacua rurfus in eundcm immitti pofsint:itacp ingeftorcs Sc reliqui operarfi
fub hac ftrucflura quafi latcntcs tutifsfme in puteo funt,

Tigna^erinterualUi^ofitit A.
Tiglllil B.
Tignalongifsimtt C»
Tizndtranfuerfiria D,

\

DE RE ilETAI,Lr C A

At in unfus uena? fodinas cuniculus agitur modo unus,modo duo,nunc
licro tres plurcsuer&T quidcm alter altero femper altiorc loco.Scd fi uena fo
l^da Sc dura fucrit, itemq? faxa tcdi 8c flindamcnti , nulla cuniculi pars cgct
ullis fulturisrpra^tcr eam qux ad os exidit , quod ibi nondum (int folidaYa*

xajfin

L I B E R CLV I N T V S. 8 J

xa , fin autcm putris , fimiliter faxa tecfli Sc fundamenti mollia, cuniculo fir^*
mis & crebris opus eft fubftrucftionibusrqua: hoc modo fiiJt.Primum duo
tigna,quorum utruncp teres Cit^in folo cuniculi,paululum effoilb, infixa fta
tuuntur erecfla.-ea funt mediocritcr crafTa 8>C tam alta ut uerticem cuniculi fc^
re tangant capitibus,in quadrati figuram cxcifis : deindc fuperius ipfis im;:
ponitur tigillum teres,in cuius formas includuntur capita tignorumrinferii:
us contra alterius tigilli capita,pari modo in quadrati figuram excifa inclu;5
duntur in formas tignorum erccflorum: ad quodc^ aijt fpacium pafTus uni=!
us Sc dimidrj fimilis fit fubftrud:io . Vnamquamcp uero metallici appellant
oftiolum,quod patens quidam fit aditus: dc certe cum nccefsitas hoc poftu
lat,fores ad cuiufcp oftioli tigna appenduntur,ut claudi pofsit:tum arbores
di(Iedl£e,uel extimi earum alleres,^ quidcm eius longitudinis ut ex uno on
ftiolopertineantadalterum,imponunturfuperioribustigiIlis, &ini]ciun:s
tur lateribus : ne pars ex reliquo montis corpore decidens fua mole impedi
at tranfitum, aut ingredientes uel egredicntes opprimat : ut prarterea tigna
mancant immota , inter ipfa Sc latera cuniculi adiguntur paxilli lignei . Po;«
ftremo' fi faxorii terrarumue glebac euehuntur cifrjs^afreres inter fe coniun^
<fti tigillis inferioribus imponuntunfi capfis patentibus , duo tigna dodran
tem craila dc Iata:qux,qua parte coniunguntur,cauari folent, ut in eo cauo,
qua fi in quadam certa uia,ferrei capfarum claui promoueri pofsint: quibus
(ane clauis cauetur ne capfac a trita uia,hoc eft a cauo ad dextram uel finiftr a
aberrent:quinetiam fub ijfdem tigilfis inferioribus collocantur canales,per
quos aqua effluit.

TlgnttereRa A* TigilUfw^enora B. TigilU in/eriorrf C»
Fores D. Artores ^ifje^Jl^e E, Canalis F.

FofTas

e6 DEREMETALLICA

FofTas aut latentes «cquc ac cuniculos fubftruunt metallici^attamen tigil*
lis inferioribus non indigent,nec canalibusrlongius enim nec^ glebx faxo*
riJ uehuntur,ncc aqua fluit. Verum aclis iam cuniculis, aut etia fofsis laten*:
tibus fi uenac fupenor pars erit grauida metallis , ut interdiJi ad multos paf^
fus efle folet,in earii uertice itcrum atcp iterij foffe latentes aguntur ufcp ad
eam ucn ac partem,qu2c non eft metallis foecunda: quarii follarum fubftru;:
cliones ita fe habent.Tigna admodum robufta per interualla in formas te;;
cfli 8c fiindamenu includuntur : atcp ipfis alia tigna, quorum quodq^ eft te#
res,utpote rude,continenter fuperponijtur:qu£c ut onera fuftinere pofsint,
fefquipede crafta efte folent . Itacp cij materia metallica fuerit cfFofla , alioc^
loco foditur uena,glebaj faxorum, prsefertim Ci non fine magna difFicuItate
extrahi pofsint,in eiufmodi foflas fubftrucftas irtuehuntunparcuntcp labo:*
ri tracftores , SC dimidias impenfas domini lucrantur. Atcp eorum quidenl,
quac ad puteorii,cunicuIorij, foffarum latentiij ftrucflura pertinent , hacc fe*
re ratio eft, Quac aijt hacftenus fcripfi partim propria funt uenas profundar,
partim comunia omniii uenarum: eoru uer<) quac fequiitur,quaedam uenis
dilatatis peculiaria funt,cumulatis quacdam:{ed prius dicam quo modo di:^
latatsc fint excauandjc . Qua torretes aut riui aut amnes,cum inundauerint»
alluentes decliuem montis uel collis parte,uenas dilatatas detexerint , agen
dus eft cuniculus primo recflus Sc anguftus,deinde latus : nam uena fere O:*
mnis excindenda eft:qui cuniculus ubi longius ftierit adus^in montem uel
collem puteus foditur , qui 8C auram pracbcat & per quem interdum mate^
riametaIlica,terrar,faxaminoribusimpenfisextrahuntur,quamperIortgi{^
fima cuniculi fpacia euehi pofsint:atcp etiam in rjfdem locis,ad quos nondiJ
pertinct cuniculus , metallici fodiunt puteos,ut uenam dilatatam,quam in^
tra terram fubefte conriciunt,fo{sionibus patefacere pofsint:quomodo ter*
rena cute dctracfta perfodiunt (axa modo unius generis Sc coIoris:modo U0
nius generis,fed diuerfi coIoris:modo diuerforii generii , fed unius coloris:
nunc uero diuerforu generii Sc colorii .Tam aut fingulorum quam uniuer*
forum faxorum altitudo incerta eft . Nam uniuerfa in quibufdam locis alta
funt uiginti pafTus^in alrjs amplius quinquaginta: fingula uerc) alibi femipe
dem,ahbi pedem unii ucl duos aut plures,alibi pafTum unij,duos,tres, plu^s
resue. Verbi gratia in Iocis,qui funt ad radices Meliboci montis plura colo
ris diuerfi faxa tegunt xris uenam dilatatam.Etenim cum terreno corio nu*
datifuerint, primc) faxum occurrit, quod eft rubrii,fed obfcurum, &: altum
ad pafTus uiginti,uel triginta, uel etiam quinc^ Sc triginta . Deinde alterum
item rubrum , fed coloris diluti:id ad duos pafliis altum effe folet : fub hoc
fubie(fla cft ^rgilla cinerca,alta fere paflum:qux etiamfi metallica non fit,ue
na eft. Tum fcquitur tertiij faxum,quod cinereii eft,& circiter tres paflus al
tum:fub quo laret cineris uena,cuius altitudo ad quinq^ paflus.Is cinis cum
faxo eiufdem coloris permiftus eft:cui fubiun(flij faxii,quartij numero , fli*
fcij,pedem altii.Huic uerc) quintij pallidi ucl fublutei coloris, altii duos pc*
des:cui fubeft fcxtij,ite fufcii,fed afperii Sc altii tres pedes.Poftea occurrit fe
ptimum fimili^cr fufcu,fed proximo nigrius et altii duos pedes:qd fequitur
odauii cinereu,afperij , altii pedem:id,ut etia alia , honunqua fibrse lapidisj

qui

L I B E R Q^V I N T V S. 87

qui facile igni h'qucrcit,fccundi gcncris diflinguunt : fub quo cft aliud faxu

cincrcum,lcuc,altLi quinq; pcdcsrcui proximum diluti coloris cincrcij, altij

pcderfub quo fubicdu cfi undccimumrquod ipfum quoqi fufcij cft et fepti

mo fimilimii,atqj altii duos pcdes: fub eo rurfus duodccimu fubcandidi co

loris,mollc,ctia altum duos pcdcs:eius onus fuftinet decimumtcrtiu cinere

um Sc altu pedc , cuius rurfus dccimij quartu fubatrum Sc altij fcmipedem:

id excipit faxij cofcquens atrum,altum itcm femipcdc,quod rurfus decimii

fextum magis atrum,cuius quoq^' altitudo cadem,fub quo tandem latet la^

pis xrofus,niger illc 8c fifsilis,ac qui interdu tenuifsimis,uta!ias fcripfi, py^

ritx aurei coloris bracftcis, quafi fcintillis adhxrcntibus cxT difcurrctibus uai

rias animantiu fpccics cxprimit. Dum aut ucnii dilatatii mctallica eflodiunt

longc latccp agunt cuniculum humilcatq? in eo,fi rcs &C ipfa loci natura co#

ceircrit, altcrum fodiunt putcum gratia pcrfcrutandi num fub uena , primc)

inucnta,fitaltcra.Etcnim intcrdum fub ca funtduac tresplurcfuciifdem me

tallis grauidx:quas fimilitcr longc htcqp cxcauant . Dilatatas aijt ucnas ple

rumqj accubantcs cffodiunt : nc ucro ucftcs terant, Sc humeros finiflros la;

dant,ad eos plcruncp folet allcrculos modicos alligare : quocirca euifinodi

foirores,quia ncccfTc eft eos , ut pofsint uti fcrrametis, colla in finiflrij latus

inflc(ftcrc,ca no raro gcrunt intorta.Hx aiJt uensc nonunqua etia ipfa: fcin^*

duntur in partcs,qux quo loco rurfus coeunt,ibiplcrunq5 uberior& prarjs

ftantiorinucnitur matcria:idc fit ubi fibra?,quib. omnino no caret, cum eis

coniunguntur,autip{astranfucrficfccant, uclobliqucdifrindunt.Veriine

'mons aut colhs hoc modo latc fuffoffus fua molc fabfidat, ucl natiua: qua:#

da fultura: 5c fornices rclinquuntur,quibus,ur fundameto , nixus fubf ftat:

ucl aliqusc fabricantur fubfl:ru(ftioncs,qua: eii fiulineat. Quinetia rcs cirof^

fas,qu2cmctalIorumexpcrtesfunt,moxalucisfubtrahunt,6vrrccrofunden*

tes loca caua rurfus i-jfdc coplent. Porrd ucna: cumulatx fodiuncur rationc

aliquantiJ difsimili : ciim enim in fumma teliure metallu aliquod efflorcfcit

primc) unus putcus foditur.Deinde,fi operscpreciij fucrit,circa ipfum mul^

ti ali) fodiuntur putci,&r cuniculi in montc aguntur.Si ucro torres ucl aqua

fontana mctalli ramcta rapuerit e tali cumulo, cuniculus primo materia: inf

quircnda: gratia agitur in monte ucl collc . Deinde ea inucnta p uteus fodi=!

tur,rc(flaqj deprimitunquonia ucrd totus mons, magis ucrd collis fuffodi*

tur,quod totus conflrct e matcria metallica,ncceflc eft naiinas fulturas et for

niccs rclinquere aut eum fubftruere.Sed ciim intcrdum ucna fit admodum

dura,igni frangitunundc fit ut fulturis,qua: molles fiunt,difrolutis,uel fub#

n:rucftionib.cobuftis,mons magna mole in (c cadat, uaftoqp hiatu abforbe*

antur puteoru ftru(flura: : quocirca utile erit aliquot puteos , cmfinodi rui^

nis no fubiecT:os,circij cumulata ucnam foderc,pcr quos res diofla: extrahi

pofsint,&:cumfLilturx&r fubftrudioncs adhucintcgra^&folida: fuerint,

&::pofl:eaquaigniscaIorclabcfa(ftatxconciderint,quinetia, quiauenaquac

cocidit,ipfam quoqj igni frangcre necefic ed^in uoragine noui fodicdi func

putci , pcr quos fumus elucftari pofsit . C^ia prxterca parte fibra: intercur:*

rijt plerijq^ frucftus ubcrior ex fofsionc capitur,qua: in plumbi candidi me#

tallislapillosniarosinterdij masnitudinc nucis iuplandisinfecontinent.

h X bed

68 DEREMETALLICA

Sed Ci talis uena in loco reperta fuerit campcftri , ut no raro fcrri rcperiri fo^
lct,putei fodiuntur multi, quod alte fodi non pofsint , in quibus fufceptum
laborandi munus perficitunnec enim cuniculii in eiufinodi campu foflbres
apere queunt.Reftant fibrx,in quibus folis interdii reperitur aurum ad flu^
uios Sc riuos in locis humidis:qux Ci corio terrai fublato multai repertx fiie
rint,ex terris quoda modo cocflis 3C adufl:is conftantes,quales nonnunqua
in luti fodinis ccrnere licet,aliqua fpes cft: ex eis aurii cofici pofl^c:pracfertim
cum plures coiunguntur.Ipfe aiit conexus perfodicndus eft , & longe latC:*
que quxrenda materia:nam alii putei in iftis etia locis fodi no pofllint. Abi?
folui una huius libri parte,uenio ad altera,in qua tradabo artem mcforum.
Solida aiJt montiii corpora metallici iccirco dimetiuntur,ut domini fuis ra^*
tionibus profpicere pofsint,et eorii foflxDrcs in alienas poflefsiones non in^
uadant.Etenim mcnibr aut metitur fpaciii nondii intcgre perfofllim, quod
intcrcft ucl inter os cuniculi atqj puteum ad ea altitudine dcpreflTum^uel in*
ter os putei 3c cuniculii ufcp ad eli locum,qui eft fub puteo,ad:um: uel inter
utrunc^,fi necp cuniculus tam longus eft ut ad puteum pertinoat:necp pute
us tam profijndus ut ad cuniculum : fed utrobicp opus eft fofsionibus , aut
intus in cuniculis 8C fofsis latcntibus conftituit arearum tcrminos, quemad
modum magifter metallicorii fupra terra eafdem arcas finibus dcfcribit : Ufi
traqj ratio uerfatur in dimenfione trianguli.Paruus aiit dimetiedus eft,atcp
ex eo exiftimandum de maiori.Maxime uero cauendum nc a uera menfura
quicpia aberremus : nam fi ab initio negligetia in paruii rapiemur errorem,
is ad extremii magnos errores gignet, Quonia aut omnes ncc^ putei,quod
inter fe diflerant , uno 8c eodem modo dcprimuntur in profundum tcrrsc:
neq? montcs dcucxi fimili modo defcendiit in uallem uel planiciem, multi^
formcs trianguli fiiit.Etenim fi puteus fuerit recftus, exiftit triangulus cui rc
(flus eft anoulus,qucm Gra^ci of ^o^cow/i/ nominant : atcp is pro montis decli
uis inacqualitate habct ucl latera duo acqualia, uel tria inxquaha : illii ridem
Graeci uocantTfij/toMf /o-ocrMtAb^hunccrHaAi^i^o//: nam tali triangulo trialate
ra acqualia cfTe no pofliint.Si uerd puteus fiierit obliquus,& in una eadem;s
que defodiatur ucna,in qua agitur cuniculus , fimiliter fit triangulus cui rea
<fius cft anoulus:atcp is rurfus (ecundum montis deuexi inacquabilem uaris:
etate habet latera uel duo arqualia, uel tria inxqualia , Qudd fi cum puteus
fucrit obliquus,in altera ipfe fodiatur uena,in altera cuniculus agatur , tunc
oritur triangulus,cui uel angulus eft obtufus , uel omnes anguli fiint acuti:
flipcriorcm Gra^ci appellat «^jSAv^c«)i'/o//,pofteriorem ofv^uivioii: cui obtuftis
eft angulus,ncc is ipfe poteft habere tria latera aequalia , fed pro montis de*
cliuis difsimilitudine item habet uel duo ccqualia,ueltria inaEqualia:cui
uerd anguli omnes funt acuti , is (ecundum montis deuexi differentiam hass
bet latera uel tria arqualia,Gr2Cci Tf /^toi/o// /VoTrAtvf o// nuncupat : uel duo ac*
qualia,uel tria inacqualia.Menfor aut, ut dixi,utitur arte fua cum domini fo
dinarum fcire cupiunt quot pafliium interuallum effbdiendum reftet , fiue
in pufeum agatur cuniculus , nondumcp ad eum pertineat : fiue putei fofla
nondum deprefl^a fit in eam altitudinem,quam habet folum cuniculi, quod
eft fub ipfam; fiue ed nec^ cuniculus pertineat , necp putei foflii fit depreflii:

operse

L I B E R Qjr I N T V S. 8p

opcrseprccium enihi cftmetallicos fcirc quotpaflTuiim interuallum rcftet a
cuniculis ad puteos,aut a putcis ad cuniculos ut dc impcnfis facicndis ratio
cinari pofsint , 8c dhi fodinac metallis grauidac propcrare fofsione putci 5^
cfFofsione metalli,antea^ cuniculus c6 pertincat , fuocp qda iurc parte mc*
talli cfFodiat : contra uero ut diii cuniculi fimilitcr propcrent fofsione antca
qua puteus ad cuniculi altitudine fuerit deprciTus , mctallumcp , qd iure eis
debctur,effodiat. Scd menfor primo ad latera putei,fi cafac tigna ea oppor;*
tunitatc non habuerint,ut pertica tranfuerfa ipfis imponi polsit,iuaum ftas»
tuit» Deindefuniculumreligatum a perticafuperiore,&:pondcreoraua#
tum demittit in putcumuum altcrum funiculum a primi illius capite rclioa*
tumpermontemdeuexumadufcj?foIumoriscuniculi tcndit & in terram
infigit:poft:ca non longe a primo funiculo tertium, itcm pondcre crauatij,
cxeadcmpcrticadeniittit,utquodam modo fccet altcrumfuniculumob*
lique defcendcntem . Mox ab ea partc, qua tertius funiculus fecat altcrum
oblique defcendentem ad os cuniculi , orfus furfum ucrfus mctitur partcm
fijniculi oblique defccndentis,quac ufcp ad caput primi flmiculi pertinet,erf
am(^ menfuram primam fibi notat.Dcin itcrum orfus ab ca partc, qua terti
us funiculus diuidit alterum, rccfla primij uerfus metitur ipacium, quod in^*
ter eam 8c oppofitam primi funiculi partcm intercft,eocp modo fiourat tri*
angulum:quam mcnfiiram fecundam fimiliter fibi conftituit:tum,fi res hoc
poftuIat,a primi funiculi angulo, quem fecunda menfura fecit, furfum uer;*
(us metiturufq^ ad eius caput^ipfumqj hanc tcrtiam menfuram etia fibi nois
tat.Necefle autem eft R puteus fiierit reAus , ucl obliquus qui in eadem de^*
foditur uena,in qua agitur cuniculus,prim! funiculi mcnfuram,ad normam
longitudine refpondere tertrj funiculi parti fuperiori,qua'attingitfccundii
funiculum:itacp quot menfurac primas inueniuntur in intcgro fliniculo obif
lique defcendente,totidem fecundac indicant interuallum quod intcr os cu
niculi SC puteum in eam altitudinem defoftum intcreft:fimihtcr totidcm tcr
tix interuaIlum,quod inter os putei Sc folum cuniculi cft intcrmediij.Ciim
autem in ahquo monte aequata planicies fuerit,tunc mcnfor primo eam re^s
gula metitun Deinde iuxta finem eius planiciei conftituit iugum, atq; par:«
tem montis decliue triangulo di]udicat,8<: ad pafllis, quibus cius partis cu*;
niculi longitudo definitur, pafTus longitudinis planicici adi^cit . Qiioniam
nerd Ci mons decliuis interdum aflRirrexerit,funicuIus a puteo ufqp ad os cu
nicuh non poteft dercendere , aut contra ab ore cuniculi ufq? ad putcum a*
fcendere ut eum non attingat,menfor ut iuftum triangulii conftituar,mon#
tem metitunatcp deorfum uerfus priori funiculi parti fupponit pertica lon
gam pafllim unum , poftcriori longam dimidiij. Surfum uero uerfus con#
tra priori perticam longam pafTum dimidium , pofteriori longam intcorii.
MoxlineamredamadanguIosadijcit,quaeiopuseft ad conftituendum
triangulum.

n 3 iKgHffj

co

DE RE METALLIGA

IMgHm A, xugiferticA B. Putew C, FrimusfunUuhs D»
Trimifuni.uiifonhs E, SecKHiiMs/MWifHlMS F. idminte/rattt
infxus G* C<rp«rpnmif«Mic«Ii H, OscMnicuIt U TertiHs/M-
«ic«!«J K. Tertij/M«if«IipoH(J«s L, Menfura primd M.
Uenfurafecunda N» Me«/Mrd tfrh<t O. Tri<«MgHl«s P,

w^

L I B E R Q„V I N T V S. pt

' Vtiierohxtdimetiendiratioexplicatior&:iIlLiftrior fiat,eam fecundu
fingulas trianguli fpecies pcrfequar.Cum putcus fucrit rcdus ucl obliquus
quiin eadem dcfodiatur uena,in qua agitur cuniculus,oritur, ut dixi trian^
gulus cui angulus eft recflus.Is autem fi duo latcra habucrit 2cqualia,qux uc
menfores numerant,fecundum 8c tertium funt,menfura fecunda Sc tertia e<
runt aequales: itaqp etiam interuallum quod cft inter os cuniculi 8c foliji pu^
tci,atq5 quod eft inter os putei Sc folum cuniculi , crunt acqualia: uerbi cau^;
•(a. Si prima mcnfura fuerit longa pedcs fcptem,{ecunda itemcp tertia pcdcs
quinc]?,funiculus uero fecundus ccntics Sc femel pedcs feptem,id eft palTus
centum decem dC feptem,ac pedes quinc^, intcruallu certe utrumcp feu iam
totum perfofliim fuerit,feu uix dum fodi cccptu, ccntics quincp pedes colli
gct,qui efticiunt paftlis tres Sc odoginta atqj pedcs duos.Licebit autcm cu
icp menfuras ex quibus conftat paruus triangulus conftituere minorcs ucl
maiores,(] iugum uel trabs hoc poftuIauerit,quam i me coftitutx funt.Pus:
teus certe cum fucrit recflus , omnino fit triangulus eredus : ciim obliquus,
qui in eadem uena defodiaturin qua cuniculus agitur , in alterum latus in*
dinatus,

TTianguh^cui tngulus e/l rc£lw,J«a
Utera te<iuaiiti.

Si igitur cuniculus in monteacflus flieritlongus paftiis fexaginta , reftat
ipacium montis pcrfodiendij longum tres 8C uiginti paflus ac duos pcdcsi
nam quinc^ pedes fecundx menfursc,quac fupra os putei cft,qujccp primai
menfura: refpondet,adnumerari non debcnt. Qi-iod (i puteus ille in medio
capitisfodinarumdefoirusfuerit^cuniculus longus paftlis fexaginta , ubi
monstantummodoadhuc longitudine duorum palfuum &totidcm pc;*
dumcxcauatus fuerit,ad area: fubterraneas principium pcrtincbit:finin
medio ahcuius fimplicis fodinac loco , ubi longitudine nouem paftlium &
duorumpcdum.Quoniam uerd quifc^ cuniculuspaftuscentum longus
paftumunum afllirgit^autfaltcmairurgeredcbet, quod ad puteialtitudi*
nem attinet,pafliis practerea unus fempcr de ea eft adimendus:quod ad cu*
niculiIongitudinem,adr)ciendus unus:pari proportione,quiacuniculus
longus paffus quinquaginta^paflfu dimidiofitaltior,paffus dimidiusde
puteialtitudineeft detrahendus,&ad cuniculi longitudinem addendus:
(imiliter Ci cuniculus centum uel quinquaginta pafsibus breuior aut longii:
or fuerit, ea quocp portio de alterius altitudine eft fubtrahenda , ad al tcrius
longitudinem apponenda» Qua de caufa hic ad longitudincm fpaci]
perfodiendi adrjcicndus eft paffus dimidius SC paulo plus : ut reftent

h 4 tres

^2. D E R E JM E T A L L I C A

tres 5<:uiginti paflus, quinc^ pedes , duo palmi, digitus unus Sc dimidius,
quinta digiti unius pars:fi etiam minutula! menfursG perfequedsc fint, quas
mcnfores non fine caufa practermittunt. Simili modo Ci puteus eft altus paf
fus feptuapinta, ut ad folum cuniculi pertingat , deprimendus adhuc eft: iri
altitudinem paiTuum tredccim 3C pedum duorum , fiue potius pafTuum du
odecim & dimidrj,pedis unius,digitorum duorum, quatuor quintarum di
oiti dimidrj partium.Etenim hic quoq^ quincp pedes numerado percenfen
di non funt,quo hi ipfi perficiat tertiam menfuram , qucC eft fupra os putei:
Sc de eius ahitudine pafTus dimidius adimedus eft,palmi duo,digitus unus
6(:dimidius,quintadigitidimidrj pars.Quod ii cuniculusineumlocijatf
d:us fuerit,ut ad eius uerticem puteus pertineat , deprimendus adhuc eft in
akitudinem pafTuum undecim,pedum duorum & dimidr|,palmi unius,di^
£»itorum duorum,quatuor quintarum digiti dimidi) partium.Si uero fit ta*
lis triangulus cui tria latcra funt indcqualidi, tunc interualla acqualia eflfe non
po(funt:exempli gratia.Si prima menfura fuerit longa o<fl:D pcdes, fccund«i
fex,tertia quincp,TunicuIus autern fecundus,ut ab exemplo iam pofito lon^
gius non recedam,centies et femel odo pedes, hoc eft palTiis ccntum trigiii
ta quatuor Sc pedes quatuor,interuaIIum quidem,quod eft inter os cunicu
\i et folum putei,longitudine implebit centies fex pedes,id eft palfus centu:
interuallum uero , quod eft inter os putei & folum cuniculi, centies quincj^
pedesjhoc eft paflus tres & ocfloginta atc^ pedes duos,

Trienguli^cui dngulus eR reSius^tria
latera inaciualit»

Itac^ficuniculusfueritlonguspafTus quinq^ S<f o<ftoginta,reIiqua cft
pars montis perfodieda longa paflus quindecim, Atc]p hic etiam iufta men«
fura de putei altitudine detrahi et ad cuniculi longitudinem adrjci debet:de
qua , quia quifcp in arithmeticis paulu exercitatus id facere poteft , pofthac
non monebo.Sed Ci puteus fiierit altus paflus fepte dc fexaginta,ut folij cu*
niculi attingat , effodienda eft montis pars alta paflus fedecim pedes duos.
Atcp menfor eiufmodi ratione in demetiedo monte habet,fi uel una eadecp
uena putei et cuniculi flierit fiue reda fiue obliqua,uel utracp.i.ta putei prin
cipalis qua cuniculi tranfuerfa defcederit reda in profundii terrac:& haec ea
partc qua foditur , fecuerit illa.Si ucro uena principalis defcederit oblique,
tranfuerfa aiit re(fla,tijc oritur triagulus cui uel angulus eft obtufus , uel oes
tres anguh funt acuti,fi triangulus habuerit unum angulum obtufum , at<^

duo

L I B E R Q_V I N T V S. pi

duo latcra ccqualia , qu3c iterum funt fccundum 8>C tcrtium , rurfus mcnfura
fccunda & tcrtia crunt acqualcsnnteruallum igitur utrunc^ crit 2cqualc,ut (i
prima menfura fucrit longa pedcs nouem^fecunda itcmcp tcrtia quinc^', fij^
niculus uero fcciidus ccnties 8C femcl pedcs noucm , hoc eft pafTus centum
quinquaginta unum Sc dimidium , interuallii utrumcp cctics pcdcs quincB
coIIigct,idefi:pafrustrcs&:od:ogintaatcppedesduos.QLium autem pria
mus puteus fuerit obliquus , pleruncp non efl: altus : fcd plurcs folcnt eile
dC quidcm omncs obIiqui,ac alter femper alteri fuccedere,

Tn<r«guIi,cKi anguhs eR ohtufHS^duo Utent <f ^«ali« a B.

Ergoficuniculusfijcritlongus paflusfeptem&fcptuaginta^fcxpafTuii
&duorumpcdumIongitudinepcrfoiTa ad medium putcifolum pertine*
bit. Verum fi omnes tales putei obliqui fuerint alti paifus fex Sc fcptuaginis
ta,ut ultimus folum cuniculi attingat feptem paffuum Sc duorum pedum al
titudo defodienda reftat. Si uero fit triangulus qui angulum habet obtu^
fum,fed tria latcra insequalia, tunc itcrum intcrualla paria cffc non pofTunt,
ucrbi gratia.Si prima menfura fuerit longa pedes fex,feciida trcs, tertia qua
tuor,funicuIus autem feciidus centies &: femel fex pedes,hoc eft paffus ccn;:
tum SC unum,interuallum quidem , quod efl inter os cuniculi 8c folum po*
ftrcmi putei longitudine implebit centies pedes trcs , fiue paffus quinqua:*
ginta.Sed ei,quod eft inter os primi putei Sc folu cuniculi erit altitudo ceri*
ties quatuor pedum^fiue fex Sc fexaginta paffuum Sc quatuor pedum,

Tniinguli,cHi angulus eft ohtufuSftrU
Utera tna^^ualia^

Si igitur cuniculus fucritlongus paflus quatuor Sc quadraginta, reliqua
cft montis pars quac perfodienda iit longa fex paffus . Si uero putei fuerint
alti paffus ocflo SC quinquaginta,odo paffuii &: quatuor pedum altitudine
effoffa nouifsimus folu cuniculi cotinget. At G ortus fuerit triagulus,qui ha
bet oes angulos acutos SC tria latera aequalia, tuc neceflario mefura fccunda

Sc tertia

^4 DEREMETALLICA

&:tcrtiaeruntxquares,item(:pinteruallaiam fxpius di(fta:ueluti fi quxc^
menfura fuerit longa fex pedes , funiculus autem fecundus centics 8c femel
fex pedes,id eftpallus centum 8>C unum,interuallum ccrte utrumc^ colligei
centum paflTus»

TriangulifCM omnes angulifv.nt acututria latera acualia.

Itaq^ fi cuniculus fuerit longus nonaginia pafTus, decem paflimm longi*:
tudine perfofla mcdium ultimi putci folum tanget . Sed fi putei fuerint alti
pafiTus quinq; & nonagin ta , fcrobe in quincj? paiTuii altitudine defofla po#
itrcmus ad folum cuniculi pertinebit. Si uero tit triangulus qui omnes an*;
gulos habet acutos,fed duo tantum latera a[:qualia,qux funt primum Sc ter
tmm.tunc menfura fecunda &: terfia,non funt a?quales : quare nec intcrual.*
la a^qualia cfTc pofTuntncxempli caufla : Si prima mefura fuerit longa pedes
fcx,fccunda quatuor,tertia itcrum fcx,funiculus autem fccundus ccnties,&
fcmcl fex pedes,hoc eft pafEis centum 8c unum,interuallum quidem quod
eft intcr os cuniculi et folum nouifsimi putci,longitudine implebit fex 8c fe
xaginta pailus atcp quatuorpedes. Atinteruallum, quod eftinter os primi
putci Sc folum cuniculi erit al tum pafTus ccntum»

Tri(t»gHli,<rMl omnes anguli funt acuti duo latera a^ualu

Ergo Q cuniculus fuerit longus pafTus fexaginta , reftat montf s pars quar
perfodi debet longa pafTus fcx &: pedes quatuor. Verum fi putei fucrint ali*
ti paiTus feptcm & nonaginta, trium pafTlium altitudine efFofsa ultimus fo^
lum cuniculi attinget. Sin ortus fuerit triangulus qui omncs angulos habet
acutos,fcd tria latera ina:qualia,tijc rurfus interualla paria efle non poflunt:
ucrbi caufa:Si prima mcnfura fuerit longa pedes feptem , fecunda quatuor,
tertia fcx,funiculus uero fecundus centies 8C femcl pedesfeptem, id cftpafi
fus centLim deccm et feptem atqj pedes quatuor,interuallum quod eft inter
os cunicuii 8c folum poftremi putei colliget pedes quadringentos , fiue paf
fus fex 8c fcxaginta. Interaalli autefrt,quod eft inter os primi putei 8c folum
cuniculi,alEUudo eritpafBum ctrntum»

Trianguli

t I B E R Qjr I N T V S .^

TmnguUjcm omne$ angHUfunt 4c«ti,trM Utera i«<f ^K<»lii,

iSi igitur cunicuius fuerit longus pafliis quinquaginta, fedecim pafTuunl
SC quatuor pedum longitudine perfofla mcdiij nouifsimi putei folu contin
get.Sed fi putei tunc alti fuerint pafTus duos 5c nonaginta,ocflo pafTuii alti:<=
tiidirte defolTa ultimus puteus ad folu cuniculi pertinebit. Atcp menfor qui
dem hanc ratione in dimetiedo monte habct,fi uena principalis obliqua de
fccnderit in profiindu terr2c,tranfuerfa uero reda. Qiiod Ci utracp flierit ob
liqua,menfor eade dimetiedi ratione utitur: uel montem decliuem feorfum
a puteo deuexo metitun Porrd d uena tranfuerfa , in qua agitur cunicuIuSj
ca partc qua foditur puteus,principale non fecuerit, tunc in altero puteo,in
iquouenatranfuerfadiuiditprincipalem dimetiendi initiij ordiri oportet,
Quod (i nullus ibi fueritputeus, ubi crudaria tranfuerfa crudariaprincipa^*
lcm fecat , deinde dimetienda eft terra fubdialis , qux efl: intcr utrumcR puss
teum,uel intcr puteii Sc locu^ulji crudaria crudariam diuidit. At quida nien
(bres etfi tribus funiculis utuntur, tamen fola cuhiculi longitudinc cx ea di^:
metiendi ratione difcuntrputei uerd altitudihc ex altera: cum fcilicet funicu
iis in xquata montis,ueI uallis,uel campi planicie extcntis denuo metiutun
Sedquidaifl:arationCnoridimetiunturprofunditateputei&: lonoitudine
cuniculi,ueru Ututur tantumodo duobus flmiculis 8>C hemicycHo,atcp per^
tica pafTum dimidiu longa. Vnum quide funiculum a pertica fupcriore reli
gatum,S: pondere grauatum,ut alii,demittunt in puteu: alteru uerd ab illij:
us capite rehgatum per montem deuexum ufcp ad folum oris cuniculi tcn^
dunt,8<: in terra infigunt . Deinde ad fuperiorem alterius huius funiculi par
tem infcrius applicant latam hemicydij partem:id conftat ex femicirculo ce
ra oppleto 8c fex lineis femicircularibus: a femicirculo aiit ccrato per prf ma
lineam fcmicircularem ufc^ ad fccundam procedunt linea: recflar , qua: me*
dium interuallum intcr rcliquas lineas recftas interiecflu fignificant. Sed ocs
quaecuncp ab eodem femicirculo cerato ufc^j ad quartam lineam , fiue ultra
eam procedant fiue non,refpondet perticse lineis , quaz minori fpacio in ter
(k diftant:qux ultra eam progrediuntur , his,quac maiori. Atcp antecedetes
illas rurfus mediii interuallii inter has interiecflij dcfignat. Qux uerc) a q uin
ta etia ad fexta comcant , nihil praeterea indicant : ut nec dimidia dimeti :ns
quicquamcumiam a fexta linea reda ad integram dimetientem procedit;
itacp hemicyclio ad funiculum appIicato,fi ligula cius fextam lineam re^a,
quac eft inter fecundam Sc tcrtiam lineam fcmicircularem indicauerit, mcnn
for numerat fex pcrticac lineas, minori fpacio inter fc diftantes : cuius pcrti^i
C2C partis fi tot mcnfurae de altero fliniculo ademptse fuerint , quot dimidi^
os pafTus ipfe longus cft, rclinquitur mcnfura , qux longitudinem cuniculi

Cub

ag DEREMETALLICA

fub putcum agcndi,ofl:cndit; fin ligulam fignificarc acccpcrit eandem line*
am iextam , fcd qux ita proccirit ut mtcr quartam Sc quintam lineam femi^
circulare mcdia fit, numcrat fex pcrtica:' lineas maiori fpacio intcr fe diftan*
tcs: cuius pcrtica: partis Ci tot mcnfura: item de altero funiculo detrada: fue
rint,quot intcoros pa(lus ipfelonguscft,reliquaeft menfura qua: nobis
fimilitcr lonoitudincm cuniculi, fub puteuni agendi,dcclarat,

Uemicldiiftnilcirculusceram A, Linea femicircuUres B. VinetereSia C,
Uneadimenenscimidii D. hineadimeuensintegra e. higuU F.

PerticcC

L I B E R Q^y I N T V S

Pertictt lineit minoriffacio mterfe di^antes A,
Pcn»c<e Unex maiorif^acio inierfe diRnntei »,

97

Tam aute hi mcnfores quam proximi prius fliniculis canabinis utunturi
mox eos alteris,ex philyris tihx fa(ftis,quod hi nihil,ilh mukum remittant,
metiiitur . At(^ hos \\\ ajquaiam planiciem extcndut.Primo quidem akcrii
per deuexam montis partem dcfcendentem obHque . Deinde funiculum fe
cundum,cui longitudo eft cuniculi^fub puteum agendi , reda collocant, ut
altero capiteprimi funiculi caput inferius attingatrtum tertium funiculu ite
recfla locant: &: quidem fic ut fuperiori fuo capite fupcrius primi jfuniculi ca
put contingat,inferiori alteru fecundi funiculi,fiat'cp triangulus . Huius au*
tem tertrj fijniculi altitudinem ad inftrumenti,cui index elt,partem, tanqua
ad perpendiculum refpondentem,exigunt ; cuius funiculi longitudo putei
altitudinem demonftrat.

lmic\Aiextenxi Primusftuealterfumcuhs A.
SecundHi B* Tertius c. friangulus D.

f;

J Quidam

oQ DBREMETALLICA

Qiiidam ucro menfores^ut ratio altitudinis putci dimeticndx certior fit
quinq? funiculis extcntis utuntur : primo oblique dercendente,duobus,{e:fl
cundo fcilicet Sc tcrtio,quibus eft cuniculi longitudo, duobus, quibus pu^s
tei altitudo : quo fane modo conftituunt quadranguluni, in duos triangu;*
ios a;quales diuifum^qui magis ad ueritatem dirigit,

Tunicuhextenti Frimus A. Secundus B, Tertius B.
Q«/rt«s C, Qjiintus C. Quadrangulus D*

Atq^ ha: rationes altitudinis putei & longitudinis cuniculi dimetiendae
tuncuerae funt, cum uena atcp fic etiam puteus ucl putei uno eodemq^ teno
re recla ucl oblique ufqj ad cuniculij defcendit : fimiliter cum cuniculus re^
^ta ad puteum pertingit: at ciini uterqp modo in hanc , modo in illam parte
fe flc(flit,fi ncutrius fpacium fuerit perfo(rum,nemo omnium mortaliu tam
acri eft ingenio , ut quantum de recflo curriculo deflecflant animo pofsit cer
nere:fin totum alterutrius,de alterius quidem longitudine, de alterius uero
altitudinc facilius poiiumus exiftimarc: itac^ locus cuniculi,qui eft fub pu#
teo iam primum fodi ccepto, ex dimctiendo fic difcitur. Ad os cuniculi pri*
mo figitur tripus,itemc^ ad puteum,qui fodi cccpit, aut ad locum in quo fo
dietur putcus.Tripus autem fit ex tribus palis in terram infixis,&: afTcrcuIo
quadrangulo^fupcr quem inftrumentum,partes mundi indicans,ftatuitur,
in palos impofito 8C ad ipfos affixo.Deinde ab inferiori tripoder^dia in ter
ram demittitur funiculus pondere grauatus:iuxta quem funiculii iicru pa*:

lusin

L I B E R Q^V I N T V S. p^

lusin tcrra dcfigitunadqucm altcr funiculus alli.aatus tSi^affixus rcifta duci#
tur in cuniculuin uiq? ad cum fincm , dum nullum fundamcnti ucl tc(fti uc:*
nx an^ulum attingatrpoftca a fum'culo,cx infcriori tripode pendcntc, funi
culus tcrtius,itcm aifixus rc(fta furfum ucrfus pcr dccliuem montis partcm
ducitur ufcp ad palum tripodis fupenoris,atcp ad cum alligatur ct affigitur:
ut autcm altitudinis dimenfio ccrtior fit, unum Sc idem latus funiculi,ex ina
fcriori tripode pendentis , contingat tcrtius idc funiculus, quod fecundus,
in cuniculum ducT:us,contingit:his omnibus rite fa(flis mcnfor cum iam fu=«
niculus,rc(fl:a in cuniculum ducHfus , angulum fiue fundamcnti fiue tecfti ta^
«flurus eft,in lolum cuniculi collocat aflcrem, & fuper cum ftatuit orbc , uel
inftrumctum^quod indicem habet , ei pcculiarcrid circulis ceratis differt ab
aItcro,ciii item indcx,Iibro tertio a nobis dcfcnpto. Ad utrumq^ autem,tan
quam ad regulam &r normam, decernit utrum funiculi cxtcnti recfla tcndat
ad extremam cuniculi partem,an modo recfla tendant, modo ad fundamcn
tum uel tecflum declinent:utrumc^5 inftrumentum in partes diuifum eft^fed
quod habet indiccm,qucm regit magnes,in quatuor Sc uiginti : orbis uero
in fedecim.Etcnim primo in quatuor principales , quarum quxq? rurfus in
quatuonutricp funt c:irculi cerati,uerum ei,quod habet indicem^feptcm: al^!
teri,tantum quincp. Hos circulos ceratos mcnfor fiue hoc fiue illo utatur in
ftrumento,pungit,ipfispuncflisordinenotanspartes,in quas funiculi di^
lieriis modis cxtenduntur . Scd orbis practerea foramen habet cx eius exti=f
mapartecir(!ulariadpuncflum ufc|? pertinens:in quod cochleam ferream,
ad qiiam fecundum funiculum alligat, immittit Sc uerfando in afTcrem infi^
git:ut etiam orbis marteat immobilis.Ne uerc) funiculus fecundus Sc dein*
ceps alrj extenti,de cochlea detrahantur,cauitferro graiu',in cuius foramine
cochlesc caputincludinatalterum inftrumentu,cuiindex eft, quia caretfo<J
ramine^tantummodo ad cochleam apponit.

tn^rumenu^cui iniex f ^,fepfew firf«Ii ccnti
A B C D E f G»

10 o

DE RE METALLI C A

Hicinferaturpagma,pi'duram Orbis quin^ circulorum
ceratorum continens.

Vtauteminftrumcntuminprforcmuelpofteriorem partem non fncli^
net,atc[5 ita nec menfura in maiorem quam par fit , longitudinem excrefcat,
fupcr ipfum libcUam ftatiuam coIlocat:cuius ligula,fi inftrumentum in neu
tram partem propenderit,nullos numeros/ed eoru principiu demonflrat,

libelU

Ponaturfol.ioo.

Orhis ciUDic^; circuUcerttti A» B.C,
D. E. Eiufdcmfordmeit F. |^

Cochlex G*

Terrmj^crforittm H,

|ifJ^%\VmwN^Wmms'?^^ n

Q

LIBER Q^VIN,t;v'S.
LihclUf^itluM A* EiuslignU B» uhelU&UguU C»

10 1

> 3

Sed

10 i D E R E M E T A L L I C A

Scd cum iam mcnfor finoulis cuniculi anjrulis diligcnfcr obfcruatis tan*:

tam cius partcm dimcnfus njerit,quantam dimctiri debuit/ub dio in a*qua

ta planicie rurfus finoulis angulis non minori diligcntia obfcruatis, codcm

modo dimetitur:atq[5 primd ad quencj; angulum,prouttrianouli ratio 8C

ars hoc poftulant^rccHrum fi.miculum,tanquam lineam,adi^cit . Deinde fijni

culum,pcr dcuexam montis partem afcendetem^fic oblique extendit ut in:;

fcriori capite prius huius re<fii fijniculi caput attingat : tum tertium fiinicu*

lum fimiliter rc<fta, & quidem fic ut fuperiori fuo capite fupcrius fecundi fu

niculi caput contingat,inferiori pofterius primi funiculi.Tcrtii autem funitf

culi longitudo altitudinem putei,ut fijpra dixi, demonftrat fimul et partem

cuniculi,ad qua putei fofta deprefta pertinqet . Si uerd ad cuniculum putCi:

usunusuelplures perintermedias foflas latcntes Ss^^puteos pertinuerint,

menfor a proximo,qui fub dio eft, orfijs, breuius Sc citius altitudincm fodi

endi putci dimetitur,quam (i ordiatur ab ore cuniculi . Primd autem inter^

uallumfubdiale,quodeftinterputeume[toirum Sc ci^odicndum metitur:

tum omnium putcorum, quos metiri oportet,obliquitatem, 8c omniij foG

farum Iatentium,quibus quodam modo coiunguntur , longitudinem ufq^

ad cuniculum.Poftrcmd cuniculi partem,atq? his omnibus ritc facftis altitu

dinem putei Sc locii cuniculi,ad quem puteus pertinebit, demonftrat . Sed

interdum ibi puteus recflus admodum altus fodiendus eft,ubi prius eft ob^

liquus : Sc quidem iccirco ut oncra machinis dire(flo furfum fublcuari Sc ex

trahi pofsint : fub dio certe ea , quam uerfant equi:intra terram eadem 8c rjs

quas impctus aquarum circumagit : itaqp talem puteum fi necefle fijcrit fo«:

deremcnforprimdcochleamfcrream uerfandoin fuperiorcm ueteris pU:s

tci partcm infigit : atcp ab ea funiculum demittit ufq^ ad primum angulum,

ubi rurfus infigit cochleam , rurfufcp demittit funiculum ufc^ ad fecundum

angulum.Id autcm itemm ac ficpius facit^&T quidem ufcp ed dum fimiculus

ad imum putcum pertincat. Dcinde ad quamq? funiculi partem inferius ap

plicat hcmicyclium,&: femicirculum ceratum propc quamc^ lineam, quam

ligula dcmonftrat,pungit,& numero,ne perturbetur ordo, fignat:tum fin*

gulas funiculi partes altero funiculo , ex philyris tiliac fa(flo, dimetitur : poi:

ftea cum ex puteo redrjt, fecernitfeab alrjs &:pun(fla ex hemicyclij fcmicir;*

culo cerato transfert in aliquem orbis circulum,itcm ceratum. Poftremd fu

niculis in a^quata planicie extentis angulos , ut trianguli ratio hoc poftulat,

metitunac docet qua parte fundamcnti,qua tc(fli faxa excindeda fint ut pu;?

teus re(fla dcfcendat. Quod (i menfor fodinae dominis oftendere debeat lo

cum foflic latcntis uel cuniculi , in quo puteus etiam furfus uerflis fodiedus

fit ut citius pcrforetur, ab inferiore foffa latentc uel cuniculo dimetiendi ini

tium facit fpacio fcre unius anguli ultra euni Iocum,ad qucm putei foffa dc^:

prefla pertinget: ubi eam fofi[am latentem ucl cuniculi partem ufc^ ad priof

rem puteum,qui ab ipfa ad fuperiorem pertinet,dimenfus fuerit , eius quo*

quc putei obliquitatem hemicyclio ucl orbe ad funiculum applicato meti#

t ur.Dcinde fimiliter fuperiorem fofTam latetem Sc obfiquitatcm putei , qui

in ea foditur Sc furfum uerfus perforandus fit : tum iterum in a^quata plani*;

de funiculis omnibus Qxtcmis^Sc quidem ultimo fic ut ad primum fviniculij

per^

1 I B E R Q_V r N T V S. lCj

pcrtingat,mctitiir:atc^ cx ca dimcfionc cognofcit qiio loco fofla: latctis ucl
cuniculi rurfum ucrfus fodicnciii fit,ct quot ucnx fodicda: pafllis rcltcnt^ut
puteus pcrfodi pofsit.Dixi de priori dimeticdi rationc,nunc dica dc altcra»
Ciim una ucna propius ad altera accedit , Sc carum diucrfi funt poiTcfforcSi
qui mipcr ucnerunt in poflcfsione fiue cuniculij, ucl foflam latente agant,fi;
ucputcumfodiant,inuctcrum dominorum quadratum nullo iure inuas:
dunt , aut inuadcre uidentur : quocirca hi plerumqj ius fuum repctunt , aut
perfcquuntur iudicio.Scd menfor ucl ipfe controucrfiam intcr dominos di
rimit,ucl artc fua iudices inftruit ad decernendum, ut altcr ab altcrius mctal
lo manus abftincat.Itaq? primo utriufq? partis fodinas metitur fiiniculis ca*
nabinis dc cx philyris tilix facftis : 8c ad cos orbc,ucI infl:rumcnto,cui indcjc
efl:,appIicato puncflis notat partcs,in quas extenduntur . Dcindc funiculos
in xquata planicie cxtendit : tum ab ea parte , cuius domini funt in antiqua
quadrati pofl^efsionc orfusalteram uerfus,fcuinucna:"te(fl:ofcuinfunda#
mcnto fucrit , tranfuerfarium funiculum recfla fecundum fextam infl:rumcn
ti,cui index cfl:,partcm tendit (pacio pafliium trium & dimidrj : atc^ ueteri;*
bus dominis fuii tribuit . Quod Ci mrucp unius ucna? latus in duobus cuni;»
culis uel fo{sis latcntib, aduerfis fodiatur , menfor prius expcndit inferiore
cuniculum uel foflam latcntem , poft:erius fuperiorcm,& confiderat quan;*
tum uterc^ paulatim altior fatflus fit : utrinc^ aute uiri robufti funiculos ex*
tcntos fic manu comprehendunt Sc tenent,ut nihil remittant: utrincjj mcn^
for perticas,Iongas pafllim dimidium,funiculis fupponit: &: poftcriori qui
dem parte bacillum breue, quoties eo fibi opus eft,pertic2c : fed quidam ad
perticas funiculos,utminus uacillent^alligant.Libram uero menfor,ut certi
us utrinc^ cxpendere pofsit , ad medium funiculum appcndit : atcj; ex ea re
cognofcitutrum altercuniculus magis quamalter, fimiliteralterafoflfala;*
tens magis quam altera aflTurrexerit.Deinde utrincp obliquitatem puteorii
metitiir , ut utrinc^ eorum reditudinem habere pofsit.Tum facile perlpicit
quot pafliium fpacium perfodiendum reftet.Cuniculus autem qui{(^,ut di
xijcentum paflTuum fpacio altior uno paflTu fieri debet»

i 4 Libr«e

to4

Uhte fenftlii \iguU A»

Atmenfores Alpini currt cunicuIos,m alti{simos montes a(fi:os,metiri (b
Iet,utuntur etia perticis,pa(Ium dimidiu longi^jfed qux ex tribus partibus,
quibus funt cochlcsc conftant,ut eas breuiores facerepofsint:utuntur ftini*
culo,ex philyris tiha; fad:o,ad quem alhgatac funt fchccdae,numerum paflii
um indicantes;ututur inftrumeto,cui index cft,ipfis peculiari; circulis enim

ceratifi

I

/ y.

/

.A.

/ 'i

mi

y

^

H

f»

M
O

2!
o*

9
N

r»
r\

c

o

a

02.

a

&.

3

n

o

9

c,

s

.w

n
o

SP

c

9

r»

•T3
«

^*

r>

B

w

C

TJ
O
9
ft>
i-f

»t

o:

►b
o

s

r»

>-t

4

^ ;(

L l B E R Q_y I N T V S t O y

ccratfs carettuerum eorum loco in manibus habent chartam , in qua fcribut
quamcp inflrumenti, in pofteriorem perticam impoiiti p^artem^quam hou^
la, 8c funicukis extentus, per eius tria foramina penetrans, demonftrant, 8c
numerospaiTuumnotantreademhgulaindicatutrum funicukis in priore
ucl pofteriorem partem inchnet,Penfihs autcm , ut in hbra , non eft , fcd ad
jnftrumentum afFixa,in eo quafi iacettfed cuniculos iccirco metiuntur ut fci
re pofsint quot pafsibus fadi Cmt altiores : quo t pafllis inferior a fuperiori
diftet: quot pafllium interualkim^nondum perfoiTum^fit inter foffores^qui
aduerfi cauant unam eandemqj uenam uel fibra tranfuerfam,aut duas,qua^
rum akera in ahera uergit*

ittjirumemiiniex A, EiusUguU B* LiguU foramina C D E,

Sed redeo ad noftras fodinas.Si menfbr intus f n cunicuhs, uel fofsis late
tibus uoluerit arearii terminos conftituere dc pangere figno in faxu incifo,

quemad:*

f06 D E R E M E T A L L I C A

quemadmodumaoifl:ermetallicomrupraterraeafdefinib,defin]iiit,tiicprt
mo lociJ cuniculi uel foila; latetis,qui ell fub ftipite terminali,ex dimetiedo,
eo que fupra explicaui modo, difcitmltra eum locii , in cuius faxii exiftimat
fionum efle incidendij,funiculii extendens. Deinde i)fde fliniculis in icqua
ta planitie extentis ab ea fupremi parte,qu£C ftipitem terminale defignat,or
fus infimu uerfus recfla fecundii fexta inftrumenti,cui indcx eft,partem ternf
dit tranfuerfariu: tum infimi funiculi parte,qua: eft ultra ea, ad qua tranfuer
farius pertinet, ablata demonftrat quo loco fignii tcrminale & harreditariij
fit in laxii cuniculi uel foflse latentis incidcndii .Inciditur aijt id prsefentibus
duijuiris iuratis,utriufcp fodina: pracfecfto et pracGde. Vt cnim magifter me
tallicorii rjfdcprscfentibus ftipites terminales in terra infigit, ita menfor Ci^
gni caufia plaga infligit laxis, qusc ipfa ctiam iccirco tcrminalia nominatur.
Si uerd in puteo uena!,nuper fodi cocptaj^terminos arejc pangat, primo ei^
us putei obliquitate inftrumento , cui eft index,uel alio ad funiculii applica
to,metitur et pijcflis notat.Deinde oes foflas latctes uijq^ ad ea,in cuius faxis
figna terminalia funt incideda : eius ucrd foflac latentis fingulos angulos di
metituntii funiculis in planicie cxtctis fimiliter tranfuerfariij,ut dixi,tendit,
& iigna. in faxis incidit . Quod Ci faxij terminale &: hacreditariu etia in fofla
Iatente,qua! fub hac eft, incidendij fucrit,menfor ab hoc figno orfus fingu^
los angulos notans metitur : Sc in inferiore foffa latete funiculij tendit ultra
eum locum,in cuius faxo exiftimat fionii efle incidendu : mox funiculos,ut
fscpius dixi,in planicie extendit.Etfi uerc) uena fe in inferiore fofla latente a.*
hter ac in fuperiore,in qua primum fignij tcrminale in faxo eft incifum,teni5
dit,tamcn in inferiore fignii recfia in (axo incidendij eft. Etenim fi fignii infe
rius fecundii fuperius inciderit,obliquu fiet:quo modo iniuriofe alteri fodi
na: aliquid de poflefsione detrahitur,alteri datur. Si practerea acciderit ut d
gnii ha^reditariii in angulo Cit incidendii,menfor ab eo orfus paflTum unum
priore fodinam uerfus metitur,alterii pofteriorem uerfus : atc^ cx his efFicit
triangulii, eumq? mediii tranfucrfario funiculo diuidens ad illii faxu termi=s
nale in faxo incidit, Poftremd menfor interdum rei in ueritatis lucem profe
rendac gratia zrcd^ terminum pangit in his locis, in quibus iam ante multa (i
gna terminalia in faxis funt incifa . Tunc uerd a ftipite terminali , fub dio in
terram infixo,orfus primd ufq^ ad proxima fodinam metitundeinde dime*
titur unij & alterii puteii:tum ftipitem terminalem in a?quata planicie figit:
Sc ab eo initiij faciens rjfdem funiculis extentis fimiliter metitunatcp iteruni
ft:ipitcm,qui ipfi eum dimeticndi finem fignificet,in terra infigit: poftea fub
terra ab eo Ioco,in quo defitum eft,rurfus incipit metiri tot puteos & foilas
latentes,quot meminifTe poteft.Mox redit in planiciem : 8c iterum a fecun*
do ftipite orfus metitunatcp id facit uCc^ ad foflam latentem, in qua fignum
cerminale in faxo eft incidendum:ad extremum a ftipite terminali, primum
in terra fixo , orfus tranfuerfarium funiculum re(fla tendit uerfus ultimum,
qui infimac foflsc latentis longitudinem demonftrat:&: qua parte €um attin
git,ea uere iudicans fignum hxreditarium in faxo incidit.

De re Metallica Libri

V» F I N I s.

lOf

GEORGII AGRICO^

LAE DE RE METALLICA

L I B E K

S E X T V S.

ftrLKflionibus^dcarcemcnfonsinuncdicam primd
deferramentis,quibus uensc faxaqj cxcindutunde
inde dc uafis in qua: coniiciuntur glcbcc terrarij , fk
xorum,metaIlorij, aliarumq? rerii tofsiliii^ut ucl ex
! trahi uel euehi uel cffcrri pofsint : atcjj etiam dc ua^
j fis aquarrjs Sc canalibus:tum dc diucrfi generis nia
1 chinis:poftrem6 dc malis mctalhcoru^quac omnia
dum dcfcribcturaccuratius, iterii multxjaborandi rationes cxplicabutur»
Fcrramcnta aiit fiint ea , qusc proprio nomine mctallici fic appellant , cunei
prarterca, laminx, bradea?, mallci, bacilla, conti, ligones,ucrricuIa,batiIIa»
Sed eorum,qu2e propno nominc fcrrameta funt, quatuor exiftunt formar,
quaeferc non figupa,fcd longitudincuel crafsitudineintcrfe difFerunt: etc;=:
nim omniii pars fumma cft lata &: quadragula,ut malleo pcrcuti pofsit:inia
in mucrone definit,ut (axorii 8c uenarii duriciam acic dirflndat: omnia quo
que practer quartij fun t pcrforata . Primum quidcm, quo foflorcs quotidie
Utuntur,longum cft dodrantcm:Iatum,fcfquidigitum:crafrum,dioitum. In
fecundo eft cadcm qux in primo latitudo , itcmqj crafsitudo, fed lonoij eft
duos dodrantcs,quo fofTorcs durifsimas quafqj uenas fic findunt, utrimis
fatifcant.Tcrtium candcm quam fccundum IongitudineaiTumit,uerii pau==
io latius &C crafsius cft: quo fodiuntfolum corum puteorum, qui paulatim
coUigunt aquas . C^artum fere longum eft palmos tres &C digitum unum:
crafTum^digitos duos: fuprcma partc latij digitos tres,media palnium,ima^
ut ca:tera cufpidatum.Hoc uenas duriores excindiit . Vcrii primi fcrramen
ti foramen a fumma parte diftat palmum:fecundi Sc tcrxq , digitos feptem,
Qiiodq? uero circa foramen hinc illincc^ extuberat , in id indunt manubri^
um ligncum : quod altera manu tenent, cum ferramentum,ad faxa apphca^^
. tum,maIIeo feriunt . Hxc ferramenta maiora uel minora,prout res hoc po:^
ftulat,fabricari folent. Omnia retufa fabri fcrrarij rurfus,quoad ficri poteftj
acuunt . At cuneus pleruncp longus eft palmos tres & digitos duos : latus,
digitos fex : fumma parte ad palmi altitudinem craftus digitos tres , dcinde
paulatim tenuior , ut ima fiat acutus . Sed lamina alta &C lata cft diaitos fex:
fumma parte crafla digitos duos,ima fefquidigituni. In bracflea ucro eft ca;:=
dcm,qua; in lamina altitudo 8c !atitudo,fed admodum tenuis eft.His omni
bus,ut proximo libro explicaui, utuntur cum uenas durifsimas excindunt,
Atcp etiamcunei,laminac,bradea2modomaiores,modo minores folent
confici.

terramcntm

toS

DE RE METALLICA

fcrrmentumfrimum A, Secundm B, Tertium C,
Quartm d, Cuneus E, Lamina F. Br<ifte<t G.
MtfMubmm ligwcMw H, Manuhriumini^rimoferrA/
mentoinclufum r.

Mallei quoq^ duplices funtrminores , quoru manubria folTbres una ma*
nu tenent:maiores,quorum utracp:in ilIis,quod ad magnitudinem et u(um
pertinet triplex eft difFerentia : minimo , tanquam Ieuifsimo,percutiunt (e^
cundum ferramentu:medio,primum:maximo,tertium:atcp islatus Sc craf#
fus eft digitos duos.In maioribus uerd bipartita eft uarietas: paruis quartu
ferramentum feriunt , magnis cuneos in fifluras impingunt:illi lati Sc crafsi
funt tres digitos,hi quinqj,&: longi pedem , Omnes autem media parte , in
qua eft foramen manubrrj capax,extuberant:fed maioribus manubria flini
imbecilliora, ut operarij mallei pondere inclinatiore uehementius ferirc
pofsint.

MaWeorumminorum 'M.inimui A, Meiius B,

Mrfximw C, Malleorummaiorum 'Paruus D»

Magnus E, ManuhriumUgneum f,

Manuhriuminminimomalleoinckfum G*

Bacillum

LIBER SEXTVS.

260

Badllum ferrcum item duplex eft : utrumcp ima parte acutum, fed alteru
teres,quo puteum,aqua plenum , ciim ad eum pertinet cunicuIus,perforat:
alterum latij , quo de cauernis in folum derjciunt faxa ignis ui mollita , quas
conto detrudi non pofTunt . Eft autem contus metallicorum, ut nautarum,
pertica oblonga in capite ferrum habens,

Bactllumterei A, Baclllumlatum B. Co«f«J C.

Sed ligo metallicus diifert i rufticomam hic ima parte latus et acutus eft:

k ille

IIO

DE RE METALLIGA

illc cufpidatus: eo cauatur uena non dura,qualis efle folet tcrrena.Similitcr
rutruni&:batillumnihildiftant a uulgaribus^Alteroconuerruntterras dC
glareasjalteraeafdeminiiciuntin uafa,

Ligo A. R«frMW B. Batillm C,

Terra; aut 8>C faxa Sc res mctallicaE alixcp fofsiles ligone cauata? uel ferra#
mentis excifx in uafis aut corbibus aut faccis e puteis extrahutur : cifrjs uel
capfis patetibus euchiJtur e cuniculisrex utrifcp alueis efFeruntunVafa funt
duphcia:quar non materia,no figura difFerunt,fed magnitudine:minora fe#
f c tantij capiiJt, quantum metreta : maiora pleruc^ fextuplo funt capaciora:
neutris enim ccrta efi: capacitas,fed facpius uaria.Vtracp confi!ciuntur ex aG
(eribus Sc duobus circulis ferrcis,quoru altero fuperius,altero inferius uin*:
ciuntunnam colurni 8c querni aHerib.puteorii illifi facile rumpuntur,ferrei
durant. Maiorib . ut aflercs funt crafsiores 8c latiores,ita etia circuli utrifcp,
ut plus firmitatis Sc roboris habeant,o(flona bacilla ferrea funt,aliquantum
lata:quorum quaterna ex fuperiori circulo deorfum procediit:quaterna eis
quafi obuia cx inferiori furflim: utroriicp fundii tam interius quam extrinlc
cus duobus ucl tribus bacillis ite fcrreis, & ex una inferioris circuli parte ad
altera pertinetibus,munitur . Sed coriJ qua: extra funt,alteru ad id affigitur
tranfuerfum: utracp habec binas ferreas anfas,qux fuperius extantatq? cmi
ncnt:utrac^ femicirculu ferreum,cuius inferior pars inclufa in anfis recfia eft
ut expeditius moueri pofsit : utracp multo altiora quam latiora funt,utrifq^
fuma pars eft latior ut res cfFoflac faciHus in ea infijndi 8>C rurfus ex eis cfHin
di pofsint . In minora fcrme pueri,in maiora uiri terras e folo putei trahunt
rutro , reliquas rcs fofsiles batillo in ea iniiciunt , uel manibus ingerunt : ex
qua re ingell:ores funt nominati : mox fcmicirculo ferreo funis ducflarrj uritf
cij implicat : tij machinis extrahiitur ; minora quidcjquod ipfis leuius oni\s

fit im^

L I B E R SE X T V S lii

fitimpofitu,ea quam uerfant hortv'nes:maiora,quod graufus,ca quam equi
circumagunt^Qiiidam uero in uaforum locum fubftituut corbcs,qux tari*:
tundem capiant,aut,quod leuiores quam uafa Cmt , etiam plus.Quidam fac
cis,ex taurinis tergoribus facflis^pro uafis utuntunquorum fcmicirculos fer
reos unco prehcdit funis dud:arius:eorum pleruncp trcs rcbus cf^bfsis plei
ni fimul extrahuntur,tres dcmittuntur,tres apueris implcntunhi Snebergi
ufitati funt,illa: Fribcrgi*

Vas mims A» Vas mms B . Afferes C. Circuliferrei D, Bacilla ferrei £♦ "^dcilU ferrea fun-
ii F» Anfie G, SemlcircHlusferreus H* VncusfunisduRar'ij F, corbts K. Sdcci r.

V

k z

MZ

DE RE.HETA1L1CA

Quod aut nunc cifiu appellamus uehiculum cft imdm habcns rotain no
duas, utid quod equi trahuntapfum rebus fofsihbus refertum ex cunicuhs
uel cafis ab operario euehitur : fed hoc modo formatur , AfTeres duo longi
drciter quinq? pedes,alti unij,lati duos digitos eliguntunquorii partes prii
ma? futurar ad unius pedis longitudine , poftremac ad duum pedu inferius
excindiitur,media2 remanct integrit. Deinde primaj excauantur, ut in earU
foraminibus circularibus axiculi capita circumagi pofsint, Medisc uerd bis
perforantur £>C prope imu,ut capitula duarii trabecularu, in quas imporiiin
tur afleres^recipiant : SC in medio, ut capitula duorij afferum tranfuerfario:*
rum:atCK claui,in his capitibus foras eminentibus infixi,totam firmant com
pacrcm . Ex poftremis afTerum longorum partibus fiunt manubria : quoru
capitula inferius funt reflexa,ut firmius manibus tcneri pofsint. Sed rotula,
qiiiaunica,neq^modioIumhabet,neq^circumaxiculumuerfatur,uerucuni
ipfo circumuertitur: a curuaturis enim,quas k^li^txs Gra^ci uocant,duo ra*:
di] tranfuerfarrj,in eas inclufi',per medium axiculum penetrant in oppofitas
curuaturas. Axiculus aijt quadrangulus eft,exceptis capitibus , quorum w
trumc^ tercs ut in foramine uolui pofsit : hoc cifium tcrris Sc faxis plenii c^
perarius euchit,inanc reuehit. Eft pra:terea metallicis alterii cifiii hoc granjf
dius,quo hi,qui terram , cum lapillis nigris permiftam , lauant,riuis in eam
deducftis^utuntur . Eius aute prior aller tranfuerfarius altior eft ,ut terra in<!
gefta non decidat,

Cifiummims A. AJjeres eiushtigi B, Ajjerestranfverfarij C,
RofHld D. Cifium gnndm E. Eius i^rior a^er tranfuerfartus F,

Capf»

. L I B E R S E X T V S. tl^

Capfa aut patcns dimidio capacior eft: quam cifiu: longa ferc pedes qitaaf
tuor,lata 5«^ alta circitcr pedes duos 8c dimidium : fed quia ei figura cft qua^
drangula,tribus laminis quadragulis uincitur ferreis : 8c prscter cos undiq?
bacillis ferreis munitunad ipfius fundum duo axiculi ferrei funt affixi,circii
quorUm capitula utrincp orbiculi lignei uerfantur:qui,ne ex axiculis immo
bilibus decidant, paruis clauis ferreis cauctur : ut magno illo obtufo ad ide
fundii affixo,ne a trita uia, hoc eft cauo trabium abcrrcnt . Eam capfam ue*
(flor ipfius partem pofteriorem manibus tenens & protrudens euehit onu^
ftam rebus fofsilibus, uacuam reuchit . Quoniam uerd ciim mouetur, fonu
cfficit,qui nonnullis uifus canum latratui fimilis , canem uocarunt . Hac ca^
pfa utuntur fi quando ex longifsimis cuniculis onera euehunt, dC quod md
iieatur facilius,& qudd grauius onus ipfi pofsit imponi.

^affa ^uadranguliferrei A, Eiushacillaferrea B» Ax/chI«s
ferreus C. Orhiculilignei D. Varuiclauiferrei E,
Magnus clauHS ferreus ohtufus F* Caf(a tadem inuerfa G»

^^^

S.4 Spj l>|^:^ ^,^^

■ -■ — v_cr "^

Sed alueos cauant ex fingulis arborum truncis : quorum minores longi
(lint plerumc^ duos pedes, lati unum:hos metallo refertos , praefertim currt
inultum non cfToditur^e puteis 8C cuniculis uel humeris egcrunt,ucl funicu
lis,ex collis pendentibus,deuindos efferunt. Vetercs quicquid effoffiim c*
rat humeris egefsifle Plinius autor eft . Verum ea ratio oneru exportando<»
rum quia plures homines magnis laboribus dcfatigat , Sc multa pecunia irt
operas erogatur,fpreta a noftris Sc repudiata.Maiorum autem alueorir lort
gitudo eft ad tres pedes , latitudo palmipedalis: in quibus terras metallicas

k 5 cxpcri^

tl4 DERE METALLICA

experimenti potirsimum gratia lauant» .

Aheusminor A» Tuniculus B. AUmmdior c*

At aquaria uafa diffcrunt ufu , quem habent,8^ materia , ex qua formani?

tur.Nam quibufda aqua e puteis haufta infunditur in aha , ut fitulis : quac*:

dam aquarum plena machinis extrahuntur,ut moduH et bulgar. Aha funtli

gnea,ficuti fitulac Sc moduh : aha fcortea,ueluti bulgar, Moduh aute aqua^:

rrj aLquc ac uafa,in qux rcs aridac ingeruntur,duphces funt,minores & mas=

iores:fed hi moduh diftant a uafis fumma parte , quam habet anguftiorem:

d^ quidem iccirco ne,cum ex puteis,maxime mukum deuexis,trahuntur Sc

ilhduntur afIeribus,aquaE efFundantur.In hos modulos aquas fituhs inflin:*

dunt,qu2c funt hgnea uafcula, non ut moduh in fummo angufta , necp uins

(fla circuhs ferreis,fed coIurnis,quod neutrum necefsitas flagitet:atcp

hic etiam moduh minores extrahuntur ca machina,quam

uerfant homines:maiores ea quam equi

circumagunt»

Moiuhs

LIBKR SEXTVS.

Kodulusminor A. Modulusmaior B, SituU C,

ti?

Sed buigas noftri nominant maximos illos utres aquarios, qui conftant

€x taurinis tergoribus duobus , uel duobus dC dimidio : ex his bulgis tritis

^ ufitatis primo excidunt pili,atc^ glabrzc ^ candidae fiunt.Pofl: id tempd

ris rumpuntur.Quod fi parum,in partem rupta bacilli teretis Sc ftriati par^i

ticula immittitur,acin ipfius ftrias bulga rupta undicj5illigatafijitur:fiii

multum,eani refarciuntparticula tergoris taurini. Bulgac autem unco cate^

naedu(flari.Tr implicatas Sc demiflscmerfantur in aquis,5<:: quamprinium

eas hauferintmachinamaxima extrahuntunduplices uero funt: al#

terae per fe hauriunt aquas : in alteras batillo ligned agi#

tatae quodammodo infunduntur.

Bulga^erfehiiuriensa<iHas A« B«Ig<t in (j«<tfw
acjUie ^aU agitatce infunduntur B*

k 4 Aquas

ti6

DE RE METALLICA

Aqnas autem,cx putefs extracHiaSjCxcipiunt canales,uel infundibula, pcr

qux tranfmittuntur in canales:fimiliter aquac e lateribus cuniculorum efflu

entes in canales deriuantur.Hi coftant ex binis trabibus excauatis , 8c arifte

coniuncftis ut aquas profluentes pofsint continere : ex ore cuniculi ufc^ ad

cxtremam eius partem pertinent afl^eribus conte(5li , ne terra uel faxu in eos

incidens aquarii curfum impediat . Quod (i multus limus paulatim in ipfis

fubfederit afl^ribus fublatis purgantur,ne, quod etiam tunc eis accidit,ob*

ftruantur Sc obturentur. Quos autem canales metallici extra terram infun*

dibulis quac funtad calas puteorum,fubrjciunt,eos plerunc^ cauant

ex fingulis arboribus . Inflindibula uero fere conficiuntur

ex quatuor aflJeribus fic inferius excifis 8C con

iund:is,ut fumma infundibulorum

pars fiat latior,angui!

ftiorima.

CmaUs A. InfHiiiihulm V*

Quae

r

LIBER SBXTVS.

117

QucC fint ferramenta metaIlicoru,quae uafa fatis oftendi: nunc machinas
cxpona,h2C triplices funt, tracfloriae fcilicet, fpiritalcs, fcanforias.Tracflorrjs
onera ex puteis extrahiitur . Spiritales aerem conceptii ex ore fuo inflant in
cunfculos uel puteos : quod ni fiat in nonullis foffores laborare fine magna
fpirandi diificultate non pofTunt , Scanforiar funt fcala: quarii gradibus me
tallici defcendunt in puteos : Sc ex eis rurfus afcendunt * Tracfloriarii uaria;
&C diuerfas fijnt formar:& quaedam ex ipfis multiim artificiofic : Sc , niCi ego
faIIor,ueteribus incognita:: quar iccirco inucntas funt,ut 8c aqux trahi pof:
(int ex terrx profundo,ad quod nulli cuniculi pertinet: Sc res fofsiles ex pu
teis,quos item nulli cotingunt cuniculi,uel longifsimi.QuoniS uerd puteo
rum non eade eft altitudo,in iftiiis generis machinis magna uarietas exidiu
fed earu,quibus onera ficca ex puteis extrahiitur , formar quincp potifsimijt
funt ufitatx,quarij prima fic coficitur.Tigna duo, quam putcus paulo Ion:«
giora,coIlocantur : alterii in fi-onte putei,alterii in tergo . Eorum partes exj:
tremae habent foramina,in qua: pali,ad imum cuneatiores,immifsi altius in
terram adiguntur ut maneant immobilia » Habent pra:terea formas,in qui^
bus inclufa funt capita duorum tignorum trafuerfariorum : quorum unum
dextrum putci latus occupat : alterum tantum abcft a finiftro , ut inter ipfa
locus Cit aptus ad fcalas aftingendas : in horum tignorum tranfueriarioruni
formis,qua! in media eorum fiint parte , ftipites uel aftcres crafsi infiguntur
SC configuntur clauis ferreis:in quorum ftipitum uel afferum caua crafsis la
minisferrataconiiciunturfijculac capita:utrumc^ autemcaput,ex ftipitis
aut afteris cauo foras emines,eft inclufum in forma alterius capitis ligni lon
gi fefquipede,Iati palmii,crafsi tres digitos:fed utriicp eius caput latu cft di^»
gitos fepte; in alteru uero inclufus eft uetflis, tercs item longus fefquipede*
.-.^.... circa

,13 DERE METALLICA

circa uero fuculamfunis dudariusinuoluitur, Sc cius medfa pars ad fptafti
relioatur : at utracp eiufdem anfa habctuncixferreum , qui uafis femicirculo
implicatur : itacn ue(flibus coa(fla fucula dum uoluitur femper alterum uas
onerc plenum ex puteo extrahitur in cundcm demittitur uacuum, Cogunt
autem fuculam uiri duo robufti , utercp prope fe cifiii habens,in quod,cum
uas ei propius fuerit extracflum , exoneret . Duo ucrd uafa plerunc^ implet
cifium.Qiiare ubi quatuor extra(fta fuerint uterc]^ fuum cifium ex cafa eue*=
hit et euertit:ita fit,ut fi putei fodiantur profundi,conis alTurgat circa machi
na; cafam.Qtiod fi uena metalloru f(xcunda non fuerit, terras faxacj^ difcritf
minc remoto profundunt:fi fcccunda, feorfim exoncrata feruant, tundunt,
lauant. At ciim uafa aquaria extrahunt,ea euertentes aquam per infundibu*
la tranfmittunt in canalem,per quem eftluit.

Tigmminfrontej^uicicollocatum A, Tignumintergo^uteicollocgtum B«
Falicunem C, TignatranfuerfirU D. Stipitesuelafferescrafsi E.
Laminaferrea F, SucuU G. Liuscai^ita H» Lignum U YeBis K*
TunisduRarius L. Eiusuncus M, Vas N. Bius femicirculus O.

Altera machina,qua metalhci , ctim putei funt altiores , utuntur , a prima
difFert rota , quam prcCter ue(fles habi^ceam, Ci pondus alte non extrahituri
unus ue(fliarius uerfat,rota in alterius locum fuccedente:fin altius,tres, rota
in quarti locum fubflituta . Etenim fucula femel mota rot?e uolubilitate iu#

uatwr,

tlBER SBXTVS. n^

uatur,ut multo fadlius circumagi pofsit : ad quam rotam ahquot iifterdum
maffulaE plumbex appenduntur,uel in afTcrcuIis , ad eam aflixis,includuni:
tur, ut cum ucrfatur pondere deprefla ad motum propcnfior fiat . Q^Ludam
€a(iemdecaufaduoueItriaueI quatuorbacilla fcrrca includunt in fucula,
eorumq^ capita mafliilis plumbeis aggrauant: fed ifta rota diffcrt a rota cur
rus,&;^ea,quamfluminisimpetusuerfat.Etenim carct pinnis,qua: rota^,
quam uertit flumen,funt:caret modiolo,qui eft: currus rotx . Eius autem lo
co habct fuculam craflam: in cuius formis inferiorum radiorum capita funt
mclu{a,ut fupcriora in curuaturarum formis : cum tres uecfliarij hanc machi
namtorqucntinorbem,tuncadaIterum fuculac caput quatuorucAesre^
{ii funt , in eo inclufi : ad alterum unicus ille in mctallis ufitatus , qui e duo^
bus membris confl:at:quorum tef es,quod fl:ratii eminet, manibus prehen:*
ditur : quadrangulum , quod reda affurgit^duas habet formas, in inferiore
membrum teres includitur,in fupcriorc fuculsc caput . Hunc ueAcm unuS
drcumagit,iIIos duo:quorum alter eos trahit, altcr trudit.Omnes uero ue<
(fliarios,quamcunq? machina uerfant,uiros efl[c robuftios necefle eft,ut tam
magnum laborem fuftinere pofsint*

Sucula A» VeBesreiii B» "VeBilsHfitatus C*
Rotaeradij D* tiufdemcuruatura £♦

Tertia

12 0 deremetallica

Tertfa machina minus fatigat operarios,cum onera mafora rubleuet.Ef*
fi uero tardius,ut omnes alia? machinsc,quibus tympana funt^tamen altius:
nempe ad pedes ccntum d>C ocfloginta : qua: fic fe habet axis ftatuti codaces
ferreiuerfanturin duobus catilHs ferrcis: quoruinferioreftinclufusin trun
co in terra locato,fuperior in trabe : axis ille infcriore parte habet orbem,ex
crafsis afleribus coaamentatis 8>C compadis fadum : fuperiore tympanum
dentatum:idaxis ftrati tympanum quod cxfufis confi:at,circumagit: circa
hunc axem,cuius codaces uerfantur itcm in ferreis tignoruin catillis,duda*
rius funus eft inuolutus: operarp duo manibus quidcm,ne cadant,prchcnrf
dentes & tcnentes perticam , ad duo tigna ftatuta affixam,pedibus uero ta*
bellas retro trudentes machinam circumagunt:quoties autem uas unum,re
bus effbfsis pknum, extraxerunt Sc fubueiterunt,totics contrarie machina
uerfantes alterum extrahunt»

Axhfiamus A. Truncus B» Trals C» Orhis D. Tympanm

dentamm E, Axisliratus F, Tymfanmfiodexfufiscon^j.t G*
runis iuEtarius H. Pertica U Tigna (latuta K. Orhtstnhella ^*

Q,uarta machina fubleuat onerafefcuplo maiora quam dua: mr.chinae
primo explicatx; quac ita fit , Tigna ad fedecim , longa pedes quadraginra,
- - craflk

L I B E R S E X T V S. Iii

crafla 3<: lata pedem,fibulis in fummo coniuncla , in imo diuaricata erigun;»
tur : eorum fingulorum infcriora capita in fingulorum tignorLi in folo ltra<
torum formis includiitur;tigna,gux humi iacent,Ionga lunt pedcs quinqj,
lata re(quipcdem,cra(Ia pcdem.QLiodcp autcm lignum eredum cum tigno
ihumi (trato connccflitur tertio quodam tigno obhque defcendente : cuius
caput fupcrius includitur in forma tigni ere(fli:inferius in forma tigni humi
lacentis.EiufiTiodi ucrd tignum longum eftpcdes quatuor, craffum & latijf
pedem:quomodo fit area rotunda,cuius hnea dimetiens habet ad quinqua
ginta pedes:in eius areac medio crater altus ad decem pedes foditur, Sc fillu
ca fpiiTatur,aut,ut (atis habeat firmitatis,contiguis tigillis,per quac penetrat
pali,fl:abilitur : eorum enim coniuncflione tcrra crateris continetur ut decis:
dere non pofsit ♦ hi imo crateris tignii fternitur longum pedes tres uel qua*
tuor,cra(Ium Sc latum fefquipedem:id,ut immobile mancat,in tigillis conti
guiseltinclufum, In eius medio ferreus e(t catillus,acie tem^eratus, in quo
terreus axis codax uerfatunfimili modo tignum,quod in fummo fub fibula
in formis duorum tignorum ere(fi:orum eft inclufuffi, habet catillum ferreii
in quo alter ipfius axis codax ferreus uoluitur : nam quifc^ axis metallicus,
ut qu2ccp femeljfi res ita ferat,dicam, duos ferreos habet codaces , tanquam
clauos,in medio capitum,ad circinum rotundatorum,infixos: eorum pars^
quae in axis caput infigitur tam lata eft quam ipfum caput , Sc crafta digitu:
quaz extat teres 8>C cralTa palmum,aut crafsior, Ci res hoc poftulat.Capita eti
am cuiuf(^ axis metallici circulo ferrco cinguntur 8>C uinciuntur, ut c6 firmi
us codaces continere polsint. Axis autc huius machin2c,exceptis capitibus^
quadranguIuseft&Ionguspedesquadraginta,cra(Ius 8c latus fefquipcj»
dem:in cuius axis formis quae funt fupra caput inferius , quatuor tignorum
oblique afcendentium capita inclu(a fibulantur : corundem capita iuperio;*
ra fuftinent duo tigna tranfuerfaria duplicata,item in eorum formisinclu(a»
Tigna ucro obhque afcendentia funt longa pedes decem 8C o(flo,cra(Ia pal
mos tres,lata quinc^. At tranfuerfaria duphcata fic ad axem afFixa funt 8c in
ter fe clauis ligneis coniun(fla,ut non feparentunea autem longa funt pedes
quatuor 8C uiginti.Deinde tympanii eft,quod conftat ex tribus rotis: quaj:
rum media tam a fuprema quam ab infima diftat pedibus feptem . Eis quas
tuorfuntradr|,quostotidemtigiIlaobliqueafcendentiafuftinent:quorum
capita inferiora circum axem fibula coniunguntur: fingulorum aiJt radiorij
alterum caput in forma axis , alterum in forma curuaturac inclufum eft . Ex
curuaturis infimar rotac ad curuaturas mediac undicp pertinet fufi : fimiliter
ex curuaturis mediae ad curuaturas fupremac : quibus fufis duo du(f^arri fu;*
nes inuoluuntunalter inter infimam rotam 8C nicdiam , alter intcr media 8C
(iipremam.Hoc 3cdificium,in metsc figuram, exccpta ca parte quandrangu
la qua^ (pecflat ad puteum formatum,totum fcandulis contcgitur.Tum du^
plicis ordinis funt tigna tranfuerfariautrincpftatutisinclufa:utr::c^ longa
funt pedcs decem 8c o(fl:o:fed ftatuta crafla 8c lata pedem, tranfucrfaria tres
palmos . Statuta numero funt fedecim,tranfuerfaria o(flo,fuper qux collo^
cantur dua; trabes latac pedem , craffac tres palmos , excauatac ad femipedis
lati£udinem,ad quinc^ digitorum altitudinem:& altera quidem locatur fu*

1 per

IXX DE RE METALLICA

perfuperioratigna tranfuerrajria^altera fuper inferiora^utrac^ tam longa

cft^ut fere ex machina^ tympano ufqp ad puteum pertincat . Vtricp prope ia

dem tympanum axiculus ligneus eft teres & crafTus digitos fex, cuius capitf

tula,lamellis ferrata , uerfantur in armillis ferrcis:utriqj funt orbiculi lignef,

qui una cum axiculis fuis ferreis uoluuntur in carundem trabium foramini*

bus;atcK hi orbiculi circucirca funt excauati;ut funis dudarius ex ipfis excif

dcre non pofsit : itacj? utercp funis per fuum axiculum fuofc^ orbiculos ex^

tenfus uerfatur:utriufqj uncus ferreus uafis femicirculo inricitunutric^ prae

terea capiti alterius inferioris tigni duplicati,quod eft in axe inclufum, eft ti

oiiium lonoum pedcs quaruor: id quali cx duplicato pendet:cui inferiusti

onum curtum cft indufum, in quo auriga fedet:quodcp ferreum habet cla^s

uum,qui recipit catenam,atc^ ca rurfus Itateram. Quo modo fieri poteft ut

duo equi hanc machinam modo hac,modo illac trahant:uicifsimcp uas altc

rum onere plenum ex puteo extrahatur,altcrum uacuum in eundem demit

tatur . Si uerc) puteus fucric profundus , quatuor equi machinam circumao

gunt, Vafi autem extra<fto,fiue ficca: fiue humidac res eftundendac fue

rint , operarius harpagonem inijcit , ipfumc]^ fubuertit :

is ex catena,cui tres uel quatuor annuh funt,

ad trabem affixa,dependet.

TignaereRa A, Tignahumifirau B. Tigna oUicjue ie-
fcendentia C, Area D. Tignuminimocraterisftra^
tum E. Axi$ F, Tignatranfuerfariaduj^licata G,
Tymfanum H. DuRartlfunes i. Yas K, Tigillumex
iu^Ucatofendens L. Tignumcurium M,
Catena N. Statera o, Uar^ago P.

Quinta

L I B E R

S E X T V S

»^5

Quinta fimilis tit partim machina; maxima:,partim terti2e,qu£C ab equis
uerfata pilis aquas haurit.-quarum utranq? paulo poft exponam.Etcnnn Cu

1 z cuti

Ii4 . J^E ^^ METALLICA

cuti tertfa 8<:ab cquis uerratur,&: duos habet axcs : ftatutum rcilicet,circum
Guem,in terrac cauernam penetrantem^fimiliterinfcrius cfttympanum den
tatum:atCK ftratum,circum quem tympanum quod exfufis conftat, Vtuc:*
ro machina maxima duo habet tympana circum axem ftratum^prorfus ilh;*
us tympanis fimiha,fed minora,quod uafa ex puteo ducetos & quadragini;
ta tantummodo pedes alto trahere pofsit: quorum alterum ex orbibus , ad
quos affixa funt tigna compofitum efl::alterum,quod exiftit prope tympa^*
num quod ex fufis conftat^altum eft undiq? circum axem pedes duos, crafi
fum unum:huic harpago impingitunqui ipfum retines machinam, cum res
id poftulauerit,fiftit.Toties uero poftulat , quoties uel facci e corio faxoru
fraomentis aut terris pleni^extracfti eucrtuntur,ucl aqua: ex uafis,item cxtra
<ftis effiinduntur : nam hxc machina non onera modo ficca leuat , fed etiam
humida, perinde ac aliac quatuor machinsc iam nunc a me defcriptx: quine
tiam hac in puteum demittuntur tigna, ad eius catenam ducflariam alligata»
Sed harpago crafiTus pedem,longus (emipcdcm extat e tigno,catcna appen
fo ex altero capite tigni,quod uerfatur circum axiculum ferreum,quem co:*
tinent chelae tigni ftatuti . Ex altero uero mobilis illius tigni capite iterij cass
tena appenfum eft tignum longum , Sc ex eo rurfus catena alterum tignum
breue:cui,cum machina fiftenda fuerit,operarius infidet , atc^ fic ipfum dess
primit.Mox ei inrjcit afferem uel tigilIum,quod fubter duo tigna pertinens
ab eis ne attolli pofsit retinctur:quo modo harpago fijbleuatus, tympa;*
numq? amplexus tam ualide prehendit,ut facpe ex ipfo fcintillac exiliat.Ha*
bet autem tignum dependens,ad quod harpago eft affixus aliquot forami^
na,in quibus catena includitur , ut ipfe quemadmodum conuenit fijbleuari
pofsit . Supra tympanum eft tabulatum , ne id aqua deftillans madefaciat,
Nam Ci madcfa(flum fuerit,harpago machinam minus retinebit. luxta uero
alterum tympanum cft palus,ex quo dependet catena , in cuius annulo po^
ftremo inclufus cft altcr harpago , hoc eft uncinatum ferrum , longu pedes
tres.Is annuIo,ad fundum tam uafis quam facci affixo , inied:us illud retinet
ut aqua effundi pofsit,hunc ut faxorum fragmenta euerti,

Tymfanumdenttttum,cj^uoieP[t(daxemfi:dtutum A» Axi$ftrtttu$ B,
, Tymi^cnumc^uoiexfufisconflat C Tym^anum froj^eidii^fum D,
Tym^panumc^uodexorbihusconflat E. Barfago F.
Tignummohik G, Tignumhreue H« Alterharj^ago U

Venas

L I B E R

Venas autem illis quinc^ machinis e putcis extradias uel e cuniculis eueii
<Jlas metallid de montibus aut deuehunt , aut detrahunt aut derjciunt. Mo^

I 3 ftrates

ii6

DE RE METALLICA

ftratesipfas in capram,trahaj,quam equus trahit,impofita, conijcientcs hyc
me de montibus,qui non admodum alti runt,deuehunt. Carni uero rifdem
temporibus hybernis eas in (accos , e corio facftos.ingcrunt : quorum duos
uel tres imponunt parusc trah^c, qucc priore parte akioT eft , pofteriore hu^
mihoncjuibus faccis animofus uccftor non fine uitx periculo infidcns traha
de monte in uallem decurrentem baciIIo,quod gerit in manu,regii . Eam a:
nim ucl nimis celeriter decurrentem oppofito fiftitrucl alid , quam quo de^
bet , deflecfletem eodem in uiam reducit. At Norici quidam hyeme eafdem
in {accos,e fetofis pellibus fliillis cofe^flos^colligunt ,& de altifsimis monti^
bus,quos equi,muli,afini nequeut fcandere^detrahunt. Eorum uerd faccos
uacuos robufti canes clitellarrj, his rebus afTuefacilijferunt in montes:uena^
tum plenos Sc loris conftri(fi:os atcp ad funem alligatos homo , eum in bra?
chium uel pedlus inuolues, per niues detrahit ufcp ad eum locum , in quem
equi,muli,afini clitellarf) afcenderepofTunttubi uenapjC faccis fuillis ere(flac,
inrjciuntur in alios faccos^e lineo panno bilice uel trilice facflos : qui iumen^
torum clitellis impofiti deferuntur in officinas , in quibus uensc uel lauatii*
tur uel excoquuntur.

Trdhacuiimfofitaehcaffa A» TrAhdcuiimf^ofitifuntfacci B. Bacillum C
Canes chtelUri^ D» Saceifuilliadfunemalligati E.

LIBER SEXTVS I27

Si uej-o equi,muli,a(ini,clitellarr) montes fcandcre poflunt, eorum clitel:;
lis primo facci linei uenis replcti imponutur : quos anguftis montium urjSi
qux ncc plauftra nec trahas rccipiunt,in ualles , rupibus altis & diftkilibus
aditu fubicdas deferunt. At in rupibus, in quas iumenta fcandcre non pof;
funt,decliues collocantur longae capfac patentes ex afteribus fa(n:x,& tabel
lis tranfucrfls,ne concidant,diftind:ar.In has uenac cifi)s,quibus unica cft ro
ta,adue(flas coni^ciuntreascp in planiciem deuolutas , 3C uel in faccos Iineos
coUecflas iumenta clitcllis defcrunt , uel in trahas aut plauftra conie(ftas de*;
uehunt . Ciim autem aurigac uenas de arduis montium cliuis dcuchunt bi*:
rotis utuntur cilijs, quac a lergo trahtint duos arborum truncos in terra de#
tninros:hi fua grauitate renitentes pronum grauium cifiorum, qucc in capfis
tienas contincnt,decurfum impediunt : qui ni eftent auriga: frpius catenas
rotis implicare cogerentur.Sed ciim rjdem auriga:' uenas de montibus , qui
carent iftiufmodi cliuis,deuehunt,plauftris, quorum capfaj duplo funt lon
giores quam cifiorum,utuntur : utrarumcpafteres ita coagmentati funt, ut
ciim uenac rurfus ab aurigis de plauftris excutiendx funt ^ leuari Sc diftolui
pofsint. Nam eos tantummodo repagula coercent. Aurigas uerc) uenarum
plauftra triginta uel fexaginta de dominis conducunt deuehendk: quorum
(ingulorumnumerumprarfesofFicinacinbacillofignat.Sed qua:dam ue^*
nae,potifsimum aute plumbi candidi , ^ fodinis extracflac in ocflo partes uel
nouem,fi domini fodinac dominis cuniculi dant nonas , diftribui folent : id
rarius fitmodulis , facpius capfis:quac ex tignis contiguis , Sc qua ad cauum
conuertunturpIanis,funtconfe(flx.Dominus uero quifcp eam par*
tem,qn2c ei fortito obtigit,auehendam,lauandam,
cxcoquendam curat,

t,<[ui clitelUrtj A» CifftlongainrHfeieclimlocata B»
V.ius tahellte C, Cifiumcuiunicde^rota. D, Cifiumhirotum E*
Trunciarhorum F, Fl^ujirum G, Ve «<j Je pldMJJro ex"
cuiitur H, Rep<fg«l4 i, PnefesofficinttfUulirorumntt-
merm in hacillofignins K, Ct^fa in ^Mts uencf dijiri'
huend<e in^ciuntur L*

1 4 In uafa j

liS

DE RE METALLICA

In uafa^qua: quincp hai: machinac trahut,pueri ucl uiri tcrras Sc faxorii fra
gmetabatilhsinr)ciunt,uclmanibuscadei]rdcmingcrunt;undeingcft:ores
iunt nominati;ea?dem uero machina: non ficca modo,ut dixi,Ieuant oncra,

fedctiam

LIBER SEXTVS. ijp

(ed etiam humida fiue aquas. Verum pnufquam cxponam uaria 5<: diucrfa
genera machinarum,quibus mctallici aquas fokun exantlarc folcnt, dicam
quo modo rcs graues, quod gcnus funt axes , cateno: fcrrc.T , tilhilx , ligna
grandia in putcos rccflos Sc profundos dcmittcdx funt . Machina crigitur,
cuius fucula^utrincp quatuor uecfles rccflos habcns,in tignis flatutis inchidi
tur,et circa eam dudarius inuoluitur funis,eiufcp caput ahcrum ad candem
affigitur,aherum ahigatur ad rcs illas graues:qux rccfta fcnfim opcrariis re^:
nitentibus dcmittuntur : atcp,fi in ahqua putci parte fubftitcrint, paululum
rctrahuntur.CiuTi ucro eccdem funtgrauifsima^tuncfccundii hancmachi;:
nam altera ei prorfus afsimihs erigitur,ut & oncri roborc pares fint, & id i^
pfumfenfimdemittipofsit:quinetiamintcrdumiifdcm de caufis trochlca
fiinicuhs ad trabcm rehgatunper cuius orbiculos dudarius funis tradudlus
defcendit Sc afccndit.

ShcuU A, YeResreRi b, Tignaflututa C* TunisT),TTOchle(tE,tignaiemittenia F»

Aqua: auteni ex putcis aut cxtrahijtur,aut hauriuntur . Extrahijtur uerc)
in uala ucl utres aquarios infufic : hos potifsimii trahit machina , cuius rota
duphccs habet pinnas:illa quinq; machinx ia explicatsc : quan^ quarta in
quibufdalocis etia utres mediocres trahit: at hauriutur fitulis uel orbiculis,
quib. foramina funtjUel pifis ♦ Cum aiit paucac funt, aut extrahixtur in uafis:

authau

t.--^. /■>

l^O DE RE METALLICA

authaiiriutur fitulis ucl orbiculis: cum mukcc,ucl cxtrahiitur in utnbus,uel
hauriiJtur pihs.Sed primo machinas fituhs aquas cxantlatites in mecliij pro
fera, quaru tres fiant fpccies : prima fic fc habet.Loculamentu quadrangulu
totii conftat ex cancelhs ferreis,ahij pedes duos et dimidiij: lonojj ite pcdes
duos dC dimidiii,ac infuper fextantcm Sc quarta digiti parte: latij quadran*
tem SC fcmucia:in quo funt tres axiculi ferrci Itrati, c]ui in catillis uel latis cir
culis ferreis acie temperatis uerfantur : atct; quatuor terrea tympana: quoriJ
duo ex fufis confl:ant,totidefunt dentata.Circij axiculu infimu extra locula
mentum eft rotula Iignea,ut propcnfior ad motu fiat:intra loculamentii mi
nus prioris gencris tympanii, quod ex o«flo fufis,fcxtante 8c femuncia loni:
gis,conftat:circij alterii axiculu e loculamcnto no cminentem,ac iccirco tan
tijmodo longii pedcs duos 8>C dimidiii,uncia,atcp tertia digiti parte, cft alte
ra parte minus tympanii dentatii,quod habct ©(fto 5<: quadraginta dcntcs:
altera maius prioris generis tympanii , quod cx duodccim fufis, quadrante
longiSjConftat.Circu aiit tertiij axiculij,cra(rum uncia &C tcrtiam cius parte,
eft maius tympanii dentatij cx eo undiq^ pcdcm aflurgcns:quod habct diij:
os ct feptuaginta dentes:utriufq5 ucro tympani dcntibus funt cochIca?:qua
ru ftrigcs in tympanorii ftrias aguntur, dc contra carij ftria; in eorunde ftri#
ges,ut m fracflorii locum ali] reponi poisint.Tam aiit dcntcs quam fufi funt
acie temperati : at (upremus axiculus cx loculamcto cxtans ita artificiofe eft
inclufus m forma alterius axiculi , ut unus cfte uidcatur : is pcr rcccptaculu,
ex tignis copofitum, quod cft circii putcu penetrans,in unci ferrei,in craftb
trunco qucrno inclufi,orbicuIo,ex mcra fcrri acic fa(n:o,uerfatur : circij cum
axiculii eft talc tympanii^qualc habct machina: pilis aquas haurientes:cui Q
militer funt fibula? ter curuata?:quib.quia fcrreac catenar ducflarisc annuli in
ha^Tcnt^tam magnii onus cam rctrahcrc no potcft:qui annuli no ficuti ca:te
rarii catcnarii annuli funt intcori , fcd quifqj fuperiore parte utrincp curuaj:
tus fequcnte recipit:quocirca duplicis catcnx fpccicm gerit : qua uerd alter
alterii recipit,fitulac,ex laminis ferreis uel xreis facfla:, femicongiales ad eos
loris alligantunquare Ci annuli fuerint centij,totide crunt fitulae aquas cffe:*
rentes:eariii aiit ora extant , &: operculis teda funt , nc aquas effundant ciim
putei fucrint decliues . Nam cum re(fli fuerint, fitulx opcrculis nccefte non
habent.Itacp uecfliarius infimi axicuh caput in ue(fi:is forma includens eum
fimul cum tympano ucrfat : cuius fufi couertunt altcrius axiculi tympanum
dentatij. Qtionia uerd unacum ipfo circumaguntid,quod ex fufis conftat,
hi rurfus fuprcmi axiculi tympanii dcntatu uerfant atqj altcrum , cui fibula;
funt infixar : quomodo catcna fimul cum uacuis fitulis demittitur iuxta ue<:
nac fundamentij per annulii paululii copreflluTi in lacuna ufq? ad imii Iibra:#
mcntum : cuius tympani axiculus ferreus utrincj? in crafsi fcrri catillo uer{a«=
tunin quo tympano catena inuoluta fitulis aquas haurit : quas plcnas iuxta
ucna? tecftii cxtrada peruchit fuper axiculi fuprcmi tympanij,ac fcmpcr trcs
fimul inuerlas ac]ua cffunderc cogit in labrii ex quo effluit in cuniculi cana^e
lem. Veruntamen talis machina minus eft utilis,qudd,ciim finc magno im*:
pendio conftrui non pofsit,paucas aquas effcrat:8<: quidem tardius , ut eti*:
am ca:tera: machina: quibus plura funt tympana,

LocuU/

LocuUmentum A, Axicuks mfimus B. RotuU C. Tympunumciuoiexfufis xjt

conflitminus D. Axiculusaher E. Tym^nnwndmatummmus F. T;ympdnHM
auodexfujiscons^tmms G. AxicHlHsfMpremKj H. T^ympdMMmdenrdtMmmdiHS h
Catillus K. CircnlMs Ut«J L. Rece^tacuUm M, Truncusfiernus N, Vncns
ferreus o. OrticHlHs P* T-ymptfnum/ifperiKS Q.. hhul<£ R. C^tend S.
Anmdi T. Sitnk V. Ve£lis X. LiiirdmentMm/iMet^fmpdnKminfenMS T.

IjX DE RE METALLICA

Altcra iftius generis machina,paucis uerbis a Vitruuio defcripta, congi
ales fitulas citius efFert. Atc^ proptcrea ad aquas cx puteis , in quos multa:
continenter influunt , hauricndas utilior cft quam prima:ea ferreo locula»»
mento tympaniCcp carens habet circum axem ligneum rotam, qua; a calcan
tibus uerfatun Axis aute diu,qu6d careat tympano,durare non poteft : cxa
teris primjc fimilis eft,nifi quod duplicem habeat catenam ab illa diuerfam»
Fibulas autem in huius machina: axem , ut in aliarum tympanii infigere de*
beC,quos alt) fimpliccs,alfj ter curuatas cfFiciiJ(t,fed uthk^ quatuor cuipidc»

RoM ^K<e 4 c«IctfWtjt«J «er/dt«r A. Axis B, Cateittt duflex C,
Anmlus duflicii catente D» Smdce E» tihuUfm^lex F,
rihula ter curuata G,

Tertia,qua! longe prxftat duabus iam expofitis,fabricatur cum riuus ad
fodinam deduci poteft : cuius impetus pinnas percutics circumagit rotam,
quam habet loco rotac a calcantibus uerfatac^quod ad axem attinet , fimilis
cft feciida: : quod ad tympanum,quod eft circu axem,catenam,libramentij
primsc.SituIas uero habet multd capaciores quam etiam fecunda.Sed quia
fitulcc citd frangi {blent,metallici rard his machinis utuntur: maluntcp pau*
cas aquas quincp primis machinis extrahere uel fiphonibus exandare , mul
tas uel pilis per fiftulas haurire uel in utribus item extrahere,

RoM

LIBER SEXTVS.

Roticuiusfinnisim^etusrmfercurrit A. Axis B. Emtym^itnum
incjuodfihulcefuntinfixtt C» CAtena d* Annulus S*
Sitnl* ?♦ Lihramentum G*

»33

Verum dc primo machinarum genere {atismunc alterum, hoc eft fipho*
nes aquam {piritu tra^flam orbiculis haurientes exponam : quorum feptem
funt formx:qua2 hcet ftrudura inter fe diffcrant,tamen eunde utilitatis fruis
flum metalhcis pracbent : quaquam aha aha maiorem. Primus fypho fic fit.
Super lacunam ftatuitur contignatio:ad quam fiftula una uel dua;,quarum
akera in altera incluia eft, in lacunae fundum immiflac fibulis ferreis cufpida
tis 8c utrinc^ dircifto deorfum uerfus adis affiguntur,ut immotac maneant:
inferioris autem fiftulac inferior pars inclufa eft in trunco , alto ad duos pe^
des : is fiftulac inftar perforatus ftat in fijndo lacunx : fed inferius eius fora*
men ligno tereti occluditur : idem truncus circumcirca habet foramina, per
qu32 aqua in ipfum manat.In fuperiore uero eius parte excauata, d una fiftu
la fiierit,pyxis fcrrea,uel acrea,uel orichaIcea,paImum alta , fed fundo cares,
induditur : quam foricula rotunda tam ar(fl^ claudit,ut aqua furfum ipiritu
du<fJ:a relabi non pofsit : iin duac fiftulac fuerint,qua coniunguntur pyxis in
inferiore incIuditur,fijperioris apertura uel fiphunculus ad cuniculi canales
pertingit.Itac^operarius impigeradlabores, in contignationis tabulato

m ftans.

,^4 ^^ ^^ METALLICA

ftans^pilum in fiftulam dcmiiTum intrudit ac retrahit : ad eius pili {ummum
eft uecflisamum eft calceo indutum:fic uocatur corium turbinis fere figura;
nam ifto modo fiitum eft,ut inferiore parte,qua ad pilum,in ipfo inclufum,
affioitur,anouftum fit:fuperiore, qua haurit aquam , pateat, Vel orbiculus
ferreus,dioitum craflus,aut ligneus,fex digitos craiTus, utcrc^ longe calceo I

pra:ftans,ad imum piIi,quod per eam penetrat,clauo ferreo traied:o affixus
eft,autin eadem,in cochleae figuram formata,incIufus:qui orbiculus fuperi
uscircumcircacoriote(flusquinc^autfex foramina habet uel rotundauel
lonpiufcula,qua: uniuerfa ftellae fpeciem exprimere uidentun Habet etiam
eandem,quam fiftulac foramen,Iatitudinem, ut tantummodo in eam demit
ti dC rurfus attoUi pofsit» Cum autem operarius pilum furfum uerfias trahit,
aquam orbiculi foraminibus,cuius corium tac deprimit,hauftam, ducit ad
aperturam uel fiphunculum per qucm efrluit : foricula uerd pyxidis aperi#
tur,ut aqua,quac in truncum influxit, fpiritu ducfla denuo afccndat in fiftu#
lam:cum idem operarius pilum intrudit,foricuIa clauditur, ut orbiculus itc
riim aquam haurire pofsit.

ticuM A. Fijinl^e B. Conngnatio c, Truncus D»

Tonmind trunci E. HoricuU T, Sifhunculus Q* Fihm U»

tiusueRis U Calceus K. OrhiculushahensforaminA

TOtunia L* OrhiculushdhensforamintilongiufcuU M,

Corium N» Hicterehratfti^itesCfexeisji^uUsficit O» 1

Tfrel>r4,c«tcocWwfA P» Tcrc l»r4 Utwr Q,

Alteriufi

I

LIBER SEXTVS.

«3$

Altenus fiphonis piliim facilius comotumdircdlo^dcorfum fcrtur,&:fur
fum refcrtunqui fic fit.Tigna duo fuper lacunam collocatunalterum prop^

m i dcxtrunl

1^^ D E . R E: \M 'e:t al; t r ca

dextrum eius latus , altcrum propc finiftrum . Ad hoc fiftula: fibulis fcrr^l»
affiountunad illud ucl ftipcs chclas habcns pcrforatas,ucl tignum iupcrius
excauatum,ut pro chcHs fit. Axiculus autem fcrrcus pcr tigni cuiufdam fta<:
tuti latius & ronmdum foramen,quod in cius mcdio cft,pcnctrans in chcla
rum foraminibus fic includitur,ut ipfc quidcm mancat immobilis , tignum
ucro circa cum uerfetur intra chelas: iii cuius tigni altcro capitc fupcrius pii:
li caput cft incIufum,fcrrcoc^ clauo transfixumrin altero uccflis itcm (liperLs
us caput.Infcriori ucrd manubrium eft ut cd firmius manibus tcneri poflit»
Itac^ cum opcrarius uetflem fi.irfum trudit , pilum in fiftulam impellit : cum
retrahit ucd:cm,cx fiftula pilum extrahit:atqj ita pilum itcrum aquam, orbi
culi foraminibus hauftam,ducit ad fiphunculum , pcr qucm cffluit in cana^*
Icm.Hic autcm fipho,ut etiam fequens, quod ad piIum,orbicuIum,truncij,
pyxidem,foriculam pertiriet,eodem modo,quo primus,fe habet»

Tignumjiatutum A* Axiculus B* Tigtiumcjuoicirca axiculutn
uerfatur C» PiImw d, Ve^iis E* AnnulKSj<^uo du£ fijiula
coniungifolent F*

. Tertius fipho iam didi nonihil diffimilis eft. Loco enim ftipitis duo ftai
tuuntur tigna circa fummum perforata ; in quibus foraminibws axis capita

ucrtuntur

riBER SBXTYJ. Ij^

ucrtuntur.In medio eius axis duo tigilla funt inclufa:in quorum altcrius ca:<
pite infixum eft pilum:ad akerius uero caput affixum eft tignum oraue, (ed
curtum,ut protrufum intcr duo illa tigna ftatuta moueri, atcp quafi ire 8c re
dire pollit.ld tignum ciim protrudit operarius , pilum ex fiftula extrahitur:
cum fua ui redit,intruditur:quo modo aquam,quam fiftula concipit,pilum
orbiculi foramiiiibus hauftam exprimit per fiphunculum in canalcm.Sunt
qui uecftem in locum tigni curti fijpponunt : ueriim hic fipho,ut etiam pro*
ximus fijperioriminus quam cacteri,in mctallis cft ufitatus.

Tignajiitma a. Axis B. TigilU c. Tdum b.

Tignumcunum E. Canalis F. Yltcieiucit a<^uim e

tanklicffluentem^neinfo^fiisa^isinjlutit G.

?-.£

Quarta fiphonum fpecies fimplex non eftjfed duplex: ea fic fe habet.Sc^
xangulus truncus faginus , longus pedes qumcp , latus duos 8>C dimidium^
craflus fefquipedem in duas partes fecatur: quac fecundum , ferreum axicu^
lum,in eis collocandum diftribuuntur , dc tam alte 8c late excauantur , ut in
ipfis uerfari pofsit:cuius axiculi pars,qu2c in truco includitur, tota teres eft,-

m 5 eiusc^

1^8 DE RE METALLICA

ciufq? extrema,qux pro codace eft^reda exiftit/Deinde altitj.idine pediSrfe
Odct^rurfuscK rc<fla proccdit;qua pilum teres ex eo dependet^Pollea tam ai
furoit altc quam refedit,itcrum'c^ paululiim reda proccdit.Deinde akicudi
ne pcdis aflurgcns rurfus recfta procedit: qua alteru pilii tercs ex co fufpen*
fum cft,Poil:ea tam relidet alte quam aftlirrexit: tum eius altera pars^quac i^:
tcm pro codace eil:,re(fla exidit : qux, quia ex trunco extat,ne aqua, in eum
tracHra , erumpat duabus bracfteolis ferreis orbiculi figura , cum quibus duo
coria eiufdem fiourac 8>C magnitudinis funt coniun(5la,cauetur : quorum al^:
ter intra truncum , alter extra,circum axiculum cft. Poftremd fequitur pars
eius quadranoula duo habens foramina,in quibus duo bacilla ferrea inclu^
duntur,eorum'q5 capitamaflulis plumbeis aggrauantur,utaxiculus ad mo
tum fiat propenfior,QLii,poftquam eius caput in forma uecflis fuerit inclu:«
fum,facile circumaoi potcft.Superior autem trunci pars eft humilior: inferi
or,altior : illa in mcdio femel fiftula! modo,cuius foramen fimplicem habe*
atlatitudinemrecfladeorfumperforatur^hcccbisjnempc ad utrunc]^ latus
item reda dcorfum duarum fiftularum modo, quarum foramina duplicem
habeant latitudinem:quaE trunci pars imponitur duabus fiftulis,in eum fii:J
periore parte inclufis,infcriore in truncos,in lacuna ftatutos,quibus forami
na funt,pcr qujc aqua: in eos influunt,penctrantibus. Deinde ferreus axicu
lus in trunci cauo locatur,duobus pilis ferreis, qua? ex ipfo dependent , per
cius foramina demifsis in fiftulas altitudine pedis: utricp pilo inferius eftco
chlea,quaE craftam laminam fcrream,in orbiculi figuram formatam & fora^?
minibus plenam,atc|j corium,quod eam tegit,continet , ut fiftula altera py*
xidem,cui cft rotunda foricula eam claudcns, Tum fuperior trunci pars fu*
pcr inferiorem cx omni parte congruenter aptata imponitun8(: qua coiun*
ountur latis & crafsis laminis fcrreis cinguntur, paruis cuneis latis item fer:;
reis adadis coercentur,fibuIis uinciuntunin ea fuperiore trunci parte fiftiu:
la includitur : quam altera excipit,eamcp rurfus tertia,at(^ deinceps afia ali^s
am ufcp dum fuprcma ad cuniculi canalem pertingat , Itacp ciim uecfharius
axiculum uerfat,pila uicifsim laminis hauriunt aquas , Quod quia celeriter
fit,& duarum fiftularii,fupra quas truncus eft ftatutus, foramina duplo ma
iora funt quam foramen fupra truncij ftatutar , nec alte pila hauriuntaquas,
inferiorum impetus contincnter fuperiores afcendere 8C ex fupremae fifhie;
lac apertura in cuniculi canalem effluere cogit, Qiionia uerd truncus ligne^
us rimis fathifccre foletjfatius eft eum ex plumbo,uel acre uel orichaleo eon
fiato conficere,

Tr«nc«j A» Trunci^irslnferior B» Liufiem]^arsfuperior C,
hhula D» Tiiiulafubtrunco E, liliulifupertruncumfta-
tuta F. Axiculusferreus G, ?ila H. Eorumlaminte or-
Ucuhfigura L, Cori^ K. Toraminaaxis L,
^acillaciuormcai^itamafjulisflumheisfuntaggraMtA M,
Vca»s N,

S E X T V 5.

m

4 Quarta

Ij^O DE RE METALLICA

Quarta fiphonum fpccies minus fimplcx eftmam conftat cx duobus uel
tribus fiplionibus : quorurri pila attoUit machina , quam uerfant homines:
etenim cuic^ pilo eft dcns , qiierri fijcula? bini dcntes uiciiTim tollunt . Eam
duo uiri robufti,ucl quatuor^cogunt.Sed ciim pila decidunt in fiftulas, eo*
rum orbiculi hauriuni aquas : cum attolluntur^eafdem aquas cxprimijt per
fiftuIas.Cuiufcp aiit pili fuperior pars,qux iri foraminibus tignorum tranff
uerfariorum continctur,quadrangula eft,& crafla atc^ lata femipedem : rcli
qua,qu£e in fiftulas incidit , & ex alio Hgno feda cft,tota teres . Horum triii
fiphonum quifq? ex duabus continentibus fiftulis,ad tigna putei afFixis,c5
ponitur. Vcriim hxc machina altius aquas haurit,utpote adpedes quatuor
SC uiginti, Si foramina fiftularum magna funt duo tantum modo fiphones
fiunt : fi paruaCjtres : ut utroqj modo machina oneri par efle pofsit.ldem de
casteris machinis earumcp fiftulis fentiendum eft. Quoniam uero hi fiphotf
nes ex duabus fiftulis conftant,pyxis fcrrca,ut etia prius dixi,cui eft foricutf
la ferrea,non includitur in trunco , fed in fiftula inferiore : Sc quidem ea par
le, qua ad fuperiorem adnetflitur : atq? ita pili pars teres fuperioris tantum*
modo fiftula: longitudinem habet.Sed hanc rem mox planius expUcabo*

TiUdens A» Sncultt ^.entes B» Tili fttrs fuj^erior quairan/
guU C, Eiufdemfnrsirferiorteres D. Tigm tranfuerfi
firi4 E. liftul* f» iiusAfertwd G* dntilii H*

Sexta

LIBER SEXT V $/

»4*

is t^' ■»^'^'^:;>"^':^^^>'^f'i^^'i^'-"^i^y^.^:

mp^PW^-y'-^'^^''-^'^"- -lipi

Sextafiphonumformaprorfuscademefret qusc quinta , nifi profucula
ftkem haberet,eamc|5 non homines uerfarent,fed rota , quam aquaru impc^
fus,eius pinnas percutiens circumagit : qui quialonge fuperat uires huma*
nas hsecmachina aquas cx puteo ampUus centii pedes alto orbicuHs per fi^

^^i DE RE METALLICA

ftulas Iiauritjnfima aut non modo huius fiphonis,fed etia ahoriji infimac fi^
ftulx pars,ne rcfepmina hgnorij,uel ahud quidda,in fe trahens forbeat, ple
runCK includi folet in corbe crafsis uiminibus contexta , dC in lacuna pofita,

Rotrf A, Axis B, TrHncuscuiinfiliitinjimttjiliuU C, Corhiscircundanstruncum D.

/ ; /' illll!: '■'■'' q-ffjffi;:r^;S^^qT|i^^ / >,:W/'/(^,

LIBER SEXTVS, 143

SeptimafipIionumrpeGiesabhincannfs deceminuenta cumomniuma
ximeartificiofaS^durabilis&rutilisfit^fine magno impendio confici po*
teft^ea conftat ex pluribus fiphonibus:qui fimul,ut proximi, in puteum no
de{cendunt, fed alteralteri quodammodo fijbrjcitur: etenim Ci tresfijerint,
ut efle folent, ultimus exorbct aquas putei, Sc eas in primii lacufculij effum:
dit:fecundus ex eo rurfus exhauftas in fecundum transfundit: tertius in cu*
niculi canalem : pila horum fiphonum omnium rota pedes quindecim aita
attollit paritcr paritercp derjcit:quam eius pinnx , ab impetu riui , in monte
dedu<fli,perculfjc,cogunt uerfari:rotac radrj in axc , longo pedes fex , cralTb
pedem,inclufi funt:cuius utruncp caput circulo ferreo cingitunfed in alterii
quidem infixus cft codax , in alterum uerd ferru , ut codacis pofterior pars,
craflum digitimi Sc tam latum quam ipfum caput eft : quod tamen teres 8C
circiter digitos tres craflum primd longitudine pedis recfla extat , quatenus
obtinet locum codacis : mox curuatum &: quafi lunatis obfiquatum corni^
bus altitudine pedis afiTurgit^deinde rurfus pedcm re<fla eminet:quo modo
fit ut hxc pars re(fla,cum in orbem uoIuitur,uicifsim fiat pedem altior 8c hu
milior quam illa.Ex hac pofteriore ferri teretis parte pendet primum pilum
latum:ip(a enim in fuperius iftius pili caput perfiDratij,ut clauus fcrreus pri^*
marum chelarum in inferius infigitur.Ne uerd pilum ex ea'excidat,ut facile
cxcidere poteft,&r,ciim neceilitas id poftulat,eximi folet,quod eius forame
latius fit quam ferri pars,utrincp clauo ferreo,in ipfam infixo , coercetur: ne
f| atterant caput pili braAeis ferreis uel corrjs intermedrjs cauetur : tale pilu
primumlongijeftcirciterpedesduodecim,reliquauerd duo pedes fex8>C
uiginti.Sed quodcp latum eft palmum,crafl[um digitos tres : utracp cuiufq^
pars lata tecfla & munita eft laminis ferreis: qusc cochleis item ferreis conti^
nentunut pars,quac uitium fecerit,refici pofsit. At chelx in axiculum inclu*
(ac funt tcretem,longum fefquipedem,crafl!um palmos duos:is utrinc^ cin^:
gitur circulo ferreo,ne codaces ferrei, qui in tignoru armillis fcrreis uer(an=«
tur,ex eo excidant: ex quo axiculo utracp chelarum pars lignea eminet lon:»
ga pedes duos,Iata d>C crafla digitos fex . Altera ab altera diftat palmos tres:
utriufqj rurfus pars tam interior quam exterior etiam laminis eft ferrata . Iii
chelas uerd claui duo ferrei teretes et crafsi digitos duos fic infixi funt,ut im
mobiles maneant. Eorum pofterior per primi pili lati inferius 3C fecundi fu
perius caput perforatum 8c immobile penetrat . Prior aute fimiliter immo^
bilis per ferreum primi pili teretis caput item immobile Sc deflexum. Iftiuf^
modi pilum quodcp longum eft pedes tredecim, craflum digitos tres, 8C iii
priorem cuiufq^ fiphonis fiftulam defcendit tam profijnde , ut eius orbicuis
lus foricula pyxidis fere attingat , Quod cum decidit in fiftulam,aqujc, pcr
orbiculi foramina pcnetrantes , corium attollunt: cum fubleuatur , eaedem
corium,quod ipfas fert,deprimijt.Foricula uerd pyxidem , ut foris ianuam,
claudit. At fiftular coniunguntur duobus circulis ferreis,palmum latis,altes:
ro interius,altero extrinfecus , Sed interiore utrincp acuto ut in utramcp fi'*
ftulam penetrare Sc eas cotinere pofsit. Qiianqp nunc fiftulas carentintcrio
re circulo:fcd habcnt commiiTuras^quibus iungiitur.Etenim fuperioris imf
ferius caput cotinet,inferioris caput fupcrius: utrunc^ enim ad akitudinerrt

feptcm

,44 DB RE METALLICA

feptem digitoriim cxcifum eft; ueru illud interius,hoc extrinfecus,ut alteru
in alteriJ inire pofsit,cum pilu incidit in priore fiftula^foricula illa clauditur:
cum extrahitur,aperituriUt aquae pateat foramen. Vnufquifc]^ autem iftiufis
modi fiphonum conftat ex duabus fiftulis : quarum utracp longa eft pedes
duodecim:utriufc^ foramen latu eft digitos fcptemJnferior in putei lacuna
uel in lacufculo Collocaturi, eiusc^ foramen inferius obftrUitur ligno tereti :
fupra quod fiftulaf circumcirca fex funt foramina , per quac aqua in eam in^
fluit. At fuperioris fiftula; pars fuperior aperturam habet altam pedem,Iata
palmum,pcr quam aqua cffluit in lacufculum uel in canakm^quifcp lacuicu
lus longus eft pcdes duos , latus Sc alius unum ♦ Quot iiero funt fiphones,
tot funt axicuIi,tot cheIac,tot utriufq^ generis pila * Sed (i tres fuerint fipho*
nes duo tantummodo lacufculi funt , quod lacuna putei Sc cattahs cum*culi
in duorum locum fucccdant» Hxc autem machina fic aquas ex putco hau^
rit:rota uerfata primum pilum attoUitrid fublcuat primas chelas:atcp ita eti*
am fecundum pilum latum SC primum teres. Deinde fccundii latum fecun*
das chelas,& fic tertium pilum latum et fecundum teres:tum tertium pilum
latum tertias chelas 8c tertium pilum teres . Nam ex harum chelarum clauo
ferreonuIIumpiIumIatiipcndet,quodnuIIainreultimo fiphoni ufuieflc
pofsit . Contra uero ciim primum latum decidit, quxc^ chelac delabuntur,
quodcp pilum Iatum,quodq^ teres. Atc^ ifta ratione uno eodemcp tempo^
re aqua in lacufculos infunditur Sc cx eifdem exhauritur: ex lacuna uerd pu
tei folum exhauritur,in canalcm cuniculi tantum infunditur» Quinetia cir*
cum axem longiorem dua^rotac fieri pofliint fi riuus tantam aquarum copi
am fuppcditaucrit,quanta eas ucrlare pofsit:atcp ex utriufc^ ferri tefctis par
tc pofteriorc unum uel duo pila lata appendi poiTunt: quorum quod^ tri<r
um iyphonum pila comoueat, Poftremd ncccfle eft puteos,e quibus aquac
fiftulis hauriuntur,cflc redos . Nam omnes fiphones, ut ctiam alia; machi*
na: tra(floriap,quibus fiftula? funt,aquas minus alte hauriunt,fi fiftiilae obli*
que in obliquis puteis Iocantur,quam fi reda in rcdis ftatuantur.

Tuteus A* Vltimus fifho B, tacufcuhi frimus C, S eeunius fi fho D,
Lacufcidusfecundus E. Tertiui fifho F, Cintlis G. ferrumimxe
inclujum H, Frimumfilumlitm U Secundum filumUtum K»
TertiumfihmUtum L, Frimuntfilumteres M. Secundumfllum
ttres N, TertiumfilHmteres o, AxicuU P, C|jfl<f c;^

LIBBR SBXTVS

«4?

" Vcrum fi riuus tantam aquarum copiam , quanta machinam proxime

cxplicatS uerfiirepotcft,non ruppeditat,quod uel natura loci fit, uel arftiuo

' n tempore'

^^^ DE RE JM E T A.LL I C A

tempore,quo <3iuturnac ficcitates fuerint , accidit , machina conftruitur, cui
tam humilis dC leuis fit rota,ut eam tantuli riui aqua circumagere pofsit: t3La
demincanalemdecidens abeodelabiturininferioris machinsc rotamaha
et arauem,qu2e fiphonibus e profundo puteo aquas haurit.Qiiia uerc) tam
exigui riui aqua alteram rotam fola uerfarc nequit , eius axis initio ue(flibus
a duobus opcrarrjs circumagitur, fed quamprimum aquas fiphonibus hau
ftas in lacum efFuderit„eas fuperior machina fuo fiphone haurit , & in ahe^
rum canalem efFundit,ex: quo etiam influunt infcrioris machinas rotam , eia
uscK pinnas percutiunt , Tam autem ha? aquac quam riui canaHbus iftis de*
diuibus in altiorem illam Sc grauiore inferioris machina; , quac duobus uel
tribus fiphonibus aquas ex profundiore putei parte haurit , rota dedudac,
eam pollunt conuertere,

Machince fu^erioris Tot/t A* liusfij^ho B. tiuftim canalis C.

Machmce inferioris rotK D. Liusfi^hones E. Altercanalis F.

Si uero riuus tantam aquarum copiam fuppeditat,quanta ftatim rota aU
tam 8c grauem uerfare poteft,tum ad alterum axis caput fit tympanum den
tatum,id uerfatum circumagit alterius axis tympanum , quod ex flifis con*=
ftat,ei fubiecflum: ad utrumq^ eiufde axis inferioris caput fit ferrum teres,8d
quafi lunatis obHquatum cornibus, in iftiufmodi machinis ufitatum . Haec
autem quod utrin<^ fiphonxim ordineS habeat permultas aquas haurit/

Axis

LIBBR SIXTrS

Axfs/«perior A» Rotacumfinna^mimj^ctusfercutits, TymBanunt
dentatum C» Altcr4xis D. Tymj^dnmciuodcxfufnconf^at £.
Ferr«mrcres!iXc«r«<it«m F. ScpbonMm ortimej G;

147

n z

At

l^$ DE RE MET-ALLICA

At ina<:hinarum,qux pilis aquas ltaiiriut,iteni fex funt forma; nobis no:?
ta?:quarum prima fic fe habct.Sub fummo tcrrzc corio ucl cuniculo foditur
caucrna,ac undicp robuftis tignis SC afleribus fubftruitur , ne ruyiis ucl ho^
mincs opprimantur ucl machina frangatur » In ea cauerna fubftrud:a collo*:
catur rota , in axi angulato inclufa » Axis autem codaces ferrei in dimidiatis
catilHsitemferreis uerfantur:quiin tignis admodii robuftis inclufi funt.
Rota uero plerunc^ alta eft pedes quatuor et uiginti,rar6 triginta,nihil di(^
fimilisadmolendumfrumentumfebricatae^nifiquodpaulo fit angufbor:
axi ab altera parte tympanu eft in medio circucirca excauatum,in quod mul
tar fibulae ferrezc quater curuatae funt infixscrin quib.quia annuli inhacret ca
tena dud:aria per fiftulas extrahitur ex lacuna , rurfusc^^ in eandem demitti*
tur per tigna excAuata ufcp ad ad imum libramentum : orbis eft ferrcus cir*
cum axiculum ferreumrcuius utcrc]^ codax in crafli ferri,ad tignUm affixi,ca
tillo ucrfatunin quo tympano cat^na inuoluta aquas pilis hauftas per fiftu^s
las cftert.QuaECp fiftula quinc^ ferreis circulis palmum latis & digitum craf
fis cingitur : qui acqualia eius fpacia diuidunt & mUniunt, eorum primus ei
communis eft cum fiftula antcccdente in qua includitur : ultimus cum coru
fequete,qua: in ea incIuditunquaEC^ fiftula,excepta prima,fumma parte exs;
trinfecus circumcirca longitudine digitorum feptem crafsitudine frium ex*
cauata cft,ut in eam qiiae antecedit,in{eri poftit:quarcp , excepta ultima,ima
parte interius circumcirca pari longitudine , {cd craftitudine palmi , refec!la
eft ut eam qux fequitur reciperc poflQt : quae(^ ferreis fibulis ad putei tigna
affioitur, ut immobilis mancat.Pcr has continentes fiftulas aquar pilis catetf
nsc ducflaria; ex lacuna extrahuntur ufqp ad cuniculum:ubi per fupremsc Rc
ftulae aperturam exprimUntur in canalem per quem effluut. Pilac uerc) quaE
duciJit aquam, implicantur annulis ferreis catenaj dud:ariac : diftatc^ una ab
altera pcdibus fex : conftant ex caudac equinac pilis corio infutis , ne ferreis
tympani fibulis eucllatur: tarrtar funt ut utrac^ manu capi poffint . Si autem
hacc machina fub (ummo terra: corio fiierit collocata , riuus,qui eius circii»
agitrotam,perfubdiaIes canales (^educitunfifub cuniculo, perfubterranei^
os.Itacp rotac pinnae,ab impetu fluminis percuffe , progredietes uerfant ro
tam : atcp una cum ea tympanum : quo modo catena duAaria extracfla pilis
per fiftulas exprimit aquas . Huius machina; rota Ci alta fuerit pedes quatu^
or Sc uiginti ex puteo,alto pedes ducetos & decem,extrahit aquas: fi pedes
triginta,ex puteo alto pedes ducentos Sc quadraginta. Sed huic opus eft ri
uo cui maior uis aquarum fit..

RoM A» Axls B, Coiaces C» Armlla D. Tym]^amm E.
Anftt ferrea F. Catena duSiark G. Tigna H,
Pil* I, TcijiMlte K. Canalesriui U

Altera

LIBER SEXTVS.

U^

Altera machina duo habet tympana, duos fiftularum ordines , duas cate

na» dud:arias,quacpilis aquas exprimunt.Cxteraproximis prorfus funt fi^

J' 11 3 milia.

l50 DE RE METALLICA

milia.Hscc machina tu conftrui fblet, cum nimis multx aqusc in lacuna con
fluxerut : atcp has duas machinas uis aquarii uerfat,omnino(^ aquas trahut
aquas.Hoc uero eftindicium accretionis et diminutionis aquarum,quas in
fe continet lacuna fubterranea, fiue eas aquas hacc altera machina pilis hau^
ftas per fiftulas efFcrat,fiue prima,fiue tertia , aliauc . E trabis , qua? eft fiipra
puteum tam akum quam proftinda eft Iacuna,altera parte lapis,afler alteraj
uterqp uno fijnc appeniiis.Sed hic tamcn ferreo filo, quod pendet ab altero
eius capite demittitun&f quidcm lapis ufc^ ad oris putei latus,afl[er uero rc;*
dta per puteum in lacunam,cuius aquis innatat Js affer tam grauis eft,ut filii
ferreum,quod ipfius fibulam ferream hamulo prehendit, una cum fiine de#
orfum,lapidem furfum traherepo{sit:itac^ quo magis aqua decrefcit,eo ma
gis afl^r deorfijm fertur,Iapis furfiim:quo uerd magis accrefcit, c6 magis c5
tra afl"cr furfum fertur,Iapis deorfum.Hic ciim fere trabem contingit,quia fi
gnum dat aquas ex lacuna pilis per fiftulas eflfe exhauftas , machinas pra^fe*:
dus riui canales occludit , rotam<^ fiftit : cum ferme terram,qua2 eft ad oris
putci latus,attingit,quia fignificat lacunam eflTe aquis,qua: in eam rurfus co
fluxerunt,repletam(aqu2c enim attollunt aflTerem, atq^ ita lapis Sc funem &
filum ferreum retrahit)idem pracfecflus canales redudit: quare aqua: riui ite
rum percutientes rotac pinnas uerfant machinam , Quoniam uero operarrj
plerunqp anniuerfari]s diebus feftis rton laborant , dc profeftis non femper
prope machinam,atc^ ea,fi res hoc poftulat,continenter trahit aquas, tinti*
nabuli fonus afsidue auditus dedarat machinam hanc azque ac primam iiv
tegram Sc nulla re impedita uerfaririd ex axiculo ligneo , quem cotinent tra
bes,quaE funt fupra puteu,funiculo appenfum eft. Alter uero funiculus lon
gus,cuius fuperius caput ad axiculum religatum eft , demittitur in puteum:
inferiori eius capiti alligatum eft lignum : quod quoties axis manus pcrcu^
tiunt,toties tintinabulum comotum fonitum reddit . Tertia aut iftius ge^
neris machina tunc utuntur metallici,cum nullus riuus,qui ucrfet rotam,de
duci poteft:cuius hxc eft fabrica.Caliernam primd fodiuntrquam ctiam ro
buftis tignis 8c afleribus conftruunt,ne latera ruinas edant , qwx labefadet
machinam &hominesl2cdant, Atfuperiorem cauernatr partem contcgunt
tignis:ut equi machinam trahentes per ea pofsint incedere.Deinde itcrii ti#
gna ad fedecim,Ionga pedes quadraginta,Iata & craffa pedem unum , fibu^
h's in fummo coiun<fla,in imo diuaricata erigunt: eorumcp fingulorum infe
riora capita in fingulorum tignorum humi ftratorum formis includunt , Sc
tertio quodam connecflunt^quo modo rurfus fit area circuli fpeciem habes,
cuius linea dimetiens Cit pedu quinquaginta . Per foramen,quod eft in mc^
dia area,defcendit axis quadrangulus ftatutus,longus pedes quinq^ Sc qua
draginta^crafTus 8c latus fefquipedem:cuius codax inferior uoluitur in catil
lo tigni humi in cauerna ftrati,fuperior in catillo tigni , quod in fummo fub
fibula in formis duorum tignorum erecflorum eft incIufum.Catillus inferii:
ordiftatabalterocauernarlatere,itemabeiufdemfronte Sc a tergopedes
XVII. axi ad pedem fupra inferius caput eft rota dentata:cuius linea dimctiiJ
cns habet pedes xxi r. Ea rota conftat ex quatuor radrjs Sc o(flo curuaturis.
Radi) funt longi pedes x v.crafsi 8C lati dodrantem: quorum alterum caput

inclu«

*LIBER SEXTVS. Ijt

inGlufum eft in axe,alterum in formis duorum curuaturarum,qua parte co*
iunguntur . Hse curuaturac craflsc funt dodrantem, lata? pedem : ex quibus
furfum uerfus eminent 8C extant dentes red:i,alti dodrantem,lati femipcdc,
craflTi digitos fexrqui uerfant tympanum alterius axis ftrati,id coniiat ex du
odecim fufis,longis pedes tres,latis Sc craffis digitos fcx : quod circumacftiS
uoluit axem,circum quem eft tympanum,habens fibulas ferreas quater cur
uatas:in quibus annuli catenx dudariac , qusc pilis per fiftulas haurit aqua,
inhacrent.Huius axis ftrati codaces ferrei in armillis,quac in medio tfSbium
{unt inclufe,uerlantunSupra loculamentum rotas in axis ftatuti formis ca=«
pita duorum tignoru oblique afcendentium inclula fibulantur.Eorundem
Uerd capita {uperiora fuftinet tigna tranfuerfaria duplicata,itcm iri eius for^»
mis inclufa . In altero autem tigni tranfuerfarrj capite indufum eft tigillum,
quod quaii ex dilplicato pendet: cui fimiliter inferius tignum curtum cdin
dufum.Id uerd habet ferreum clauum,qui recipit catenam,atcp ea rurfus fta
teram^Hanc machinam,quae extrahit aquas ex puteo , alto pedes ducentos
& quadraginta,duo & triginta equi circumagunt : atcp eorum ocflo quatu*»
or horis : deinde hi quiefcunt duodecim horis , &r totidem in eorum locum
fuccedunt.Talisautemmachinaadradices Mehboci montis&Tin uicinis
lociseftufitata.Quin,fireshocpoftulat,plures eiufmodi machinac unius
uenac fodiendar gratia , fed alia alio in loco profiindiore folent conftrui : ut
in Carpato monte Schemnici) tres : quarum infima Cx infima lacuna trahit
aquas ad primos canales,per quos in fecundam lacunam influunnmedia ex
fecunda lacuna ad fecundos canales, e quibus in tertidm lacunam defluunt:
(uprema cx terra ad cuniculi canales,per quos effluunt. Eiufmodi tres ma*
chinas circumagunt equi fex 8c nonaginta:qui per puteum dediuem 6c co^
chleaeinftar contortum gradibus dekendunt ad machinas: quarum infima
in loco profijndo eft coUocata:qui diftat a iubdiali terrs^ corio ad pedes fex
centos dC fexaginta,

AxUfidtms A, RouicttUta B* Hctttcs C Axis^rms
D* TymfanumyijHodconfiatexftifis E, Altcrumtymfa-
tim Ft CatenadH^aria 6» Filx H*

n 4 IBxeo^

151

DE RE JWETALLICA

Ex eodem genere eft: quarta machinac {pecies,qua! ita fit . Duo tigna fta*
tuuntur,in quorum foraminib, fuculsc capita uoluuntur; cam duo uel qua*

tuorrotf

LIBERSEXTVS. 15 3

ruor robufti uiri circumagunt : unus cnim ucl duo trahunt ucclcs^unus uel
duo eofdem trudunt,atcp ita illos iuuant. Viciffim aiit alrj duo uel quatuor
|in eorum locii fuccedunt.Sucula iil:ius machina', non ahtcr ac ftratus aharii
machinaru axis, habet tympanii , in cuius item fibuhs ferreis annuh catenac
ducHiarizc inha^rentes aquas pihs per fillulas hauriunt,ahitudine pedii o(5lo
8C quadraointa. Ahius enim eas extrahere no poiTunt humanac uireS,cjuod
labor ille maximus non homines modo^fed etiam equos d^fatiget. Nam fo
la aqua rotam,cui eft eiuimodi tympanij,continentel' potertimpellcrerplu*
res etiam iftius generis machinx , ut proximac,unius uena; fodiedx gratia,
(ed aha aho in loco profundiore folent conftrui»

Sucida A. Tympamm B. CatenitiuEidria C, Pdrf" D, Tihula t.*

Quinta machina partim tertias Cimilis eft,partim quartar.Nam a uiris ro^
bufiis ut ha:c circumaCTitur : ut illa duos habet axes, quancp utruncp ftratu,
SC tria tympana utriukp axis codaces fic in tignorii armillis inclufi funt , ut
exilircne queat.Inferiori aiit axi altera parte funt uecfles^altera tympanij dert
tatum:fuperiori altcra tympanum quod ex fufis conftat,aItera id, in quo R^
bula: ferresc funt infixan quibus annuli catenac dudaria! fimiliter inha^reni:
tcs aquas pilis pcr fiftulas eadem altitudine hauriunt . Hanc machinam uo<«
lubilem duo uirorum paria uicilTmi uerfanttalterum ftans laborat , alterum

fcriatum

154 ^^ ^^ METALLICA

fcriatum fedetrdum munus uoluendi exercent,unus ue(5les trahit,alter tri*^
ditjtympana ad machinam facilius circumagendam adiuuant»

Axes A» Ye£iei B. Tymj^ittum denutum c. Tymf/imm
txfufisconfians b» Tymfsnuminfioinjixetfuntfihulaferreie E#

^extac machinx item duo funt axes:inferior altera parte habet rota, qu3e
a duobus calcantibus ueriatur , altam pedes tres Sc uiginti , latam quatuor,
ut alter iuxta alterum ftare poiTit:altera tympanum dentatum , Inferiori ue^*
ro funt duo tympana Sc una rota:aIterum tympanum ex flifis conftat, in al*
tero infixoc funt fibulsc ferrea: , Rota fimilis eft ei , quam habet fecunda ma«:
china, quse tcrras 8c faxorij fi-agmenta potifsimiim ex puteis extrahit . Cal*
cantes autem ne cadant manibus prehendunt perticas, ad rotac latera interi
us affixastquam cum uerfant tympanum dehtatum fimul circumacflum im*
pellit alterum,quod ex fufis conftat^quo modo rurfus annuli catenac ducfla
riac tertrj tympani fibuHs inhscrentes aquas pilis per fiftulas hauriunt altitii
dine pi^dum fex & fexagihta.

Axes A. Rota c^Hie cnlcitur B, Tymfanumdentatum C.
Tymj^anumexfuftsconjlans D. Tymfanumjinquoinfixce
funt fbultie ferrene c. Altcr4 roM F» PiU G,

Sed

LIBER SEXTVS.

155

Sed machina,omniu quae aquas trahunt maxima,fic conftruitur . Primo,
caftdlummcauernarubftrudacollocatur,iongupedes xviii» latii&altLr

pedes

l^<$ DE REJHETALLICA

pedcs XII. in qd riuus per fubdiales canalcs aut cuniculij deducitur.Caftel^f

lo funtduo oftia et totide fores,habentes fupcriori partc uccfres^cjuib.Icuari

in antis cxcauatis et rurfus derhitti po(Tunt,ut illo modo oftia refcr5tur,hoc

claudantur.Sub oftijs funi duo canales,ex afterib.facfli : qui excipiiit aqua e

caftcllo effluente,eamcp in rotse pinnas infundijt:quo impctu percuftsc uer

fant rotam : breuior dcfcrt aquas , qua: pcrcutiunt pinnas rotam uoluentcs

uerfus caftellum: longior eas,qua! percutiunt pinnas rotam uerfantes in co

trariam partcm. Rotsc autem theca fiue loculamentum conftat ex contigna

tione,ad quam etiam iriterius affixa: funt tabulsc. Ipla rota eft alta pedes fex

SC triointa,atc^ inclufa in axi.Habet uero dupliccs,ut iam dixi^pinnas^qua-*

rum alteras alteris fitu funt oppofita:,ut rota modo uerfus caftellum uerfari

po(Iit,modo retro contrario motu. Axis quadrangulus eft et longus pedes

XXXV, craflits & latus pedcs duos:cui poft rotam ad pedes fex funt quatu^

or orbes alti 8C crafli pedem : quorii unufquifcp ab alio diftat pedibus qua^

tuor . Ad hos affixa funt clauis ferreis tot tigna , ut eos orbes omncs conte*

gant.Vt autem contincnter collocari pofsint,in fummo funt Iatiora,in imo

anguftiora:atcp ifto modo fit un4jm tympanum,circa quod uerfatur catcna

du(ftaria,cuius capitibus irriplicati funt unci bulgas prehendcntes.Tale ue*

ro tympanum iccirco conficitur,ut axis intcger maneat.Id enim cum ufu de

teritur facile reparari potcft.Non longe prxtcrea ab axis capite eft alterum

tympanum altum undic^ circiim axem pcdcs duos, latinn unum, huic har^j

pago,quoties res poftulat,impa(fl:us machinam retinct : qui qualis fit flipra.

explicaui. Ad axcm infundibuli loco cft tabulatum aliquantum decliue , ha

bens in fronte uena; latitudincm quindccim pedum,& totidem in tergo: in

cuius utracp partc palus cft robuftus,habens catcnam ferream , cui grandis

eft uhcus.Hanc machina quincp homines gnbernant:unus qui fores demit

tens oftia caftelli occludit, 8c eofdem ad fuperiorem partem trahens reclu:*

dit . Atcp retflor ille machina^ iuxta caftellum in loculamento penfili conCiit

ftit . Itacp cum altera bulga iam fcre ufcp ad tabulatii decliuc fuerit extracfla.

claudit oftium ut rota fiftatur . Eflufa autem bulga referat alterum oftiii , ut ,

alterar pinnsc ab impetu aquartim pcrcuiTa; rotam in partem contrariam as!

gant.Quod [i mox oftium oc(iIudere non potcft, 8c aquarum fluxione con

tincre, inclamat focium atq^ eUrri iubct harpagonem fubleuatum alteri tym

pano impingcre,atqp fic rotam fiftere. Duo ucro uicifsim efFundut bulgas :

quorifm alter ftat in ea tabulati parte,quac cft in fronte putei:altcr in ea quas

eft in dorfo.Itaq^ Ci bulga iam fere fuerit extrad:a,cuius rci fignum dat annii :

lus quidam catcnse dud:arisc, qui in altera tabulati parte confiftit:alteru har

pagonem,hoceftgrandeferrumuncinatum unicatcnce ducflariac annulo

implicat,& partem catena: fubfequentem omnem uCcp c6 ad tabulatum tra

hit,dum bulga ab altero efFundatur . Et quidem iccirco ut catensc ducflaria;

pars cum altera bulga uacua demifla fuo pondere reliqua eiufdem catenEc

partem de axe non dctrahat,totac^ in puteum no incidat.Scd eiufdem labo

ris focius cernens bulgam aquis plenam ferme efte extra(flam,inclamat ma*-

china? recflorem^eumq^ iubet oftium caftelli claudere , ut fpacium efFunden

dihaberepofsit.BuIgaeffufaredormachinscalterumcaftelli oftiu primci

aliquan*

LIBER SEXTVS X57

aljquantum recludit , ut ea catensc duclarix pars cum bulga inani rurfus in
puteum demittatur : deinde totum referat.Itacp cum iam pars catensc ad ta
bulatum tracfla rurfum circumuoliita , tympano ctiam ipfa demiflTa fuerit in
puteum,extrahit uncum alterius harpagonis grandem,qui eum annulo ca^
tenai iimplicauit, At quintus iuxta lacunam inlofla quadam latcnte cofiftit:
neifi contingat ut annnlo dirupto pars catena: aut aliud quiddam decidat,
lidatunis batillo ligheo dc bulgam rcgit et aquas in eam ingerit,fi fua fjpon
te ipfas non haufer"it , Quoniam uero nunc in fupt^cmam cuiuft^ bulgar par
tem infuunt circulum ferreum ut fempcr patcat , 8c in lacunam immifla per
fe ipfa hauriat aquas , non opus efl: ullo bulgarum gubcrnatore. Pra^terca
qiiisk his temponbus eorum,qui in tabulato confiftunt,aIter bulgam effun:*
dit,alter uecflibus demifsis oftia caftelli occludit , aut furfum tracflis reicrat:
idem uncii alterius harpagonis grandem annulo catcna? folet infjcere:quo:»
modo tres tantum in hac machina regeda operas dant, Quinetiam quia in*
terdum is,qui efFundit bulgam, priorem harpagohem fubleuatii alteri lym
pano imprimens rotam fiftit,duo omnem laborem fibi fumuni»

Ca^elkm A. Camlis B» Veftej C D, Camlesfuh
ojiijs E F, Pinnae duflkes G H, Axis i. Tymj^a-
nummms K* Catena duSiaria L, hulga M, Lock«
lamentumfenftle N. ReSior machinte o,
Yirieffundemeshulgas P C^

o S<d

158

DE RE ■ METALLICA

.iriBsaa^ia^:;„,jii.rirU^;aaa^ss>^s55s:i^^

Sed de machinis tracflorfis fatisniac dica dc rpiritalib.Cani puteus fuerit
ualde prof udus ad que nullus cuniculus, nullaue fofTa latcs ex al tero puteo
pertinetraut cuniculus admodu longus ad que nullus puteus pertinoit aic
^cr,quod extenuari no pofnt^fofTorib.crafTus ofEjnduur^ai^ difFiculter fpi

rant.

LIBER SEXTVS. Ij^

rant.lnterdu etia fufFocantur : ardentes quocp luccrna? cxtinguuntur . Itacp
opus cfb machmis,quas etiam Grxci Tsi>ivfxocrnioc5,La.tini fpiritalcs appella*
rctretfi uoce no mittijt: nam ipfe efticiiit ut fofTorcs cx facili fpirare dc opus
inftitutij perficere pofsint.Earij tria funt gencra. Primum uenti flatus exce^
ptos in puteii deduces in tres (pecies diuiditur: quarij prima fic fe habet. Su
per puteu,ad que nullus cuniculus pertinet , tria tigna , quam puteus paulci
longiora,colIocatur:primii fuper eius fronte,aIteru fuper mediu puteij,ter^
tiu mper eiufde tergu.Eorij capita habet foramina, in qua pali, ad imij cune
atiores^immiflTi altius, pariter ac primae machinac tigna, in terra adigiJtur ut
maneant immobiha » Quodc^ illorij tignoru habet tres formas in quib. ina
clufa funt tria tigna tranfuerfaria:quoru unij dextrii putci latus occupat: aU
terij,(iriiftrii:tertiu,mediu puteu. Ad hoc dc ad illud alteru , quod etia fuper
mediii puteij collocatu eft^affiguntur afTeres fic alterne coagmentati,ut fem
per antecedentis modica comifTuram fequens obtincat : quo fane modo Ra
unt quatuor anguli et totide intermedia caua,quac uentos undicp flantes c5
cipiunt. Vt uero ad fuperiora fublati no elud:entur,fed retro ferantur , afless
res operculo,irt orbis figura formato,fuperius tedli funt,inferius patet : qua
re uentis necefsitate quada putei quatuor iftis foraminib.infpirantur. Atta^s
irien id genus machina operculo tegere necefle no eft in his locis,in quibus
fic locari poteft,ut uentus per fupremam eius partem flatum infpiret,

Tigrtafirdtii A. Pdlicuneatl B* Tigttitranfuerfaria C. Ajpres D. Ctui Ei
Ysnti F. Oj^erculum G. Tuteus H* Machiiu cdrens oj^erculo l.

Secun

l^O DEREMETALLICA

Secunda huius acneris machina uenti flatus in puteum canali longo ins
ducit.ls ex quatuor aflcribus toties coniun(flis &: coagmentatis,quoties a.U
titudo putei hoc poftuIat,in quadranguh figura formatur : eiusqp comifluss
rx terra pinoui Sc olutinofa aquis madefacfta obhnijtur: eiufdem canahs os
ex puteo ucl cxtat , 3C quidem akitudine trium quatuorue pedum : uel non
extat:fi extat,fpeciem infundibuh quadranguh prsc fe ferens latius Sc paten
tius quam ipfe canahs eft,ut eo facilius flatum concipere pofliufi non extat,
Iatiuscanahnoneft,fedadid e regione uenti fpirantis aflTeres affiguntur^
'flui flatum excipientes inipfum ingerunt,

Os canalis extans A, Afjeresadcanalisos^iliUoinonextataffixi 8,

Tertia ex fiftula uel fiftuhs Sc uafe conftat : etenim fuper fuprema fiftula
ftatuitur uas hgneii hgneis circuhs cin(flij,akii pedes quatuor,latij tres : cu^
ius os quadrangulii,quod femper patet,uenti flatij concipit,& eum uel una
fiftula in canalem longii,uel plurib.in putciJ deducit. Suprema fiftulx pars
inclufa eft in orbe tam crafl!b,quam uafis fundij eft:paul6 minus lato,ut uas
circum ipfum ucrfari pofsit.Ex orbe tame fiftula extans includitur in rotun
do foramine,quod eft in Vnedio uafis fundo : qua parte ad fiftula affixus eft
axiculus ftatutus, qui pcr uas fcre mediij penetras fertur in operculi , fundo
fimillimi,foramen,inc|j co includitur,circu quc axiculij immobile &: fiftulac
orbe uas mobile facillime ucrfatur a leni aura fpirate, ncdii a uento, qui eius
ala gubernat:ea ex tenuibus tabellis conftans ad fuprema uafis partcm affi*
xa eft:&: quidem e regione fpiritalis oris: quod cflTe quadrangulum Sc (emf

perpa*

LtBfefc SEXTVS. 1(^1

pcr patcre dixuEtcnirrl ucntus,cx quacuqj mundi partc fpiraucrit, ala pro;*
pulfam reda ucrfus parteni eiaducrfam cxtendit: quo modo uas os fpiritais
le in ipfum ucntum obucrtit:quod cius flatum concipit,eumq^ fiftula in Ci^
nalem Iongum,uel fiftulis ih puteum deducit,

Vasligneum A. Circtdi B, Oj/piriule C, YiftuU D. Orfcij E.
Axicuks F. loumenciuodeftinfundouafis G. Alt H.

Altcrum machinarum fpiritalium gcnus ex flabellis conftat,iremcp uarii
iim & mulnplex eft : nam flabella uel iri fucula includuntur,ucl in axe. Si iri
fucula,ca aut cauum tympanum,cx duabus rotis & pluribus tabulis inter fe
coagmentatis compofitum , in fe continet , aut quadrangulum loculamen;»
tum.Sed tympanij immobiIe,atc]^ a latcribus claufum ibidcm rotunda tan;»
tummodo habct foramina:&!^ quidc tanta,ut fucula in cis uerfari pofsit : fed
habet prartcrea duo fpiritalia foramina quadranguIa:quorum fuperius cori
cipit auram : inferius canalis longus excipit,quo eadcm in putcum induci:*
tur.SucuIa: autem capita utrincp ex tympano eminentia chela^ ftipitum,uei
tignorum caua craflis laminis ferrata fuftinent : quorum altcrum habet ue;*
cTtem , in altcro quatuor infixac funt pcrticar , quibus capita crafla Sc grauia
funt,ut corum pondere fucula ciim circumagitur deprefla ad motum proni
or fiat:itac^ cum operarius uecfte uerfat fucula,flabclIa,quaE quaha fint pau*:
16 poft dicam,foramine fpiritali auram haurietes in alterum foramen,quod
cxcipit canalis longus,impellunt:qu3c per eum penetrat in puteum.

63 Tym^inimi

lS% DE RE METALLICA

Tym^amm A, Locvilamentum B, Tormenffiriule c, Alterumforamen Ht
Canalislongus E, Sucula T, tiusueSiis G, Ferticee H,

c. ■

LocuIa<

LIBER SEXTVS. x6t

Loculamcnto prorfus eadem qua: tympano funt : fcd alterum altero lon
gepracfi:at,13tcnimflabcIlatympanuficoccuparcpo(runt,utipfumundicK
iere attingant , omnemcp auram conceptam in canalcm longum impcilant:
loculamentu propter angulos fic occupare non polfunt ; in quos quod au*:
ra partim recedat,ipfum tam utile quam tympanum eiTc no poteft . Verum
loculamentum non humi modo locatur, fed ctiam fuper tigna , ficuti mola,
quam uerfant uenti, ftatuitur , habetq^ eius fucula loco uectis c^tiam extra i^
pfum quatuor alas mola: alis fimiles. Hx impetu ucntorum pcrcufta: fucu^
lam circumaguntrquo modo eius flabella,qux intra loculamentii funt, uen
tum,foramine fpiritali hauftum,per canalem longij puteo infpirant . Quart
quam aute huic machinx nullo opus eft uccHiiario , cui mcrccs perfoluatur,
lamen quia cum cxlum filct a ucntis,ut facpe fiIet,no ucrfatur , minus quam
CcEterse eft ad uentulum puteo faciendum accommodata.

LocuUmentumhumilociitum A» tiusforamenff^iritale B*
aufiemfuculahihensfiehelU C. VeRisfuculce D»
liufiem i^erticie E. LocHlamentHmfuj^ratignafiatutum F*
Alif c^udsfucula hahet extra loculamentum G.

Si uero flabella includuntur m axe , ea plcrunq^ cauii tympanii, item im*
mobik capit;cui axi ex alcera parte eft tympanum,quod ex iufis conftat : id

04 mfcrioris

l^A DEREMETALLICA

mferiorfs axis tympanum dentatum circumagit^ipfum a rota , cuius pinnas
aquarum impetus percutit^uerfatum: fi locus aquarum copiam fuppeditatj
hanc machinam fabricari utiHfsimUm eft,&: quod nullo egeat uecftiario^cui
merces danda fit,&: auram perpetuam puteo per longum canalem infpireti

Tympammcamm A» tiUsforamenffiritiik B, Axiscnijlahelk
funt C. Eiustymj^anumfiodexfufisconflat D» Ax/sirt-
ferior £♦ i.iustym^anumdentatum F. Kota G.

Rabellorum uero , qua; in formis fuculse uel axis inclufa tympanii & lo*
culamentum in fe continent,tria funt genera : unum fit ex tenuibus tabulis,
altis &:latis prout altitudo 8x1 latitudo tympani uel loculamenti poftulat: al
terum ex tablilis seque Iatis,fed humilibus , ad quas tenuia Sc longa populi
uelalteriusarborislentserefegmina funt afFixa : tertium ex tabulis proxi;*
mis fimilibus, ad quas aljc anferii duplicatac uel triplicatsc funt affixa; . Hoc
minus ufitatum c^ quam fecundum:quod rurfus minus quam primum . In
cludiitur aiit flabellorum tabula: in quadrangulis fuculse uel axis partibus.

Primumflahellorum genus A. Secundum B^ Tertium C»
Suculee j^ars (iuadrAnguU D, tiufdem rotunda E, Veftis F.

Tertium

J,IBER SEXTVS.

X6f

Tertiuni machinarum fpiritalium genus,non minus quam fecundum ua
rium Sc multiplex,conftat ex follibus : quorum non flatu folum putei S>C cu
niculi canalibus longis ucl fiftulis infpirantur, fed etiaiti hauftu a grauibus
& peftilentibus halitibus purgantur.Hos didudi foraminibus Ipiritalibus
percanaIeshauriunt5<rinrealliciunt,illumcomprelTiper nares in canales
uel fiftulas infpirant;eos uero uel homo comprimit,ueI equus , uel impetus
aquar.Si homo,fuper canalem IongUm,ex puteo eminentem, fic ponitur 8C
ad tiona affigitur inferius follis magni tabulatum, ut, cum flatum per cana*
lem inlpirare debet,eius naris in ipfo includatuncilm graucs uel peftilentes
halitus haurire, canahs os follis foramen fpiritale undiq; comprehedat : fed
cum fuperiore follis tabulato uccftis copuIatus,per medrj axiculi formam,in
qua fic inclufus eft ut ea parte immobilis maneat,penetrans dcfccndit. Axi^
culiautemcodacesferreiinforaminibus tignorum ftatutorum uerfantur»
Itaq? ciim operarius uecflem deprimit,fuperius follis tabulatum attollitur,(i
mul Sc fores fpiritalis foraminis (piritu rapti aperiuntunquomodo folfis , Ci
naris eius in canali inclufa fuerit,aerem liberum in fe allicit,fin canalis os fo*
ramen eius fpiritale cornprehenderit , graues uel peftilentes halitus ex pu^!
teo,centum &C uiginti etiam pedes aIto,trahit Sc canali haurit.Cum ucrd la^*
pis in fuperius tabulatum impofitus,id deprimit fores fpiritalis forami:*
nis clauduntur, Sc tollis priore modo aerem falubrem per narem canali

inlpirat;

x66

DE REMETALLICA

mfpirat: altero graues uel peftilentes halitus conceptos pcr eancfem narcni
expirat. Quoniam ucro tunc aura falubris maiorc putei parte intrat, foflb*
res,quod ea fruantur , laborcm fuftinerc pofTunt : nam putei minor quarda
pars,qu2c m arftuarii loco eft, ab altcra maiore tabulis contincntibus , bC ex
ilimmo putei ad imum ufq? pcrtincntibus,diftingucnda cft:per quam cana
lis Iongus,fed anguftus,fere ad imas putei fauccs dcfcendit,

P«reJp(rrsmi«or A* Camtlis (lutiungulus B,
rolljj, Cf ?utci^»rsmaior. D*

Vbiucronullusputeusincam altitudinemfucritdcpreflus,ut cunicutf
Ium,Iongius in montem acflum^attingat, fabricetur talis machina, quam ite
operarius trahat:iuxta cunicuH canales,pcr quos aqua cffluit,fiftula; ligncae
collocentur arcflius connexa*,ut flatum continere pofsint. Ha: ab orc cuni*:
cuh ufc^ ad ultimam cius partem pertincant: ad quos os exiftat follis fic col
locatus,ut flarum conceptum per narem fiftulis, uel canali longo , infpirare
pofsit . Quia enim alius flatus alium femper impellit,in cuniculi5 penctrans
aeris mutationes fadt:quare fofTores inftituta perficcrc pofliint.

Cuniculus A, Fjil«U B, l^ttrisduj^licaufollis C«

Sin

f

LIBER SEXTVS

167

Sinhalitus graues follibus e cuniculis hauriendi fuerint,pleruc|? tres du^
pHcati uel triphcati,naribus carentes 8>C priore parte claufi , in fedilibus col^
locantur: quos operarius non aliter pedibus calcando coprimit , ac eos qui
in temphs funt ad organa, quac uarios & dulces fonos edunt , Follium aute
quiicp graues iftos halitus inferioris tabulati foramine fpiritali per canaleni
longum tradios foramine tabulati fuperioris expirat uel in acrem libcrum,
uel in aliquem puteum,uel in foflam quampiam latentem . Hoc foramcn fo
riculam habet,quam flatus noxius toties aperit,quoties exit.Quoniam ue;:
ro aerem follibus tra(5lum alius continenter fubfequitur , non grauis modo
extrahitur ex cuniculo mille Sc ducentos pedes longo , aut ctiam longiorci
fed falubris naturaliter ipfum cSfequens in eundem parte cius aperta , qusc
extra canalem illum longij efl, trahitur. Qiio modo ciim aeris mutationcs
fiant,fofl!brcs laborem fufceptum fuft:inere pofllint : quod genus machinx
ni efllent inuetx^metallici necefl[e haberent duos cuniculos in montcm agcj:
re,&^pofl:pedesfummumducentosfemperputeumexfuperiore cuniculo
ad inferiorcm pertinentem fodere,ut aer,qui in illum influxit , in hunc pute
isdefcendensfoiroribusfalutariseflTe pofsit:quod fine magno impendio
perficere non poflcnt. At duas machinas fupradi(flis afsimiles follibus cqui
uer{ant:quarumalteraadaxcmhabet ligneum orbem , circumcirca gradi^

bus di*

t^9 DE RE JMETALLrCA

bus difl:iticflum,quos equus in clauftris,fimilibus his, in quac equi folis fer^
rcis cakeandi induci folentjinclufus continenter,pedibus calcans orbem (i*
mulcumaxecircumagit:cuiusdenteslongideprimunt tigilla folles coms!
primentia. Qualeuero fit organum quod eos rurfus diducit, &:qualiafunt
ipforum fedilia libro nono plahiits expIicabovFoIJis autem quif<^ d graues
halitusexcuniculotrahit,cosfuperioris tabulati foramine expirat : fin ex
puteo , eodem uel nare . Orbi praeterea eft rotundum foramen, quod, ciim
machina fiftenda eft,trude traijcitun Altera uerd machina duos habet axes,
ftaiuttim equus uerfatreius autem tympanii dentatum circumagit axis ftra#
ti tympanum,quod ex fufis conftat . Caeteris machina fimilis eft proximse;
hicetiam folliumnaresin canalibus longis coIIocatsc,flatuminputeumuel
cuniculum inlpirant.

" MrffljlM priffw iefcr/pM A*
Oj^eumiijlifedibuscalcansfQlkscomj^rimit B»
JoUtsntirihuScaTentes C,
lormen fto graues halitus fiuejlatus exj^irant D»
Canaleslongi E, Cunicuhs i^»

Mechinafecunioiefcrifta G.
OrtisIigneKS H. 'Biusgradus i, CUuSird K»
Biufdemorhisforamen L, Truies M,

Machina tertio iefcrifta N,
Axisfiatum o, Liustym^anumdentatum P»
Axisfiratus Q^,
EiHStym]ianHmj<ju9dexfufiscenfiat R*

Vtautem

Vt aut hccc proxima machina grauiorem aerem putei &r cunicuH emen*
dare poteft,ita etiani uetus ratio euentilladi afTiduo linteoruni iadatu , qua

p expli^

DE RE METALLICA

170

explicauit Plinius, Aer enim non tantum ipfa putci altitudine, cuius rci illc
mentionem facit,fit grauior,fed etiam cuniculi longitudine,

CunicHlus A, Linteum B,

m

At metallicorum machinas fcanforia^ fun t fcalcc, ad alterum putei latus af
fixjerha: pertinent uel ad cuniculum,uel ad folum putei:earum fabricam no
necefle habeo tradere quod omnibus in locis fint ufitatae , Sc no tam artem,
cum conficiuntur,requirant,quam diligentiam cum affiguntur. Veriim mc
talHci non folum fcalarum gradibus defccndunt in fodinas , fed etiam infi*
dentes in bacillo uel in crate,ad funem du(flarium religata,in eas demittun*
tur trib.machinis tradlorrjs quas primo defcripfi , Ciim praeterea putei ual*:
de deuexi fuerint fofTores alrjcp operarrj infidentes in corio,circum lumbos
dependente , quafi deuehuntur non aliter ac pueri tempore hyberno , cum
in aliquo colle aqua conglaciauerit frigoribus, Attamen ne decidant altero
brachio circundant funem extentum , qui fuperius ad tignum , quod ad os
putei collocatur , religatus eftrinferius ad paium,in eius folo defixum, His
tribus modis metallici defcendiit in puteos:quib. annumerari poteft quar*
tus:qui eft, ciim homines & equi per putcum , ut dixi,decliuem 8c cochleae
inftarcontortumgradibusinfaxoincifisdefcendunt ad machinas fubter*
raneas:atc^ rurfus afcendunt.

tlBSR SEXTVS.

M^eniensfc4Usmpfteoi A, infidcnsinhaaUo b»
lrflidensincor.0 c. I^^fccndcmgrad^husmf.xoi„af,s d.

»71

P f :l Reftat

I

j-j^ DERE^METALLICA

Reftat de malis 8C morbis metallicorum ac de modis quibus fibi ab ipfis
cauerepofluntinamfcmpermaiorem rationem ualetudinis fuftentandae,
quam lucri faciendi habere conuenit,ut libere munerib. corporis fungi pof
fimus.Eorum aiit malorum alia affligunt artus,alia lacdunt pulmones , paf;:
tim oculos , quscdam denicp homines interimunt. Aqua in quibus puteis
ineft multa Sc frioidior crura uitiare folet:etenim firigus eft inimicii neruis ,
Sed fodbres ad eam rem fatis altos perones fibi comparent, qui crura tuean
tur ab aquarum frigore:cui cofilio qui non paruerit, is magno afRcietur in*
comodo ualetudinisrpraefertim cum uixerit ad fenedftutem, Contra uerc) a#
liqudc fodinsc adeo ficcac funt , ut prorfus aqua careant : quac ariditas maius
ctiam malum dat operarrjs:fiquidem puluis,qui cietur & agitatur fofsioni^
bus,penetrans in afperam ufcp arteriam & pulmones,parit difficultatem an
helitus Sc uitium, quod &<rSixx Graeci nominant . Quod G uim corrodendi
habuerit,pulmonesexulcerat,&:tabemingignitincorporibus:hincinme*
tallis Carpati montis inuetac funt mulieres,quac fepte uiris nupferunt:quos
omnes dira illa tabes immatura morte affecit . Aldebergi certe in Mifena in
fodinis reperitur pompholyx nigra, quas ufcp ad ofTa exedit uulnera, 8c uU
cera.Ferrum quoq^ corrodit: atq^ ob id daui earum cafarum omnes funt li^
gnei.Quin etiam cadmise quoddam genus eft quod operariorum pedes,a<:
quis madidos,itemc;^ manus exedit: pulmones Sc oculos laedit. Fodientes
igitur fibi non modo perones comparent , fed chirothecas etiam ad cubitu
ufq^ altas:8<: ucficas laxas illiget faciei. Per has enim puluis nec]p trahetur ad
arteriam 8)C pulmones,nec in oculos inuolabit:non diflimiliter apud Roma
nos fibi cauebant minrj confe<flores , ne puluerem eius lethalem haurirent,
Tum difficultate anhelitus parit aer immobilis manens tam in puteo quam
in cuniculo:cui malo remedia funt machinac ipiritales , quas pauld ante ex;*
pofui. Sed eft aliud malum magis pefliferum , quodcp homini mox affert
necem:in quibus puteis , uel fofsis latentibus,uel cuniculis duricies faxoru
ioni franoitur,in his aer inficitur uencno : fiquidem uenac Sc uenulaz comif*
(urxc^ faxorum exhalant fubtile quoddam uirus, ignis ui exprefllim ex retf
bus metallicis alrjsq^ fofsilibus:quod ipfum cum fumo fubleuatur, non ali*
ter ac pompholyx,qu3E in ofticinis, in quibus uenx metallicx excoquutur,
ad fuperiorem parietis partem adh3crefcit:id (i ex terra euolare nequiuerit,
fed deciderit in lacunas,at<^ eis innatauerit,periculu conflare folet . Etenim
(i quando aqua iacflu lapidis aut alterius rei comota fuerit,rurfus ex ipfis la*
cunis euolat^itacp fpiritu dudrum homines inficit: fed idem magis efficitfu*
mus igni nondum extindio.Corpora autem animantium ifto ueneno infe*
<Sapleruncpcontinuoturgefcunt,&omnemmotumac fenfum amittunt,
finec^ dolore intereunt.Homines etiam ex puteis fcalarum gradibus afcen*:
dentes, ubi uirus incrementum fumpferit,rurfus in eos decidunt : quia ma*
nus non faciunt fuum officium globofaccp 8c rotundac ipfis uidentur efTe,!?
tcmcp pedes. Aut Ci bona fortuna parumper la^fi cx his malis euaferint,palli
di funt Sc fimiles mortuorum.Itacp tunc nemo in eam ipfam fodinam uel in
proximas defcendat:aut (i fuerit in eis,afcendat ocyus . Prouidi certe foleris
tesc^ foflbres die Veneris ad uefperam incendunt flruem lignoru; nec antc
. diem

LIBER SEXTVS. I73

dicm Lunar rurfus in puteos defcendunt^aut ingrcdiuntur in cuniculos.In*
tereauisillafumiuirofieuanercit. Eftetiamubiratio cum Orco habetur:
nam quidam loci metallici,licct rari fint^fua fponte uirus gignunt, peftilen*
tcmcp auram exhalant:ficut etiam qua:dam uenarum cauernac, fed hse faepi
us graues halitus in fe continent . Ad Planam Boemia? oppidum funt non*
nuUi fpecus qui quibufdam anni temporibus halitum ex acidulis emittunt-
lucernas reftinguentem,&: foflbres^diutius in eis morantes,necantem . Pli*
nius quocp fcriptii reliquit;Depre(Iis puteis fulfiirata uel aluminofa occur*
rentia putearios nccant,experimentum huius periculi demifta ardcs lucer*
na fi extinguatur : tunc fecundum puteum dextra ac finiftra fodiuntur xftii
aria,quac grauiorem illum halitum recipiant. Verum Plana: conftruunt fol
Ies,qui graues iftos halitus haurictes huic malo mcdcntur, de quibus fupra
dixi . Qumetiam interdum operan) de fcalis in putcos delapfi brachia,cru<s
ra,ceruices frangunt , aut dccidentcs in lacunas fuffocantur : plerunq? uero
in caufa eft neghgcntia pra:fidis: cuius eft proprium munus 8C fcalas ita uea
hementer ad tigna aftigcre ut non abrumpantur , & lacunas , ad quas putei
pertinent,ita firme alTeribus contcgere , ne ipfis motis homincs dccidant 1«
aquas:quocirca pra:fes diligenter fuum munus cxequatur : tum ianua cafse
non uergat in aquilonem,nc tempore hyberno fcalac frigoribus congelent:
nam id ubi fa(ftum fiierit,manus frigore rigentes, uel lubrica; fuum tenendi
oftlcium facere non poflunt:ipfi etiam homines fint prouidi,ne, fi nihil ho^*
rum fuerit,fua cadant incuria. Concidunt prarterca montes,eacp ruina op^*
prefsi homines intereunt . Certc cum quondam Gofelaria; Ramesbergum
dcfedifTct^ruinis tot homines funt oppreili,ut uno die circiter quadringen^
tas fctminas uiris orbatas efle annales loquantunet ab hinc annos undecini
AldebergifuftoflTimontispars refoluta refcdit,5<: fcx foflbres improuifb
opprcflit:abforbuit etia cafam atcp una matrem cum filiolo.ld aiit plerunqj
his accidit montibus, quibus uena; funt cumulata? . Itacp foflbres relinquat
fornices crebros montibus fuftinendis , aut fubftrucfliones faciant. Saxum
quoc^ abruptum articulos atterit : quod nc fiat metallici llrutfluris neceflaj:
rrjs puteos,cuniculos, foflas latentes fulcire debent. At in noftris fodinis
non eit folifuga,quam Sardinia gignit. Animal eft,ut Solmus fcribit,perex
iguum fimilecjj araneis forma : foliluga di(fl:a,quod diem fugiat . In rnetallis
argentarrjsplurimaeft^occultimreptatj&rperimprudentiamfuperfcdcntii»
, bus peftem facit.Sed,ut idem ait,fontcs calidi dC falubres aliquot locis effer
uefcunt,qui abolcnt a fofifligis infertum uenenum. Sed in quibufdam fo
: dinis noftris,quanquam perpaucis,eft aliapeftis &rpernicies: dxmones fci
Jicet afpccflu truci: de quibus dixi in libro De fubterraneis animantibus in^:
fcripto:quod genus da^monii precibus 8c ieiunrjs pellitur ac fugatur. Qiiae
dam autem ex his malis atcj? alias quaedamres caufafunt, cur putci amplius
fodi non foleant . Itaq? prima & potiflima caufa eft, qubd non fint fcccundi
mctalloru , aut Ci ad ahquot paftus fcecundi fuerint , quod in profiindo fint
fteriles. Secunda affluentis aqua: multitudo : quam necp metallici poflunt
deriuare in cuniculos,quia tam alte in montes agi non pofsint : neq? machi^
• nis cxtraI\,ere,quod putei fint admodum profundi^aut ii pofTent cam extra*:

p 3 here

174 ^^ ^^ METALLICA

hcre machinis,quod ipfis non utantur : nimirum quodimpenfarfint maio^
res quam pauperioris ucna; frucflus.Tertia eft aer grauis,quem interdii do*
mini non arte,no fumptu emendareSi: corrigerc pofllmt: quam ob cauiam
fofTio non puteorum tantum , fcd ctiam cuniculorum deferitur, Quarta
uirus in finoulari loco genitum,fi id funditus tollere, ue^ leuius facerein no
ftra potefiiatc nonfuerit : ca de re fpccus ad Planam Laurentius didus non
fodi folebat,cum argento non careret. Quinta decmon truculcntus Sc ho
micida:etenim ab co,fi expcHi non pofsit,nemo non fugit» Sexta,fubfi:ru
(flioncs Ci labcfacHiatac concidcrint:eas enim ruina montis fequi folet, Sub^
ftrudiones autcm tunc folum refl:ituuntur,ciim ucna admodum diues me:s
talhfuerit. Scptimamotusbelh'ci:propterquos nificcrtd conftet foffbi:
res defcruifTe putcos Sc cuniculos,reficicndi non funt.Non enim credamus
maiores noftros tam inertes Sc ignauos fuifTe , ut fofliones , qua: potuerint
fieri cum frucT:u,rehquerint,Noftris profeclo temporibus non pauci metal
lici,cum anilibus fabulis perfuafi refecififent puteos defertos, operam 8c ole
um perdiderunt:nc igitur pofteritas a(fla agat,ex re eius erit in tabulas refer
re,qua ob caufam cuiufq? putei uel cuniculi fofTio rclicfta Cit. Id quod quonis
dam Fribergi fadum eiTe conftat puteis defertis propter copiam dC affluen
tiamaquarum,

De re Metaflica Libri v !♦ f i n i s» .

GEORGII AGRICO

LAE DE RE METALLICA

L I B E R

S E P T I M V S.

E X T V s liber dcfcripfit ferramenta , uafa , machiis
nas, hic uenarum expcriendarum rationes defcri*
bet:eas enim effoflas,ut utiliter excoqui,et ex ipfis
a recremeto purgatis metalla pura conficipoffint,
operacprecium ell: prius experiri.Sed talis experijs
menti quanquam mentio facfta eft a fcriptoribus,
tamennemoexillis praccepta eius memorise tratf
didit:quocirca mirum non eft d actate pofteriores
nihil de eo fcripferint . Metallici certe ex iftius ge*
ncrisexperimentocognofcuntdeuenisutrum ahquod quodpiam metal*:
lum,an nullum in fe contineant : aut , G ipfas nobis indicia unius metalli uel
plurium oftenderint,muItum an paucum in eis infit : qua ratione etia unius
uenac partes metalli participes,ab his, quac eius expertes funt, feparari pof«:
funt. Atcjj ill2c rurfus,in quibus multum eft ab his in quibus paucum . Nifi
enim hoc antea,quam cx uenis conflentur metalla,diligenter fadtum fuerit,
non fine magno dominorum detrimento excoquentur, Nam partes uena^

rum.

LIDER SEPTIMVS ly f

yiim,qu2C lidn fadle igni liquefcimt , metalla ad fe rapiunt,uel ea cofumunt.
Hod modo cum fumo euolant, altero cum recremento 8c cadmia comiCccn
tunquo domini operam perdunt, quam pofuerunt in fornacibus atqj catiis
nis prKparindis,& eos nouas impenfas in eiufinodi recrementa 8c cacteras
res facere necelTe eft, Verum metalla iam excod:a experiri folemus,ut explo
ratum haberc polTimus quota argeti portio inCit in centumpondio xris uel
plumbi:aut quotam auri particulam libra argenti in fe contineat . Et contra
quotam scris ucl plumbi portionem habeat argeti centijpondium : autquo
ta argcnti particula fit in auri libra^atqj ex ea re conrjcere licet, utiliter poffit
necne metallum preciofum a uili feccrni: qufn etiam tale experimentum do
cet utrum nummi boni fint an adulterini , maniteftocp deprehendit argen*
£um,fieius plus quamfueritiuftum,monetarii mikuerintauro:auta2s,fiei=a
us plus,quam fas fit, rjdem temperauerint cum auro ucl argento : quoru o^
innium rationem quam potero , diligentifsime explicabo. Vcnarum aut
cxperimentum,quod folis metallicis utile eft, ab excocflionc difFert fola ma
teriae paucitate : ctenim coquedo paucam difcimus, utrum cxcocH^io multac
nobis lucrum dabit an damnum, nifi enim metallici ftudio incumberent in
eam experiedi rationem,qua utuntur,ex uenis, ut iam dixi, metalla interdii
cum dctrimento,interdum Cme ullo emolumehto excoquerent: nam expe#
riri uenas impenfis admodum exiouis,excoquere tantumodo magnis po€s
fumus. Simili autem modo fiunt.Primum enim ut ueiias experimut irt fot^
nacula,fic eafdem excoquimus in fornace. Deinde utrobic^ non ligna , fed
carbones incenduntur: tum utin catillo fi(flili,cum uenas experimur, metal
la qua: in ipfis infunt, ii aurum, argentum, scs, plumbum fuerint, iuftifTime
mifcentur,ita in primis fornacibus,cum esedem excoquuntur,permifceri fo
lent.Prarterea ut hi,qui uenas explorant igni, metallum uel liquidum effun
dentes, uel fi-igefa Aum fracflo catillo terreno purgant a recrementis, ita cxjj
codtores quamprimum metallum e fornaccdefluxerit in catinum , frigida
infundentes , ab eo rutris auferunt recrementa, Poftremd ut in catillo ct
nereo aurum uel argcntum a pIumbofeparatur,ita quoqp in fecundis forna
cibus. Sed artificem experiedec uenas uel metalli neceffe eft paratum , 8C in#
ftrudlum rebus neceffarrjs ad experimentum uenire:atcp fores conclauis,in
quo ftatuta eft fornacula,claudere , ne quis intempeftiue accedens mentem
cius,in operas intentam,perturbet:Iibram practerea in fuo loculamento col
locare,ut ea , ciim ipfe maflTulas metallorum ponderat , flatu uentorum huc
&1 illuc a^itari no poflit:is enim arti eft impedimento . Veriim res fingulas,
I ad experimentum necefl[arias,defcribam exorfus a fornaculis : quarum alia
ab alia diiFert figura , materia, loco in quo collocatur : figura quidem qudd
fit teres uel quadrangula. Atc^ hacc magis eft ad uenas experiendas accom*
modatat

fornacHU tem*

p 4 lornacHU

17^

DE RE METALLICA

■•■i -M> ^>. '\ . . ■ .. v; V ! Ki

» .-■f^">" " ""v ■-■•■■•; ■ .; — -

[Tiirr-r— "*•-■"— '

TornacuU (lugiranguU*

Materia uero differut fornacul2C,qu6d alia fitlacfirericia, alia ferrea, qua:^:
dam ficflilis.Lacflericia extruitur in camini foco , alto pedes tres & dimi diui:
ferrea in eodem collocatur,fimiliter fidilis . Sed latericia eft alta cubitu , itu
tus lata pede,longa pede Sc duos digitos:cum e foco aflurrexerit ad qu inc^
digitos,qua; laterum crudorii craffitudo efl^ folet, fuper lateres locatur bra
d:ea ferrea,luto fuperius oblita , ne propter uim ignium detrimentum acci*
piat.In fi-onte fornacula? fupra brac^eam eft os, altum palmum, latu quin q^

digitos.

L l B EK JEPTIMVS.

»77

digitos/upcriori pafte totudum. At bracflea habet tria foramina , in utrocp
latere unum , tcrtium in pofteriori eius parte ; quas lata funt dioitum,lonoa
frcs digitos;per ca tum cinis ex carbonibus candentibus decidit, tum fpirat
flatus penetrans in cameram , qux fub fpfa bracftea eft;itaqj is flatus ionem
cxcitat . Qiia ob rem hajc fornacuIa,quam mctalhci propter ufum ab cxpe*
ricndo appellant,apud chymiftas ex ucnto nomen inuenit; uerum bradeze
fettex pars,quaj c fornacula extat 8C eminet longa effe folet dodrantem, la*
ta palmum . In ca carbunculi locati expeditc in fornaculam pcr ipfius os for
cipe imponuntur, rurfusq^ , fi res hoc poftulat , ex fornacula excmpti in ca*
demreponuntur»

hraBea foramind A, tiufdem fdri (lui extdt e forhacuU B,

"ii

Ferrea autem fornacula conftat ex quatuor bacillis ferrcis, altis fcfquipe*^
dem,inferius parumper diuaricatis &^ latis Ut firmius ftarc pofllint : ex quo*
rum duobus prior fornacular pars, ex duobus pofterior cfficitur ; cum iftis
bacillis utriufqp partis conglutinata Sc conferruminata funt bacilla ferrea
tranfuer{aria,numero tria;prima ubi ad altitudirlem palrhiafTurrexerunt:
fecunda ubi ad altitudinem pedis:tertia in fumma eorum parte. Reda
quidem bacilla ea parte perforata funt , qUa cum ipfis conglutinantur
tranfuerfaria , ut a lateribus in ea includi pofsint alia bacilla ferrea fimi*
liter utrinq? tria numcro. Itacp duodecim funt bacilla tranfuerfariai
quac tres efFiciunt ordines , imparibus interuallis diftindos : ctenim ab u*
no bacillo rccflo ad alterum in infimo ordine eft interuallum unius pedis Sc
quinq^ digitorum . Atin mediO inter priora quide bacilla Sc pofteriora eft
fpaciumtriumpalmorum&urtiusdigiti.Laterumuero bacilla interfedi*
ftant tribus palmis ct totide digitis;fed in fupremo ordine inter priora qui*
dcm bacilla et pofteriora eft intcruallum duorum palmorum,inter lateruni
Uerdbacillatrium,utiftomodofornacula in fummapartc fiat anguftior:

quin

lyQ DE RE MET ALLI CA

duin ctiam fcrreum bacillu,in oris fpedem formatum, in infimo prioris par
tis bacillo includitur : quod os aeque ac la(flericicC fornaculcc , altum cft pa.U
mum,latum qUinq^ digitos.Tum prius infimi ordinis bacillum tranfuerfa*
rium ad utruc» oris latus perforatum eft , fimilicp modo pofterius: per quac
foramina penetrant duo batcilla ferrea, qu£c cumipfa,tum quatuorinfi^
mi ordinis bacilla fuftinent bradeam ferrea luto oblitam : cuiUs etiam pars
e fornacula extat:inferiora quoqp fprnaculaE latera ab infimo bacillorum ot
dine ufcK ad fupremum brad:eis ferreis teguntur : quac filis ferrcis affigtJtur
ad baciIIa,Iutoq^ oblinuntur ^ ut quam diutiflime Uim ignium ferre pofTint,
At ficflilem fornaculam ex terra pingui &r fpifla &^ mediocri,quod ad molli
tudinem et duriciem attinet,fingcre cpnuenittEa uero fere eandem habet af
titudinem quam ferrea: ciuscp pes conftat ex duabus tabulis ficflilibuSjlon*
ois pedem 8c tres palmos,latis pedem Sc palmum. Vtriufc^ aut tabula^ par* ^
tis prioris utruncj^ latus fic fenfim eft recifum ad palmi longitudine, ut tans^ -
tummodo latum fiat femipedem Sc digitum : qusc pars eminet e fornacula^ ,
Sed tabulx funt craftsc fere fefquidigitum : fimiliter fidiles parietes , qui acjj !
dioitum tranfuerfum a margine ftatuiitur fuper infcriorem tabulam , quic^ .
fuperiorem eodem modo fiiftinent.Sunt uero parietes alti tres digitos, ha?.
bentcs foramina quatuor , qux fingula alta funt circiter tcrnos digitos : fed
pofterioris quidem partis 8c utriufcp lateris lata funt quincp digitos : priosf
ris uerd latum eft fe{quipalmum,ut ed comodius in ipfum pedem, ciim co#
caluerit imponi poflint catilli cinereinuper fa(fh',ibic^ exiccari. Veru utracp
tabula ideo exteriori parte filo ferreo,in ea impftb,uincitur,utminus fi-aga*
tur : utrac^ etia no aliter ac braAea ferrea, iccirco tria habet foramina longa
trcs digitos,latadigitum,utcum fuperior propterignium uim, autpropter
aliam caufam uitium fecerit,inferior pede inuerfo in eius locii fuccedat : per
ca foramina Sc cinis ex prunis , ut dixi,decidit, Sc fomaculac infpiratur aura
penctrans in cameram per parietum foramina.Ipfa uerd fornacula quadran
gula eft : inferiori eius parte intus lata palmos tres dC digitum unum, longa
palmos tres Sc totidem digiios : fuperiori lata palmos duos SC digitos tres,
ut etiam ipfa fiat anguftior: Alta autem eft pedem . Pofterior etia eius pars
inferius in medio excifa eft in modum femicirculi,qui fit femidigitum altus:
pari modo latus utruncp: atc^ non fecus ac fornacula in priori eius parte ha
bet os fuperius rotundum.altum palmum , latum palmum 8c digitii : cuius
fores feneftrati etiam ex terra funt,habentcp anfam.Quin operculum forna
culac €X terra fadlum fuam habet anfam,filo'c^ ferreo uincituntum ipfius for
nacula! exteriorem parte utranc^ Sc latus utrunc^ fila ferrea uinciut: ex qui^
bus impreflis triangulorum formac folent effici. Fornacula: aijt latericiae
manent ac fixac funt,fi(ftiles uerc) Sc ferreac ex uno loco portantur ad alterii:
atq^ latericicE citius parari poftunt,ferreac magis durant , ficfliles fimt aptios:
res, Metallici practerea faciunt fornaculas temporarias hoc modo ♦ Late^
res tres fupra focum ftatuunt, utrinc^ unum,tertium a tergo: pars prior pa<
tet flatui : his lateribus imponunt bra(5leam ferream : cui rurfus tres lateres,
qui carbones arceant Sc contineant, Sed loco fornacula alia ab alia diff^rt,
qudd quccdam in altiori collocetur,qu2edam in humifiori , Ea uerd locatur

in altibri

LIBER SEPTIMVS f^^

in altiofi, percuius os , qui ucnas uel metalla cxpcritur catillum forcipcim^
ponit:in humiliori,pcr cuius parte iupcrius patcntem: quo fanc modo fori*
naculas loco artifici cft circulus fcrrcus : etenim fuper focij camini ponitur^
& infcrius oblinitur Iuto,nc flatus follis fub ipfo exeat.Quod Ci ficret tardi^
us,uena excoquerctur,& acs liqucfccrct in catino triangulari,qui in eu forci
pe imponitur,& rurfus eximitur , Circulus aut altus eft palmos duos , craG
fus fcmidigitum:eius fpacium intcrius pleruncp latum eft pedem eipalmu:
qua partc tiatus follis in ipfum pcnctrat, cxcifus cft . Sed follis eft duplica^
tus,qualcm habcrc folent aurifices, aliquando ctiam fabri ferrarr): cui in me
dio eft aftcr,in quo incft foramen fpiritale,latum quincjj digitos,Iongum fe
ptem,fuo afterculo tecflum^quod e regione eft foraminis fpiritalis infimi af^
feris.Eius uero eadem eft latitudo &: lonsitudo.Sed follis lonous eft,cxce:s
pto capite,tres pcdes:Iatus poftrema parte,ubi quodammodo rotundatur,
pedem 8c palmum:ad caput , tres palmos.Ipfum autem caput ctiam longii
cft tres paImos:Iatii uerd ca parte,qua cuni alTcnbus coniungitur duos pal^
mos 8c digitii.Poftca paulatim fit anguftius:naris,qu2c unica, longa eft pe^
deni 5c duos digitos:ea in foramine muri,craffi pedem & paImii,Iocata eft,
ut ctiam dimidia capitis pars,in quam naris includitur : circulum uerd ferre
um in foco ftatutum tantummodo attingit:nam extra murum non eminet,
CoriumfoIIisfuigcncrisclauisferreis infixum eft afleribus:tum coriou*
trinqp aftcres iungutur cum capite , fuper quo eft corium tranfuerfarium iil
afleris partc clauis,quibus lata funt capitula,infixum:fimiliter alteru in par^
te capitis:Medius aute follis afler fituatus eft in bacillo ferreo , ad quod ddn'
uis ferreis utrinq^ cufpidatis 8c utrinc^ diredld deorfum uerfus adis affigi;*
tur,ut leuari non pofllt, Bacillum uerd ferreum in medio eft duorum tigno
rum erccflorum,per quar penetrat.Superius etiam axiculus Iigneus,habens
codaccs fcrreos,in foraminibus eorundem tignorum uoluitur : in cuius me
drj forma inclufus eft uecflis^et clauis ferreis aftixus,ut no queat exilire.Loii
gus autcm cft quinc;^ pedes Sc dimidium : cuius poftremam parte prchen^
dit annulus ferreus bacilli fcrrei, pertinentis ad caudam infimi afl^eris ipfius
foIIis:quam alter eius annulus fimiliter prehendit.Itac^ cum artifex uedem
deprimit,foIIis pars inferiorleuatur, flatum^ in narem compellit: atcp eti#
am {piritus,per forame, quod fpiritale dicitur, afTeris medfj penetran s fub*
leuac fuperiorem follis partem:cuius afTeri fuperpofitum eft plumbum tam
graue, ut eam follis partem rurfus poffit deprimere : qua? deprefla aeque ac
inferior pars per narem flatii expirat » Ifto modo fe habet follis duplicatus:
qui fabricatus eft propter circulum ferreum, in quo catillus triangularis, in
quo uena ieris excoquitur,8(: «cs liquefcit,coIlocatun

Circuhsferreus A, ToUis iuflicms B,
Einsnms c, YciUs d.

Dixi

i9o

RE METALLICA

Dixi de fornaculis Sc circulo ferreo,nunc dicam de tegula 8>C catillis .Te*
oula quidc cft fidilis Sc imbricis inuerfi figura .Tegit aut catillos ne carbun
culi,in eos incidentes,experimentum impediant.Lata eft fefquipalmum: al
titudine,qua:; plcruncp folet eflTe palmaris , refpondet ori fornacula^, longi^
tudine fere toti fornaculac ,Vcruntamcn priori tantum parte attingit os d#
us, alioqui undequac^ a lateribus &pofteriori parteiccirco diftat digitos
trcs,ut carbones in medio loco , qui eft inter ipfam 8C fornacula iacere pofis
fint.Habet uero craffitudine olla: fidilis bene craflse: fed fuperior eius pars
inteara eft , pofterior duas habet feneftellas , Sc utrunc^ latus duas uel tres
uel etiam quatuonper quas calor penetrans in catillos uenam excoquit: uel
loco feneftellarum habet parua foramina: & pofteriori quidcm parte dece,
in utrocp uero latere pIura.Qiiinetiam pofterior pars fub feneftellis uel par
uis foraminib.ter excifa eft in modum fcmicirculi alti femidigitii: fed latera
quatenPofterior autc tegulx pars pauld minus alta efte folet quam prior,

TegulaftneflellaUta A* Angufla B. tiujdemforamintifolleriorisftirtis C,

':^Wimiiiiii)^lil))ii^<iiiiii^^

Atca*

L I BE R S EP T I M V S, «8i

At catilH materia,ex qua fiunt,inter fe difFerut . Sunt cnim uel terreni ucl
dnereiratqj tcrreni , quos etiam fidliles appellamus,rurfus in figura dC ma:«
gnitudine funt difsimilcs.Nam quidam in fcutcllaj figuram funt f ormati,8^
mcdiocriter crafli,lati^ tres digitos 8c uncia? menfuralis capaccsrin quibus
uena cum additametis mifta coquitur: etenim ipfis utuntur ^ qui uenas auri
uel argenti experiri folcnt.Quida uero funt triangularcs,alrjscp multo cra{*
fiores & capaciorcs: utpote quin<^ uel fex uel pluriu unciarii : iri quibus acs
■liquatur,ut fiindi,dilatari,igni explorari poflit. In rjfde uena etiam xris ple«:
Tunc^ excoquitur.Scd cinerei ex cinere formatunhis utprimis,fcutellx,cu*
ius inferior pars admodum crafia,eft figura:ucrum minus capiiit:in quibus
plumbum feparatur ab argento,&f experimenium perficitur»

CitiUusf^ilis A. CaullustrianguUris B, Cdtillus cinereus C,

Quonia ilero cinereos catillos ipfi metallici conficiunt,de materia cx qua
finguntur &:demodo,quo efticiuntur, eft dicedum.Ali^ eos ex fimplici o*
mnis generis cinere formant : qui boni non funt,quod iftiufmodi cinis ah>
quam pinguitudinem in fe contineanquamobrem tales catilli quando con
caluerunt,facile rumpuntur. Alrj faciunt eos item ex cinere quifcunq? tande
fuerit , fed qui ante percolatus fii : qualis eft in quem, lixiurj facicndi oratia,
aqua calida fuit infufa:atc^ is rurfus in fole aut fornace ficcatus cribro,e fetis
fa(fto,purgatur: quamuis autem aqua calida pinguitudinem cincris eluerit,
tamen catilli ex co facfli non funt boni, quod ipfe cinis cum minutis carbun
culis,arenulis , lapillis foleat cfTc permiftus . Alrj uero fimiliter eos ex quo^s
cunq^ cinere efFiciunt,fed primd in cinercm ipfum infunduntaquam,etpur
gamentum ei innatans auferunt , Dcin aquam, poftquam pura facfta fuerit,
«fFundentes cinerc exiccant;tuni cribrant,6<: ex eo catillos formant: qui bo^

q ni quidem

tSX D E R E M E T A L L I C A

boni quidem funt,non tamen optimi,quod is etiam cinis non careat minu«!

tis lapillis dC arenulis. Verii ut optimi catilli ficri podint, a cinere omne pur

oamentum auferatunquod duplex eft,alterij leue , cuiufmodi funt carbun^

culi & pinouitudines,atqp res aliac aquis innatantes : alterum graue , quales

funt Iapilli,arenula?,&: ii quac aliac res refident in fundo uafculi. Itaqj primo

aqua infundatur in cinerem & leue purgamentum auferatur . Deinde cinis

a^itetur manibus,ut bene cu aqua mifceatunquae turbida Sc impura infun^

datur in alterum uafculum : quo modo remanent in priori uafculo lapilli 8C

arenula:,ac fi quid aliud fuerit graue quae rerjciuntur . Poftquam uerd cinis

omnis in hoc altero uafculo refederit , quod ex aqua cognofcitur fi pura fa<*

dla guftatum non comoueat lixiuij (apore , tunc aqua eftundatur : cinis au;«

tem , qui remanfit in uafculo in fole aut fornace ficcetur : atc^ is aptus eft ad

catillos:maxime fi fuerit fagihus,aut ex alrjs lignis,cui accretiones annua? te

nues funt.Qui uerd ex uitiii {armentis 8C lignis , quibus accretiones annuae

funtcra(ra?,fa(flus fuerit,ta bonus non eft:etenim catilli ex eo formati,quod

fatis ficci non fint,in igni diuidi Sc difirupi folet ac abforbere metalla. Quo:*

circa fi faginus aut eius fimilis non fuerit, in promptu globulos ex tali cine*

re,qui modo iam dicflo fuerit purgatus,artifices faciunt,eosc^ in fornace pi

ftoris uel figuli ponijt,ut ignefcant Jgnis em quicquid pingue fuerit & hu*

midii cofumit,atcp tande ex ipfis catillos formant.Omnis aut cinis quo ucjs

tuftior,eo mclior eft: ficcitate nanc^ fumma ipfi efle necefle eft: qua de cau*

(a cinis qui fit ex oflib,cobuftis,pra:cipue uerd ex capitis animatiii oflibus,

etia idoneus eft ad catillos: tu qui fit ex cornib» ceruoru, Sc ex fpinis piftiu,

Poftremd aliqui capiut cinere,qui fit ex ftobe corrj c5bufta:nam coriarfj 8C

alutarrj coriij,a pilis purgatiJ radunt& difcobinant.NonnulIi uerd malunt

uti copofitionibus,quarij hxc laudatur , quac habet cineris ex oflibus 2Lnia

mantium uel ex fpinis pifcium partem una Sc dimidiam: cineris fagini par*

tem unam,cineris fcobis corfj combuftar partem dimidiam:ex hac enim mi

ftura fiunt boni catilli,fed multd meliores conficiuntur ex paribus portio*

nibus cineris fcobis corfj combuftac, cineris offium capitis ouilli uel uituh*

ni,cineris cornu ceruini:at omnium optimi formantur ex folius cornu cer^

uiniuftipuluere:namispropter uehementem ficcitatem metalla minime

combibit, Veruntamen noftrates metallici plerunc^ eos efFiciunt ex cinere

fegino:quem modo iam dicflo paratum primd cofpergunt zy tho uel aqua,

ut coha^rere pofrit,& in mortariolo tundunt.Deinde cineribus,qui funt ex

caluarfjs quadrupedum,aut ex pifcium fpinis,infperfis iterum tundijt:quo

autem magis tunduntur, eo meliores fiunt, Quidam uerd lateres terunt,&

eum puluerem cribratum infpergunt cineri fagino: nam iftiufmodi pulues:

res non finunt molybdarnam corrodentem catillos , aurum uel argentu for

bere. Ali^ ut idem caueant catillos formatos oui albumine hume(flat,&: itei^

rum in fole ficcatos tundunt,maxime Ci uenam uel aes, quod ferrum in fe co

tinet, uoluerint explorare. Nonulli autem lacfle bouino iterum atcjj iterum

madefaciunt cineres , eoscp exiccant,& in mortariolo tundunt,atc]^ format

catillos, Atin officinis,in quibus argentum ab xre fecernitur,ex cineris cati

ni fecunda: fornacis, qui admodum ficcus cft, duabus partibus et una ofliu

faciunt

LIBER SEPTIMVS I83

faciunt catillos, Scd his ctiam modis formati catilli locandi funt in fole aut
in fornace.Deindc quocuncp modo formati ficcis in locis diu fcruadi,quan
to cnim fucrint uetuft:iorcs,tantC) funt ficciorcs atcp mcliorcs . Quinctia no
figuli modo formant catillos terrenos 8C triangulares,fed ipfi etia mctallici»
Conficiiit uerd eos cx tcrra pingui,quae fpifTa cft Sc mcdiocris, quod ad du
riciam Sc mollitudincm attinet.Mifccnt aiit cum ea pulucrem iftius generis
catillorum ueterum fra(florum,aut latcris ufti 8>C triti : itacp terram fic cii pul
ucre permiftam formant piftilIo,quam deinde cxiccantrhi etiam catilli quc)
uctuftiores jflierint,cd funi ficciores atc^ mcliores. At mortariola in quibus
catilli formantur,duorum funt generum,minora fcilicet &: maiora.In min o
ribus conficiuntur catilli cinerei,in quibus argcntii uel aurum,quod plum *=
bum combibit,purgatur;in maioribus itcm cincrci,in quibus argcntum ab
scrc 8c plumbo feparatur. Vtracp uerd ex orichalco fiunt : atcp ima fui parte
flmdum non habcnt,ut catilli integri ex eis eximi poftint . Piftilla quocp du
plicia funt,minora fcilicct Sc maiora : utrac^ ctia orichalcea, e quibus inferi*
us cminet tuber rotundii : atcp id tantummodo in mortariolum imprcfifiini
fonnat cauam catilli partem.Quac uerd ipfi contigua eft,fuperficiei morta^
rioli refpondet.

Morr<rn'oI«m A, Mort4riolum'inuerfum Bi Pi^dlHm C«
tiustuher D. Alterum fifiiUum E.

Ha;c ha(flenus:nunc de uenarum experiendarii pracparatione dica: prse*
parantur autem urendo,torrendo,tundendo,Iauando : fed certii ucnse pon
dus fumere necefrc eft, ut fciri poffit quotam cius partem iftiufmodi pra?pa
rationes confumpferint:ucru uritur durus lapis cum metallo pcrmiftus , ut
duriciedcpofitapofTittundi &: lauari.Duriflimusuerdpriufquam uritur
accto perfijnditur,ut citius igni moIIefcat:fed lapis mollis primd frangedus
cft malleo,& in monario tundendus,at(|f redigcndus in pulucre: deinde la

■ " • 4 * uandus:

^94 D E R E M E T AL t I C ^A '■

tiandus : tum rurfus ficcandus. Siuerd terra fiierit cu metallo miftajauatur
in alueo,atcK id quod refedit ficcatu igni exploratunetenim omnes res fofli
les,qu2c lauantur,rurfus ficcandsc funt:at uena cuiuf(^ metalli diues no uri?
tur,ne(^ tunditur,nec^ lauatur,fed torreturtantum,neiftis prscparandi mo
tlis aliquid metalli pereat. Succenfis uero ignibus torretur in olla, quae lu*
to obftrudia cft,inclufa , Vilior aut uena etia in foco uritur carboni impofi*
ta:nOn enim magnam metalii iadiuram facimus,fi quid ex «a perdamus. Vc
rum de omnibus his uenarum pra:parandaru rationib. & paulo poft & in
fequenti libro ubcrius difputabo : nunc explicarc decreui ea quac metallici
•additamenta folent nominare,quod adrjciantur ad uenas no modo experi*
cndas,fed aiaexcoquendas : in quibus magna uis cernitur, fed non omniu
eijdem efte uidemus efFed:u , & nonullis eft uaria multiplexc;^ natura : nam
quando cum uenis permifta coquuntur in fornacuIaueIinfornace,ex eis
>qu2eda,quia facile Iiquefcunt,illas quoda modo liquant : alia quod aut ual^
de calfaciant uenas , aut penetrent in ipfas igni funt magno ad purgamenta
i. metallis feparanda adiumeto,&: liquefedas cii plumbo comifcent,partim
ab igni tuentur uenas,quarij metallu uel ipfe cofumit, uel una cu fiimo fub:?
latum ex fornace euolat : quarda metalla combibunt . In primo genere funt
plumbum,idem in globulosreda<fI:um,aut ignis ui in cinerem refoIutij,mi<f
niii fecundarium , ochra ex plumbo fa(fla,fpuma argenti,moIybda2na,Iapis
plumbarius,a:s,idem uftum,eius bracn:eaE,eiufde fcobs elimata,recrementu
auri, argenti, scris, plumbi,uitrii,eius recrementum, halinitrum, alumen co
<fhim,atramentum futoriu,fal toftus,idem liquefaAus, lapides qui in arden
tibus fornacibus facileliquefcunt, arenae ab eis refolutsc, tofus mollis, faxii
quoddam fifTiIe album.Sed plumbii, eius cinis, minium fecundariii,ochra,
Ijjuma argenti utihora funt uenis qux facile liquefcut : molybdxna rjs,quae
difEcile:lapis plijibartusijs,qu2c difBcilius.In fecundo genere funt ferri fqua
ma,eiufdemrecrcmcntum,fal artificiofus,ficcac feces uini,aceti,aquanj qux
.aurum ab argento fecernunnatc^ hsc feces Sc fal artificiofus habent uim pess
netrandi in uenas : SC quidem permagnam feces uini,fcd maiorem acetf^ma
ximam aquarij,qua2 aurij ab argento fecernunt.Ferri uero fquamis Sc recre
mentis,quia tardius liquantur,uenaru calefaciendarii uis eft.In tertio genes
refuntpyrites,panes ex eo conf^ati,uitru,eiufdem recrementij,fal,ferrum,ei
us fquama,eius fcobs elimata,eius recrementum,atramentij futorili, arenae
a lapidibus facile igni liquefcentibus refolutac, tofus . Sed in primis pyrites
S)C panes ex eo conflati uenarum forbent metalla: atqp ipfa ab igni,confum*
ptore eorum,tuenturJn quarto genere flint plumbum SC aes,atc]^ eis cogna
ta.Itac]^ deadditamentis liquet quxdam efTe natiua, alia in recrementorum
.numero,cactera a recremetis purgata , Certe quidem ciim uenas experimur
cxiguam additamentorii quoruncunqp portionem ad eas adijcere fine ma^
gno impendio poffumus : cum uero eafdem cxcoquimus,grandem adiun*
gerefinemagnonequimus:quocircaconfideremus impenfam quanta fit,
ne in uenas excoquendas faciamus maiorem ^ quam ex metallis conflatis ca
piamus frucfluni.CoIor autem fumi quem cmittunt uenac, batillis uel lami
nis ferreis candentibus impofit£c,docet nos de additamentis,quibus ad eae

experi:;

HBER SEPTIMVS. l8 j

cxperiedas uel cxcoquendas practer plumbu nobis opus cft.Etcnim fi fue*
rit purpureus,eft optimus , &: uena: plerun<^ non indigent fingularis alicu
ius additameti,fi cacruleus , ad cas adrjci dcbct panis ex pyrite uel alio quo#
dam lapide acrofo conflatus:fi lutcus, fpuma argcnti Sc fulfur : Ci ruber,nitri
recrementum 8c fal: C\ uiridis,panis ex acrofis lapidibus conflatus,& fpuma
argenti Sc uitri rccrcmentum: Ci niger,fal liqucfa(flus,ucl ferri recrementum
& fpuma argenti,at(^ faxum calcarium candidum:fi candidus,fulfur SC fer^
rum quod uitio xruginis infcftatur : G in uiridi candidus , ferri recremcn tij
8c arcnac a lapidibus facile liquefcentibus refoluta: : Ci mcdia eius pars lutca
fiierit Sc den{a,cxtima2 uero uiridcs^cazdem arcnac & ferri rccrcmcntiJ . Ve*
rum color fumi non modo nos docct de remedr)s,qux cuicp uenac funt ads»
hibendaifcd ctiam fere de fuccis concretis cum ca pcrmiftis,qui talcm fiimii
emittunt:nam plcruriq? ca?rulcus fignificat ucnam cxrulco clTe infecflam^Iu
teus auripigmcnto : ruber,fandaraca : uiridis, chryfocolla : nigcr, bitumine
nigro : candidus,candido : in uiridi candidus,eodem cum chryfocolla per*
mifto: cuius media pars eft lutca 8c extima^ uirides,fulfurc.Quanqua tcrrac
alixc^ res fofliles cum metallis permifta:,interdii aftimilem fumii emittunt»
Quod Ci uenx participes fuerint ftibii,ad cas adi-jcitur ferri recremcntum: (i
pyritac,panis ex lapide a^rofo c6flatus,&ir arenar a lapidibus facile liquefceii
tibus refoluta: : Ci ucnac ferri,pyrites Sc fulfunut enim uenas cum fulfurc pcr
miftac additamentum eft ferri recrementum , ita contra auri ucl argenti ue^
na;,ferri uena infeda:,^ qua non facile feparantur , fijlfur : fed etiam arenas a
lapidibus facile liquefcentibus refoIutac.Sal autcm arnficiofiis ad uenas cx^
periendas aptus multismodis conficitur:prim6 ex paribus portionibus
aridac uini fccis, accti,hominis urinae fimul dccocflis doriec in falcm uertanj^
tur.Secundo item ex paribus portionibus cineris , quo infecftores lanaruni
utuntur,calcis,aridaj uini fccis purgatac,falis li^uati : etcnim fingulorum li*
bra corjcitur in hominis urina? libras uiginti , Deindc omnia deco<fl:a ad ter
tias colantuntum ad refiduum falis non liquati fibra adrjcitur,S:: eiufdc un*
ciac quatuor,atc(5 lixiurj libris ocfto fuperfijfis fimul iri olIa,argenti fpumaiii
trinfecus obducfla,coquuntur ufc^ dum cxiccata fal fiant.Tcrtio fic confici<
tunfal non liquatus,&f ferruni,quod rubigine infcftatur, ini")ciuntur in uas:
quod hominis urina fuperfufa operculo tcgitur , ac triginta diebus reponi*
tur in loco tepido: poftea ferrii urina lauatur Sc feponitur,rcIiqua uero tan*
diu coquiitur quoad in falem mutantur . Quart6,fal artificiofus hoc modo
fit.In lixiuio cx calcis & cineris,quo infecflorcs lanaru utuntur, paribus por
tionibus fad:o,parcs portiones falis , faponis , aridas uini albi fecis, halinitri
coquuntur ufcp ad cum finem dum in falem abeant: is ramentum lotura col
lecflum miftum,Iiquefacit . At hafinitrii ifto modo prscparatur , ut ad ucnas
cxperiendas aptum fit : ipfum in olIam,argenti fpuma intririfecus obducfia,
inricitur,& lixiuium ex calce uiua facflum fa^pius fuperftinditur Sc coquitur
ufc^dum ignisid confumat. Quodfihalinitrumnon inflammaturignia
quo ipfum fal,ex Iixiuio,quod calcem combibit,ortus,tuetur, prscparatum
cft.Sed in primis laudantur fequentes compofitiones, qua? omnem uenam
cxcoquunt,quam ardor ignis difticultcr diftbluin S^ diftundit:quarum unai

q 3 confici:*

^gg DERE METALLICA

conficitur ex tertfj oeneris lapidibu«,quiin ardcntes fornaccs conicfti hcu
le liquefcunt candidis 8C puris atcp comminutisrcum eius enim pulueris fe#
muncia permifccntur fpumac argenti fulu3c,item comminutsc , unciac duac:
qucE miftura inrjcitur in catillum fi<flilem eius capacem : ac fub tcgulam ar^
detisfornaculx collocatunCiim autem aqusc inftar fluxerit , quod ei horac
dimidio fpacio accidit,ex fornacula exempta effunditur in aliquem lapide J
ea temperatura,ubi refi"ixcrit,uitri fimilis efTe apparcbitrquse rurfus commi
nuitur , Iftiufmodi uero puluis qualicunc^ uena: metallicse, qua; , cum eam
cxperimur,non facile liquefcit,in{pergitur Sc recrcmentum exfudabit , Alr|
in locum fpumac argcnti cinercm plumbi fubftituunt,qui fic conficitur . In
plumbum,in catino liquefadum^conricitur fulfunct mox quadam quafi cu
te tcpjtur : qua fublata rurfus ini^citur fulfur, rurfufq^ cutis nata detrahitur:
quod fajpius fit,et quidem,donec plumbum in puluercm refolutum fuerit»
Sed ualens additamcntum compofitii eft quod conficitur ex halinitri prae*
parati,falis liquati,recrementorum uitri,fecis uini arid£c,fingulorum uncia,
fpuma: arocnti triente , uitri in pulucrcm triti belTe , hoc additamcntum ad
ucnam , quas par pondus habeat^adiecflum eam liqucfacit . Valentius uero
conftat cx paribus portionibus fecis albi uini ficcaE,falis communis, halini*
tri pra;parati,quar tria fimul in olla,argenti fpuma intrinfecus obdud:a,tor*
rentur ufcp dum puluis ihde fiat candidus: cum quo tantundem fpumsc ar*
ocnti commifcetun Huius uero miftura; pars una cum duabus uenac expe#
riendcC partibus permifcetur.Quo ualentius fit ex nigri plumbi cinere, hali
nitro,auripiometo,ftibio,fece ficca aquarum , quibus aurificcs aurum ab ar
pento (cparant^fed nigri plumbi cinis conficitur ex plumbi libra,& fulfiiris
libra:plumbco malleo pcrcuffum dilatatunatqj alterius bracflca^alterius ful
fur inrjciturin catinum ucl ollam , &: fimul torrentur ufqj dum ignis fulfijr
confumat SC plumbumincineremuertat.HahnitriuerocomminUti Hbra:
cum auripigmenti item in puluerem triti libra commifcetur, 8>C in patina fer
rea coquuntur doncc liquefcant: poftea effunduntur , & refrigcrata iterum
in puluerem conteruntur. Stibrj autem libra Sc fecis ficcac bes alternatim in
rjciuntur in catinum, 8c coquuntur u(cp ad eum finem dum maflula inde fi;«
at:quar fimilitcr refoluitur in puluerem:huius pulucris bes dc plumbei cine
ris libra,itemq; pulucris ex halinitro d>C auripigmento facfli libra permifcen
tur,& ex eis conficitur puluis:cuius una pars ad duas uenac partes addita ea
liquefacit,&I a recrementis purgat » At ualentiffimum eft quod habet fulfui!
ris drachmas duas , & recrementi uitri totidcm,ftibrj, falis ex urina decodla
confecfli^falis comunis liquati,halinitri prxparati,fpuma2 argenti,atramen;;
ti futorij,fecis uini ficcaE,falis ex anthyllidis cinere fatfli^ficcae fecis aquarum
quibus aurum ab argento aurifices feparant , aluminis igne refoluti in pul^
uercm fingulorum femuncia , camphorac una cum fulfure in puluerem triti
uncia : huius mifturaj pars dimidia uel integra, prout hoc res ipfa poftulat,
. cii parte una uena; Sc duabus plubi partibus pcrmifta inrjcitur in catiHti fi*
(fiilem , 8c miftura puluere uitri Venetiani comminuti conipergitur : qua^
cum (efquihora, ucl duabus horis co(fla fuerit , maftula in fundo catilli refi*
debitja qua mox plumbum feparatur.Eft etiam additametum quod fulfur,

auripigtf

LIBER SEPTIMVS. IS7

auripigmentum/andaracam a uenis metallicis fcparat : id habct pares por^
tiones recrcmenti ferri^tofi albi/alis. Scd poftquam talcs fucci fucrint fecre
ti,ipfac uenx arida uini fcccadeasadie^flaexcoquuntur. lill: quodab ioni
tuetur flibium^nc id confumatret a ftibio mctalla,quale efl: quod conflarcx
paribus portionibus fulfuris, halinitri pracparati, falis Iiquati,atramenti fu=«
torii fimul in urina uel lixiuio co(florum,doncc nullus odor affletur e fulfu=:
rerquod fit trium uel quatuor horarum fpacio.Ell: prxtcrea opera?precium
fubi-icere aliquas afias mifturas . Accipito ucnx ut conuenit prajparatac par
tesduas,fcobis fcrri climata; partem unam,falis item partem unamratq; mi^
fc^to:deindc ca im]cito in catillum fidilcm, 8c in foniacula locato : ubi io ni
rcfoluta confluxerint^mafTuIa in fundo catilli refidcbit. Vel accipito ucnae
et ochra: plumbcx parcs portioncs,atq[? cum ipfis mifccto paucam fcrri fco
bcm ehmatam,&: ini-jcito in catillum:tum fupcr ipfam iniftura fpargito fco^:
bcmferri elimatam. Vclaccipito uenam in pulucrcm contritam^camcp fpar
gi to in catillum : dcindc ci infpcrgito tantundem falis ter aut quater urina
madcfadi Sc rurfus torrefadi: tum iterum atcp iterum ucna: puluercm Sc fa
lem : poftea catillum operculatum 3c oblitum imponito in carbones ardeii
tes. Vel accipito ucna? partem unam,globuIorum plumbcorum partcm U:^
nam,uitri Vcnetiani partem dimidiam,recrementiuitri tantundcm.Vel ac
cipito uena- partem unam , globulbrum plumbeorum partem unam , fahs
partem diniidiam,arida: uini ficca^ quartam unius partis,fccis aquaru , quae
aurum ab argento fecernunt tantundem , Vel accipito pares portiones ue^:
nac prasparatEc, 8c pulueris in quo item infunt pares portiones minutorum
plumbi globulorum,faIis liquati,fi:ibrj,recrementorum fcrri . Vcl accipito
pares portiones uenje,in qua ineffcaurum,atramenti futorrj^fccis uini ficcac,
falis. HaAcnus de additamentis. In fornaculam autem eo,quo dixi,modo
pracparatam primo tegulam imponito:deindeprunas fupcrcam coni^ci^
. to,eled:osq? carbunculos:nam ex minus bonis multum fit cincris,qui circii
tegulam colledus operationem ignis impedit : tum catillos ficfliles forcipe
fub tegulam Iocato,&: fub priorem ipfius partem pohito carboncm ardcn^s
tem,ut catilli citius calefiant:quem,ciim plumbum ini]iciedum fuerit in eosi
ucl uena,rurfus forcipe eximito.Poftquam autem catilli cxcandcfccnt ioni,
primo pcr cannam ferrcam duos pedes longam & capaccm digiti cincrem
uel carbunculum,fi quis in eos inciderit,fpiritu difflato &: difpergito:quod
idem faciendum erit , Ci cinis uel carbunculus in catillos cinereos inciderit :
deinde plumbcum globulum inrjcito forcipe:quod plumbum ubi in fijmu
uerti,confumiq? ccEperit,ad ipfum addito uenam pra:paratam in charta 111;?
, nolutam . Multo autem artifici praeftat eam inuoluere in chartam, ficcp imi?
ponere in catillos , quam xneo cochleari in ipfos infi.indcre. Ciim enim ca^
tilli fint parui,fi cochleari ufus fiierit,non raro aliquam uena: partem diffun
dit . Charta uero cremata carbunculo forcipe prchenfo ucnam moueto, ut
plumbum eam combibat , cumcp ipfo metallum uenx mifccatur : qu^ mis'
ftio cum facfla fuerit,tuncrecremetum partim circum eam ad catillos adha:*;
refcit , nigriq? annuli (pecicm quandam gerit : partim innatat plumbo cum
auro uel argento permifi:o;quod mox ab eo auterto. Plumbuautcra omniis
^ q 4 noomni

18 9 DEREMETALLICA

no omni argento carcat,quale eft Villacenfe » Quod (i eiufmodi non fucrit
in promptu,feorfum plumbum eft experiendum,ut certo fciatur, quantam
argenti portionem in fe contineat, utc]^ calculis fubducflis de uena rede iu*
dicetunnifi enim tale plumbum fuerit , experimentum erit falfum Sc fallax,
Veriim globuli plumbei hoc modo formantur : forceps eft ferrea longa cir
citer pedem unum : eius chelac continent ferrum diuifum, quod coniuncflii
oui figuram exprimit : utrunc^ habet duas partes cauas,quod ferrum diui#
fum,cum compreflum fiierit fuperius,ex ipfo eminet infijndibulum:in quo
funt duo foramina,quorum alterum ad unam partem cauam penetrat, alte*
rum ad altcramjtacp plumbum infiifurrt defluit per foramina ^ in partes ca*
uaSjcfficiunturCp una effufione globuli duo,

lorcipschela A. Verrumouifiguriimex^rimins d»
mfundihulm C»

Nec hoc in loco de diuerfa quorundam artificum cxperiendi ratione rc*
ticere debeo : qui primo in catillos inrjciunt uenam pra;paratam,eam(^ co*
quunt.Deinde addunt plumbum:quac ratio mihi non probatunetenim ue
na ifto modo ferruminari foIet:quare poftea commota non bene,aut admo
dum tarde cum plumbo mifcetur.Qiiod Ci catillis eiufmodi fi^ftilibus omnc
fornacula: fpacium,quod contcgit teguIa,non compleatur ( nam interdum
compleri foIet,cum fcilicet multarum uenarum , aut multarum unius uenac
partium una experimur)in uacualoca catillos cinereos ponito, utjintereai*
gnefcant , Quod etfi una hora plerunq^ fit,tamen id ipfum minoribus citi*
us,maioribus tardius contingit:nifi uero catilli,anteaquam in eos inrjciatur
metallum,cum plumbo permiftum , igniti fuerint , ipfi folent facpe difrum«s
pi,plumbum femper contremifcere,nonnunquam ex ipfis exilircSi auterra
catillus difrumpatur,aut plumbum ex eo cxiliatj aliam uensc partem experi
ri oportet:fin plumbum contremifcat,tunc catillus pruna lata ac tenui tega#
tunquam cum plumbii atti^crit,refiiit:atc^ fic etiam miftura tandem ipfum
exhalat. Quinetiam fi in feciida excocflione plumbum, quod in miftura in*
eft,nonconfumeretur,fedftabile Sc fixumpermanens tegeretur quadam
quafi cute,fignum eft,quod non fatis ardorcignis concaluerit.Aridum igia
tur lignum teda',uel arboris ei confimilis, in mifturam imponito , incp mass
nu teneto,ut ciim concaluerit, retrahere ab ca poflis^tum curato , ut femper
calorem fatis multum,eumc^ acquakm habeat, Quod (i calor mifturam no

totuna

1,1BER SEPTIMVS4 169

roiundduerit,ut fieri folet , ubi omnia redle fiunt^fed faciat longiufculam ut
caudata uideatur,figno eft calorem ipfum,qua cauda eft,nimium efle: qua<
rc catillum paruo unco ferreo,cuius manubriumitemfit ferreum & longil
fefquipedemjCircumagito,ut altera pars 3cque calefcat ab igni»

FirumVncus [erreuu

Prarterea Q quando miftura fatis plumbi n on habuerit,addito cum forci
pe ferrea,uel cochleari arnco, cui manubrium prsclongum eft, tantum eius,
quantu fatis eft . Ne uerd miftura fn'gefcat,id ipfum ante concalefacito : fcd
iatius eft primo tantum plumbum , quanto opus eft ad uenam excoquen*
dam,addere, quam poftea ciim dimidia excocflio perfed:a jRjerit : ne totum
no abeat in fumum,fed pars eius fixa permaneat ♦ P orrd ubi calor ignis iam
fere confumpferit plumbum,tunc aurum argentumue , uarr)s coloribus ef*
florefcit: at ubi totum fiierit confiimptum,auri uel afgenti refidet in catillo:
quam ftatim ex fornacula eximito , maflulamcpjdum adhuc calet, ex eo exjs
trahito,ne cinis ad eam adhaereftanquod pleruncp fit,fi mafl[ula,ubi iarn re?
frixerit,ex eo extrahatunQuod (i etiam tunc dnis ad eam adhazferit, cultrd
non radito,ne aliquid pereat,atcp experim^ntum fiat fiilfum: fed forcipe fer
rea comprimito,ut cinis diffiliatipfo preflfli.Vtile deniqp eft duo,triaue unf
us uenae experimenta facere eodem tempore,ut fi forte unum non fuccetlerf
rit,ex altero aut faltem ex tertio ccrtior fieri pofHs» At intcrea dum artifex
uenam experitur ne uehemens ignis calor oculos eius lscdat,quia fazpius in
trofpicere , accuratecp confiderare omnia nccefle cft,utileeriteifemperifi
promptu habere tabellam ligneam fubtilem, latam duos palmos , habente
manubriu quo teneatur , atc^ per mediam latitudinem excifam , ut per eam
quafi rimam quandam poflfit cernere,

TtlelU m4nulmm A* tiusrimi fi*

Vcrum

jrtO DH RE METALLICA

Verum plumbum,quod uensc metallicac argentum combibit, hora? par
tium trium de quatuor fpacio ignis confumit in catillo cinereo» Experimen
toautemperfedoex fornacUia ekimiturtegula,rutrocp fcrreo extrahitur
cirtis non modo ex latericia et ferrea^fed ex fic^ili etiam,ne eam deponere de
pede opus fit. At ex uena in catillum triangularem coniecfla fic conflatur
maffula^ex qua poftca conficitur metallum»Prim6 in circulum ferreum im*:
ponuntur prunsc carbonesc^ : deinde catilllis triangularis,qui continet ue^:
nam, atqj res qux eam liquefecere s.tcp a recrementb purgare pofliint ; tum
folle duplicato excitatur ignis , uenacp tarndiu coquitUr , uCcj^ durn hiaflilla
in fiindo catilli refideat . Duplicem ratibiierii ueharuni experiendarum eflc
demonfl:rauimus : unam qua in catill6 fidili plunibum mifcetUf cum uena,
deinde in cinereo rurfus ab eo feparatur : alteram,qUa excoquituf primo iii
catillo ficflili triangulari,deinde in altero ficTtiii cUm plurnbo permifcetur,tu
in cincrco rurfus ab eo feparatur » Njjc uideamUs utra cuii^ uenac rtiagis c5
ueniat:aut fi neutra ei conueniat,quona ali6,ali6 modo iplam cxperiri pol*:
fimus:fed iure ordimur ab auri uena,quam utrac^ ratione folemus experiri:
etenim fi illa diues fuerit,&: nobis igni non repugnarc uideatur,fed facile li*
quefcere,eius centumpondium,minorai3onderainteiligimus,una cum fe{*
cuntia uel duabus uncfjs plumbi, de maibribus jponderibus loquimur, mi*
ftum confjcitur in catillii fi<flilem,8iC igni coquurttur ufq^ eo dum bene per^
raifceantunquia uero talis etiam uena int^rdu excocfiioni repugnat,ad eam
adfjcito parUm falis comunis torrefad:i aUt artificidfi: id enim ipfum expug
nabit,facietc^ ne miflrura multum recf ememetum coritrahat : facpius autem
ea filo ferreo moueto,ut plumbum undiquaqp circumeat aurum,id<^ abfbr
beat Sc expuat purgamenta:quod ubi fad:Um fuerit,rnifl:uf am eximito & i
recrementispurgato:tumeatnconf|citoincatiIium cinereum Sc coquito,
uf(^ c6,dum exhaiet totum plumbum,auric]p mafllila refideat in fundo : fin
auri uena ioni nO facile liquefcere uifa fueritiCam urito , & pueri impuberis
urina,quas falem cobiberit,reftinguito : quod iterum aciscpius facito : qu6
cnim illam fxpius uflTeris Sc reftinxeris,e6 facilius cominui poteft,at<^ citi*
us igni liquefcit, Sc quicquid habet recf enicnti, exfudat. Huius uenaz uftac,
cominu tac , lauatac parteni unam cum alicuius pulueris copofiti , qui uenas
hquefacit,partibus tribus Sc plumbi partibus fex comifceto: atcp mifturam
infjcito in catillum triangularem:quem in cintulum ferrcum,ad quem folHs
duplicatis pertinet,imporiito : atc^ primiiiii lento igni coquito,deinde feru?
fim acriori uCq^ dum liquefcaf,&: ae[Uac inftar fluat.Quod Ci uena liqueiacfta
non fuerit,ad eam plufculum iftiuirtiodi additamenti , cum a;qua fpumac ar
genti fulua^ portione permifti,addito:& filo ferreo candete agitato uf^ ad
eum firiem dum omnis liquefcat : tum ex circulo catillu eximitQ:3<^ mafkila,
ubi refrixerit^decutito : quam purgata prius in alterQ catillQ fi'(flili coquito,
pofterius in cinereo. Aurum deniqp, quod in catilli fundo refedit , extracflu
&C refrigeratum coticula; atterito , ut cognoicere poffis quota in eo inficar*
genti portio : autuensc auri centumportdium minorisponderis in catillum
triangularem conf)cito,8<: ad eam addftQ recrementi uitri drachmam maicM
ris pondcris . Quod fi excQtf^ioni repfugnabit, adiicito fecis uini ficc«e Sc u*

ftsediy

LIBER SEPTIMVS ipi

ftac dimidiam drachmam. Qiiod fi etiam tum repugnabit, tantundem fccis
aceti,aut aquarum,qu3e aurum ab argeto fecernunt,etiam ufta?, atq? maiTu^
la in fundo catilli refidebit: quam iterum coquito in altero catillo fi(ftili,tcr^
tio in cinereo . Sed utrum pyrites aurum in fc contineat necne , anteaquam
in fornacula excoquatur , fic cOgnofcimus.Si ter crematus, ter acri aceto re:s
ftincflus^non fuerit fra^flus^nec ei color immutatus,auri particeps eft : fed a^f
cetum,quo refl:inguitur,permifl:um (it,uel cum hominis urina ucl cum fale,
qui in ipfum coniecflus Sc fscpius agitatus triduo refoluitur : nec pyritcs au;*
ro caret,qui ciim crematus coticula: atteritur,eam codc modo colorat, quo
cum atterebatur crudus,coIorabat.Nec auri cxpers efl: is,cuius ramcntu lo^
tura colledum igni codum facile liqucfcit,oIet parum,pulchrum rcmanet:
fed id ipfum ciim igni coquitur, in carbonem excauatum ini^citur, 8c altero
carbone tegitunQuinetiam uenam auri,feu potius cius arenam 8C ramentii
Iotura,ueI pulucrealio modo collcdlum fine igni expcrimunnam cius pau^:
lum aqua madefacfli 8C igni fic calfa<fli,ut odore incipiat expirare , pars una,
argenti uiui partes duac primd conrjciuntur in patinam ligneam , catini mo
do profundam: Sc comifcentur: deindc cum pauca urina duarum horarum
fpcLcio cotcruntur:&: quidem piftillo ligneo, donec miftura farinx cx aqua
fubacfla: inftar crafTefcat : dc nec argetum uiuum a ramcnto lotura coUedo,
nec^ rametum lotura collecflum ab argento uiuo dinofci poffit . Tum aqua
calida uel faltem tepida , in patina infufa ufcp eo lauatur dum effundatur pu
ra:deinde in eandem patinam infunditur firigida, ac mox argentum uiuum^
quod aurum omne abforbuit , a reliquo ramento lotura colle(fto fecretu in
unum confluit:poftcaid ab auro hac ratione feparatun Olla tegitur linteo^
filorum lini xylini contextu fa(flo,ueI aluta tenui:in cuius mediam parte ma
nu depreffam mifturainfiinditur: poft alutacomplicata funiculo incerato
ligatur,& argentum uiuum per eam expreffum patina cxcipit . Aurum ue^
ro,quod in aluta refedit,in catillum fi(ftilem efRtnditur , atqj ardentibus car
bonibus appofitis purgatur. Alr) fpurciciam non cluunt aqua calida, fcdas:
cri lixiuio Sc aceto : eos enim liquores in ollam infLindunt,8<: in eandcm ra^*
mentum lotura colle(ftum cum argento uiuo permiftum coiiciunt:mox ol^
lam rcponijt in loco tepido, poft horas quatuor & uiginti liquores cii fpur
cicia efRinduntj&I argentii uiuum eo,quo dixi,modo feparant ab auro: dc^
indeinurccum,interradefo(Ilim,hominisurinaminfundunt: Sc urceoim
ponunt ollam,cuius fundum habet foramemin^ eam aurum inrjciut, Sc o^
perculo te<ftam oblinunt:etia qua cum urceo coniungituntum igni coquilt
donec rubefcat olla.Refrigeratij poftremc) aurii,fi acs in eo ineft, cum plum
bo excoquunt in catillo cinereo,ut id ipfiim scs ab eo feparari pofTit : Cin ar*
gentum,ab eo aqua,qu2e ha?c duo fecernit metalla,feparant. Quidam, ciim
aurum fecernunt ab argcnto uiuo , mifturam in alutam non inftindunt , fcd
eam infjciunt in uas ficftilc cucurbitinum, quod in fornacula locatum carbo
nibus ardentibus fenfim calfaciunt:mox operculi foramen bra(^ca fcrrea te
gunt:qua2 humore fudat.Sed quamprimum ampHus non fudauerit,eam lu
to obIinunt:&: ad breue tempus coquiJit : poft operculum de oUa rcmouct:
dC argentum uiuum, quod ad ipfum adhacret , pede leporino detergetes ad

eandem

ipi DEREMETALLICA

candem operani refcruant : fcd hac ratione argcti uiui pluSjilla minus pcrit,
At ucna aroenti Ci diucs fucrit,qualc cft argcntum rudc , fed facpius fui colo
ris uel plumbci,rarius cinercum,nigrum,rubrum,purpurcum,luteum,poft
quam puroatum 8c calefacniij fuerit , cius ccntumpondium , minus pondus
intcllioo,in plumbi,in catillo cincreo liquefa(fli,unciam conrjcitur&coqui
tur,ufqj eo , dum miftura cxhalct plumbum:fin paupcr uel mediocris , pri*
mo cxiccan debct , dcinde comminui,tum ad cius ccntumpondium plunv*
bi uncia adiijoi,&;: in catillo fi(5lili coqui quoad liqilefcat. Quar R mox ignis
calorc liquata non fucrit , ci oportet paucum puliicircm primi additamcnti
compofiti infpcrgcre:atq? Ci tunc etiam liquata non fucrit, iterum atc^ itcru
paucum doncc hquefcat Sc rccremcntuni cxfudet:ut ucrd id citius perficia*
tur puluis infperfus agitctur filo fcrreo: poftquam catillus e fornacula fuc*
rit cxemptus, tcmperatura infundatur in foramcn lateris cO(fti : ubi cum rcis
frixerit a recremcnto purgata , infjciatur in catillum cincrcum 8C coquatur,
ufcp dum ipfa omnc plumbum exhalet . Argcnti , quod iil catillo remanet,
poiidus indicat quotam argcnti portionem liena in fe cotitincat. Scd aeris
uenam fine plumbo expcrimlinnam (i cum co fucrit cxcbcfla, scs euolarefo
Ict Sc diilipari : itacp talis uctia certo pondcre primo uritur 8c acri igni cre*
matur circitcr fex aut ocflo horas . Deinde ciim rcfrixerit, cominuitur & la#
uatuntum ramcntum lotura coIIe(ftum rurfus crematur , cominuitur, laua*=
tur,ficcatur,cxpcnditur:portio,quam, dum cremarctur &!^ lauaretur, perdi*
dit,reuocatur ad caIcuIos:quod ramenturh lotura collctflii pro pane, cx ue*
na aeris conflato,habetur:huius tria centiimpondia cum fquamas ajris,hali*
nitri, uitri Vcnctiani fingtilorum totidem ccntumpondi^s comifta in catiU
lum triangularcm inr|cito,cumc^ in circUluni ferrcum, qui eft in foco cami*
ni antc follem duplicatii colIocatus,imponito:&r carbonc, ut ne quid in uea
nam excoquendam incidat,&r citius liqiiefcat , tegito , Primd autcni fpiritu
folle leniter efflato ut uena {enCim igni calefcat:deinde ualcntentum ualeilti
Hs,donec liqucfcat,8(: qua: ad ca addita funt,ignis confumat,atcp ip{a,quic*
quid habet recrcmeti,cxfudet : poftca catillum cxtracflum refrigerato, ac eo
tandemfracT:oinuenicsacs,quodcxpendito utfcirepoftis quotam rurfus
uena: partcm ignis confumpfcrit. Quida ucna femel tantijmodo cremant,
cominuunt,Iauant: at(^ iftiufinodi rameti lotura collecfli accipiunt tria ccn*
tumpondia,{alis comunis,fccis uini ufta?,recrcmenti uitri,finguIorum cen*
tiipondium unum : 8c ea coquunt in catillo triagulari:qui,ubi refrixerit,in#:
ucnitur mafllila acris puri,fi uena eius metalli diues fucrit: fin minus,mafluK
la lapidea,cui a;s eft immiftum:qu2C rurfus crematur,tunditur,itcrumqp ex*
coquiturinaIterocatiIlofi(flih,adie<flisIapidibusfacileIiqucfcentib.8(:hali
nitro : atc^ refidctin fundo catilli acris puri mafifula , Quod fi fcire uolueris,
quota in ipfo argeti portio infit , id ad ipfum adie(flo plumbo excoquito in
catillo cinereo:de quo cxperimento dicam poftea.Qui uerd mox fcire cupi
unt,quotam argenti portionem uena scris irt fe contincat , hi eam cremant,
cominuunt,Iauant,cum ramenti lotura coIle(fli, centumpondio pauca Ipu*
mam argenti fuluam comifccnt,miftufam ini^ciunt in catillum,qucm fub tc
gulam ardentis fornacula;coIlocant,adhorac dimidia:fpacium;ubicuni~

proptcr

LIBER SEPTIMVS t^j

propter uim liqiiefcendijqusc ineft in fpuma argcnti,rccrementum exfuda*

uerit,eximunt: rcfrigeratam a recremento purgant^rurfuscp eam comminu

unt:cum eius centumpondio fefcuntiamglobulorum plumbcoru mifccnt:

inrjciunt in altcrum catillum ficflilem : quem fub tegulam ardentis fornacu*

\x collocantadiicientes ad mifturam paucu pulucrem alicuius additamen*

ti compofiti,quod uenas Iiquefacit:Iiquatam eximunt:refriocratam a recre*

meto purgant.Poftremo cam coquiit in catillo cinereo, quoad omne plum

bum exhalauerit,foIumcp argentum remanfcrit. Nigri autem plumbi ucna

ifto modo expcriri conuenit: lapidis plumbani P"" femunciam,&: chryfo*

coIlac,quam boracem uocant,tantundem cominuito, permifceto , in catillii

fidilem iniicito,carboncm ardcnte in mcdia eius parte coIlocato:quampri=»

mum chryfocolla crepuerit,8<: lapis plumbarius liquefadus fuerit,quod ci*

to eis accidit,carbonem a catillo amoueto : dc in ipfius fiindo plumbum refi

debit:quod cxpendito:&: cius portionem,quam ignis confumpfit,ad calcu

los reuocato.Si uero etiam fcire uolucris , quota argcnti particula in plum*

bo infitjid in catillo cinereo excoquito,ufcp dum omne plumbum exhalct,

Vel uenam plumbi qualemcunqj urito,Iauato,ramenti lotura colledi cen^s

tumpondium &: pulueris compofiti , qui uenas liquefacit,tria centumpon*

diacommiltaincatillum fi(f?:ilemini]cito,&:in circulum ferreum colloca*

to ut Iiquefcat:rcfrigeratum a recremeto purgato : atcp reliqua, ut didu eft,

perficito . Vel accipito ucna: pra?parata: uncias duas , acris ufti drachmas

quinqp^uitri aut rccremcnti eius in puluerem redacfli unciam unam , falis fen

mijciam,&: mifceto^atcp mifturam in catillij triangularem coni^cito , eumcn

iento igni calefacito nc difrijpatur. Vbi miftura liquefacHra flierit ignem fol*;

!e magis excitato:deinde exprunis eximito catillume,t finito refrioefccrein

aere:aqua uerd non perfundito,ne plumbi maflula nimio frigore commota

cum recrementis mifceatunatcp fic experimentum fiat faIfum:poftquam au

tem catillus refrixerit,in eius fundo inuenies maftulam plumbcam. Vel acci

pito uenac uncias duas,fpumaE argenti femuncia,uitri Venetiani drachmas

duas,halinitri femunciam. Quod Ci uena difficulter excoquitur, ad eam ad*:

i^cito fcobem fcrri ehmatam,qua:, quia ualde calefacit, purgameta facilefe*

cernita plumbo acrcliquis metallis.Quinetiam uena plumbi nigri, ut con*

uenit,prajparata conrjcitur in catillum,8«: folum ad eam adrjciuntur arensc a

lapide facile liqucfcente refoluta? , aut fcobs ferri elimata, 8c experimentum

perficitur, Vcnam uerd plumbi candidi hac ratione experiri poteris : eam

primd urito, deindc comminuito,tum lauato : ramentum lotura coIIeAum

rurfus urito,comminuLto , lauato : eius ccntumpondium unum 8c dimidiii

cum chryfocoIIa?,quam boracem nominant,ccntumpondio comifceto : ex

miftura,aquis madcfa(fla,maffulam formato,poftea carbonem maonum 8C

teretem pcrforato . Foramcn am altum fit palmum , fuperius latum digitos

tres,inferius anguftum:hoc,cum collocatur carbo,inferiorem locum , illud

fuperiorcm occupet.CoIIocetur uerd in catinum fi(fiilem,& undicjj ad eum

apponanturcarbonesardentes.Vbiuerdcarbo perforatus ignem conccss

perit , maffula in fuperius eius foramen imponitur, &: lato carbone ardente

tegitur: atq? pluribus carbonibus circum eum appofitis folle acris ignis ex*

r citatur
>

t^4 6E RE METALLICA

citatur , donee omnc plumbum candidum ex infcriore carbonis foramine
dcliuxcrit in catinum. Vel accipito carbonem magnum,eumcp excauato SC
luto oblinito,ne uena candens cxiliat.Prxterea in media eius parte facito fa
rame paruumnnagnum aiit foramen carbunculis minutis completo : fuper*
quos ucnam pror)cito:at in paruum foramen imponito ignem,8<: follis ma=f
nualis narem ut ignem excitare poffis : uerdm carboncm eum locato in fo^,
uca luto oblita: in qua cxcodione perfecfla inuenies mafTulam plumbi can^s
didi. At uenam plumbi cinerei hoc modo experimuneius fragmenta in ca
tillum ficflilem inricimus,& flibtegulam ardentis fornaculsc collocamus:.
quamprimum calefacfta fuerint,ftillant plumbo:quod in unam maflula cor»
fluit Vcnam uero argenti uiui fic experiri conucnit: cii parte una fragmen
torii eius tres partes pulueris carbonij,et manipulii falis comifceto: miftura
in catinii^uel ollam ucl urceu inr)cito,operculo tegito : luto oblinito: in car*
bones ardentes imponito:poftquam ei infcdcrit uftsc color catinum cxtra*»
hito:nam fi diutius ipfum coxeris,miftura argcntum uiuum,una cum fumo
exhalat : quod ipfum in fundo catini uel alterius uafis refrigerati inuenitur-
Aut ucnam cius tritam inrjcito in uas ficflile cucurbitinum,& id in fornacu*
lam imponito,atcp operculo,cui longa eft naris,contcgito: nari autcm {upa
ponito ampullam,qu£c recipiat argentum uiuum,quo ipfa ftillat;fit uerd a;*
qua fi-igida in ampullam inflila, ut argentum uiuum igni concalefacftii con«
tinuo rcfrigcretur Sc conl^uat : nam argcntum uiuum ui ignis in fliblimefe^
tiir^Sc pcr opcrculi narem in ampullam dcfluit.Experimur etiam uenam ar*
gcnti uiui eodcm plane modo,quo eam excoquinius:quem fuo loco expli*
cabimus , Poftremd uenam ferri experimur in camino fabri fcrrarij : eadcnt
uritur,cominuitur,lauatur,ficcatur: mas>nes in ramentum lotura collccflurrt
imponitur,qui fcobem ferream ad fe trahit: ea pennis detcrfa catino excipii:
tunatc^ magnes ufq? ed in ramentum lotura collecftum imponitur,& fcobs
detcrgitur,dum reftct,quam ad fe alliciat. Ea aut fimul cum halinitro coqui
tur in catino doncc liquefcat,&: ex ea fcrrea mafTulula coflctur . Quod (i ma
gnes citd,facilec]^ fcobem ad fe traxerit, uenam ferri diuitem cfTe corjcimusj
fi tarde,pauperem:fi prorfus cam refpuerc uifus fuerit, ferri paulum, aut ni<
hil in fe contincre.Scd de experimento uenarij metallicarum fatis : nunc di^;
cam dc metallorum experimento . Quod utilc cft tum monetariis 3c merca
toribus,qui metalla emunt 8c uendunt : tum metallicis , fcd maxime domi ^;
nis Sc pra-fecflis fodinarum : atcp dominis Sc pra^fedis officinarum , in qui*
bus metalla excoquuntur,aut altcrum ab altero feparatur.Primo autem di*:
cam quomodo experiri coueniat quotam preciofi metalli partem uile in fe
contineanfed aurum Sc argentum habentur nunc preciofa , reliqua uerd o*
mnia uilia.Quondam metalla uilia combufta funt , ut preciofa pura haberi
pofTent.Vetcres etiam uftioneindagaruntquotam argenti portionem au:»
rum in fe contincreneoqj modo omne argentii confumcbatunqua: non le#
uis iadura fuit:attame Archimedes nobilis mathcmaticus,Hicroni rcgi gra
tificaturusinucnitrationemidemdcprehcndcndinon admodii prompta,
Sc qua mafla magna accuratius quam parua explorari poteft:qua in comen
carijs expona. Sed chymiftaru fedatores oftenderunt rationem feccrnendi

argentum

LIBER SBPTIMVS t^J

argcntu ab auro,qua ncutru pcrit. Auru aut,in quo ineft argentu: uel argeri
tam,in quo aurum,prim6 coticulaj attcratundeinde eidcm acus auri uel ar>»
gcnti fimillima : quo modo ex lincis produdis cognofcitur , quota arocnti
portio in auro infit,quota auri in argcnto:mox ad aroentij , quod cft in au«
ro,adiiciatur tanta ciurdcm portio,ut auri triplu fit.1 um plumbu inijciatur
in cdLtiWu cincrcu^Sc coquatur: paulo poft in cunde inrjciatur paucii ses : ut*
pote eius rcmuncia,ucl femuncia 8c ficilicus minoris pondcris:fi auru uel ai
gentu aliqua a^ris particula in fc non contincat.Etcnim catillus, ciim plum*
bum &C xs dcfunt,qua; confumat, particula auri Sc argenti ad fe allicit 8>C cd
bibit.Tandcm auri trientem Sc argenti libram in cundc catinu inrjccre et cc>
querc conucnit:nam Ci aurum S>C argcntu primo in catillii conicda qoquan*
tur,is,utiam dixi,particula cius conbibit, &:auru, ciim ab argento feparatu
fucrit,pjjrum non inucnitur.Coquantur uerd hzcc mctalla ufc^ dum ipfum
plumbii Sc xs confumantunatc^ itcrii idcm utriufqj pondus codcm modo
coquatur in altcro catillo cincrco:utracp maflRilamallco pcrcufta dilatctur;
utfacp bradteolain fiftulse figuram formctur: utraqj conrjciaturin paruarrt
ampulla uitrcam : quibus tcrtia^ aquacr ualentis , qua decimo libro defcribai
uncia & drachma maioris ponderis aflrundantur : lento igni calefiant: quo*
modo bullulx figura margaritis afllmilcs ad fiftulas adharrefcere uidentur,
Quo aute maior rubor apparuerit,eo melior efCe aqua iudicatur. Scd poft*
quam rubor euanUcrit,buIIuIa: candidx margaritis non tantum fipura, (cd
etia colore fimilcs eifde fiftulis uidentur infidcre : poft breue tempus aqua
effundatur,S«: infiandatur altcra : cu ea rurfus bullulas candidas fex uel odo
cxcitaucrit,efFundatur Sc fiftulse eximatuf : atcp quater aut quinquies aqua
fontana lauentunmagis uerd coquatur ex eade bullicnte:nam colore clarid
re {plcndet:poftca in aurea phiala,quae in manu teneaturjcoiccflge fenfim ha
ni ignis calore ficcetunmox phiala imponatur in carbones ardetes,et carbd
nibus tegatur,ac oris flatu modico infpiretuntunc flamma cserulea emittet:
ad extrcmu fiftulac appcdantur,quib.fi par pondUs ef it, artifex harii rerii li
bore fruftra non fufcepit. Poftremd ambaz in altera lance pofitsc ponderert
tur.Vna: tantijmodo quaternae filiqua? no numeretur proptcr argcntii qd
remanet in auro,&: ab co fcparari no poteft.Ex fiftularii aiit pondufculo co
gnofcimus pondus Sc auri Sc argenti qd in mafla ineft, Quod Ci quis artifex
tantu argentii no adieccrit ad auru, ut eius triplii Gt, fed duplii uel fcftertiii,
ei opus eft ualetiore aqua,qu2B aurum ab argeto fcccrnat : qualis eft quarta:
fed utruaqua,quaauro Scrargento adhibct,eis conueniat, an plusminusue
qua oportct ualcns fit,ex effedu cognofcitur : mediocris bullulas in fiftulis
cxcitat:&: ampulla atc^ opcrculii eximio rubore inficere uidctur: imbecilli*
or eade exiguo rubore tingere,ualetior fiftulas difrumpit. Ad argentii ue*
rd purii,in quo ineft aliquaauri portio,n6 adijciaturaliud,cijin catillo cine
reo coquutur priuf^ feparetur,fed praetcr plumbu ad befTem eius quadras
Uel triens a:ris,minora pondcra intelligo. At ii argentii etia in fe cotineat ali
qu3 ajfis portione,&: poft^ cii pliibo tuerit excodu appendatur,&: poft^
auriiab eo fuerit fecretii : altero modo cognofcimus quantii a:ris in eo fuei»
rit,aItero quaniu auri. Sed uilia metalla experimemi gratia etia hodie cobu

r X runtur.

DE- RE METALLICA

t^6

rutur,quod tantulu metallu perckre damnu Cit t!xiguu:at a magna uihs me#
talli mafla metallu preciofum femper fecernitur,ut in eodem lib. lo.undeci*:
mocK expona.Mifiura aijt arris et argenti hoc modo experimun Artifex ex,
aliquot panibus xris excindit portiones,ex paruis paruas , ex mediocribus
mcdiocres,ex magnis magnas:ueruntame parux maghitudine dimidia; nu
cis auellana: acquant^magnse dimidia; caftaneae molc no excedunt, mcdio*:
cres mediocri modo fe habent , Excindit uerd portiones ex media inferiori
parte cuiufcp panis:quas portioncs fimul corjcit in cmllu triangularem no^
uii SC puru,additC5^ fchocdas quae pondus fcriptu cotinent^quod habet oes
scris panes quanti tandefuerint,uerbi caufa. Hsc portiones,fic enim fcribit,
excifa: funt ex acre,quod pendit uiginti centumpondia: itaqj ciim fcire uult
quota argenti parte unii eiufmodi xris centumpondiu in fe cotincat,primd
in circulu ferrciJ prunas inrjcit:deindc ad eas addit carbones. Cii uerd ignis
iam uires habuerit,tijc fchccda ex catillo exempta afferuatac^ eij catillij in Uf
gne imponit,quarta(^ unius horac parte fenfim calefacit donec excadefcat t
poftea flatu follis duplicati dimidio hora: Ipacio excitat etaugetigne:tanto
enim teporis interuallo scs plijbi expers calcfieri ct liquefcere afTolet : quod
aut no caret pIijbo,citius.Itac]p ciim fere ad definiti tcmporis fpaciix inf^aue:*
rit foIlem,tunc forcipe remouet prunas,& ligno in tenue fciflb, quod forci*
pe prehendit,a;s mouet.Quod fi facile mouere no potefl:,fignum efl ipfum
prorfus liquefatflii nondii cfTe^id fi intelligit iteru in catillu imponit carbo*:
ne magnu,prunafcp ante exemptas in eundc reponit,rurfuscp ad breue tem
pus inllat folle. Vbi uerd acs omne liquefacftu fuerit , tiic ultra follis flatu no
utitunnam fi eo uteretur ignis partearris cofumeret, ficret<^ quod reliquu
effet ditius qua panes e quibus efl: excifum:qui no leuis error efl:. Itacp qua^
primij a^s fatis fuerit Iiquefa(flu,id ipfum fijndit in canaliculij ferreii: qui ma
gnus aut paruus folet effe, prout multu aut paucii acs in catillo experimenti
gratia liquefit . Habet autem fuum manubrium fimiliter ferreum,quo capit
ipfum cum acs infufum fuerit,ac immergit in aquam folfj prope Iocati,ut a?s
refrigeretunquod rurfus ad ignem exiccac, cuneocp ferreo eius cufpide de^
cutit. Portionem ucrd cufpidi proximam fuperincude cudit, efFicitc^ bra<:
<fleam;quam difcindit in particulas,

Cttnalicuks ferreus A, 'Emmanuhrium B»

Alfj jes liquefadij carbone tiliac agitant : liiox in fcopas , ex betula fad:as
nouas &r puras fundijt:quibus fuppofitu efl: uas ligneii fatis amplii 8>C aqua:
plenij:tunc diffoluitur in globulos minutos , quantuli funt femina canabis.
Alrj loco fcoparii ftramen fumiit, Alij lapide latii in uas imponunt, dc tanta

aqu3

L I B E R SE P T I M V S Ij)'-

aqua iiifundunt,qiianta fupcrat Iapi'dcm:atq? ars hquidu e catillo in lapidc
ertiiriduritrcx quo dilapfo globuli minuti fiunt. Ali] a:s liqucfadu mox fun
dunt in aqua at<^ agitant ufqp eo dum dilToiutij abcat in globuIos:nifi uero
2ES fundatur 8>C cx eo efficiatur bracfl:ea,uel in globulos rcfbluatur, uel lime:*
tur,igniu ui no facile liquefcit iri catillo cinerco.Qiiod G liquefa(ftu non fue
riijOmnis labor fruftra eft fufceptus, Eodem aCit modo quo a:s in globulos
argentii Sc plumbu refoIuuntur,ut iuftifsimc appcdi poffint . Scd redeo ad
arris experimentu.Cum a:s iftis modis prxparatii fuerit, tijc ad quodq? ccn
tumpondijj minorir ponderii , fi flierit acs quod plubi Sc ferri expers cft, &
quide diucs argcti,adiicito pliibi fefcuncia maioru pondcru:fi uero a:s plij^s
bo no carucrit,uncia: Ci ferri particeps fuerit,duas uncias . Primo aijt plum^
bij impbnito in catillii cinereii:deinde ciim fumarc cccpcrit, adi^cito a:s : qd
unius horx et quartae eius partis (pacio ignis cofumcrc folct una cum plum
bo:id ubi facftij fuerit argeritii in fundo catilli cofpicics : citius tame ignis u=»
truncj^ cofumit (l in fornacula coquatur , qua: aura infpiratur : fcd fatius cft
fuperiore eius parte dimidia operculo tegcre, 8c fores fencflratos no folum
apponere ad oftiolii, ueriJ etia feneftra carbone ucl lateris portiuncula clau
dere.Qiiod ii tale xs fuerit,a quo difficulter argentij feparatur , antcaquam
igni exploretur in catillo cincreo, plumbuprimo inr)cicndii eftin catilliji fi*:
Ctilemideinde a;s adiiciendii cum modico fale torrefa(fi:o,ut 8c plumbij co^
bibat acs,&: 2es purgetuf a recremento,quo abundat . Verij plumbij candi^
diJ quod argentii in ie contiriet , neqp ipfum in initio experimenti in catillii
cinereu inrjcere oportet,ne una cum eo argentij,quod fieri folet , confumat
Sc in fiimii uertat : fed pofteaqua plumbum fumarc cccpcrit in catillo ficflili,
tiic id ad ipfiim adrjcit6:qiio modo nigrii plumbii coricipict argentij,candi
dii uero ebulliet,abibitcp in cinere : qui ligno in teriue fciffo rcmouctur. Idc
fit fi temperatura aliqiia,in qua inefl: plumbii candidij,excoquitur. Cum ue:
ro plumbu nigru cobiberit argentii,quod erat in plumbo candido,tunc de
mii in catillo cinereo coquitur, At plumbij nigrii,cum quo argentij efl per^
miftij,primo in catinb ferre6,fiiper fornacula ardentc flatuto,Iiqucfcat fini;*
to.Dein ut ass in canaliculii ferreu fiidito,tu fuper incudc mallco percufllini
diIatato,5(C ex eo bra(flea efficito: p6fi:rem6 in catillii cinereii inrjcito : qd ex
perimentii dimidix horac fpacio poteft perfici . Vehcmes cm ignis calor ei
obeft:quare non efi: neceffe neq^ dimidia fornaculae partem opcrculo tegci:
re,necp oftiolii eius occludere. At metalla mifla figriata,qu£c monctx nomi
nantur,hoc modo experimur.Nummos argeteos minores cx accrui infima
dC fuprem^ parte, eiuscp laterib. exemptos primo bene purgato : deinde in
catillo triangulari liquefa<flos uel in globulos redigito,ucl cx cis bratfleas ef
ficito:Maiores uer() qui pendiit drachma,ficilicii, feinuncia, uncia dilatato:
tum beffem minore globulorii fumito,uel par bracfleac pondus: itcmcp altc
rum beflcm : utriic^ uero feparatim charta inuoluito:pofl:ca duas pliibi par
. ticulas in duos catillos cinereos prius caIefa(flos inrjcito: quanto aijt mone*
ta fuerit preciofior , tanto minore pliibi portione ad cxpcrimcntij nobis o^
pus eft:quanto uilior,tanto maiore:etenim fi bes argeti tantiimodo {emun^
cia uel unda acris in fe cotinere dicitur,ad bcflem minore adrjcimus plumbi
femuncia , (i ex xquis argenti 8C aeris partibus conftiterit, uncia: Gn in befle

r 3 «cris

t^8 DE RE METALLICA

scris folu femuncia ucl uncia argenti ineft,fe{cuntia. Sed quamprimu plum
bu fumare cocperit,in fingulu catillu cincreu fingulam chartam , in quam ar
oentii sere tcmperatii eft,inuolutij imponito: os tegulac carbonibus obftru
itodento igni coquito,donec omne plumbii Sc xs confumantur : nam acris
fuo calore argentii cum aliqua pliibi particula copellit in catillu:quo modo
cxpcrimentii fit fallax:tum maflulas excatillo cxtrahito,<& a recremeto pur
pato:fi neutra librae lancc,in qua imponitur,dcprefrerit,fed par utriufcp fa^
crit pondus,expcrimcntu nobis nullu attulitcrrorem: fin akera dcpreirerit
Iancem,plenum eft erroris:quare id ipfum iterare oportet.Quod fi bes in fe
cotincat argeti puri uncias (cpte,rex,uel princeps,uel ciuitas,qu3C cudit mo
netam,adimit uncia, qua partim iucratur , partim impcndit in Fabros mone
tales,atc^ in xs quod ad argentum adiccit: qua dc rc copiofius dixi in libris
De precio metallorii dC monetis infcriptis, Aureos aut nummos uarrjs mo*
dis expcrimur : ctenim Ci xs cum auro permiftu fijcrit , eos code modo quo
argenteos igni excoquimus:fi argcntu, ab co aqua illa ualentiilima aurii (c*
ccrnit:fin acs Sc argcntij,prius adiecfto pliibo excoquutur in catillo cincrco,
donec ignis xs 8C plumbij confumat, pofterius aurii ab argento fecernitur.
Reftat dc coticuIa,qua cxplorare auru 8C argentu uetus cft 5<r ufitatii : quan
qua enim experimentiiquod igni perficitur,certius cft,tamen quia ijepc no
bis deeft fornacula,{acpe tegula,(£epe catilli, nec ulla mora interponeda cft,
coticulsc, quam (emper in promptu habere pofliimus , aurum argentumuc
atterimus : quid quod aureos numos igni excoquere nc utilc quide fcmper
fit C ueriim eligcre oportet admodii nigra,S(: fulfuris expcrtc : quo enim ni^
grior fuerit,&: fulfijris magis cxpers,eo melior eflc folet: dc cuius natura ali
ba icripfi . Coticulac aiit primo atteritur aurij fiue argentofum,fiue jcrofiim,
fiuccanahcnfe^fiucignicxcocflijfuerinfimiliterargentu.Deindeunaaliqua
acus,quam cius effc fimillima ex colore cof)cimus:quar d nos fallit defedu,
acus altera colore habcns magis faturu coticulac att critur: fin exccffu , tcrtia
qua; dilutiorem habet colorcm, ea nanq^ nobis indicat quota argeti, uel x^
ris,uel argcnti fimul et aeris portio fit in auro:aut quota xris in argeto.Sunt
enim quadruplices.Primsc cx auro & argcnto facflac^fecundsc ex auro Sc xa
rc,tertix ex auro SC argento &acrc,quart3c cx argento & arre.Primis tribus
acuugencribuspotifnmijauruexperimur,quarto argentu. Scd ciufmodi
acus fic parantur.Pondera minora proportione rcfpondcnt maioribus : u^
trifcp utuntur non modo mctallici,fed etia monctarfj: uerum acus fccudum
minora formantur,8(^ unaquaic^ pendit befrem,que noftro uocabulo mar*
cam nominant.Ciim autem bes,quo utuntur,qui cudunt aurij,diftribuatur
in quatuor Sc uiginti binas fextulas,quas Gracco nominc nuic ceratia appcl*
lant:binac ucro fextula? qnxc^ in quatuor femifextulas,quae grana uocant :
femifextula quarq^ in trcs quaternas fifiquas, quas granula nuncupant, fi a#
cus fecerimus ad numcrii quatcrnarum filiquarum fient ducenta: odlaginta
ocfto:fiadnumcriifcmifextulariifiue binorijfcripulorii fexSc nonaginta,
SediftisduobusmodisnumerusacuiinimiscfKceretur magnus,& ex eis
non paucac propter exigua auri portioncm nihil nobis fignificarcnt, eas igi
turadnumerumbinarumfextularii facerc conuenit:quofanc modo acus
quatuor SC uiginti fiuncquarii prima conHcitur ex «irgenti tribus Sc uiginti

ducllis

LIBER SEPTIMVS. t^p

duellis SC auri una:binas aut fextulas uctercs dixifle duellas , Fannius aUtoi'
cft . Qyai^cuncp igitur uirgula argcntea coticulsc attrita eam ita ut hxc acusj
coIorat,ip{a unam auri duella in fe cotinct : fic fccundii auri portioncm,aut,
cilm iam auru pondere fuperat argentu, feciidum argenti portionem de rcs!
liquis acubus cft iudicandum.Secunda acus fit ex duabus &: uiginti duellis
argcnti,& ex duabus auri, Tertia cx una SC uiginti duellis argenti,&r ex triss
bus auri.Qiiarta ex uiginti duellis argenti,&: cx quatuor auri.Quinta cx de
cem d>C nouem duellis argenti,&C cx quinc^ auri.Scxta ex decem 8c ocfto du
cllis argenti , 8C ex fcx auri. Septima ex decem dc icptem duellis argenti,8^
cx fcptem auri . OcHraua ex fedecim duellis argcnti,&r ex ocflo auri.Nona ex
quindecim duellis argenti , Sc ex nouem auri,Decima cx quatuord^cim du
ellis argenti , Sc ex decem auri. Vndecima ex tredecim dudlis argenti, Sc ex
undecim auri.Duodecima ex duodecim duellis aroenti,S^ ex totidcm auri.
Decimatertia ex undecim duellis argenti,& ex tredecim auri. Decimaquar
ta ex decem duellis argenti,5^ CX quatuordecim auri. Decimaquinta ex no
uem duellis argenti,8<: ex quindecim auri. Decimaiexta ex odo duellis ar#
genti,& ex fedecim auri. Dccimafeptima ex (eptem duellis argenti,&: cx de
cem Sc feptem auri, Decimaocftaua ex (ex duellis argenti,&: ex decem Sc o^
<flo auri. Decimanona ex quincp duellis argenti,&: ex decem &: nouem au<»
ri. Vicefima ex quatuor ducllis argenti, Sc ex uigmfti auri. Vicefimaprima
cx tribus duellis argenti,&r cx una Sc uiginti auri, Viccfi^mafecunda ex dua*
bus duellis argenti,&r ex duabus SC uigintirauri. Vic^fimatcrtia ex una du^
clla argentijSc ex tribus &: \x\^nxi auri. Viccfin;i»quarta tota formatur ex
auropuro.

20O

DE RE METALLICA

ItacB primis iindecim aciibus coticular attritis experimur,quota auri por
tione uirgulcC aroeteac in fe cotineant: reliquis aut tredecim no rriodo quo^
ta aroeti portio ili Uirgulis aureis infit,fed etia quota in monetis. Quoniam
uero quida niimi aurei coftant ex auro et acre,tredccim eius generis acus for
matiinquaru prima coficitur ex duodecim duellis auri Sc ex totide acris. Se
cunda cx trcdecim duellis auri &: ex undecim acris.Tertia ex quatuordecim
duellis auri Sc ex decem acris.Quarta ex quindecim duellis auri, & ex noue
arris.Quinta ex fedecim duellis auri^Bc ex odlo scris . Sexta ex dece SC fepte
duellis auri,S<C ex feptc xris.Septima ex decem &: oAo duellis aiiri d)C ex fex
a:ris.O(fl:aua ex dece & noue duellis auri d>C ex quincp arris.Nona ex uigin*
ti duellis auri,&: ex quatuor acris. Decima ex una Sc uiginti duellis auri , 8d
ex tribus acris. Vildecima ex duabiis Sc uiginti duellis auri,&!: ex duabus x^
ris.Duodecima ex tribus Bc: uiginti duellis auri Sc ex una acris . Decimaterj:
tia ex aurO puro.Sed hoc genlis acuii hon efi: multij ufitatij,quod eiufmodi
aurei nUmmi rariores fint:maxime hi in quibus magna xris portio ineft. At
tertiij oenus acuii,quac conftant ex auro SC argento et a-rc magis eft ufitatu,
quod tales aurei nummi fint uulgati . Sed quia cum auro pares uel impares
aroeti Sc acris portiones mifcetur,duplices fiunt acus: fi pares , prima forma
tur ex duodecim duellis auri Sc fex argcnti ac totide acris. Secunda ex trede
cim duellis auri Sc quintcu duellis Sc una fextula argen ti ac totide duellis u=s
nacp fextula scris. Tertia Cx qUatuOrdecirrt duellis auri Sc quincp argenti ac
totide acris.Qiiarta e?£-quindecihi auri,&!: quatuor duellis ac una fextula ar;*
genti,atq^ totidem duelK&unacp fcxtula a^ris. Quinta ex (edecim duellis au
riySc quatuor argenti ac totidem xris . Sexta ex dece Sc feptem duellis aurf,
& tribus duellis at(^ una fextula argenti , ac totide duelHs unacp fextula acjs
ris.Septima ex dccem SC ocfto duellis Auri.Sc tribus duellis argenti ac totide
acris.O<ftaua ex deCe SC nouem ducllis auri,&! duabus duellis ac una fextu*
la argenti,atcp totidcm duellis unaq^ fextula acris. Nona ex uiginti duellis
auri^&l duabus argenti ac totidcm ccris.Decima cx una &: uiginti duellis au
ri,&^exunaduellaunac]^fextula argcnti,item exuna duella unacpfextula
a:ris,Vndecima ex duabus Sc uiginti duellis auri , Sc ex una duella argenti,
atcp etiam uua acris. Duodecima ex tribus &;^ uiginti duellis auri,& una fca
xtula argcriti unac]^ acris. Decimatertia ex auro puro. Ali] ut duo fcripu^
la argenti uel acris,qua^ infunt in auri befte,deprehedere pofllnt^acus quin#
que SC uiginti conficiunt : quarum prima conftat ex duodccim duellis auri,
& fex argenti ac totidem a:ris. Sccunda cx duodecim ducllis unacp fextu*
la auri , &: quincp duellis unacp fextula &!: dimiclia argenti,ac totidem duel*;
lis unacp fextula &C dimidia a:ris:eadem proportione rcliqua: acus forman<s
tur. At Ronianos fcripulari dijfferentia dixille Plinius autor eft , quantum
auri eflet in aliqua temperatura,quantum argcn ti uel acris . Vtro(^ aute mo
do acus,&r de quibus dixi ,Sc dc quibus iam dicflurus fum, confici poflunt.
Si uerd impares argenti &: acris portiones cum auro permiftx fuerint, acus
(eptem Sc triginta fiunt , quarum prima formatur ex duodecim duellis aufs
ri,nouem argenti,tribus acris.Secunda iterum ex duodecim ducllis auri, o*
^o argcnti,quatUor aeris.Tertia etia cxduodecim duellis auri, fepte argeti,

quinc^

LIBER SEPTIMVS. 20t

quincp aeris.Quarta cx tredecim ducllis auh',o(fto duellis 8c dimidia fextu*
la arg?ii,duabus ducllis unaq; fextula Sc dimidia OEris . Quinta cx trcdecim
duellis auri,repte duellis 8>C dimidia fextula atcp unis quaternis filiquis arge
ti,tribus duellis Sc una fcxtula^ac binis quatcrnis filiquis acris. Scxta ex tre*
decim duellis auri^fcx duellis & dimidia fextula atqj binis quatcrnis duellis
argeti^quatuor duellis unacp fextula 8>C unis ducllis ccris. Septima ex quatu
ordeCim duellis auri,fcpte duellis &: una fextula aroeti, duab. duellis una^
fextula scris.Ocflaua ex quatuordecim duellis auri, fex duellis 8c una fcxtu*
la atq^ binis quaternis filiquis argeti , trib. ducllis 8c dimidia fcxtula ac unis
quatcrnis filiquis a:ris. Nona ex quatuordecun ducllis auri , quinqj ducllis
&fefquifextulaacunisquaternisfiliquisarocnii,quatuor ducllis 8C binis
quatcrnis filiquis aeris.Decima ex quindccim ducllis auri,fex duellis 8c fef:
quifextula argeti,duabus duellis 8C fcmifcxtula a^ris . Vndeeima ex quinde
dm duellis auri,fex argcti,tribus Jcris.Duodccima cx quindccim duellis au
ri,quincp duellis 8c femifextula argeti,tribus duellis atqj fefquifextula a:ris»
Decimatertia ex fedecim duellis auri, fex argeti,duabus acris . Decimaquar
ta ex fedccim duellis auri , quinq^ duellis 8C femifcxtula atqp unis quaternis
filiquis argenti, duab. duellis 8C una fextula ac binis quatcrnis filiquis scris.
Decimaquintaexfedecim dueIIrsauri,quatuorducIIis&: una fextulaatc^
binis quaternis filiquis argenti,tribus duellis 8<C femifextula ac unis quater:*
nis filiquis a^ris. Decimafexta ex dece 8C fepte duellis auri,quinc^ duellis 8C
femifextula argeti,una duella 8c fefquifextula scris. Decimafeptima ex dece
6c fepte ducllis auri, quatuor duellis 8C una fextula atqj binis quaternis fili^»
quis argeti,duabus ducllis 8c femifextula ac unis quaternis filiquis arris.De
cima odtaua ex dcce 8c fepte duellis auri , quatuor duellis 8c unis quaternis
filiquis argeti, duab. duellis 8c fefquifextula atc^ binis qtiaternis filiquis dCf
ris. Decimanona ex x v i n.duellis auri,quatuor duellis 8c una fextula aroe^
tijUna duella unac^ fextula xris. Vicefima ex dcce 8c ocflo ducllis auri, qua*
tuor argeti,duabus acris. Vicefima prima ex dece et ocflo duellis auri,tribus
duellis 8c una fextula argeti,duabus duellis 8c una fextula arris ♦ Vicefima (e
cunda ex xix.duellis auri,tribus duellis Sc^fcfquifextula argcnti,una duella
8C femifextula arris. Vicefima tertia ex xi x.duellis auri,tribus ducllis 8c fe^
mifextula ac unis quaternis filiquis argeti,una duella 8c una fcxtula ac binis
quaternis filiquis scris. Vicefima quarta ex xix.duellis auri,duabus ducllis
6c fefquifextula atcp binis quaternis filiquis argenti, duabus ducllis 8c unis
quaternis filiquis acris.Vicefima quinta ex uiginti duellis auri,tribus argeii
ti,una acris . Vicefima fexta ex uiginti duellis auri,duabus ducllis 8c una fe*
xtula atq? binis quaternis filiquis argcnti,una duella 5(:femifextula ac unis
quaternis filiquis acris. Vicefima feptima ex xx.duellis auri,duabus duellis
8c femifcxtula ac unis quaternis filiquis argenti, una duella unaq? fextula 8c
binis quaternis filiquis acris. Vicefima o(flaua ex xxi.duellis auri, duabus
duellis 8c fcmifextula argeti,fefquifextula xris. Viccfima nona cx una 8c ui
ginti duellis auri,duabus argenti,una acris.Tricefima cx una 8c uiginti ducl
lis auri , una duclla 8c fefquifextula argenti , una duella 8C femifcxtula aeris,
Tricefima prima cx xxii.ducllis auri,una duclla unaqj fcxtulaargenti, unai
fextula a;:ris.Tricenma iecuda cx duabus S^ uiginti duellis auri , una duella^

^OX DE RE METALLICA

& remiTcxtuIa ac unis quaternis filiquis argeti,una fextula atq^ binis quaf^er.
nis filiquis acris . Tricefima tertia cx duabus 8c uiginti duellis auri,una duel
la Sc binis quaternis filiquis argenti, fefquifextula ac unis quaternis filiquis
arris.Tricefima quarta ex tribus Sc uiginti duellis aijri) fefquifextula argeti,
femifextula a^ris.Tricefima quinta ex trib. 8c uiginti duellis auri,una fextui»,
la atCR binis quaternis filiquis argenti,femifextula 8c ums quatcrnis filiquis .
Kris.Tricefima fexta cx trib, Sc uiginti duellis auri,una fextula Sc unis qua^s .
ternis filiquis aroenti,fcmifextuIa SC binis quaternis filiquis Jcris.Triccfima -
feptima cx auro puro.Cii aut raro inucniatur aurci,qui ex beffe auri,in quo
no infunt quindecim duella? auri, fignatur , nonulli tantu odo Sc uiginti a*.
cus cfFiciunt : at<^ quida a iam didis diuer{as,qd auri mifturacii argento SC
scre interdii fit diuerfa : earii acuu prima formatur cx quindccim duellis au;?
ri,fex ducllis Sc una fcxtula atc^ bims quatcrnis filiquis argcnti,duabus due
ellis Sc fcmifcxtula ac unis quatcrnis filiquis acris . Sccuda cx quindecim du
ellis auri,fex duellis Sc unis quaternis filiquis argcti,duab.duellis SC fefqui^
feJctuIaacbinisquaternis filiquis acris. Terliaex quindccim duellis auri,
quincp duellis Sc fcmiiextula argeti,trib. duellis Sc fefquifextula xris.Quar.
ta cx fedecim ducllis auri,fex duellis Sc femifextula argeti, una duella Sc fef^,
quifextula scris.Quinta ex fedccim duellis auri , quincp duellis Sc una fextu
Iaatcpbinisquaternisfiliquisargeti,duabus duellis & femifcxtula ac unis
quaternis filiquis aeris.Sexta ex fedecim duellis auri, quatuor ducllis Sc (kCe
quifextula ati^ binis quaternis filiquis argeti,tribus duellis Sc unis quater^,
nis filiquis a;ris.Septima ex dece Sc fcpte duellis auri , quincjj duellis Sc una
fextula unisc^ quaternis filiquis argeti,una duella Sc femifextula at(^ binis.
quaternis filiquis a:ris. Odaua ex dece Sc fepte duellis auri,quin<^ duellis
Sc unis quaternis filiquis argeti,una duella Sc fefquifextula Sc binis quatcr*
his filiquis arris. Nona cx dcce SC fcpte duellis auri,quatuor duellis Sc una
fcxtula ac unis quaternis filiquisargeti,duab.duellis Sc fcmifcxtula atqp bi*
nis quatcrnis filiquis arris.Dccima ex dece Sc o(flo duellis auri , quatuor du
ellis Sc una fextula argeti,una duella unat^ fextula arris. Vndecima cx dece
& ocflo duellis auri,quatuor duellis argefiti,duab.duellis seris.Duodecima
ex xviii.duellis auri,tribus duellis Sc una fextula argeti, duab. ducllis Sc Uf
na fextula acris.Decimatcrtia ex xix, duellis auri,tribus duellis Sc fefquife^s
xtulaac unis quaternis filiquis argenti , uh^ duella atcp binis quaternis fili^s
quisacris. Decimaquartaexxix.duellisau^i,tribusduellis Sc femifextula
ac unis quaternis filiquis argenti,una duella unacp fcxtula atcp binis quater
nis filiquis a:ris. Dccimaquinta ex xix.duellis auri,duab. duellis Sc fefquitf
fextula ac unis quaternis filiquis argenti , dual)us duellis Sc binis quaternis
filiquis xris.Decima fexta ex uiginti duellis auri,tribus argeti,una a;ris.Dc
cima feptima ex uiginti duellis auri,duabus duellis Sc una fextula argeti , u«s
na duella unacp fextula arris.Decima ocftaua ex xx.duellis auri, duabus ar*
gcnti Sc totide a?ris,Decimanona ex xxi.duellis auri,duabus duellis Sc fe^
rnifextula ac unis quaternis filiquis argenti,una fextula atcp binis quaternis
filiquis arris, Vicefima cx una SiTuiginti duellis auri,una duella &: fefquife*
xtulaacunisquaternisfiliquis argenti , una duella atq^ binis quatero^&0*,
Uquis jcris. Viccfima prima €X una Sc uiginti duellis auri , una dudh §C

una

"i;..
■•<«■■

LIBER. S E P T 1 M V S. ZOJ

unarextiilaatqjbinisquaternis filiquis argcnti,una duclla 8<:remircxtula
ac unis quaternis filiquis acris » Vicefima fecunda ex duabus Sc uiginti du^:
cllis auri,una duella unacp fextula, atcjj binis quaternis filiquis argcii , femii:
iextula ac unis quaternis filiquis acris, Vicefima tertia ex duab.&C uiginti du
ellis auri,una duclla unacp fextula argenti,una fcxtula a:ris. Vicefima quar^
ta ex duabus Sc uiginti duellis auri,una duella et rcmifcxtula, ac unis quater
nis filiquis argenti,una fextula atcjj binis quaternis filiquis acris. Vicefima
quinta ex tribus 8c uiginti duellis auri , rcfquifcxtula ac unis quaternis fili^
quis argenti,binis quatcrnis filiquis arris. Vicefimafexta cx tribus 8c uigin;:
ti ducllis auri , fefquifextula argenti , femifextula arris. Vicefima fcptima cx
tribus dC uiginti duellis auri, una fextula atq; binis quatcrnis filiquis araeti,
femifexiulaacunisquaternisfiliquisxris. Vicefimaocftaua ex auro puro,
Sequitur quartum genus acuij,quibus argentcos numos, qui acs in fc conti
nent,aut a:rcos,qui argentij,expIoramus.Bcs aiit quo argctii ponderamusj.
diftribuitur duplicitcnuel enim duodecies in quincp drachmas 8c unii {'cri^
pulij,qux poctera uulgus niimos nominat : quorii c]uodq; rurfus partimur
in quatuor Sc uiginti quatcrnas filiquas , quas ide uulgus granula appellat:
uel in fedccim {cmuncias,quas lothones nuncupant:quaru qua^q? rurfus di
uiditur aut in decem & ocflo quaternas filiquas,quas uocant granula, aut (e
decim femuncias , quarum ut quaecp diftribuitur in quatuor drachmas , ita
qua;cp drachma in quatuor nijmos:fecundu utrancp bcflis diuifioncm for^
mantur acus,fccundij priorc ad numerij dimidiorii nummii quatuor Sc uia
gijiti:fecundLi altcram ad numerij dimidiarii fcmunciaru , hoc eft ficihcorij,
y na SC triginta:nam i\ conficerentur ad numerii minorij pondcrum, iterum
numcrus acuii ei^iceretur nimis magnus , Sc ex eis non paucx propter cxif
gua argenti uel a:ris portionem nihil fignificarent nobis:utri{cp tam uirgus:
las quam monetas , qux ex argento bc xre conftant , experimur. Alterx fic
fe habent . Prima efFicitur ex tribus Sc uigimi xris partibus , Sc una argenti
parte : quare quaccuncp uirgula uel nijmus coticula: attritus ipfam ita colo^
rat ut hxc acus,in ea ineft quarta Sc uicefima argeti portio : a tq; ita qudcK (e
cundii argenti portione,cum fuperat a?s iudicandii eft. Scciida acus confici
tur ex duabus Sc uiginti xris partibus Sc duabus argcti .Tertia ex una Sc ui
sinti a:ris partibus,&C tribus argenti.Quarta cx uiginti xris partibus et qua
tuor argenti.Qiiinta ex decem Sc noue acris partibus Sc quinq; aracn ti. Sc^
:^ta cx dcccm SC oCto xris partibus Sc fex argenti. Septima ex dcce Sc fcpte
a:ris partibas c<: fcpte argenti , Ocftaua ex fedecim zcris partibus Sc oclo ar^
ocnti.Nona ex qaindecim icris partibus Sc nouem argcnti.Dccima cx qua
tuordccim scris partibus &;:dcceargenti.Vndecima ex tredecim dcris parti^
Ipus Sc undecim argenti. Duodecima ex duodecim a:ris partibus «S.' totide
ar^enti.Dccimatcrtia ex undecim acris partibus Sc tredccim argenti . Deciis
maquarta ex decem a:ris partibus Sc quatuordecim argcnti.Decimaquinta
€x noue arris partibus Sc quindecim argeti.Decima fexta ex od:o acris parti
bus c<^ fedecim argeti ♦ Dccima feptima ex fepte 3cris partib.&T dccc Sc fcpte
araeti.Decimaodlaua ex fexaeris partib.&I decc Sc od:o argeti. Dccimano^*
na ex quinqj 3&ris partib.&T dece Sc noue argenti. Vicefima ex quatuor xris
partibus Sc uiginti argea, Vicefima prima ex tribus xris partib,& una Sc u|

ginti

i0 4 DEREMETALLICA

ointi aracti. Vicefimafccuda ex duab.scris partib.&T duab. ac uiginti argeCi,

Viccfima tcrtia ex una acris partc ac trib.ac uiginti argcti partib. Vicefima

quarta ex puro argento. Alterar ucro acus ita fe habcnt.Prima conficitur ex

quindecim femucrjs xris^&unafcmiiciaargcnti. Seciida cx quatuordccim

fcmuciis 8C ficilico jpris,&: femucia atqjj ficilico argenti. Tertia ex quatuor^

decimfcmunci^s a:ris,& duabus argcnti. Qiiarta ex tredecim fcmuncijs 5^

ficilico xris,& duabus fcmunci^s 8c ficilico argenti. Qiiinta ex tredecim (e

munci^s xris Sc tribus argcnti. Sexta ex duodecim feinuncrjs & ficilico ae*

ris&tribusfemuncrjsatc^ficilicoargenti. Scptimacx duodecim femun#

cijsJcris&Tquatuorargcnti. Ocflauaexundecimfemunciis Sc ficilicoicris

5C quatuor femunciis atcjj ficilico argenti. Nona cx undecim femuncfjs ac*

ris S>C qnincp argenti.Decima ex decem fcmuncijs Sc ficilico a:ris, ac quinq^

femunci")satc^ficiIicoargenti. Vndecimaexdeccm fcmuncrjs a^ris Sc fex

argenti. Duodecima cx noucm femuncrjs & ficilico a:ris , Sc fex femuncrjs

atcp ficilico argenti. Decimatertia ex iioucm femunci^js ccris , Sc feptem fe#

munci"js argcnti. Dccimaquarta cx ocflo {cmunci")s &: ficilico arris , 8c (epte

femunciis 8c Cidlico argenti. Dccimaquinta ex od:b fcmuncrjs 2cris,SC toti

dem argenti. Decimalexta ex feptem fcmuncijs & ficilico a^ris , ac o(flo le#

muncrjs 8c ficilico argcnti. Dccimafeptima cx feptem femiiciis asris,&rnOis '

ucm argenti. Decimaocflaua ex fex femuncijs 8c ficilico £cris,8<:: nouem fe^

muncrjs atqj ficilico arpenti. Decimanona cx (cx fcmunciis arris, 8c decem

argenti. Vicefima ex quinq? (emunci^s 8c ficilico 3cris, ac decem {emunci])S

atcp ficilico argenti. Vicefimaprima ex quinq^ femuncrjs arris, 8c undecim

argenti. Viccfima fccunda ex quatuor femijcrjs 8c ficilico a?ris,ac undecim

femuncr)s Sc ficilico argenti, Vicefima tertia ex quatuor femuncrjs a?ris, SC

duodecim argenti. Viccfima quarta ex tribus femuncijs 8c ficilico a^ris, ac

duodecim femuncijs 8c ficilico argenti. Vicefima quinta ex tribus femun*

ci)s xris^Sc tredccim argcnti. Vicefima fexta ex duabus femuncrjs Sc (icili*

co a:ris,ac trcdccim fcmuncrjs &ficiIico argenti, Vicefima feptima ex dua#

bus femuncrjs a^ris , Sc quatuordecim argenti, Viccfima ocflaua cx una fc:*

muncia 8c ficilico a:ris,& quatordecim fcmuncfjs atc^ ficilico argenti, Vi;*

ccfima nona ex una femuncia xris.Sc quindecim femuncrjs argcnti, Trice:^

fima ex ficilico arris 8c quindecim femuncfjs atcp ficilico argcnti, Tricefima

primaexargentopuro. Harchacilcnus, Pluribus fortafle uerbis quam os:

ptimarum artium fludiofi dcfiderent,tamen ad harum rerum cognitionem

necefTariisniunc de ponderibus dicam,quorij fa^pe mcntioncm fcci : ea du*

plicia funt metaIIicis,maiora fcilicct SC minora.Centumpondium cft primu

Sc maximum pondus,nimirum centum librarum, atcp ob id ccntenariu di*

(flum . Dimidium centiipondium fccijdumr&T quidem quinquaginta libra

rum.Quarta centumpondfj pars,qu3E eft quinc^ &: uiginti librarum,eft ter

tiumpondus:quartufedecimlibrarum:quintum,o(flo:fextum,quatuor:{e

ptimum,duarum: o<flauum,libra? unius, Hacc uerd libra eft fedccim unciais

rum:cuius dimidia pars ncmpe felibra,quam noftri marcam nominant , eft

unciarum o(fto:fiue,ut ipfi diuidunt,femunciarum fcdecim ; qu«e felibra eft

nonuny

LIBER SEPTIAIVS,

iO j

nonum pondus. At decimum eft {emuciarum ocflo : undccimum, quatuor:
duodecimum,duarum, decimumtertium,unius femuncicT: dccimumquar:*
tum,iicilici:decimumquintum, unius drachmatr:dccimumfcxtum, dimidiac
drachmac. Ita diftribuuntur maiora pondera , Minora uero funt portiones
facflaj ex argento ucl orichaIco,uel acre:quarum prima 8>C maxima pleruncp
pendit drachmam unam : quanto enim minora fiierint , tanto utiliora funt:
minus enim SC uenac,uel metaUi expcriedi^&r plumbi nobis opus ell. Ea au
tem portio nominatur centumpondium, refpondetq? maiori librarum nu^
mero:quasitemcentumpendit.Secundaeftlibrarumquinquaginta:tertia,
quincp8(:uiginti:quarta,fedecim:quinta,o<fl:o:fexta,quatuor:feptima,dua'«
rum,o(flaua,unius libr2c:nona,felibrac:decima,0(fto femunciarum: undeci^
ma,quatuor:duodecima,duarum:decimatertia,unius:decimaquarta, ficili*
ci:quce eft ultima . Nam portiones , qucc refpondent drachma: Sc dimidiae
drachmac non funt ufitatac. In his autem portionibus ponderum rriinorum
omnibus numeri librarum & femunciarum funt infcripti. At metallici qui*
dam serarrj minora,ut etiam maiora,pondera aliter diftribuunt in partes: c*
tenim eorum maximum pondus pendit hbras centum Sc duodecim , quae
prima particula eft : fecunda, quatuor & fexaginta : tertia, duas 8c triginta ;
quarta,fedecim:quinta,ocrto:fexta,quatuor:feptima,duas:o(flaua,unam:no.
na,{ehbram,fiue femuncias fedecim:decima,femucias o(flo: undecima,qua*
tuor:duodecima,duas:decimatertia,unam»

3

i^

® © © Q

3 ai SJ s a a

[^

3

m:»!

^4

^^

i3 m [1 0 (3

^ m J^ B B

Verum minorem felibram,quam noftri,ut (aepe dixi,appellant marcani,
Romani beflem nominaret,seque ac maiorem monetarrj, qui cudunt auru,
partiunturinquatuor& uiginti binas fextiilas : fingulas binas fextulas in
quatuor femifextulas : fingulas femifextulas in tres quaternas filiquas.Sin^
gulas practerea quaternas filiquas quida in quatuor filiquas : fed pleric|; o^

f mittentes

^Q^ DEREMETALLICA

rnittcntesfemifextulas^moxbinasfextulas diuiduntin duodecim quatcr*
nas filiquasrncc has partiuntur in quatuor filiquas , Itacp prima Sc maxima
particula,qu2c bes eft^pendit quatuor Sc uiginti binas fextulas; fccunda,du
odecim:tertia,fex : quarta,tres : quinta,duas:fexta, fiogulas fiue quatuor fe*;
mifextulas;fcptima,duas femifextulas:od:aua,unam: fiue tres quatcrnas fili
quas:nona,duas:decima,unam.Quinetiam monetarri,qui fignant argentii,
beflem minorem fimiliter atc^ maiorem partiuntur: noftri quidem in fcmu
cias fedecim,femunciam ucrd in decem &C o(flo quaternas filiquas. Ipfis aiit
particulsc funt dccem,quibus in alteram iibrae lancem impofitis,pondcranr
ar2cntum,quod,cum igni cxpcriuntur mifturam,fupereft acrc iam confum
pto:quarum prima cft bcs,&: pendit femuncias fedccim^fecunda^ocflo : tcr*;
tia,quatuor:quarta duas:quinta una,fiue decem Sc ocflo quaternas filiquas:
fexta,nouem quaternas filiquas:feptima,fex:odaua,tres : nona,duas : deci#
ma,unam. At Norcbergi^ monetarfj,qui cudunt argcntum,bcffem etiam di
uidunt in femiicias fedccim,fed femunciam in quatuor drachmas, drachma
in quatuor nummulos:quibus funt nouem particula: : quarum prima peni?
ditfemunciasfedccim:fecunda,odlo:tertia,quatuor:quarta,duas:quinta,u^
nam.Bcflcm enim non aliter ac noftri diftribuunt : fed quia fcmunciam par
tiiitur in quatuor drachmas,fexta particula pendit duas drachmas:feptima,
unum,fiue nummulos quatuor:odaua,nummulos duos:nona unum ,Ve#
rum Agrippincnfes&: Antuerpianidiuidunt beflemin duodecim quinas
drachmas & fingula fcripula,qua; pondcra nummos appcllat.Quodcp uea
ro rurfus diftribuunt in quatuor & uiginti quatcrnas filiquas , quas nomi*:
nant grana : eis autem funt decem particulsc: quarii prima eft bes,8<: pcndit
duodecim nummos:fecunda,fex:tertia,trcs: quarta,duos : quinta,unum (i^f
uequatuor&f uiginti cjuaternas fihquas:fexta,duodccim quaternas ii\U
quas:feptima,fex:ocflaua,tres:nona,duas:decima,unas.Ita<^ his scque ac no
ftris bes diuiditur in quaternas filiquas ducentas otfloginta ocflo: Noreber
otjs uerc) in nummulos ducentos quinquaginta fcx. Poftremc) Veneti heQ
fem partiuntur in uncias o(flo:unciam,in quatuor ficilicos : ficihcum,in fili#
quas fex & triginta:qui duodecim particulas facere poITunt^quibus utatur,
fi quando mifturas argenti 8>C arris expcriri uelint:quarum prima erit bes &
pcndctuncias o(flo:feciida,quatuor:tertia,duas,quarta, unam, fiucficilicos
quatuor:quinta,ficilicos duos : fcxta,ficilicum unum:feptima, filiquas dece
8<Cocflo:o<flaua,nouem:nona,{cx:dccima,tres:undecima,duas:duodecima,
unam . Quoniam uerc) Vencti diftribuunt bcffem in filiquas mille ccntum
quinquaginta duas , SC quatcrnae filiquac ducentac ocfloginta ojfto , in quot
noftri diuiduntbeffcm,efFiciunt toticlem filiquas,utri(^ idem fentiunt: etfl
Veneti beffem minutius concidunt . Atqs pondcrum tam maiorum quam
minorum,quibus metaUici utuntur^hacc fere ratio eft : itemcp minoru , qui*
bus monetarr) Sc mercatores cum metalla 8c monetas experiri folent.Maio
res uerc) befles,quos adhibent ciim magnas carundem rerum maflas pon«
derant,explicauihbro Dercftitucndismcnfuris&ponderibus infcripto,
&fecundoDepreciometallorum& monctis.Trcs autem minores librae
funt,quibus uenas,metalla,additamenta ponderamus:prima, qua plumb5

LIBER SEPTIMVS.

X07

Sc additametarea intcr minorcs iftas libras cfi: maxima;5<: o(flo maioris pon
dcris uncijs in eius altcram lanccm , 8c totidem in alteram impofitis uitium
non facit.Sccunda fubtilior eft,qua ponderamus ucnas experiedas uel me*
tallum ; ea ccntumpondiii minoris pondcris bcnc fcrre poteft in altcra lan^
cc,atqj in altcra ucnam uel metallum tam grauc quam tantulum ccntiipon*
dium eft.Tertia cfl fubtiliflima^qua pondcramus inafTuIam aun uel argen*
tijCJusc experimento pcrfecflo in catilli cincrei fundo refedit.Quod fi quis fe
cunda libra ponderabit plumbum,uel tertia ucnam,multum eis nocebit.
Quod autem mctalli pondus minus ex ucna: ucl metalli mifti ccntumpon*
dio minore conficitur , idem metalli pondus maiu? ex uenac uel metalli mi*
fti centumpondio maiorc conflatur.

FTimaUiraminor A, Secunia B,
Tertia in locnlamento j^ofna C,

Dc rc Mctallica Libri viu f i n i s.

"georgii agrico-

LAE DE RE METALLICA

LIBER 6GTAVVS»

VEMA6M0DVM Uerias expcrimenti graria trsL^
drare coilueniat,ruperio4*elibro explicaui,nuncag
grederer ad maius opus,id ipfum fcilicet, quod no
bis parit metalla, iiifi prius uenarum pr^paranda*
rum rationes effent exponendac: cuni enim natura
metalla plerurlq^ procreare foleat impura 8^ mifta
cum terris & fuccis Concretis,& lapidibus, necefle
eft eas f es fofliles,pleraf(^ a ueriis metallicis antea*
quam exc6quantur,quoad fieri poteft,feparare, U
tacp quibus modis uenac difccrnantur,tund2iritur malleis,urantur, tundani*
tur pilis , moiantur in farinam,cribirentur, lauentur , torreantur , crementur
nuric dicani,exordiarcp a prima laborandi ratione. Periti metallici cum ue*
nas fodiunt, mox in ipfis puteis aut cuniculis materia metallicam difcernut
a terris, fuccis concretis , lapidibus : preciofamc^ in alueis,uilem in uafis re*
ponunt , Quod fi foflOr aliquis rerum metallicarum imperitus non fecerit,
aUt peritus etiam neceffitate , cui parendum fuit, coa(flus facere non potu&^
rit,quaniprimum id quod effbflum eft,ex fodina fuerit extra(flum,omne lu
ftrari debet , uenaccp pars metalli diues difcerni ab eius parte metalli exper*
te,fiue terra fiue fuccus concretus,fiue lapis fuerit * Nam uenam inutilem fi*;
mul cum utili excoquere damnofum eft;fiquidem impenfe pereunt, quod
cx terris & lapidibus conflentur, recrementa tantummodo inania Sc inmic
lia:ex (uccis concretis quidam impediant metallorum exco<flionem , 8c da«
mnum dent, At (axa,quaE funt ad uenam diuitem,etiam ip(a,ne quid metalss
li pcreat,funt tundenda,comminuenda,lauanda» Venim fi foflfbres uel igna
ri,uel incauti uenas , dum eas cauarent , cum terris &: faxis commifcuerunt,
munus metalli rudis fecernendi , uel uena^ prarftantis non uiri modo fufci*
piunt,fed etiam pueri uel mulieres:eam uerc) mifturam in abacum longum,
cui totos fere dies aflident,inrjciunt,8<!; ab ea metallum (eparant : feparatum
in alueos colligunncolle(H:um in uafa inijciuntrqudc in oflicinam,in qua ue^
nse excoqui folent,inuehuntur.

AhacHshrigus A, Alnfi B. Yaft C#

Sedl

^ L-1 b E k ' 'o d' T A V V- i*

t-

Sed metall6rum,qu2c pura uel rudia funt efFofla, quod genus funt argen
tum purun1,autrude plumbei uel cinerei coloris,iTialIas prxfides fodinarijt
lapidi fuperimpofitas malleis quadrangulis & craflis percutientes dilatan#f
quas laminas deinde uel trunco imt^ofitas ferreis cutieis malleo percuflis {e
cant in partes : uel ferramento , forficis fimili coricidunt: eius altera chcla,in
trunco immobili infixa,loriga eft pedes tres:altera,qu2c metallum concidit^
fex. Eas autem metalli partes pofthscc excod:ores in catillis ferreis calfacflaS
iri fecundis fornacibus excoquunt

,,...i

Meuitim^ti A* Mii^eui B, Cmm c.
trmm d, VerramentHmforficifimile Et.

Etfi

»to

DE RB JtETALLICA

Etfi uerd foflbres in puteis aut cuniculis res forfiles difcreuerunt , tamcn
uensc metallica: ex ipfis extracflac aut eueda: malleis in partes frangen *
dx funt, uel minutim contundend£c,comminuendaECp,ut ido etiam modo
praeftantiores & meliores partes a uilioribus Sc deterioribus difcerni pqf*
fint:quod in uenis excoquendis plurimum ualetretenim Ci difcrimine remo
to uena: excoquantur,precio{a non raro magnum detrimetum accipit, pri^
ufquam uilis igni liquefcat : aut una alteram confumit : quod ne fiat partim
hac diligentia,partim additamentis poflumus cauere:fed Ci uena metalli ali#
cuius uilis fuerit,eius extradlae uel eue(fi:ac,meIiorem partem cohfjcere opor
tet in unum aliquem locum:deteriorem uero itemcp faxa abrjcere. Difcres
tores autem cuicp abaco durum 8c latum lapidem imponiit . Abaci pleriit^
longi Sc lati quatuor pedes conflant ex afTeribuS inter fe coagmentatis : ad
quorum lattra Sc tergum afTeres^cx eis circiterpedem eminetes, affixi funt:
frons,cui fecretor afTidet^patet.Eorum uerd ali^ uena: auri ucl argenti, diuii:
tis maflam lapidi fuperimpofitam 8C malleo Iato,fed non craflb, percuflam
modd in partes fTangunt,&!^ in unum uas conrjciunt:modd fi-angiit Sc pra:*
ftantes a uilioribus difcernentes, unde nomen inuenerunt, eas feparatim in
diuerfa uafa infjciunt 8c colligunt, Alrj uerd uenac minus auri uel argenti di
uitis maflam item lapidi fuperimpofitam^mallcoq^ lato Sc crafTo percuflam
minutim contundunt : ac,cum multa fuerit comminuta,colk(flam in unum

uas

1,IBER OCTAVVS.

zit

uas fnfjciunt.Vaforum duplex genus efl: : altcruni altiuSj&: in niedio paulo
amplius quam in infimo uel fummo : alterum humihus . Quod cum in ilno
amphus fit, continuo rurfum uerfus ahquanto eftanguftms : lihid fupcrius
opcrculo tegitur , hoc non tegitur : fed bacillum ferreum per eius anfas pe*
netrans utrincp recuruatur : quod manibus,cum uas deportadum eft , pre<»
henditur.Difcretores autem in primis afTiduos effe oportct.

Ahttcus A. Affereseminentes B. Malleus C. Malleus ciuadran-
gulus D. Vasalms e, Washumillus F. Baallmftrreum G;

Alter modus uenas tundedi malleis hic efi:: magnac u enas durse fTagmeh
ta contunduntur anteaquam urantur.Operariorum certe, qui Gofelarias i«
fto modo magnis malleis tundunt pyritas,pedes funt corticibus quafi ocrc
is armati,manus chirothecis praelongis : ne glare«e de fragmentis defihen^
tes eos (audent.

P^Tjf* A» Conices 8. Chirothecx C, Mtllens d.

f 4 Atin

DE RE METALLICX

At in macrnac Germaniae regione , quaj Veftofalia dicitur, Sc in Germa^
ni^inferioris regione quae Eifalia nominatur, operari^ contra uenarum pri
us uftarum fraomenta in rotundam aream , lapidibus duriflimis arcfle ftra**
tam^coniecfta tcrunt ferramentis, quac figura fere malleis fimilia funt, ufu tri
bulistnam longa pedem,lata palmum,crafla digitum,in medio ficuti mallei
habent foramen , in quo includitur manubrium ligneum no admodij cral^
fum,fed longum ad pedes tres SC dimidiii,ut operarri eius pondere inclina<:
tiore uehementius uenaru fragmenta percutere poffintdata uero ferramen^
ti parte percutientes ea conterunt : quo modo ctiam tribulis, quanquam ea
haixea Sc teretia funt,atcp ad perticas appenfa,frumenta in area terutur, Ve=«
nas autem coinminutas fcopis couerrentes in officinam inuehunt; in qua la
uanturinareacurtaiadcuiuscaputlotorftans rutro ligneo furfum uerfus
trahit aquam:quaE rurfus delapfa id,quod leue eft, rapit in fubiedum cana^
Iem:quam lauandi rationerri paulo poftplanius explicabo,

AreaUfiiihusjirata A» Venarumfr/igmentit B,
Areauenarumfragmentisreferta C
Verramentum D» Eius manuhrium E, Scop* T*
AreacuTta Q, ?Mtrm\ignem H,

At duabus

LIBER OCTAVVS

At duabus de caufis ucnsE uruntUr : uel enim ut ex duris molles Sc fraaf*
les fa<flse facilius aut tundi malleis pilisiie , aut mox excoqui poflint : uel ut
res pingues coburatur fulfurfcilicet,bitumen,auripigmentu,randaraca: fed
fulfurfacpius in uenis metallicisineft , &pleruncp plus quam csctera nocet
metallis omnibus , excepto auro:uerum maxime nocet ferro, minus plum*
bo candido qu^m uel cinereo,uel nigro,uel argento,uel acri. Quoniam ue#
ro rarilTimc inuenitur aurum,in quo non fitargentum,etiam uensc auri fiil*:
fur in fe continentes urendac (unt priufquam excoquantur: etenim fulfur in
cinerem refoluit metallum in uehementiflimo fornacum igni, atc» ex eo resf
crementum efRcit : idem agit bitumen : imo interdum argentum confumit:
qd in cadmia bituminofa licet uidercSed nunc ad Urendi modos uenio : Sc
primd quidead eii,qui omnib.uenis comuiiis eft.Terra tantumodo effofla
fit area quadragula fatis magna 8c a fronte aperta: fuper qua ligna cotineter
coponiitur:&: fuper ea alia ligna trafuerfa ite cotineter locatunquodrca hac
lignorii ftrue noftri crate appellat: id uerd iteratur ufc^^ dui ftrues illa cubitiii
unu uel duo fiat alta : tum fuper eam imponuntur uenaru qualiumciiffi mai
leis comminutarum firagmenta : primd maxima,deinde mediocria, poftre^s
md minima : flcq? coagmentatio dementer afTurgensmetse forma fioura^
tur.Ne uerd difHpetur dufdeni uense arenUla aquis niadida ipfi ilHnitur, 8c

batillifi

^XA DE RE JMETALLICA

batillis timditur . Quidam d talis arenula eis defuerit,pyram pvAuerc, a car«
bonibus refoluto,non aliter ac carbonarij tegunt. At Gorelariac compofiti^
oni,in metac figuram formatae,atramentum futorium rubrum,quo deftillat
pyritesuftus,aquis madefadum illinunt, Alibiautehifemel uenauritur:
alibi bis,alibi ter,prout ipfius duricies id poftulat ♦ Gofelaria: quidem cum
pyrites tertio uritur,is,qui in fumo pyrac eft collocatus,exudat, ut alias fcri*
pfi,quiddam fubuiride,aridum,afperum,tenue : quod ignis non aliter ac za
miantum non facile comburit . Quinetiam perfacpe aqua immittitur in ue#
nam uftam &C adhuc calentem , hac de caufa , ut magis mollefcat Sc firiabilis
fiat . Nam cum uis ignium eius humorem exiccauit , aqua calentem ^cilius
diflbluit ; cuius rei maximum indicium funt faxa calcaria ufta»

Area A, Ligna b. Vena C, Met<e
fgura D, Canalis E»

Sed terra item effbfla fiant areac multd ampliores, 8c ad normam quadra
ta?:a quarumlateribusatcptergomuriducantur,utignis ardorem magis
contineant : a fronte uerd fimiliter patere debent. Inhis feparatim uena
plumbi candidi uraturhocmodo. Primdlignacirciterduodecirnpcdes
longa ia «irea Iocen(ur,quater uiciilim, reda dC tranfuerfa * Deinde maiora

ucnx

LIBER SEPTIMVS Ziy

uensc fragmentd eis {uperinrjdantur: quibus f urfus minora qusc etia ad eo*
rum latera apponantur : quin eiufdem uenae arenulx ipfis quocp illinantur
Sc batillis tundantur,ne prius quam ufta fucrint,decidant;tum ligna incen^
dantur,

Pyrtticcenft A. P)frrf <ju<f ^xtrmtHr B, Yena C*
Ligm D» i,orundemjirHes E*

A^Uj\\}Vt;i^

i^^5^sB^:^sp5^^

iss^^i^S

^^^^^g

Plumbi uero nigri uena, fi uftionis indigebit,in aream coniiciaturpror:»
fus aflimiJem , fed decliuem:eic]^ ligna fuperimponantur : a fronte etiam ad
uenam,ne decidaf,arbor apponatur» Vena fic ufta quodammodo liqueftirj
Sc recrcmentis fii fimilis, In Taurifcis autem pyrites,in quo aliquid auri,ful
jFuris,atramenti futorij ineft,poftquam ultimum ex eo aqua codo confecflu
fuit,in fornacem ftirni figura fere fimilem,ln quam ligna fijnt impofita,corl<
f)citur,ut,ciim uritur, id quod utile,cum fumo non euoIet,fed ad fornads tc
ftudinem adhacrefcat : quo modo (aepe etiam fulfur de duobus eiufdem te^
Jludinis foraminibus,per quae fumus elu(flatur,ftiriarum inftar pendet.

Tyra,<^uaexuenaflumbi&ligniseifuferimfofitisconftat,accenfi A<
Operariusuenaminalteramiremcontjcit B« Tornaxfurni
fmilis C, Voramma fer (^uif [HmHS elnSiatHr D*

Si ucrd

iitf

DE RE METALLICA

lu jjiLyi.jmtMni'^iuuw>M."v>v?s

Si uero pyritcs uel cadmia,uel alia uena metalli particeps plufculii rulflu
ris uel bituminis in Cc cotineat,fic urenda eft,ut neutru pereat:itacp in ferrea
lamina foraminii plena coieda, carbonibuscp fuperiniedis uritur , Eam las»
mina fuftinet tres muri,duo a lateribus,tertius a tergo. Sub ipfa ollsc, in qui
bus aqua ineft,coIlocantur:in qua uapor fulfurofus uel bituminofus defer^
tunincp ea pinguitudo,fi fulflir fuerit,pleruc|j lutea : Ci bitumen, picis inftar
nigra fupernatans cocrefcit : qua^ ni elicerctur,metalIo , dum excoquerctur
uena,multu noceret. Ab ea uero fic feparata alique utilitatis frucflu hominiitf
bus pra:bet:maxime fuifurea.Ex uapore aut,qui no in aqua , fed in folii de:«
fertur,fulfur uel bitumen fit pompholygis fimile,& tam Ieue,ut difflari fpiri
tu pofRt.Alii utiitur fornacc cocamerata,& c fronte patente, atqj in duas ca
meras diftinda.Inferiore murus,in eius mcdio dud:us,in duas partes a[>qua
les diuidit,in quibus oIIa:,fimilitcr aqua in fe cotinentes,collocantur . Supe
rior uero rurfus in trcs partcs eft diftributa : quarii mcdia , no latior medio
muro,cuius fuprema pars eft,femper patenin ea enim ligna imponuntur:a<»
liisduabusfuntferrea!fores,quxlignisacccnfisclauduntur,utnonminu«
quam teftudo ignis ardore cotincant: in illarum bacillis ferreis,qu2c pro pa
uimento habent,coIlocantur olla: fundo carentes:cuius loco cancelli,ex fer
reis filis fa(fli,in quanc^ imponuntur: per quorum foramina fulfiirofi uel bi
tuminofi uapores a uena ufta manant in ollas inferiores . Superioru autem
ollarum fingulac centumpondium uensd capiunt: qua repleta: operculis tca
guntur,Iutoc^ oblinuntur.

L 4min4

LIBER OCTAVVS tlf

immferreaformimmflena A. M«ri B. LminacMuendmieiii C. Cirlcnes
tienafuferinieSturientes D. Oll^f E. Jorntx F. Suferioriicamer^farsme^
iid G. Ali<f cJM<e pdrres H. Inferloris cmcrx ftrtes U Hurusmeiius K.
Olla mttuendreflentur U EdrumopcrcuU M. C<t«CfIU N.

Eiskbii

jig ' OIREMETALLICA

Eiskbrj quocp 3(^m finitimislocis currt uriitlapides fifTilcs bitumims no
cxpcrtcs,ex quibus ■xs conflatur, non utuntUr ftrue lignorum , fcd fekibus
uiroultorum:quondam id genus lapidcs cx puteis extracftos mox fijper fiu
fces uirpultorum fijbftratos inriciebant,eisc^ accenfis urebant. Nunc eofde
primo in unum aceruum conuehuntrdeinde ad quoddam tempus ita iacet,
ut aer SC imber eos aliquo modo molks ciTiciant: tum prope aceruum fter^
nunt fafccs uiroukorum : atqp in ipfos inuehunt proximos lapides : poftea
rurfus in uacuo loco,a quo primi lapides ablati funt, fafces uirpultorum po
nunt:&:^ lapides primis proxime adiuncflos eis inrjciunfquod feciijt ufqj ad
€um finem dum lapides omnes fuerint in fafces uirgultorum coniedi^fiatcp
tumulus:poftrem6 incendunt fafces uirguItorum:uerum non ea parte,qua
flat uentus,fed oppofita,ne ignis ui uenti cocitatus ante confumat fafces uir
oultorum quam lapides urantur & molks fiant: quo fane modo lapides eti
am fafcibus uicini ignem concipiunt , eumc]p communicant cum proximis:
atCK hi itcrum cum hnitimis:ardetcp Gc pyra faepenumero dies triginta plu«:
resue continuos.Lapis autem ifte serofus fiflilis copiofius, utalias dixi, ex«
dat illud,cui natura eft fimilis amianto,

AcnuusU^iium ttroforum A, Tyrddccenfd B*
la^ides inueherts infafces uirgultorum C.

Atuenx

tlBBROCTAVVS. ll^

At uenae pilis prxfcrratfs icdrco tunduntur, ut metallum a lapidibus SC
tedi faxis difcerni pofl!it.Machin2c,qua id ipfum perficitur, fpecies, quarto
machinarum,quibus metallici utuntur,gerteri fubieda , hoc modo fabrica^
tuntruncus quernus longus pedes fex,latUS 8>C ahus duos 8c palmum humi
locatunin cuius medio capfa eftlonga pedes duos &:digitos fex, aka pcdc
Scfex digitos:eius frons patet,quaE oftium appellari poteft; eiufdem fundii
tegitur folea ferreaiCrafla palmum,Iata palmos duos 8c totidem digitosrcu^s
ius utrunc^ latus curteatum in truncum adigitur.Prior uero &: pofterior ei^
us pars eidem trunco affiguntur clauis ferreis : ad latera capfa: fuper truncii
ftatuuntur duo tigrta,quorum fuperiora capita aliquantum recifa in formis
trabium domicilr) includuntuna Caplai pedibus duobus 8c dimidio duo ti^
gna tranfuerfa continenter ConiurtgUntur : quorum capita intrinfecus paru
reciia iacent in formis exterioribus iftorum tigriorum ftatutorum :atcp ibi
cum ipfis terebrantur , percp foramert hoc roturtdu pcrtetrat clauus ferreus:
cuius alterum caput duo habet cornua:altcrum perforatu eft , quod cuneo
traiecflo fic coercetur,ut tigna arcftius conftrirtgat:quirtctfam ex cornibus al
terum uerfus uergit, alterum deorfum:at fuper ea tigna tranfuerfa ad fpaciij
pedum trium Sc dimidq itcrum duo eiufmodi tigna tranfuerfa fimili modo
coniungutur.Tigrtis autem tranfuerfis funt foramina quadrangula,in quaz
pilaprxfcrrataimmitturttur:eaIongeinter{enondiftant, &rard:iusinillis
continentur.Habct uerd quodcp pilum retro dentem,quem inferius feuo li
nire oportet , ut ed facilius attolli poflit : eum autem axis angulati bini den;*
tes longi 8c fuperiore parte in rotundo lati uiciflim attollunt , ut pilum deci
dens in capfam capite ferreo faxa irt eam conie^ta. contundat 8c comminu^
at.Sed axis rotam haberpinnatam,quam aquac impetus impcllit : uerum ci
pfse oftio pro foribus afler eft:qui in antis trunci excauatis 8c leuari poteft,
ut oftio referato operarius arenam,in quam faxa contrita funt^itemcp fabu;*
lum 8>C olarcas batillo eximat^&T demitu, ut oftio claufo alia faxa inieda rur
fus pilis prasferratis tundantur : fed,fi truncus quernus in promptu non fu^
ritjduo tigna humi Iocarttur,&r inter fc fibulis ferreis coniungantur : quorij
utrunc^ longum fit pedes lex,latum pedem,altum fefquipedem: quse altitu
~ do capfae efle debet: ea fit priore tigno latitudine dodrantis,&: longitudine
duorum pedum 8c trientis ac femuncia! prorflis excifo: in cuius folo efFoffo
locetur faxum durifirimum,craflum pedem,latum dodratem:ad id , Ci quod
cauum remanetjipfum terra uel arenula copleatur,eac^ turtdatunfolii quod
eft ante capfam afleribus tegatur : faxum perfraclum auferatur, &: in eius lo
cum al ud reponatur : licet etiam capfam minorem &: triii tantummodo pi^
lorum facere capacem»

Cdfft /» Tigntjiituu B, Tignitrtnfuerpi C,
PiU D» lorumca^ita E» Axis f.
DensfiU G. Dcmcsaxis H.

t t PiU

HO

DERE METALLICA

Pila autcm efFiciuntur cx tigillis nouem pedes longis, quadrangulis,uru!
diquacplatis {emipcdemrcuiuscp caput ferreum ita fc habet , Inferior eiu»
pars loga eft tres palmos,fuperior totide:inferioris partis media pars lata et
crada elt paImii,longa duos palmos:infima extuberat ut fiat lata quinq^ di*:
gitos^crafla totide,longa duos:fuprema etia ipfa extuberat:fitc^ lata et craf*
(afefquipalmu,longa duos digitos:fuperius ubi includiturin pilo perforass
ta:fimili modo pilu ipfum tcrebratii eft : atc^ per utriufep foramen penetrat
cuneus ferrcus laf us:qui cotinet caput ne de pilo decidat. Vt uerd pilu coti*
nenter uenaru fragmeta uel faxa tijdens no fragatur inter ipfum 8c (uprcmS
partis inferioris parte ponitur larnina ex ferjro quadrangula,cra{Ia digitij,Ia
ta digitos fepte,alta fex.Qui uerd tria pila faciijt,ut pleri<^ fadunt,ea multo
maiora faciunt:etenim cum quadrangula exiftant, undicp lata funt tres pal*
mos:cuiufc^ autcm caput ferreum ita fe habet:totum longum eft pedes da*
os Sc palmum:inferius fexanguluni: ubi latum Sc crafTum exiftit digitos fe*
ptem.Inferior eius pars , qucc ex pilo extat, longa cft pcde 8C palmos duos;
fuperior,qua2 in eo includitur,palmos tres: inferiore eius parte laia Sc crafla
palmii . Deinde paulatim fit anguftior Sc tenuior, ut fuperiore parte mane*
at lata digitos trcs S>C dimidium,crafla duos: ubi anguli quodam modo reci
(i funt ; csLC^ parte perforatum eft , Foramen uerd longum digitos tres , latii

unum.

LIBER OCTAVVS. Zil

iinuiTl,difi:at a fuprema parte acuta digito.Qiiida fupcriorc capitis partcm,
qux in pilo inferius excifo includitur uncinatam & Ilriatam faciunt , ut un^*
cis in pilum infixis Sc cuneis in ftrias adacflis in ipfo prorfus immobilis mas»
neat;prajfertim cum duabus prscterea quadrangulis laminis ferrcis cinoan*
tur.Axem uerd ali^ ad circinum diftribuunt in lex partes,alii in nouem : fed
fatius eft cum in duodecim partiri , ut uiciflim una pars plana dentem in Ct
contineat,altera eo careat»

Filum altcfum A* Piluminferm excifHm B. Crfpnrpilj C, Alterum cafut uncinaf
tum<&(iri6tum D» LttminaferreacjuadranguU E, Cuneus F» Dens
fili G, Axisangulatus H. Densaxis i. Circinus K.

Rota uerd ne hyeme uel altac niues uel glacies,uel tepeftates eius curfum
& conuerfionem impediant, in quadrangula contignatione prorfus inclu*
ditunTigna aiit, qua inter fe coagmentantur, undic^ obturantur mufcoru*
nu tamen cotignatio foramen habet: per quod canalis deferens aqua pcne=»
trat:qua: in rotsc pinnas decides eam uerfat: rurfusq^ in inferiore canale fub
contignatione effluit.Rotac autem radij non raro in medio axe lonpo inclu
duntur : cuius dentes utrincp pila attollunt , quar uel utracp uenas ficcas aut
udas tunduntjUel altera ficcas,udas altera, pro ut res hoc aut illud poftulat;

t 3 quiri^

2.2i DE RE METALLICA

quin ctiam altcris lcuatis Sc clauis ferreis in eorum 8c primi tigni tranfuerfi
foramina infixis,altera tantummodo uenas tundunt,

Ctntigmtio A, heeccumfuferioreetidmfdrttnonfitaj^erta^hicfitet,
utrotauiderifofiit, Rota B, Axis C. PiU D,

At glareas fiixorum uel lapidum & fabulum atcp arenas e capfa huius ma
chinae exemptas &C cumulatas, aut e tumulo, quieftpropefodinamraftro
crutas operarius infjciat in capfam fuperius SC e fronte patetem, longam pe
des tres,latam fcre fefquipcde: cuius latera decliuia funt & formata ex afTeri
bus:fed fundum filis ferreis inftar retis contextum fi t , & ad duo bacilla fer^
rea,quat ad utriufc^ lateris aflerem affixa funt,item filis ferreis alligatu.Hoc
€ius fundum foramina habet, per quac glarea? nucis auellanac magnitudine
penetrare non poffunt^quas funt maiores quam ut penctrent,eas operarius
reportat,rurfus'c^ pilis fubiicit : eas uero quas penetrarunt , Sc iabulum atcp
arenas in uas magnum colligit Sc ad loturam refcruat: ciim auteni laboran*
dimunusexequiturcapiamduobusfuniculisde trabe fufpendit. Hxcca*
pfacribrumquadrangulumredenominari poteft,utetiamid genus ahae
qusefequuntur.

Ca^fareSieinfololocata A, tiusfuniumcjuodexfilisferreis
conjiat Bt Caffmnuerfa C» Bacillaferrea D. Caffadt

trahe

L I B S R

O C T A r V S

iij

traheihjfenfcticmtsfunii^arifu^tndconf^icitnr £♦ Cdpp
i.'f frabe (iijljtnlrt^cMiHs fwnJi pars prond co)ij]?icitMr. F.

Alrj utuntur cribro , cuius uas ligneum duobus ferreis circulis cingitur :
fiindum^non aliter ac capfar,ferreis filis iflftar retis contexitunid imponunt
duobus aiTercuIis fic affixis ad jftipitem , in terra defixii , ut alter alteri tranH»
ucrfus fuperpofitus fit.Quanquam quidam ftipitem terrsc no infigunt, fed
cum fuper folum ftatuetes ufq^ dum eius,quod cribrum tranfmifit, aceruus
fiatrcui illam infigunt : in hoc cribrum operarius glareas, lapillos, (abulum,
arenas tumulo erutas,batiIIo ferreo inrjcic : 8c eius an{as manibus tcnens , i^
pfum agitando fuccutit : ut eo motu per fijndum arena,fabulum,lapilli,mi:«
nuta: glarcsc decidant. Alrj non ufurpant cribrum,fed capfam patentem:
cuius fundum item filis ferreis contextii eft:eam in tigillo tranfuerf», i« d\u
obus tignis ftatutis inclufo,locatam ducunt &reducunt.

Crihrum A» AffercuU B* Sti^es C Crihri
funiHm n, Ctf fafatens E, TjgjIlKni
tranfuerfm F» Tigntfiatm «♦

( 4 Aii^

ai4

DE RE METALLICA

Alrj utuntur cribro,cui uas azneum eft:, utrincp Iiabens anfam a?nea qua<
drancTuiam:per quas anfas pertica penetrat:cuius alterum caput,quod ex al
tera anfa cminet ad dodrantem, ciim operarius in funiculij dc trabe fuipcn^
fum impoiucrit, perticam iacpius,^: quidem uiciflim , a fe abftrahit, & ad fb
retrahitiquo motu per cribri fundum res minutac decidijt: fed ut perticar ca
put infunem faciie imponi pofllt , ipfe inferius bacillo longo duos palmos
diducitunetenim duplicatus defcendit:quod utrun(^ eius caput ad trabem
fit religatum. Attamen pars funiculi poft bacillum dependet longa femipc:*
dem.Quinetiam magna capfa in hac rc eft: u(itata:cuius flindum Uel cx aft^^s
f e foraminum pleno conficitur, ucl filis ferreis, ut cccterarum capfarum con
jexitunex medrjs afferibus, qui ad eius latera funt, femicirculus ferreus ex^
tat:ad quem funiculus,ex tigno uel trabe fufpenfus, alligatur , ut capfa tralii
^ in omncs partes inclinari poflTit: ei utrincp duo funt manubria,cifrj manii
brrjs non diiTimilia : qu£c duo opcrarrj prchendentes capfam, ultro citroq^
tradtam et retra<fi:am agitant:hac Germani,qui in Carpato monte habitant,
potiiTimum utuntuniltis autem tribus capfts & duobus cribris minutse res
a maiuicuiis iccirco difcernuntur , ut earum qua; traniinifl^ fimul lauandae
funt,xqualcs fiant portiones:nam flindum tam capfarum quam cribrorum
foramina habet,qu2c glarcas nucis aiiellana: magnitudinc non tranfmittiJt:
in fundo remanentcs metaUici ficcas,fi metallo no carent, fub pila fubijciijt:

fed

IIBER. OCTAVTS.

aiy

fed glarea? itiafufculx a minutis non difcemuntur his modis , priufquam ui
li uel adolercentcs ab eis,&: lapillis,& fabulo,8<: arenis, 8c terris in tumulo e
fodina egefto fitis faxorum fragmenta raftris quincp deniibus fepararint;

Op/k A, Smicircuks B, FKnicHl«j c, Tignm D»
MtfMHbru E. R»f}rum<ii(mciuedens F. Crihrum G,
Eiusanfx H. Perticg i, F«»jf»<lM; K. rrabs L.

Neufolac uer6,quod metallii edin Carpato , tumulos e fodinis , dum ae*
ris uenaj , quae funt in iugis Sc cacuminibus montiu cauarentur , egeftos o*
perarius alter difcernit,alter terras,arenas,{abulum,Iapillos,glareas, atcp eti
am ucnas pauperiores,ne impenfe in non tritam Sc interdum fere praccipi*
tem uiam , atc^ longam S^ difficilem uediuram faciendsc fint, cifio aduchit:
8c idipfum inucrtens eas in capfam longam patentem , 8c tabellis tranfucr*
fis d]ftcntam,& ad rupem prascipitem affixam inrjcit : quaz pedum fere cert
tum Sc quinquaginta altitudine delabuntur in capfam breuem , cuius fuui*
dum ex arrea lamina crafla 8c foraminum plena conftat: ea capfa habet duol
manubria,quibus attrahitur 8c retruditunftiperius etia duos arcus,ex bacil
lis colurnis facflroSjquib. uncus ferreus funis ex arboris ramo ucl trabe,qu«
c.v tigno ftatuto eminet,fu(penfi inijcitur : hanc capfam difcretor aliquoties
attrahit', 8c ad arborem uel tignum ualide appelht ; quo modo res minutae

pereius

jt,ltf DB RE ia E T A L L I C A

pereiusforaminapenetrantes altefacapia Jonga decidunt in alterarti brc?
uem,cuius flindu foramina habet anguilriora t quam fccudus difcr.etQtitern
ad arborem uel tignum ualide appdlit:iterum'q? minutiores rcrtia capfa cxp
cepta; delabuntur irt tertiam capfam breuem, cuius fundu anguftiiTima ha^s
bet foramina,quam capfam tertius difcretor,fimiIiter ad arborcm uel tignu
uahde appelht^ac tertio res minutular per foramina incidut in abacii . Dum
autcm operarius cifio aduehitaham tumuh' partem difcernedam,quifcp irus
terea difcretor unco ex arcubus extrado fuam capfam aufert , eamq^ inuer#
tcns,oIareas uel fabulum^quod in eius fundo remanfit,coaccruat. Minutu«s
las uero res,in abacum delapfas,primus Iotor,nam totide funt,quot difcrec
torcs,deucrrit,et cribro,cuius foramina funtanguftiora quam tertisc capfae
breuis foramina , cxceptas lauat in uafe^aquis fere pleno * Quod ciim fuerit
eo,quod cribrum tranfmifit,refertu,turbinem extrahit,ut aqua effluat:mox
id,quod in uafe refeditibatillo conrjcit in abacum fecudi lotoris : qui ipfum
lauat in cribro,cui anguftiora funt foramina:quod etiam tunc in uas decidit
idem cximit Sc in tertr) lotoris abacum inrjcit : qui id ipfum lauat in cribro,
cui anguftiflima funt foramina.^ris autem ramen ta, qua; in ultimo uafe rc
federunt,cxempta excoquuntur : id uerd,quod quifcp lotor radio abdulit,
in arca linteis extenfis contecfta lauatuf.Quin etiam Aldebergi, quod plum
bi cadidi mctallum eft,in montibus BohemiSc finitimis, difcretores talibus
capfis breuibus ex trabe fufpenfis ututunquac tamen pauld ampliores funt,
Sc priore parte patent : qua glare3c,quas non tranfmiferunt,€arum ad tignii
appulfu ftatim excuti pollunt,

OferariuscifiogUreasaitiehens A, Trimt caffg]ong« B,
Trmacaffahreu.s C, E»«smaw«I>rM D. I.iujdemaTcus E»
Tunis K Tr4!»5 G, Tignum H, Secuniacafjalonga I.
Secun^aeaffal>reuis K, Tertiacaffalonga L. Tertiaca/
ff hrems W. Ahacusfrimus N. Crihriimfrimum O. Yas
frimum P, Secundus chacus Q^. Secundum crihrum R.
Secundumuas S. Terttusahacus T» TeTtiumCrihrm V*
TtrtimHas X, THrho r,

Atfi

LIBER OCTAVVS

At fi uena metalli diues fucrit,terr2c,aren2e,rabulum,glareac faxoru, ex tc
Ao exciforu,rutro uel rjtftro e tumulo cxutXtdC batillo in cribru amplu tiel

mcor^

1Z8

DE RE METALLICA

in corbcm conk^x lauantur in uafe aquarum fere pleno.Cribrum plet-ucp
iatum eft cubitum,altum femipedem : cius fundum tantula habet foiramiiia
ut per ea glarex eruo non maiores decidant.Filis uerd ferreis rc6iis et trahiC:
ucrfis,qua£ ubi fe contingunt clauiculec fefrex complecfliintur , contextum
circulo ferreo, duobusqj bacillis tranfuerfis item ferreis innititur : reliquam
cribri partem,e tabulis in uafis figuram formatam, duo circuli ferrei cingiJt:
ucruntamcnnonnulliidipfumcolurnis aut quernis circulis uinciunt:fed
tunc tribus.Habet autem utrinc^ an{am:quas materiam metallicam lauatu-;:
rus manibus tenet : in hoc cribrum adolefcens res lauandas conijcit: mulier
ipfum uiciflim ad dextram Sc finiftram uerfans fuccutit: quo niodo terras,
arenas,glareas minores tranfinittit: maiores in eo remancnt : quac eie(flcC &C
coaceruatae fubijciuntur pilis.Limus uerd cum arenis , fabulo, glareis aqua
cxantlata ex ua(c batillo ferreo erjcitur : &C in canali , de quo pauld pofi; di^?
cam,Iauatur.

Crihrum A, 'Eiusiinfie B, Yas C. Tundum crihriflls ferreis contextum D,
Circulus E. Bacilla F. Circuli G. Mulier uerfat crihrum H,
Aiolefcenseifui^ilieditatmateriamUuandam I. Yirhatillo
materiam^<iuamcrihrumtranfmifit^e7iuafeeijcit, K.

1

SedBohemi utuntur corbe uiminibus contextajfefquipedem lata, femi*

pedem

LIBER O C T A V V S. zi^

pcdem altarcut dua; funt anfx, quibus prehcnfam agitant Sc fuccutiut in ua
fe uel parua lacuna aquis fcrc plenarquod ex ea in uas ucl lacuna dccidit,ex*
emptum lauant in lancc : quac poftcriorc partc altior cft:,priore humilior Sc
plana:ex qua, cum anfis , quas itcm duas habet,prchenfam agitant in aqua,
id.quod leue icftjcfifluit : quod graue 8c mctalhcum,in eius fundo rcfidct»

Corhis A, Eiusanfee B. Lanx C, Eiusfoflerior
ftrs D. Liufdem ygrs frior E. liufdem anf<e F.

At auri ucna malleis contufa ucl pilis cominuta,atcp ctiam plumbi candi
di molitur in farinam.Prima mola, quam aquarum impctus circumaait, fic
fe habet:axis ad circinum rotundatur,aut angulatus efficituncuius codaccs
ferrei ucrfantur in dimidiatis catillis fcrrcis,qui in tignis indufi (unt: is uero
axis impellitur rota,cuius pinnas, ad frontcm affixas , percutit fluminis im<«
petus.In eodcm axc inclufum eft tympanum dentatum:cuius dcntes in late
re fixi funt:hi impellunt alterum tympaniim,quod ex fiifis materiaz durifsi^
mzc conftat . Hoc autem tympanum eft circum axem fencum,habentem in
imo codacem , qui in tigni cuiufdam catillo ferreo ueriatur : in fummo fub^s:
fcudem fcrrcam qux molam continet , itacp ciim alterius tympani dcntes al
terius fufos impellijt,molx fit circinatio : cui machina impcndes per infun*

u dibulumi

2^3Q DE RE METALLICA

dibulum fuppcditat uenamtquscin farina molita ex lignea bracflea rotunda
ta efRmditur in canalem,8<r ex eo in ofFicinx folum delapfa accumulatur: in
de aue(fta referuatur ad loturam: quoniam uero hajc moledi ratio poftuiat,
m mola modo attollatur , modd demittatur,duac trabes , quic trudibus ^u
tolli Sc dcmitti poflunt,tignum,in cuius catillo ferreo axis ferrei codax uer*'
{atur,fuftinent»

Axis A, Rota B, Tympammdenmum C Tymfanum^iuoiexfHfii

conftat D, Axisferreus £♦ Mok F, Infmdihulum G, .

Ligneahra^etir.otundata H, Canalis I.

Molae praeterea tres funt in auri uenis,in primis uerd lapidibus liquefce;:
tibus eius metalli non expertibus molendis ufitatac:quas omnes non aqua^
rum impetus,fed hominum uires, etfi duas etiam iumentorum,circuagunt/
Prima uerfatiHs a proxime defcripta tantummodo differt rota : quac claufa
uerfatur ab hominibus ipfam calcantibus , aut ab introdudis equis, uel afi*
nis,uel etiam robuftis capris : quorum iumentorum oculi linteis illigantur,
Secunda tam trufatilis quam uerfatilis a.fuperioribus duabus difFert altero
axe ftatuto , qui ei pro ftrato eft: , Axis ille ad inferius caput habet uel orbe,
quem operan] duo tabcUas eius pedibus retro trudentes circuagunt, quan

quam

LIBER OCTAVVS. Zjl

duam non raro iinus cum laborcm fuftincnucl cx co cxtattcmo,que cquus
aut afinus,undc afinaria dicfla^circumagit. Axis autcm circuma^ri tympanii
dentatum, quod cfi: ad fuperius cius caput, uerfat id, quod ex fufis conftat,
Sc una cum eo molam.Tertia uerlatilis cftmam non trufa manibus , fcd cir*:
cuma(fla uerfatur : in ter quam 8c cacrtcras magnum cft difcrimcnrctcnim iri^
fcrior lapis molaris fupcrius formam habet,ut molam,qu3c uerfatur circum
ferrcum axiculum continere pofTit . Is in media molaris forma inclufus pcr
molam penctrat. Operarius autem ferreum uecflcm ftatutum, qui ell ad fu^
periorcm lapidem molarem, qui propric mola dicitur, manu prehcndcs cir
cumagitimola media cft pcrforata : in quod foramcn uena coniecfta dclabi:*
tur in inferiorem lapidem moIarcm,ibiq5 molitur in farinam:qu£c fcnfim cx
eius foraminc decidit : Sc uarijs modis,quos poftca exponam, lauatur , pri<*
ufquam cum argento uiuo permifceatur.

FrimamoU /♦ Rouacaj^risuerfatti B. ^(cunidmola C»
Orhisaxisf^atuti D. Eiustymfammientaium E, Tertia
mola F. wferiorislafiiismolarisforma G, tiusiem
dxiculus ftatutus H. hufiemforamen I. Su^eriorisltifiiis
tiQlaris ueSiis K. Lmfdem foramen Lt

li i Attameii

^3*

Z)B RC METALLICA

Attamcnquiclamfabricanturmachinam,qu2cunaauri ucnam unoco^
dcmc^ tcmporc tudiit,mola(, lauando purget, cum argcto uiuo permifccat

aurum

LIBER OCTAVVS. Z^j

auriim . Machinac unica cft rota,quam riui impctus cius pinnas pcrcutiens
ucr(at:axi ab altero rotx latcre cxill:unt longi dentcs : qui pila attolIunt,ue«=
namcp ficcam contundunt : mox in rotundum molac rcccptaculum inicda,
8C fenfim pcr cius foramen illapfa molitur in farinam. Inferior lapis molaris
eft quadrangulus,fcd formam habet rotundam, in qua mola rotunda uerfa
tur:atc[? fpramcn,ex quo farina in primum uas delabitur. Verum axiculi fer
rei fubfcus in mola , codax in trabis catillo includitur : cuius axiculi tympa>
num,quod ex fufis conftat,a tympano axis dentato circumadum mola uer
(at.Vt ucro farina continentcr incidit in primu uas,ita etiam aqua : qux rur
(lis ex eo effluit in fecundum , quod humilius cft : dC cx fecundo in tertium,
quod humihmum : ex tcrtio plerunq? in lacufculum ex una arbore cauatu;
in linoquoc^ autem uafe ineOi argcntum uiuum, unicuiqp aflerculus eft im«!
pofitus 8c ad ipfum affixus : pcr cuius medij foramcn pcnetrat axiculus fta^
tutus:is ne altius quam oportct,in uas dcfccndat,qua aftcrculij attinoit, ex*
tuberat:ad cius inferius caput duac tabcllec inter fe trafucrfx affigijtur, quas
tertia decuftat: fuperiori codax cft in trabis catillo inclufus : at circij qucncn
axicuium eft paruum tympanum,quod cx fufis conftat: quorii quodc^p uer
fatur a paruo tympano dentato,quod eft circUm axiculii ftratum, cuius al^
terum caput in magno axe ftrato inclufum cft : alteriJi in tigni cuiufdam ca»*
uo crafTis laminis ferrato: itacp tabella?,quarum ternac in fingulis uafis in or
bem torquentur,farinam cum aqua permiftam agitates etiam minutula au#
ri ramenta ab ea fcparant : quas delapfa argen tum uiuu in fe trahit atq? pur^*
gat.Sordes uero aqua rapit : argentum uiuum in a!utam,uel lintcum lini xy
iini contextu facflum infiinditur: quae ciim,ut alias fcripfi, comprimitur, ar#
gentum uiuum per eam defluit in ollam fubiecflam^aurum in ea remanct pii
rum, Alrj in locum uaforum tres canales latos fubftituunnquorum quifcK
habet axiculum angulatum : in quo fenac tabellze anguftac inclufac funt , 8C,
ad.eas totidem tabcllsc latiores traniucrfa; afFixas : quas aqua immifla pcrcu
tienscircumagit:hacfarinamcumaquapermiftam agitantes metallum ab
ca fecernunt:ueruntamen Ci farina,in qua auri ramenta infunt,puroatur,pri*
or lauandi ratio hac longe prxftat,quod ea argentum uiuum,quod in uafis
continetur,ftatim ad fe alliciat:fi farina,in qua lapilli nigri, cx quibus confla
tur plumbum candidum,infunt, rainime eft aipernaiida ; Quanquam rami
abiegtii conuoluti,&: in canalcs,in quibus talis iarina de mola per canalicus"
lum in eos delapfa Iauatur,impofiti utiliores funt: nam lapilli uel ab eis rctsi^
nentur,uel,fi aqua ipfos rapit,de eis decidunt 8c fubfidunt,

Machitiierota A, Axis B, P/Irf C» Molarecej^taculumrotunium D,
Emfonmeni^ermeiiumfenetrans £♦ Inferiorlafismolaris F»
tiusformaratunda G, Eiufdemforamen H* Axiculusferreus r.
! Liusfuhfcus K* Trahs L, Axiculiferreitymfanumcjuodexfufis

s :. conftat M» Axistymfanumdentatum N» Yafa O. Afferculi p,

I Axlculijlatuti CX^ Eorundem fars extuherans R. Eorundemtahella St

Eorundemtymfanacjuxexfufisconftant T. Axiculusflratusinaxe
- inclufus V, Eiustympanadentata x, Trescanales Y. Eorw»

.' ikiculi Z, TahelU reSice AA. TuhelU tranfuerfce BB»

u 5 Atfe«

af4

D^ RE METALLICA

At feptem lauandi rationes funt plurium mctallorum uenis communes :
lauantur enim uel in canali fimplici,uel in catidi tabcUis diftincfio, uel in ca*

nali de«s

LIBER OCTAVVS Z^^

nali c!euexO,uel in amplo lacu,ud iii area curta,ucl in area linteis extenfis co
te(fla,ud in cribro angufto , CaJtcrac uerd lauandi rationes aut alicuius me*
f alli propriac funt,aut cum ratione pilis tundendi uenas udas coiundaj , Ca
nalis autem fimplcx fic fe habet: primo caput altius eft quam canalis,lonoii
pedes tres,latum fefquipedem: quod conftat ex afTeribus fuper tigna impo
iitis8<radeaaffixis:eius latus utruncphabettigilluminafferes immiifum:
quod aquam in id per fiftulam uel canaliculum influcntem arcet, cogitcp rc
^a defluere. Eius uero medium aliquanto depreflTius eft,ut in eo ohrex fa<»
xorum SC maiufcula metallorum ramenta fubfidere poflTint: ad altitudinem
dodrantis fub capite eft canahs dcpreflTus in terra,Iongus pedes duodecim,
latus d>C al tus fefquipedem:cuius fundum 8c utrunc^ latus cft ex afl^eribus fa
<rtum,ne tcrra forbeat metallorum ramenta , aut aquis madefada incidat in
canalem , ciufde infima pars obftruitur tabclla humiliore quam canalis cft :
cum hoc canali re(flo comittitur alter canalis tranfuerfus, longus pedes iex,
latus&:altus{efquipedem,atc^ fimiliterafl^erum munitione feptus:infima
parte occluditur tabella,fed etiam humiliore,ut aqua dcfluere poflRt : quam
certius canalis excipit, Sc extra domicilium dcducit.In illo canale fimplici la
uatur materia metallica , quam quincp cribra ampla tranfmiferunt in offici*
na: folum:ip(am enim auedam & coaceruatamlotor inijcit in caput cana*
lis^SC aqua in ipfum per fiftulam &: canaliculum immifl>a,eam,quae in medi*
umcaputdefluxit&: refedit,agitatrutro ligneo : fic pofthac appellabimus
inftrumentum confecflij e pertica,in tabellam,longam pedem Sc latam pal*
mum,infixa : qua agitatione aqua fit turbida,rapitc^ limum Sc arenam, atcp
minutula metallorum ramenta in fubic(flum canalcm : maiufcula uerd cum
glareis remanent in capite : qux ablata adolefcentes in abacum ampli lacus
aut in aream clirtam conrjciunt,eaq5 a glareis difcernunt : poftquam canalis
limo & arenis refertus fuerit,lotor fiftulam, per quam aqua influit in caput»
ocdudit.Mox ea , quam continet canalis,effluit: quod quamprimum fadiii
fuerit,hmum Sc arenas,cum minutulis metallorum ramentis permiftas, ba*
tillo cr)cit,&: eas in area linteis extenfis conte(fla lauat:quinetiam canali non
dum repleto pcrfacpe adolefcentes eas in alueum inie(ftas,in candem aream
infcrunt Sc lauant . In capite huius canalis ctiam farina mctallica lauatur,fed
maxime ea,in qua lapilli nigri infunt , quo modo in canale abiegnus ramus
conuolutus imponitur, ficuti quocp,cum uena? udac pilis tunduntur, in ma
gnos canales imponi folet , Lapilli autem maiufculi, qui in fuprema canalis
parterefident,feparatim lauanturin canali deuexo : feparatim in eodem mc
diocres,qui in media fubfidunt: feparatim limus , cum minutulis lapillis mi
fbus^quipoftramumininfimacanalispartefubfidit inarea linteis extenfi»
contedla^.

Ca^ut candlis A» TifiuU B. CtMlis G "tabelU D,

CantUstr*nfueTfui £* B^nllMm t* Kutrm e*

u 4 Abhoc

DE RE METALLICA

Ab hoc altcr canalis difFert pluribus tabulis, quibus in cij impofitis qua*
fi quibufdam gradibus diftinguitur.lmponuntur uero fi longus pedes dutf
odecim fuerit,quatuor : fi nouem,tres: quanto quarc]^ capiti proximior,tan
to altionquanto ab co remotior,tanto humiliorJtac]^ cum fuprema fuerital
ta pedc & pahnu/ecunda efle folet aka pede & digitos tres,tertia pedem &
dioitos duos, infima pede &: digitiijn hoc canah potiflfimij lauatur matcria
rn,etallica, qua cribrij amplum tranfmifit in uas quod aquam continet: qiiaj
matcria ufcp ad eum fine batillo ferreo coijcitur in canalis caput, Sc aqua iii
ipfum immifi[a rutro ligneo agitatur,dii canahs plenus fuerit: tum tabellis a
Jotore exemptis aqua colatur. Deinde materia metallica, qua? in eius rece««
ptacuhs refedit,rurfus lauatur uel in arca curta, uel in arca lintcis extenfis co
tecn:a,ucl in cribro angufto : fed quia curta cum hoc canale 3c fuperiorc ple<«
runcp coniungitur , fiftula aquam primo in canalcm tranfuerfum inilindifi
cx quo per unum canaliculum defluit in canalcm,per alterum in aream»

j

G.

. IifiuU A» Cttnaliitranfuerfns B. Canaliculi C* Ca^ut
canalis d« Rutrmlignem £* Tahella F* hreacma a*

Canalis

Canalis ucro deuexi!S,quod ad alTeres attinet,teh'quis duobus diJfTimiliS
n5 eftteius eti5,ut alioru,caput primo terra copletur,pilis'c]^ tunditur: dein«s
de aflere tegituntu rurfus,qua oportet, terra iniecTta iteru tunditur , m nulla
rima remaneat , per qua aqua cii ramentis metalloru mifta in ipfum penetra
rc pofllt : re<fla enim defluere debet n canale deucxij,Iongii ad pedes ocflo,
latii ad fefquipede:cum eo comittitur canalis tranfuerfus:atc}j is ad lacu,qui
extra domiciliu cft,pertinet» Adolefcens aut batillo uel truila metallorii ra*
menta impura,ucl lapillos nigros impuros dc aceruo fumit,eos(^ iri canalis
capnt ini}c;t,uel eide illinit, Lofor uero eadem in canali agitat rutro ligneo:
qr.o modolimus cii aquis permiftus defluitin canale tranfuerfum,ramenta
mctallorii uel lapilli nigri in canali deuexo refident:fed quia interdiJI ramcta
uel lapilli fimul cum limo defluiit in canale tranfuerfum,eii alter poft fpaciii
fere fex pcdii aflTef e claudit,&r limii facpe batillo agitat,ut etia is cu aquis mi*
ftus effluat in lacii , remaneantcp in canali ramenta tantummodo uel lapilli,
Schlacchcualdi 8c Irberefdorfi lapilli nigri in iftiufmodi canali lauantur fea
mel aut bi&:Aldebergi ter quateriie:Gairi faspe fepties:nam Schlaccheualdi
& Irberefdorfi ucna,in qua funt lapilli nigri fatis magni, fub pila fubiicitur :
Aldcbcroj,in qua multo minores: Gairi etiam faxorufragmenta,in quibus
uix exigui lapilli intcrdii confpici poffunt:hanc lauandi rationem metallici^
qui tracHrant ucnas pliibi cadidi,prim6 excooitariit: quac dcinde ex plumba
rrjs officinis in argetarias aliasc^ defluxit.Certior^n.hacc lauandi ratio eft cp
Cribris etia angultis . Prope huc canalc area,Iinteis extefis eoteda efle folet.

Aru

i^S ' D E j "RE JW E T A L L I C A

Arei A^ Camlis B* Trulla C,. RHfr«w D, Linted E» Radms ciuo ^eijiuntiirlintea F»

Nunc duo canales deuexi fimili modo fa(fti plcruncp coniijguntuncaput
quidcm a capitediftatpedestres:Canalisucr6a canaliquatuonfedunus
canalis tranfucrfus fub utroc^ deuexo eft^unus etia adolefccs metallorii ra^
menta uel lapillos nigros cu limo miftos ex cumulo ini^cit batillo in utruc^
caput.Duo aijt funt lotores : quorij alter alterius canalis lateri dextro , alter

.alterius finiftro infidens laboradi munus exequitunuterqp utitur tali inftrii
meto:in catillo alterius tigni,duo,n,funt utriq^ canali,et in trabis,quar eft iii
domiciIio,dimidiata armilla ferrea uoluitur pertica teres , loga pcdes nouc,
cralTa palmu:in ea furfum uerfus inclufiim eft lignii teres longii palmos tres
ct totide digitos crafliim:cui affixa eft tabella alta pedes duos,Iata digitos ^.
in cuius foramine uerfatur alterum capiit axiculi,in quo inclufum cft rutelli

..manubriij : alterii uero eiufde axiculi caput uoluitur in alterius tabell^ fora
mine,qua^ ite aftixa eft ad lignij teres,quod scque ac prius longij eft palmos

. tres & totidc digitos crafllim:quo pro manubrio lotor u titur: rutellu aijt fa
(flii eft ex pertica longa pedes tres: cui pra^fixa eft tabella longa pedc,Iata di

-gitos fex^crafla fefquidigitij:lotor altera manu aftidue mouet manubrm hii
ius inftrumeti,at(^ fic rutellii iri canalis capite agitat metallorii rameta uel I3
pillos nigros cum limo permiftos,qui comoti defluijt in canale:altera tenef

alterij ruteIlij,cLli manubriu dimidio breuius eft : eo rameta uel lapiIlos,qui

•in fupma canalis parte refederiit,cotineter agitat:quo modo limus cij aquis
miftus deflviiun canale tranfuerfum:etex eo in lacij,qui cxtra domiciliu eft.

Sv.^erior

IIBER ©CTAVyS,

SuferiorcaMistranfuerfus A» Canaliculi B» Cafitacanalium C» Canales D,
mferiorcanalistranfuerfus E. Lacus F. CtfrillHj<ju(f/}(nrfg«o G. D/m(c/«ir<t
«m(ll<(ferrM4Jtr<tbem<ijfjx4 H. Pm»c4 I. E(MJr«telIt<w K. Alrer«m rKtellHm

i}9

L.

Quinetiam

i^O DE RE METALLICA

Qufnctiam priufquam arca curta eflet inuenta,&: cribrum anguftum me
tallorum uena: inprimis uero plumbi candidi , ficcac pilis tufa: lauabatur in
amplo lacu , ex una uel duabus arborib» cauato:ad cuius caput erat abacus,
in quem uena comminuta conrjciebatur : quam lotor rutro lignco, cui lon*
guin erat manubrium, detrahebat in lacUm j Sc aqua ih eum immifla uenam
eodem rutro agitabat»

Lacus A, Ahicus B* Rutrumllgneum C,

Area autem curta eft fuperiore parte, qua per canaliculij in eam aqua de*
fluit,angufta : nempe lata tantummodo pedes duos : inferiore Iatior,pedes
fciIicettres&Ctotidempalmos:ad latera uero longa pedes fex affixaj funt
tabellac alta; palmos duos : cacteris fimplicis canalis capiti fimilis eft, nifi qd
in medio non eft deprefla : fub hac eft canalis tranfuerfus tabella humiliore
claufus:in hac area non uenac modo agitatac rutro ligneo Iauantur,fed ado*
lefcentes etiam metallorum ramenta, in eam conie<fla, fecernunt a faxorum
giareis,&: in uafa coIligunt:ea metallici nunc raro utuntur : adolefcentiij eiri
negligentia facpius deprehenfa in caufa eft cur in eius locum fucceflerit cri*
brum anguftum:quin Iimus,qui in canali refedit,fi uena diues fuerit, fubla&
tus in cribro angufto,ueI in area lintcis extenfis conteda lauatur,

Arfd A» Canalicuks B, Tranfuerfus C, Rutrumligneum D*

Veriim

LIBER OCTAVVS,

141

Vcriim area linteis cxtenfls cotexta fic (e habet.Tigna duo , lonoa pedes
deccm& ocflo^lata femipcdem,cra(Ia tres palmos decliuia collocatur: quo#
rum pars prona dimidia eft excifa^ut afTeru capita in ca poni poffintretenim
afleribus longis pedcs trcs Sc tranfuerns^contincnterq? pofins tepuntur: di
midia cft intcgra Sc altior quam afteres palmii , ut aqua delapfa non effluat
€x lateribusjfed reda dcfluanquinetia areas caput altius reliquo corporc de
iicxij eft , ut aqua delabi pofifit : ipfa arca tota fex linteis extenfis 8c radio £C#
quatis cotegitur: quoru primij tenet infimu Iocij,in quo fecundii fic colloca
«ur,ut ipfum paululu tcgat:in fecudo fimiliter tcrtiii Iocatur,et deinceps alia
in altjs:fi.n.cotrario modo collocata fijerint, aqua deflucs mctallorii ramea
ta,!ucl lapillos nigros rapit fub ipfa,&: labor inutilis fufcipitur: linteis ita ex*
«tefis adolefcetes uel uiri metallorii rameta uel lapillos nigros cum limo mi<»
'ftos corjciunt in canalis caput,canalicuIo^ redufo aqua in id ipfum immit*
tut : tum rutris ligncis agitant metallorij rameta, ucl lapiIIos,uic^ dii aqua*
rii uis oes infcrat in Iintea:deinde rjfde rutris ligneis lenitcr uerrijt lintea, do
ncc limus in lacum ucl in canalcm tranfucrfum defluat . Quam pnmum aiic
fiuUiis aut paucus in linteis infedcrit,fed tantummo do metallorum ramciw
<a,uel lapilli nigri,tunc ea auferut^lauantcp in uafe prope pofito,in quod iru:
!ddnnt ; rcdeuntcK fubindc ad cundem laborem. Poftrcmo aquam ex uafe

%L-X

aquam (
X efKm*

14*

DERB METALI,1GA

cfFun(3unt,8^ mctallorum ratnenta ucllapillos nigros colligunt: qqineriain
n uel ramcnta ucl lapilli dc lintcis dclapH in lacu aut canali tranfucrTo rclede
rintjlimum iterum lauant,

tl^M A* Vnres B, Xlipntireit C, dnAiahi ti,
Ltcus £t» RMtraii^ta F, Yafd G,

Aliqui lintca ncc auferunt,ncc in uafis Iauant,{ed ipfis utrincp tabellas an
guftas atc^ non multum craflas fuperimponunt , 8c eas ad tigna dauis afFi*
gunt : fimilic^ modo matcriam metallicam rutris ligneis agitantes lauant:
quamprimum autcm iterum nullus aut paucus limus in linteis inledcrit,fed
tantummodo metallorum ramenta uel lapilli nigri,tum alterum tignum eri
gijt,ut tota arca in altcro infiftat,&: aquam , fitulis cx lacufculo hauftam, afi»
funduntrquo modo id quod ad lintca adh3crefcit,dccidit in canalem fubic^
<n:um,cx una arbore cauatum,&: in terra cfFoflalocatum^cuius cauum fiipc*
riore parte latum eft pedcm,inferiore minus latum, quod rotudatum fit : in
ciufdem canalis medio indudunt tabellam , ut maiufcula metalloru r«imcn«
ta,ucl maiufculi lapilli in priorc partc,in quam inciderunt,rcmaneant,minu

tula ra^

L I' B E R

o c T k'y V 's

14 3-

tularamcntauelTapilliin poftcriore : nam aqua cx una in alteram influit,'
& tandem per eius foramen defluit in lacum.Maiufcuia autcm nictallorum'
rameta uel lapillos nigros ex canali eiecftos dcnuo lauant in canali dcuexo:.-
miniitula uero ramentauellapillosrurfusinhacarcalintcis extcuiisconte
(fta: quxifto modo,qu6d aflSxa maneant, diutius durant : & fcre duplij o*-
pus ab uno lotorc tam cito perficitur,quam altero fimplum a duobus, .

KrtA A, A(jnmlinte'is (tffuniens B. SiruU C. Alterius
generisfltuU D. RamentauelU^illosexcanaUcijciens £♦ '

Cribrum etiam anguftum nuper in ufu metallico efte cocpit: in hoe matc
ria metallica conrjcitur,cribraturc^ in uafe aqua fere pleno: fuccutiturc^ crii»
brum:quo fuccuftuid quod eftinfra erui magnitudinem tranfinittit in uas,
rehquum in eius fundo remanet:hoc duplex eft : metaIhcum,quod inferio^
rem locum obtinct:faxeum & terrenum,quod fuperiorem: graue enim (em
per defcendit,Icue uis aquarum furfum fert,quod aufertur radio,qui tabel;»
la tenuis eft fere femicirculi figura,Ionga dodrantem,aIta femipedcm:fed Ic
ue priufqua aufertur , radio decuflari folet , ut co citius aqua penetrare poG»

X z fit.Poftea

344 DEREMETALLICA

Ct, Poftea itcrum alia materia in cribrum conijcitur & fuccudtur. Vbi uer<J
multametallorum ramenta in cribro refederint , in alucum aliquem prop^
pofitum erjciuntur ♦ At quia cumlimo non folum auriuel argenti ramenta,
fed etiam arenx , pyritar,cadmiae,galenae,Iapidum liquefcetium,aliorumc]p
decidunt in uas,nec cas aqua,quod graucs fint, a ramcntis mctallicis fepara
re poteft,iterii limus ille miftus lauatur^abrjcitur^ quod inutile eft. Ne au^s
tem eam arcnam mox cribrum rurfus trafmittat , lotor ei fubfternit lapillos
aut glarcas.Quoniam uero fi cribrum non re<fle fuccuirerit,fed inclinauerit
ad latus, lapilli uel glarex ex una partc amouentur , ac itcrum tam metallica
materia quam inanis dccidit in uas,laborc^ fruftra fufcipitur, anguftius eti#
am cribrum fecerunc metallici noftrates,quod ne inertes quide lotorcs po*
teft fallcre:ad quam loturam ds nihil opus eft fundo ex lapillis fubftratis fa
<flo:qua lauandi rationc limus cum minutulis metallorum ramentis dccidit
in uas:maiufcula in cribro refident:qua: inanis arena contegit : ea radio au*
fertur : ramcnta collecfla fimul cum alrjs cxcoquuntunlimus cum minutulis
rameris miftus tertio lauatur in cribro anguftiffimo , cuius fundum fetis cft
contextum : id quod radio cft ablatum,fi uena metalli diues fuc*
ritjin area linteis cxtenfis contcdla lauatur;
fipauper,abijcitur,

CnhrmMngKftm A» RtiiMS B. CriWmiH^
gi^m Ct QrArmtngitliifiimHm D,

Pcrfolul

LIBER. OCTAVVS.

a4T

Perfblui lauandi «tiones plurium metallorum uenis communes , uenio
nunc ad d^teram ueuarum tundendarum mioncmmam dc hac prius,quam

X 5 deijs,'

2^$ DEREMETALLICA

de ns lauandi rationibus,quac cuiufcp metalli uenis proprise flint, dicerc do
uenif. Cumanno m. d. xii, GcorgiusilluftrisSaxonumDuxin Mi{^*:
na ius omnium tumulorum e fodinis egeftorum dedifTet nobili & prUderx^
ti uiro Sioifmundo Malthicio,patri loahnis epilcopi Mifeni & Henrici : Is
Dippoldefualdi SC Aldcberpi,quibus in locis fodiiitMr lapilli nigri,ex qui*
bus plumbum candidum c5hcitut,rcic(flis pilis ficcis,cribri$ amplis, mola,
inuenit machinam,qu3E uenas udas pilis pracferratis tunderet . Venas autc
udas uocamus aquis,quae in capfara influuntimadefadlasiquo modo etiam
ihtcrdum pila lida rtominiamus,item aquis irtadida : contra pila ficca uel uc
rtas ficcas appellamus rtullis aquis^dum pilis tundurttur,madefa<flas:fed re«i
dcamus ad noftrum propofitum . Hscc machina nort multum diflimilis eft
ei,qua: uenas ficcas pilis prasferratis tundit:horum tame pilorum capita di*
rtiidio funt maiora qu^m illorum : nec capfa, qux, ex trunco querno uel fa»
oino confe(fla , in fpacio,quod eft irtter tigrta ftatuta locatur, e frortte patet,
Ted ex altero latere: ea longa eft pedes tres,Iata dodran tcm,alta pedem dc di
pitos {cxiii caret furtdo,fimiIiter ftatuitur fuper faxum durum atcp plartum,
in terra paululum effoffa pofitum: 8C qua coiunguntur undic^ mufco ac lin
teoliis tallis obturarttur : firt habet furtaum,{blea ferrea,Iortga pcdes tres, la*
t^ dodrantem,ctafIa palmum in ea locatur,qua patet ad ipfam ferrea lamina
foramirtum plena affigitur,utirtter eam SC caput proximi pili fpaciuni duo*
rumdigitorunifit:atq^tartturtdemirtterIamirtam Sc tigrtum f^atutum,in
cuius foramirte pofitus efi canalis paruus 8C Iortgiufculus:per quem argen<s
ti uerta mirtutim corttufa ctlm aqua defluit irt lacu: id,quod irt canah rcman*
fit,batillo ligneo crjcitur irt pfoximum folum afTeribus te(fiurti : quod irt la«
cu fubfedit , batillo ferreo feparatim irt folum : pleric^ faciurtt duos canales,
ut dum operarius unum, eo , quod refedit,referturti , cxirtartit,irtterea aliud
irt altero refideat:ad alterum capfae Iatus,quod eft prope rotam,quas machi
nam uerfat, aqua per cartaliculum irt eam irtfluit : qua etiam operarius ucrta
conturtdcrtdam irtrjcit in capfam,ne firagmertta, fi irt pila fiierint cortie(fia, i«s
pfis fintimpedimento;at(^hacrationeuenaargentiueUuri minutimpilis
tunditur*

i

CJdpftf A. tttuscaffafiteni B, Sgxum c^, SoIm ferrM t)#
Lamind E, Ctnahs F. Bttillnmligneum G, Licus H«
Bntillmferrem i. iiHS^jytoifuhfeditacerms K»
y^naconmienid Jtt CanAicHks H,

Cum

147

Cum uero plubi candidi uena iftiufinodi pilis praEfcrratis tuditur, ut pri
ma tudi ccepit^tum canalis,qui pertinet ad lamina foraminu plena,defert a^
qua,cu lapillis nigris 8c arenula permifta,in canale trafucrfum: ex quo mox

X 4 pcrca*

DS RB METALLICA

24S

per canaliculij,qui per codauis parte penetrat,defluit in alteru magnu eaini
lem rubie^ftij.Na iccirco duo funt , ut dij lotor alterij lapillis nigris 8c arenis
refcrtu^efFundit^in alterij exde rcs influant:uter(^ longus eft pedes duode^
cim,altus cubitu,latus refquipededapilli nigri , qui in fuprema canalis partc
refidet,maiurcuIi,utfunt,nominantur:hifxpiusbatillocomouentur,utla*
pilli mediocres & limus cu minutulis permifl:us,defluant : fed lapilli medio
cres plerijcp rcfidet in media eiufde canalis partc,eos(^ abiegnus ramus co:s
uolutus retinet:Iimus uerd,qui cu aqua defluit, inter ramii Sc tabellam quas
claudit canale,hoc edin ultima canalis parte,cofifl:it.Seorflim aut ab alrjs ni
gri lapilli maiufculi batillo erjciutur e canali,feorfum mediocres,feorfum lii*
mus. Etenim feparitim in area linteis extenfis cotecflia &in canali deuexo la
uanrur, SC torrentur^&: excoqiiuntur : exceptis lapillis,qui in media canalis
parte refederunt . Hi.n.etfi femper feparatim lauatur in area linteis extenfis
coted:a,tam5 fi magnitudine ifere exajquauerint eos lapilIos,qui in fuprema
canalis parte refederunt,fimul cii ds in canali deuexo lauantur,fimul torren
tur,fimul excoquiitunfed linius liha cu alijs , necp in area linteis extefis cote
«fk^jnecp in canali deuexo laiiatuir,fed feparatim:atcp lapilli,ex eo cofctH:!, fe^
brfum etia torrctur &C excoqiiijtur.Duos aut canales magnos excipit tranf*
uerfus : atcp eum rurfus redus in IacUm,qui efl: extra conclaue,exonerans»

Citnalis adlamind j^ertinens A . Canalis tranfuerfus B. CanaUcuhs C, Canales magni D, B4
tjtlu E. Kamus cQnuolutus F. Trttell* cUuientes cnnnlesc. AlterccnaUs trahfuerfus H.

Veii

L I B E R

O C T A V V S»

14^

Vcru h«c lauadi ratio nuper no paru cfi: imrtiutati: na canalis , qui exci^
bit aqua cu lapillis nigris ct arcnulis permifi:a,qua; per lamina: foramina cf^
fluit,ad nullii canale trafuerrum^qui cft cxtra coclauc,pcrtinet, fed rcda pei'
dus pariete penctrat in lacurculii:id aut,qd in canali redo extra coclaue fub
fedit,adoIefces trideti raftro radit,qmodo lapilli maiufculi refidet in fundo:
quos lotor batillo ligneo cijcit: in coclaue importat: in canalc deuexii coic*
<3:os rutro ligneo agitat Sc lauat: quinetia Iapillos,quos aqua rapuit in cana
ledeuexo fubie<fi:ij ufc^ ed refumptos lauat du puri fiant:rcliqui uero lapilli
cii arena mifta influut in Ia(;ufculu,qui eft in coclaui.ls aijt exonerat in duos
illos canales magnos:in quorii fuperiore partelapilli mediocres cu maiufcu
lis permifti refidet,in infcriore minutuli:fed utriq? impuri:quare illi fepara<s
dm de^hi bis Iauatur,prius in Canali fimplicis aftimili, pofterius in canali di
Uexo.Hi ite bis,prius in area linteis extefis cotecfla , poftcrius in canali dcue
xo.Canalis fimplicis afl[imilis ab co differt capitc:qd hic totii habet decliue,
alter in medio depreflTum.Hic praeterea habet axiculii ligneii, qui in forami
nibus duorii crafl^orii afl[eru,ad latera canalis aflBxoru ucrfatur: ut adolefces
batiIlu,quo lapillos hcit puros,in eii poflit imponere:qd ni faceret nimiii i^
ftis laborib.dcfatigaretunin qs ftans totos dies infumit: (ed canales magni^
limplicis a{nmilis,deuexus,arca linteis extenfis cotccfla propterea coftruun
tur in coclaui,cui fornax eft calor?per ficflilia uel tabulas ferreas,e)c quib.co
ftac,effundes,ut etia hyeme,fi fluminaprorfus no cogIaGiauerint,lotorcs fu
Um munus exequi poifinu

CantiUs priwMj A» Rafiru triderU B» Lacufcuhi C» Cimles magni D. Cantlis fimfUcls affi^
mlii E» Axiculw F* Ajjerej G. Loruformint H, Batillum U ConcUuc K. Tornax L.

ijo DE RE METALLICA.

In area autem linteis cxtenfis cotecfla lapilli minutuli cum limo niifti:; qui
rubrcdcruntininfimapartemagnorumcanalium & canalis fimplicis aflJU.
jnilis Sc deuexi lauantuneius lintea in lacu ex una arbore cauato, Sc duabus
tabcllis,ut trcs capfsc fiant , diftindo abluuntur : Sc primum quidem 8C fe*
cundum in prima,tertium S>C quartum in fecunda^quintum Sc fextum in ter
tia.Scd quia in iftis lapillis minutulis aliqucC lapidis faxi marmoris arenulas
incire folent, cos magilier in canali deucxo puros facitfcopis fijpremam eo
rum partem leniter uerrens,non acqualibus du(flibus,fed modo recflis , mo
do tranfucrfis: quo modo aqua arenulas,qu6d fint Ieuiores,per canalem ra
pit in lacum : IapilIos,qu6d grauiores,in canali rclinquit. Canalibus autem
omnibus tam intra quam extra conclaue fubiiciuntur uel lacus , uel canales
tranfucrfi,in quos exonerant: ut aqua perpaucos lapillos minutulos in flu^
men defcrre poffit.Sed lacus magnus,qui ell extra concIaue,pIcrunc^ con^
ficitur ex contignationibus quadratis : atq? Iongus,&:latus, Sc altus cft pc^.
dcs o<fto:in quo cum multus limus,cij minutulis lapillis nigris miftus, fub*
fcderit, primoaquaturbineextracTio emittitur:deindelimus eiecflus laua^
tur cxtra domicilium in area linteis extenfis contccfla : tum in canali
deuex o,qui ell: in conclaui : quibus modis minutiffimi
lapiili fiunt puri ,

CanaUs adlaminam cdj^-^fit ^eriinens A, RajiTumtrldens B,
Lacuf(.ulM C. Lintffn.D*: CknaliideuexHS £♦ Scoj^te r«

.^j

Sedlimus

LIBER OCTAVVSi

I5ft

Sed limus,cum minutulis lapillis comiftus,qui nec in magno lacu, neciit
canali tranruerfojqui extra domicilium eft fub linteis,Cubredit,is efHuit in r j

uumuel

t^t

DE RE JdETALLICA

uum ucl fluuium , atcp in eius alueo refidet , Vt uero etiam lapillorum par*
tem mctallici capere po{Iint,plures in alueo riui uel f^uuij faciunt extru(ftio«s
ncs fimilimas his , quas conficiuntur fijpra moletrinas,ut impetus aquarum
deflecflant ad fofIas,in quibus curfii fuo ad rotas profluunt. Ad alterum au*
tcm cuiufc^ cxtrucflionis latus eft arca ad quincp uel fex uel feptem pedii al*
titudinc dcprefl^,&: quaquauerfus,fi loci natura ita feret,pedcs habens am^:
plius fcxaointa : itacj ciim aqua riui uel fluurj autumno & hyeme inundaue
rit terram,tunc fores extru(ftionum clauduntunquo modo uis aquarum li*
mum cum lapillis pcrmiftum , rapit in areas : qui uere & acfirate fimiliter la*
uatur in area linteis extenfis conte<fl:a,S(: in canali deuexo: coUigunturc^ la.*
pilli nigri,fed minutuli. At cum alueus riui ucl fluurj a domicilris, in quibus
iauantur lapilli nigri , iam cocperint diftarc quatuor miHibus pafllium, me*
tallici talcs extru(5liones non faciunt,fed in pratis fepes obIiquas,& ante fin
oulas eiufdcm longitudinis foftam, ut limus cum lapillis nigris miftus , riui
uel fluui) inijdationibus raptus in his fubfideat,ad illas adhxrcfcat^qui col*
ledus iti in arca Sc canali lauatur,ut lapilli nigri ab eo feparentur: certe qui^s
dem talcs areas Sc fepcs plurimas,qu£c iftius gcneris limum cxcipiijt, in Mi
fena fub Aldcbergo uidere licct ad Mogelicium fluuium illum fempcr fub#
rubrum, cum faxa,cum lapillis nigris permifta,tunduntur piHs,

Ylmm A, ExtruRio b. Tores C. Are< D. Pratm E. Sep« r. loffa G»

L IBE R O C T A V V S. »j j

Scd redco ad machinas . Qinda folent id gcnus quatuor uno in loco co*
ftruere : duas fcilicet in fuperiore cius partc,6(: totidcm m infcriorcujuo mo
do necefTc ell: riuum dedudum altius dcflucrc in fupcriores rotas , quod a^
xes uerfeni,quorum dcntes grauiora pila attollunt . Machinarum enim fu;*
periorii pila ferc duplo longiora quam infcriorum pila cfFc oportct.Sc: qui^
dem propterea , quod omncs capfac in eadcm planicie collocentur : qua de
caufa etiam ea pila dentes habcnt fub partc fupcriorc , no ut inferiora fupra
infcriorcm . Aquas autcm ex duabus fuperioribus rotis dcflucntcs duo ca^!
n^les lati excipiunt,cx quibus praccipitant in duas infcriorcs rotas.Qiua uc
ro iftiufmodi machinarum omnium pila ferc contigua funt,ne capita ferrea
fe contcrant,qua in cis includiitur,paululum rcfccantur . Vbi ucro propter
uallis anguftias tot machinac conftrui non pofTunt^montc duobus in locis,
quorum alter altcro fit altior,cauato et a^quato dua: machina;!,quas unil do
inicilium in fe continct,foIcnt confici : aquam ex fupcriorc rota dcfluentcm
item canalis latus excipit : ex quo fimiliter prxcipitat in in fcriorem.Veriim
capfx non in una planicic locatur,fed utracp in fua: machinac propria:quo^
circa duobus opcrarris,qui uenam in capfas infjciant opus efi; . At cilm nul;*
lusriuus, quiexaltiorelocoprajcipitet in fuperiorem rotxpartemdedud
potefl:,deducitur qui inferiorem ucrfct : eius aquas multa; in unum locij, ad
ipfas continendas aptum , colliguntur : ex quo foribus fublcuatis cmittuni^
tur in rotam,qu2c in canali uerfatur . Iftiufmodi autem rotas pinnac altiores
{iint,& fupinac furfum uerfus extant; alterius uero humiliores, 3c pronse de
orfum uerfus uergunt»

PrirM machiM A, Eiwpili B, V,iufdemcaffd C,
Secunia machini D, EJMjpik E» Liufdemcai^it F,
Tertiamichina G. EiMJpiU H, Eiufdemcaffa r»
Quarta maehin^ X» EiHSfiU L, ZUifdmcaffa m»

y Quinetiam

DB RB MITALLICA

Quinctiam in lulrjs 8c Rheticis Alpibus , ac in Carpato monte nunc au*
ri,uel etiam argenti uena fubiecfla pilis,interdum amplius uiginti ex ordinc

colloc*E

LIBER OCTAVYS. 155

ilollocatis , uda tunditur in longa cap(a,cui d\a2c funtlaminjc foraminu plc;*
iiae , per qux ucna cominuta fimul cum aqua defluit in fubictftum canalcin,
tranfucrfum: cx quo duobus canaliculis dcfcrtur in capita arcarij lintcis cx^
tcnfis cotcdlarunKutrunq^ ex crafl^o Sc lato aflferc, qui attolli Sc erigi potcfl:,
SCkd qucm utrincp cminentes tabellx fijnt affix£C,conftatr in eo ailere mul>
ta funt caua catillis,in quorli fingulis fingula oua mollia ucl forbilia locan*
tur,&magnitudinc xqualia SC figura fimilia : quibus cauis dcorfum ucrfus
breucs funt rcccfliis auri ucl argenti ramenta recipicntes : quibus cum caua
fere plcna fuerint,afl^'r in altcrum latus crigitur,ut ramenta excidant in alue
um grandcmrcaua ctiam aquis aftufis cluuntur , Separatim aute hairc ramcii
ta lauantur in aIuco,fcparatim ca qua:' in lintcis rcfederunt: alucus illc IxuiS
& altus duos digitos tranfucrfos figura fcre nauiculae fimilis efl:: ncmpc pri
ore parte latus,pofl:cn'ore angufl:us:in cuius medio canahculus cfl: tranfucr
fijs : in quo auri uel argenti ramcnta pura fubfidunt , arcnac quod Icuiores,'
cx eo cxciduni,

Pilrf A, Cipfrf B» Lmln<e formirtum ^lcnic C. Carnths tranfuerfus D;
Ajferes ciuis ^leni E. Canahculi F. Alueusinc^uemramentiinciiunt G.
Are:elinteisconte[{<e H. Alueus nauiculce fere fimilis I. LacusarelsfuhieSii K";

la quibufdam prseterea Marauise locis auri uena,quaD ex lapidibus liquc

y X fcehtibus

DE RE METALLICA

fccntibiis,cum qiiibus aurum permiftum cft,conftat, fubie(fta pilis uda tuji
diturrcominuta per canaliculu effluit in lacii , ibi rutro ligneo agitatur , auri
minutac particulae , quac in fupremo lacu refident , in alueo nigro lauantur^
Hadenus de machinis,qux uenas udas tundut pilis pracferratis,dixi: nunc
lauadirationesquorundametalloriiuenis quodamodo proprias expona
orfus ab auro:uenac certe in quib.illius metalli particulx infunt, Sc arenac ri
uorij uel fluuioru,in quib,eiufdc ramenta,lauantur in areis aut in alueis: are
nsc prscterea in lacu:fed non uno modo lauatur in areis: n3 hoc auri particu^
las ucl rameta aut tranfmittunt aut retinet:atq^ tranfmittut quide, fi habuci:
rint foramina:retinent,fi eis caruerint:ueru uel ipfa area habet foramina,ucI
capfa in eius locu fubftitutarfi ipfa,auri particulas uel ramenta tranfmittit in
lacu:fi capfa , in canalem longu , de quibus duabus lauandi rationib.primo
dica, Area coficitur ex duobus afferibus inter fe coagmentatis, longa pedes
duodecim,lata tres,foraminu,pcr quse eruii penetret , plena . Ne uerd uena
uel arena,cui auru eft immiftu, e lateribus excidat , ad ea tabellac eminentes
affigiJtur.Hacc area fuper duo fcabella imponitur: quoru prius iccirco eft al
tius pofteriore,ut glaresc et lapilli ex ipfa deuolui poflint.Lotor aut in areac
caput,quod altius eft , uena uel arena cofjcit , 8>C canaliculo reclufo aquas in
ea immittit:mox rutro ligrieo ipfam agitat : quomodb glareac Sc lapilli per
aream deuoluuntur in humum : auri particulac uel rameta fimul cum arenis
per foramina in lacu areac fubiedij decidut: qux collecfla in alueo lauantur,

Areacafut A. Area B, lormina C, Tahellte D* ScabelU E,
Ruttum F. Lacus G. Canaliculus H. Alueus I.

Capfa ucr6,cui fundu eft cx lamina foraminu plena, fupremo canali, qui
admodu longus cft,fed mcdiocriter latus,fuperimponitur. In hanc capfam
auri materia lauanda coiicitur, 8c aqua multa immittitur: glebis etia,(i uena
lauatur,batillo ferrco difcuffis id qd tenue eft ex capfx fundo dccidit in ca*
naIem,quod craflTum in eo rcmanet: id ipfum rutro ex cius partc fere mcdia
altcrius lateris patcntc cxtrahitunQuia ucro aqua multa ncccfTario in capfa
immittitur,nc delapfa in canalc aliqua auri rameta rapiat,is dece,ucl, fi dimi
dio longior fuerit,quindccim tabcllis,quaru antcccdcs quacc^ fcquente al ti.
or efljCx ordine in ipfum impofitis diflinguitur, 8C capfulx fiiit eo qd capfa
tranfmittit rcplenda::fcd quamprimii rcplcta: fucrint,et aqua pura defluerc
cccperit,canaliculus,per que cadc aqua in capfam influit, occluditur SC ipfa
alic) dcriuatur: mox infima tabclla cx canali cximitur,&: id qd fubfcdit cum
rcliqua aqua dcflues cxcipitur aluco:dcinccps alia atq^ alia tabclla extradla,
quodq^ feparatim alueo cx6'pitur : quodq^ ctia fcparatim in aluco lauatur,
Sc puru cfiicitunnam auri particula; ucl ramcta maiufcula in fupcriorib. ca^
pfulis,minutula in infcrioribus refidct . Alucus aiit illc humilis cft & Ixuis,
quippc oleo ucl alia rc pingui imbutus,ut ad eii auri minutula ramcnta non
adhsercfcant:niger, nempc fliliginc infccn:us,ut auru magis fub afpecfl:um ca
dat:utrinc^ infcrius in mcdio paulatim excifus,ut manibus prehedi ct firmc
tcncri atcp agitari poflit : qua rationc auri particulx uel ramenta pofteriore
(ocu occupant : ciim ii aluci poftcrior pars altcra manu cocutiatur,ut cocuti
foIet,in priore coccdant:hoc fane modo Maraui in primis auri uenas lauatt
Camlis A» Cdp/rf B. Eiufdem inuerf<efunclu C, Liufdem j^ttrs prffens D. Rutruferreum e; Ti -
helU F. dndlicului G. Alueus <jmo excipitur id e^uodfuhfedit H. Alueus niger in <}mo UucAur i;

METALLICA

ajS DE RE

At auri ramcntaretinet aresc uel tegumentis nuda?, ucl tecHiacifi nudap, ifi
earum cauis refident:fi te(flac,tegumentis adha?refcut, Caua fiuntuarijs mo
dis:aut enim filis ferreis uel tabellis tranfuerfis ad aream affixis, aut non pc^
nctrantibus foraminibus,uei rotundis in ipfa eiufue capite cauatis,uel quas^
drancTulis,uel tranfuerfis,Tegiitur uero areac pellibus aut pannis,aut cefpi*
tibus^-quas finoulas ordine perfequar.Ad aJ(reris,Iongi pedes fex,lati unum
Sc quadrantem,Iatera lotor item affigit eminentes tabellas, ne arena, in qua
auri ramenta infunt,de eis delabatur: Deinde multa fila ferrea, digitii tranC»
uerfum inteY fe diftatia,decuffat, Sc qua comittuntur afTeri fupino clauis fer
reis affioivia caput altius facit:in hoc arenas lauandas cofjcit, Sc anfas, quas
arca ad caput habct, manibus prehendens cam aliquoties in flumine uel ri*
uo ducit &:reducit: quo modo lapilli Sc glareae per aream deuoIuuntur,arc
na?,cij auri rametis mifta:,in eius cauis,qu3c inter fila funt,remanet:quas ex^s
Cullas 3c in unu locu colledas in alueo Iauat:at<^ fic auri ramenta facit pura.

AJJer A. Tahella B. Filrf/erred C. Anfa D,

Alrj,in quorum numero funt Lufitani, lateribus areac itidem longa; circi
ter pedes fex,lata! fefquipedem affigunt eminentes tabellas, fed fupina? plu
res tranfuerfas,digitum tranfijcrfijm inter fe diftantes.Lotorautcm uel eius
uxor,aquam in arear caput immittit : arenam,in qua auri ramenta infunt, in
ide inijcit^defluente rutro Iigneo,qd tranfuerfum locat in tabellis,agitat:id,

quod

LIBBR OCTAVVS XjTp

^uod in caui's,qusc funtinter tabellas/ubfidet^lignco bacillo cufpicJato (x*.
bius cruitrquo modo auri ramenta in eis refidentrarenas Sc alias res inutiles
aqua rapit in uas areae fubiedum , Ipfa uero ramenta minuto batillo ligneo
ci^cit in lionea lancem , ad pedem &: quadrantem latam : eamc^ in riuo cur^
fum uerfus ducendo Sc reducendo auri ramenta facit pura : etenim arenarii
reliquiac ex lance effluunt , ramenta in medio eius cauo fimili catillo refidet:
quida utuntur lance concharum inftar ftriata , fed qua parte aquae effluunt,
plana : ueruntamen ea planicies , qua ftriges in ipfam exonerant, anguftior
cft : latior,qua defluit aqua.

CtfpMtdre* A. TihelltietTdnfuerfe B. Rutrumligneum C, hacillum
cuffidatum D, hinx E, LiusmtdiHmctuum ¥* LttnxftriAta G,

= Sed caua rotunda fimul cum canaliculis in ipfo areaz corpore inciduntur,
bel eidem inuruntur: id copofitum ex tribus aflcribus longis pedes decem,
latum eft ad pedes quatuor : eius tame infimum,per quod aqua efliinditur,
inouftius eft. Hccc arca, fimiliter habens tabellas ad latera aflfixas, plena eft
iftmfmodi cauis rotudis SC canaliculis ad ea pcrtinetibus: & qmde duobus
adunu,utaquacuarenismifta,perfuperiorecanaUcuIu in cauuinfluat:per
inferiore, poftquam arenae partim fubfederint,rurfus ex ipfo effluat aqua;
area duob, fcabelhs in riuo uel flumine , aut in eori ripa locatis imponitur:

y 4 quorum

z69

DE RE METALLICA

quorum item prius eft aldus pofteriore , ut glareac & lapilli per area deuol*.
ui poffint. Lotor autem arenas in eius caput inrjcit batillo , 6c canali reclufo
aquam immittitrquac rameta cum paucis arenis defert in caua , gla^eas uero
Sc lapillos cum cscteris arenis in uas areac fubiedu:illa quamprimu caua r&s
ferta fuerint,excutit,8.: in alueo lauat:has iterum atc^ iterum in hac area»
Meaci^ut A. TahelU B» mjimmarea C» Caua D. Ctifialiculi E.
Scahella F» Batillum G. Yasfuhie^um H. Canalis h

Quidam in area,item ex tribus afleribus compofita Sc longa pedes ocflo
plures canaliculos tranfuerfos &C palmo inter fe diflantes incidunt : quorii
fuperior pars deuexa eft^ut auri ramenta,cum lotor arcnas batillo ligneo a«
gitat,in cos illabi poffint : inferior rcda , ut cadem ex eis elabi non pofliint ;
quicanaliculiquamprimumramentorumcumarenulis miflorii pleniflie*:,
rint,area a fcabellis ablata in caput,quod hic non aliud quam fuprema afle*
rum,ex quibus area conftat,pars eft,inuertitur: quo modo rainehtaretror*
fum lapfa in alterum uas incidut: nam in alterum lapilli 8c glaresc per aream
deuoluuntunaliquiin uaforUm locum alueos amplos arese fujpponunt* Ra
menta autem impurajUt ca;teri,in aluco paruo hunnu

CamlicHU

LIBER OCTAVVS.

CattaliculitrAnfuerfi A, YasaredfuhieSium B, Vasalternm C»

Z^t

OBS^^^^

Verum Toringi rotunda caua, quibus digiti tranfuerfi latitudo Sc altitu
do eft,fimul cum canaliculis ex alrjs ad alia pertinentibus in arese capite inci
dunt : ipfam uerd aream contegunt lintcis : arena lauanda in caput conijci*
tur Sc rutro ligneo agitatur: quo modo leuia auri ramenta aqua rapit in lin*
tea,grauia in cauis refident,quibus ciim plena fuerint,caput ablatum in uas
inuertitur,&: ramenta coIle(fla in alueo lauantur. Aliqui utuntur area,ha^
bentequadrangulacaua,quibusdeorfumuerfiasbreues funtreceffus auri
ramenta recipientes. Alfjs eft area compofita ex afleribus afperis prbpter
minutula refegmina ad eos adhuc adha!refcentia:quae arex funt loco tepu<*
mentorum,quibus nuda eft . Ad ea cum arena lauatur auri ramen ta non mi
nus adhaerent quam uel ad lintea , uel ad pelles,uel ad panrios, uel ad cefpi^
tes.Lotor autem aream furfum uerfus fcopis uerrit : qiii poftquam tantam
arenam lauit,quantam lauare uoIuit,aquam copiofiorem,quac ramenta clu
at,in aream remittit, eac^ in uas areae fubiciftum colligit, atc^ in alueo lauat»
Vt autem Toringi aream contegunt linteis , ita nonnulli pellibus taurinis
uel equinis. Hi arenam auri non cxpertem rutro ligneo furfum uerfus agf^
tant:qua ratione id , quod leue eft^una cum aqua defluit,auri ramcnta inter
pilos refidejit : pelles deinde lauantur in uafe:poftremd ramenta colleda in
iilueo,

Are4

^^^ D E R E M E T A L L I C A

ArealintehcortteBa A, lmscafutcam<^canalicu\isflenm B* li ahUtumhMitur
' inuafe C. Areahahens caua ciuairingu.la D. Areaaicuiusafferesminutarefeg-
minaaihierefcunt E. Sco^ce I. TeWestaurinee G* Rutrumligneum H,

I-IBER OCTAVVSi Z^J

QuolanemodoColchiin fontium lacunis pencsanimantium colIoca«»
runt:quas quia cum multa auri ramenta eis adhaefifTent, abftulcrunt , aura*:
tus Colchorum aries conficflus eft a poetis:fimiIiter autem pellibus non fo*
lum auri , fed etiam argenti rameta dc gemmas excipere rationibus metalli*
corum conducett

Fowj A, PelliJ B. Argonanta (T*

Multi aream panno uiridi,tam longo &rIato quam ipfa eft:,contegunt,8d
cum clauis ferreis ita affigunt , ut hi facile rurfus extrahi poftint, ille auferri :
qui cum aureus propter ramenta quaj adharferunt , eflc apparuerit , in pro*
prio lauatur uafe : ramenta colIed;a in alueo:reliqux res in uas dcuoluta^
denuoinarea*

C<rpHr<trf(f A, Aren b, Pannus C* diniitlculus D<
Yasareeefuhie^Hm s, VasintiuofanniisUuitur F,

Quidarri

Quidaminlocumpanniuiridisfupponunt pannum fetis equinis arcfle
contextumrcui plurimi funt noduli,leuiter a contextu rafi.Quia ucro hi ex*
tant d>C pannus eft afper^etiam minutula auri ramenta ad eum adha:rct;quae
item in uafe aqua abluuntur.

FanmsnoMisfilemicxtcnfus A. NoMim^gisconf^i-
CHi 8, Yasin^uo^iinnusUuitHr C,

Aliqui

LTBER OCTAVVS,

X6$

Aliqui fabricantur arcam non difllmilem linteis cxtcnfis cotecfla?, minus
tamen longam.Lintcorum aiit loco cefpites continenter collocannarenam
in area: caput coniedam aqua immifla lauantrquo modo auri ramenta refi*
cfcnt in cefpitibus , limus Sc arena fimul cum aqua deferuntur in lacii uel ca#
nalem rubiecHium^qui munere perfeiflo recluditur : poftqua omnis aqua efs
fluxi£,arena Sc limus auferuntur,et iterum ifto modo lauantur.Ramcnta ue
ro qux ad cefpites adhac{erunt,maior aquarum uis,per canaliculum in area
immiffa defert in lacu uel canalem:ibi tande colleda in alueo lauatur. Hanc
aurilauandi rationem Plinius non ignorauit: ulex,inquit,ficcatus uritur,8<I
cinis cius lauatur fubftrato cefpite herbofo,ut fidat aurum.

Aretccttj^ut A. Ctnalicuhs fer (jurm aqua in areit eafut injluit B,
Cej^ites C. LacuiartcefuhieSiui D, Vasin^^uoUuanturcej^itts E,

X66

DE REME7ALLICA

ll »1 V

Qumetiam arcnae cum auri ramentis permiftac lauantur in lacufculo, uel
in lacu,ueIinalueo. Lacurculus,cxpofteriorepartepatens,autex arboris
trunco quadrangulo cauatur,aut ex aflere crafTo^ad quem tabellaE eminen*
tes afFiountur, coficitur longus pedes tres,latus fefquipedem, altus digitos
tresteius cauum in aluei altera parte angufti figuram formatur : quam parte
anguftam ad caput conuertit : ad quod habet duo manubria longa,quibus
in riuo curfum uerfus ducitur 8c reducitur : hoc modo lauatur arenula , fiue
. in ea fuerint auri ramenta, fiuc lapilli nigri , ex quibus plumbum candidum
conficitur.

LacufcHhs A, Cnnm B* Uinnhri4 C«

\

Itali,

L I B E R O C T A V V S.

atf7

, ItaIi,quifcauricoIIigendigratiaad Germania?montes confcrunt,riuo*
rum arenas,cum auri ramentis & carbuculis,maxime Carchcdonijs mifi:a%
lauant in lo ngiufculo &: humili Iacu,cx una arbore cauato,intrinfccus Sc ex
trinfecus rotundato,ex altera parte patente,ex altera claufo: qucm fic in riui
alueo infodiunt,ut aqua in eum non incidat,fed leuiter influat: arcnam in is
pfum coniccftam agitant rutro lignco item rotundato : nc uero ramenta ucl
carbunculi fimul cum Icui arena cfi^uant, eius apertam partem tabella fimili
.ter rotundata,fcd humiIiore,quam lacus cauum efl:,occIudunt. Auri autem
/amenta ucl carbunculos , qui una cum pauca arcna graui in lacu refederiitj
in alueo lauant,& in utres coIligunt,ac fecum afportant.

LrfCKj A, EiHJprfr;p<trfWJ B. tiuf^em ^ars cJaHfa C«
RtuHi D. Rutrm £, Ta.helU F» Vter c.

z i

Quidani

DB RE UBTALLICA

Quidam id genus arenas in alueo lauant amplo : is in domicilio duobus
funiculis ex trabe fufpenditur,ui facile agitari poflTit; inc^ eum arena conijci
tur,&r aqua infunditun Deinde alucus agitatur : tu aqua limoia effundirur,
rurfusc^ infunditur pura : quod iterum at(^ iterum fit , Quo modo auri ra«:
menta in pofteriori aluei parte refident , quod grauia fint : arena? in priore,
quod leues,Ha: autem abriciuntur, illa ad excoquendum referuatur, Redit
uero qui lauat fubinde ad opus:uerum hac lauandi ratione metallici raro u*
tuntur,monetarri Sc aurificcs faepe,cum lauant aurum,argentu, aes. Sed eo*
rum alueus tres tantummodo habet an{as:quarum unam, ciim alueum agii=
tant,manibus prehendijt:in reliquas duas unicus fiiniculus includitunquo
illc fufpenditur de trabe,uel de ftipite, quem fuftinent chelse duorum ftipis
tumftatutorum&interradefixorum, AtmetalHciin alueo paruo experi*
mcnti gratia frequenter lauant uenas Js autem,cum agitatur,in manibus te*
netur,&: fa;pe akera manu concutitur: alioqui ha:c lauandi ratio ab illa non
differc,

AlKfMS (*mpl«j A, Tuniculi B. Trahs C, AlueusalteT

amj^lHS(iuomonetirilumtur D, Alueus^«ruus E,

Dixi

Dixi de uariis arenac,in qua auri rameta infunt^lauadse rationib,nuc dica
de materias permiftaz cu lapillis nigris,ex quib.plumbu candidii conficitur,
lauada? rationib,quarij od:o funt ufitatasratq^ ex his duae nuper inuetac .Ta
lis aut materia metallica pleriiqp a uenis 8c fibris impetu aquarii abrcpta lori
sc htec^ reperitur: etfi interdu uenze dilatatac ex eade conftant : illa matcria
mlTbrcs ligonib.latis eruijt,hanc cufpidatis effbdiiinfed anatis roftro fimili
bus excindiJt lapillorum expertcquas no raro in id genus uenis reperiri fo*
let.VeriJ in Iocis,qui ea cotinet,fi abundauerint aquis, SC ualleftres aut mol
liter dcuexi Sc cocaui fijerint,ut riui in eos deduci poflint,lotores ecftiuis di
«bus primo fofsa agiit longa Sc decliue,ut aquac permanates rapide feratur,
Deinde materia metallica fofla a<fla deteda una ciJ cute , qua^ alta eft pedes
plus minus fex,&r coagmetata coftat ex mu{co,ex radicib, herbaru, fi-uticii,
arborii,ex terra,utrincp ligonib.Iatis fodiijt,et in aquas,quaj manat pier fofi
{am,der)ciiit.Tij arcnaj 8c lapilli nigri,quod graues fint,in fijndo fofli rcfi>
det:mufcu et radices,qd leues,aqua2 ex fofTa defliueces rapiut.Ne uero fimul
rapiat lapillos nigros infimij foflsc cefpitib,& lapidib.obftruitur: at ipfi lo*
tores, quorii pedes tegiitur altis peronibus ex corio, no tame crudo, fadis,
ftant in fofla , & radices arborij fruticij herbaru ligneis furcis fcpticornibus
cx ea eiiciiit : atq; lapillos nigros ad caput foflas repellijt. Poftqj fpacio qua
tuor hebdomadaru in hac re cofumpferint multij operae Sc laboris,ifto mo
do tollijt lapillos nigros:arena ciJi ipfis mifta identide ex fofla batillis ferreis
fublatam huc & illuc in aquis agitant ufcp dum arena ex eis defluat Sc deci-<
dat in foffam , foh lapilli nigri reftcnt:quos omnes colledos rurfus in lacu^

z 3 iculo

2.70 D E RE METALLICA

fculo rurfum uerfus bat Uo ligneo agitatos Sc conuerfos lauantmt arcna rcc
liqua ab eis fecernatur. Poftea femper ad eundem laborem redeunt , donec
eos matcria metallica d eficiat,uel riui in foifas agendas deduci non pofsint,
Ri«MS A. Voffi B, Ligo C. Cef^ites D, Turcdfefticornis Ei Bttillumferrtm F»
LicufcuWi G. AheTUcufcukseifuhieSiKS H» Batillm farnmlignem U

LIBER OCTAVVS.

17»

" Lacufculus aut ifte ex unius arboris truco cauatur: cuius pars caua longa
cftpcdes v.alta dodrantem,lata digitos vi. Is ut decliuis fit, collocatur, cicp
(ubrjcitur uas, quod abiegnos ramos couolutds in fe cotinct, Uel alter lacu^
fculus,cuius pars caua longa eft pedes tres,alta SC lata pede : in cuius fundo
ihinuti Iapilli,qui (imul cu aqua effluxeriit,refident. Quida in lacufculi locu
fupponiit canale quadrangulu : in quo fimilitcr ligneo batillo paruo, lapil^
los furfum uerfus agitatos SC conuerfos lauant.Lacufculo fubricitur canalis
trafuerfus:qui altcra parte uel apertus exonerat in uas aut lacufculii,uel clau
fiis dC in mcdio perforatus in fubiecfla foflam , quo modo aqua turbine ali=*
^uatij extrado redla in ea dccidit.Hasc uero folfa qualis fit,ia didurus fum,

Licufculus A* BdtiUumligneum B, Yas C. Canalis D. Batillumligncumj^aruu E.

^ Canalis tranfuerfus Fi Turho G. Ac^ua ieciiens H, Ttoffit l. CfiQaiuehensmate'

Tiam lauanda K. Ligofimilis roftro <intffjJ,^Ho/ojJor materii lipillorM exj^erte excinditL,

Sin aijt locus aquarij copia no fuppeditauerit,lotGres fofiam agiit pedcs

XXX. uel xxxvu longam : cuius folii fternut eiufde longitudinis arborib,

inter Ce coagmetatis,8(: tabularii modo planis flipina parte fadiis. Ad utriiqj

ctia fofTac latus, Sc eius caput quatuor arbores collocanf^ Sc alias fuper alias

'•imponutcquar oes,qua ad cauii couerfas funt,etia plana: exiftiit.Sed quia ar

>bores in latcrib» oblique colIocat,fofr«e fupremu fit quatuor pedes latii , in^

z 4 Hmum

iji

DE RE METALLICA

fimu duos.E canali ucro aqua alte defluit prius in abicgnos ramos couolu^
tos ut rc^ila SC fere iundim decidere/uac]^ grauitate glebas difllpare poflit:
quancK aliqui ramos canali no fubrjciijt, fed in eius foramen imponiJt turbi
nem:qui,cu canale omnino no daudat , nec ex eo effluuiu prorfus impedit,
ncc aqua lonoius finit rapi,fed recfla delabi cogit. Opcrarius aut materia la*
uanda cifio aduehit,&: in foflam cofjcitrlotor in fofla fere fuprema fl:ans glc
bas diiTipat furca fcpticorni,eac]^ radices arboru,fruticu,herbari[ ex ipfa ei]*
citrquo modo lapilli nigri fidunt : qui cve multi fiierint colledi, qd plerunc^
fit poft^ lotor die in hijc laborem infumpferit,tum ad eos ne defluant,arc;^
nam apponit,ac materia ruif^fiis in foiTam fiiprema iniecfla idem lauandi mu/s
nus excquitur.In infima ucro fofila ftat adolefcehs atc^ ligone tenui dc cufjji
dato in id,quod ibidem fubfedit,infixo ipfum fublcuat,he lapilli aqua rapti
deuoluantunquod fit,cum id,quod fiibfedit,tam multum fi.ierit,ut etiam «k«
biegnos ranios,quibus fofllac exitus obftruitur,contegant*

Cdmlis A, Ahiegniramicomoluti B* ArhoresuniusUteristres:nm(jH<trta,<jKol
foffd tm alte materia im lauata fit comfleta^viieri non ^oteft C» Arhores
caj^ltis D. Cifium E. Iurcafe]^ticornis F, "Ligo G*

Tcrtia iftiufmodi materige lauanda? ratio fic fe habet , Canalcs duo coru

ftruun<:

LIBER OCTAVVS.

»7J

ftruuntunquorum utcrqj longus cft: pcdcs duodecim,IatUs Sc altus refqui*!
pedcm. Ad eorum capita locatur lacufculuSjin qucm aqua pcr canalicul um
influitrin alterum canalem adolefccns uenam/i pauper tucrit,multam:fi di»»
ues,minus multam coniicit : incp eum aquam turbihe uel ligno tereti extra*
cto immittit : ac ipfam uenam batillo ligneo agitat: quo modo lapilli cu gra
ui matcria pcrmifti fubfidunt in canalis fundo,lcuem aqua rapit in canalcm
fubie(ff um , per qucm influit in aream lintcis cxtenfis conte(flam: in quibus
lapilli minutuIi,quos rapuit aqua,fubfidut 8C puri fiunt. In canalem quoqj,
poft cius partem fupremam imponit tabellam humilcm,ut maiufculi lapilli
ibidcm refidcant.Quam primum autcm c^nalis materia lauata fuerit reple^
tus , claudit os lacufculi , 8c in altero canali idcm lauandi munus exequitur»
Canalis uero rcpleti latera malleo ligneo, poftquam aqua turbine extra(fto
defluxit in lacufculum ei fubie(flij,pcrcutit,ut id, quod ad ipfa adhaeret, de*
cidat.Quod autem in ipfo fubfedit, id batillo lignco, cui manubriu cft cur#
tum,ciicit: quinctiam in iftius gcneris canali recrementa argenti tufa pilis la
uantur,at(^ ftannum Sc particulac panis,cx pyrite conflati,fidunt,

Candes A. LicMfculu: B. Canaliculus C. Ligmmteres D.
BatillumUgneum E. Malkushgneus F. BatillumUgneumcm
ntinubrium curtum G. Turho in cdnali defixus H.
Licufculus ci fuUeSius I»

Matem

jy^ DEREMETALLICA

Matcria talis infupcr uda lauatur in cribro , cuius fundum eft ferreis filis
contcxtumratcp harc quarta lauadi ratio eft.Cribrum autem in aquam , qua
uas in fc continet^immifTum conquaflatur : cuius uafis fiindum tam magnu
habet foramcn, ut tantum aquae, cum eo,quod cribrum tranfmittit, permi^
ftiE , continenter cx ipfo cfflucre poflit, quantum influit : id, quod in canali
fubfedit , adolefcens uel ferrco raftro tridenti eruit , uel rutro ligneo uerrit :
quo modo aqua magnam tam arenac , qua limi parte rapit : lapilli nigri uel
metallorij rameta reUdent in canali : quac poftca in canali deuexo lauantur*

Crihrm A» Vrfs B. A^^ua ex em funio tffluens C»
Canalis D* Raftrumtridens E. RutrMmhgneum F«.

Has ueteres materisc, qux nigros lapillos in fe cotinet , lauandae rationes
funt : fequutur dua? noua;,Si lapilli nigri,cum terra uel arena comifti,in de*
uexa montis uel collis parte reperiijtur, aut in campi planicie , qua? uel riuis
caret,uel in quam riuus deduci non poteft, ifta lauandi ratione metallici nii
pcr uti cccperunt etiam hybernis menfibus:capfa patens ex afleribus confi:=
citur longa circiter pedes fex : lata tres : alta duos & palmum: in cuius parte

• pofteriorc

LIBER OCTAVVS Zr<»

pofteriore intus ad altitudincm pedis unius &C femifTis infigitur lamina fcrn
rcalonga 8c lata pedes tres^ac foraminum,pcr quac lapilli, maiores qua erui
fcmina,pcnetrare&:deciderepo(Iint,pIcniflrima.Capfa:autemfubrjciturca
nalis,ex una arbore cauatus, longus circiter pedes quatuor Sc uiginti , altus
8C latus dodrantem:queni plerun(^ tres tabcll2c,in eum impofitariintcruaU
lis diftinguiit^quarum alia altior eft : fed turbidas ex ipfo dcfluentes,rurfus
excipit laciis. At materia metallica interdij fub tcrrac cute altius rcpcriri non
folct,intcrdum ucro tam alte,ut Sc cuniculos agerc &C putcos foderc necelTe
fit:ea cifi^s ad capiam aduehitur: ciim iam lauaturi funt , canaliculum collo^
cant: per quem tantum aquar,quantum ad loturam fatis cft,in laminam fcr^s
reaminfluit:inquammoxadolefcens materiam metallicam batillo fcrreo
conrjcit:acma{rulaseodemhuc&:illucagitansdifljpat:tum aquaS<: arena
pcrlaminac foraminapenetrantcs decidunt in capfam. Qiiod ucro cralTuiTi
cfk.in lamina reftat:id codcm batillo in cifium ini)cit.Intcrca alter adolcfces
minor natu arena fub lamina rutro Iignco,fere tam lato quam capfa eft, cresJ
bro trudit,&r in fupremam capfam pellit:quod leue eft aqua defert in fubie*
flum canalem:quanquam paucos etiam lapillos nigros : hiic laborem ado^
le{centescontinenterfuftinent,quoadquatuorcifia,uel, fimateriadiuesla:»
pillorum nigroriJ fiierit, tria rebus crafTis & inanibus replcuerint : qu3c de=5
uehunt &:proriciunt: tum prsefes laboris afl^ere,in quo antelaminam fito a;*
dolefcens ftabat , fublato arenam cum lapillis permiftam crebro furfum 8>C
deorfum rutro trudit , 8C eodem arenam,qusc , quod Icuior fit quam lapillf,
fuperiorem locum tenet,de eis detrahit ut appareat : quos rutro in priorem
capfse partem tracflos batillo euertit , ut etiam tunc , quod lcue eft,defluerc
pofIit*Mox omnes coaceruatos excapfa erjcit&aufert. Harcdumpraefes
agit,alter adolefces interea arenam cum lapillis nigris miftam,quaE ex capfa
defluens in canali rcfedit , rutro ferreo agitat , 8c retro ad fupremam canalis
partemtrudit:qua:,quodpIurimosIapillos nigros infe contineat,rurfus
in laminam coniedla Iauatur:at ea qilae in infima canalis parte refedit,fepara
tim eie(fi:a cumulatur , 3C in canali deuexo lauatur : quae uero in lacu,in area
linteis extenfis coted:a . Omnis hic labor frucfluofus acftiuis diebus facpius,
nempe decies aut undecies iteratur , Sed lapilli nigri,quos pracfes ex capfa
eijcit, deinde in cribro angufto lauatur, poftremo in lacufculo, ubi tandem
omnitarenaab eisfeparatur. Quinetiam omnibushisrationibus materiae
miftae cum ramentis aliorum m.etallorum, fiue ea fuerint a ucnis Sc fibris ab
repta,fiue in uenis dilatatis ad riuos 8c fluiuos orta,Iauari pofl[unt«

Crfp/lt A. Lmind B» Canalis €♦ Tahellce D»
Licm Et Cnnidicului F, BAtillm G» Kajkrm H*

Hac

tj^

DE RE METALLICA

Hac etiam rccentior hi utilior cft fexta talis matcria: lauandac ratio : ducC
conficiuntur capfa: ; in quarum utrancp aqua per canaliculu influit, e canali

tranfuerfo,

L I B E R O C T A V V S. i77

'traiiruerfo7HV<}«€^ii fiftula ucl canaliculus eam dcfcrens exoncrat, deducfb :
hiateriae banllis ferreis a duobus adolcfcentibus agitatd! &: concufla; pars,
qux perfcrreas laminas foraminu plenas uel ferreos canccllos pcnetriis dcj:
cidit , ex capfa in obliquis canalibus defluit in alterum canale tranfuerrum,
8C ex eo in aream longam pedes fcptem,latam duos Sc dimidium : m qua rU
tro ligneo a praefide rurfus agitatur,ut pura fiatrid autc,quod cum aqua de^»
lapfum in fubiedo canali trafuerfo,ueI in rccH^o, qui ipfum excipit, fubfcditi
tcrtius adolefcens raflro bidenti radit:quo modo lapilli fidunt,arcnam inas»
nem aqua rapit in riuum . Vtilior uero ha:c lauandi ratio eft : nam quatuor
homiilies munus in duabus capfis lauandi excqui poflimt, ciim proxima oe
miiiatja fex rcquirat:duos enim adoIefcentes,qui maieria lauandam in hmia
nas inrjciant,&: batillis ferreis agitent: duos item,qui arcnam cum lapillis ni
gris rriiiftam fub lamina rutris ligneis crcbro trudant, Sc in fuprcmam capfas
partem pellant : duos pra:fides,qui lapillos nigros eo, quo dixi , modo pu«:
ros faciant» Veriim laminac foraminum plenae loco nunc in capfis infigunt
cancellos, qui ex ferreis filis tam crafl[is , quam fecalis calamus eft, conflant:
ne uero deprelli pondere finuofi fiant,eos tria bacilla fcrrca , qua: ipfis tranf
uerfa fiibfliernuntur, fuftinent : ne batillis ferreis,quibus agitatur mareria la
uanda, atterantur, eis quincp uel (ex bacilla ferrea fuperimponuntur recfta,
SC ad capfam affiguntur,ut batilla potius ea quam cancellos atterant: qui ea
(de caufa diutius quam laminas durant : ipfi certe intcgri manent , atc^ etiam
in badllorum attritorum locum alia facile reponi poiiunt.

i Canalicuhs A* CuMlistrdnfuerfus B* aI^ iuo canaliculi c«

Cnffce D, LmiM £♦ CanceWi F» BttilU G» hltercinnlii
tranfuerfus H» Arw U Rutrumligneum K. Tertiui
^ camlistranfuerfus L» Canalisre^us H»

Kaftrumtri^ens n»

A Septinia

:t:Uri'i-i^<:'

17«

DB RB MITALLICA

Septima lauandi ratione lotorcs uf untur,cum mons eo loco,quo in fe co
tinct lapillos mgros,ucl auri aliorumue rnetalloru ramenta, riuo caret. Tuc
chim lotores, in dccliui , qusc ei fubi)citur , parte foflas facpius plures quam
quinquaginta agunt,uel totidem lacus faciunt,longos pedes fex, latos tres»
altos dodrantcm: quorum alius ab alio no ita longo interuallo diftet jitacp
his temporibus,quibus torrens ex magnis & diuturnis imbribus ortus fef*
tur per montem , lotorum ali) in fylua materiam metallicam ligonibus latfa
fodiunt SC in torrentem trahunt : alrj torrentem in foflas uel lacus deriuant:
alrj radices arborum, fruticu, hcrbarum ex foflis uel lacubus, hgneis furds
fepticornibus eijciuntPoftquam uero torrens delapfus eft,Iapillos nigros,
uel metallorum ramentaiqujc in foflis aut lacubus impura refedcrunt j batil
lo exemptos faciunt puros.

tifcM At Torrm B» Vtircafe^ticornis d Batilltim D»

Oaauft

LIBER OCTAVVS,

2^7

Oiflaua ratio proximac no multum diilimilis , etiam in regionibus, quas
Lufitani in fua poteftatc 8C ditione tenent,eft ufitata Jn montium charadris
& deuexis atc^ concauis lods ex ordine plures foflas profundas agunt :in
cjuasaquac uel cx niuibus foIiscaIoreIiquefad:is&deIapfis,ucIeximbri;*
buscolIe(flsefimuIcumterris&arenisrapiunt,apud alios lapillos nigros,
apudLufitanosauriramentaauenisfibris'q^re{bIuta:qua: quamprimii a*
qux torrentis omnes defluxerint,Iotores ex foflSs eijciunt batillis ferreis, $C
lauantinareatrita.

Motttis chinin A* FojJ<e B* Tirrens C*
ArciLufiumrm D,

AtP*.

aSo

Dl RS METALLICA

At Poloni in canali longo pedes dccem,Iato trcs : alto unum 8c quadran
tcm^lauantimpuram plumbi nigri ucnam dilatatam : ctenim cum tcrra fcr^
iutca eft permifta,quam argilla tcgit uda Sc arcnofa Jtacp ca prius,uena po*
(lcrius effoditur,quam ad riuum ucl flume aduc(flam, Sc in canalem, in quc
aqua canaliculo immittitur, coniecflam lotor inferiori canalis parti infiftcns
cruitrutroangufto&rfcrmecufpidatorcuiusligncum manubrium adpe*
dcs decem longum cftrquo modo aqua lerram rapit in riuu uel flumen, oa*
lenaincanalifubfiditreamdcnuofemclautbiseodcm modo lauatam facif
puram:dcinde Ible ficcatam in acneum cribrum infjcit:atcp minutulam,qu5
traimittitja maiufcula leparat:qaaru hxcin crate,illa in fomacc excoquitur.

dnaUs A» CtnaliadHi B, RHtrm c. Crihrm D«

Atqj

L I B B R O C T A V V S,

x9t

Atc^totfuntiftiusgenerislauandi rationes : torrendi uerd una potifli*^
mutn ufitata , duac cremandi:lapilli nigri ignis ardore torrentun&T quidem
in fornace fimillima furno. Torrcntur autem fi caeruleus color ipfis infedeis
rit:ucl pyrites, Sc lapis ex quo fcrrum coficitur,cum eis fuerint permifti.Ete
nim cacrulei non tofti plumbum cofumunt : pyrites 8c alter lapis niCi in iCki^
lifmodi fornace in fumum euanefcant , plumbum candidum , ex lapillis ni;s
gris confe<^um,maculofum fit. Lapilli uerd inrjciuntur uel in pofteriorem
fornacis partem,uel in alterii eius Iatus:illo modo ligna ponuntur ante eos,
Boc prope : fic tame ut necjj titiones neq^ carbones in ipfos lapillos incidat,
aiut eos attingant Accenla ligna gubcrnancur rutabulo, quod ligneum eft:
lapilli modd agitantur raftro bidcnti,modd rurfus scquantur rutro: quorii
utrunq^ ferreum eft.Minutuli autem lapilli minus quam mediocres:atc^ hi
rurfus minus quam maiufculi torreri debent.Quonia uerd,dum fic torren*
tur rapilli,non raro quacdam materia confluit, lapilli tofti iterij in canali de#
uexo laua ndi funt.Eo enim modo materia quae confluxit impetu aqua: de.#

fertur in canalem tranfuerfum : ubi collecfla molitur : ac rurfus in
„ - eiufdem canalis arca lauStunqua ratione id quod

metallicum eft ab eo,quod carct
metallo,feparatur,

A 5 f^rmx

\

29x DB RB M E T A L L I C A

f»rMX A> tiitsos B, l^Htihulum C* Rafirmhiiens D* ^utrum F«

At panes ex pyrite uel cadmia uel airjs lapidibus sefofis conflati cremans*
tur in foueis quadrangulis Sc ex priore,ut fuperiore , parte patentibus atcp
apertis : quse Foueae pleruncp longae funt pedes duodecim,lat£c,o(flo : altae,
tres,Sed panes ex pyrite conflati tere bis cremantur : ex cadmia, femel : atcp
hi prius in limum,aceto madefa(flum,inuoluuntUr, ne ignis eos una cum bi
tumine,uel {ulfure,uel auripigmento,uel (andafaca,nimis confumat : illi pri
mo lento igni,deinde acri cremantur . In utrofcp uero integra nocHre fcqueti
immittitur aqua,ut,(i in eis infit alumen, aut atramentum iutorium, aut hali
nitrum metallis nociturum , quanquam rarb nocere folet, id eluat : & ipfo$
faciat molles.Rehqui uero fucci concr^ti fere omnes, cum iftiufmodi panes
uel uense cxcoquuntur, metallis nocent» Panes autem cremandi lignis, cra*
tis figura collocjitis,imponuntur : atq^ ea lignorum ftrues incenditur.

FflHe«e A, Ugnit B, Fana c» Cdndis D.

Sed

^ Sed paiies ex lapide fiffili arrofo excocflo confe(fi:i,primo prorjciuntur irt
terram ut difrumpantur , deinde fdfcibus uirgultorum fubiecflis imponun*
turfornacibus:tum his accenfis crematur plerucp fepties,raro nouies:quo<l
dum fit,fi fiierint bituminofi,tunc etiam bilumen ardet Sc redolet , Hse fof*
naces ftrucfluram habent fimilem ftrudurae fornacum , in quibtis uenas cx*
coquuntur , nifi quod ex priore parte pateant : altce uero funt pedes {ex : la*
taE,quatuor:quod genus fornaces tres uni, in qua conflantur panes , (uffici*
unt . Primo autem in prima fornace cremantur:deinde cum refrigerati fue*
rint,translati in feciidam rurfus cr emantur : tum deportantur in tertiam:pcj
ftea reportantur in primam : conferuaturc^ is ordo ufc^ dum fepties uel no
uies crementun

Fnnei A* tifcesuirgultorum B* Ttrnticei c.

4

z34

DB RB METALLICA

Dc rc Mctallica Libri r 1 1 1. r i n i «♦

CEORail

1

»8j

GEORGII AGRICO'

LAE DE RE METALLICA

Xr I B B R

N O N V S.

c R 1 P s I de diucrro uenarum praeparandarunt

opificio,nunc fcribam de uaria earundeexcoqueti

darum ratione ♦ Quanquam cnim qui uenas urut,

&: torrent SC cremat, aliquid detrahut de his, quae

cum metalhs mifta uel compofita efTe folcnt: muU

tum,qui tundunt pihs : plurimum,qui lauant, cri*

brant,dircernunt,omne tamen id quod metallorii

j fpeciem ab ocufis remouet,ac efFicit informe quid

dam 8c rude adimere no pofIunt:quocirca necefla

rio inuenta eft exco(flio,qua terraj,fucci concreti,Iapides fic feparatur a mc

tallis,ut fuus cuic^ color infideat,ut puru fiat, ut multis in rebus homini ma

gno ufui Ciu Cum autem excodio fit eorum jqusc, anteaquam uenac exco*

querentur,cum metalhs erantpermifla, fecretio, quodq^ metallu igni quo*

dammodo perficitun Veriim quia uena? metallicac multii inter fe difFerunt,

primd metallis , quxin fe continent : deinde cuiufq^ metalli copia uel ino:*

pia,quac eis efl: : tum hac re,quod aliasi cito igni Iiquefcant,ali2e tarde,earuni

cxcoquendarum plures rationes funt: quarum una ut excocflores ex i^fdem

uenis plus metalli quam alia coficerent,eos affiduos rerum ufus docuit.Etf»

uerd pluribus interdum excoquendi rationibus ex i^fdem uenis par metal*

\i pondus conflarc pofTunt , tamen maiori fumptu opus eft ad unam quam

ad aham. Atcp uenx quidem uel in fornace uel extra excoquuntur. Si in for

nace,aut eius ore ad tempUs claufo,aut femper patente : (i extra fornace , uel

m ollis,uel in canalibus.Sed ut res fiat diIucidior,finguIa perfequar exorfu»

a domicilio Sc fornacibus. Murus, qui fecundus futurus eft, latere uel faxo

ducatur craffus pedes duos Sc tOtidem paImos,ut ad onus ferendum Gt ido

neus : altus pedes quindecim :Iongus pro numero fornacum extruendariit

quarum in uno domiciho effe folent plerucp fex,raro plures , fsepius minus

mukac.Earum uerd tres parietes,pofl:eriorem dico,qui eft ad murum, Sc u*

triuft^ lateris, efle fa(flos ex natiuis lapidib. fatius eft quam ex cocflis . Nam

latercs cu excocftor , uel qui fuccedit uicarius eius muneri , decutit cadmias,

qu3c interea,dum excoquerentur uenac, ad parietes adhaeferunt, cito faciut

uitium&franguntur. Atnatiuiquidam lapides iniurrjs ignium refiftunt,

8C ad longum tempus durant: maxime uerd hi ipfi qui molles funt dc fibra*

rum expertes:contra duri Sc qulbus raultac funt fibraE,igni difliliunt & difH

pantur : qua de caufa fornaces, ex eis facflar, facile ab ignibus Iabefa<flantur,

Sc ciim decutiuntur cadmiar,confringuntur.Prior autem paries conficiatutf

cx cocflis lapidibus, &: inferiore parte habeat os latum palmos tres, altii fefi

quipede , cum iam focus fuerit paratus . Pofteriori uerd parieti fit foramen

^udfum uerfus ad cubiti altitudinem,imteaquam focus fiierit pratparatus^id

longunt

jg^ DB RB M E T A L L r C A

Ion<7um Cit tres paImos:in quod Sc foramen muri,longum peclem,nam tertf
gum niuri fornicem habeat, imponatur fiftula ferrea uel asnea , in qua nares
follium collocentur : fed totus paries prior ideo non fit altior quinc^ pedi*
bus,ut in fornacem comode uena confj ci pofTit und cum his, quibus magi#
ftro ad eam excoqucndam opus eil:at utriufc^ lateris parics altus cxiftat pe
dcs fex,pofi:erior fcptem^crafTus palmos tres:quaec^ fornacum intus lata fic
quincK paImos,longa fcx & digitum.Latitudinem autem nunc metimur in
tcrualIo,quod eftinter utriufc]^ lateris parietes interiedum:longitudinem
eo,quod eft inter priorem parietem & pofteriorem» Suprema uero cuiufc^
fornacis pars aliquanto plus fe dilatet. Sint etiam muro aliquot oftia : ii fex
fuerint fornaces,duo:unum inter fecundam et tertiam fornacem,alterum in
ter quartam & quintam : ea lata fint cubitum , alta pedes fex : ut excoifiores
eis earedientcs SC regredientes ofFenfiunculam non accipiant.Quinetia ad
dextrum latus primaj fornacis oftium efte necefle eft , fimihter ad finiftrum
ultim2E,fi murus longius fuerit nec ne fuerit ducflus . Longius uerd tij duci^s
tur, cum officina fccundarum fornacu, aut aliud jedificium cum hac prima*
rum fornacum officina coiungitur,folum(^ pariete feparatunExcocfior au*
tem 8c qui in prima fornace munus perficit, 8c qui in ultima , contemplatuss
rus folles, aliudue facflurus , ad finem muri egreditur fuo oftio : quifq^ uero
alius fibi cum altcro communi:uerum fornaces iccirco inter fe diftant pedi;s
bus fex, ut excodores , eorumcp miniftri uim caloris facilius fuftinere pofi
fint;Quoniam uerd quscc^p interius eft lata quinc^ palmos,aIia ab alia diftat
pedibus fex,primac fornacis dextro lateri eft (pacium quatuor pedum 8C tri
um palmorum , atq^ tantudem finiftro ultima:,fi fex fuerint fornaces in una
officina , necefle eft ut murus longus fit pedes duos &: quinquaginta: nam
interior tot fornacum latitudo efticit pedes feptem SC femiffem : interualla,
quse funt ab unius fornacis caua parte ad alterius fornacis partem caua , pe#
dcs triginta: fpacium alterius lateris primac 8C ultimse fornacis pedes noue,
8c palmos duos, crallitudo duotum muroru traniuerforum pedes quinc^ :
quarum menfurarum fumma efficit pedes duos 8c quinquaginta .Tum ex»
tra unamquanc^ fornacum Cit fouea qux repleta puluere,de quo poftea di*
durus fum, fiftucatione fpiiTetur : atcp eo modo fiat catinus, qui metallu tx
fornace defluens excipiat»

fornaces A* Catlm B*

Sub

LIBER NONVS.

»67

Subquocpautemcatino &: foco fornacis ad altitudine cubiti fittranf*
Ucrfum Sdlatens humorisreeeptaculum,Iongumpedes tres, latum palmos

trcs.

iSS DE RE METALLICA

tres,altum cubi'tum,ex faxis uel lateribus facflum^faxis tatum te<fl;um: quodl
ni efTet atqj ita fe haberet,uis ignium humorem ex terra eliceret,tam ad focu
cuiufqj fornacis quam ad catinum,eosc^ madidos inflaret:inflati uitium fa:<
cerent, Sc metallum partim abforberent , partim mifceretur cum recremen*
tis:quo modo conflatura magnu damnum contraheret:ex unoquoc^ pr3C;£
tcreahumorisreceptaculocanalis ftrudihs acqueac ipfum altus,fcd!atus
digitos fex,per murum, ad quem eftfornax extrucfta, adalterum cius latus,
fiue prius fiue pofterius penetret 8c afcendat , qua patens halitum, in quem
humor eft conuerfus , cxpiret de tubo uel fiftula acnea aut ferrea : qua' ratio
receptaculi conficiendi canalisc^, longe optima eft : alrjs quidem eft canalis
priori fimiIis:humoris uerd receptaculum difllmile : nam trafuerfum fub ca
tino non latet , fed redum , at<^ longum eft pedes duos & palmum : latum
pedem Sc palmos tres,altum pedem & palmum : quac ratio receptaculi con
ficiendi fic a nobis non improbatur, ut eorum qui reccptaculum uacans ca*
nali ftruunt : hoc uero iccirco improbatur, quod ab ipfo foramen non pate
at ad acrem,per quod halitus folute & fibere penetrent,

Tornaces A, Catims B» Oflium C. tatenshumorisreceftaculum D»
^axumquotegitur E» Canalis (iruRills F» Saxumcjuotegitur G, '
Tv.hushalitumexi^irans H» |

A tergo

LIBER NONVS. 289

A teroo aiitcm fecundi muri ad pedes quindccim ducatur primus murus
altus pedes tredecim.In utrocp collocctur trabcs lata* & craflac pcdcm,loni
ojc pedcs dccem dC noucm atcjj palmum. Hcc intcr fe diftct tribus pedibus»
Ciim autcm fccundus murus duobus pcdibus altior fit primo,in eius tergo
facicnda funt caua,alta pedes duos,lata pedem,longa pedcm 3c palmumtin
quibus cauis, quafi in quibufdam formis,altcra trabium capita locentur : at
in eiu(modi capitum formis includantur capita totidcm tignorum ftatuto^
rurquac alta fint pcdes quatuor Sc uiginti,lata dxC crafla palmos tres:cx quo*
rum capitibus fuperioribus rurfus totidc tigna pcrtineant ad capita tigno^
rum, qucc muro primo fupcrpofi^ta funt . Horum autem fupcriora capita in
formis tignoruni fl:atutorum , inferiora in formis trabium muro primo fu*:
perpofitarum includantunatqj hccc tigna fuftincant te(flum,quod e tegulis
cocflilibus conftct . Sinoula etiam id oenus tiona finoulis tipnis fulciantur :

O O O O O

fingulis tranfuerfariis coniungantur cum ftatutis : ad quac ft:atuta, qua funt
fornaces,affioantur aflTerculi crebri crafll circitcr dioitos duos,lati palmum:
quibus SC cratibus, inter tigna interpofitis lutu illinatur , ut OC tignis oC cras:
tibus ab incendio non fit periculum. Atcp hoc fane modo fe habeat pofl:eri
or oflRcina? pars:quac in fe continet folles,eorum fedilia,machinam,qua2 fol
les comprimit,organum,quod eofdem diducit : de quibus omnibus paulo

poftdicam*

B Afron*

14®

DE RB METALLICA

A fronte uero fornacum ducatur tertius murus longus , itemcj^ quartus :
uter(^fitpedesnouemaItus;xqueuer61ongus&: crafllis ac ali] duo:fed

^ quartus

L I B E R N O M V S. Zpi

quartus didct a tertio pedcs nouem,tcrtius a feciido pcdibus uno Sc uigin:*
ti atcp fcinipedc:a quo fcciido ad pcdcs duodccim tigna cjuatuor faxis lub==
ftratis crigantur,alta pcdcs feptcm 8c dimidium,Iata Sc crafla cubitum:quo
rum capita includatur in formis immifTa; trabis, lata; cubitum^craiTx pcde :
qua: duobus pedibus Sc totidc palmis longior fi t fpacio, quod cfi: inter fc<:
cundum dC quintum muru tranfuerfum, ut cius capita muris tranfuerfis fu^
pcrponi poflint.Quod Ci una trabs tam longa in promptu no fuerit, in eius
locu fubltituantur dux:quia uero ca longitudo dXSc tigna ftatuta paribus
diilingucnda funt intcruallis,necenc eli ut aliud ab alio i3v: extimum utrijqj
a muro traniuerfo abfit pcdcs nouc , palmu unu,digitos duos , 3c duas digi
ti quintasdn hac trabe longa 5c muro tertio ac quarto collocctur trabcs dus:
odccim longx pedes quatuor & uiginti,Iata: pcde^craiTa? palmos trcs:quac
inter fe diftent pcdibus tribus , palino uno,digitis duobus : in quarum iOr^*
mis,qua locatx funt in trabc longa, includantur capita totidem tionoru ob
liquecretftoruminadueriailla^qua^redafupcr fccundum murum ftatuta
funt . Attamcn obliquorum capita ftatutorum capita non attingant, fcd ab
eis pedcs duos abfint,ut per eam partem camini patcntcm fornaces fumum
cmittant.Nc uero obliqua incidant in re(fla partim caueatur bacillis ferreis,
qu£e ex fingulis ad fingula eis oppofita pcrtineant : partim tignis, quanqua
raris, qua; itcm a nonnullis obliquis ad reda , qux ex corum re^ione funt^
pertingant,S^ipfis dentftabilitatem:quibus etobIiquis,qua fpectanttigna
rcda,tum affigantur crebri afTcrculi, craili circiter digitos duos, lati palmij,
ac inter fc diftatcs palmu,tii lutil illinatur, ne cocipiant ignc . At in trabiij fu
pradidarij formis, qua quarto muro fupcrpofitas funt,includatur inferiora
capita totide tignorij oblique credorij in priora obliqua : cij quorij capitis^
bus fic comittantur et copuIetur,ut ex eis dilabi no poirint:quinetia firmeri
tur fubftru(flionibus,qua: fiant ex tignis tranfuerfis &C obliquis. Atq? tiona
illa etiam fuftipeat te<flum . Hoc modo fc habcat prior oIBcinae pars, in trcs
rurfus partes diftributa:quarum prima, lata pcdes duodccim, eft fub camii=
no,qui conftat cx duobus parictibus^redlo & obliquo : altera, totidcm pe^*
des lata,recipit uenam excoquendam,additamenta,carbones,aIia'qj quibus
opus eft excocftoribus .* tertia lata pedes nouem,continet duo conclauia pa
ribus interuallis diftin^fta, in quorum altero eft fornacula, in altero conclu^
ditur metallij in fecijdis fornacib.excoquedu.Itaq^ necefle eft huic officinx
efle pra^ter quatuor muros longos fcptem , qui inter illos Cmt, tranfuerfos :
quorum primus a fuperiore capite prirai muri longi perducatur ad fuperi^
us caput fecundi muri longi : fecundus ab hoc capite procedat ad caput ter
trj muri Iongi:tcrtius rurfus ab hoc capitc tranfiens per medium fpaciij pcri;
iieniat ad caput quarti muri longi. Qyartus ucro ex inferiore capite primi
muri longi ducatur ad inferius caput fecundi muri longi : quintus ex hoc ca
pite ad caput tcrtrj muri longi pertineat : fextus rurfus ab hoc capite tcndat
ad caput quarti muri longi : at fcptimus fpacium , quod cft inter tertium dc
quartum murum longum,in duas partes diducat.

Murilongiquatuort Vrimus A, Secunius B, Tertius C, Quartus D*
Muritranfu(rfifeft(m: Frimus £♦ Secundus F^ Tertius G,
Q)<4rt«tf H, Qu/«tw I, Scxtus K, Se^timtisfiHemedm L*

B 2 Sed

^9^

D E

Ri >(iT;ALi.rci

48 -

1 ■

• 1 •

** »8 *4 ». 3^ 4«.
• 1 . . 1 • • 1 . • 1 • • 1 - . 1

48
• * 1 • .

1 « *

E

F n

G

aafj

-«^

4i-

5<r-

00

-Jl

30-

c

D

34-

A

B

I>

-**

-3»

18-

la-

BQBB

-3^
-44

^-

s

wntti

•
•

-48

H

t

K

> -^

1 1

5^4

• • r •
48

■ 1 . . 1 . . j . . f . . 1 . . 1
4i i^ 30 a4 j8 a

• •

> 1

-i«

Sec3 redeo ad pofteriorem domicilfj parte,ih qua,ut dixi, (unt folles, co *
riim fedilia , machina quac folles comprimit, organum quod cofdem didu«
cit» Quifc^ autem follis ex corpore & capite conftat : corpus uero compo#
fitum eft ex duobus tabulatis, duobus arcubus , duobus coriis : fed iliperi^
us tabulatum craflum eft palmum, longum quinc^ pedes & ti^s palmos, la
tum pofteriore parte,ubi utruncp eius latus parum arcuatur,pedes duos 8^
dimidium : priore,ex qua caput attingit,cubitum.Etenim totum follis cor*
pus caputuerfus anguftatunquod autem nunc tabulatum appeiIamus,con
ftat ex duabus tabulis abiegnis coagmentatis et conglutinatis, atq^ ex dua*
bus tabellis tiliaceis, quac tabularum latera cingunt, &: latae funt pofteriorc
parte digitos feptem, priore, ex qua caput follis attingunt , fefquidigitum ;
quac tabellae cum tabulis iccirco coglutinantur, ut cis rerrei claui, in corium
& ipfas adaifli, minus noceant. Attamen quidam nullis tabellis cingunt ta*
bulas, fed his folis, &: quidem admodum craifis utuntur. Superius illud ta^

bulatuni

LIBER NONVS. xp j

bulatum liabct roramen & caudam.Foramcn abefi: ab ca parte,cx qua tabu
latum attingic caput follis,pedem 8)C tres palmos.Eft uero in medio tabula*
ti longum digitos fex , latum quatuonat eius operculum longum &C htuvn
eft palmos duos &£ digitum , craflTum digitos trcs,ex cuius poftcriore parte
idco particula fupcrius cxcifa eft, ut manu teneri queat : itcm cx priore 8c la
tcribus fupcrius,ut in tabcllis laris palmum, craftis digitos tres fimili modo ,
cxcifis, fcd infenus,uerfari poirit.Nam opcrculum obducflum claudit fora*».
mcn , reducflum apcrit : uerum cxcocHror foramen tunc paululum , ut flatus
per ipfum excat cx foIIc,aperit cum in metu eft propter coriu, quod dilrum
pi folct ubi follis uchcmcntius & crebrius fuerit inflatus: claudic ucro idem
cumcoriorupto flatusdifllpatur:ucruntamenalri fupcrius tabulatum bis,
tcruc pcrfarant: in quibus foraminibus rotundis,quac ipG loco quadranou
1) foraminis funt:turbincs incIudunt,cos'cp,cum res poftulaucrit,rurfus cx^-^
trahunt. Scd cauda lignum eft longum palmos fcptem, ucl eriam longius,
ut extare poffit: cuius dimidia pars lata palmos duos £>C crafl^a palmum cum,
ultima huius tabulati partc conglurinatur 8C ad eam affigitur clauis ligncis,
olutinooblitis:dimidia e tabulatocxtat&rcmincttercsatcpcrafla dioitos
rcptem.Cum cauda prsctcrca ct tabulato conglutinatur tabulalonga pedes
duos,Iata totidcm paImos,crafIa palmum: quinetiam cum ciufdcm tabula>
ti partc inferiore conglutinaturaltera tabula etiam longa pcdes duos : quaB
diftat ab ultima tabulari partc tribus pa]mis:atcp hjc dusc tabula? proptcrca
cum tabulato conglutinantur, & ad ipfam clauis ligneis glutino obliris afii
. guntur,ut uim diducendi & comprimendi fuftinere pofllt.Infcrius autc ta^:
bulatum a^que ac fuperius conglurinatii eft cx duabus tabuhs abicgnis , &:
duabus tabellis tiHaceis: acqueetiam latum Sc crafllum cft,fcd longius cubi*
to:etenim capitis pars eft,ut paulo poft dicam.Habet hoc infcrius tabulatii
foramcn fpiritale & annuIumferrcum:foramen abcftabukimaeius partc
circitcr cubitum.Eftucro iii mcdio latitudinis eiufdemtabulati,Iongumpe
dcm & latum trcs palmos : quod acqualitcr diuidit columclla: quac pars eft.
tabulati ex ipfo non cxcifa,fimili£er longa palmiji,fed lata tcrtiam di^iti par*
te^i.At foraminis opcrculij longu eft pcdc 8C digitos trcs , latii palmos tres
8c totide dioitos.Conftat aiJit ex tabella fubtili S>C pelle caprina ea tepetc : cu
ius pars pilofa fpedat tcrra , ad fuperiore huius tabcllar parteminuris clauis
ferreis eft affixa pars cori-j duplicari &:: lari palmii, tam longi quam laia eft ta
bclla. Altera ucrd corrj pars , qua: poft tabclla cft , scque ac tabulatu bis eft
perforata: quac duo foramina diftant intcr fe digitis feptem: per ca penctraS
iorijm extra inferiorem tabulati partcm conncmtur : ficq? tabella cum fupe
riorc tabulari parte copulata, de eo non decidit : atc|? hoc modo fe habet o*
" perculum 8c forame fpiritalc.Qiiod cum follis diducitur, apcriri folet, ciim
comprimitur,cIaudi. Verum annulus ferreus , paululu comprcfTus, longus
cft palmos duos,latus palmum : qui poft foramen fpiritale circitcr fpaciumi
pedaneu . d infcriorem tabulati partem fibula ferrea affigitur. Diftat ucrd a
poftcrrorc follis partc ad palmos tres: in annulum iftum per tranfuerfam ta
bula,qux follium fcdilis pars eft,pcnctrantcm pefTulus ligncus adigitur,ut
inf||rtus follis tabulatii pcrmaneat immobile ; quan^ funt qui annulo reie*:

B 3 (fl0

jpA DE RE METALLICA

^o duabus cochleis ferreis , quafi clauis quibufdam , id ipflim ad tabularri
afFicunt, At arcus utercp inter duo tabulata coUocatur, Sc acque longus eft
ac fuperius tabulatii : uter<^ conficitur e quatuor tabellis tiliaceis,craTlis di*
oitos tresiquarum duac longa: pofteriore parte latae funt digitos fepte, prii=
ore duos & dimidiii:tertia,qu3E pofterior,eft lata palmos duos; eius utrucp
caput,paulo craflius digito,in formis tabellarum logarum includitur, ibic^
pariter perforatum,Iigneiscp clauis glutino oblitis &in foraminainfixis,cu
ipfis tabellis longis coniungitur Sc conglutinatur : quinetiam utrunc^ eius
caput una cum tabellae longaz capite arcuatunatc^ ex eo nomen inuenit,
Quarta autem tabella, qua2 abeft ad cubitum a Capite follis, diftendit duas
longas tabellas:cuius capitula,in formis tabellarum longarum incIufaiCum
(cis coniunountur &: conglutinantur : longa uerd eft,exceptis capitulis, pzfi
dcm,lata palmum Sc digitos duos. Sunt prasterea aliac dux paruulx tabel*:
IsE cum capite follis & inferiore tabulato cotiglutinatac , Sc ad eadem clauis
ligneis,olutino etiani obIitis,affixae,quac longac funt palmos tres et digitos
duos,altsc palmum , craffa: digitum : earum dimidia pars paululum rcfe<fta
cft,Ha:tabella:capitaIongarumtabellarumarcet a foramine capitis follis,
quse ni eflent,eadem capita tanto Sc tam crebro motu intro compulGi fran*;
oerentur, Corium aiJt eft bubulum uel equinum:fed bubulum longe mul*
iiumcB prxftat eqwino:utrunc^ uerd,duo emmfunt,pofteriorefolIis parte,
qua coniunguntur,latum eft pedes tres 8^dimidium:fed ad utruncp tabub
tum,8^ ad utruncp arcum longo loro fingulis fubie(flo affigutur ferreis clas»
liis cornutis,qui longi funt digitos quincp: eorii autem cornu utrunc^ lonss
oum cft digitos duos Sc dimidium,latum femidigitum, Verum ad tabulata
tam crebris clauis affiguntur coria , ut unius daui cornu alterius cornu fere
attinoat:fed ad arcus diffimiliter ♦ Nam ad pofteriorem arcus tabellam tan#
tummodo duobus clauis affiguntur: ad longim utranq^ quatuonquo fanc
modo fit,ut ad unum arcum decem clauis amgatur : at<^ totidem ad alterij:
quinetiam interdum,cum excoAor metum habet ne uehemens motus fol*
lis ab arcubus coriii diuellat ac diftrahat, extra id ad longas eorii tabellas al
terius generis clauisaffigit tabellasabiegnasrqualesadpofteriores arcuu
tabellas affigere no poteft, quod paululu fintarcuatac . Quidam corium ad
tabulata Sc arcus clauis ferreis non affigunt , fed cochleis ferreis , in tabellas
corio fuperpofitas fimul adatflis. Etfi uerd hacc corij affigendi ratio minu»
quam altera eft ufitata, tamen dubium non eft, quin ei comoditate antecels
lat.Poftremd foUis caput,acque ac reliquum eius corpus, coftat cx duobus
tabulatis,&r practerea ex nare.Superius tabulatum longum eft cubitii, craf*
(um fefquipalmum:at inferius pars eft inferioris totius corporis tabulati:fi'«s
militer uerd atcp fuperius Iongum,fed craflum palmum Sc digitum:ex quitf
bus duobus coglutinatis efficitur caput, in quo perforato naris includitur ;
fed caput pofteriore parte,ex qua reliquum corpus attingit,latum eft cubi*
tum.Cum uerd proceflerit ad tres palmos,anguftius fadum eft digitis duo
bus;poftea tantum refecatur,ut priore parte fiat teres Sc craflum palmos du
os ac totide digitos:ubi circulo ferreo,tres digitos Iato,cingitur.Naris autc
eft fiftula ex bradea ferrea ftida ; cuius prior pars caua, digitos treR lata eft :

poftcis

LIBER NONVS. 2p«

^oftcnor, qua: in capite includitur, alta palmum, lata palmos duos. Maois
cnim ac magis dilatatur : maxime ucro poftcriore paric,ut ibi flatus copios:
fus irt eam penctrarc pofTit .Tota autem longa cft pedes trcs . At caput cum
fuperiore tabulato conncAitur hoc modo.Bracflca fcrrea,lata palmum, lon
ga fefquipalmum , primo afFigiturad altcrum capitis latus : dikatcp ab eius
extremitate ad trcs digitos.Ex hac bracflea exiat pars curuata,Ionoa dioitos
tresjlata duos. Simili modo altera alterius lateris bracflca fe habet. Deindc
cxearumrcpioneadfuperiustabulatum aflfiguntur aliacdusc brade:^ fcr:*
rex,diftantcp a latcrum extremitate ad digitos duos:quarum utracp lata eft
fexdigitos,longafeptem:utriufcp etiampars mcdia refecatur pauloplus
mbus digitis,quod ad longitudinem attinet : duobus , quod ad latitudme,
m curuata^ parti braAeac capitis, ci refpondenti , in hac caua partc fit locus :
utrinc^ ucro cx utracp bradlea cktat pars curuata,Ionga digitos tres,Iata du
os.Ferreus igitur axiculus in has curuatas bracflearij partcs mfigitur , ut cir^
ca eum fuperius folHs tabulatii quodam modo ucrtatur. Axiculus ucro lon
gus eft Ccx digitos, paulo craffior digito:fed ex tabulato fupcriore,ubi ad i*
pfum bradea; affiguntur,aliqua particula excifa eft:quomodo fit, utaxicu*
lus de bracfleis fam afFixis decidere non poffit. AfKgitur autem utrac^ ad tai*
bulatum quatuor clauis ferreis, quorum capitula funt ad interiorcm tabula
ti partem:acics u^ro, fuperius retufae, etiam in capitula quodammodo abe*
Unt:utracp brad:ea ad caput foUis affigitur claiiO ,cui latum eft capitulum,et
duobus alrjs, quorum capf tula funt ad exteriorem capitis partem : quinetia
in medio duarum tabulati bra(flearum remanet fpacium latum palmos du*
os:quod fimiliter bradea ferrea,claufs minutis ad tabulatum afRxa,tegitur:
cui refpondet altera bra(ftea,quae eft inter duas bracfleas ad caput af^xas:Ia^
ta uero eft palmos duos 8C totidem digitos. Porro coriii comune eft capiti
cum aliqua reliqui corporis partenam eo teguntur bra^Ttea^^imo prior par»
fuperioris tabulati &: utriuf<^arcusacpofteriorcapitisfoIlis,ne flatus ea
parte ex folle erumpat:latum autem eft palmps tres & totidem dioitos:tam
uero' longum,ut ab uno inferioris tabulati latere per dorfum fuperioris ex*
tenfum pertingat : qd ipfum crebris clauis cornutis ad fupcrius tabulatu ab
una parte af^gitur,ab altera ad follis caput:utrinc^ etia ad inferius tabulatu.

Tahulatumfu^ems A, TahuUtuminferius B, Ducttahula €X<iuihuiutrun(^con/
fidt C, Ytnufcyfarsfofieriorarcuati D. Ytriufc^farsfriorangujiata e, T<t-
helU F, Su^erioristahulatiforamen G, Oferculum U, Tdtell<e r» Caudti K,
Tahula exterior L, Tahula interior fingi non pore/f ♦ Inferioris tahulatifars inte-
rior M» Cafitisfars N, loramenffiritale O* Columella P. O^erculum Q^
Corium R, torum S. Inferioristahulatifarsexterior Tt Iihula V. AnnK-
Ims X. Arcus Y, TahelUeiuslongee Z. Tahellafofierior AA. CafituU
ercuata bb, Tahe\Uii^enisns\ongas CC, Tahe\\(Xfaruu\(X DD, Coriu EE»
CldHKJ FF, Cornua GG* Coch\ea hh. Lor«mIongKw ii. Cafut KK, Ta*
hu\atmeiusinferius LL, Tahu\atumfuferius MM» Uaris NN, integrumfoWis
tahu\atuminferius 00. Bra^eceiuttcafitisexteriores PP, larumcuruataftrs
: Cl.Q> Bra^eacafitismedta RR, BraReteiuxfuferioristahuUtiexteriores
. . f,S* Eihfimmeii(f7TA Axiculus.VYt toUisinteger ViX.»

t9^

CBRB Jra^TALLlCA

Atqj hoc modo quifc^ follis Cc habet. Cum aut bini ad fingulas fornaccs
pertineat, necefle eft ut x ri, fint follcs,fi in uha ofEcina fex ftierint fornaccs.

Sedtem

LIBER tJONVS. jp^

Sed tepiis ed iafh de coru fedilibus dicerc: primo humi locantur duO tigna^
paulo minus longa quam murus fornacum : quorii prius eft latum 8c cra{i
fum tres palmos, poftcrius palmos tres 8c digitos duos : prius ucrd a terpo
murifornacu diftat duobus pedibus,pofterius a priore pedibus fex Sc paU
mis tribus. Defodiuntur autem in terra,ut ftabilia permancant : quinetiam
aliqui,ut idcm fiat , per utriufcp aliquot foramina paxillos cuncatos in tcrra
altius agunt.Deindc duodecim tigna crigutunquorum irtfcriora capita in*
duduntur in formis tigni, quod cft prope tcrgum muri fbrnacu Iocati:qu3c
tigna longa funt,cxccpds capitibus, pcdes duos , lata palmos trcs Sc totide
digitos,crafla palmos duos. Surfum autem ucrfus ad palmos duos pcrfora
ta funt:quorum foraminu altitudo cft ad palmos trcs, latitudo ad fcquipal*
mum:at intcruallis paribus omnia tigna non diftinguUntur.Etcnfm primu
a fecundo abcft pcdes trcs Sc digitos quinc]^ : pari modo tertium a quarto:
fecundum ucro a tcrtio pedcs duos,paImum unum,digitos tres : rcliquoru
ctiam tignorum interualla codem modo pariter &: impariter funt diftinda;
quorum ubicp quatcrna ad binas fornaccs pertinent; fed corundcm tigno^:
rum capita fupcriora includurt tur irt formis trabis immiftsc : quar longa cft:
pedcs duodecim,palmos duos,digitos trcs:nam cxt^t c primo tigno Itatu*
io digitos quincp,5<: totidcm e quarto : fed lata eft palmos duos §C totidcm
digitos, crafia palmos duos . Quia ufero earum trabium fingulaj quatcrnos
folles fuftcntantjtria fint,neccflre cft. At ercgionc tignorum duodecim toti
dcm erigutur : quorum firtgulorum bina capita inferiora, nam ima quidem
partc,fed media,prorfus cxcffa funt,includuntur in fbrmis tigni poftcrioris
humi locati:ca ucro longa furtf, cxccptis capitibus,pedes duodecim SC paU
mos duos, lata palmos quinc^, crafla duos . Ab infima autem parte furfuni
uerfus cxcifa funt:quac pars caua alta cft pcdcs quatuor Qc dioitos quinc[?,Ia
ta digitos fex:fed corundcm tignorum capita fuperiora includuntur in for#
mis trabis ipfis impofit2c:quac arcfle fubrjcitur trabibus a tergo muri forna#
cum,ct in poftcriorc muro collocatis.Eft uerd lata palmos tres,crafl^ duos,
longa pcdcs trcs 8c quadraginta . Qiiod Ci tam longa in promptu non fue*
ritjduac trefue in cius locum fubftitui poflTunt , quar iun^hx eandem habeac
longitudincm : fcd nc hacc quidem tigna ftatuta omnia paribus interuallis
diftinguiJtur, fed primum a fecundo diftat pcdibus duobus,paImis tribus,
digitouno:atcpfimilitcrtertium a quartodiftat.Secundumuerda tcrtid
pedc uno et palmis tribus ac totidcm digitos:quo modo etiam reliquorurrt
tignorum interualla paritcr 8c impariter diftinguuntur , Cuiq? practcrca ti*
gno ftatuto qua fpe(fi:at,oppofitum tignum ftatutum forma cft fupra partc
capitis cauam ad pcdem Sc digitum : incp quatuor ftatutorum formis uniJ
includitur tignij : quod ctiam ipfum quatuor habct formas : ita^ formac iri
formis inclufe faciunt , ut melius coiungi, clauiscp ligncis transhgi poffint,
Id autem tignum longum cft pedcs trcdccim , palmos tres, digitum unum :
nam cxtat e primo tigno palmos duos 8C digitos duos : atcp totide palmos
8c digitos e quarto:Iatum ucrd cft palmos duos 8c totide dioitos , craflum
ite palmos duos. Quia ucrd duodccim funt ftatuta, tria fint ciufmodi tigna
necefle cft ; uerum in firtgulis id genus tignis 8C fingulis trabibus , quae mi*

noribus

joS DEREMETALLICA

nonbus ftatutis funt impofitx,collocatur quatuor dgilla:quorum quodc^
lonoum eftpedcs noucm, latum palmos duos dc digitos trcs, cralTum pal*
mos duos &! dioitum. Primum aiJt tigillii diftat a fecundo pedibus quinc^,
palmo uno,^diaitouno : dc quidem tam pfiore quam pofteriore parte: nain
ibiextraftatutaciona locantur fingulatigilla:pari fpacio tertium diftat a
Guarto^fed fecundum abeft atertio pedem & digitos tres : atcp eodem mo#
do reliqua ocfto tigillainteruallis diftinguuntur : quintum enim a fexto,8«:
feptimum ab odauo diftattanto fpacio, quanto primum a fecundo Sc terti
um a quarto. At fextura a feptimo tanto fpacio , quanto fecundum a tertio»
Bina autem tigilla fiaftinent tabulam unam tranfuerfam, longam pedes fex»
latam pedem,craftam palrnum: qux a duobus pofterioribus tignis ftatutis
diftar pedibus tribus & palmis duobus;Cum uero tabulac fex numero fint,
in finoulis coUocantur bini.folles:quorum}nferiustabulatum exeis extat
palmum.Vtriufcp uero tabulati annulus ferrcus per fuum tabulac foramen
defccndit : atqj in eum adigitur peftulus ligncus,ut ipfum, ficuti fupra dixi^
permancat immotum : at utercp foUis proccdit per fui tigilli tergum in fiftu
lam ccneam, in qua utriufc^ naris collocatur capitibus eorum arcle coniun*
tflis. Sed fiftula laminaacnea uel fcrrea eft complicata , longa pedem Sc paU
mos duos ac totidcm digitos,cralTa femidigitum, infcriore tamen eius par^:
tc dioitum : cuius prior caua pars eft lata digitos tres,alta digitos duos dC di
midium : nam prorfus teres non eft : pofterior uero lata eft pedem, palmos
duos,dioitos tres. Larnina autem fuperiore parte, qua complicatur, omnirf
no non coniimoitur, fed rima manet latafenndigitum : quxpofteriore par
tc ad tres dioitos dilatatur.HaecHftula imponiturin fornacis forame,quod'
in medio muro &:fornice eire dixi : fednares fplliij, in hac fiftula eolIocaia?j,
diftant a priore cius partc ad digitos quinc^.

Tignmfmshumifiratm A^TignumfofierlusinfQlolo-
cdtum B. Priordtrgndj^rftHU C. Eor«m/or<imin4- D»
Tratsimmijjrf E. VofierioTAngna^atuu F. Lorumfor
TAmim G. Trahs immiffu H. TignutnineoTumftatuto^
Tumformlsinclufum l. TigdU K. Tahul<t L, Earum
foramina M. TijluU N. Eius j^ojlerior j^ars O»
imfrfTfiTi P»

Attia

149

^

At tigilla qua? longis axis dentibus dcprefla follcs compnmunt,tot furit
numcroquotfollcs^Quodqjueroinclufumin binorum tignorii ftatuto*
rum foraminibus, longum eft pcdcs ocfto & palmos tres , latum Sc craflum
palmum.Extat autcm e priore tigno palmos duos 8>C tantundcm e pofterio
re,ut ibi id ipfum bini axis dcntcs dcprimere poflint : qui non modo penci:
trant in poftcrioris tigni ftatuti foramen,fcd extra ad tres digitos extat. Per
prioris pra^tcrea tigni ftatuti foramcn rotudum,quod ad cius latera eft fur;s
fum uerfus ad palmos tres dC totidem digitos, atc^ pcr forame tigilli in ipfo
inclufipcnctrataxicuIusferrcus:circaqucm,quoduoluatur,tigiTlum depri
mi & attolli poteft:quinetia ipfe axiculus ucrfatur.Cuiui<j5 ucro tigilli pats
pofterior ad cubiti longitudincm palmo Sc digito latior cft quam reliqua,
ibic^ perforata : in quo foramine includitur uecftis longus pcdes fcx Sc pal^:
mos duos, latus trcs digitos^craflTus fere fefquidigitum, fupcriorc parte alii;
quantum curuus,ut ad follis caudam pofllt accedere. Veriim fub tigillo per
uccflis foramcn iccirco penetrat clauus, ut ipfe tigillum fccu attollat . Ve(flis
autcm a fupcriore parte deorfum uerfus ad digitos fex pcrforatus eft: quod
foramen longum eft palmos duos, latius digito: in ipfum inrjcitur uncus in
ftrumenti ferrei,quod crafliim cft digitum : fupenore parte formatum in fi=
guram annuli uel rotundi,uel quadranguli,cuius pars caua eft, lata duos di

oitos;

^OO DERE METALLICA

pitos : infcriore uncinatii . Eiufmodi ucro annulus altus Sc latus e(h digitos
duos:at uncus altus cft digitos tres.Talis autcm inftrumenti pars media in^
tcr annulum 8c uncum longa eft palmos tres,&r digitos duos.Sed in annu^
lo huius inftrumeti indufa eft uel cauda follis,uel annulus magnus cam pre
hcndens,qui craflus cft digitum:eiufdem fuperior caua pars lata eftpalmos
du6s,infcrior digitos duos: alterannulusferreus,priori no diflimihs,retro
caudam follis prehcdit:is anguftiorem partem furfum uerfus habet : in qua
inclufus eft annellus alterius inftrumeti fcrrei fimilis priori : cuius uncus ad
fuperiora tendens prehendit funem religatum ab annulo ferreo preheden*
te caput tioni, de quo mox dicHiurus fum. Vel contra ferreus annulus caput
f igni prehendit,in unco autem inclufus eft annellus alterius inftrumenti fer
rei,cuius annulus caudam foUis cingit:quo modo carentfune. Porrc) trabi^
bus in duobus muris collocatis imponitur trabs a tignis fuperioribus ftatu
tis diftas pedibus quatuor & dimidio : qux lata eft palmos duos, crafta feD
quipalmum:in cuius forma includitur inferius caput tigni ftatuti, longi exf
ceptis capitibus pcdes fex 8>C palmos duos,lati palmos tres,craffi duos.Eiuf
modi iiero caput fuperius includitur in forma alterius tigni:quod arcfle fub
fjcitur tignis,qu3e ex ftatutis ad obliqua pertinet . Id uero tignum latum eft
palmos duoSjCraftum unum. Tignum pra*terea ftatutum furfum ucrfus ad
duos pedes perforatum eft : quod foramen altum eft pedes duos,Iatum di*
gitos fex.Per eiufdem tigni foramen rotundij, quod ad ipfius latera eft fur^s
fum uerfus ad tres pcdes Sc palmum, atcp per foramen tigni, in ipfo inclufi,
penetrat axiculus ferreus:circa quem, quia uerfatur tignii, deprimi Sc attoU
\i poteft : quod longum eft pedes ocflo. Eius alterum caput fuperiore partc
altius eft reliquo corpore ad tres digitos, fub qua eminentia formam habct
latam digitos duos,altam tres,in qua inclufus cft annulus ferreus, a quo du
nem rcligatum cfle dixi. Is longus eft palmos quincp. Superior eius pars ca
ua eft lata palmos duos 8c totidem digitos,inferior palmum & digitum:ei:s
ufdem tigni dimidia pars,de cuius capite iam feci mentione,aIta elt palmos
tres,crafla unum : extatqj e tigni ftatuti foramine, in quo inclufum eft , tres
pedes.Dimidia uer6,cuius caput fpediat tergum muri fornacum,alta eft pe
dem dc palmum,crafta pcdem:fupra quam partem ftatuta & afFixa eft capfa
longa pedcs tres & dimidium, lata pedem Sc palmum , alta femipedem . Ea
ucro uariat : nam infcrius aut anguftior eft,aut acque ac fuperius lata:utrac^
lapidibus & terra compIetur,ut ponderofa fi!at. Hoc aute cxco(flori cauen^^
dum Sc prouidendum eft,ne lapides crebro motu ex capfa cx cidant : quod
ipfum efficiet bacillo ferreo ex utrac^ parte cuneato,fi id capfec fuperiniecfiij
utrinc^ in tignum egerit : lapides enim retinere poteft.Quidam capfe loco
in tignu infigunt bacilla quatuor, pluraue , atq^ intcr ea lutum interiiciut,ut
quoties res poftuIauerit,toties ad podus addere, uel de eo adimere poffint.

Tigillum cjuoi ttxis dentihu-- dej^refJ^umfoUm comprimit A. Toramina tignorum
jiatutorum B, VeRis C. lerreuminfirumentumcuiannulusci^uadrangulus D,
lerreuminjlrumentumcuiannulusrotundus E. Caudafollis T,
Tigmimftatutum g. TignuminclHfum H. Caffi ceciualiter
lata U Caffainferiusangujia K. BacilU tigno infxa L,

Refta

LIBER NONVS.

^Ot

y^^^^l^S^v^

Reftat de ufu, in quo eft hoc organum. Tigiilu ab axis dentibus depref^
flim comprimit follem: is comprclfus flatum per narem emittitrrurfus ucro
ipfius capfaz pondere lcuatus concipit flatum,qui per foramen fpiritale in u
pfiim penetrat. Sed machina,cuius dcntes tigilla deprimunt, ita fe habet^
Primo fit axis,ad cuius alterum caput extra domicilium efi:rota,ad alterum
fntra domiciliii tympanum e fufis conftans: quod conficitur ex duobus or*:
bibus duplicatis inter fe diftantibus pede,craffis digitos quinq^, altis circij^
icirca pedem SC digitos duos.DupIicia autem funt:nam uterc^ ex hinis, orbi
bus acque crafl^s compofitus eft : atcp clauis ligneis congIutinatus:quineti^
am interdum uterc^ fuperius circumcirca laminis fcrreis obdudus eft : fufi
uero funt numero triginta , longi pedem &: palmos duos ac totide dioitos:
iltrinc^ in orbc includuntunteretes funt &: lati digitos tres . Diftant ctia ii\f
ter fe totidem-digitis. Atq^ hoc fane modo fe habet tympanum quod ex fu^
fis confiiat. Alterum uero dentatu efl: ad alterius axis caput : cuius orbis duss
plicatus cralTus eft palmos duos & digitum: eius orbis interior,qui compo
fitus eft: ex quatuor curuaturis^cralTus efl: palmum : ubiqp latus palmos du;»
os &: digitum» Exterior uero, qui eodem modo , quo interior,fa(ftus efl: ex
•quatuor curuaturis^craiTus eft palmum Sc digitum:non scqualiter latus,fed
ubi in eum includitur caput radij , latus efi: pedem ^ palmijm , & digitum^

C Deinde

*

^Ot DE RE METALLICA

Dcir.cJc iitrobicp paulatim fit anguftior, adco ut anguftifTinia cius pars tari
lurnrnodo lata fiat palmos duos oC totidcm digitos. Sed curuaturcC exterio
rcs cum intcrioribus fic committuntur,ut quacc^ exterior in medio interio*
tis finiatun&I contra quxcp interior in mcdio exterioris : quali compacilioi:
ne tympanum firmius fieri dubium no eft. Curuaturac practerca extcriores
cum interiorib.coglutinatur crebris clauis ligncis . Curuatura uero quacc^,
(i eam pcr tcrgum rotundu diraetimur , longa eft pedes quatuor & palmos
tres . Verum radij funt quatuor,lati palmos duos , crafli palmum Sc digitu,
long;i cxccptis capitibus pedes duos Sc digitos tres:quorum alterum caput
induditur in axe,ibicp paxillis adad:is firmatur : alterum in trianguli figura
fonnatum in curuaturac exterioris , ipfi oppofita:,partcm latiorem includi^
tur:partim fuam feruans figuramtam alte quam curuatura afcedit,Iigneoc^
clauo cum ipfa coniungitur 8C conglutinatunqui clauus fub interiore orbe
in ncitur in radio:fed pars radi] in triaguli figuram formata interior eft,fim
p!cx citerior, At triagulus ifte duo latera habet arqualia^ercdla fcilicet,quae
ionpa funt palmum.Kis uero fubie<fluni eft in3equ3ile,nam longum digitos
quinc^. Ad eandcm figuram pars ex curuatura exciia eft.Porro tympanum
dcntes habet numero fexaginta : quia cnim nccefte eft tympanum , cui funt
fufi,bis ucrti antcaquam hoc ipfum (emel uertatur,tot fint oportet:longi au
tem funt pedem.Extant enim ex tympani orbe interiore palmum, cx extcri
ore digitos tres:at lati funt palmum^craffi digitos duos Sc dimidium. Vt au
tem unus ab altero diftet digitis tribus no aliter ac fijfi,ip{a res poftulat . A*
xis autem craflitudo fecundum proportionem radiorum Sc curuaturarum
debet confici . Quoniam uer<) bini eius dentcs fingula deprimunt tigilla, U
pfum dctes habere quatuor Sc ui8;inti ncceffe eft : quorum quifq^ ex eo ex*
tet pedem Sc palmum ac digitum:figuram fere habens femicirculi, cuius la*
tior pars lata fit palmos tres Sc digitu: qua?cp uero crafla palmum.Sed den#
tes diftribuendi funt fccundum has quatuor axis partes fuperiorem Sc infc
riorcm atcp duas qua? funt a lateribus : itac^ axis habeat duodecim forarrii:*
na:quorum primum ex fuperiore parte per eum penctrct in inferiorem : fe*
cundum ex uno latere in alterum. Primum autem diftct a fecundo pedibus
quatuor Sc palmis duobus.Eode modo bina qu^cq^ foramina,quae fequun
tur,fe habeant,6<C rjfdem interuallis diftinguantur: cum practerea deiites fin
guli fingulis debeat effe oppofiti, primus includitur in primi foraminis par
tem fupcriorem,fecundus in eiufdem partem inferiorem, paxilliscp adaiflis
firmantur ne ex eis excidant. Tertius uerc) includitur in fecundi foraminis
partem,qua: eft a dextro latere. Quartus in eiufdem partem,quac eft a fini*
ftro:pari modo alrj dentes includuntur in fequentia foramina : qua rationc
fit,ut dentes uiciflim tigilla deprimant. Poftremci ne hoc quidem omitten#
dum,multis unum tantummodo effeaxem,cui dentes fimul SCtots^ fint«

Axis At Roti B, Tym^ditumexfufisconfians C4
Alteraxis D, Tym^dmmdentatum E, liusraiij F»
HufdemcurHmrx G, tiufdcmdentts H. Axisdentcs U

Hxc

LIBER NONVS.

30?

MscchaiTtenuspIuribusuerbis^quactamcnnon intempeftiue hoc locc»

pefrecutus uideri poiTum , quod fine his omnibus nietallorum conflatura,

ad quam nunc aggrcdiar,ficri non poflit. Venarum autem auri, argenti, ds:*

ns,plumbi nigri irt fornacibus excoquendarum quatuor funt rationes: una

auri uel argenti diuitum,altera mediocrium , tertia pauperum , quarta earu,

quzc aes uel plumbum in fe continent : fiue preciofum metallum in eis iv\[\x.y

fiue illo careant. Prima uenarum ejiJcoAio perficitur in fornace, cuius os ad

tempus claufum efi: : reliquac tres in fornacibus,quaru os fempcr patet.Sed

primo dicam quomodo fornaces ad excoquendas uenas fint pracparandac:

bc de prima excoquendi ratione.Puluis quidem e quo focus & catinus con

fici folent, fit ex carbonibus &^ terra:carbones pilis fubiecfti cotunduntur in

capfa:quac priore parte fuperius occluditur tabella,inferius ex eius parte pa

tente carbones in puluerem contriti excidunt.Pila uero non funt praeferra^

ta,{ed hgnea prorfuSt Attamen ima parte lato circulo ferreo cinguntur*

CArlones A* Ct^i B4 Ptltf C*

Puluifi

304

DE RE METALLICA

Puluis autem in quem carbones funt contriti , uel ab rjfdem refolutus co
rjcitur in cribrum , cuius fundum eft bracH^is contextum ligneis : quod crif
brum ducitur SC reducitur,aut in duobus ligneis uel ferreis bacillis ad trian
guli fimilitudinem fuper lias l6catis,aut in fcamno excauato ScT pofito in o&
hcinsc folorpuluis qui decidit in uas uel in officinac folum ad hanc temperai»
turam utilis eft : carbunculi uer6,qui in cribro remanferunt,ex eo effunduo
tur,rurfus(^ fubi^ciuntur fub pila»

V4f A» BtfcilU 6, CrihrHm C* Scmnm excauatm ]?.

mqiC!

tllER NONVS.

30?

At terra cfFofla primo in fole exponitur ut ficccfcat: dciiide batillo inrici^
tur in cratem colurnis uiminibus craffis,fed no contiguis, contextam Sc ob
iique erec^am,^: pertica: innixam: quo modo terra minuta & eius okbulae
per cratis foramina penetrant , glebae 8c lapides non penetrantes dcorfum
feruntur in folum : terra , quac per cratem penetrauit, cifio biroto inuehitur
in officinam, ibi<^ cribratur . Cribrum autem, quod fuperiori non eft diffi^s
milc,ducitur Sc reducitur in tabellis scqualiter capfsc longx impofitis : puU
uis,qui e cribro deciditincapfam,adhanccopofitionem aptus eft. Glebas
uero,qua2 in eo rcmanferunt,alrj abijciunt,alrj fub pila fubi^ciunt : talis pul^s
uis terrenus cum puluere carbonum permifcendus 8c madefaciendus in fd
ucam quandam,ut diutius bonus permaneat,conficitur : dC afteribus, ut itrk
purus non fiat,contegitur.

Crates A. Tertica B. Batillm C Cifimhirotum D<
Crihrm £♦ Tahellce f» Ca^fa G* loueaconte^ia H.

Du3i9

i^o6

tiE RE MET ALLI CA

Duas autem pulucris carbonum partes accipito, Sc unam pulucris terf a&
contura?,eos'c:]p pulueres inter fe raftello bene mifcetottum aquam infundes
ita madcfacito,ut in pilac figuram niuis inftar facile formari poffit,TaIis qui
dem puluis fi leuis fucrit,magis madefiat aqua:fi grauis,minus. Sed fornaci
noucc tantummodo lutum int^rius illinatur : ciim ut hiantium parietum ca
ua,fi quae fuerint , compleantur, tum maxime ut id (axa tueatur ab iniuria ia
gnium. At quia ueteris fornads,in qua ucna excocfla fuit,faxa cum,poftqua
refi-ixit,miniftcr cadmias , quac ad parietes adhacferunt, ferrea ipatha decuss
tit,atc^ ferreo rutro &! raftro quinquedenti extrahit,firanguntur,ipfius caua
funt primo fi-agmentis faxorum uel laterum complenda , Faciat autcm id U
pfiim manus in fornaccm per eius os immittens,aut fcalis ad eandem appo*:
fitis earum gradibus afcendens per fuperiorem parte patentem : quibus fca
lis fuperius aflcris pars fit affixa,ut ad eam fc applicare Sc reclinare poffit^dc
inde rjfdcm fcalis ufus,parietibus lutum illinat fpatha lignea pedes quatuor
longa,crafl[a digitum, inferius ad altitudinem pedis lata palmum , uel etiam
latior : alioqui digitos duos 8c dimidium.Hac cadem lutum, parietibus for
nacis interius illitum acquet . Attamen acnex fiftulx os ex luto no emineat,
ne materia circa id ferruminata impediat excocflionem.FolIes enim per eam
fornaci infpirare no po(Iunt,Tum idem minifter paucum pulucrem carbos!

num in

LIBER NONVS 307

nuni in foueam ini]ciat,cumcj5 tcrrcilo pulucrc confpcrgatMiiox uafculo in*
fundat aquamifcopis undicp foucam ucrratMjfdcm candcm aquam turbida
impcllcns in focum fornacis ipfum ctiam ucrrat : dcindc pulucrcm miftum
Sc illadefa(flum in fornaccm iniiciat : itcrumqj fcalarum gradibus afcendcs
pilo in fornaccm immiilb pulucrem tundat, ut focus fiat folidus. Pilum aut
teres fit 8C longum palmos trcsiinferius latum digitos quinqj, fupcrius tres
&rdimidium . Nam in meta; fupcrius rccifx figuram formatum cflc debct:
Manubrium pili teres longu fit pedes quincp , craffum digitos duos Sc di^
midium.Pilii prcrtcrca fupctiore parte,qUa in ipfo includitur manubriu,cir
culo fcrreo duos digitos lato cingatur . Sunt qui cius loco utuntur duobus
pilis tcretibus tam Infcrius quam fi.iperius latis digitos trcs Sc dimidiu: funt
quiduabus fpathis Iigneis,fedpilafpathis pra?ltant.SimiIi modo in fo^
ueam, qua: eft extra K)rnacem,inijciatpulucrem compofitum&madefa*
^um , eumc]^ pilo tundat : in quani fcre complctam rurfus coniiciat puluc:*
rcm , atqj eum furfum ucrfus fiftulam a:ncam pilo protrudat,ut ad digitum
fubeius ore focusdccliuis dcfcendatin foueam catini^poftitc^ mctallum
defluerc.Iteret autem eadcmufcpdumfoueafijcritcompIcta:quam mox
curuataIaminafcrrea,Ionga palmos duos Sc totidcmdigitos,Iatatresdiis
gitos , fupcrius hebete, inferius acuta excindat, ut catinus fiat rotundus dC
latus pedem , altus palmos duos, fi ccntumpondium plumbi continere de*
bet: fin libras tantum feptuaginta,Iatus palmos trcs,altus acque ac prior pal
mos duos . Foueam uero excifam rurfus tundat pilo a?neo terete, altos di*
gitos quinc^, lato totidem : cui Cit manubrium teres, curuatum,crafllim (kCf
quidigitum : aut altero pilo acneo , formato in figuram metx fuperius reci*
fxxui impofitus fit turbo inferius recifus,ut media pili pars manu prehendi
poflit:quod altum fit digitos fex,inferiore parte latum digitos quincj^, fupe
riorequatuor^ali^jeiusloco ufurpant fpatham ligneaminferiuslatampal^
mos duos &: dimidium,crafl^m unum. CatinO prarparato redeat ad forna^s
cem,&r oris utriq^ lateri ac fuperiori eius parti lutum fimplex illinat. In infe*»
riore uero ponat lutii, qd inferius intinxit in puluere a carbonib . refolutii:
quo cauere poterit ne Iutum,foci pulu^rem ad fe trahens,eum uitict:tum in
os fornacis imponat bacillum recflum et teres,longum dodrantcm,crafliim
digitos tres.Poftca ad lutum apponat carbonem ita longum et latum, ut os
totum occludat . Quod Ci unus carbo tam magnus in promptu non fuerit,
duos in eius locum fupponat. Ore fic obftrucfto tot carboncs,quot capit al
ueus bracfleis ligneis contextus,inrjciat in fornacem.Ne uero carbo,quo oc
clufum eft os fornacis,tunc cxcidat,eym magifter manu tencat . Sint autem
carboncs, qui in fornacem inijciuntur, mediocres : magni enim foUium fla^
tum impediunt,ne per fornacis os exire poflTit in catinum^eumcp calcfacere»
Tum idem magifter carboni ad os fornacis appofito lutum illinat, atc^ bass
cillii ex ipfo extrahat : ficq? fornax eft prarparata. At minifter rurfus tot car*
bones maiorcs , quot aluci quatuor uel quinq^ capiunt , in fornacem inrjciit
at,&I eam totam complcat carbonibus : paucos etiam carbones conrjeiat iii
catinum , atq? fupcriniiciat prunas ut calcfiat , Ne ucrc) ignis flamma pcr os
fornacis ingrefl[a carboncs inccndat,id ipfum luto oblinat, uel cliudat ollsc

C 4 firag*

309 DE RE M5TALLICA

fragmento. Vcruntamen aliqui ue{{3eri non calefaciunt catinum , Ced ma^
gnos carbones ad marginem eius fic ponunt,ut alius alio nitatur : qui prio*
rem rationem fequuntur, mane uerrunt catinum, purgantCK a carbunculis
8(:cineribus:qui pofteriorem,mane titiones ardentesjquos cuftos ofEcin»
parauit,carbonibus fupcrinrjciunt»

Tornax A» S.cal<e B, Afferis fars adeas tffixa C, Rk-
trum D, Rafirum(juin<iuedens E, Sp<ttfj4 IigMe* F, Sco
fne G, Pilum H, PilaaquiiliterUta U Buteffathalif
gneee K. Curuatalamina L. P/lKw<f«eKm M. AlrerKW
pilMm tcneMm N» Sj^atha Uta O. Bac illMm ?♦ AlMe«5 hra
^eisligneis contextus Q* Vtf/iecorio/dftiJKO, ^MitKS<-
^Mtf ai refiinguendum inceniium, fi <juo officina confiagrare
ccej^erit^hAUritur R» S/fl^HncMlKSoricI^dlceMSj^MoerfJeljtfK-
fia exfrmitur S* Ynci duo T. RMtrMm MWMm V. Opcr«-
riusterramferreoinfirumentouerherans X*

Quarta uero hora magifter exordiatur opcram,primoc]^ carbunculiiar;*
dcntem per fiftula xnca. inter nares folliu immittat in fornace: at<^ follibus

lonem

LIBER NONVSi • 309

icjnem excitctrquo modo tam catinus quam focus dimidix horx fpacio fa^
tis calefiunt : ac ccrte quidcm fi prxcedente die uena in cadem fornacc fiic*
rit cxcocfta citius calefiunt : fi non fuerit excocfla , tardius.Fociis ucro Sc ca*
tinus ni ante calefiant quam inrjciatur uena excoquenda,ipfi uitiuni facient,
metalla damnum . Nam (i puluis , ex quo uterqj eft confed:us,fuerit aufiiuo
tempore humidus, hyberno congelaucrit , utercp ruptus una cum metallis
& ali)s tonitru inilar fonum fundens diflipatur non fine magno bominum •
pericuIo.Dcinde magiftcr infjciat in fornaccm rccrcmenta : quae liqucfada
€X orc dcfliuent in catinum: mox obftruat os Iuto,cum quo puluis carbonii
cft permiftus : id autem manu apponat ad pilum ligncum tcres,crairum diis ;
gitos quinc^,altum palmos duos:cuius manubrium fit longum pedes tres. *
Tum conto uncinato recrementa extrahat ex catino:ct Ci ueiiam auri ucl ar*
genti diuitem cxcocflurus eft, plumbi centumpondium in ipfum imponat :
fin pauperem,dimidium:ad illam enim ei multo plumbo opus eft: ad hanc,
pauco.Mox plumbo fupcrinrjciat titiones,ut liquefcat: poftea rite faciat o*
mnia ScT ordinc quodam ini^ciat in fornaccm,primo tantam panum,^x pyri
te conflatorum, portionem, quanta ad uenam excoquendam opus eft : de*
inde ucna:,cum fpuma argenti Sc molybdaina atcp lapidibus qiji facile igni^
liquefcunt fecundi generis miftsc tantum,quantum duo aluei capiunt : tuni>
tot carbones , quot recipit alueus bracileis ligneis contextus : poftremo rc;*;
crementa:fornace iam dicflis rebus repleta uena paulatim excoquat:fed eam
ndn nimis ad pofteriore fornacis parietem adrjciat, ne circa narcs folliu fer*
ruminata {piritui impedimento fit,igniscp minus luculenter ardeat . Is ccrtc
in pracftantium excocflorij numero femper habitus eft,qui quatuor elemen
ta potcft temperare.Temperait autem qui uena;,quac terra? particeps eft,no
plus quam conuenit,in fornacem infjcit:qui aquam,quories hancres poftu
!at,infundit:qui flatus follium moderatur arte: qui in ignem,qua parte lucu
lenter ardet,uenam iacit . Magifter quidem aquam in utranq^ fornacis par*»
tem paulatim infundens carbones madefaciat, ut ad eos adhacrefcant tenu;*
ilTimaj uenarum partes , quac alioqui flatu follium , Sc ui ignium agitata» 8C
fublata? cum fumo euolarent . Sed quia diucrfa uenarum excoquendaru na
tura eft, exco(fl:ores necefle habent focum nunc altum nunc humilem para#
re^Sc fiftulam,in qua nares follium fita? funt, interdum ualde, interdum pa#
ri^m decliuem ponere:at(^ fornaci flatum follium modd Ienem,modd uehc
mentem infpirare.Etenim ad uenas, quac cito calefiunt 6dliquefcunt, exco*
{floribus opus eft humili foco,fiftula,quae parum decliuis fit pofita,flatu fol
lium Icni : contra ad eas, quac tarde calefiunt Sc liquefcunt alto foco, fiftula,
qux multum dccliuis fit coIIocata,flatu foUium uehemente:ad has etiam ojs
pus ipfis eft fornace multum calfacfla, Sc in qua prius recrementa funt recorf
<5la,uel panes ex pyrite conflati,ueI lapides, qui facile igni liquefcunt, co<fli:
t^uac ni fiant uensc infidentes in foco fornacis , os obftruunt & quafi fuifo*
cant:quod etiam minutula? particulae metallicac,quac, dum uense lauaretur,
fubfederunt,facerefoIet.MagniprartereafoIIeshabeantlatasnares:fi€nim
anguftas fuerint,multus&r magnus flatus nimis ar<fte 8C acute infpiratur
fpi;nad;unde materia liquefecfla r€frigeratur,&circa nares ferruminatur,
'■ atc^

210 DERIMETALLICA

atcB obftruit os fornacis : qua re domiiii magnum damnum fadunt. Quod
fi ucna cumulctur 8>C non liquefcat,exco(fi:or fcalis ad latus fornacis appofi^
tis afcendens eam culpidato uel uncinato conto diuidat:quo etiamin liftus!
lam , in qua follium nares iacent , immifTo deorfum uerfus uenam circa eam
ferruminatam dimoueat.Poft autem quartam horac partem cum iam plum
bum, quod minifter in catinum pofuit , liquefacflum fii erit, magifter contQ
aperiat os fornacis:bacillum eft ferreum,longum pedes tres Sc dimidiu, pri
ore parte cufpidatum & parUm curuatum, poftcriore cauum, ut manubriii
ligneum in ipfum includi qucat:quod longum eft pedes tres: ita craflRim ut
manu bene teneri poflit.TunC uerd e fornace primd iacatinum defluunt rc
crementa : in quac lapis cum metallo permiftus, uel ad quem illud adhacret;,
mutatus cft : itemqp terra 8C fuccus concretus:deinde materia,expyrite con
flata,defluit : tum aurum Uel argentij,quod plumbum liquidum,quod con
tinet catinus,cOrtibibit.Cum autem ea,qu2c effluxerunt, aliquandiu in cati*
no fteterint,ut unum ab alio feparari poiIit,tunc magiftcr prius recrernenta
uel conto uncinato detrahat , uel furcilla ferrea toUat : quac , quod leuiilima
fint,fupernatant.Pofterius panes,ex pyrite coflatos,detrahit: qui,quod me
diocriter graues fint , medium locum tenent . At mifturam auri uel argenti
cum plumbo , qu2c,quia grauiflQma eft , infimum locii obtinet,in catino re*
linqtiat.Quoniam uerd differentia eft in recrementis,quod fuprema paucui
metallumin fe cotineant:media eius plus:infima multum, quaec^ feparatim
ab alr)s in aliquo loco f eponat , ut ad fingulos aceruos , cu ea recodurus fit,
additamenta adrjcere pdflit acc6modata,&: tantum plumbi pondus,quan*
tum metalIum,quod in recrcmentis ineft,poftulat,imponere, In recremen*:
tis autem recodis fi multum olent , aliquid metalli ineft : fi non olent , nihil
quicquam:feparatim etiam panes,ex pyrite coflatos reponat:qui,quja pro*:
ximi fueruntmetallo , eius plufculum in ipfis quam in recrementis ineft : ex
his autem omnibus panibus conficitur meta : nam latiflimus quifqp femper
inferius locatunSed contus uncinatus priore parte habet uncu, ex quo no*
men inuenit : cactera conto afllmilis eft:,Mox magifter turfiis claudaf os for
nacis^eamc]^ rebus fupra didis compleat : iterum'qp uena exco(fla os aperiat
&recrementa,qua2 defluxeruntin catinum , atq^ panes ex pyrite conflatos,
cjt co extrahat conto uncinato:eundem laborem iteret ufqp dum certa 8c dc
finita uena: pars fuerit excodla, & tempus opefac pra^terierit. Veriim ii ue*
na diues fuerit,opera perficitur ocflo horis : fi paUper,longiore tempore.At
tame fi liena fiierit ditififima,quia ocyus quam odo horis excoquitur,inter#
dum altera opera cum prima coniungitUr,amba:'(^ perficiuntur decem ho*
i-arum {pacio.Sed cum uena omnis iam fuerit excocHia {pumsc argenti et mo
lybdacnae tantum, quantum capit alueus,in fornacern inijciat, ut metallum,
quod alioqui in cadmijs remaneret,cum ipfis liquefacflis effluatAt ciim po
ilremd recrementa Sc panes ex pyrite coflatos ex catino extraxerit , tum ex
eoplumbumcumauro uelargento permiftumcochlearieffundatin catil*
los acneos uel ferreos, latos palmos tres, altos totidem digitos , fed interius
luto prius oblitos Sc calfaciendo rurfus ficcatos, ne candens colliquefados
perrumpat.Cochlear uerd ferreum fitlattirti palmos duos ; quod ad cactera

attinet

L I B E R N O N V S, Jll

ateinet aliis afnmilc : qusc omnia iccirco tam lonqa bacilla habent ferrea , nc
ignis ligncLim manubrium comburat. Porro ciim iam ftannum fucrit ex
catino ciFurum , tum prxfccflus rationibus, 8c prxfcs fodina: paiics appen*
dant, Magiftcr ucro conto totum fornacis os perfringat : atcp cx ea altcro
conto uncinato SC rutro ac raftro quinquedenti cadmias Sc carboncs extra
hat.Contus illc non diflimilis Cn altero uncinato, fed maior 8c latior . Rutr»
uero manubrium longum fcx pedes,cx dimidia partc ferrcum exiftat, ex di
midia ligneum.Fornacc autcm refrigerata magiftcr cadmias ad parietes ad^
huc adhxretes decutiat fpatha quadrangula, longa digitos fex, lata palmiJ,
prioreparteacuta:quxteresmanubriumhabeat longum pcdes quatuor,
dimidia ex parte fcrreum,ligncum ex dimidia, Atq; hirc prima uenaru ex
coquendarum ratio eft. Venx autem auri dC argcnti diuitcs , quia plcruncp
cx inarqualibus partibus confi:ant,quorum aliar ocyus,ah\T! tardius liquan*
tur,tribus potiflimum de caufis non poITunt alia ratione ciiius S>C commo*
dius excoqui:quarum una efl:: quotics os fornacis oppilatum conto aperi*
tur,totics cxcocflor potcfl confiderare utru uena nimis lentc uel cito lique*
fcat,an fparfim fcruens non coeatin unum: primo modo uena tardius exco
quitur non Cinc maiorc impcndio: altero metallum,cum rccrementis pcrmi
(tum,cx fornace cffluit in catinum , in quod rccoqucndum rurfus impcnfa
fecienda efl: : tcrtio metallu ignis ardore confumitur.His ucro incommodis
haec remedia funt : Ci uena lente liquefcit aut non coit,oportet aliquam por*
tionem ad additamenti , quod uenam liqucfacit , pondus adijcere : fi nimis
cito Iiquefcit,aliquam dc co detraherc, Altcra caufa eft: totics miiluram au*
ri cum pIumbo,ueI argenti cum eodem,quod flannum nominatur, experi*
ri poflTumus^quoties ea ex fornace,conto aperta,cffluxcrit,&: in catino refci:
derit:quod experimentum nos docct de miftura auro uel argento nc Cn di*
uitiorfa(fJ:a,cum os fornacis autfecundo rccluditur aut tcrtio : an debilis SC
uiribus carcns nullum amplius aurum ucl argcntum (oi bucrit.Etenim (i di
uitior fada fuerit,aliqua plumbi portione ad eam adie<fla uircs eius refici de
bent:finon,cxcatino eft cfltundenda ut aliud plumbum recens imponi
poflit . Tertia caula dc tribus eft : quandoquidem fornacum os, cum uenac
coctcris ratipnibus cxcoquuntur, fempcr patet, anteaquam auri ucl argcnti
diuites,qu2C ciufmodi funt ut diutius repugnent Sc refillant ignis ardori,ca
lefiant Sc liquentur, additamenta facile liquefcentia cx fornacibus cffluunt,
Sequiturigitur,utahquataliii uenarum pars aut comburaturautcadmia
commifceatur : quo modo interdum uenarum mafTulx,prorfus non Iique#
fa(ftaj,in cadmia folent inueniri : contra ciim exdem ore fornacis ad tempiis
claufo excoquuntur,nccefre eft ipfas Sc additamen ta fimul coqui SC pcrmij*
fceri.Quanquam enim additamenta citius quam ucna: Iiquefcunt,tamcn ca
liquefad:a,quia funt iii fornacc conclufa, uenam quac non facile liquatur, \ia
quefaciunt Sc cum plumbo permifcent. Id enim combibit aurum uel argen
tum non alitcr ac plumbum candidum ue! nigrum , in catino Iiqucfa<flum,
forbet aliud non Iiquefa(flum,cum in ipfum conie^um fuerit.Si uero liquc
facflum non liqucfaAo fupcrfunditur, id , quia undicp defluit, fimiliter non
liquefaciCt Exhisigituromnibusfequiturucnas auri uel argenti diuites

in fornacc.

5lt D E R E M E T A LL r C A

in fomace,cuius os femper patet, tam utiliter cxcoqui no pofTe, quam in eaj
cuius os ad tempus iccirco claufum eft ut interea uena cum additamentis li*
quaris coqui polTit : atc^ poftea ore aperto una effluere in catinum , 3C cura
plumbo ibi liquefa Ao permifceri.Hacc autem uenarum excoquedarum rat?
tio noftris & Boemis eft ufitata»

Tresforttncei A B Ct AifTimamfiatexcoSior&cocUe
arimijiurmexcatinoeffunditincatillos: Catinus D, Co/
chlear E, Catilli T^Pikmligneumteres G* Ai alteram
fornacemjiatexcodiori&^contoeiusosaj^erit: Contus H.
MinifterJcalis^adtertiamfornacemeffraSiamaffofitiSjfedi-
husinfijienscadmiasdecutit: Scalce I. Sfatha K* Alter
contus uncinatus L, Trafesfodince fanem,in<juemligonem
infxitjaj^^enfurusadlihramfortat M. Alterfodinafrafes
cijiamjinfiaresfuasconclufit^aj^erit Ni

Etli

1

LIBER NONTS.

JlJ

Etfi uero in reliquis tribus uenarum excoquendarum rationibus quxda
f ft fimilitudo,quod ora fornacum femper pateant,ut metalla liquefadta co;«=
tincnter effluere polTintjtamen multuminterre difterunt;nam os primac aU

D tius in

"\

5t4 ^^ '^ '^ METALLICA

ius in fornacc &r anguftius cfl: quam terti^ : atcp prsctcrca occultum 8>C la?

ens: quodmoxexcipitcatinuSjaltiorquamfolum ofFicinac refquipedem,

ut ad la-uam inferius fieri pofTit catinus:in quem,poftquam recremcta,quaE

fomax occulto ore eru<fi:auit,conto uncinato fubleuata fucrint, cx fuperio*

re catino,cum iam fere plenus fuerit,aperto miftura auri uel argeti cii plum*

bo,&: pyrites liquefadus^ex quo fcifTo conficiuntur panes,deHuant : fed pa

nes fra(fti rurfus conrjciuntur in fornacem,ut omne metallum cxcoqui pofi=

fi t.Miftura uero in catillos ferreos efFunditur:cxco(flor autc, pra^ter plum^?

bum ciq? cognata,utitur additamentis quse cuicp uenac coueniunt : de qui^

bus libro fcptimo fatis fuperc^ dixi . Ifta metallorum conflatura uenis, quaz

facilc igni liquefcunt,utilis eft^quod breui temporc excoquantur:qu3c diffi

cuIter,inutiIis,quod longo: cum enim additamcnta liquata in fornace no re

mancant,alteris accomodata cfTe non potcfl: : hac certc rationc cadmia? atqj

recrementa comodifTime,quod cito Iiquefcant,excoquuntur. Scd cxco^flo

rem induftrium 8c experiente efle oportet,ac in primis prouidere,ne uena?,

cum additametis permiftae , plus quam fornaci conUeniat,in eam infundat,

Puluis autem , ex quo huius fornacis S^ fequentis focus & catini confici fo*

lent,plerunc^ fit ex paribus pulueris carbonii Sc terrx, ucl eorundcm Sc cia

neris partibus:uerum ciim huius fornacis focus paratur,bacillum, quod ad

fuperiorem ufq^ catinum pert{net,in ipfum imponitun&T quide altius C\ uc*

na excoqueda fecile Iiquefcit:minus alte,fi difFiculter : tam aiit catino quam

foco prxparato bacillu retro tracn^um ex fornace cximitur, ut os pateat : per

quod materia liquata continenter effluit in catinum : qui proximus fornaci

fit,ut ipfc magis ca!eat,mift:ura fiat purior.Qiiod fi uena excoqueda non fa*

ciIeliquatur,focusfornacis nccp nimium decliuis fiat, ut &additamentali#

quefa^a non defluan t in catinum priufqua uena excoquatur , & metallum

non refideat in cadmia,quse eft in lateribus fornacis : nec unquam excocflof

adeo tundat focu ut ualde durus fiat:nec comittat, ut inferior oris pars tun<s

dendo dura fiat : etenim nec ipfa expirare potefl , nec materia liquata liberc

exfornaceeffluere.Venapra:terea,quacnonfeciIeliquefcit,corjciaturinpo

fteriorem fere fornacis partem, ut diutius excoquatur : quacuis uerd in eam

partem,uerfus quam ignis luculenter ardet:qua ratione exco<flor eum,quc)

uelit,ducet . Sed utra tadem naris lucida fuerit,ca fignificat omnem uenam,

quac eft ad fornacis latus,in quo naris illa collocatur,conie<n:a, efTe excocfla,

Si uerd uena facile liquefcit,tantum eius , quantum capit alueus unus bC aU

terinrjciaturin priorem fornacis partem, utignis hincrepulfus etiam uena

circa nares follium ferruminatam excoquat . Hacc autem excoquendi rado

apud Rhetos perantiqua eft,apud Boemos non ita fanc uetus^

Tornacesiuee A B» Catinus fuf^erior C» Catinus inferior 15. ExfO-
ftor adfrioremfornacemfians uncinato conto recrementa detrahit:
Contus uncinatus E. Recrementa F> Minifter fitula aquamhauriens,
inq^candentiarecrementainfundensearefiinguit G. Alueushra£ieis
ligneiscontextus H. Rutrumufitatum i» Yenaexco<iUenda K. Ad
«IteramfornacemmagifierflanStUcatinumj^arinseumduohusfilis
tmdit: Pda L. ContHS M»

Altera

LIBER NONVS

Altera uenaru excocftio quodamodo eft media inter ea quac fit in forna*
cCjCuius os ad tempus clauditur3&: prima earu cpx fiiit in fornace, cuius os

D X femper

DE RE METALLICA

{emper eft apertum : hac rationeexcoquuntur uenae auri ucl argenti nimis
necK diuitcs necK pauperes,fed mediocres,qux facile liquefciit, 8c quas plu
bumprocliuiuscombibit:eaiccircoinuentaeftutplurima uenac parsuna
opera fine multo labore,fine magna impenfa excoqui,et mox cum plumbo
permifceri poflit.Fornax duos habet catinos, unum, cuius pars dimidia cft
extra fornacem,dimidia intra eam,ut plumbum in ipfum iniedum, quod ei
us pars contineatur in fornace, metalla uenarum facile liquefcentium forbc
at:alterum,ut proxima , inferiorem,in quem miftura Sc pyrites liquefacflus
effluant : qui hac excoquendi ratione utuntur,auri uel argenti mifturam cii
plumbo,fi res poftulauerit, femel atcp iterum ex catino eft undunt , & aliud
plumbum uel fpumam argenti in eum inrjciunt: ipfi quoc^ ad hanc addita*
menta eadem,qu£e proximi, adhibent , Haec autem excoquendi ratio eft in
ufu Norico,

Torndcesiuie A B, Catinus fuj^emr C inferior D,
Ad aUeramforniceiiifiat magifier^^ furcilU ferrea iefi
trahitr^crtmenta: YurciXU E, RMtrMm ligwf «m ^«o p^r-
nesex^yritecon^iti ietnhuntur F, Catinifu^eriorii
iimidiafarsconj^iciturinalteraforniceaj^erta G» Di-
midiaextrafornacemeft H* Minijierfaratcatinumffei
gfornacefefaratumutuiderifofsit U ContK; K, PiU
ligne4 L, SeaU M, Cochlear N*

Actertise

LIBER NONVX.

3*7

j^ At tcrdx uenarum excocflionfs fornax,cuius o$ itcm patet,altior eft & la
tior quam aliaru fornacum; ut eius ciiam foUcs funt grandiores: 8c quidcm

D j iccirco

^•^5- DE RE METALXrCA

iccirco ut maior uenarum pars in eam infjci pofTit.Quod fi fodlinsc cxcocflo
ribus ucnarum copiam fuppeditentjeas in eadem fornace, fi nec ipfa nec ei*
us uel focus , uel catinus uitium fecerit , tribus diebus continuis interdiu SC
no<flu excoquunt; quocirca in iftiufmodi fornacibus pleruncp omnes cad*
miarum fpecies reperiutur.Etfi uero id genus fornaci catinus eft catino for^
nacis omniu primac non diffimilis,praEtcrquam quod os habeat, tamc quia
maana uen^c moles continenter 8C in ca excoquitur, Sc liquefada cffluit, SC
recrementa funt detraheda,opus eft altero catino,in qucm ore prioris, ciim
plcnus fuerit , aperto materia hquida influat , Ciim autem ahquis exco(ftor
in hoc labore operam duodecim horarum fpacio confumpferit,femper ali^
us in eius locum fuccedit;hac ratione ucnx acris & plumbi nigri,atc^ auri et
aroenti pauperrimsc excoquuntur: nam rehquis tribus propter impenfas,
quic funt in eas faciendx,excoqui nequeunt: etenim tametfi uenas centumtf
pondium tantummodo auri drachmam unam uel duas,aut argenti femun*
ciam uel unciam in fe continet,tamen magna eius pars cotinenter excoquitf
tur fine caris additamentis:quaha funt plumbum,fpuma argenti,molybdae
na.Na ad hac excodione nobis folo pyrite , in quo ahqua acris portio infit,
uel qui facile igni hquefcit,opus efl: : quinetiam panes inde conflati, Ci nullii
amplius aurum uel argentum forbuerint,rurfusreficiuntur folo pyrite crti*
do. Attamcn fi ex eiumiodi uenis paupcribus cum pyrite tantummodo ex*
co(flismateria,exquapanesconflantur,conficinonpoterit,adrjcianturalia
additamenta prius non exco(fta: utpote lapis plumbarius,lapides qui facilc
ipni liquefcunt fecundi generis, & arenac ab eis refolutar, faxum calcarium,
tofus candidus,faxum filTile album,uena ferri,ucl arida lutei coloris. Quan
quamautemhaccuenasexcoquendiratiorudis 8C nobis non magnoufui
efTc uideri potcft^tamen eft artificiofa 8c ucilis:ea cnim magnii uenaru pon*
dus,in quo auri 8)C argenti 8c scris exigua portio ineft:,ad paucos panes, qui
metallum in fe contineant, redigit : qui etfi primo cocfli propter cruditatem
habiles non funt fecudac co<flioni,qua uel plumbum metalla preciofa , quse
in panibus infunt,combibit,ucl ex eis 2cs conflatur, tamen ut ad eam apti fi*
ant:fa:pius,& quidem interdum fepties aut od:ies , ut proximo hbro expli*
caui,cremantur.Iftiufmodi autem exco(flores adeo acuti 8C folertes funt, ut
omne aurum uel arocntum,quod artifex uensc experiundcC in ea dixerit in*
effe,ex ipfa excoquedo eIiciant:quod fi,cum quis prima opera panes ex ue*
na conficit,ei auri drachma uel argenti femuncia defuerit,eam fecunda ex rc
crementis elicit . Atcp hscc uenarum excoquedarum ratio uetus eft 8C apud
eos plerofc]^ omnes,qui alijs utuntur,pcruulgata»

fornacesh^ A B, osfornacis C, Catinusfrofiorfornaci D, EIhjoj E, Mterca ;
tinus F, AdalttrttmfornticemacceditexcoSior^geftansalueumhTaSieis Ugneiscon-
textumcarhonihus plenum G, AiaUeramfornacemjiatexcoSlor,CteTtiocont9
ttncinato materiam,qua ciTcafornacis osferruminatur^amouef. Contus uncinatus
H. Aceruus carhonum I, Cifiumcuiehcifi^craffisHiminihuseontextaj^uadi/
metimur carhones K* BatillHmferTtum L»

Qtiaiv

■ ^'..j

tlBER NONVS.

3^?

Quanquamautemuenaplumbimgrimteraafornace,cuius os femper

l5atet,cxcoquirolet,tamenhonpauci eamin prdprijs quibufdam forna^
i^y.j/..^^/* D 4 cibufl

-5,(5 DEREMETALI^ICA

cibuscxcoquunt:quorum rationcs breuitercxponam.Carni ucnamifti*
us plumbi primo uruntideindemallcis terctibus, fcd admodum latis , frani?
punt 5C cominuunt : tum in duos humiles muros foci , qui cfi: in fornace,ex
laxis,qua! iniurrjs ignium refiftunt , Sc ambufli in calcem non abcunt, facla
8C concamcrata imponunt ligna uiridia , ciscp arida fuperimponunt,atcp iii
ipfa uenam coniiciiit:qux lignis incenfis flillat pliibo : quod defluit in (ub^f
ie(fl:um focum dccliucm:is ex puluere carbonum Sc terreno conftat: inc^ co
eft maanus catinus,cuius dimidia pars fubit fub fornacem,dimidia ex ea cx
tat:in hunc influit plumbum : quod excocflor, recrementis 8c caeteris prius
rutro detra(nis,cochleari cfFundit in proximos catinos:ex quibus plumbeac
maira;,poftquam refrixerunt , extrahuntur . Fornacis autem tergo cft fora*
mcn quadrangulum , ut ignis plus flatus concipcre, utqj excocflor pef id in
fornacemfcrpere,quotiesrespoftulat,pofrit. Saxonesquocp,quiGitelu
in coIunt,uenam plumbi in fornace, furno non diflimili, excoqucntes ligna
pcr foramen,quod eft in tergb fornacis,imponut:qu3c ciim uehemertter ar*
dcre cocpcrint,pIumbum ex uena dcftillat in catinum : qucm co replctii ex*
cocfto conto apcrit:quo modo plumbum una cum recremcntis influit in al^*
tcrum catinum fubiccflum : mox haec detrahit . Poftrcmcj plumbea mallani
refrioeratam ex catino eximit. At Veftofali ad decem carbonii plauftra fic
accumulant in aliquo decliui montis loco, qud uallem attingit , ut cumulus
fuperius fiat planus:cui ftramina ad trium uel quatuor digitorum craflQtudi
nem iniiciunt: quibus tantam ucnam plumbi puram,quantam cumulus fer
re poteft,fuperinriciunt . Deinde carboncs,cum flauerit uentus,accendunt:
is uroct ioncm ut ucnam cxcoquat:quomodo plumbii deftillans ex cumu*
lo efriuit in uallis planicicm, Iata:c^ mafl£E,fed nort admodum craflfae, fiuntt
in promptu autem funt aliquot uenx plumbi centupondia: quam,fi res be<«
nc procedit,cumuIo infpergunt:maflas illas latas,quod impuras fint^imposs
nunt lionis aridis,qua2 fuftinent uiridia catino magno impofita, eiscp incen
fis illas recoquunt. Poloni uerd focis utuntur ex luto , quod latcres cin*
ount^facHiis altitudine pedum quatuonhi utrinc^ fijnt dediues.In fijpericrc
foci parte plana collocant magna Iigna:eiscp parua fuperimponunt luto in*
ter ipfa intcriecn:o:quibus tenuia lignorum refegmina fuperinriciut, atcp eis
rurfus ucnam plumbi puram,camcp lignis magnis cotegunt:quibus incentf
fis ucna liquefcit 8>C defluit in ligna inferiora:ea ciim ignis etiam cofumpfe*
rit,materiam metallicam colligunt : ipfamcp,fi res poftulauerit , iterum atqp
iterum ifto modo excoquunt:ex qua tandem Iignis,quaE catino magno fu;s
perimpofita funt,fuperinie(fta conflantur mafliac plumbcac. Recremcnta uc
rc) una cum rametis lotura collecfHs in tertia fornace , cuius os femper patet,
cxcoquuntun

CirnorumforniX A^ AltcrmumhHmilis B, Lignd C* Vena fiilUni
flumho D. Catinus magnus E. Al^catini F. Cochlear G» Tlumheamaff*
H, Tetgifornacisforamen^iuadrangulum r, Saxonumfornax K, loramen
in t ergo fornacis L. Ligna M, Catinusfu^erier N. C atinus inferior o.
Veftofalorum excoc^uendiratio P. Cumuli carhonm Q. Stramina R.
Maffalata S» Catinus T* Polonorumfocns v,

QuinttUm

LIBER NONVS»

JZl

Quincdam operacpreciu cft foriiacum , maxime earum in quibus ueiiae
preciofse excoquuntur , cameras, qu<e craffiorem fumi partcm, metallis no

carentem,

22^2, DE RE METALLICA

carentcm,concipiant Sc coerceant,conftrucre:quo fane modo dux plcriic^
fornaccs coniunguntur fub unam teftudineni : quam murus , ad quem illac
funt extrudx, Sc quatuor pilx fuftinent : fub qua uenarum excocflores fu u
munus perficiut:eadcni tcftudo habet duo foramina,per quac fiimus e for*
nacibus a{cenditin latam illam camera:quar quo latioreft,e6 plus fumi con
cipit . In huius media fupra teftudinem parte eft foramen,akij palmos tres,
latum duos: id utriufcj? fprnacis fumum , ad camersc latera afcendetem ufq^
ad eius teftudinem, Sc ciim eludlari no poflTit rurfus defcendentem, excipit:
S)C per caminum,quem Grscci Koi-nvoJlo)^y, nomine ex re inuento , appellat,
emittit:quitotusinmuroinclufushabet aliquot bracfteas ferreas,ad quas
materia metallica , cum fumo fublata,tenuior adharrcfcit, ut crafIior,ex qua
fit cadmia,ad cameram , quac non raro in ftirias concrefcinin altero camerae
latere eft feneftra,in quam uitrea fpccularia funt impofita,ut lume tranfmit*
tere,fumii coercere poflit^in altero ianua , qux,cum ucnac in fornacibus qxh
coquuntur,tota clauditur,ut nullus fumus cxire poiTit : cum fuligo Sc pom
pholyx abftergedac funt,aut cadmia decutieda, apcritur, ut operarius afcen
dens pcr eam in camcram ingrcdi p6ftlt:ea uero fuligo cii pompholyge per
mifta,bis fingulis annis undic^ abfterfa, Sc cadmia decufta per canalem lon
gum,ex quatuor affcribus coniuncflis in quadranguli figuram formatii , ne
auolet^derjcitur in folum officinac,8<: aquis falfis alpergitur:rurfufcp cum uc
na Sc fjpuma argcnti excoAa dominis cmolumento eft «Tales autem came#
rcC,quac materiam metallica cum fumo fublatam excipiunt, utiles funt, cum
ad omnes uenas metalli diuites , tum maxime ad minutulas particulas me*
tallicas , ex uenis faxisc^ contufis Sc lauatis colledas ; quod hse ipfa? ex igni
fornacum foleant euolare»

Vormces A» Tsfiudo B. Pil<e C» Camera D. Tora-
men E, C<tmi««s F. Tenejira G* Uma H. Canalis U

Expofui

LIBER NONVS.

?1J

Expofui gcncranm quarunda uenaru excoquendaru ratione: nijc fingii*
latim dica de cuiufcp metalli uenis qmodo excoquedx , uel ex ipfis mctalla
coficieda fint,orfus ab auro: cius arena 8c rameta lotura , uel puluis alio mo

docoUe*

3^4 CE RE METALLICA

do colle^fius fccpius excoqui non debet^fed aut cii argento uiuo permifceri
Sc aqua tepida afFufa omnis fpurcicia elui: quam rationcm feptimo libro ex
plicauitautin aqua, quacaurum fecernitab argento^conrjci , qua: etiam ipfa
illud feparat a fpurcicia . Cernimus enim aurum in ampulla uitream delabi:
(ed poftquam omnis aqua ex puluere deftillarit, is no raro fuluus in ampul
\x fundo refidet : qui faepius oIeo,ex fece uini ficca confedo^madefatflus fic
cetur:&r in catinum coniecfluscum nitro fa(flicio,quodchryfocollam nomi
namus,uel halinitro & (ale excoquatunaut ide puluis cominutus in argen^*
tum liqucfa<rtij,quod ipfumcobibit,ini)ciatur : a quo rurfus id aqua illa uduf
lens feparet.Sed auri ucnam excoquere oportet, uel extra fornacem in catiss
no,ueI in fornace:iri illo parua eius portione,in hac grande: etenim auri ru*
dis,quicuncp color ei infederit,cominuti,fuIfuris, (alis fingulorum libra,actf
ris triens , arida: uini fecis quadrans tribus horis lento igni coqui dcbent in
catino : deinde acriori ut liquelcant : miftura in argentum liquefa^ftu inrjci.
Eiufdem auri rudis cominuti libra,8(f ftibrj,ite cominuti, felibra permifcean
tur:& in catinij conie(fla fimul cum fcobis a^ris elimatx,eis fubied:ar,femun
cia coquantur ufcj; dum liquefcant : tum globulorij plumbeoru lextans in^
rjciatur in eunde catinij » Quam primii uero miftura expirat odorem fcobs
ferri elimata ad eam adijciatur: uel,fi ea in promptu non jEiierit,eius fquama;
utracp enim frangit uires ftibii.Quod cum ignis cofumit non modo una cii
eo,qua: ipfius ftibrj uis eft,aliqua auri particula, fed etiam argenti,fi cum aii
ro fuerit permiftij,confumitur:mafIa ex catino fi(flili exempta Sc refrigerata
in catino cinereo excoquatur,primo ufc^ dum ftibium exhalet: deinde do*
nec plumbum ab eo feparetur.Eodem modo pyrites,qui aurum in fe contitf
net,cominutus coquatunfed ipfe 8c ftibium par pondus habere debent: ue
riim ex eo multis alijs modis aurum confici poteft. Nam cominuti pars per
mifcetur cum an^is partibus lex,fulfuris parte una,falis parte dimidia,omni*
busq^ in ollam inic(flis fuperfunditur uinum , quod e fecibus uini liquidis,
in ampulla exco(flis,deftillauit.OlIaoperculata et luto oblita in loco calido
reponitur,ut miftura,uino madefa<fta,fex dierum fpacio ficcetur : deinde tri
bus horis igni leni coquituntum cum plumbo mifla acriori. Poftremd con
rjcitur in catinu cinereum,& aurum a plumbo feparatur. Aut ramenti ex py
rite alioue lapidc,ad quem aurum adhacret, lotura colle(fli libra mifcctur cii
falis felibra,arid2c uini fecis felibra,recrementoruni uitri triente,recremento
rum auri uel argenti fextante,acris ficihco. Catinus,in quc ha:c coiecfla funt,
operculo tecflus oblinitur luto , Sc imponitur in fornacula quse modicis fo*
raminibus fiiatu infpiratur: atc^ coquitur donec ipfa rubefcat,& res iniedix
comifceantunqd ipfis quatuor uel quincp horarij fpacio folet accidcre.Mi*
ftura refrigerata rurfus teritur in puluerem , Sc ad cam fpumae argenti libra
adrjcitur , rurfuscp in altero catino coquitur ufcp ad eum fiaem dum lique^
fcat.Mafla exempta 3c a recrementis purgata inrjcitur in catillum cincreum
atqp aurum a plumbo feparatur . Aut puluis qui habet talis ramenti meial;j
hci lotura colIe(^i 8c pracparati, falis ^ halinitri , aridae uini feds, recremens:
toi^um uitrifingulorumlibram,coquiturdonec liquefcat.Refrigcratus 8c
tomminutuslauatur:moxad eum adi)citur argenti Iibra,fcobis xriselia
matae triens , fpumac argenti fcxtans ; Sc itcrum coquitur ufque dum

liquetur.

1, 1 BE R N O N V S. jij

liquctur.Poftmana a rccrcmcntis purgata coniicitur in catinum, &:aunim
atcp argcntum a plumbo fcpararitunaurum dcnicp ab argcnio aqua illa uai=
knti fecernitur. Aut puluis,qui conlliat ex talis ramcnti mctallici lotura col^
lcdi &r prccparati Iibra,rc6bis iacris elimatac quadrantc, pulucris fccudi , qui
uenas liqucfacit,libris duabus,coquitur doncc liquefcat.Miftura refrigcra;»
ta dcnuo in pulucrem refoluitur,torrctur,lauatur: quo modo fi t puluis cdCf
rulcusrcuius Sc argenti 8c pulueris fcciidi,qui ucnas liquefacit, finguloruni
libra, plumbi libraz trcs,acris quadrans,fimul coquuntur donec liquefcant»
Dcinde ma(Ta,ut proxima,tra(ftatur. Aut puluis,qui fit ex talis ramenti me*
tallici lotura collecfti &C prarparati libra, halinitri fclibra, falis quadrante co^
quitur ufcp dum liqucfcat. Miftura refirigcrata dcnuo tcritur iii pulucrcm:
cuius libra argcnti liqucfadli librar quatuor cobibunt. Aut puluis, qui cofi
citur ex id gcnus rameti iibra,fulfuris libra, falis fefquilibra , falis ex arida ui
ni fccc facli tricnte,scris cii fulfurc rcfoluti in puluere trietc, coquitur do nec
liqiiefcat . Poftca plumbo recoquitur : Sc aurii a reliquis mctallis fcparatur.
Aut puluis, qui habet id genus ramenti libram,{alis libras duas , fulfuris fe^
Iibram,{puma: argenti libram^coquitur Sc ex eo conflatur aurum.His 8c ii^
milibus modis ramentum aurum in fe contincns,extra fornace excoqui de*
bet,fi uel paucum,uel ualde diues crit.Si uerd multum fuerit,aut pauper, in
fornacc:magis uerd uena qusc non teritur in puluerem:pr2cfertim cum eius
copiam auraria fuppeditauerint ; Sed ramcntum auri particeps cum fpuma
argenti 8C molybda^na permiftum, adic(fta fcrri fquama excoquatur in for^
nace,cuius os ad tempus clauditur,aut iri prima uel fecijda, cuius os femper
patct:quo modo mox cx auro S>C pluriibo fit miftura , qusc in fecundas for*
naces inferatur. At pyritse uel cadmiaL,qua2 aurum in fc continct,dua; par^
tcs ufta: conrjciantur in unam non uftam & fimul excoquantur in tertia for
nace,cuius os femper patet^fiatcp ex eis panes:qui fepius cremati recoquan
tuf in fornace cuius os ad tempus clauditur,uel in alrjs duabus , quarum os
femper patet: quo modo plumbum forbet aurum,fiue purum fuerit,fiue ar
^entofum, fiuc xrofum : qujc miftura etiam in fecundas fornaces inferatur,
Pyritcs ucr6,uel alia auri uena cum multa materia, quas igni cofumpta e for
nacc euolat,perriiifta excoquatur cum Iapide,ex quo conflatur fcrrum , Ci is
in promptu fuerit.Scx autem partes talis pyrita?,uel auri uena: in puluerem
refolutac dc cribrata?, quatuor lapidis , ex quo ferrum conflatur,itcm comi^
nuti,trcs calcis aqua reftincftaj permifceantur,&: aqua madefian t:ad quas ad
i^ciantur partes dua; 8c dimidia panis,qui aliquid scris in fc continet : 8c rc^
crcmcntorum pars una 8c dimidia:fed tot panum fragmeta,quot aluetis ca#
pit,ini-jciantur in fornacem : deiride f es permiftac 8C recrementa » Ciim iicrd
iam media catini pars liquoribus , qui e fornace defluxerunt , referta fijcrir,
tunc primd recremeta detrahantur: deiride panes ex pyrite confiati : poftre
itid rriiftura acris,& auri, &: argenti , quas itt fijndo refidet : fed panes leniter
tofti cum plumbo recoquantur, fiantcp panes qui in alias ofFicinas inferani:
Hir.Miftura uerd a;ris 8c auri ac argenti no torreatur, fed etiam ipfa cum pa
ri portionc plumbi recoquatur: Sc quidem in catino:atc^ coficiantur panes.
multo magis quam iam di(fli scris 8c auri diuiteSt Verum ut miftura auri 8C

E argenti

^i^ DE RE METALLICA

aToenti diuftior fiat,ad eius libras decem Sc ocfio adi-jciantur^ucnsc crudx li
br£c od:o &C quadraginta,lapidis,ex quo ferrum conflatur,Iibrac tres,panis
ex pyrite confed:i,uel cum plumbo permifti dodras : Sc fimul coquantur in
catino doncc lique{cant:detrad:is recremends 8c panibus,ex pyrite confla=«
tis,miftura inferatur in alias fornaces.Sequitur argentii,cuius puri uel pra:;:
ftantiflTinii rudis eflToiTsE mafTulac non funt excoquendsc in primis fornaci^
bus,fed in catillis ferreis,ut fuo loco dicam,calfa(n:ac,& ciim in fecundis for*
nacibus argctum a plumbo (eparatur in ftannum lique{a<flum inic^x , pur
oanda::fed eiufdem tenuiflRma: bracfleac^uel minuta; maffiila: ad lapides aut
marmora aut iaxa adha:refceces,item cacdem mafliila: cum terris permifta:,
aut non fatis pura::, fimul cum panibus, ex pyrite conflatis,& argcnti recrcx;
mentis,atcp lapidibus,qui facile igni liquefcunt,fecudi generis excoqui de*
bcnt in fornacc,cuius os ad exiguum tempus clauditunat glomis,qui totus
e minutis argenti puri filis cOnftat,& eiuIHem rudiscp uirgulx in olla, ne e*
uolent, inclufa:, ac in eandem fornacem coniecflac una cum reliquis argenti
ucnis cxcoquendx funt.Quidam etiam rudis argenti maflijlas non fatis pu
ras in ollis uel catinis trianguIaribus,operculatis Sc luto obIitis,incIu{as ex*
coquunt:uerum eas ollas in fornacem nonconrjciunt, (ed coUocant in for*
nacula,qu£c flatu uenti modicis foraminibus infpiratur: atc^ hi adriciuntad
argenti rudis partem unam fpuma: argenti cominuta: partes tres , & totide
molybdarnac partes, lapidis plumbari) facile liqueicetis, partem dimidiam,
atcp exiguam falis Sc fquama: ferri portionem.Stannii quidem,quod in fun
do uafis refidet,ut aliud, in fecundas fornaces infertur : recrementa uero re*
coquijtur cumcacteris argenti recremetis.Sed ollac ucl catini, ad quos ftans;
num autrecrcmentum adha:ferit, fub pila fubiecfii tunduntur Sc lauantur:
atq? ramentum inde collciflum una cum recrementis excoquitunquac ratio
argenti rudis excoquedi,fi rnodicii fuerit,optima eft: quod ne minima qui#
dem argeti portio ex olla uel catino euolare Sc perire poflTit.Sed uena plum
bi cinerei Sc ftibfj ac molybdxna , fi argentum in fe continent, cum reliquis
argenti uenis excoquantunfimiliter lapis plubarius,fi paucus flierit,& item
pyrites.Si uero lapis pliibarius fuerit multus,fiue magna, fiue parua argerus
ti portio in eo ineft,feparatim ab alrjs excoquatunquam rationepaulo poft
cxpIicabo:quia enim nigri plumbi,ficut etia arris uena:, eis metallis pleriiq^
comunes funt cum argento , Sc nijc& poftea de ipfis dicere multum refert ;
pari modo pyrites,fi multus fuerit,feorfum excoquatur.Ex eius tofti tribus
partibus Sc crudi una , addito ramento, fi quod lotura flierit ex ipfo conf^is
<ftum,&: recrementis in tertia fornace,cuius os femper patet,panes conflens;
tunqui aqua reftincfti crementur: atcp eorum partes plerunc^ quatuor cum
una pyrita: crudi parte rurfus c5miftx, in eadem fornace recoquantur : itc^
rumcp ex eis conflentur panes:ex quibus , (i multa acris portio in eis fuerit,
crematis Sc recocflis ftatim ses coficiatur : fin exigua,crementur quidem,fed
recoquantur cum paucis recrementis molIibus:quo fane modo plumbum,
quod eft in catino liquefa(fl:ii,forbet argentii : ex materia uero pyritac , quae
fupernatat,tertio conficiuntur panes: atcp cx eis crematis Sc recocflis a-s.Si*
militer ex cadmi3c,in qua ineft argentum, ufta: tribus partibus permiftis cij

pyrita?

L I B E R H O N V S. j Z7

pyritar cnidi parte una Sc recrementis conflentur panesrqui cremati in eade
fornace recoquantunquo modo etiam plumbum,quod catinus in fc c6nti<
net,argcntum combibit: quod ftannum in fccundas fornaces inferatur. Vc
rum crudi filices & lapides, qui facile igni liquefcuilt,tertr) gencris, ac caete;:
ri,in quibus pauca argcti portio ineft,crudo pyritac uel cadmia^ infpergi dc
bentrtofti uer6,crematis pyritac uel cadmiac panibus: quod feparatim utili<«
ler cxcoqui non poflint: fimili modo tcrrae^quai? paucum argentum in fe co
tinent,ijfdcm infpergendac funt. Quod (i pyrites 9C cadmia cxcocflorem de
fecerinf,talcs lapidcs Sc tcrras excoquat cum fpumaargcti,molybdacna,re^
crementis,lapidibus qui facile igni liquefcunt. Scd rametum,fi lotura ex ar*
gento rudi fuerit ortum, excoquatur, uel cum fpuma argentl dC molybda:*
na pcrmiftum , SC prius uftu donec liquatu fuerit : uel aqua madefadij cum
panibus cx pyrite Sc cadmia conflatis : neutro modo delabitur ex fornace,
aut ex eadem cuolat ui flatus foUium Sc ignis agitatum. Sin ortum flicrit ex
lapide plumbario, toftum cum co cxcoquatur : fi ex pyrite,cum pyrite. At
3cs purum fiucproprius ei colorinfederit,fiuc chryfocolla uel cxruleo fue*
rit tin(ftum,& rude plumbei colons,aut fufci,aut nigri,excoquantur in for^
nace,cuius os uel ad exiguij tempus clauditur,uel femper patet:& tunc qui#
dem in prima : in eoCi magna argcnti portio fuerit, maiorem ipfius partem
plumbum in catinum inicdiij Sc liquatii forbet, reliqua fimul cum a:re ucn*
ditur dominis officina?,in qua argentum ab acrc fecernitunfin exigua,nulli^
plumbum in catinum coniicitur,quod argentum combibat,fed id una cum
arre domini iam comemorati mercantunfi nulla,a?s ftatim perficitur.Quod
fi tale a:s in fe cotinet aliquam reni foflilem non facile liquefcentem,fiuepy<»
rites fuerit,fiue cadmia mctallica foflTiIiSjfiue lapis,ex quo coilflatur ferruitii
ad eam adiiciatur pyrites crudus facile liquefcens, Sc recrcmcnta,atc^ cx eis
cxcocflis conflentur pancs, ex quibus toties crematis , quoties res poftulat,
8c reco<flis acs confiiciatur. Attamcn Ci aliqua argenti portio in panibus fuc*:
rit,in quam plumbi impenfa facicda fit , prius ctiam id in catinum inicAum
8c liquefadum ipfam combibat.iEs uero rude minus fyncerum,quale,cum
pleruncp fit cinereum uel purpurcum,nigricat SC interdum partim cacruleu
cft , hoc modo apud Rhctos excoquitur in primafornace , cuius os femper
patet.Primus exco<fl:or(tres cnim funt)ad tantum xs rude, quantum recipi
unt uafa decem Sc otflo , quorum quodcp capax cft modiorum RomanorS
fere feptem,adficit tantam plumbi recrementorum partem,quantam capiut
cifia tria : tantam lapidis fi(Tilis,quantam comprehendit cifium unum:tanta
lapidis facilc igni liquefcentis , quanta pendit quintam centumpondrj par^
tcm: aliquam practerea particulam rameti lotura ex diphryge Sc cadmia col
!e(fii:qua: omnia duodecim horarii fpacio excoquit, coficitcp primarios pa
nes pendentcs fex centumpondia:& mifturam,ciiius dimidia pars ex sere et
argento conftat,pendentem dimidium centumpondium:atqp ea infimu ca*
tini locij occupat.In fingulis autem panum centumpondrjs incft argenti fe^
libra , Sc in terdum practciea femuncia : in dimidio mifturac centumpondio
argenti bes ucl dodrans,qua ratione fingulis hebdomadis, fi operarum di#
cs fex fuerintj cCCicit panum centumpondia fcx SC triginta : miflurae tria : irl

U % ^uibuj}

-j^g D JE RE METALLICA

quibus plerunc^ infunt argcti fere quatuor Sc uiginti librac. Alter cxcocftoi*
a primarrjs panibus feparat maximam argenti partem, quam plumbum for
bet:etenim ad dccem Sc odo centumpondia panum ex aere rudi conflatorii
addit molybdacnae &: fpumge argenti duodecim centumpondia: Iapidis,ex
quo conflatur plumbum nigrum,tria:panum durorum,qui plus argenti in
fecontincnt,quinq?:panuma*reorijfatifcentium,duo:additinfuperaliqua
recrementa,quac cum excoquereturses rude,fupernatarunt:&:particula ra^
menti ex cadmrjs confed:i : quae omnia item duodecim horarum fpacio ex^
coquit,efficitq? tot fecundarios panes, quot pendunt decem Sc od:o centUf
pondia:atq? mift:uram acris, 8c plumbi,&C argenti , pendente duodecim cen
tumpondia:in quorum fingulis ineflargcnti felibra:quam mifturam^poftis
quam conto uncinato detraxit panes,efixindit in ajneos uel ferreos catinos:
quo modo quatuor fiunt panes qui inferuntur in ofFicinam,in qua argentii
ab screfecernitur: idem excodlor die fequenti ad fccundariorum panum de
cem&od-o cetumpondiarurfusadrjcitmolybdacnar&fpumac argentidu
odecim centumpondia:lapidis,ex quo conflatur plumbum nigrum,tria;pa
num durorij,qui plus argenti in fe continent,quin(^:recrementa quac, ciim
ipfe excoqueret panes primarios, fupernatarunt : ramentum lotura ex cad*
rni^s qua; tunc fieri folent,confe(n:um:qua: omnia fimiliter duodecim hora<s
rum fpacio excoquit:atcp efficit tot tertiarios pancs, quot pendiit tredecim
centumpondia : ac mifturam acris,8«: plumbi,&: argcnti, pendentem unde#
cim centumpondia : quorum fingula in fe continent argenti trientem 8c fe*
munciam:qua,ubi conto uncinato detraxit tertiarios panes,efFundit in acre
os catinos:quarationeiterumquatuorfiuntpanes: qui,utpriores,inferunss
turin of^cinam,in qua argentum ab sere fecernitur : hocmodo fecudus ex*
cocflor alternis diebus primarios panes,alternis feciidarios cxcoquit. At ter
tius excod:or ad tot panes tertiarios,quot capiunt undecim cifia^ addit pas;
num durorum,in quibus minus argcnti ineft,tria cifia: 8c recrementa,quac,
ciim ipfe excoqueret fecundarios panes,fupernatarunt: dc ramentum lotu^!
ra ex cadmrjs^quac tijic fieri folcnt,confe(fl:um : ex quibus omnibus exco(flis
eflficit tot quartarios panes,quos duros nominant,quot pendiJt uiginti cen
tumpondia,& tot panes duros , qui plus argenti in fe continent, quot penis
dunt quindecim centumpondia:in quorii fingulis ineft argenti triens. Hos
panes fecundus exco(flor,ut dixi,adi]cit ad primarios Sc fecundarios panes
ctim eos recoquit :idem ex tot quanarijs panibus ter crematis,quot recipi;*
unt undecim cifia,conficit ultimos panes,quorum ceiitumpondium tantii*»
modo femunciam argenti in fe continet : Sc panum durorum, in quibus mi
nus argenti ineft,quindecim centumpondia: in quorii fingulis ineft argen^:
ti fextans.Hos panes tertius cxco(flor,ut dixi,addit ad panes tertiarios cum
cos recoquit , Sed ex ultimis panibus ter crematis Sc recocflis conficitur xs
nigrum. At acs rude,ex quo conficitur xs purum, quod uel paucum argenis
tum in fe continet,uel non facile liquefcit, prim(5 cxcoquatur in tertia forna
cecuiusosfemperpatet:atC]^exeofiant panes,qui fepties cremati deinde
recoquantur , Sc ex eis confletur acs: cuius panes inferantur in altcrius genc
ris fornacc:in qua fic tertid coquatur, utin acris^parte inferiore plus argenti,
... minus

CrBER NONVS. ji^

minus in fupcriorc rcmancat,quam rationc liber undccimus cxplicabit. Py
rytes autem,quia plerunqj non modo scs, fed etiam argentum in fc cotinet,
quomodo cxcoquendus fit cum deargenti uenis fcribcrcm,exporui.Scd fi
in eo argenti minimum fuerit,&: acs,quod ex eo conflatur,non facilc trada#
ri poterit,ratione,qua proxime cxplicaui,excoquatun Poftremo lapis fiffi*
iis acrofus,(iue bitumen,fiue fulfur in fe contineat,uftus excoquatur cum la*
pidibus,qui facile igni liquefcut, fecundi oeneris, coficianturcp panes, qui^
bus rccrcmcnta fupcrnatant. Ex panibus fepties pleruncp crematis 3c reco*
dis coflentur rccrcmcnta SC dupliccs panes : quorum alteri acrei funt,&: in*
fimum in catino locum occupant : atqp hi uenduntur dominis oftlcinarum,
in quibus argctum ab ccre fecernitur : alteri cum priman-is panibus rccoqui
folent.Si uero lapis fiftilis paruam abris portionem in fe cotincat,uratur,fub
pila fubicAus cominuatur,lauctur,cribrctur: rametum inde confedum ex*
coquatur:&: cx eo fiant panes:ex quibus crcmatis a-s coficiatunuerum fi ad
lapidcm fiffilcm chryfocoIla,uel cxruleum , uel terra lutea aut nigra adhac*
ferit,in quibus xs &:argcntum infunt,non lauetur, fed cominutus cum lapi
dibus,qui facile igni hqucfcunt,fecundi generis eodem modo excoquatur,.
At plumbi nigri uena fiue molybdacna fucrit,fiue pyrites, fiue lapis, ex quo
id conflatur,pIerLiq^ excoquitur in proprrjs fornacibus, de quibus fupra di
xi,fed non minus facpe in tertia,cuius os (emper patet. Focus Sc catinus con
ficiuntur cx puluere,in quo parua quacdam fquama; ferri portio ineft:recre
menta ferri potiflimum talis uenx additamentum funt:quorum utruncp fo
lertcs excocflorcs utile arbitrantur,&: e re dominoru efte : quod ea ferro na*
tura fit,ut nigrum plumbum in unij cogat ♦ Si molybdacna uel Iapis,cx quo
id conflatur,cxcoquitur,mox e fornace in catinum effluit plumbum : quod
rccremcntis dctradis cochleari hauftum eflFunditunfi uero pyrites,primd e
fornace, ut Gofelaria? uidere licct, in catinum defluit liquor quidam candi^
dus,argento inimicus dC nociuus: id enim comburit:quocirca recrementis,
quae fupernatant,detrad:is effijnditur: uel induratus conto uncinato extra*
hituneundem liquorcm parietes fornacis exudant:dcinde ex fornace in csLfi
tinum defluit ftannum , hoc eft miftura plumbi nigri cum argento : de quo
ftanno prius detrahiJtur recrementa,non raro, ut nonnulli pyritac funt, can
dida,poftcrius pyritsc panes,fi quos habet:in his aliqua scris portio folet in
cfl!e:fcd quia pcrexigua 8c fyluac carbonum copiam non fuppeditant,acs ex
ipfis non conflatur » Ex ftanno aiit in catillos ferrcos infufo,itcm fim panes:
qui,cum in fecunda fornace coquuntur, argcntum fcparatur a plumbo : qd
partim in (puma argenti,partim in molybdacnam mutatunex quibus in pri
ma fornace recocflis conficitur plumbum dcpauperatum: nam eius centum
pondium unam tantummodo argenti drachmam in fe continet:cum anteaj*
quam argentii ab eo fepararetur in eius ccntumpondio argenti plus minus
uncia; tres inerant. Sed lapilli nigri Sc cacteri,ex quibus conficitur plumbii
candidum,excoquantur in fui generis fornacibus:quae anguftiores qua re^
liquac fornaces efte debet,ut ignis paruus,quem poftulat uena,paretur : fed
aItiores,ut anguftiam fua altitudine copcnfent : 8c fere eade capacitas , quae
aliarum eft fornacijjfiat: fupcrius a fironte claufac fint,ab altero latere pateat^

E 3 Scad

^^9 DB ^^ METALLICA

&C ad iprum gradus habeat : nam cos ad fronte propter catinos hahere non
poflunt : quibus gradibus exco<florcs afcendentes lapillos in ipfas confjci*
antrcuiufq? fornacis fiindum nuUo puluerc, ex terra Sc carbonibus cominu
tis fe>fto,paretur,fed in. ipfo officinse folo faxum arenarium non nimis duru
locetur: & quidem paululum decliue : quod longum fit pedes duos & do*
d«antem,latum totidem pedeSjCrafTum pedes duos: quato enim craflius fu
crit^tanto diutius in igni durat. Circum id quadragula fornax alta ad pedes
octo uel noucm futura exiruatur ex latis arenarrjs iaxis ucl ex iftis uiHbus,
6u2c natura de diucrfa materia compofuit: interius undicp arquabiUter luto
oblinatur,ut pars caua fuperius fiat longa pedes duos,lata unum , deorfum
uerci uerfus paulo minus 8c longa Sc lata : lupra eam duo fint parietes:intcr
quc s fumus cx fornace afcendat in folari) pauimcntum, atcp f andem pcr an
ourtum teifli foramen elucletur . Saxum autem arenarium iccirco in fundo
fornacis decliue locetur , ut plumbum ex lapillis conflatum per os fornacis
in catinum defluere poffit.Quoniam uerd excoAoribus acri igni opus non
el^ncc necefTe habent follium nares in aeneam uel fcrrcam fiflulam imponc
rc, r«:d tantum in muri foramen» Attamen folles poil:eriore parte altius collo
ccatur,ut naribus fiatum reAa uerfus os fornacis cxpirent : ut uerci no acre,
nares latse fint:acrior cnim ignis ex lapillis nigris plumbum conflare non fo
let, fed eos coficcrc 8c in cinerem mutare; prope gradus faxum ponatur ex*
cauatum:in quod coijciantur lapilli nigri excoquendi: quorum quoties tot
in fornacem excodlor inrjcict,quot batiilii ferreum capere poteft:, toties Cu*
perinriciat carboncs:qui omnes prius in uas conie(fii,& aquis abluti ab arc#
nis atcp lapillis,fi qui ad eosadhajferint,purgentur:ne fimul cum lapillis ni*
gris liquelcentes os obflruant,& plumbi liquidi ex fornacc effluuiu fiflant:
os fornacis femper pateat: ante quod Ht catinus paulo femipede aItior,Iontf
pus dodrantes duos,latus unum. In eum luto oblitum ex orc influit plum^s
bum:ad cuius catini alterum latus (it humilis murus:Iatior dodrante,longijs
or pede,in quo puluis carbonum iaceat:ad alterum,ofFicin3E folum decliue,
utcocomodiusrecrementadefluere 8c detrahipofIInt:quamprimumaijit
plumbum cx orc fornacis in catinii defluere cocperit, excoiflor partem pul*
ueris a muro in cum detrahat,ut a calido rccremcnta feparentunutc^ co co*
tegatur,ne pars ipfius calore refoluta cum fumo euolct » Si uerd poft dctra^
(fla recrementa puluis totum plumbum no conteget , eius plufculum rutro
detrahat:idem faciat ciim os catini, quod conto reclufit ut plumbum in alte
rum catinum rotundij,item luto obIitum,cffluere poffit,rurfus luto uel pu<:
ro,uel cum puluerc carbonum permifto , obftniet . Habeat etiam exco(fi:or
in promptu fcopas,quibus uerrat parietes,qui funt fupra fornacem : ad eoa
cnim Sc ad folarf) pauimentum aliqui minutuli lapilli , ut excocflor diligens
Sc experiens fit,partim cum fumo adhserefcere foIet.Si quis ucrd harum rc#
rum non fatis expertus,lapilIos,qui pleriicjj triplices funt,maiufcuh fcilicef,
mediocres,minutuIi,fimuI excoxerit,domini non exiguam plumbi iatfturS
fecicnnetenim antea quam maiufculi uel mediocres liquefciji , minutuli ucl
cxuruntur in fornace,ueI ex eo euolantes no modo ad parietes adhacrcfcut,
led etiam in folarij pauimentum decidunt: quos dominus officin;p, ucnarii

dominis

L.IBER NONVS. 53!

dottiinis fuo quodarh iure abripitrqua dt? caufa cxpcrientifTiinus quifcp cx*
cddor alios fcparatim ab ali-is excoquit:8(: quidem minutulos in latiore for
nace:mediocrcs,in media:maiufculos,in anguftiorc. QLunctiam cum minu
tulos excoquit,ieni follium flatu utituncum mcdiocres,mediocri: ciim ma^
iufculos,uchcmenti.Nam fi primos excoquit, lcnto igni indigct : d altcrosj
mcdiocri:fi tcrtios,acri . Multo tamcn minus acri qu^m ciim ucnas ucl auri
uel argcnti,uel acris excoquit. Ciim autcm in hoc laborc continenter tres di
es Sc noclcSjUt Hcri foletjexcotflores opcram cofumpfcrint , lapillorum min
nutulorum maius pondus conflare poflTunt^quod cito liquefcant:maiufcu^
lorum minus,quod tarde : mediocrium mediocrc,quod mcdio modd fe ha
beant:qui tamcn in fofnace,mod6 latiore,mod6 mcdiocri,nunc ucro angu
ftiore non fa(fla,lapillos omnes cxcoquunt,hi, ut magnum damnilm no fa*
ciant,pnm6 in eam minutulos inijciijt, deindc mcdiocrcs, tum maiufculoSj
poft:rem6 non fatis puros:atc^,ut conUenit,folIium flatii immutant.Ne ue^
r6 lapilli prius ex magnis carbonibu^i, in fof naccm iniecflis, deuoluantur in
catinum quam cx cis plumbu confletur^excoiflor paruis utitur : atc^ primo
tales carboncs,aqua madefad:os,inrjcit in fornaccm, dcinde lapillos, tum i*
terum ac fjcpius uicifRm carbones et lapillos.Sed lapilli coUccfti ex materia,
quae dicbus arftiuis in fofla , in quam immittitur riuus, lauatur, hybernis in
laminam ferrcam foraminum plcnam conie<fta,ixcoquanturin fornace pal
mum latiore quam ca eft in qua minutuli lapilli,eX tcrra effx)flGi , conflanturr
fed ad cos excoquedos ueherrtentiore flatu folliUm, 8>C acriorc ioni opus eft
quam ad maiufculos excoquendos, Verum quicuncp lapilli coquuntur j fl
prius plumbum ex fornace effluit,multiJt cx eis conficitunfi recrementa,pau
cum. Cum ipfis enim permifcetur : quod tunc accidere folet, ciim lapilli uel
minus pun,uei ferrugine,qu2e iatis cremata non fuit, infedi in fornacem co
iedli fuerintjUel plurcs quam oportet:tunc enim,quanquam puri funt & fa*
cileliquefcunt,fimul cum recrementis, cum quibus mifcentur, aut cffluuntj
autirt fornace adeo fubfidunt,ut munere excoqucndi neccfl^ari^ intcrmifllo
refiringcnda fit . QLiotics aiit recrementa de plumbo per decliue offidnx fo
Iumdefluxcrint,&rrutrodetra(flafijerint,totiesoscatiniaperiatur,8(:plum
bumderiucturinalterumcatirtUmrquod quamprimum effluxerit osluto
cum puluere carbonu permifto rurfus obtur^tur . In hoc catino prunae in^
fint,nc plumbum mox effundendum refi"igefcat:e;< eo,fi tam impurum fue*
rit,ut opera inde formari non poflfint, effiifo conficiantur panes recoquen*
di in foco,de quo paulo poft dicAm:(i purum,ftatim acrex hmiridc craflic fu
pcrfiindatur prius recflis Iincis,deinde fuper eas tranfuerfis u t cancclli fiant:
quorum finguli ferro fignatorio in eos imprefto fignentur , fi plumbum ex
lapillis effoffis conflatum ftierit , unum tantummodo fignum , magiftratus
fcilicetimprimifolet:fiexlapillis{bla lotura colIediSjduo magiftratus Sc
flirca^qua lotores utuntuntum cx id genus cancellis plerunc^ tribus ligneo
malleocompacflis&Ccoagmerttatisformcturuna mafl[a , Recrementa uero
detratfla mox batillo ferreo conijciantur in lacufculum cx una arbore caua*
tum,& agitata purgentur a carbonibus: tum exempta cotundantur mallco
ferrco quadrangulo:deinde cum lapillis proxime coquendis recoquantur»

B 4 Sed

j^i DE RE MBTALLICA

Scd quicJam recremeta ter uda pilis fubiecila tundunt,terc^ recoquut : quo*
rum adhuc humidorum Ci magnus aceruus fuerit co(ftus,ex eis paucu plunt
bum propterea conflatur , quod mox liquefacta rurfus ex fornace defluant
in catinum.Sed lutu &glare2c,quibus tales fornaces incruftantur, item cad
mia^, quia non r^io concipiunt lapillos prorfus non liquatos uel femiliqua
tos>,& pkimbi puttas combibunt,pihs udis fubie(fla tundantur: quo modo
lapilli prorfus non hquati per cancellos effluunt mi canalem,&: ut reliqui la*
pilli lauantunfemiliquati uero dc plumbi guttx cx cap(a exemptae primum
cribro,in quo no exigua earum portio reman€t,lauentur:deinde in area,lin
teis extenfis contcdia . At fuligo ad partem camini,qua: fumum emittit,ad#
hacrefcens, quia etiam ipfa facpius in fe cotinet lapillos minutulos , qui cum
fumo ex fornace euolarunt,in area iam di(fta,& alterius canalis lauetur : ue*
riim plumbi guttx Sc femiliquati lapilli, quos lutum & lapides , quibus in*
cruftantur fornaces,combibcrunt,atc^ reliquia; plubi, cx utroc^ catino ex*
empti,(imul cum lapillis excoquantur . Ciim autem lapilli nigri tribus dies
bus 8c totidem no<fiibus in fornace,ficuti fupra diJci parata,exco(fli fuerint,
nonnullx particulac faxOrum,ex quibus fornaJc eft extru<fta,igni labefacfla*
tx dccidunt:quare follibus fublatis fornax pbfteriore parte perfringatur,et
cadmia primo malleis decutiatur , deinde fornax interius tota eorundem fa
xorum ^lareis,ad id aptatis,8d luto rurfuS acquabiliter incruftetunfaxum e^*
tiam arc"narium,in folo fornacis IocatUm,fi fecerit uitium,eximatur,8<: in eLc
us locum reponatur alterum ; quod ei fupcreft,exco(flor acuto malko ref*i
cet atc^ aptct» r?

Tormx A. EiwoJ B, Cdtimi C, tmos D, Recrc-
menta E. Rutrm T, AltcrcatintiS G, Ttrietescmi*
ni H. Scpprf I. Laminaarea K, CanctUi L*
terrm fignatorim M. MalleHS N»

Ali)

L I B E R N O N V S

333

Ali) ad murum extruunt duas fornaces, iam a me defcriptis prorfus afli-
miles,8<: fupra eas teftudine; quamurus dC quatuorpilse fuftinet, per cuius

teftudi*

554 ^^ ^^ METALLICA

tcfi:u<3i'nis Foramina fumus e fbrnacibus afcehdit in latam camcram, d, qui
fupra de{cnpfi,fimiIem,niG quod in utroc^ latere habeatfencft:ram,oftio ca
reat.Excodores enim fijliginem abfterfuri primo gradibus , qui funt ad la*
tera fornacum a{cendunt,deinde fcalis per teftudinis foramina, quae funt fij
pra fornaces,in cameram,ubi fuliginem abftergunt , eonuerrunt , in alueos
colIigunt:quos alius alio deportandos 8c effundendos tradit: ea camera eti
am ab altera differt caminis : quos duos habet domi ufitatis non diflimiles:
hi fumum,qui per fuperiorem partem cpcameratam elu<flari non poteft^re*
frad:um 8c repercuffum cxcipiunt,& inanem plumbi tandem emittijt: nam
plumbum calore ignis refolutum &in cinerem mutatum,atc^ lapilli minuo
tuli cum fumq euolantcs in camera remanet,aiitad laminas aereaSjquxfunt
in camino adhaerent,

lorntcei A. CrftJMJtf propjor/orwrfd B. EIhsoj t*
KltcTcitimi D. Pil<e E, Cimen F. lenejkr^ 6»
Crmim H» VisiHijuociThonesihhimtiir i»

Sipluiia»

LIBER NONVS.

Siplumbumcandidum adeo flierit impurum,ut, cum malleo pcrcuf*
fum ducitur,rimis fathifcatjftatim ex eo cancelli non fiuntjfed pan es , ut fu*

pra dixi.

53^

DE RE METAL L I C A

pra cJixf,qui in foco dcnuo cocli purgantur . Is conftat ex faxis arcnarr^s nic
diam cius partcm Sc catinii uerfus paululum decliuibus, & qua coniungun
tur luto oblitis : in eo utrinqp arida ligna uicifTim re<fla dC trafueria collocan
tur,item in medio crafliofarquibus imponuntur plumbei panes quinc^ uel
fex,qUi c^ntumpondia circiter (cx uniuerfi pendunt:hi lignis incenfis ftillat
plumbo,quod continentef defluit in catinum,qui in ofKcinas folo eft : in cU
ius catini ftindo plumbum impurum fubfidet, purii fupernatat:utruhc^ mi
giftcr cochleari haurit:fed prius ptirUm haurire poteft:ex quo aerea; laminae
cralTsc fuperfufo cfFicit canceIlds:poftef ius impurum,ex quo panem.Difcri
m en aut^m quod inter ea eft dum ?t hauf it Sc efFundit fluendi facilitate atq^
dif^icultate dignofcit: cacellati centijpondiij pluris, in panis figura formati,
minoris ueditur . Nam.preciij illius, preciii huius aureo nummo fuperat,ex
cacellis quinc^,quod alfjsleuiores fint, ligneo malleo copad:is Sc coagmen
tatis formatur una mafla , dC ferro fignatorio j in ipfam impreffo, fignatun
Qiiidam nullum in officinx folo catinum, in quem defluat plumbum^ faci#
unt,fcdin ipfo foco : ex quo ma^ifter carbortibus remotis plumbum hau#
ftum iamin^ a^reac fuperfundit . Purgamenta uerd,quaE ad ligna 3c tar bois
nes adha2rent,coIIe<fia in fornace recoquuntuf,

lcocns A. Catims B, Ligna C, PanesD^ Cochlearc Ei. AercaUmina F» Cancelli
G. Terrum fignatoriu H^ MaUeusligncus I. Maffa flumhi cancellati '^^Batillu L.

Quidam

LIIERMOMTS jj^

QuidamucroLufitanicxIapillisnigris plumbum candidum in paruis
f«rnacibusconiTlarefoIent.Vtunturautemfollibusteretibusecono fadis;
quibus priorc parte eft orbis ferreus, poftehore lioneus : iri illiUs foramine
naris cft inclufa,in huius mcdio foramen fpiritale: fuperius autem manubri
um uel an(a,qua follis teres didudus accipit auras,comprefliis cafdcm rcdis
ditris intcr orbcs habet aliquot annulos ferreos, ad quos corium fic cft affi*
xum,ut tales finus fiant,qualcs uidcntur in his latcrnis chartaccis, qua: com
plicari pofTunt.Cum autem iftiufmodi follcs flatum uehcmentem no expi*
rent,atcp tardius diducantur 8C coprimantur, cxcodor toto die paulo pliis
quam dimidium plumbi candidi centumpondium conflare poteft»

Yorndx A. follfj b. Orhisferrm C. Utris D* Orhislignm E,
lormenffiriule F. Minuhrium G. Anft H* Annuli U
Mnfftc flumhicdniidi K.

At ferri uena,cui praccipua bonitas,cxcoquatur in fornace,qu£e {ecundse
fere fimiUs fit:ctenim focus cxiftat altus pcdes trcs Sc dimidiii, latus &: lon*
gus ad pcdes quinq^:in cuius mcdio fit catinus altus pedem,latus fefquipe*
dcm.Quanqua altior uel humiIior,atcp latior uel anguftior efte poteft, pro
ut cx uena plus minusue ferri conficitur . Magiftro certa uenjc ferri meniu*:
ra dctur,fiue ex ea ferrum multum fiue paucum CQflarc poflTit ; is operam&

F lab«S^

5^g DEREHETALLICA

rem in hac re infumpturus primo in catinu confjciat carbones, atcp ipfis tan
tam fcrri uenam c5minutam 8c cum calce, aquis nondum reftin<fla , permi^
ftam infpcroat , quantam batillum ferreum capit.Tum iterum ac facpius 8C
carbones inr|ciat,&I eis uenam infjjergat: & quidem ufq? dum aceruum dea
menter aftlirgentem conftruacquem tandem carbonibus incenfis igni,foI=*
lium, artificiofe in fiftula collocatorum , flatu ad ardendum excitato , exco^
quatrquod opus perficere poteft modo horis o(flo,modo decem, nunc ue;*
ro duodccim.Nc autem ignis ardor ei faciem, ut fokt,adurat, tota pileo tc;«
0at : cui tamen fint foramina per quac cernere Sc fpirare pofTit : ad fornacem
fit pcrtica,qua quotics res poftulat , poftulat autem ciim folles nimis acrCm
flatum infpirant,uel ipfe uenam rehquam Sc carbones adrjcit, autrecremen
ta detrahit,fores canalis,per quem aquac defluunt in rotam,axcm,qui folles
comprimit,mouentem fiftat,uel uerfari permittat:quo fane modo ferru co=s
fluitj&mafTa pendens duo triaue centumpondia, pro utUena ferri fueritdi
ue^,poterit confici:mox magifter uiam recrementorum conto aperiat:qua2
cum tota defluxcrint, maflam ferream refrigerari finat : poftea ipfe 8>C mini^
ftri trudibus ferreis comotam de fornace in terram dei^ciant: eamcp marcutf
lis lianeis,quibus manubria fint tenuia,fed quincp pedes Ionga,percutiant,
ut 8c recrementa, qucc adhuc ad eam adhscrefcunt^decutiant, ac ipfam adu#
nent fimul 8c dilatent.Etenim fi ftatim incudi impofitam percutiet magnus
malleus ferreus,ab axis,quem uerfat rota,dentibus fublatus,diflipetur: atta
men non multo poft forcipibus fublata, Sc eidem malleo fubiecfla acuto fer
ro in partes quatuor,uel quincp,uel fex, prout magna fiicrit aut parua, {ecefi
tunex quibus in altero camini foco recodis^&rurfus incudi impofitis fabril
formant maflas quadranguIas,uomeres,canthos,fed in primis bacilIa:quo*
rum quatuor,aut fcx,aut od:o pendunt quintam cetumpondrj partem: atc^
ex his dcnuo uaria inftrumenta confici folent» Ad quancp autcm rmrfleiper
cuflionem adolefccns cochliari aquam in candens ferrum, quodformantfa
bri,infundit:atqp hinc eft quod percufliones tam magnum fonum edunt^ut
longc ab officina audiatur . Mafla autem de fornace,in qua ferri uena excos:
quitur , deie^fla in catino remanere folet ferrum durum , 8c quod difEcuIter
ducitur : ex quo cofici pofTunt pracferrata piloru capita,5<: durifrima quecc^
opera, -

Vocus A, Aceruus B» Vittrecrementorm C, ^affa D,

Uarculilignei E; M<tIIew F, lncu$ G,

Scd

LIBER NONTS.

339

Sed ad fcrri ucnam,quac uel xrora cft,uel co(fla difficultcr liquefcit,maio
re opera dc acriore igni nobis opus ej(l; etenim du$ parteSjin quibus metal^

r » lum

DB RB HSTAtLICA

Ltlineft non modo i reliquis,quar nullum in fe continent mctallum opOf
t^rTcernere S>C pilis ffccis frangererfed & urere , ut alia metalla atcp fucco.
no Los exhalent : &lauare,utleuia qua:9 ab eis feparentur.Excoquantur

nerd in fornace primae affimili^uerdm multo amphore dc altiore ut multam
urnam multos^ carbones continere poffit : nam partim uenae fragmentis,
au^ maiora nuTe non ant -partim carbonibus compleatur : quas res exco*
Sores pradibus,qui fint ad alterum latus fornacis,afcendentes iniiciant.At
cx tali lenamodd femelmodd bis codla conflatur ferrum quod idoneum
cftutinfocofornadsfeTrari3erecalfiat,&:magno illomallco fcrreo fubi«*
<aum dilatetur,at9 ferro acuto in partes fecetur,

r»m«c A, Qrtitti !• rm C Ctrhnts D,

Atafi

I,rBER NONYS.

34t

At ars hoc modo ferru igni Sc additamentis perficit , &: ex eo ef^ict scie,'
qua Grseci goiJLtenoc nominant.Eligatur ferru,quod ad liquefcendii rfl- aptiJ:
^ F 5 8<:p:sc-'

c54i ^^ ^^ MBTALLICA

Sc prsctcrca durum,atc^ quod facilc duci poteft.Nam ctfi ex uenis,quae ipfi
cum alijs mctallis communes funtjConflatum liquefcat, tamen aut molle eft
aut fraaile.Tale ucro candcns primo in minutas particulas fecctur , &: cum
lapidibus liqucfccntibus cominutis permifceatur : dcinde in foco fornacis
fcrrariaj fiat catinus ex eodcm pulucre madido, cx quo fiunt catini,qui funt
ante fornaccs in quibus uena; auri ucl argcnti cxcoquuntur : cuius latitudo
fit ad fcfquipcdcm,aItitudo ad pedem.Follcs autem fic collocentur,ut uen#
tum medio catino pernarem infpirent: tumcatinus totus optimis carboni*
bus complcatur Sc circumcirca ponantur (axorum fi"agmenta,quac ferri par
ticulas 8c carboncs fuperfufos coerceant : fed quamprimu carboncs omnes
arfcn'nt,& catinus excanducrit,foIIes uentum infpirct, atcp magifter fenfim
infundat tantam ferri Sc lapidis liqucfcetis mifturam,quanta fibi infunden*
dauidebitunin quam, cum Iiquefa(ftafiierit,mediam quatuorfcrri maflas,
quarum fingulcc pcndat libras triginta, imponatr&T acri igni quinc^ uel fex
horis coquat, &baciIlo immiflb fcrrum liquatij fa:pius agitct, ut eius tcnu*
iiTimani quancp particulam maflarum parua foramina combibannquzc par
ticulx fua ui cofumunt Sc dilatant craffas maflarum particulas : qua? mollcs
Sc fcrmento fimilcs fiunt.Poftea mapiftcr miniftro adiutus mafTam una for
cipc cxtracflam incudi imponat,ui malleus a rota uiciflTim fublatus ct dcmiftf
fus ipfam dilatct : quam confcftim adhuc calidam in aquam inrjciat&T tem*;
peret:tempcratam rurfus incudi imponat , camcp codem malleo pcrcuflam
frangat : mox inipicicns fi^agmcnta c5fideret,utrum aliqua ex parte ferrum
adhuc appareat , an totum quodammodo Gt dcnfatum Sc mutatum in acie,
Deindealiamatcpaliammanamforcipeprehenfam&extradiam in partes
fecet, tum mifturam rccalfaciat, SC ad eam addat recentis partem : quse Sc in
!ocum illius,quam combiberunt maflTa?, fuccedit, Sc uircs eius, quac reliqua
fuit,reficit,8<f maflarum particulas,rurfus in catinum impofitas, facit purio:*
res:quarum quancp,ut primum excalfad:a fuerit,forcipe prehenfam malleo
fubiiciat,8<:in bacilli figura formet. Quod,cum adhuc cxcandcfcit, in fi-igi*
diflimam aquam profluente,quac prope fit,ini)ciat : quomodo repente den
fatum in meram aciem uertitunquae ferro eft multo durior Sc candidior.

Catinus A, loWes B, lorci^s C» MaWm D. Jlmen E,

Reliquoa

LIBER NONVS.

343

Reliquoru aut metalloru uenac in fornacib. no excoquiitur, fed argeu ui
uijUt etia ftibii,in olIis:pIubi cinerci, in canalibus, Sed primo dica de argeto

F 4 uiuo;

344 DEREMETALLICA ,

Uiuotid inlacunis, in quas ex uenis fibrisc^ confluxit , repertum colIfgatXir:
aceto faleq? purgctur:in linteum lino xylino contextu, uel in alutam infiin*
datur : per quam complicatam Sc comprcflam argentum uiuum penetrans
purum in ollam uel patinam fubie(flam delabitur + Vena uero argeti uiui in
ollis cxcoquitur binis uel fingulis:fi in binis,ruperiores figura non multum
diilimiles funt uitreis ampullis,in quas urinsc, medicis inlpecHrandac, infiin^:
di folent^continuo tamen red:a rurfum ucrfiis anguftiores : InFeriores uero
fimiles fijnt catillis,in quibus uiri uel mulieres caieos conficiunt:fed utrscc^
utrifcK maiorcs.Inferiores ufcp ad margiries in terra,uel arena,uei cinere de*
fodere oportct,in fuperiores uenam in particulas fi-ad:am inriccre,eac]^ com
pletas obturare mufco,^ inuerfas in ora inferiorum imponcre, qua coniun
ountur oblinire luto,ne argentu uiuu,quod in eas confi.igit,exhaIet,Quantf
quam funt qui,propterea quod defiafTa: fint, nihil tale metuentes eas no pb
linunt : quicp glorientur fe non minus argenti uiui pondus conficere quam
eos qui ipfas oblinunt : ucruntamen obhtac luto ab exhalando magis tutac
funt : quo (ane modo feptingenta ollarum paria in fblo ucl foco collocen*
tur,& undicp miftura,qu3c conftat ex pulucrc terrac cominutac , dc a carbo#
nibus refoluto ^ circumfundantur,ut ex ea fuperiores palmum modo cxteti
ad utruqj foci latus faxa prius pofita fint,eis'c^ fuperimpofita tigna ^ quibus
operarr) longa ligna inrjciant tranfuerfa . Etfi uero ligna no attingunt ollas,
aCris tamen ignis ardor eas calfaciens argetum uiuum caloris impaticns per
mufcum in ollas inferiores defiuere cogit. Nam (i uena excoquitur in fupe*
rioribus oIlis,de eis,qua datur exitus,fugit in inferiores:fi contra in inferioi:
rlbus,fcrtur in fuperiores,ucl in.opercula,qux fimul cum uafis cucurbitinis
ollarum fupcriorum locum obtinet . Scd ollaE,ne uitium faciant, ex optima
aroilla finqantunfi cnim uirium feccrint,argentum uiuum ex eis una cum fu
mo cuolat:qui fi magna dulcedine odoratum comoucrit,idipfum confumi
fiqnificat.Quonia uero is dcntes mobiles efficit, excodiores 8>C caeteri aftan
tes huius mali admoniti tcrqa obuertunt in uentos,qui fumum in contrari*
am partem pcllunt.Etenim olTicina circa frontem atc^ latera patere, Sc uen<s
tis cxpofita efle dcbet:talcs aute olljr,fi cx sere caldario facflac fuerint,in Ion«s
gum tepus in igni poterunt durare» Ha:c ratio uen*c argcnti uiui excoquert
dx plurimis eft ufitata.

tocusariens A. Ligna B, tocusnonariensin^uo olltt
funtcollocatne C. Srrxa D, Ollarum ordina £*
Ollce fu^eriores I» OlU inferi^res G»

Simili

LIBER NONVS.

54?

Simili modo ftibfj uena , fi reliquorum metallorum expcrs fuerit , cxco^s
quitur in fuperioribus ollis : quse duplo funt maiores quam inferiores.Sed
quantae illac fuerunt,ex panibus cognofcitur: quibus non omnibus in locis
idem eft pondus : nam alibi conficiuntur pendentes fex libras, alibi decem,
alibi uiginti : cum exco<flor in eo labore operam confumpferit,ignem aqua
reftinguit : opercula de ollis remouet:circum Sc fijper eas terram,cum cine*
re permifta,conrjcit:panes,ubi refirigerati fiierint,ex ollis eximit. Altera ue^
ro uenas argenti uiui excoquendac ratio haec eft. Ollac uentrofac in fuperio*
rcm fornacis quadrangulas partem patente impofitae uena cominuta com*
plentur,atcp operculis, quibus fingulis eius tintinabuli, quod uulgus cam*
panam nominat,figura eft ac naris oblonga,teguntur & oblinuntunfingUi»
la uafa fid:ilia,quaj parua funt,8<!: in cucurbitac figuram formata,binas narcs
recipiunt,itemcp obliniitur: mox aridis lignis in inferiore fijrnacis parte col
Iocatis,&: accenfi s uena coquitur,donec omne argentum uiuum in opercu*
lum , quod fuperioris ollae loco eft:,feratur : id deinde ex naribus defluenj,
uafa fidtilia cucurbitina recipiunt.

OlU A» O^ercnU B, Nrfrif C» nfa flMUi cHct(Thititt€ D.

Ali)

DB RB METALLICA

Alii conclaue concameratum extruunttcuius folum pauimentatum fad^
unt medium uerfus concauum , Sc in muro eiufdem conclauis craiTo forna*
ces,quarum ora,per qua? in eas ligna imponutur,exteriore ipfius muri par*;
te funt:fornacibus ollas fuperponunt,& cas uena cominuta compIent:circa
ucro ollas fic fornaces undicp lateribus luto conglutinatis claudunt,ut nul*
lus fiimus elucflari poflit : fed eum totum cuiufcpi fornacis os emittat,Dein#
de inter teitudinem Sc pauimentum collocant arbores uirides: tum oftium
claudunt,8<: feneilellas ipecularibus obduCunt ^ atc^ fic undicp mufco 8>C Xia
mo obturant, ut conclaue nullum argentum uiuum exhalare poilit : poftea
lignis accenfis uenam coquut:qu3e tandem exudat argentum uiuum: quod
caloris impaties,frigoris amans in. arborum folia , quibus refi^igeratoria uis
cft,fertur.Excodor,cum opus perfccit,ignem reftinguit, Sc omnibus refi-i:?
geratis oftium &: feneftellas recludit,at<^ colligit argentum:q«od,quia gra
ue,magnam partem fua (ponte ex arboribus decidit : bc in cocauam foli par
tem coniiuit; attamen fi totum non deciderit arboribus commons decidetr

Confl4«f A, 0^'mm B» Fenr/tfII<f C. Orafomacum D,
lornax ^mUs in concUui £, Oli<e f .

Quarta

L I B E R

N O N V S.

347

i Quarta ratio uenac argenti uiui excoquendsc ita fe habet, Olla maior fu^
per tripodem ftatuta,completur uena comminuta : cui fupcrfunditur arena
ucl cinis duos digitos craflus ,& tunditur : mox huius oila: ori alterius ollac

. minoris os imponitur,& luto obturatur,ne fpiritum emittat : uena i^^ni co;«
<fta exhalat argentum uiuum : quod per arenam uel cinerem penetrans fer^
tur in ollam fuperiorem : ubi in guttas concrefcens,recidit in arenam uel aV

rlierem : quo lauato, argentum uiuum colligitur»

Ollamiior A» MiMor B» TrifKS C» Yat
in jHo Umwmm V*

Quinta

14«

CB RB METALLICA

Quinta ratio eft quartae non multum diffimilis : etenim in locum ollarS
eWx.Ciuc uafa item fidilia reponuntur:quorum fiindum eft anguftii, os am
plum:cafere compIenturuenacomminuta:cuifimiliter fuperfuriditurd*
tiis duos digitos craflus Sc tunditur. Vafa uero teguntur operculis digitum
craflfis,& interius fpuma argeti liquata obdu(flis:quibus lapis grauis Sper*
ponitunuafa in fornace collocantur : in quibus uena codla fimili modo ex*
halat argentum uiuum:quod fiigiens calorem fertur in opercuIum:ubi coit
gelatum reciditin cinerem: quo item lauato argentum uiuum colligitur*

Olla A, OfercUU B, LrffiJcs C* lc»rn»x ©«

Hia

LIBER. NONYS.

^49

His quinc^ rationibus argentum uiuu confici potefi::quarum nulla fper^
nenda 6c rcpudianda eft: ueruntamen,(i fodina magnam uenx copiam fup
peditat,primacfi:expediti(Iima&:utili{rima:quodmuIta uena fimul Cmc
magno impendio excoqui poflit.At plumbum cinereum ex fiji oencris iie;s
nis argenti expcrtibus,conflatur uari)s modis.Primo fouea in folo ficco fo^
ditur,6c: puluere carbonum iniedo pilis tunditur : deinde carbonibus can*
detibus ficcatur: mox fouesc ligna fagina lata Sc arida fuperponutunatq; in
ra plumbi cinerei uena conrjcitur : quamprimum autem ligna incenfa arfe;*
rint,uena excalfacla ftillat plumbo in foueam defluente: cuius panis refirige
ratus ex ea cximitur: quoniam uerd lignis igni aduftis fxpe carbones,inter
dum recrementa decidunt in pIumbum,quod fouea concepit, &:ipfum fad
unt impurum,rurfus liquefaciendum edin aliquo catino,ut panis purus fic
ri pofiRt: quam rem nonnulli confiderantes foueam in dccliui loco fodiunr,
8C fub eo catinum,in quem plumbum ex foiiea ftatim cffluens manet purii:
atcp inde cochliari hauftum infundunt in ferrcos catillos luto intcrius obli*
tos , Sc cx eo conficiunt panes .Talcm autem foucam planis lapidibus ftcri*
nunt,eorumc]jcomiflruris,neIiquidumpIumbumforbeant,Iutumcum pul
uere,ex carbonibus cominutis facflo , permiftum illinunt. Alrj ucnam iii
canalcs,e piccaftris fac'tos,&: loco decliui pofitos,cum lenis uentus flaucrit,
inrjciiit,6<: lignis paruis fupcrimpofitis 8c incenfis coquut:quo modo plum
bum cincreum liquatum ex canalibus defluit in fubieAam foucam . Fvccrc*
inenta uerc),fiuelapides , croceo colorein eis,ut etiain lignis latis fouex (ii^

Q perpofitiSi

3?0 DB RB JWETALIrlCA

perpofitis,remaiient:qin fpfi quoc^ diuenduntur,

Toueamlignafuperpfitafunt A, Catinus B. Cochliare C. Catinus
ferreus D. Panes E, inanisfouealafidihusjirata F, Canalts G, Fa
«f^<rrfM<tlj!7Ki/«tiea« H» Ugfla farua canalihus fu^er^ofitt I, Vf«rM5 if.

• L 1 B E.R . N O N V S. ^51

: . Alr) ucnam in fcrreis catillis cxcoquunt hoc modo, Arida,&: quidcm exi
oua,lignainlatcrescirciterferquipcdcmintcrrc di(l:ant(;s uicilTim rcda 3c
tranfuerfaimponunt&incendunt:adquacapponunt catillos fcrrcosluto
intcrius oblitos,&: uena fracfla plenos . Itacp ciim uentus acris ignis flamma
perfert in catillos,tunc uena ftillat plumbo : quod ut conflucre pofTlt , ucna
jTorcipe agitatunquam primum autcm confjciunt cam omne plumbum exu
daflTc^catillos forcipe prehendentcs auferunt , 8C plumbum in uacuos catiU
los cffundunt : atqj fic cx multo una confufo panes efficiunt. Ali) uenam,
cum qua cadmia non eft mifta , excoquunt in fornace fcrraria; fimillima : in
cuius fouca catinum ex tcrra cominiita,&C cum pulucre carbonum pcrmifta
faciunt : atcp in eum conrjciunt uenam fra(fl:am, uel cius ramcnta lotura col^
lc(fla,cx quibus plus plumbi conficitunfi uenam,eam una cum carbonibus
& paruis lignis aridis cxcoquijt:fi ramenta,cii carbonibus tantum : utrancp
ucro materiam,Icni follium flatu . Catino eft canaliculus, per quem liquidil
plumbum defluit in catinum fubie(flum,at(^ ex eo fit panis,

LigM A, Ldteres B. Crfrilli C. ForntfX D,
Ctttims £. Canaliculus F. Catimsfuhie^HS G,

^7

Alrj in tumulo, e fodinis egefkoySc ucntis cxpofito focum confl:ruunt,'a1
tum pedem , latum pedes tres , longum quatuor Sc dimidium : eumc^ qua;*

G i tuor

35i

DE RE METALLICA

tuor afTcrum complcxu cocrcent Sc contincnt^atcp totum luto crafTo fupcri
us obducuntrin hync primo imponunt arida Sc parua piccaftri ligna, dein«=
dc fupcr ca ucnam fracTram inr)ciunt:tum ei fupcrimponut ligna ,&, quo fpi
rat ucntus,incendunt : quo modo ucna ftillat plumbo: lignis igni confumss
ptis cinercs & carbones dcuerrunt.Guttas ucro plumbi, quac cecidcrunt in
focum Sc iam friqore concrcucrunt , forcipe cxcmptas in alueum conijciuc,
atqj cx liquatis in catino ferreo panem conficiunt,

Fof Ms iM ^Mo «en/f fxco^Mirur A» Tocusin<{uoflumUgutui(tc(nt B.
Forccps C, AlwfMJ D, Yentus E»

Alij dcnic^ capfam longam pcdes o(fi:o,Iatam quatuor,aItam duos , tota
fcre arena complcnt dc lateribus fternunt, atcp fic focum cffrciunt ♦ Capfa in
medio habct ligncum codaccm, qui uerfatur in forma duorum tignoru in*
tcr fc tranfucrforum:ca funt dura,crafla,in terra defofta,utrincp perforata:iii
qux foramina pali cuncati adiguntur,ut ligna imniobilia maneat:capfa cir#
cumagi Sc in ucnium,cx quacunqj cbcli parte flantcm,obucrti pofHt , In tali
foco locant ferream cratem,tam longam dC latam quam ipfc cft , altam uero
dodrantem:cuipedcs fex funt,bacilla autcm tranfueriatammultautfer^
, me contioua finncrati lipna teda: imponunt,& fuDcr ca ucna; frasmenta^fu
per quac rurfijs ligna tcdx,his accenfis uenam cxcoqui nt : cuius plumbu ci
nereum,quo ftiUat,quia minimc coburitur , harc cxcoquedi ratio utiliffima

cftmani

LIBER NONVS.

355

eft : nam plumbum pcr cratcm in focum clcfi:illat,rcliquisc fTmul cum carbo
nibusincarcmanent.Opcrcfcmclperfccflocxcodorcs cratcm pcrtica de
foco deponentes eucrtunt,atc}j rcliquias accuraulant, Scopis uero plumbu
cincreum conuerrcntes in alueum colligunt : Sc ex eo, in catillis fcrrcis colli
quefado, panes coficiunt : quos,quamprimum rcfi-ixerint furca bicorni,cu
ius alterum cornu rurfus cft bicornc , fubuertunt , ut panes cx eis excidant;
atcg fubindc ad eundem laborem rcdeunt,

Caffti A. Coiix B, Ligna inter fe tunfuerfd C. Crd/
tts D. EiHJpfJes E, Ligm irdentia F. Fertica G,
C(ittUusiniiuoj^lumhumcinereumcol\i(^uefit H» Citilli i;
Txnes K, Yurct L, Sco^x m.

De rc Metallica Libri i x, r i n i s*

G 5-

CEORGII

354

GEORGII AGRICO

LAE DE RE METALLICA

I. I B E R

D E C I M V S.

V o N I A M nono librb uenarum excoquendlaru Sc
metallorum conficiendorum rationem explicaui,
conlequens efl ut explicem,quomodo metallu pre
ciofumauili, uelcontrauile a preciofo fecernatur:
fscpiusenim duo metalla,rariusplura ex una ea«5
I demq^ uena conflari folcnt. Naturaliter autcm po*
tifTimumauriquacdamportioineftinargeto 8c in
acre : argenti quacdam in auro,in xre^in plumbo ni
[ gro,in ferro : ajris aliqua in auro,in argeto,in plum
bo nigro,in ferro : plumbi nigri aliqua in argento : fcrri denicp quscdam in
acrcSed ordiar ab auro:id ab argento, uel hoc etiam ab illo, feu natura , feu
ars permifcuerit ea,feparatur aqua ualenti, Sc puluere, qui fere ex rjfdem re*:
bus,ex quibus aqua,conftat. Veriim,uthic etiam ordinem conferuem,dica
primo de compofitionibus rerum,ex quibus aqua illa conficitundeinde de
conficiendi ratione:tum de modo,quo aurum kcernitur ab argento,ueI ar*
gentum ab auro.In omnibus autem ferecompofitionibus ineft atrametum
futorium uel alumen, quod fola per fe, magis tamen cum halinitro coniuni?
^a ualeant ad feparandu argentum ab auro:cum cscterae res,ut eis adiumen
to fint,fola; fua ui,fuaq^ natura ea metalla fecernere no poftunt:fed uix mul*
t2C coniun(fla:.Verum cum plures copofitiones exiftant,aliquas fubrjciam,
In prima quidcm,cuius ufus comunis eft &: uulgaris, eft atramenti futorrj U
bra 3C tantundem felis ac aqusc fontanac triens.Secunda habet atramenti fu
torrj libras duas,halinitri unam, tantu aqux fontansc , ud fluuialis pondus,
quantum atramenri futori^,dum ignis ui in puluere refoIueretur,perfit.Ter
tia conftat ex atramenti (utorr) libris quatuor , halinitri duabus 8c dimidia,
^luminis felibra , aqusc fontanx fe{quilibra . Qiiarta ex atramenti ilitorri lie:
bris duabus,halinitri totidem libris,aluminis quadrante,aqusc fontanar do
drante.Quinta ex halinitrilibra, aluminis libris tribus, latcris cominuti feli
bra, aquac fontanac dodrante. Sexta ex airamenti futortj libris quatuor,ha*
Jinitri tribus,aluminis una,lapidis,qui in fornaccs ardentes conie^ftus facile
igni liquefcit tertrj generis item una, aquac fontanac fefquilibra. Septima fit
ex atramenti {utorrj libris duabus,halinitri fcfquilibra,aluminis felibra,lapi
dis,qui in fornaces ardentes coniecflus facile igni liqucfcit , tcrtij generis li^
bra,aquae fontanae dextante.Ocniaua coficitur cx atramenri futorrj libris du
abuSjhalinitri totidem Iibris,aluminis fe{quilibra,fccis aquarum, quae aurij
ab argento fecernunt,libra : ad fingulas autem libras aflunditur aqua: puti*
dx fextans . In nona infunt laterum cocflorum libraz dua;, atramcnti futorij
una,halinitri item una,^alis tantu,quantum manu coprchcndi potcft,aquas
fontanic dodrans. Decima fola caret atramcnto futorio dC alumine : Habcc

uerd

LIBER DECIMVS. 555

Uero halinitri libras trcs,lapidis, qui ip foriiaccs ardcntcs coniedus facilc if
gni liqucfcit terti-) gcncris duas, a:ruginis,ftibr),fcobis fcrri climata^amian»;
ti finqulorum fclibram, aquac fontanx libram &: fcxtantcm, Atramcntum
autcm futoriii,cx quo hx aqux confici folcnt, omneprius rcfoluatur \\\ pul
ucrcmhocmodo.lpfuminiiciaturincatinufidilcmintcriusfpuma argenti
obdud:um,8<: coquatur doncc hqucfcat:tum filo xreo agitctunpoftca refri
gcratum tcratur '\\\ pulucrcm.codem modo hahnitrum ui \Qn\^ hquatum et
rcfi-igcratum contcraturin puluercm:quinalumcn : quod tamcn quida bra
«ftcx fcrrc.x impofitum urunt,ac in puluercm rcfoluunt.Quanquam autcm
omncs illcC aqux auri ctiam ramentum uel pulucrem fcparant a fpurcicia,ta
incn funt quxdam copofitioncs, quac fingularem uim habct : carum prima
conftat cx xruginis libra,atramf ti futorij dodratc . Ad fingulas ucro libras
afFundituraqua.'fontana:uclfluuialisfextans:dequarc,adoes copofitio*:
ncs pcrtincntc,femel dixilTc fatis cft. Altera copofitio conficitur ex auripig*
iTiciuificticii,atramcntifutorr),calcis,aIuminis,cincrisqualanaruminfc(flo
res utuntur fingulorum libra,a:ruginis quadrantc,ftibii {cfcuntia.Tertia ex
atramcti futori^ libris tribus,halinitri una, amianti felibra, latcris cocfti item
fclibra.C^iarta ex halinitri libra, aluminis itc libra , falis ammoniaci fclibra»
Fornax autcm , \n qua ualcns aqua conficitur , latcricia fi t & quadrangula,
longa quidcm Si lata pcdcs duos,alta totidcm pedes & fcmilTcm pra:tcrea,
Laminis ucro fcrreis,quas fuftincant bacilla ferrea, tegatur. Hac laminac fu^
pcrius luto obducflas in mcdio eorum loco habeant tantum foramen roturt,
dum,quantum capcre pofTit catinum ficflilem, in quo ampulla uitrea collo*:
catur : & ab utroq? cius foraminis latere bina foi;amina fpiritalia , quae parss
ua fin t &: fimiliccr rotunda : infima fornacis pars , ubi ad altitudinem palmt
allurrcxit,rurfus laminas habcat ferreas, quas item bacilla ferrea fuftineant,
ut ipfa: laminx. carboncs ardctes:poft a fronte media habcat os, ignis in for
naccm iniiciendi caufa facHrum^altij atqj latum {emipcdcm,atq^ fuperius xo*
tundum:ftib quo fit os fpiritale.hi catinum autem fidl:ilcm,in forame collo:*
catum,ini]ciatur arcna pura:cuius altitudo fit ad digitu tranfuerfum: in qua
ampulla uitrea imponatur tam alte quam eft obduda luto. Etenim cius pat
ti paulo plus quam quartx , & quidcm infimac lutum fcr^ liquidum odies
aut dccics uix cultclli craffitudine illinitur,& toties rurfus exiccatur , ut eius
luti craftitudo ^\t ad pollicem trafuerfum : eiufmodi lutum cum pilis & lino
xylino,uel floccis a panno abrafis,&: fale,ne rimis fatifcat, permiftum fit, &
bacillo fcrrco fxpius ucrbcratum.Tam autem multar res, ex quibus copofi
rio conftat, \n ampuUam non concludantur ut prorfus plcna fiat , ne no ex^
cocfix fcrantur ad opcrculum:id item uitreum cum ampulla linteoIis,farina
triticea,oui albumine & aqua madefa(fla,illitis arcftiffimc coniungatunSc: ca
partc cis iutum,quod careat fale,illinatur.SimiIi modo naris operculi cu al;?
tera ampuUa uitrea,quac aquam, qua ipfa ftillat, recipit,linteolis coniunga>«
tur,& ca partc luto obducatur. Attamen admodu tenuis clauus ferreus, uel
cuneoluslioncus,paulocraftioracu,interutracpfigatur,utquoticsadhanc
deftilladi rationcm artifici opus fuerit aura,extrahi pofllt . Ea uero opus eft:
cum halitus ualcntifl^mi nimis fcruntur ad fuperiora . Quatuor etiam forai»

G 4 mina

\

55<^ DEREMETALLI.CA

mina {pfritalia,qu3c {upcrius,ut dixi^cfTc dcbent,ad latcra magni foraminis^
in quo ampulla collocatur,Iuto occIudantur.His autcm omnibus ritc facftis
rcs in ampullam coniecflas iiftp eo carbonibus ardetibus paulatim coquan^
tur,dum ipfac uaporcm cxhalare cocpcrint, Sc ampulla fudorc manarc uide
atur. Scd ciim iam ea proptcr humorem fublatijm rubefcit, Sc operculi na^
ris aqua ftillat , fumma opcram dare oportet, ne una gutta cadat citius qua
quinqj horologij momenta pra^tcrierint , feu potius totfoni,ciim eius tinti
nabulum pul{atur,auditi fuerint,tardius quam decem: etenini fi citius ceci*
derit,uitrarumpuntur:fi tardius,fufceptum munus certo,definito'cp tempo
re,hoc eft quatuor Sc uiginti horarum fpacio,non pcrficitur : quorum altCiS
rum ne fiat carbones partim fcrramento uulfellx fimili cxtrahantur : alteru
ut ficri pofTit^paruuIa 8c arida ligna querna carbonibus fupraponatur: atc^
resinampuIlamconiccn:scacrioriignicoquantur:fuperioribusetiamfora*
minibus fpiritalibus,fi res poftulauerit, rcclufis. Quamprimum autem de^
ftillauerint guttac ampulla uitrea,quaj eas recipit,linteo aquis madefad:o tc
gatur,ut halitus ualcntiflimos,qui fijrfum fcruntur,repercutiat: fed cum re*
bus cxcodis ampulla,in quam coniecflac fuerunt,humore albefcit,acriori ia
gni coquatur,ufcp dum omnes guttac deftiilauerint: pofteaquam fornax rc
frigerata fiierit,aqua coletur & infijndatur in parua uitream ampullam:atc^
in eandem inrjciatur dimidia argenti drachma:quod dillblutum aquam tur
bidam effidtliquidam : quac in ampullam,omnem reliquam aquam conti*
nentem,infulidatur: 8c quamprimum feces iii fundo refederint, aquis efTu*
fis auferantur : aquac uero ad ufum referuentur.

■ ■ •

Yorntx A. 'Eiusforamenrotumum B^ torminaffiriulia
C. Osfornicis D. osj^iritalcfuheo E. Catinus F.
Am^ulk G. Oj^erculum H. imsnaris I. AUeraamj^ulU

K. Corhisin<iuah(eCinefrangatur,collocarifolet L» >■

Ataurum

L I B E R

D E C I M- V S.

357

Ataurum ab argcnto hacratione fccernitur. Temperatura primum adie
^to pluai'00 coquatur in catino cinereo ufcp dum omneplumbum exhalet,
atq^ eiu s bcs ccris tantummodo drachmas quinqj^aut fummum fex, in fe co
tineatrnam Ci plus xris in ipfa fuerit,argentum ab auro fcparatum mox rur*
fus cum co coniungituntalc argentij, in quo aurum ineft, hquatum uel fora
jnctur in globulos bacillo inferius diffiiTo agitatum,ucl in canahculum fer^:
reum in tundatur,& ex rcfrigcrato efficiatur tenuis bracflea. Quoniam uero
ratfofaciendiglobulosexauroargentofo acriorem curam dc dihoentiam
quam ex ah"js metaUis defiderat,eam nunc paucis exponam: id primo conri
ciendum eftin catinum: qui deinde operculo tegendus &f imponendus eft
in altcrum catinum fidiIem,modicum cinerem continentem:tum ita funt in
fornacc colIocandi,ut ignis, flatu follis, inipirari pofTit.Poftca eis carbones
circundandi funt : hisq?,ne cadant,Iapides uel lateres: mox catino fuperiori
carbones iniicicndi funt,&: eis pruna: fuperinriciendac:quibus rurfus carbo
ncs,ut catinus undiq^ eis circundetur Sc contegatur:quem finere oportet (e
iTiihora,uel paulo longiore fpa.cio carbonibus candetibus calefieri : d>C pro*
uidere,nc dcftcictibus rjfdem refrigefcanpofthscc per follis narem flatus in^
fpirandus eft,ut aurum incipiat liqucfcere: mox uerfandum,&: experimen*
to rapto confidcrandum an liquatum Cn.Si fiicrit Hquatum, additameto ad
ipfumadiedo catinum rurfus confcftim opercular€conuenit,neidcxha<

let;8^

-j3 DE RE METALLICA

Ict: SC fimiil coqiicrc tantulo tcmporis fpacio^quatulo quis quindccim paHf
fus ambularc pofTitrtum catillo forcipe prehenfo hauricndum ed aurum,&C
in uas oblonoum, quod aquam frigidiirimam contineat, ex alto infwiden*
dum paulatim,ne gloh uli nimis crafli fiant: quanto cnim magis ftierint ina:»
nes Sc tenues,minus rotundi, tanto magis funt idonei:qua de caufa bacillo,
ab imo ad mcdiij in quatuor partes fcifib^aqua fxpius efl: comouenda. Sed
bracftca fccetur in particulas dC ini] ciatur,ut etiam globuli argetei , in ampul
lam uitream:5i^ ranta aqua eis afFufa,quanta ad digiti altitudinem fuperet ar
pentum,ampu]la cegatur uefica,uel linteo inccrato ne exhaIet:mox calefiat,
donec arocntvim df Ifoluatuncuius rei figiium eft aqua ebuIIies.Rcfidet au^
tem in fundo aurum colore nigricans.argentum cum aqua pcrmiftu fuper*
natat:quam alij cllundunt in catinum a;reum,&: ei affundunt frigidam,quac
aroentum ftatim congcIat:id aqua cffufa exemptii ficcant : ficcatum coquijt
in catino fid:ili donee liquefcat : liquatii infundunt in canaliculum ferreum»
Aurum uero, quod in ampulla remanfit,eluunt calida, colant, ficcant , cum
pauca chryfocolla,quam boraccm uocant,in catino coquiit : Hquatum item
infundunrin canaliculum fcrrcum, Alr) in ampullam, quac continet aurU SC
HYpcntum,&C aquam,qux cam fcparauit, calidam illius ualentis duplarri uel
triplam infundunt,&: in candcm ampullam,ucl in catinum, in quem oninia
effufa fuerint , conijciunt bradcolas plumbi nigri 8c aeris : quo modo auru
ad plumbuiVi^argcntum ad a^s adhccrefcit: atc^ feorfum plumbum ab auro,
feorfum scs ab arocto fcparatin catino cinereo.Sed neutra ratio nobis pro«
batur,quod aqua , auruni ab argento feparans,pcreat , ciim rurfus ufui eflc
poffit.Itacp ampulla uitrea interius in fundo in metulam aiTurgenSjexterius
luto inferiore parte,ut fupra dixi,obducatiir,& in eam ini^ciatur argentum,
quod pcndat Romanas libras trcs Sc dimidiam : atcp aqua,quaj alterum ab
altcro fecernat, infundatur & imponatur in arcna , quam catinus fi(flilis aut
capfa continct:Icni'q^ igni primo calefiat.Nc uero cxhalet aquam, eius fupc
riori extremitati undicp lutij iUinatur^&T tegaturopcrculo uitreo:cuius nari
fubi^jciatur altera ampulla,qujc guttas deftillantcs recipiat:ea fimiliter in ca*
pfa,qusc contineat arenam,coIlocetur«Co(?lum autem rubefcit:fcd ciim ru#
bor amplius non apparucrit , ampulla ex catino uel capfa exempta mouea*
tunquo motu aqua iricalefccns iterum rubefcit . Quod fi bis aut ter facftu fii
erit,anteaqua alia aqua affundatur, Sc opus citius perficitur , 8c aqua minus
multa confumitur.Sed cum prima omnis deft:illaucrit,in ampullam inrjcia*
tur tantum argcntum,quantum prius:nam G tam multum femel fuerit inie*
flum,aurum ab eo difficulter fecernitunatqj infundatur altera aqua, fed ca*
iefa(fla:ut ipfa SC ampulla pariter caleant,utcp hsec fi-igorc non diffiliat:qua:
quocK,fi uento fi-igido affletur,diffilire foIet:deinde tertia aqua infijndatur:
atcR ctiam,fi res hoc poftuIauerit,quarta,hoc eft: aqua alia atcp alia infunda*
tur, donec lateris co Ai color auro infederit . Artifici autem fint in promptu
dusc aqua?,quarum una Cn altera ualentior , Efficaciore primo utatur,dein=» j

da minus potente,poftrem6 rurfus ualentiore.Sed cijm iam fuluus color fu 1

erit auro,aqua fontana affufa fubditis ignibus efferucfcat:quatcr eadcm ab^ 1

luatunufi^ c6 coquatur in catino dum liquefcat:aqua:,quibus abluitur aus»

i-uin,rc*

riBER DECIMVS,

3^9

irurn,rep6nantur,in cis cnim paululum argcnti incftrqua dc re in ampullain
infudv coquantur.Tcd guttas prius dcftillantcs altcra ampulla recipiat, alteis
ra cas qux poftcrius cxcidijt , ciim Icilicet opcrculum rubcfccrc inca?pcnt :
hxc aqua ad cxpcriendum aurum utilis ejftjilla ad abluendum : prior ctiain
rcbiis, cx quibus aqua illa ualcns conficitur,affundi potcil. Vcrum aqua cii
argcnto pcrmifl:a,qux primo dcftillauit, in ampullam infcrius latam infufa
codcm modo coquatur,ut ab argento fcparari pofTitrcuius fuperiori cxtrci:
ihiitati itcm lutij illinatur,&: tcgatur opcrculo.QLiod Ci aqua adco multa flie
rit ut feratur ad fuperiora,ucI inrjciatur paftillus unus Sc altcr cx cis qui coii
ftant ex faponc,in icnues particulas fecflo,&r arida uini fece in pulucrem co*
trita , atqj^fimul in olla Icni igni cocflis Sc comiftis:ucI argentum comouea^
turuirgula e corylodefc<rta&inferiusdifFi(ra,utroq,'modoaqua efferue*
fcit &r paulo poil rurfus rclidct.Scd cum iam halitus ualcntiffimi apparcnt,
aqua olci rpccicm offert,opcrculum rubcfcit : ne uerd halitus expirent,amas
pulla &: operculum ea parte,qua corum orac inter fe comittuntur,Iuto pror
fus obducantur,& aqua continenter acriore igni coquatuntot demum car^
boncs in fornaccm imponantur, quot ardentcs catinii attingant : fed quam
primum omnis aqua dcftillauerit , 8c folum argctum ignis calore ficcatum,
irr ampulla remanferit,ea eximatundecutiatur argctum : ini^ciatur in catinii
fi(flilcm: coquaturdonecliquefcat:filo ferreo infcrius recuruato extrahatur
uitrum liquatum,ex argento conficiatur panis:at uitrum ex catino extractii
teratur in puluerem: addatur fpuma argcnti,fex uini ficca,uitri recrementu,
halinitrum,&: in catino fiiflili coquatunmaffula , qucC refidebit,in catinii ci;*
nereum translata rccoquatur. Sed fi' argentum non fatis ignis calore fueric
ficcatum,id,quod fuprema ampulla? pars continet,nigrum uidetunquod \i
quatum comburitur.Quocirca ampulla luto,quo ell infcrius obdud:a,abIa
to reponatur in catinum , S»C recoquatur ufcp ad cum fincm , dum nullus ni^
gror appareat. Qiiinetiam fi priori aqux altcra , item cum argeto permifta,
affundenda fucrit,affundatur priufquam halitus ualentiffimi appareant , a*
qua olei fpecicm offcrat,operculum rubefcat : nam qui poftea aqua affi.ide;*
rit,damnum faciet : quod aqua folcat cxilirc,uitrij diffilirc.Quod Ci ampuls:
la,dum aurum ab argento,aut ab hoc aqua fcccrnitur,diffiliat,&: aquam uel
arcna,uel Iutum,ucl lateres cobibant,fine ulla mora prunis exfornace exem
ptis ignis reftinguatunarena Sc latercs cominuti conrjciantur in ahcnum,ec
eis affundatur calida,atcp duodecim horarum fpacio reponatur : poft aqua
in linteum,lini xylini contcxtu fa<flum,infufa coletur: id,quia cotinet argen
tum,folis uel ignis calore ficcatum conrjciatur in catinum fi(ftilem,&r coqua
£ur,doncc argctum liquefcat:quod effundatur in canaliculum ferreum . Aa
qua uero colata infundatur in ampullam,&f ab argento, cuius exigua qu2C:f
dani portio in ea ineft,feparetur:fed arena cum fpuma argeti,uitri recremen
to,arida uini fcce,halinitro,faIc mifceatur, &: in catino ficftili coquatur : quo
modo maffula in fundo refidcbit: quac in catinum cinereum translara rccos*
quatur,ut plumbum ab argento feparetunfed lutii adiccfto plumbo coqua^
^tur in catino ficlili^dcindc recoquatur in cinereo. At argcntum feparamus
ab auro eadem rationc,qua id ipfum experimwr; etenim primd iccirco attc;<

ritur

^gQ DE RE METALLIC^

ritur coticulsc ut fciri polTit quota argenti portio infit in eo , Deinde ad aiw
rum argentofum adrjcitur tantum argenti, cuius bes folum femunciam, uel
fcmunciam & ficilicum aeris in fe continet , quantum adijcere oportei : atcp
additoplumbocoquuturincatinocincreoufi^dum ipjfum bc-xs exhalet:
tum auri niiftura cum argento dilatatur,&: fiftulac ex bradeis fiunt: quac co
riciunturinampuIlamuitream,aceisafFunduhturaquac ualentcs duae uel
tresrfiftulx quac fuperfunt, prorfus purae exiftunt,unis tantummodo qua*
ternis filiquis exccptis,qux argenteaj funt; tantum enim argentum in una?
quoc]^ auri beftc rcmanet,

hm^uWaincatmscQUocitdt A. hm^u\Uco\\ocAttiinter\>ici\\eifeTre€
reReftatuta B. AmfuWxinareng^qudmca^fa continet.,co\\ocatie:iiucifi
rm opercu\i5 exijiunt narei ex iffi$ re^a pertinewres in fu\>ieSidS <wpMl-
las C; AmfuWce item in are «4,^«d»j cdffa continet coWocdtcttcjUdrum o*
pf rc kI/s exifiunt nares ex ip/is tranfuerfce pfrrmentei infuhieRas amfuU
las Di. A\tera <imp«II<f , rf(jK<jw defiil\antem recij^ientes ^ etiam iu 4re«<r,
quamcaffainferiorescontinent^coWocdttt E. Trip«5/erreMS,in^«otfM
fuWa^cum exigud aurifartictda ah argento non mu\tp e/}/ep4rrfȣlrf,/bIei
tollocari F» CtffinMS Gi

Sedquiamagnaimpenfa&ciendaeftintalemrecretionem illoru metal«

lorum.

LIBER DBCIMYJ. J^l

forum,qualem cxpofui , SC cum aqua ualcns conficitur , nocflu mancndu in
uigilia:atc^ omnino in hac re multa opcra^fumma^ cura poncda,a uiris fo;*
lertibusalterafcccrncndiratio inuenta cft minus rumptuofa^minusopc*
ro(a,minus,fi incuria crrorem attulerit,damnofa . Ea ucro diuiditur triparti
l6.Etenimunafulfurepcrficitur,altcraftibio,tertiaaliquacopofitionc,qua;
ex his ali^s^ rebus conftat.Primo autem argentum,in quo ineft aliqua auri
portio,folum in catino liquefacH^um redigatur in globulos : quot ucro glo*
bulorum librac fucrint,totidem fintfulfuris,igncm non experti,fextantes et
ficilici:fcd id cominutii globulis madefa(flis inipcrgatur : dcindc conrjcian;!
turin ollam fidilcm nouam,quatuor fextariorum capaccm, aut in plures, (i
globulorum copia cxtiterit, Olla replcta opcrculo itcm ficflili tegatur Sc ob
iinatur, atc^ imponaturin igncm circularcm : qui fefquipedem idco ab olla
undiq; diftct,ut fulfur argcnto tantum admifceatur,non liquatum deftillet:
tum apcriatur olla,globuii'qj nigroreinfccli cximantur: poftin catinum fi;«
d:ilem inrjctantur talium globulorum librac trcs 8C triginta,fi totlibrarii ca*
pax fucnt.Quot autcm libras globuli argetci , priufquam eis infpcrocretur
iulfiir,pcndebant,totidem xrcorum globulorum fcxtatcs Sc ficilici appen^
dantur,fi quarcp libra dddrantem argenti &: quadrantcm acris in fc continc
at:uel dodrantem &r{emunciam argenti,{extantem Sc femuciam acris . Si uc
ro dextantcm argenti,&: fcxtantcm ajris, ucl dextantcm Sc femuciam argcn
ci,fefcuntiam xris appendantur globulorum xrcorum quadrantcs: fi deuii
ccm argenti,unciam gcris : uel dcunccm &Cfemunciamargcnti, femuncia ar*
ris appendantur totidem globuloru ajreorum quadrantes Sc femiJrcia: atc^
ficilici:fi denicp argentum purum fuerit,totidem globulorum aereorum tri*
entes &:femuncix appcndantunfed dimidia eorum globulorum asrcorum
j[>ars mox adrjciatur ad globulos argcnteos nigrorc infedlos.Catinum autc
ftatim opcrculare Sc oblinirc,&^ in fornaccm, quac; foraminibus uento-infpf
ratur,imponcre conuenit: quamprimum uero argetum liquefadlum fiaerit,
aperiatur catinus,5<: in cum inrjciatur cochlear cumulatum reliquorum glo
bulorum a:reorum,itemcp cochlearcumuhtu pulticris,qui4iabetpares por
fconcs fpuma? argenti,globulorum plumbeorum,faIis, recrcmcntorum ui^
tri : atq^ catinus rurfus opcrculo tegatur : qui globuli a^rci ciim liquati fue*
rint,alii ini;|ciantur cum puluerc,ufc^ dum omnes iniedi fuerint: tum de ca*
tino pauca miftura , non tamen aurea maflRila quac in eius fiindo refidet,ca#
tillo haufta cfFundatur, ipfiusq^ drachma conijciatur in qucnc^ catillum ci*
ncreum , qui plumbi liquefadi unciam in fe continet : nam plures fint : quo
modo dimidia argenti drachma conficitur.Quam primum autem plumbu
SC 2CS ab argeto feparatafuerint, eius triens inrjciatur in ampullam uitrcam,
ct afFundatur aqua uaIens:co cnim modo percipitur,an fulfur aurum omne
fecreuerit ab argento necne . At Ci quis fcire uoluerit, quantula auri maffula
incatinifundoreiideat,isfiIofcrreocrafro creta aquis madefadlam illinat:
cum ea ficcata fuerit,filum reda demittat in catinum : quod tam alte , quam
alta eft auri maffula,rcmanet candidum:reliqua eius partcm miftura nigro#
re inficit:qua' ad filum,ni cito retrahatur,adha!refcit.ltac^ (i extrado filo au
rum uifum fuerit, ab argento fatis effe fecretum, miftura efHifa auri maffula

H ecatino

^^j, D E R ? M-E T A L L I C A

c catino eximatur,B<r ex ea in aliquo loco puro decutiatur mifl:ura;nam «fiflS
!irefoletJpfauer6maflularedigaturinglobulos:atcp hi quot libras auri
pendunt,totidem cominuti fulfuris ,itcmcp globulorum a?reorii quadran^
tes appendantur,5<: omnia fimul conijciantur in catinum fi(flilcm,non in ol
lamrciim iam liquefcunt,ut aurum citius in catini fiindo refideat , adijciatur
puluis,de quo proxime dixi.Quanquam autein tali miftura acris &rarg€n^
ti minutifiTima: auri particulac qtiafi quaedam {cintilla: apparent,tamen,fi o^
rnnes,qu3E in libra infunt , hummulu fimplum non pendunt, (atis bene fuU
fur fecreuit aurum ab argento : (i uerd nummulu pendunt aut plus, miftura
rurfus inrjciatur in catinum fidilem: ad quam fulfiir adi^cerc non conuenit,
fed tantumodo paucum acs &rpuluerem : quo modo iterum auri mafliilarc
fidebit in fimdo : qua? cum altera malTuIa auri non diuite coniungatur ; fed
cum aurum ab argenti libris fex Sc fexaginta fecerniitur,argenti'cf &xris,&
fulfijris miftura fit,qua: pendit libras centum triginta duas , ad acs (eparan*
dum ab argento nobis opus eft plumbi libris plus minus quingentis : cum
quibus miftura in {ecudis fornacibus coquitunquomodo ni fpuma argen*
ti Sc molybd2cna,qu3e recoquantur in primis fornacibus, Pancs cx cis contf
flati in tertias fornaces imponantur, ut plumbum , quod paululum argcnti
in fe continet,ab scre feparatum rurfus ufui fit:quinetiam catini ct corum O"
percula contundantur,lauentur,{edimen una cum fpuma argenti & moly^
bdaena coquatur , Qui aute ifta ratione omne argcntij ab auro fepararc uo*
)[unt,hi unam auri,trcs argenti portioncs relinquunt:mifturam inglobulos
redigunt:eos in ampullam conr^ciunt : aqua ualcnti aftufa aurum ab argcnf
ito fecernijt: quam rationcm libro fcptimo cxplicaui.Quinetiam fi fulfur cx
lixiuio,quo conficitur fal artificiofus, tam uafido, ut ouum inicAum fupcr<s
natetjCocflum ufc^ dum fiimum non cmittat, Bc ardcnti carboni impofitum
iiqucicat,coni)ciatur in argcntum liquc&if^umjab co aurum feccrnit,

Olla A, igniscircuUris B* dtinMS C, iius of erculm D«
QIU ojiercHlHm B^ f«rn<x I* lilmftTrcMm C»

Atftibi<i

LIIBR DBCiMTSv

At ftibio fic argentum ab auro feparetur . Si in beiTe auri fuerint argenti
feptcm,uel fex,uel quinqj binx fextul2C,ad una auri partem adrjciantur tres
ftibrj partes:fed ne ftibium confumat aurum in catino fidili ignefcente cos»
quatur cum a?re : quod (i auruirl aliquam arris portionem in fc continet , ad
ftibq beflem adrjciatur xris ficilicus : ii nullani, femuncia : nam £cs ftibio ad
aurum ab argento feparandum eft adiumento.Aurum autcm primo inrjcia
tur in catinum fic1:ilcm ignefcetem : atqp quam primum liquatum in orbem
fcrtur ad ipfum paucum ftibium adrjciatur ne exiliat : id liquefadum breui
tcmporis fpacio etiam in circum fertur : quod cum facfium fijerit omne reli>i
quum ftibium inrjcere conuenit,catinum operculo tcgerc,mifturam coquc
re,donec quis iter longij paftiis quinc^ 8C triginta facere poffit : mox efiun*
datur in alterum catinumferreum,fuperius Iatum,infcrius anguftum, in fer
reo uel ligneo trunco collocatum,fed prius calefadum, 8c fcuo uel cera illi*
tum : atcp is concutiatur : quo modo aurca mafla in ipfius ^fundo refidebit:
qua? catino refi-igerato decutiatur , cademcp ratioe adhuc quater coquatur:
fed fingulis uicibus minorcftibij ponderead aurum adiedo:fit'cp ultima fti
bium auri tantiimodo duplum,aut paulo amplius.Tum aurca quidem maf
fa in catino cinereo coquatur,ftibium uerc) rurfus tcr uel quater in fi(flili:finl
gulis autem uicibus refidebit aurea HiaiTula^fed fiwe tres fiue qiiatuor mafTii

H z laefuerf

i^^ DE RE MBTALLICA

Ix flieHnt, coiii'un<n:a! coquantur in catino cincreo . Ad talis autem ftibTJ Up
bras duas Sc dimidiam adrjciantur aridae uini fecis librac dux^Sc recremen^
torum uitrilibra una,atc^ coquantur in catino fiAili^atcp etiam malTula rell
debit in JFundorqusc in catino cinereo coquatur. Poftremo ftibium adiecflo
pauco plumbo,coquatur in catino cinereo,in quo cacteris omnibus igni co
fumptis folum remanebit argetum . Quod Ci ftibium priufquam in cinereo
coquaturcumaridauinifecc&recrementouitriinfi^flili cocflum non fuci;
rit,partem argenti confumit,&r cinerem atc^ pulucres,ex quibus catinus fa^
(flus cft,ad fe allicit. Catinus autem, in quo aurum argeto miftum coquitur
cum ftibio,ut etiam cinereus,collocetur in fornace, qualis uel uento forami
nibus infpiratur,uel aurificum efrefblet*

Tormx<iH(eventoforaminihMinj^irittir A, Vornaxaurificum B,
Catinus fi£iilis C. Catinusferreus D, TrM«cK; E,

Vt autem aqua ualens,fi argentum,a quo auru fulfijr fecrcuit , in eam in^
fjciatur, nobis oftendit utrum omne fuerit fecretu, an aliqua huius particu*
la in illo reftet,ita quaedam rerum copofitiones (t alternis ipfa; , alternis au*
rum,a quo argetum ftibio feparatum fuit,in olla uel catino pofita: coquan*
tur,nobis declarant,omne feparauerit necne feparauerit ; quinetiam rjfdem

compo*

X.I6ER DECIM V S. 5^5

tompofinonibus uti'mur,cum abfqi ftibio argcntum ucl xs^ucT urrunq^ ab
auroiIlxroingcniose&:admirabiIitcrlcccrnimus.Suntucrouaria\-namai»
lia conftat cx pulucris laterici^ fclibra/alis quadrate,haliiutri uncia,n{lis am
moniaci femuncia/alis foflilis item fcmuncia .Talcs autem latcrcs ucl iftius
gcneris tegulas,ex quibus puluis coficitur,cx terra pingui & arenx, fabuli,
lapillorum cxperte dudos efTe oportet,atcp modice ultos,&: admodum ue
teresndqi perpetuum eft. Alia compofitio fit ex pulueris laterici) bcflc^falis
foflllis tricnte,halinitri uncia, falis fa(flicrj femuncia.alia ex pulueris latericij
beire,falis faditij quadrante,halinitri fefcuncia, falis ammoniaci uncia , falis
folTihs femuncia.Qiiacdam habet pulueris laterici-) libram , falis folTilis feli*
bram,quibusnonnulliadiiciuntatramcntifutoni fextantcm & ficihcum»
Quaedam conficiturex pulueris latcricii felibra^falisfofTilis tricntcatrame*
ti futorri fefcuncia,halinitri uncia. Quardam coftatex pulucris latcricr) be(i
lc,fahs faditij triente, atramenti futorf) candidi fextantc, crruginis fcmiicia,,
halinitri ite femuncia. Aliqua fit cx pulucris latcricii libra 8>C tricnte , falis fof
filis bcflrc,(alis ammoniaci fcxtante Sc femuncia,atrameti futorij itcm fextan
te &: femucia,halinitri fextante. Aliqua denicp habet pulueris latcrici^ libra,
(alis fadiiti] trientem,atramenti futorii fefcunciam . Atcp hitc cuiufcp copotf
fitionis propria funt: qux ucro fequuntur,comunitcr ad omnespcrtincnt»
Singulx rcs primo feparatim coterenda? funt in puluerem:lateres quide fu
pcr marmor ucl laxum durum impofiti ferramentb , reliqua; in mortariurri
piftillo : fingulx quoqp fcorfum cribrandsc : deinde uniuerfac comifcenda::
Sc aceto ucl hominis urina,qua paucus fal ammoniacus , fi compofitio cum
non habuerit,refolutus fit, madcfacieda?, Qiiidam tamcn aureos ^lobulos
aut braAeolas eadem madefacere malunt : tum alternatim in ollis nouis Sc
puris,& in quas nulla unquam aqua infufa fuit,coIIocari debent: in ima par
te res compofita?, qua: mox ferramento scquandsc funt : pofl:ea olobuli uej
bra(fleola!,quarii alia: iuxta alias ponenda^, ut illa; eas undic]? poffint attin*:
gere : tum rurfus res compofitec tanta:,quanta! manu comprehcdi pofliinti
autamplius,fi ollacampla; fuerint,iniicieda?funt, &ferrair.ento a^quandapi
atq^ rjfdem eodem modo globuli uel bracfleolcC fuperponendaz . Hxc aute
iterare conucnit, doncc olla! utrifc]? complcantundein operculis teoere , SC
quaintcrfecomittunturlutuartificiofumiIlinire:quodcumficcatumfijerit
ollas in fornacem imponere : ea tres cameras habcat, quarum infima fitalta
pedcm:in hanc Sc aura pcr os eius penetrat,8<f cinis decidit e lignis combu^
ftis,quac fufi:inent bacilla ferrea fic collocata , ut cratis figuram reprcefentet;
Mcdiacfitaltitudo duorum pedum:percuius os in eamimmittunturlionat
quse uel qucrna,uel roborea,ueI ilignea,uel cerrea efl^e dcbct : cx his enim i*
gnis lentus Sc diuturnus,quali ad hanc rem nobis opus efi:. At fuprema ca*
niera fuperius pateat,ut olla; in ea demitti poffint: quarii altitudine habeat:
ciufde fijiidii confliet ex bacillis ferreis tam ualidis,ut ollarij pondus Sc uiin
ignis fuftiincrc queant: tanto inter fe fpacio difl:antibus,ut hic bene penetra
vc^SC ollas calefaccre pofl!it : qux etiam ipfar inferius fint angufl:ar, ut igni iri
mediii intcr cas intcruallii reccpto incalefcant:fuperius ampla?,ut coniijcTtae
eundem aliquantum arccant : quinctiam fornax fijperius laterculis non ad^
modu crafljs uel tcgufis Sc luto obturetur ; relidis tantijmodo duobus iiei

H 5 tribus

a(j^ DE RE MITALLICA

tribus fpiramentis^pcr quse fumus & flammsc elucflari poffint. Auri aut glo
buli ucl bracfleolsE dC rcs compofitjc alternis collocat2C,fi fornax antca, cjua
o!lx his plenx in ea ftatuatur,duabus horis cxcalfacfla fuerit,quatuor & ui;>:
ointi leni ipni,^ paulatim au^flo coqueda: funt;fi non fiierit , fex 8»C uiginti:
ucruntamen ionis fic au Aibus crefcat,ut auri particulsc Sc res, in quibus uis
arocnti & a-ris ab auro fcparadi ineft^no colliquefcat: ne fruftrafiifcipiatur
labor, &funiptus impendatur:itac|; fatis efttantum ignis efTe calore,quan^
to olla: femper rubr2c maneant.Poft tot horas omnia ligna ardetia c forna**
cc funt cxtraheda:ipfa fornax laterculis ucl tcgulis refracT:is fuperius aperie^
da,ollx calcntes forcipibus eximedae:opercula re«ioueda:tum (i otium da^
tur,aurum finere oportet pcr fc rcfrigefcere^minus cnimdamnij facienfi ue*
rd neootiu ad ca rem tcmpus no concedit,auresc particulx fingula: mox in
uafculo lionco aut ahcno funt urina uel aqua rcftingu^dx fcnfim,ne res coss
pofita:,quar ar^entij in fe traxerijt,id exhalct.Sed aurea: particulsc Sc res co
pofitx ad cas adhxrcntcs refrigeratac aut rcftinda; rutello funt uerfandae,
m harij glcbulsc cominui , illa: ab ipfis nudari poflint: dcin angufto cribro.

:quaci

{anda:,ut a rcbus,qux argentii ucl xs in fe traxcriit,purgentur . Res uerd i*
pfx qua? de cribri foraminibus in ahenii delapfx funt,in alueo, fuper uafe li
gneo manibus aoitato , lauanda? funt,ut minutar auri particulac , quac fimul
€x cribro dccid^-rijt^ab eis fcparari poflint : qua: rurfus in uafculo aqua cali<*
da lauanda: funt,5<: liqno uel fcopis uerfanda!,ut res madefacflar ab ipfis de*
J.:bantur:poftea omne aurii dcnuo calida Iauari,&: fetis fuiUis colligatis pur
pari debct m ahcno foraminij pleno,cui uafculum (it fubiecflum : tum idem
in orbem fcrr€um.,cui itcm fuppofitum fit uafcuIum,prorjcere oportet, at<^
cahda lauarc. Ad cxtremum ipfum conuenitconijcercin alueum , Sc ficcati
globulum ucl braAcolam coticula: attcrcre una cum acu , Sc confidcrare \if
trum purii an temperatum fit : fi nondum purum fiierit,globuIi uel brad:e:s
ola: cum rebus compofitis, qu^ argcntum SC xs in fe trahunt , fimili modo
alternatim collocatis coquantur iterij : imo uerc) toties,quoties ipfa res hoc
poftulat.Sed nouifllme tot horis, quot ad eas expurgandas opus crunt : Sc
tumquidcmunaaliquacompofitionead globulos ucl bracfleolas adiecfla
qux carcat rcbus a metallis ortis:qualcs funt arrugo Sc atramcntij futoriij:fi
enim hxc fucrint in copofitionc auru ahquam uilis metalli particulam folet
c5cipere,uel,fi eo carucrint,ipfis infici.Quamobrem quidam nun^ talibus
copofitionibus,in quibus ifta funt,utuntur:& recflc fane illi:nam folus puls;
iiis latericius Sc fal,maxime foftiihs,totum argentu & acs ex auro clicere etin
fe trahere poftunt. At monctarr) non ncceflc habentaurum prorfus purum
cfficere,fcd coqucre,doncc talis tcmpcratura fit , qualis efTc debeat aureorii
nummum quos cudunt. Verum ciim iam fuluus ilk color auro infederit,&r.
bmnino fuerit purum , aut tale qualc prarparant monetarii , cum ca chryfo*^
colla,quam Mauri boracem nominant,ueI cum fale conftrcfto ex lixiuio , cx
cincrc anthyllidis ucl altcrius hcrba: falfa; facflo, coquatur, Sc cx co Hqucfa^
^o bacilU flantt Sed res compofusc, qusc in fe iraj;erunt argentum , uel a>s,

I aqu«

L 1 B E R

D B C I M V S. 567

a<Jua cfTufa fi cccntur, Iigno tcrantuncum molybdxna &: plumbo depaupc
rato pctmiildc cxcoquantur in prima fornace: miftura argcti 8c plumbi, uel
argcnti & a^ris 8c plumbi,qux effluxit , denuo coquatur m fccuda fornace,
ut plumbijm 8c xs ab argento feparcntunhoc poftrcmo in uflrina pcrpur*
gctunquo fanc modo argcnti nulla,uel perexigua particula perit.

Tornix A. OlU B. OperfHlMm C, ^iumenu D»

Sunt prartcrca rerum,quac aurum ab argento feparant,aliac quacdam co*
pofitiones cx fulfure Sc ftibio ali)S(^ cofed:ac:quaru ima conflat cx atramen
ti fu torrj ignis calore ficca ti Sc in puluere refoluti femuncia , ialis fadici] pur
gati fextan tcjlibrj trientc,fulfuris igne no experti &: prarparati fclibra, uitri
ticilico,hal!nitri item ficihco,falis ammoniaci drachma.Sulfur uero fic pracif
paratur.Primo cotcritur in puluere;deindc fex horis ex acri aceto coquiturJ
tum cftufum in uafculii aqua cahda abluitur: poftremo qd refedit in uafculi
fu n d o ficcatur.at fal c oie(flus in aqua fluuiale,coquitur,ut purgctur, Sc rur*
fus cxiccatur. Altera copofitio habet fulfuris igne no experti libra una, falis
pu rgati libras duas.Tertia lit ex fulfuris ignem non experti Iibra,(alis fa^fli^ '^'
m purgati fchbra , falis ammoniaci quadrante , minrj e plumbo fadli uncia.
Quarta conficitur ex falis facflitrj, fulfuris igne non experti, aridse uini fccis,
lingulorum hbra,chryfocolla;,qua Mauri boraccm uocant,fehbra.Quintai

H 4 habec

o

2,53 DE RE METALLICA

habet pares portiones fulfuris igncm non cxpcrti, falis ammoniaci, lialinii?
tri, icruoinis. Argcntuni autcm,in quo inclt aliqua auri portio , primo una
cum pliibo liqucBat in catino fid:ili,atq^ fimul coquatur uCcp dii argentii ex
halct plumbCi: fi argenti fucrit libra,plumbi fint drachmac fexttum argetum
afpcroaturaliquodeifl:ispulucribuscopofitis,quipendatunciasduas:deis
in apitetur : poftea efFundatur in alterum catinum prius calefacHium 8c feuo
illitumrisqjconcutiatuncxtcraperficianturratiohciamexplicata.Quineti
am aurum ab arocnteis pbculis , ali-jsq^ uafculis 8C operibus inauratis inte;*
pris manentibus fcparatur puluere, qui conftat ex falis ammoniaci parte u*
na,fulfuris dimidia : pocuIum,fiuealiud opus,inauratum oleo illinituneim
fperoiturpuluis:manuuelforcipeprehenfumadmoucturigni, concutitur;
quo modo aurum decidit in aquam uafis fubiccfli , poculii manct illxfum,
Separatur etiam aurum ab argcnteis opcribus inauratis argento uiuo:id in
fundatur in catinii fi(n:ilcm,5(: igni Cic calefiat ut digitus, in ipfum imminTus,
calorcm fuftincre poftit: in c6 argciitcum opus inauratum collocetur : ciini
ad ipfum aroctum uiuum adhaiferit exemptu irriponatur in lanccm : in qua
aurum refi-igcratum una cum argento uiuo decidit . Iterum uero & fajpius
idcm argjentcii opus inauratii in argento uiuo calefado collocetur : idemcp
laborfuicipiaturufq;ad eum finem dum nullumaurum apparcatinopere,
cum in ioncm impofitum fucrit , & cx co argentum uiuum, quod ad ip.fum
adhx-fit,euoIarit:moxartifexcapiatpedemleporinij,atcjjconuerratargentf
tum uiuurh & aurum : qux fimul ex operc argenteo dcciderunt in lancem:
eaq? infundat in linteum, lini xylini contextu facftumjUcl in alutam : per illu
uel hanc argentum uiuum cxprcfTum akcra lance excipiatur . Aurum uero
in linteo uel aluta rcmancbit: quod colIed:um in carboncm excauatum inf|
ciat &C coquat doncc liqucfcat,&: ex co maflula fiat:quam cum pauco ftibio
coquat in catino ficlili: eaqjinalterum uafculum inruildat:quo modo auru
in fuiido refidcrc,ftibf um tcnere fuperiorem locum uidebit:tum eundem la
borcm fumat:poftremo aureas malTuIas in laterecxcaUatii conrjciat,eum(^
in ioni collocct : qua ratione aurum fit purum. Atcp his modis aurum ab
arpcnto,ucl contra argentum ab auro fecernitur : nunc exponam rationes,
quibus a?s ab auro feparatur,Sal,qucm uocamus artificiofum,conficitur cx
atramenti futorri,aluminis,haIinitri,fulfuris igricm non cxpcrti fingulorii li
bra,falisammoniacifehbra: quscrcscominutaecoquanturex lixiuio facflo
ex cmeris,quo lanarum infcdorcs utUntur,partc una,calcis aqua non rcftin
«ftx item parte una,cincris fagini paf tibus quatuor , Rcs autcm ex hoc lixi^
tiio coquantur ufq? dum totum confumatur : mox ficcentur dc reponantur
in loco calido,nc in olcum ucrtantur : dcindc cum cis cominutis plumbi, in
cincrem refoluti,libra permifccatur : atqj huius pulucris compofiti fingulae
fcfcuncise fingulis a:ris,in catino calcladi^libris paulatim infpcrgantur: ac fi
lo fcrrco multum & celeriter agitcntur : catino rcfi-ioefato Sc confiatflo au*
rea malTuIa reperitur. Altcra fccerncndi ratio haec cft:fulfuris ignem non cx
perti librac dua;,fahs facf^icii pur.oati quatuor cominuantur 8c commifcearus
tur:huiuspuluerisfcxtans<5«::femunciaadrjcianturadbefrcm globulorum
confedorum cx pIumbo,et xre,in quo irieft aurum,plumbi duplo:fimulcp

coquano

L ! B E R D E C I M V S. ^(J^

toquantur 111 catino fi(5lili donecliqucntur: quo refrigcrato eximatur man»
fula,&: a rccremcnto purgctunex qua ruiTus conHciantur globuli, ad quos,
fi pendunt tricntem,pulueris iam didi fclibra addatur , altcrnatimc« collo^
centur in catinorquc operculare 8>C oblinirc coucnit.mox lcni igni coquan^:
tur doncc globuli liquefcant: paulo pofl: catinus ex igni cximatur ; ex rcfri^
gerato mairula extrahatunex qua purgata et dcnuo liquefac^ta tertio olobu
ii fiantrad quos, fi pendunt iextantem, pulueris fcmuncia Sc ficilicus adpcii:
antur,codcm'qi modo coquatur, 8c in catini fundo aurca mairula rcfidcbit»
Tertia ratio cfi:: in dcris liquefacfli libras fex,fubindc inriciantur fulfuris ccra
inuoluti,ucl cum ea pcrmiil:i,particulac,et comburantunpcndat ucro fulfur
femunciam 8c ficilicum:deindc halinitri,in puluercm contriti,ficilicus unus
&: dimidius proiicianturin idem a-s^itemfp comburantuntum denuo fulfu
ris ccra inuoluti femuncia & ficilicus: poftca plumbi in cinercm refoluti , 8C
ccra inuoIuti,ueI minrj,cx plumbo fa(fti,ficilicus ct dimidius:mox auferatur
?cs,&C ad aurcam maiTulam adhuc cum a:re pauco pcrmiftum adrjciatur (ki:*
bium,quod maiTulx fit duplum : d>C fimul ufq? eo coquantur,dum eade ex.*

haletftibium:tHmmairuIa&:plumbum,quodfitmairulacdimidiij,coquaii
tur in catino cincreo.Poil:remo aurum ex eo eximatur,&: hominis urina re^:
ftinguatur : quod G color nigricans ei infederit cum pauca chryfocolla, qua
Mauri boracem uocant: C\ pallidus,cum ftibio rccod:um,fuluum illum tra:*
het, Sunt qui a:s Iiqucfa(ftum cochleari ferreo hauriunt 8c eflfundunt in alte
rum catinum, qui foramcn habct oblitum luto, cumq? imponunt in carbos»
nes ardctcs,& iniecflis pulueribus iam dicflis maiTam filo ferreo celeriter uer
rant:atcp hi aurum ab a:rc fecernunt:illud in catini flindo refidet, hocfuperi»
riatat:mox forcipe ignita catini foramen aperiunt, Sc effluit xs . Aurum uc:*
r(3,quod remanfit, cum ftibio rccoquunt : id ciim cxhalauerit,aurum urtio
cum quarta plumbi parte coquijt in catino cinereo, Sc hominis urina reftin
guunt.Qiiarta ratio cft,scris Iibra &: triens, atcp plumbi fextans liqucfiijt 8C
cfFunduntur in alterum catinum,intrinfecus obhtum feuo ucl eypfo : 8c ad
ca adiicitur puluis,qui conll:at ex fulfuris prscparati, xruginis, halinitri Gn^
gulorij iemuncia,falis cocfli fefcuncia.Quinta,a?ris libra 8c plobulorii plum
bcorum libra? dux,atcp falis artificiofi fefcuncia infjciuntur in catinij, 8c pri

m6coquaturIcniigni,dcindeacriori.Sexta,a?risbes,fulfuris,falis,fi:ibri, fin
gulorum fextans fimul coquuntur. Septima, a?ris bes, fcobis ferri elimata:
falis,fi:ibii,rccrementorum uitri fingulorum fextans una coquuntur.Ocflajs
ua a:ris libra, fulfuris fefquilibra, a^ruginis felibra , ialis puroati libra , fimul
coquuntur. Nona in a^ris liquefacfli libram inijcitur fulfiiris ionem non exn
perti 8C cominuti tantundcm,&: filo ferreo ccleriter uerfantunmiflura coii:*
teritur in pulucrem : in quem argentum uiuum infunditur: quod aurum ad

' fe allicit 8c trahit. At acs inauratum aqua madcfa(ftum igni imponitur: i^-ii*
tum frigida rcflinguitunaurum filis orichalceis colligatis abraditur.His fa<«
ne rationibus aurii ab a^re fecernitunat ide,uel plumbii ab aroento ratione
qua nunc cxpona,feparatur. OiBcina uero , fiue domiciliii in quo id ipfum
fit, prope officinam, in qua uenac auri , uel argenti,uel miila: excoquuntur,
coftruatuncuius murus mcdius fit longus pedes unu &: uiginti,altus quin^

' dccim;

^yo BE Rl NETALLICA

decim : a quo primus,qui efl: ad flumen,dift:et pedibus quindecim , poftrc*
mus deceni Sc nouem:uterc]^ longus fit pcdes fex 8c triginta,altu8 quatuor*
decim^fed ex primi muri capite rnUrus trafuetfus pertineat ad caput poftrc:*
mi muri : deinde poft pedes quindecim ex eodem muro primo alter murus
tranfueirfus ducflus (it ad caput muri mcdr) Jn hoc fpacio,quod eft inter du;»
os iftos muros tranfuerfos,coIIocentur pila , quibUs ucna* 8>C alia ad eas ex^
coquendas neceftaria frangantur : a primi qiiocp muri pofteriore capitc ter
tius murus tranfucrfus perdu(flus fit ad alterum caput muri medrj,&: ab eo*
dem ad caput muri poftremi . Spacium autem , quod eft inter fecundum 8C
tertium murum tranfuerfum, &:interpoftremum Sc medium murumlon*
gum,contineat fccUndam fornacem,in qua plumbum fcparatur ab auro ucl
argcnto , cuius camini paries redus ftatuatur fuper mediii muru, obliquus
fuper trabem , qiia^ cx fecundo muro tranfuerfo pertineat ad tcrtium : ea it9
locata fit,ut pedibus tredecim diftct a medio muro longo,quatuor a poftrc
mo:ipfa uero craila & lata fit pedes duos:a terra furfum uerfus ad irabc hSc
lonoam fint pedes duodecim, Quinetiam ne paries obliquus incidat in rc<
dum:caueatur partim crcbris bacillis ferreis,partim raris tighis luto obdu^
d:is,qu3c utracp e tignis parietis obliqui ad tignare(fli pertineat.Poftremo
tecHrum eodcm modo fe habcat,quo tcdii officinac, in qua uenae excoquUn
tufifed in fpacio,quod eft inter mcdium 8c primum ir(urum longum, Sc in*
ter primuni Sc tcrtium murum tranfuerfum fint foIIcs,machina,quac cos dc
primit,orginum,quod eofdem diducit. Vnum etiam tympanum, quod eft
ad axem rotae, habens fiifos moucat tympanum dentatum axis , cuius den«s
tes longi follium tigilla deprimunt,&: tympanum dentatum axis,cuius den
tes longi,piIorum dentes longos acrollunt : fcd cotrario modo: ut fi dentes
deprimcntes tigilla follium uoluantur a feptcntrione ad meridiem : contra
dentes longi attollentcs piloru dcntes longos uerfcntur a meridie in fcpten
trionem» Verum plumbum ab auro uel argcnto fcccrnitur in hac fecuda
fornace:cuius ftruiflura conftat cx faxis quadrangulis,ex duobus muris in*
terioribus,quorum alter alteriJi tranfuerfus fecat,ex orbe, cx operculo . Ip{c
uercJ citinus conficitur ex puluerc teireno Sc cincre: fed primd de ftru<flura
atcp adeo de faxis quadragulis dicam: ea fint alta pedes quatuor,8(r palmos
tres,crafla pedem: ab imo furfum uerfus ad pcdes duos,& palmos tres,intc
riorc SC fuprema parte ad palmij prorfus cxcifa fint , ut faxeus orbis in ipfis
iacere pomt.Solcnt aute pleruncp cfte numero quatuordecim : atc^ lata ex*
tcriore parte pedcm Sc paImij,interiore anguftiora : quod interior circulus
muito iit anguftior exteriore . Quod fi latiora fucrint, minus multa cfle ne#
cefiTe cft : fi anguftiora,pIura. In terram fodiantur altitudine pedis &: palmi:
fuperius fcmper bina quaccp proxima fibula ferrca connc(flantur: cuius cu*
fp<des in corum foramina includantur, Sc in eadcm plumbum liquiduro in
fundatunfed ca ftru(ftura (axea habeatfpiritaliaforamina (cx a terra,furfum
uerfus ad pedem : atcp ita ab ima iaxorum partc ad pcdcs duos Sc palmum:
quorum quodq^ fit inicr bina (axa altum palmos duos , latum palmu Sc di#
gitos tres . Vnum fit a dextro latere intcr murum,qui murum principale ab
igrti tuctui:,& canaliculii , per quem (puma argeti ok fornaeis catino cffluit,

Csctera

LIBER DECIMVS. 3^1

Cxt€tA ^uinc^ Cmt circucirca paribus,quoad fieri potefi:, interuallis didina
«ftarper ca cxit halitus,qucm terra cocalcfada expirat; quse ni eiTcnt eum ca*

tinusadfetraheret,acuitiumfaceret:hocefttaliscumulusfieret,qualisfieri
folet ciim talpa terram egcrit ; ciniscp fupcrnataret,atcp catinus ftannum ab
forbcret^ Aliqui eadem de caufa pofteriorcm ftruciurar partem prorfus pa#

tcntefaciunt.AtduomuriintCrioresconftruanturIatcribus,latitudinemm
habeant lateris : atq; alter alterum tranfuerfus fecet:quibus etiam ipfis qua*
luor fint foramina fpiritaha:in quaqp parte unum: quac circiter digitum fint
altiora et latiora alrjs;in ea quatuor templa inijciatur tantii recrementorum,
quantum capit cifium, eiscp fuperfundatur tantus puluis., a carbonibus re;«
folutus,quantum capit alueus maior bradeis lignis contextus.Muri autem
cxtent e terra cubitum: quibus Sc faxorum quadrangulorii parti excifsc fu<
pcrponatur orbis e faxo formatus,cralfus palmu 8c digitos trcs:qui undic^
pci tingat ad faxa quadrangula.Quod Ci rima aliqua fiicrit, ea fi-aomentis fa
xorum uel laterum cxplcatur.Orbis autem priore parte decliuis fit, ut cana
hculus,perqucmeffluctfpumaargenti,confici pofiTit^attamen orbis faxei
loco quidam ponunt tabulas seneaSiUtmifturauel ftaimumcitiuscalefi;»
at.Sed opcrculum,quod globi dimidiati figuram haberts teoit catinii,con*
fteC ex fcrreis circulis Sc bacillis, atqp opcrimento. Circuli numero fint treSj^
lati circitcr palmu,crafti digituni;infimus a medio diftetpede;mcdius a fu*
prcmo pedibus duobus ; fub eis fint bacilla fcrrea dece Sc ocflo, ad ipfos cla
uis ferreis aftixa:qu2E bacilla candem quam circuli latitudinem dc craflitudi
nem habca£;fed ita lortga fint,ut curuata ab infimo circulo ad fupremu per**
tingant:hoc cft pedes duos et palmos tres;cum alfoqui altitudo opercuH fit
tantummodo ad pcdcm Sc palmos tres;ad omnia operculi bacilla S>C circu*
los interius bradtcae ferresc filis ferrcis fint alligatar, Operculu quocR habe*
at foramina quatuonquorii poftremum , quod e regionc fit canaliculf, pet
quem fpuma argcrtti effluet,inferius latum fit pedes duos:fuperfus,quia cl^
menter afrurget,anguftius,nempe latum pedem 8c palmos trcs ata diaitu:
carcat bacillo:nam id ex fupcriore circuld ad mcdiurri tantiimodojnon eda
ad infimum,pertineat. Alterum uerd foramen,quodl exiftat fuper canalicu*
Id latii fit inferius pedes duos 8c dimidium , fuperius pedes du6s &: balmu:
quod etiam careat bacilld . Etenim non bacillum modo no pertfneat ad in^
fimum cfrculum,fed ipfc etiani infimus circulus ad eam partem non pertinc
at,ut magifter fpumam argcnti ex catino pofTit cxtrahere. Ad murum prse^
terea,quo murus principahs munitur corttra uim caldris, ubi follium nares
fituantur,fint duo foramina lata palmos tres.alta drciter pedem;in quorum
rrtcdio duo bacilld defcendant bradca irtterius ddnte(fla. Fiftular aut, in qul
bus nares folliii colloccntur , ufcp ad ca foramiha pertineant:qux fiftulx ex
iaminis ferreis coplicatis fadla; loga: fint palmos if .& digitos iii . Earii uerd
pars caua fit lata digitos tres 8c dimidiu,in quas duas fiftulas nares folliii fic
condatur,ut ab earu foriculis diftet digitis trib ♦ At operimetu coficiatur ex
circulo ferreo lato digiots ii.qui inferius fit,et ex tribus badllis fcrreis incur
uatis,qua: ab una circuli parte ad altera ei oppofita pertingat. Aliud aut alii
fuperpofitu Cn fuperidrc parte , ibicp per ea dauus fcrreus infixus penetret:

fub quibu9

37*

Dl RI ttSTALLICA

fub qiiibus item fint bradeoe clauis ad ea alligatac.Poftremo quxc^ bra^flca
habeat parua foramina,in quae tame digitus immitti poHit, ut lutum, quod
interius illiniri debet,adh2erere poffit» Operculum prseterea habeat tres an
nulos ferreos irtclufos in clauorum ferreorum foraminibus, quac fint in co*
rum capitibus admodum latis . Hi daui ea parte conne<flant bacilla cum cir
culo medio : annulis uero ini^ciantur unci catenac,qua operculum fubleuaf
tur,quod fit,cum magifter catinum pracparat»

Stix4<lntiiranguU A» Saxeuiorhis t» Spiritaluformina C. Muri
interiorcs If* Catinui E. Oferculum F. Circ«It G. Bacilla U* F»
ramina o]^ercuU I. Oferimentm K.* AnnuU L. hjiula Mf
loriculte N» Catenx 0«.

In fornacis aute orbem uel tabulas icneas 8<riaxa infjciatur lutu cum ftra*
mentis permiftu,altum tres digitos : atcp tundatur pilo ligneo ufc^ eo dum
ad digiti altitudinem deprimatur.Pilum uero fit teres et altum palmos tres,
inferius latum duos,furfum uerfus an2;uftius:cuius manubrium longum iit
pedes tres:qua in pilum includitur, circulo ferreo cingatur. Quinetiam fa#
xis fiiperius illinatur lutum , etiam cUm ftraminibus miftui craftitudine pal^*
mi:in quod occumbat operculum. Hsec omnia quamprimii labefadata fuc
rint,rcficiantur. Artifex , qui hoc fcparandoru metallorum munus fiiftinet,
iaborem in duas duorum dierum opieras diftribuit: alterO manc pautii pri*

mdcias

tlBER DECIMVS. 573

iTio cini^rcm inrpci"gitluto,&: aqiiam afFundeiis fcopis ucrrit : dcindc inrjcit
cinercm cribratum, &:aqua ficmadcfadum , ut nuns inltar in pil.x- Houram
formari poilitrcinis uero fit cx quo lixiuiii aqua percolata fucrit fadu: na a!i
us,quiapinguis eft,denuo urcndus cITct^utmaccr ficret. Euni autccincrcm
manibus comprclliis acquat,catinumc^ mcdium ucrfus dcdiucm facit : tum
pilo iam defcripto ipfum tundit:poft:(!a duobus pilis paruis,itc ligneis, for^
mat canaliculum,pcr quem efHuit fpuma argenti : una enim manu comprc>
hcndit unum,altcra alterum:utruncp latum efi: palmura,cra(rum digitos du
os,aItum pcdem . Vtriufcp manubrium aliquantum tcres ad fcfquidioitum
minus quam ipfum latum efi:,fedlongum pedes trcs:tam ucro pilum quani
manubriiim ex uno ligno fadum eft . Mox calccatus infccndit in catinum,
& etim undiqp pedibus calcat:quo modo fubfidit 8c fit decliuis. Dcinde ite
rum eundem tunditpilo magno:tum exuto dextri pcdis calcco catini circu
lUm eo defignat,&: defignatum excindit lamina fcrrca utrincp curuata , atc^
longa palmos tres,lata totidcm digitos : cui funt manubria lionca , alta pal.*
mum &: digitos duos,crafTa itcm digitos duos, Pcr ca pcnctrat utrincj; pars
hminx fcrreaj cufpidata Sc fuperius recuruata . Quidam partc lionesc bra^*
d:eae,cribrum cirigcntis, laminas loco utuntur . Ea ucrd lata eft trcs dioitos;
Utrin<^ ad extremum fic incifa,ut manibus teneri pofTit. Poftea tundit cana
liculum pcr qucm effluit fpiima argeti.Ne uerd cinis clelabatur , apcrturani
faxo,ad hanc formato , obftruit:ad quod apponit tabclla : cui rurfus ne de*
cidat,trudem opponit:tum cineris alueum infundit,eum^ pilo maono tuii
c!it:iterum deindeiterumcp cincrem inijcit^SsCeum f»ilo turidit. Carialiculo
fsi^o ficcum cinerem catino undicp ruperinr)cit cribro,ac eum rrianibus c6=f
planat 3c attcrit:tum madefacfli cincris alueos tres in marginem catini circOi:*
circa inrjcit, 8c operculum dcmittit . Mox infcendens iri catinum, ici undicd
cincte 6bftruit,he miftura liquefaifta effluat . Deinde opcrculi opcrimento
fubiato in catirium carboncs alueo inrjcit,prunas uerd batillo ferrco: 8c has
quidcm etiam per foramina,qua: operculum in lateribus habet, eascw eode
batillo adxquat^atq^ tantum laborem Sc munus duarii horarum fpacio per
ficit:tum paruum trijicum fuperponit laininac ferrea*, quac in tcrra pofita eft
(lib canalicuIo:ea longJk eft pedes tres 8c palmum , lata pofteriore parte pe*
dcm SC palnios duos at<^ totidem digitos,priore palmos duos, Sc iteru toi
tidem digitos:at trunco fupet-ponit faxum , ac ipfi laminam ferrcam affimi^
lem inferiori : in quam cofjcit carborium alueum bradeis ligneis contextii:
inc^ ebs totprunas, quot batillo ferrco cortrjcerepoteft: atq^ catinus unius
horar fpacio calefit : deinde conto uncinato , quo detrahit fpumam arpcntij
comouct reliquias carbonii . Vncus aijt longus palmii,&: latus digitos tres
habet figuram duorum triagulorum : cuius manubrium fcrreum lonoii cft
pedcs quatuor, ligneum uerd, in ferreum inclufum,fcx. Veriim aliqui fim#
plicem contum uncinatum ufurpant. Poft horae fere unius fpacium rurfus
codem conto uncinato comouct reliquias prunarum,&: batillo eas, quse iri
canaliculo iaccnt,in catinum inrjcit.Tum iterum poft: horac fpacium eodcni
conto comouct prunas:quas ni ita comoueat , in catino aliquis nigror ma*
liet,atc^ ea parte uitium facit:.utpotenon fatis exiccatusretenim minifter c5

I mouedd

5^A DEREMETALLICA

rnouedouertitprunasutprorruscoburantur,bencc]pcalcfiatcatmus;qiiocl
ipfum fit tribus horis:reliquis duabus itcrum catinus quiefcit , Gum autem
foniius horsc undccimx fuerit iuditus,tunc cinerem , ex carbonibus facflij,
Tcopis ucrrit Sc dc catino deijcit: mox afcendit fuper operculum,& linteum
tritum intinoens in aquam,cum cinere permiftam^quam uafculum cotinet,
totum catinum eo madefacit,8<: uerrit per foramen operculi manum immit
tens.Confumit autem interdum duo aqusc fic miftac uafcula: quoru utruq^
capit fcxtarios Romanos quinc^:quod iccirco fit,ne catinUs , cilm feparan^
tur mctalla^difi-umpatur : tum corio ceruino eundem terens, rimas oblinit,
(^iinetiam ad finiftru canaliculilatus collocat duo molybda^nae firagmen^
ta,altcrum alteri fuperponens:quac aliqua ex parte liquefa^fla confidunt, St
bbftaculo funt,ne fpuma argenti a flatu follium in orbem moueatur,fed ibi
fubfiftat : ueriim expedit in loco molybdxna; ponere laterem : citius enirn^
quod is ualidius calefiat,oritur argenti fpuma . Catinus autem iuxta media
eius partem profundior fit palmis duobus Sc totidem digitis:ipfa uerd me<
dia pars practerea digito . Sunt qui catino fic pracparato illiniJt albumen oa
ui fponoia conceptum,et ex ea rurfus expreflum , quo refolutum fit thus in
puluerem contritum.Quidam ei illinuntliquorem, qui conftatex oui albu
tnine^&C eius duplo fanguine taurino,uel meduUa: nonulli eidem catino cal
cemcribrofuperinr)ciunt.Pofteamagifterofficinajponderatplumbu,cum
quo aurum uel argentum,uel utrunc^ cft permiftum:cuius interdum centii
pondia ccntum imponuntur in catinum:fcd frequentcr fexaginta uel quin*
quaginta,uel minus multa : quo fado tres ftraminum manipulos drcumcir
ca infpergit catino,ne plumbij fua grauitate ina^quabilem efficiat : mox per
canaliculij imponit ahquot plumbi mifti panes , 8c aliquot ad latera per fo#
ramen operculi poftremum : deinde per eiufdem operculi fuperius forame
infcendens in catinum panes , quos ei minifter porrigit , circucirca apponit
ad operculum : tum afcendens rurfus manibus immilTis per idem forameri
etiam aliquot panes imponit in catinum.Eos uerd qui remanferunt, fecuHiS
dodiefurcaferrealignisper poftremum opercuh foramen fijperimponic,
f anibus fic collocatis carbonum alueum bra<fleis ligncis; contextum per fli
perius operculi foramen inrjcit,acimponit operimentum operculo : quorii
iundluram miniftcr luto illinit : ipfir magifter dimidium carbona alucij per
forameh , quod eft ad fiftulas narium,inricit in catinum, ac folles prscparat,
ut fequenti die mane fecundam operam inchoare pofTit . Tale autem labo^
tandi munus horac uriius fpacio perficit , duodecimac^ omnia funt pra:pa*
rata:quae horac omnes colledac conficiunt fummam hotarum ocflo.

Artifexfilotmiitctitimm A+ Vilummaius B, Scdi^a C» DuofiUminora D. L4
minaferrettcuruatd E. FarshraRecelignea F» Crihrum G, Cinis H. BatiUuni
ferreum I, Laminaferrea K, TrUncus L» Sexum M. Akeushra^eisligms con
textus N. ContiisuncinatHS o. Alter contus uncinatus P. Linteumtritum C^»
Yafculum R, Coriumceruinum S, M.anifulifirammum T. Ligna V. Tanesflum
himijii X, Yurca Y^ Alterartifexlutoextrinfecusohducitfornacem^quaeiej^er^
culum efl im^ofitum Z. Alueus cinerihus refertus AA. Ofercuh o^enmentum B8,
Minijier^^edihusinfijiesfcaUscarhonesferfuferiuso^erculifQrameinilcitincitinuQC, ;

Fcrr*'

VIMKIV MJ B K. l ta W i.

37J

terrsmenturtKiitolMtumueTheratKr T>D, Lutum EE, Cochlenre (^ua irtifex fiue tM
oif^erexfeTimentumrdfit FF. RutrumeiuoflumhicHtisimfUri^etrthitur GG.
Cuneuiferreus<iuoArgentimajf4fuhleuatur HH*

27 (^ DE REMETALLICA

Scd iam tcmpus cft ut ad fecundam operam ucniamus. Manc artifex pri
mo acdpicns batilla prunarum duo,ea inrjdt in catinum iuxta fiftulas nari;*
iim per foramcn:dcinde per idem foramen imponit ligna abicgna ucl picca
ftri parua,qualia folct ea e(Ie,quibus pifces coquimus: tum machinar, dcpri
mcntis tigilla folIium,forcs attollit ut uerfari poilit; atq^ ita fpacio unius ho
rx plumbum miftum liquclcitcquod ciim facftum fucrit quatuor Iigna,Ioni;
oa pcdcs duodecim,pcr poftremum operculi foramen imponit,&: totidem
per canaliculum:quar ligna,ne catinum uitient,prcmendo utrinc^ fuftinent
fcamna:ea funt tigna longa pedes tres,lata palmos duos et totidem digitos,
crafla palmos duos : quibus utrinq^ funt duo pedcs diuaricati . Ad fcamnu
pra^terea ante canaliculum locatum apponit laminam ferream, nc fpuma ar
oenti,cum ipfam ex catino extrahit,ei in calceos infiliat , pcdcsc]^ 8c crura of
midat:quinetiam rcliquos panes batillo uel furca ferrca lignis iam didis im
ponit per poftrcmum operculi foramen. At argenaim rude purum , aut
plumbei coloris ucl cinere-i,uel rubri, uel denic|? alteriusdilatatum 3c conci
fum atc^ calefadum in catinis ferreis,tuncin liquidum plumbum,cui argen
tum immiftum eft,quod,ut facpius dixi,nominatur ftannum,infijnditur: ac
fic quod impurum eft,ab eo feparatur» Veriim cum ligna oblonga priore
partc fuerint cobufta,tum cuneos ferreos longos pedcs quatuor,priore par
te latos digitos duos , deinde fcfquidigitum latos Sc craflbs , magiftcr mal*
lco in ea impellit, atcp ipfis promouet : iacent uero cunei in fcamnis . At ali)
cum feparant metalla , duo eiufmodi ligna imponiJt in catinij pcr foramcn,
quod eft inter folles: totidem per poftremum foramen,unum per canalicu:*
lum:fed his maiore lignorum numcro,nempe fcxaginta,opus eft: ciim illi 11
onis quadraginta opcram perficerepoflint. Ciim uero plumbum duabus
horis ita fuerit calcfad:um,tum id ipfum comouetconlo uncinato,utmagis
calefiat. Quod fi difficulter feparatur ab argento,in ftannum Iiquefad:ii in^f
ijcit ars SC pulucrem carbonum . Si uero miftura auri argcntofi cum plum*
bouelftannum exuenacontraxitimpurum quiddam,inidinrjcit portio*
nes,aut pares,uel ergo arida^ uini fecis Sc uitri Veneti,fiue falis ammoniaci,
uel uitri Veneti,& faponis ite Veneti : aut impares , nempe aridac uini fecis
duas,ferruginis linam.Sunt qui fingulis compofitionibus admifcenthalini
tri particulam. Ad miftura; autem centurnpondium adi^citur pulueris bes,
aui libra,aut libra & triens:prout magis uel minus impura fuerit.PuIuis ccr
te id,quod impurij eft, ab ipia miftura (epar^t.TUnc uerd plumbi,cum car*
bonibus permifti,quafi cutem quanda rutro pcr canaliculum extrahit: eam
plumbum ciim calefit,gignit,fed ut minus multam gignat , conto frcqucter
comouendum eft:deinde ad horaepartis quartac (pacium catinus combibit
plumbum.Eo autem tempore,quo penetrat in ipfum,falit 8c bullit:tum ma
gifter cochleari ferreo haurit paucum pIumbum,quod experitur atcp cx eo
cognofcit,quanta argenti portio in ea miftura tota infit. Cochlcare uero la^
tum cft digitos quinq^:eius manubrrj pars ferrea loga eft pedes trcs, lignea
totidem.Poftea conto extrahit (JDumam argenti: quar fit ex plumbo 8>C acre,
fi id quocp incrit in miftura,uftis: quare re(flius fpuma plumbi quam argen
tidiceretur.Etenim uitiumargcntituncnullum eft, fedplumbum &:a:s ab

eofepatf

LIBER DECIMVS.

377

co fcparantur.Vcrum plumbum magis ctiam ih altcrius fornacis catino, in
quo argcntum perjilirgatum fit purum,Qiiondam,Phnio aurorc, fub cati«s
ni canaliculo alter erat catinus:deflucbatcp Ipuma argenti ex fupcriorc in in
fcrioremrcx quo ucruculo fublata couolucbatur , ut ciTet modici pondcris;
quocirca ex ea olim ficbant tubuli ; nunc , quia non conuoluitur ucruculoi
conficiuntur mafBc,

Torttdx A. Llgnd B, Sfumtt argenti C, Lamint d, MagifteriemHs
eiit hutyrum^ne Henenum,<iuod cattnus exhaUtyei noceat^j^eculure emni
illiusTtmediumeA, B*

[^S^

Si periculu fuerit,ne miftura fimul cum fpuma argeti effluat , magifter ir»
isromptu habet lutii in cyhndri,qui utrincp acutus fit,figura formatii : id ad
contum uncinatum apponens mifturaj,ne cffluat,opponit. At cum iam fu**
us argcnto infidebit color , tum apparent maculae luccntcs, &f, quafi quida
colores,aIb3E. Articulo temporis poft prorfus fit candidii: mox minifter de
rnittit fores,ut canali claufo rota non uerfetur,&r folles quicfcant . Scd magi
fter aliquot aqux uafcula infunditin argentum ut refrigcfcat.AIi) infundut
"ceruifiam ut albidius fiat: fed hoc nihil habct momenti,cum argentu adhuc
fit pcrpurgandum: poftea ferramento,cui figura cunei data,panem argente
um attollit , quod longii cft pcdes tres Jatu digitos duos. In eius parte caua

I j inclufuni

57«

D E RE M E T A LL l C A

inclufum efl manubrfu ligneu longu cirdter pedes quatuor , Extra(5lum uc
ro ex catino panem argcnteu lapidi imponit,& altera eius parte molybdaz*
na,altcra fpumaargenti malleo decutit.Tum orichakeis filis coIIigatis,t:t in
aquam intin*ftis eum purgat.Cum ailt plumbum feparatur ab argento plus
argenti pkruncp repericur, quamcum experinientum fieret : etenim fi ante
in centumpondio inerant unciac tres,&: totidem drachmae, inueniunturiui
cisc tres Sc dimidia.Sed molybdasna reimdnes in catino pleriicp,alta eft paU
mu: qua fublata cinis reliquus rurfus cribratur; quod refidet in ciibro,quia
molybdzcna efl:,ad molybdccnam adijcitur. Cinis uerd, qui decidit per cri*
brum,eundem,queniprius,pracbetufum: quinetiam exeo &puIuereofIjii
catilli fiunt cincrei.Poftremd ad pariete,ad quem fornax efl: cxtru(fla,pomi5
pholyx lutca adhxret : atqjctiam ad operculi anriuIos,qui prope foramina
runt:ea,poft:quam multa adha:ferit,abft:crgitun

Vanis A* tafis B. Mdlleuj C. hliorichdcei D, Vasti<^um
continens E, For«<rxex(j«4ptfnjsexewpt«jfil,(t<{}3i<c/um<j«j
F. BaiuluSYftnmcxajficmadefortans G,

Sed grus,ut etiam hocorganum defcribam , quo operculum leuatur, ita
fe habet.Primd eft flatutus axis quadrangulus undic]p latus pcdcm,Iongus

pedes xii.eiuscodaxinferioruertiturin catillo a^rneo , incluib in alterujii

tignum

LIBER DECIAIVS. 37^

tignum qucrnum : duo enim funt fic tranfucrfa locata,ut unius forma, quac
in cius parte mcdia cd^m altcrius formam,quac itcni in cius parte nicdia cft,
includacur,crucis'q5fpecicmpraEbeat:quorumtignorumutrunqj lonoum
€fi: pcdcs trcs,latum 8c crairum pcdcm. At fupcrius axis caput tcrcs cft^nam
fic cxcifum,ut latum fit palmos tres:id ucrtitur in dimidiata armilla, u trincp
infixa in trabc, cui parics camini obliquus innititur.Ad axem uero afiixum
€fi:loculamcntum:etcnim primo furfum ucrfus ad cubiti altitudincm in for
ma axis inclufuni cft tigillum , longum,exccptis capitulis, cubitum 8c dioi*
cos tresjatum 8c crafliim palmos duos: dcindc iterum furfum ucrfus ad alti
tudincm pcdum quincp,altcrum tigillum aecjue longum,latum,crafiiim cft
inclufum in axe.Eorum aute duorum tigillorum altcra capitula inclufa funt
in formis tigni fiatuti longi pedes fcx Sc palmos tres,lati Sc crafll dodrante:
atc]? clanis ligiicis transfixa:tum ab inferiore ligillo furfum uerfus ad trium
palmorum al titudincm in axis formis,qua: lunt a latcribus, inclufa funt ite*
rum duo tigilla longa,cxccptis capitulis , pcdem Sc palmum , lata palrau 8C
digitos ircs,craira palmum . Pari modo fub fuperiorc tigillo funt duo ciuf*
dcm inagntiudmis tigilla : quinetiam in ftatuti tigni formis totidem tigilla
indufa func ciufdcm^cuius proxima longitudinis,fed craila digitos tres, la*
ta palni um 6»: digitos duos:3(: duo quidem infcriora fupra inferius tigillum
tranfu :rfjm,{upcriorauerderegioneduorumfuperiorumtigilIorumina*
xis lar;ribus incluforum.Exterius autead tigillaaflreres funt affixi: fcd pars
loculamcnti prior fores habct:atcp etiam pofterionquorum cardines infixi
funt in .^fieribus^afiixis ad tigilla in lateribus axis inclufa: tum infcriori tioi(
lo tranfucrfo afi^crcs funt fuperpofiti:a quibus furfus ucrfus ad duorum pal
mor Lim akitudinem eft axiculus fcrrcus quadrangulus:cuius latera funt la*
tadi7i5:osduos:capitula,quorumutrun(^teres,inarmillisajneisautfcrrcis
uoliiUt .turrearumaltcra cft in axe,altcrain tigno ftatuto inclu(a,Circa uero
a>'; cuhim utrinqj cft orbis ligneus,altus palmos tres 8>C digitum^craflTus paf
mum,fupc{ ius bra Aca fcrrea te(flus: hi duo orbes inter fc diftant palmis du
obus 8c tof idcm digitis:habcntcp fufos quincp:qui crafifi digitos duos 8C di
ir.idium diilant intcr fc digitis tribus:quo modo tympanum fui gencris efti
dtunq uod pfum a tigno ftatuto abeft palmu 8C digitum : longius uerd ab
axc ncmpe palmu 8c digitos trcs . Dcindc ab hoc axiculo furfum uerfiis ad
pcd s &C palmialfitudincm cftalteraxiculus ferreus quadrangulus , cuius
quod^^ 'atus cft,latum digitos trcs. Ipfe acque ac prior in armillis a^ncis uel
frrrci uerfatur:circa cum eft tympanum dentatu, duobus orbibus compa*
(ftun ,!atum pcdcm Sdpalmos tres,crafliim palmum &: digitos duos : cui in
fi'cn;c funt dentcs trcs &: uiginti , lati palmum , craflGi digitos duos:cxtant c
tvmpano p2lmum:diftant intcr fe digitis tribus: atcp ctiam circa cundcm a*
rcicr ium ucrfus tignum ftatutum ad duorum palmorum 8C totidem digito
I um longitudine cft alter orbis ajque ac tympani orbis latus, fed craflus pal
n- mi.ls ucrtitur in tigno ftatuto ca parte excifo.Ex hoc orbe 8c tympani or
bcfitalt^rijtympanum fiifos habensitemquinc^. Abhocalteropracterca
axicalo furfum uerfus ad altitudinem cubiti eft axiculus ligneus : cui ferrd
funt codaccSjCuiufcp capitula circulis ferreis ftint cinda, ut codaces in eis fif

1 4 mi ma«

ago DE RE MET ALLICA

mi maneant: qui acqucacaxkuliferreiuoluunturiiiarmillis aereis uel fcrrc*
is Hic axiculus diftat a fuperiore tigillo tranfuerfo circiter cubitum:8<: pro<i=
pe tignum ftatutum habct tympanum dentatum , latum pedes duos 6c dU
midium: cui in fronte funt dentes feptem 8C uiginti : at altera axiculi pars ai^
xem ucrfus bradeis ferreis eft teda^ne a catena,qua: circa eam uoluitur,exc
datur t Bius catcnx annulus extremus inclufus eft in fibula ferrea,8(: in axi*
culu infixa: ipCi catena ex loculametp exiens in orbiculo,qui eft inter roftri
tipna,uerfatur ♦ Etenim a loculameto furfum uerfus ad pedis Sc palmi altitu
dmem eft gruis roftrum:quod conftat ex duobus tignis inclufis in axe,lon
pis pcdes quindecim,latis palmos trcs,cra{Iis duos : qu3E a tcrgo axis cmi*
nent cubitum: ibic^ fibulantur,ligneo practerea clauo, qui per ipfa & axcm
penetrat,conncd:untur: is clauus altera parte capitulum habet Iatum,altera
foramen,in qu6ci infigitur paxillus ferreus^ut tigna cum axearifte conftrin*
oatEa uero roftri tigna, fulciuntur Bc fuftinentur alteris duobus tignis lon
pis pedes (eX Sc palmos duos,latis Sc craflis item palmos duos : quae infcri*
us inclufa funt in formis axis, fuperius ad tigna roftri, qua abfunt ab axe cir
citer pedes quatuor,clauis fcrrcis anixa . Poft fuperiora horum tignoru ca^

.pita uerfus axem eft fibulaferrca,inferius in tigna roftri infixa, ut ea coercctf
at&conlirinoat. Vtriufcptignicaputprius indufum eft in lamina ferrea
Guadrangula,inter quas eft tertia lamina ferrea quadrangula intericdla^qua
ratione fij,ut ti^na roftri necp dilabi poftint,nec alterum in alterum incidc«
re:qu<e tigna fuperiore parte bracfleis ferreis funt te^fla , ad pedum fex lon*
pitudincm, ut lingua in eis promoueri poffit : quar lignum eft ex oftrya ucl
alia quadam arbore dura fa<flum , longum cubitum,latum pedem, craftum
palmos tres:ex quo utrinq; ad altitudinem Sc latitudinem palmi,pars inferi
us excifa eft,ut rcliqua intcr duo roftri tigna ire &: rcdire poflit. Priorc autc
partcmedia excifum eft ad palmorumduorum &totidem digitorumlontf
£itudinem,ut orbiculus acneus , qui eft circa axiculum ferreum , in eo uolui
poftit.Habet pra^tcrea lingua prope angulos quatuor foramina : in quibus
totidcm orbicuh circumadi promouentur in roftri tignis : (ed quia lingua,
ciim trahitur Sc retrahitur,fonitum edit quodamodo fimilem latratui canii,

*apud nos ex eo nomen inuenicVecfli quidem promouetur , catina retrahi*
tur.Vncus eftferreus,cuius annulus uertitur in fibulaferrea,in dextrumlin
puac latus infi^a : qui uncus includitur in unum aliquem ferrcum clauu,qui

, dextro roftri tigno infixus eft. At a fronte axis orbiculus eft acneus,cuius a*
xiculus ferreus inclufus eft in roftri tignis : in quo orbiculo catena, exies ex
ioculamento,uoIuitur : atcp per dorfum linguac cxcauatum pcnetras ad or*
biculum eius acneum,in ipfo circuma(flo uerfatur,de'cp eo defcendentis uru
cus implicatur annulo, in quo indufi funt annuli fupremi trium catenarum
lo ngirum pedes fex, quar penetrant per tres annulos ferreos, quos in fora*
minibus clauorum infixorum in medio operculi annulo efle dixi.Ita<^ ciim
magifter operculii gruc uoluerit leuarc, tunc minifter in ucifle fcrreo incW

. dit axiculum fcrreum infcriorem,qui extat e tigno ftatuto palmum Sc digi*
tos duos: eftcp ca parte ixiculusetiam quadrangulus , latus fcfquidigitum,
craflTus digitum.Pari modo ueAis jforamen,in quo includiiur, quadrangu*

iumcd

LIBERDECIMVS. 5'Sl

Uim eft & longii digitos diiosjatuin paulo plus quain dioitum.Wctis au:*
tcm icmicirculus longus cft pcdcm, palmos trcs,digitos duos , iatus totide
diaitos^ciaflus digitum.Manubrium ucrd cius recT:um,& tcrcs lonoum cft
palmos tres^crafHim fcftiuidigitum.In axiculi capitc foramen cll:,in quo cla
uus fciTcus inBgitur nc ucvftis cxcidat. Hic autem grus, quia quatuor habct
tympana, duo quibus funt tufi , &r totidcm dcntata,facilius mouctur quam
alrj,quibus tantuin duo tympana funt,altcrum fcilicct quod fufos habct,al:s
tcrum dcntatum . Multis autcqi fimplcx eft organum:cuius axis ftatuti co:s
daces eodcm modo uerlantur , alter in catillo fcrreo , alter in armilla . Ei axi
tranfuerfum cxiftit tignum,quod obliquu fuftinct. Ad caput tranfuerfi ua*
hdus annulus ferrcus eft affixus,ex quo alter annulus fcrreus,in co inclufus
eminct : in quo ualidus uc^ftis ligneus arcfle rurfus eft inclufus : cuius caput
cingit tcrtius annulus fcrreus: ex quo dependet uncus fcrrcus,fupremo ca^
tcnx opcrculi annuli iniedu^, Ad alterum uerd uecflis caput eft catcna:quae
ciim dcpriinitur,alteram ued:is partem attolIit,atcp ipfa opcrculum: ciim rc
laxatur,eandcm dcmittit fimul cum opcrculo.

Axlsftamus A, Catillus b, Tignac^uirna C, Bimiiiita armillt D,
Trahs E. Loculamentum F» TigilU G. Tignumjiatutum H. Tt-
gilU ([u<e (unt a Utenhus axis i. Tigilltf cjUfC funt d Uterihus tigni fiti-
tuti K. Tym^ana^udexfuftsconjiant L. Tymfanadentata M. Cd
tena N. Orhiculus o. Roftritignti P. Tignafinefufiirtentrojiri
tigna Q.. Lamime quadrangulce R. Ligna S. OfercuUmfornacis
T. A«««Iks V. Trescateme X. Vrftis Y, Alterius organi axis ^:*
mus Z. Tignumtranfuerfum AA. Tignumohli<iuum BB. Tigni

tranfuerfi annulus CC» Alterannulus DD. VeSiis EE. Tertius
annulus pf» Wncns gg^ Caten<i ofcrcuU HH, dtemue^is lU

At in

3@i

At in nonniillis locis, ut in Mifcna Fribergi , fccunda fornax fuperius la*
teribus concamerata fere fimilis d\ furno» Ea camera pedes quatuor alta ha

betforas

LIBER. DECIWVS. ^^&J

b^t foramina duo Uel triarqilorurtt prirrtum a fiontc cft altum fofc^uipcdcm,
laium pedemrcx quo efiluit fpuma argenti.Altcrum,atqj etiam tcrcul^fi tria
fuerint,a latcribus funt alta fefquipedcm, lata pcdes duos 8c dimidiu : ut is,
qui catinum parat,in fornacem pofTit irrepere : fed bafis cius circularis ex ce
mentis effcvfta duas habet uias , halitum expirantcs , ahas pcdes duos , latas
urtum : qux ab una parte ad ci aduerfam du(flac ac dirc<fJ:a: fic penctrant , ut
aheraaheram tranfucrfa fecare,5<Cforaminaquatuore(rcuideantur: eacdem
ruperiuste(fi:a:funtfaxislatis,fedtantummodo palmum craflis :in quac&C
reliquam hafis partcm interiorcm,ex cementis efte(flam , ut etiam in prioris
fornacis orbcm,uel tabulas aincas & faxa inrjcitur lutii cum ftramentis per^
miftum , ahij tres digitos. Tam autem id quam cinercm iniecftum magifter
fiuc minifter , qui pra:rparat catinum , genibus innixus tundit curtis pihs li<*
gneis,&^ marcuhs item ligneis,

lorniciscamera A. V.iufiemhifts B, Via €♦ Tihm D*
Marculus B» Artifex Romtno more ex argentifj>m<i trn^
hulos conficit F, Canaliculus G, Argentij^uma B*
Catinus infcrioT U YeruculHm K* TmI>«Ij L»

AtPo*

< '■ . u

3«4

4

At Polonis Sc Vngaris fecunda fornax itcm fupcrius latcribus concame
fatafercfurno fimilis eft; inferius auiem bafim habet foIidam,5^ halitus re^

ccptacula

LIBER DECfJUVS. 385

teptaculQcarentem.Sed ad efus altcrum latUs eft murus , intcr quem &: ba^
fim catini liia rcccptaculi loco e(i : fuperius bacillis fcrreis cx muro pcrtincri
tibus ad citinum,& duobus digitis inter fe dift:antibus,te(fta. In catinii pra:
paratum primo ftramina inr)ciunt:inqj ca pancs ftanncos imponunt:iii ba*
cilla ucro ligna,qucC accenfa catinum calefaciant,&f partcs,od:oginta modo
centumpondia,modd Centum pendentes,coIliqucfaciant.Deinc!e ignem le
ni follium flatu excitantrtum bacillis tam multa ligna fuperinrjciunt, ut tan*«
ta flamma fiat,quanta fola in catinum pcrtincns, plumbum ab argento fcpa
rare poflit.Sed argeti fpuma detrahitur ex altehus lateris foraminc tam am
plo,ut magifter per id in catirium ferpere queat. At Maraui 8c Carni, c|ui
perraro plus quam argenti beflTem uel dextantem coliciunt,ab co nec in tor
nace furno fimili plumbum fcpdi^ant , nec in catino,qui tccflus eft operculo,
Ted qui ucnto expofitus eo caret,in quem panes ftanneos imponunt,ipfis'c^
fupcrimponijt arida ligna: quibus rurfus craflTa uiridia.Lignis autem accert
fis ignem primd follisflatu excitant,

Hornixfurnofmilis A. Vi< B. BacilUferred C. Yoramert
fer ^MoJ irgentij^uma ietrthitHr D. Cttinui opcrcklo c«-
rens E. htgnicnffA F. F«llis G»

Dixi de rarione,qua plumbum ab auro ucl argento feparatur : nunc dfc^

K . deea.

^Q^ DEREMETALLICA

de ca,qua argentum perpurgatur;nam auri perpurgandi ratfonem ante cx^
plicaui ♦ Argentum autem perpurgatur in uftrina:cuius fornacis focum {ii^
ftinet teftudo lateribus concamerata:eius fornixiqui priore parte exifl:it,al^
tus eft pedes tres.Sed ipfe focus longus pedes quincp,latus quatuor: a latejs
ribus 6c pofteriore parte muri funt integri : a priore uero alter fornix alteri
fuperpofitus eft;fuper quem 8C murum caminus ftatutus eft.Focus foueam
habetrotunda,Iatam cubitum,altam palmos duos:in qua ini^citur cinis cri^
bratus, &: in eu tefta praeparata fic imponitur , ut cinis undicp arque altus ac
ipfa fit.Tefta autem, quae fidilis eft,repklur puluere, qui coftat ex paribus
portionibus oflium in puluerem contritoru, Sc cineris fumpti de catino , in
tjuo plumbum ab auro uel argento feparatunalrj ad cinerem admifcentlatc
rem cominutum:quo modo neuter puluis argcntum ad fe allicit:puluis co*
pofitus,& aqua madefad:us paucus iniicitur in tefta,et tunditur pilo ligneo
teretc,Ions;o pedcm, lato palmum 8c digitum:ex quo extant dentes numes:
ro fex^crafTi digitu,Iati Sc alti digitu 8C tertiam cius partem,inter fe diftantes
fere digito.Hi fex dentes circulii efficiunt, in cuius medio eft feptimus dens
teres ccque altus ac caEteri,fed craftus fefquidigitu . Pilum uero paulatim ab
infcriore partc flirfum uerfus fit anguftius,ut ultima manubri] pars teres iit,
cralla tres digitos.Quidam utuntuf terete pilo quod dehtibus caret,

PilKm cul dentes A. Pil« ^ho^ ientihus caret B. Alucus cinerHmflenus C. Tefta fr<ef4/
rata^ajJerihusimfofit<e D, Tefi<enacuce E^LignafecMid F, Serrti G,

Dcinde

L I B B R D E C I /I V S. 3S7

Dcin Jc iccrum paucus puluis maclcfadus inijcitur in tcftam , 5i.' tijditur;
qui labor itcratur ufqj dum tclta tota tali pulucrc fucrit coplcia : quam ma^
gifter cxcinditcultcllo utrincp acuto^&utnnqj dirccfto furfuni ucrfus acl:o,
ut media pars caua fit,lata palmum 6c digitum : qux modo recla cll:, modc)
curuata . Ipfc uero cultellus latus Cit fcfquidigitii , utrincp furfum ucrfus loii
gus palnios duos,quae manubria ad altitudmcm palmi carcant acic,ucl in H
gneis manubrrjs indudantur. Magifter autcm una manu culielluni prcheii
dens teftaE puluercm excindit,ut circumcirca craifus mancat trcs dioitos:rii
ci puluerem offium ficcum cribro fupcrinr)cit : cuius fundum fetis admodij
anguftc collocatis cft contextum.Poftea globo cx ligno dunirimo facT:o,ec
cralFo fex digitos^iniccflo teftam utraqi manu coinofam acquat,&: dcnuo fo
lidam cfficit : quinetia altera manu globu agitat . Tcfta:* autcm diucrfr funt
capacitatis: earum enim prarparatarum alia' capiunt argcnti libras plus mitf
nus quindecim,alix uiginti,partim trigihta,quxda quadraginta, alix quin
quaginta.Scd quxc^ tclta fic pracparata in folc ficcatur,ucl in loco calido et
tccfto repofita.Quanto autem fuerit ficcior Sc antiquior,tanto eft mcliono*
mnes uer6,cum argentum pcrpurgandum cft,prunis inicd:is calcfiunt. Ali)
loco tefta; utuntur circulo ferreo,fed utilior eft tcfta . Nam Ci puluis uitium
£ecerit,argentum in illa remanet,ex hoc fundi expcrte diiabitur.Tefta priC;*
terea in focum facihus quam circulus imponi potcft,&: minus multi pulue^
ris indiget:attamen,ne tefta dilabi po(Iit,&: argentum damnum faccre,quii»
dam rede eam circulo ferreo cingunt»

CulteWiiS reRus cui lignea manuhria funt A. Cukellus cur
mscuiiternllgnedmiinuhrta B. Cultelluseuruusligneisma-
mhriis cdiens C. Crihrum D, Glohus E. Jorisferrea^
amn magijier cum ferfurgat argentum^iemittit^ne calor i-
,. qnisocuhslielat F, Yerrimeniumcuiimi^onumurlignacum

argentumiam\ic^uitum[er^urganiumefc G, Wuius altera
^drs ^enetrat in circuhm ahermferramenti in fornacis muTO 1

iticlufi H. Tefiain(iuiSfTun<efuntinieRa r.

K 4 Purpator

DE RE METALLICA

Puraator autem in promptu Iiabet cratem ferream , cui panes argenteo»
fupcnmpomt^eosqjprunisfubiediscalefacit^utfaciliusfranoipoflint.HaiS
bet item fcllam orichalceam, latam cc longam palmos duos , & digitos du^
os,ac in eius medio cauam : eam imponit trunco ex oftrya fo(flo , at<^ panes
argenteosinipfalocatosancipitimalieo percutit , &: in partes diuidit:qui
malleus longus eft pedeni Sc digitos duos,Iatits palrnum, Ali] ufurpant tan
turtirnodo truncum ligneum in medio cauatum.Panum uerd fragmenta acl
huc calida forcipe prehenfa in aIueum,foraminum plenum,iniicit,eisc^
aquam affundit, ut refrigerata in teftam icite imponere poflit , Imponit uetf
rd ea,ut ere<fta ftent, emineantq? ex tefta interdum ad duorum palmoru aU
titudinem . Inter ipfa uerd,ne unum in aliud incidat , carbunculos collocat:
deinde inrjcit in tefta prunas: mox carbonu duos alueos bracfleis ligneis co
textos:tii folle uentii infpirat Js duplicatus longus eft pedes quatuor Sc pal
mos duos,pofteriore parte latus pedes duos,&: totide palmos.CcCtera fimi
lia funt ei,que libro v ! i.defcripfi.Eius follis naris fi ta eft in fiftula scnca,Ion#
ga pede:cuius forame priore parte prorfus teres,eft latius digito:pofteriore
latij duos palmos.Folle quide magifter,qd ad hoc munus argeti perpurga*!
di acris ignis,atqj iccirco uehemetis flatus indigeat , ualde decliue ponit , ut
in mediam teftam fiuc argentum liquefacflu inlpirct . Id efleruefcens depri:*
mit paruo trunco ad ferrci inftrumeti,cuius cxtima pars furfum uerfus emirf

net,affixo

Linna decimvs. 3?9

nef,afFixo,S(raquamadcfd(^to.Liqucrcitucroargcntumcinn fucrit circitcr
horam in teila cocftum.quo hc]uato carbones ardeccs c.v tclta rcmourt,atq?
ei fuperponic duo Ifgna abiegna longa pcdem Sc palmos trcs, lata palnmm
& digitos duos,craira fupcriore partc palmum,infcriorc ad trcs digitos.!n*=
feriores autcm partcs coniungit:in qux ligna rurfus coni^cit carboncsrnam
acri igni fempcr ipfi opus cft: ad purgandum argcn tum. Purqatur uero lio«=
ris duabus uel tribus,prout fuerit purum ucl impurum : hocolobulis arcis
autplumbeis in teftam fimul inicdis efFicit purius. Vtautcm, dum arocntii
purgat,tantum ignis calorcm fuftinerepoffit^forcm fcrrcam,loncnm pcdcs
tres,altampcdem,8(: palmos tres demittit. Hxc utrinq; inclufa cft in bradc
is ferreis:quam ciim operam in hac rc confumpfcrit,batilIo fcrrco rurfus at^
tolIit,ut eius cultellus in ferrii uncinatij,quod cfi: in fornice , incidens iplam
apertam teneat.Sed cum argcntum iam fcrc fucritpurgatum , quam conic*
<fluram de eo facit ex temporis fpacio,tunc in ipfum infigit contum totii fcr
rcum:qui aciem habet chalybeatam Sc tcrcs eft^atcp longus pcdcs trcs &C di
midium^crafTus digitum.Bradcam autcm argcnteam adhxrcntcm ad con^
tum orichalco impofitam malleo decutit:ac ex cius colore conrjcit an arocii
tum latis purgatum fit necnc.Si fuerit pcrpurgatum,aIbi{Timum cfi:, 8c cius
bes,drachma excepta, purus cxiftit . Quidam uerd argentum hauriunt fcr^f
rei inftrumenti cauo:fed cuiufqp bcflis argenti ficilicus comburiturintcrdii
ctiam,cum ualde fuerit impurum,drachma? trcs uel femuncia . At puroator
ignem gubernat, 8>C argentum liquidum comouet inftrumcnto ferreo^Ion;:
go pedes noucm^crafiTo digitum, priore parte primd ad latus dextrum curi?
uato,deinde recuruato,ut efficiatur circulus, cuius caua pars ad palmum la*
ta fit . Alrj utuntur inflrumeto ferreo,cuius cxtima pars reda furfum uerfus
cxtat. Quin idem ferreum habet inftrumentum fiue forcipem uulfellx fiou
ra,quo carbones prehendit , 8>C ipfo manu compreflb eos ponit ac rcponit:
id longum eft pedes duos,Iatu fefquidigitum, crafTum tertiam digiti parte;

Crates A, SelUorichalcei B» Trimcui C, Vinisirgeh
tCMJ D. Mrfllm £♦ TrmcyisligneusinmeiiQcimtus F,
hheusforminm^lenus G. TrmcusAiferreuminf^rua
mentum tiffixus H. Ligmahiegna I, Contusferreus K,
Terreiinfirumenticauum L, injirHmentum,cuicirculus,fe~
ijuens fiSiura continet: infirumentumcuiusextima^ttrsfur"
fusuerfusexttt M* inlirumentHmmlfelUfgurd N,

K i

59°

DE RE METALLICA

Cum autem argcntum uidetur ipfi eflc perpurgatum, tunc batillo carbo
nes ex tefta amouet : paulo poft aquam haurit cochleari aeneo,cui manubri
um honeum eft,Iongum pedcs quatuor : quodcp ex akera parte in fundi SC
marginis medio habet paruum foramen,per quod fere canabis femen pene
tracHoc cochleare ter replet aqua,ter ea per foramen tota effluens in argen
tum,paulatim ipfum reftinguit:fi enim repcnte aquam muham in id inhin*
deret,di(Iihret atcp lacderet aftantcs,Deinde artifici fcrreus eft contus cufpi
datus,Iongus pedes tres: cui manubrium ligneum totidem pcdes longum:
hunc contum in teftam infigit,ut eam comoueat . Idem cfficit conto ferreo
uncinato , lato digitos duos , alto palmum: cuius pars fcrrea item longa eft
tres pcdes,Iignea, fiue manubrium, totidem.Tum teftam ex foco amota ba
^illo ucl fiirca fubuertit: quo modo argentum dimidiati globi figura in folu
cadit:quod batillo rurfus fublatum inrjcit in uas,in quo ineft aqua : ubi ad;*
huc maonum fonitum reddit,uel panem argenteij furca fublatum fuperim^
ponit,inftrumeto ferreo uulfellx fimili, in uas aqua refertii impofito . Mox
refi-iocratum rurfus cx uafe,exprimens trunco,ex oftrya fi"a(^o fuperponit,
Sc inalleo percutit,ut,fi puluis in teftam iniccflus, ad ipfum adhscferit, dc eo
decidat.Purgat etiam argentum eodem inftrumento,in uas ac^ua' plcnii im
pofito fupcrimpofitu,filis orichalceis colligatis , & m aquam intindis : que
laborem percutiendi dC purgandi itcrat,uf<^ dum omnino fuerit purii. Po:^

ftca icl

L I B E R

VNDECIM\'S. ^pl

ftfaidimponi'ttri'podi,uclcranferrea*.Tripusaltuscfl:palmum StTdigitos
duos,latus refquidigitum^cuius caua pars c(i lata palmos duosrtum fubijcit
tripodi ucl crati prunas,ut argentij aqua madefadum rurfus exiccetur. Po*
ftremd prxfcAus rebus regis, uel principis , uel dominorum ipfum arocns
tum imponit trunco , 8c ca^lo cxcindit duas particulas, unam infcriorc pars»
te,altcram fupcriorc:quas igni expcritur,ut ccrte fcirc pofTit utrum argentii
pcrpurgatum fit nccne^Sc quo prccio mercatoribus ucndi debcat : mox fi^
gillum regis uel principis , uel dominorum in id imprimit , dC prope ipfum
ponderis numerum,

Injlrumentum cui circuhs A. Cochletre B. Emfordmen C. Confw
cujj>td(ttus D. lurcd E, Fdnis argenteus inftrumento uulfelU fgurd
im^ofms F. Vasit^ugrefertum G. Truncuscuifanisimfofitus H.
MrfKcHS I. Argentum rurfus infirumento uulfell^ fimiUjuferimpfitum
K. A\terumuitsa(iu<e flenum L. Yila orichalced M. TnpKj N. Al-
tertrttncus' O, C<elMm P, iormcis cttinus Q.. Teha aihucfumans R.

Sunt qui argentum in tefta,fub tegula fcrrea uel fi(frili collocata, pcrpurs»
gant:i^s item fornax eftrin cuius foco locant tefta,in qua infunt argcnti f» ag
fnenta,eic^ fuperimponiit tegulam,a lateribus feneftellas habentem, a fi oii

K 4 tepon*

391

DE RE M E T A L L l C A

te pontkulumrad tegulac latcra latcres apponunt: quibus SC teguljc carbo#
ncs iupcrinrjciunt:ponticulo titioncs ardentcs,ut argenijj colliquefcat. For
naci eft foris ferrea Iuto,qua fpecflat ignem , obdu(fla,ne ci noceat : ea claufa
ignis ardorem cotinet : ueruntamen feneftellam habct,ut artificcs in teftam
infpicere,& interdum igncm flatu follis cxcitare poffint: qui quanquam tar
dius quam caeteri argentu perpurgant,tame utiIius,quod minus detrimen^
ti accipiat.Lenis enim ignis particulam eius minorem,quam acris ille pcrpe
tuo follis flatu cxcitatus confumit^rjdem rcd:e pancm argeteurri , R proptcr
maonitudinemdifliculter afportari poteft,cumteguIafuerit fublata,ip(e
adhuc caleat , cunco uel fecuri , in eo imprefl^,fccant in duas uel tres partes:
nam qui refrigcratum difl^ecant , non raro minutas aliquot particulas diffi*
henccsperdunt.

TeguU A* I.iUsfenclieUx B. Eiufdemfonticuhs C. L#
teres D. lorisferrett E» EiusfenefielU F. FoIIis G»
Securts H. Anhulusferreusffoquidm^rQtelitutuntut h
Vijiillumc^uocimsinannuluminleiiustuniitur K.

De rc Metallica Libri x« ? iNi St

6 E O |l G r l

GEORGII AGRICo"

LAE DE RE METALLICA

LlBER VNDECIMVS.

I X I demodo,quoaurumab argento {cccrnitur,
quo cotra argcntu ab auio, quo xs ab codcm, quo
plumbu tam ab auro quam ab argeto , quo dcnic^
duo illa prcciofa metalla pcrpurgantur : niic dicam
dcratione,quaargentumabcrre,quaidcm a ferro
fcpararidcbcat.Otficinaautcm,liucdomiciIiunc;*
ccflarium ad opportunitatcm, &: ufum corum, qui
argcntu ab xrc leccrnunt,ita fe habeat.Primo qua^
tuor muri longi ducantur : quorum primus, qui acJ
,alueu fluminis exiri:at,8c: fecundus longi fint pcdes duccntos fcxaginta qua
tuonfedfccundusubilongusfueritpedescentumquinquaointa unum de
finat, &: quafi intcrcifus poft pcdes quatuor &: uiginti rurfus ufqj co duca=»
tur,dumprimiIongitudinemexaL-quet.Tcrtiusautemloncrusfitpedesccii
tum 8C uigmti : qui ex pede aliorum murorum feptimo ex fexagefimo ufcp
ad centefimum odogefimum fcxtum pertineat . Quarti uero lonoitudo (it
pedum centum quinquaginta unius. At cuiufqj muri,ut etiam duorum reli
quorum Sc tranfuerforum,dc quibus pofthac dicam,altitudo fit pcdum dc
cem,cra(Iitudo duorum dc totidem palmorum.SoIus tamen fecundus mus*
rus longus proptcr fornaces, ad eum conftrucndas, altus fit pcdes quinde*
cim:ucrum primus murus longus a fecundo diftetpcdibus quindecim, 5(^
totidem pedibus tertius a quarto : fed fecundus a tertio pedibus nouem 8C
triginta . Deindc muri tranfucrfi ducantur : quorum primus a capite primt
muri longi ad caput fccundi muri longi pcrducatunfecundus uerd a capite
fecundi muri longi ad caput quarti: nam tcrtius murus longus co non perti
nct.Tum ex capite tcrtf) muri longi ducatur duo muri : altcr ad fccundi mu
ri longi pedcni fcptimum & lcxagefimum : altcr ad eiidem numero pedem
quarti muri longi : fcd a quarto muro tranfuerfo ad dccem pedes uerfus fe^
cundum murum tranfuerfum,ex quarto muro longo ducatur quintus muis
rus tranfucrfus longus pcdcs uiginti . Ac uerd etiam ex eodem quarto muis
ro longo , qua diftat ab altera parte quarti muri tranfuerfi pedibus triginta
ducatur fcxtus murus tranfuerfus ufcp ad tcrgum tertij muri lonoi. Septii:
musuerdmurustranfuerfus a fecundocapitefccundimuriIonoi,ubi pri*
md dcfinit,pcrducatur ad tertium murum longii : 8c ab cius tcroo oclauus
ad infcrius quarti muri longi caput:deinde a fcptimo muro tranfucrfo, qua
diftat a fecundomurolongopedibusdeccm & noucmpcrducaturquin^
tus murus longus: cuius longitudo fit pedum centum Sc nouem:cx quo ad
pedcsquatuor Sc uigintiducaturnonusmurus tranfuerfus ad tertiumca*
put fccundi muri longi: Sc ex ciufdcm quinti muri lonoi capitc inferiore du
catur decimus murus tranfucrfus ad poftremum caput lccundi muri longi :

SCex

2QA DEREMETALLICA

8Ccx eo undccimus ac! inferius caput primi muri longi. Poftremo ab hoc
qumto muro longo ucrfus tertium murum longum ad pedes quinc^ , item
ex fcptimo muro tranfuerfo ducatur fextus murus Iongus:cuius longitudo
fi t quinqj & triginta pedu:a cuiiis inferiore capite duodccimus murus tras*
uerfus perducatur l!id tertiuni murum longum:ct decimustertius ab eodem
ad quintum murum longum : at fpacium:,quod efl inter feptimum murum
tranfucrfum & duodecimum,diuidatin*equales partes decimusquartus
niurus tranfucrfus.

Murilongifexi Priww A» Secuniifnorftri 15» SfCHW/
difofieriorfdrs c. Tertips D» Quartus E. Qujntui F,
Sextus G. Maritranfuerfic^umtrdecim: Trimus H, Se-
cundus r. Tertius K. Qjurtus L. Quintus w. SextM
N. Seftimus o. 0£ltiuus P. Nottns C^ Decimui R#
VwJecimw s. Buodecimus T. Dffiwwterrinj V»
Df c»m«s ^MrfrtMs x.

LIBER VNDECIMVSv

^99

iBo

1^8-

108

84

7*
^o

48
i4-

f2

i. ..»•• •••••I ••■'••'•■ •

R °

*r V

l

k

^JW

^r^

B

1%
i4

■^^

-48
■66

-7a
-84

ip(r

-108

-u»

^-

-I'

.n=J>

D

/v

D

grHji

<T1

>44

■180

204

228

2^

|. . I . . . I. . -1 . . . I . •■ I. . • I

C> «) 48 5^ 24

1»

L.

Atqj fic fe habcat muroru longitudo,altitudo,cra{ritudo,pofitio: quoru
fbrnices,oftia,foramina quamuis in initio,cum muri ducutur, facienda (int^

mapid

5^<f

DB RE MlTALLfCA

magfs tamcn poftca^quanta ct qualia cfTe debeant,poteriti
parictibus quibufdam & tcAis dicam.Primo fupcr fccundi

ntelligimuncdc
parictibus quiDuiuam oc tecus uitaiii.miiiu luptr letundum niurum lort»
pum ftatuatur paries omnino llmilis ei^ cuius ftrucfluram libro nono cxplirf
caui,cdm dercribcrcm officinam,in cuius fornacibus Uena? auri, argenti, dea
ris cxcoquuntur.ex Iioc pariete te(flum,quod coftet e tcgulis codilibus, ad
brimum murum longii pcrtincat: ea uero domicilrj pars in (c contincat fol*
lcs,machinas cos comprimentes^organa eofdem diduccntia: deinde in mea
dio rpaao,quod cft inter fecudum & tertium murum tranluerfum,rubftratf
lis faxis erigatur tignum altum pcdcS o(flo,craflum & latum duos: quod di
ftcta fccundo muro longo pcdibus tredccim. In hoc tigno ftatuto 6c fccun
do muro tranfucrfo,qui ea partc habcat foramen quadratum ^ altum &: latui
pcdes duos,Iocetuf trabs longa pcdes quatuOr &C triginta atc]p palmum» AI
lera quocp trabs eiufdem longitudinis, lititudinis, craflitudinis collocetur
in eodcm tiono ftatuto,8<: tertio muro tfanfucrfo.Earum ucrd duarum tra^
bium capita,qua cocunt, fibulis ferreis copuIentur.SimiH modo a tigno fta
tuto uerfus murum quartum ad dcCcm pedes alterum tignum erigatur , 5d
dua; trabcs ipCi ac muris imponantur : quas fimillimas fint iam didis , In his
duabus trabibus & quarto muro longo locentur trabcs numero decem SC
fcptcm,long2C pedes tres & quadraginta,atcp palmos tres,lata: pedem, craf
fcV palmo « tres: quarum prima fuperponatur fccundo muro tranfuerfo,uIti
ma continenter ad tcrtium & quartum murum tranfucrfum, cartcrae in mc*
dio coruni fpacio.Diftet autem una ab alterapcdibus tribus . In ipfaru for*'
mis,qusc funt in capjtibus,qua: fpedant fecundum murum longum, indutf
dantur capita totidem tignorum oblique crccflorum in aduerfa illa,quac rc*
<fla fupcr fecundum murum longum fiatuta funt : fiat^ hoc modo altcr cifi
mini parics obIiquus,alIimiIis ci,qucm nono libro defcripfi.Ne uero hicin
cidat in parictem rc(f!um,caueturbacillis ferrcis,fed raris : Sc quidc proptc^s
rea quod quatuor camini latcricii^qui in hoc fpacio conftrucntur,eum par*
tim Iuil:ineant:retro ad pedes duodecim iterum in formis trabium ^ in dua^»
bus illis SC quarto muro longo collocatammjincludantur capita totidem ti
onorum oblique crecflorum in alia totidem tigna item oblique cre(fla, quo
rum capita infcriora quoq? includantur in formis trabiij , qua in quarto mu
ro lonoo collocatae funt. lllorum ucro tignorum obliquorum capita fuperi
ora cum horum capitibus fupcrioribus coniungantur.Sed cum tigna obIi#
qua primi ordinis a tignis fccundi ordinis abfintpedes duodecim, ut oana^
lis in medio (JDacio bcne locari poflit,intcr bina quajcp denuo bina oblique
crioantunquorum capita inferiora ctiam includantur in formis trabium, in
duabus illis trabibus ct quarto muro longo coIIocatarum:diftcntcp intcr fe
cubito.Supcrius uero caputaltcrius longi pedcs quindccim incubat in terp
gum tigni primi ordjnis alterius, longi pedes deccm 8c o(flo , in rergu tigni
fccundi ordinis,quod abcft longius . Eiufmodi aute mcdrjs tignis obliquis
talcs fint fubftru(fliones: fupcr altera quacp trabcm in duabus illis trabibus
Sc quarto muro longo collocatam ftatuatur tignum re(flum : quod ctiam i#
pfum,ut fatis habeat firmitatis,fulciatur obliquo tigno, His rc(ftis impona*
tur ttabs longa,in quam incumbant unius ordinis mcdia tigna obliqua.Si#

miH

tlBER VNDECIMVS. ^f^

mili modo attcrius ordinis mcdia tigna obliqua incumbarit m trabcm \on»
gam,quae aliis redis imponatur . Ab unaqua<^ prxtcrea trabe,in duabus i\
lis&quartomurolongocollocata^furrumucrfusad duospedes ponatuif
tignum trandicrfum: quod cx medio tigno obliquo primi ordinis ad medf
um tignum obliquum fccundi ordinis pertineat: quibus tignis tranfucrfis
imponatur canalis ex una arbore cauatus: tu a cuiufcp tigni mcdrj primi Qt:s
dinis terao tignum,Iongii pedes (tx , pertingat fere ad canalem: cuius tioni
caput inlfcrius fuftincat tigillum longum duos pedcs. Id uero infiftat in eoi»
dcm tigno medio primi ordinis: fimiliter a cuiufcp tigni mcdij fecundi ordi
nis tcrgo tignum ferc pertingat ad canalcm, fcd longu pcdes fcptem : cuius
item caput infcrius fuftineat tigillum , quod infiftat in codcm tigno medio
fecundi ordinis:itacp fuprema parte ad primi Sc fecundi ordinis principalia
Cigna obliqua affigantur aiTercuIi Iongi,ad quos appcndantur tegulsc cocfti
les:media, ad primi bc fecundi ordinis mcdia tignatinfima , ad tiona , qux ^
fcrgo cuiufc^ tigni medrj primi bC fecundi ordinis fere pertinount ad cana^*
lem:attamen ad afferculos, ad hxc tigna afFixos , inferiores affigantur fcan#
duIsE abiegnac in canalcm pcnetrantes:minus enim imbcr maximus,uel m-it
hquefinfla pcrmanat in domicilium. At intcriores fubftrucfliones, quar fuftl
neant obliqua tigna fecundi ordinis^&C aduerfa tertij , quod infolentes nort
fint,nonneceflchabeocxpIicare.In hacautcmdomicilrjpartead fecundii
murum longum ^nt fornaces,in quibus panes serei fathifcentes iam torreft
fli coquutur,ut denuo acris colorem &: fjaccicm habeant , ficuti re uera fun£
acrei:reliquum fpacium occupent aliac duae fornaccs : una,in qua calefiiit gc:»
rei panes intc|ri:altcra,in qua ignis calore torretur fathifccntes : Sc uia,qu2d
jiianua cftadfornaccs.Tumin mcdio tertij Sc quintimuri tranfucrfi fpacio
jfimilitcr duo tigna fubftratis faxis erigantur: quorum utruncK fitaltum pe<
dcs odo,latum Sc craflum duos.Alterum a fecundo muro lonao diftet pc^
dibus tredecim,alterum totidem a tertio muro longo , Ipia uerd inter fe di:*
ftent pedibus item tredecim:his duobus tignis Sc tertio muro tranfuerfo flt
perponantur duac trabes longse pedcs unum & quadraginta ac paImum,U
tx. d)C crafTac pedcs duos. Alise item duac trabes ciufdem longitudinis, latitu
dinis,craflitudinis fuperponaturaliis duobus tignis ftatutis,&:feptimo mu
ro tranfuerfo: capita binarum trabium,qua coeunt, fibulis ferreis copulcnj*
tur.In eis autcm trabibus rurfus colloceniur trabes una Sc uiginti^Ionoa? pc
des tredecim,Iat2e pedem,craflac palmos tres : quarum prima locetur in tcr^
tio muro tranfuerfo , ultima in feptimo muro tranfuerfo , reliqucC in medio
corum fpacio:diftetc^ una ab altera pedibus tribus.In haru formis,qua fpc^
Aant fecundum murum longum includantur capita totidem tignorum ob
iique eredorum in aduerfa , qua: redia fupcr fecundum murum longii {unt
ftatuta:fiat'c^ hoc modo alter camini parics obliquus. At qua fpedant tcrti;»
ummurumlonguminearundcmtrabiumformis includantur capita toti*
dcm tignorum oblique crccflorum , in aduerfa terti) parietis obliqui tignaj
fiatc^ hoc modo alter alterius camini paries obliquus . Ne uerd hic incidat
in cotrarium obIiquum,ilIe in contrarium rc(flum , caueatur partim crebris
bacillis ferrcis^cx nonnullis tignis ad cis oppofita pertinentibus : partim ti*

L gnij

2 g DE RE METALLICA

pnis raris,qu3E e tergo tignorum obliquorum ad tergu obliquorum , quae,
rctro runt,pcrtinet:ea craiTa SC lata funt palmos duos,utrincp perforatu. V^
tracR tiona obliqua cinganturlaminis ferreis, latis digiios tres, craflis icmi*=
dioitum,qux complexu fuo contineant capitarignorum, de quibus iam di
xi*quse copulationes ut firma; fint: in cuiufc^ capitis tignorum foraminc in
fioaturclauusferreusutrinc^perlaminam penetrans. Quia enim pondus
ponderi renititur,tigna utrincp oblique ereda, in oppofira incidere no pof
funt.Sed trabes 8c tigna media,qux canales &: tedum fuftinere debent , o^
mnino fe habeant, ut fupra dida, nifi quod media obliqua fecundi ordinis
non fint lonoiora medi)s primi ordinis: & quod tiona,qua; a tergo cuiufc^
me-dii tioni obIiqui,fecijdi ordinis pertingent fcrc ad canalem non fint lon«:
giora tionis,qua; a tergo cuiufc^ medrj tigni obliqui primi ordinis pertin:^
vent fere ad canalem . In hac domicilii parte ad fecudum murum longu fint
fornaces,in quibus xs cum plumbo mifcetur , 8c recrementa recoquuntur.
Ad tertium uerd murum longum fornaccs , in quibus argetum 3c plumbu
ab xre fccernuntur.Medium fpacium occupent duac machin2c,quarum al*
tera panes a^rei de catino leuati in terra rcponuntunaltera de terra in fecun*
da fornace , In tcrtio prarterea &C quarto muro longo collocentur trabes ite
una Sc uiginti,longa; pedes decem 8c odo,ac palmos tres : in quaru formis
qux a teroo tertij muri longi funt ad duos pedes, includantur capita totide
tignorum oblique ere(fi:orum,in aduerfa tigna obliqua alterius obliqui pa*
. rietis fccundi camini:fiatq? ifto modo tertius paries obliquus , alrjs prorfus
affimilis.Totidem quocj? tignorum capita includantur in formiseariidem
trabium,qua collocata: funt in quarto muro longo: qua? tignz etia ipfa ob*
liquc ereda incumbant in tcrga proximorum,&: fuftincat tedum,quod ro
tum conftet c tcgulis co<fiilibus,&: fubftrucftioncs habeant ufitatas . In hac
parte domicili^ fintduoconclauia:inquorumpriore concluduntur panes
ccrei,in altcro pIumbci.Deinde in medio noni muri tranfuerfi S>C decimi fpa
cio,quod ad latera habct fccundum dC quintum murum Iongum,fubfi:ratis
faxis itcrum erigatur tignum altum pedes duodecim^ latum & crafTum dutf
os:iddiftet a fccundomuroIongopedcstredccim,a quinto muro longo,
fex.Ei tigno ftatuto Sc nono muro tranfuerfo fuperponatur trabs longa pe
des tres 8>C triginta,atcp palmos tres, lata Sc crafla palmos duos . Altcra q(^
trabs eiufdemIongitudinis,latitudinis,crafritudinis eidem tigno fi:atuto,ct
decimo muro tranfuerfo fupcrponatunquarii duarum trabium capita, qua
coeunt, fibulis ferreis copuletur.In his trabibus 8c quinto muro longo coU
locentur trabes numero deccm,Ionga pedes od:o,et palmos trcs: quarij pri
maloceturin nono muro tranfucrfo,uItima in decimo,reIiqu2e in medio e^
orum fpacio. Alia ab alia abfit pedes tres:in ipfarum formis, qua fpecflant fc
cundum murum longum, etiam indudantur capita totidem tignorum obi?
liquorum eredorum in aduerfa , quar fuper fecundum murum longum rCf?
(fla funt ftatuta : fiatcp rurfus hoc modo camini paries obliquus , ca^tcris Of
mnino fimilis:quifupremaparte,quafumus eludatur, a rccio diftctpedii*
bus duobus.Totidem quoc^ tignorum capitaincludantur in carum trabfjs
Ura formis , qua collocatse funt in quinto muro longo ; quae cciara obliquc

creda

riBER VNDECIMVS. 5^9

erccfla in tcrga proximorum incumbant , ruflincantq? tccftij c tcgulis cocflilt
bus facftij.In hac domicili) partc ad fccundu murii longii fint quatuor forna
ces,in quibus plumbum ab argento fcparatur : atqj machina: , quibus caru
opcrcula dc catinis lcuantur: quinctiam domicili] pars,qu3C cft intcr primii
murij longum,5«:partc fecundi muri longi intercifam, in qua c(k pilum,quo
panes xvci franguntur: Sc quatuor pila,quibus cadmiac,qux dccutiuntur c
parictibusfornacum,fubic(fta:franguntur&cominuuntur:atc]5latcrcs, fu^
pcr quos pancs a:rei fathifccntcs ftatuti torrcfiunt^tcdu habcat ufitatum;ut
ctiam ca qua: cilintcr fcptimu murum tranfucrfum, Sc duodecimu atqj de^
cimumtertiu;ac cui a lateribus funt quintus murus longus,& fextus 8c tcrti
us.Qj.ia: domicilij pars diftnbuatur in duas partcs:in quarum priorc ftatua
tur fornacula,in qua artifcx cxpcriatur metalla , &: pulucrc ofiTium cominu*
torum una cum alijs conferuct: iii altcra conficiatur puluis,ex quo foci Sc ca
tini fornacij fiuni. Scd cxtra domiciliij ad tergii quarti muri longi propc Ofi
ftiij officincc ad ingrcdicntis Ixua fit focus,in quo ex magnis plumbi maflis
liqucfactis fiant minorcs , ut faciHus appendi poflint.Tam cnim plumbesc
mafl!x quam acrei panes debent primo pra:parari,ut appendi,& certo poni;
dcre in fornacibus coqui 8c commifceri pofljint.Sed focus,u t indc ordiar,iri
quo liquanda: funt mafl^x plumbea: , longus fit pcdcs fcx, latus quincjj , ab
utroq^ latcrc, munito faxis in tcrra partim defofljs , fed altioribus quam fo«i
cus paImo,5(: intcrius luto oblitis,ucrfus mcdiam Sc priorcm partem decli#.
uis,ut plumbum liquidii defluere,^ in catinu effluerc poiHt. Pofteriore cin
us parte murus exiftat , qui murum quartum longum muniat contra uim in
onis.Is,cxIatciibus &C lutofa(ftus,altusfitpcdesquatuor,crafllis palmos
trcs,infcrius latus pcdes quinq?,fuperius tres Sc palmos duos.Etenim pauis
latim fiat anguftioncui parti fuperiori fcptcm lateres imponantunquorum
medii recfta crigatur,extremi obIique:toti lutum crafliim illinatur. Ante fo:*
ciim fit catinus:cuius fouca lata pedem Sc palmos tres,alta pedem,fenfim R^
at anguftior.Itac^ cum maflsc plumbea: funt liquandx, tunc operarius pri:*
mo ligna fic imponat in focum,ut eorum caput alterum fpe(ftet murum,altc
rum catinum.Dcindc,ab alrjs operarrjs adiutus,mafliim trudibus in uchicu
lumpromoueat, Scadgruem irahat. Vehiculumaijtconftetex afl!eribus,
qui coagmcntati funt lati pcdes duos Sc dimidium,longi quinq^ : id habeat
duos axiculos fcrreos:circij quos utrinq^ uoluantur orbiculi ferrei, lati pal#
mos duos,crairi totidem digitos.Habeat temonem,8(: in eo inclufum fijne,
quo pertrahatur ad gruem: qui prorfus fimilis eft eis,qui in fecijda officinae
partc funt , nifi quod roftrum tam longum no habeat.Forceps, cuius chelaz
prchcndct maflam plumbeam , longa fit pedes duos,& palmum ac digitos
duos . Eius utraq? chcla uncinata malleo percufl^a^mafTac impingatur Sc infi
gatur: utruncp manubrium fupcriore parte fit recuruum , alterum dcxtram
ucrfus,altcrum finiftram: in quoruni utroc^ infimi duarum catellariJ annu;«
Ii,trcs ucro cis fint,includantur,fupremi autem in magno annulo rotundo:
in quo etiam includatur uncus catcna:,a roftri orbiculo dcmiflTac^grus uedi
uerfatus maflam fubleuat:roftro ducflus ad focum eam lignis imponit:dein
de aliam atc^ aliam mafl^m operarij aduehant , Sc fimili modo in lignis foci

L X collocent.

^"o (^ D E R E M E T A L L I C A

cbllocGiu.EtcninimafTccqiiicpenduntdrciterccntuSf fexaointa centum*
pondia ilmul in ea imponi 5l licjuari folcnt ,Tii operarius carbones in imCf
las conrjciat : qu2c omnia uefpcri parcntur : quarc,fi metuerit pluuias, ca tc^
<fto,quod huc atqj illuc portari potcfl:,operiat Jd pofteriore parte duos ha*
bcat pedcs,ut pUuiia:,quas excepit,c decHui defluant in arcam: fequcnti die
niane nrunas batillo in carbones coniiciat:quo modo mafTx plumbeac car^
bonibus fubinde adiedis liquefcunt.Plumbum^quam primii id ipfum con
ceDcrit catinus,cochIcari ferreo effandat m catillos a:reos,quaIibus fccretor
uti ioIct.Qj.iod fi ftatim refrigeratum non [ucr!t,tum aqua aftundat&Tmal^
leo cufp!dato,in ipfijm infixo,cxtrahat: cuius mallci pars cufpidata fit, lonss
pa palmos tres:teres,digitos duos. Sed catillis aquam lutolam illinire opor
tet,ut ex eis inucrfis,8L mallei parte tercte,qu2e lata cft, percufTis pancs plu*:
bci facile excidant:qualis aqua ni catilhs illinatur,periculum eft,neplumbii
per coIlic|uefa(ftos penetrct . Alrj in finiftram fumuntlignum inferiore pars:
te oraue,coq5 catiilum percutiunt:dextra uero mallei aciem in pancm plum '
beuni infipunt,atc^ ficipfi.im extrahunt.Mox operarius aliud plumbum in
catillos uacuos infundat : idcp faciat,doncc munus plumbi liquandi perfe*.
cerit.Cum autem plumbum liquatiir,quiddam fpumse argenti fimilc nafcia
tur : nec mirum,cijm ea quondam Puteolis ex folo plumbo , in fecundis for
nacibus acri igni cocfto, facla Cit, Sc nunc fieri poflit » Ifti porrd plumbei pa*
hes in conclaue plumbarium inuehantur»

FofHS A. Saxninterrniefejfii B. Murus^uicjutirtummH-
Tumlongumahiniuriaignistuetur C. Catinus D. Mafftg
flumheif E. Vehiculum F. Eiusorhiculi G» Grus H«
Torcefs I. Lignd K. Catilli L. CochUar M»
Malleus N« Pines O»

Atpanes

LIBBR VNDECIMVS.

401

AtpanesscreiciriiSinkcfliinuehanturm tcrtiam officinx partem,ibic^
(in£!uli maflis fuperpofiti,&: crebris pili praeferrati idibus fellcc iropa<fli fra
o L 3 gantur:

^OZ D E R E M E,-T A L L f C A

oatiir : qualis machina fic fe habeat.Truncus quernus humi locetur longus
pedes quinq?,latus et cralTus tres : cuius capfa^in media eius parte priore pa
tcns, lonoa (it pedes duos dc totidem pahnos, lata pedes duos, aha palmos
tres SC dioitos duos: cuius pars extuberans fupina exiftat,lata iaceat in trun
co.ln corum medio locetur fella xnea: cuius pars fenfim deprefTa & lata pal
mum,ac dioitos duos interieda fit inter duas malTas plijbeas, altior utrincp
lata palmum,ciufdem fubieda, Itaqj tota fella fit lata palmos tres Sc digitos
duos,longa pedem,crafla palmos duos . At fuper truiicum utrinq^ ad latus
capfgc ftatuatur tignum latum 5c crafTum cubitum : eorum capita fuperiora
aliquantum recifa includantur in formis trabium domicilrj : a trijco furfum
uerfus ad pedes quatuor, & digitos duos,duo tigna tranfuerfa continenter
coniunoantunquorum utruncp latum 8c crafflim fit palmos tres : corum ca
piraintrinfccus recifaindudantur in formis exterioribus tignorum ftatuto
rurn,unaq5 cum eis terebrentunin quae foramina infigantur claui ferrei , prl
ore parte cornuti : quorum alterum cornu furfum uerfus ad tignum ftatutiS
adioatur,alterum deorfum: pofteriore uero parte perforati,ut ferreis paxil=*
lis latis in foramina infixis,&: adacflis tigna tranfuerfa cocrcere poftint:ea ti#
gna in medio habeant foramen quadrangulum,quaquauerfus latii palmos
tres 8>C femidi^itum:in quod pilum pracferratum immittatur , Ab his tignis
tranfuerfis furfum ucrfus ad pedes tres,& palmos duos:iteru eiufmodi duo
tigna fint,habeatcp foramen quadrangulum in fc cotinens idem pilij: quod
quadranoulum fit,& longii pedes undecim , latum Sc crafliim palmos tres:
Eius ferri,Ionoi pcdem 8c palmum , caput longum & latum Cit palmos du^:
os^cr^fTum fuperius palmum et digitos duos,inferius totidcm digitos:nam
paulatim fiat anguftius.Cauda uero longa palmos tres,Iata et crai]a,qua d.e
capite oritur,paimos duos:quo longius ab ipfo difcedet,eo etiam fiatangu
ftius.Superiore parte includatur in pilo perforata, ut paxillus ferreus infigi
pofTitrtribus laminis ferreis quadranguhs uinciatur : quarum infima latum
palmum fit inter caput fcrri et caput pili: media lata digitos trcs deinceps ca
put pili cinoat:a quo fuprema totide digitos lata abfit digitos duos . Ab im^
fima ferri partc furfum ucrfus ad pedes duos, & totide digitos fit dens qua^
dranouIus,c pilo pcdcni Sc palmum cxtans^crafTus palmos duos : attamcn,
cij a pilo difcefTerit fex digitos,inferius ad duos digitos fiat tenuior : a den*:
tc furfum ucrfus ad palmos tres , pilum in medio habeat foramen rotundii:
in q.uod infigatur clauus ferreus,teres,lonous pedes duos,latus fefquidigiis
tum:in cuius pofteriore partc caua inclufum fit manubrium ligneum longii
palmos duos 8>C totide digitos.Is clauus in infcriora tigna tranfuerfa incum
bens obftat,ne ipfum,cum res hoc non poftuIat,decidat. Axis auie, qui pi#
lum attolIit,utrinc^ habeat binos dcntes:qui inter fe diftcnt palmis duobus
8>C digitis tribus : qui ex eo extent pedcm 8C palmiji,ac digitos duos: qui per
eum penctrantes paxillis adadis firmentur: qui lati 8c craffi fint pahnum ac
dioitos duos : quorum capita rotvidata tegantur lamina ferrea a-que ac ipfa
lata,utrinc[j pedem demi{Ia,clauis ferreis ad ea afRxa:qua; capita habeant fo
ramina rotunda:in qu3c includatur axiculus ferreus per axiculum asneij pe^
neirans Jlli ab altera pArte caput fit latum,ab altcra foramen, in quod infiga
' "■ ' ' . • ■• . tur cla^

LIBER VNDECIAIVS. 43 5

tiirclaiius ferrcus,neipfeaxiculus c dentibus cxcidat.i^neaprcrtereafii!
ftula fit longa palmos duos,Iata unum:pcr cuius foramcn rotundiim latum
digitos duos,forcus axiculus pcnctrct m ca inclufus.Ncc .rncus folum uol
uatur circa ferrcum,fcd ipfc quoqj fcrrcus ucrfetur.Itaq? cum axis uoluitur,
axiculi dcnci uiciiTim leuant dcntcm pili. QLioniam ucro axiculis fcrrcis 3C .
a-neis cx dcntibus extradis, hic pili dcns non attollitur,aIterius oroani pila
finc hoc fubleuantur.Porrd unum idemqj tympanum, quod circa axcm ro
ta:rell:,cuic|? fu fi funt, &: hljius axistympanum dcntatum moucat,&: altcri^
us,qui tigilla follium fcquentis quartac domicilri partis dcprimit:fcd cotra;?
rio motu . Nam tympanum axis,qui pila attollit, ucrfus fcptcntrionem cir;!
cumagit:eius,qui tigilla follium deprimit,uerfus meridicm.

Truncus A» Tigmftama B. Tigmtranfuerft C. Pdicafut D»
t.mdens E. Eiufdemforamcn T^ Clauusferreus G, Majfa
flumhe<e H. Sella<tnea U Axts K. Denteseius L»
Axiculusferreus M. TijiuUtenea N.

Scd pancs qui crafliores funt, quam ut icflibus pili pra:ferrati cito Iranoi
poffint,quaIes potiflimum funt hi, qui in infimo catini loco rcfederunt , in^
uehantur in primam officinac partem:at(^ ibi calefiant in fornace , qua? a fcit
cundo muro longo dillet pedibus odo d>C uiginti: a fccundo tranfucrfo du

L 4 odecim;

^04- / DEREMETALLICA

odcciinicuius trcs parietes faxis quadranguh's,qinbiis fupcrpoljti fintlare*
res,extruantur.PoftcriOraltusexiftatpedes tres & palnium : quxaltitudo
ctiam fit his, qui funt a lateribus.Eorum tamen utcrc^ priorc partc, qua pn<f
tet fornax,dechuis,akus iit tantumodo pedes duos,& palmos trcs : omnes
uero crafTi pedem & palnium: fuper hos parietes,nc ipli minus cniflji,nimis
praue onus impofitum ferre non pofTint^ftatuantur quatuor tigna , lutocp
oblinantunEa fuftineant caruinum afrurgentem,& pcr tec^um penctrante;
cuius camini non modo cratibus , (ed etiam tignis lutum crafTum illinatur.
Focus autcm fornacis quaquauerfus fitlongus pcdes (cx, latcribus ftratus,
decliuis.Panes a:rei m hac forrtacecollocati calefiant hoc modo : in fornacc
pnmo contincnter ponantur,tantuinmodo lapillis oui magnitudine inter'*
pofitis,ut lanis calor in medium inter eos fpacium pcnetrare pofIit:quineti
am qui in infimo catini loco refederunt, in dimidium laterem eadem de cau
fa impofiti cxaItentur,Nc uero ultimi ^ qui funt ad oftium fornacis, cadant,
ad eos laminx ferrex,uel panes screi,cijm aes rurfus pcrfidtur, cx catino pri
mum cxtra(fli apponantur: atc^ ad hos panes acrei fathifcentes^aut faxa.Dc
inde in panes ini-jciantur carbones:tum prunar.Primo autem panes calefcat
a leni ipni^mox ad eos adrjciantur plures carbones: intcrdum altitudine do
drantis. Acriori ccrte igni nobis opus eft ad duros zcreos panes calefaci&n#
dos quam ad fragiles:panibus fatis calefatftiSjquod fpacio horarum fere dii
arum fieri foIet,ex oftio fornacis remoueantur laminac ferre^,et panes xrei
fathifccntesuelfaxa,Deindepanescalefad:iordineextrahantur raftro bii»
denti,quali is,qui panes fathifcentes torrefacit,utitur .Tum primus pani fa#
thifcenti fuperponatunSc: malleis a duobus operarijs percutiatur donec dif
filiat . Quo uero quifcp panis magis calet^hoc frangitur citius : quo minus,
hoc tardius: nam acrei uafis inftar huc &i: illuc flecftitur.Primc) panc fracflo fc
cundus in eius fragmetis collocetur Sc percutiatur,ufc^ dum etia ipfe difFif*:
fus difliliat: fimili modo refiqui panes ex ordine frangantur.Veriim malki
fint longi palmos trcs, lati unum, utrinc^ acuti : eoriji uero manubria lignea
tres pedes longa : fragmenta acrea , fiue panes frigidi pilo fucrint fradi, (iue
cakfa<^i malleiSjin conclaue acrarium inuchantur»

Vdries fofieriOT A* 'PmetesqmfunttUterihus B» TigM
^dtuta C» Cminus D» Tanescollocati E, Lmin*
jerrc* I* Stxi G. Rajirmhidens H, HaUeHs U

AtprsDfcs

LIBER VNDECIMVS.

^IS^

405

. At prxfes officinac acs recundum diuerfas argenti portiones,qucC in eius
centumpondio infuntjCum plumbo tcmperet,ime quo argcntum ab xre (e
parari non poteft.Si mcdiocris argenti portio inerit in ccre,id quadrifariam
i^mperet. Etcnim (i in tribus quartis centijpondrj £cris partibus argneti {c^
l;bra,uel fclibra Sc ficilicus,ucl felibra & fcmuncia,uel fe!ibra Sc femuncia et
Ijcilicus non fuerint , tum diuitis plumbi, hoc cft eius, a quo nondii aroenjs
tum feparatum fit,dimidium ccntumpondium,uel totum,uel totii 8c dimi^
diu addat,ut in arris Sc pliibi miftura inCit unii aliquod cx iam dicflis aroentf
pondenbus;quzc prima tcperatura eft:ad qua adi-jciat tantu plubi depaupe
rati,ucl fpiimx argcti pondus,quantu ad hanc re fatis Cit, ut cx his omnibus
panis cofletur,qui in fe cotincat fere duo plubi centijpondia . Quonia uero
€x fpumjc argcnti libris centu Sc triginta pleriiq^ coficiuntur plijbi tantum
modo ccntLi libra: , pro coplemento (puma: argenti plus quam plumbi dcis
paupcratiadriciat. Sedquiaquatuoriftiufinodipancsfimulcollocanturiii
fornacc,in qua argcntum cum plumbo miftii ab a:re fcccrnitur, in tot pani*:
jbys erunt xris tria,plumbi oCto centumpondia . Sed plumbum ciim fuerit
ab jcre fecrctum,pcndat iex ccntumpondiarin quorum fingulis argcnti qua
iJrans Sc fcrc ficilicus infit.Eiufdcm uero argcnti fcptunx,rcmancat in xreis
panibus fathifccntibus,SJin ca cTrisac plumbimiftura^quam noftrifpi^
li«ts,oon tain quod non careat aculeis, quam quod uiIis,nominant , Sin au':s

tem iti

AQ^ D E R E M E T A L L I C A

temintribusquartiscentiipondrjscrispartibusnon fuerit argeti fcptunx,
& femuncia, uel bcs, tum plumbum diues tantum addat, ut acris 8C plumbi
miftura: alterum ex iam dicflis argenti ponderibus infit : quae fecunda tenii?
peratura cft: ad quam rurfus adrjciat tantu plumbi depaupcrati , uel fpumae
aroenti pondus,ut cx miftura coflari poffit panis,qui plumbi duo centumis
pondia,&^ quartam centumpondri parte in fe contincat:quo modo in qua*
tuor iftius crcneris panibus inerunt a:ris tria , plumbi nouc centumpondia,
PIumbum,quod cx illis panibus deftilIat,ccntumpondia feptem pendat:iri
quorum fingulis argenti quadrans,&: paulo plus quam ficilicus infint : fere
fcptunx^remaneat in panibus fathifcentibus 8c fpinis:Iiceat nobis uetus no
men,noux rei inipofitum,tcrere» Si uero in tribus quartis centumpondrj „

2cris partibus aroenti dodrans,aut dodrans &: femuncia no infunt, tii pluni 1

bum diues tam orauc addat , ut jcris Sc plumbi miftura alteru ex iam didis
ar?enti pondcribus in fe cont!neat:qU2c tertia temperatura eft: ad quam ad
riciat tantum plumbi depaiiperati, uel (pumac argenti pondus, ut panis , ex
his ojrinibus conHa£us,duo plumbi centumpondia,& tres quartas ccntum
pond^) partes in fe contineat : quo modo in quatuor id genus panibus acris
tiia,plumbi undecim centumpondia incrunt.PIumbij,quo hi panes in for««
nace reco(fli ftiiIant,centumpondia fcrme nouem pendat:in quorum fingu
h's arpenti quadrans & plus quam. ficilicus infint : fcptunx in panibus fathi»*
fcentibus 8c fpinis rcliquus ik, Si dcnicp in tribus quartis centumpondi)
aEria partibus argenti dextans,aut dextans & femuncia non infunt, tum tan
tam diuitis plumbi portionem addat, ut scris & plumbi miftura alterum ex
iam diclis arocnti ponderibui in fc contineat : qua: quarta temperatura eft:
adquamadriciattantumpurmbidcpauperatiucl fpuma: argcnti pondus,
utpanisindcfaiflustriaplumbiccntumpondiainfe contincat:quo modo
in quatuor iftiu s gcneris panihus acris tria,plumbi duodecim centumpon*
dia inerunt . Plumbum,quod inde manat,ccntumpondia fcre dccc pcndat:
in quorum fingulis argcnti quadrans,&r plus quam fcmuncia infunt,aut feiS
ptunx:inpanibusfathi{centibus,&fpinis,bcs,uelfcptunx&:femunciarefii!
deant.In fccunda aiit domicili") partc,cuius fpacium cft longum pcdes 0(flo
ginta,latum noucm & tTigima, ad fccundum murum longum fint fornaces
quatuor,in quibus cx:s cum plumbo codum permifcebitunet fex,in quibus
rccrementa recoqucntunharum pars caua lata fit pedcm & palmos tres,Iori
ga pedcs duos & digitos tres: illarum lata pedem Sc palmum,longa pedem
cC palmos tres ac digitum. Parietibus fit altitudo fornacum , in quibus auri
ucl argcnti ucnar excoquuntur. Ciim aiit fpacium definitum in duas partes
tfgnis ftatutis diuidatur,prior habeat primo loco duas fornaces , in quibus
rccremcnta recoqucntur: fecundo duas,in quibus a?s cum plumbo niifcebi
tur,tertio unam,in qua recrementa recoquentur . Poftcrior uerd primd lo*
co unam,in qua recrementa rccoquentur : fecundo duas, in quibus a's cum
plumbo comifccbituntertio duas,in quibus recrcmcnta rccoqucntur:una<;f
quarc]? ab alia diftet pedibus fcx . Primac dextrum latus occupet pedes tres,
3C palmos duos: ultimac finiftrum pedcs fcptcm.Binac fornaces habeant co
mune oftium altii pedes fex,latum cubitum: attamen prima habcat proprirf
iim,itcmc^ decima:cuic^ fornacum fitfuus fornix in niuri tcrgo : fua a fronj«

tcfo-

L .1 B E R V N D.n C I M V S» 4-^7

tdfouea,qucr rcpleta pulucrc copofito fill:ucatione f}iifK'tur,iif cat/nns fiat:
&L fub co latcns humoris rcceptaculum : cx quo canalis flrudihs pcr murf,
ad quem cft fornax,tergum dcxtrorfum pcnetrans halitus cxpirct,fuus dc;«
nicp catinus areus ad dcxtrum frontis latus, in quem cx altcro catino a:s cij

pIumbomilhnnfundatur^utpanesajqucgraucsconficiponint.Hiccatij:
nus ai^rcus fit crafTus digitij , cius caua pars lata pcdes duos, alta dioitos fcx.
Poft ucro fccundum murum longum fint follium paria dcccm.dux machi*
nar cos coprimentes,uiginti organa eofdcm diduccntia : qux omnia cuiuG'
modi cfTc dcbcant,cx nono libro potcft intelligi. Cxcodor aiit mifturus
£es cum plumbo in fornacem,excaIfa(5lam pi^imd maiora a^ris fraamenta,iii
manus fumpta,ini]ciat:deinde alucii carbonum;tum minora xns frapmen*
ta.Ciim uerd xs liquatum cceperit ex ore fornacis dcflucre in catinum , tuc
in eandcm ini^ciat fpumam argenti,ac,ne cx fornace pars cius cuolet, carbo
ncsfupcrinriciat^pof-tremdpIumbum.Sedquamprinuimxs&plumbum,
ex quibuS mill:is panis poteft confici,in fornacem conicccrit, rurfus inrjciac
alueum carbonum, & mox xris fragmenta,cx quibus fccundus panis con*
fiari poterit,eis fuperini-iciat:mox azs 8c plumbum,qux inff uxerunt in cati*
nuin,rutro purgct a recrcmento. Rutrum autcm talc cft afTerculus, in quo
contus fcrreus eft infixus : aflerculus cx alno uel falicc favflus, lonous efl di^
gitos decem,latus fex^crafTus fcfquidigitii.Contus uerd longus pcdes tres:
fed cius manubrium ligncum in eo fncIufum,longum cfi; pcdcs duos & di*
midium.Dum autem mifliuram purgat 8>C cochleari cffundit in catinum se#
reum,intcrca acrts fragmeta,cx quibus fecundus panis fiet,Iiquatur. Qiiod
ubi coepcrit defluere , rurfus fpumam argenti inrjciat, Sc carbonibus fuper^»
inied:is ilatim plumbum:quem labor^m iteret,ufqj dum panes triointa co#
fecerit:in quo opcram 8>C fpacium horarum nouem, aut fummiim deccm co
fumet . Si panes plures quam triginta conf^auerit, cum cxtTaordinarios tri*
ginta cofecerit,ei unius opera: precium perfoluatur: uerum fimul ut acris 8C
plumbi mifturam in catinum acreurti infiiderit,aquam fuperiori catiniparti
paulatim afFundat:dcinde ligno fiflb 8c hiante prchedat uncum, 8c ciii3 patf
t?rn redam in panem adhuc liquidu immittat. Vncus ipfe craffus fit fefqui;»
di,g.itum,eius recT:a pars longa palmos duos,lata 8c crafla digitos duos: p(i»«
ftea etiam pani aquam fuperfundat : quo refrigerato includat uncum cat^*
nac ab orbiculo lingux gruis demiflse , in annulo ferreo : cuius pars caua fit
lata fex digitos,ipfe craflus fere fefquidigitum: atcp eundem annulum in un
co,cuius pars red:a in panem immifla eft: atcp fic panem de catino leuatu iti
fuo loco reponat.^s autcm 8c plumbum,cum ita recoquuntur, paucum re
crementum exudant, fpuma argenti multum: qupd non cohxret, fed ficuti
reliquiac hordei, ex quo ceruifia fit fada^dilabitur . Ad murum &:parietcm
eifuperpofitumpompholyxin candido cinerea adh«crefcit,adlaterafor<
nacumfpodos»

Iornttxin(iu.irecremriUteco^uUntnr A* Torntxinfaas
cumflumhomifcaur B, Oftim C. CatinHSfiieRiiicerri
D. Catinus eereus E, Rutrum F. Yncus G. Lignwifp
< ■ fm H. GrHisrojlrm u Yncuieiuscatenx K,

Atq^

4»t

DB HB METAILICA

Atqi hoc fanc modo plumbum mirceatur cum acrc,in quo mcdiocris ar*
gcnti portio fuerit.Si uero magna in co incrit,utpote librx duac,ucl duac 8C
bes in ccntumpondio,quod pcndat libras ccntum triginta trcs ct trientem,
aut ccntum quadraginta fcx & beiTem , tiic pra:fes ofticincC ad talis a^ris cen
tumpondium addat plumbi tria centumpondia : in quorum fingulis fit ar*
genti triens, ucl tricns et femuncia:quo modo trcs fiant pancs:in quibus ac^
ris tria,plumbi noucm centumpondia inerunt. PIumbum,cum fiierit ab ac«»
re fecretum, centumpondia fcptem pendat:in quorum fingulis, fi acris cen*
tumpondium duas argenti Iibras,plumbi trientem in fc continebat, argen^
ti libra 8>C {extans,ac plus quam femuncia incrunt:in panibus uero fathifcen
tibus Sc fpinis remanebit triens, Sin autem acris centumpondiii duas argeii
ii libras SC be{Iem,plumbi trientem & femunciam in fe continebat, in fingu
lis panibus argenti {efquilibra Sc (cmuncia , atcp plus quam ficilicus inerut:
' f n panibus uero fathifcentibus triens Sc femuncia remanebunt» At (i exi^
gua argenti portio in scre flierit , ca ab ipfo fcccrni utiliter non pote{t,priuiis
quam in alia fornace ita fit reco<5lum , ut in cius parte inferiore plus argenti,
minus in fuperiorc remancat.Ea fornax crudis lateribus concamerata fimi^»
lis cd furno acquc ac al tera,in qua pl um bum ab argento fcparatur , a nobia
proximo libro dcfcripta.Eius catinus codcm modo, quo illius cx cinerc c5
ficitur a frontc fornacis cfl .os,ex quo aesrcco^flu iti jjuos catinos, qui tribus
•- pcdibus

LIBER VNDBCIMVS. 405)

pirdibus altc fuiu d folo ofFidnar,dcriuatur : a finillro uero latcrc iccirco foi^
ramen,ut ligna fagina,quibus ignis alitur, in cam imponi pofflnt. Itacp fiue
in xris ccntumpondio argenti lcxtans Sc fcnluncia fucriiU,fiuc quadran<i,fii
uc quadrans 8c fcmuncia , eius o<flo &C triginta centumpondia Ci .uil m haC
fornacc recoquuitur,ufcp dum in Unoquocp a:ris rcfidui ccntumpondio rc=!
mancat argcnti tricns 8c femuncia: uerbi caufa:Si iil xris nondii rccocfti ccn
tumpondio argcnti quadrans 8C femuncia fucrint,ocn:p dc triginta ciufdcm
cci1tunlpondia,quae fimul rccoqui fdlent , undccim argcti libras Sc unciam
in fe continebunL.Quoniam uero a tanta ai^ris maflTa recoda qtiindccim ccii
tumpondia, quibus de libris argenti quatuor ac tricntc Sc fcmuncia rcftaiic
duac librac ac tricns,auferuntur,tria Sc uiginti centutnpondia, in quibus in^
runtargcntiIibra:odo8(:dimidiaatc^quadrans,remanent:quoruquodc^
argenti tricntem,femunciam,drachmam,drachmac partem tertiam Sc uiccii
mam in fe continet. Atcp a tali acre argentii fcccrnere frucfluofum cfi:. Vt au*:
tcm magiftcr dc numero cetumpondiorum a:ris refidui certior fieri poffit,
ab co abftracflum ponderct:primo enim dcriuatur in catinum fornaci fubie
<flum,& cx eo panes fiunt:atcp in xre lic diuidendo operam Sc fpacium ho:»
rarum quatuordecim confumit : acs quidcm refiduum , ciim ad ipfum certu
plumbi pondus,de qua temperatura mox dicam,adie(flum fuerit,denuo co
quitur in prima fornace,ac conflantur panes , Sc ab a;re argetum feccrnitur,
Abftradum uerd etiam iterum coquitur in prima fornacc:dcinde in fecun;s
da recoquitur,ut refiduum rubrum fiat: at tunc abftra^flum eiiam denuo co
quitur in prima fornace,ac in fecunda recoquitur, ut inde conficiatur xs cal
darium.Cum autcm acs uel fuluum,uel rubrum,uel caldariij, in fecunda for
nacc recoquitur,cuiuscp quadraginta centumpondia in ea collocatur : atcp
«X ipfis conficiuntur minimum uiginti , {ummum quincp Sc triginta ccntu;*
pondia . Quinetiam panum fathiftentiii circiter duo Sc uiginti centumpoii
dia,8<r acris fului deccm, rubri ocflo fimul in hac fornace collocata recoquun
cur,ut inde fiat xs perfedum.

Yornsx A. Cdtinus juferior B* Citims
inferiQT C, ?»nti D,

M Itaqt

410

DE RE METALLICA

Itac^ tale a:s rcfiduum trifariam mifcetur cum plumbo.Etcnim primo ac*
ris quincp centumpondij o(H:au£C,& plumbi centiipondia duo & tres,quar
tsc fumuntunex quibus,quia unus conflatur panis, ex ecris centumpondr)S
duobus Sc dimidio,atq? pliibi undecim coficiuntur quatuor panes , Quod
fi in fingulis xris centumpondrjs fuerit argenti tnens,in tot asris centijpon*
drjs inerit dextans:ad qusc adrjciuntur plumbi,ex recrementis rccod:i , cen*
tumpondia quatuonquorum quodqp in fe cotinet argcnti ficilicum & dra^*
chrnam:quaj pondera efficiuntfefcuntiam : item plumbi dcpauperati fepte
centumpondia:in quorii unoquoc^ fit drachma:quo modo in quatuor pa^
nibus ex acre & plumbo miftis argenti libra & fici!icus,ac drachma : atqj fic
m fingulis pIumbi,poftquam ab aere fuerit fecretum^ccntumpondi^s argen
ti uncia Sc drachma : quam miftura appellamus ftannum pauper,quod pau
cum argentum in fe contineat.Quoniam uerd quinq^ id genus pancs fimul
in fornace coIlocatur,ex eis conflantur ftanni pauperis ccntumpondia ple«*
runq^ nouem 8c tres quartse : in quorum fingulis argen ti uncia Sc drachma
infunt,in uniuerfis uerd deunx minus drachma? quarta: fpinarum autem re
manent centumpondia tria : in quorum fingulis argenti tres ficilici funt, At
panum fathifcentium centumpondia quatuor: quorum fingula in fe conti^
nent femuciam,&: drachmas quartam Sc dimidiam , Qiiod Ti in scris refidui
centiipondioprscterargenti trientefueritfemuncia,in quin<^panibus qui*

buf(^

LIBER VNDECIMVS, 411

biifqj infiipcr argcnti fefcuncia Sc drachma dimidia incrimt.Deinde rurfus
€x xris refidui alijs centupondijs duobus S>C dimidio,ac plumbi ccntupon^:
di^s undccim conficmtur quatuor pancs.C^iod Ci it\ lingulis n:ris ccntupon
drjs fuerit argenti tricns , in tot uilioris mctalli ccntumpondiis prcciorioris
dextans inelt : ad quod -xs adiiciuntur ftanni pauperis otflo cctumpondia:
quorum fingula argenti unciam &: drachmam in fe contincnt, uniuerfa do^
drantem:itcm plumbi dcpauperati centumpondia tria: in quorum finoulis
inc(k drachma : quo modo quatuor id genus panes argenti libram, fcptun^
ccni,ficilicum,drachniam in ic continent:atqj fic fingula plumbi,cum ab xn
re fuerit fecretum,centumpondia argenti fefcunctam 6«: ficilicum : quam mi
fturam ftannum mcdiocre nominamus.Tum itcru ex acris refidui alijs cen^
tumpondijs duobus &C diraidio , ac plumbi ccntumpondrjs undccim con;»
flantur quatuor panes.Q^Liod fi in fingulis xris cenrumpondijs cnam fucric
argcnti tricns, in tot uiHoris metalli cenrumpondr>s prcciofioris dcxtans iii
eft:ad quod xs adiiciuntur ftanni mediocris nouem ccntumpondia:quoru
fingula argcnci kfcunciam & ficilicum in fe contincnt : uniuerfa libra , qua^
drantem,icmunciam,ficilicum:item ftanni pauperis ccntumpondia duo:iii
quorum utroq^ argentiuncia &:drachmainfunt:quo modo quaiuorid oe^
nus panes argenti libras duas Sc triente in {c cotinent:atC]5 fic finoula plum^s
bijCiim ab a:rc fuerit fecretum, centumpondia argenti fcxtantcm & icmuiii*
ciam ac draclimam:quam mifturam ftannum diues appcllamus: id infcrtur
in fecundas fornaccs,in quibus plumbum ab argcnto fcparatur.Quot rati;*
onibus 2es pro diuerfa argenti portione,quaEin co inciH^ cuplumbo mifcea
tur,utrocp in fornacc liqucfaclo, dC in catinum deflucnte,dixi : nunc dica dc
modo,quo plumbum una cum argento rurfus ab scre feccrnatun Panes pri
mo fic gruc dc tcrra Icuati in xncis fornacum laminis colloccntur : uncus ca
tenx a roftro gruis demifljc includatur in annulo forcipis,aItcra chela habe
tis uncij:in cuius forcipis utroq? manubrio annulus eft inclufus:atc]? hi duoi
annuli rurfus in tcnio.in quo deinceps uncus catcna:. At uncus chela: mal*
leo percufliis penetret in id ipfum panis foramen,in quod pes unci erat im=«
milTus^ciim de catino a:reo lcuaretun Altera uerd forcipis chela no uncina^
ta panem coprimat,ne illius uncus ex eo excidat . Forceps autem lonous fi t
refquipedem, annulus quifcp crafliis fefquidigitum, pars cius lata palmii SC
digitos duos.Tales autem grues,quibus panes ex catinis a?reis leuati in ter
ra reponuntur,&: ex ea rurius fublati collocantur in fornacibus,duo fint: u=s
nus in medio fpacio, quod eft inter tcrtium murum tranfuerfum, & duo ti^t
gna ftatuta:alter in medio fpacio,quod cft inter eadcm tigna & feptimu mii
rum tranfucrfum. Vtriufcj; axis quadrangulus, latus oC craiTus pedcs duos,
diftet a tertio muro longo pedibus decem & o(flo, a fecundo decem Sc no^
uem. Vtriufq? loculamento duo tympana fufficiant:altcrum ex flifis coftet:
alterum fit dentatum:utriufc[? roftrum ex axe extet pedcs decem & feptcm,
atcn palmos tres, Sc totidem digitos. Vtriufc^ lingua fit longa pcdcs duosj
dC votJcVrm palmos, lata pedem 8c digitos duos , crafla ab utrocp laterepaU
nTamcx'd;oi:osduos:qua uerd intcr roftritiona fertur,Iata dipitostres, .
crafla palmu.ii : quincp habeatforamina, in quibus quinq? orbiculi orichal

M z cei ucr;!

^^12. DEREMETALLICA

cci uerfentunquoru quatuor parui fint,quintus cacteris multo maior.Forass
mina,in quibus parui ucrfcntur, longa fint palmos duos , aliquanto latiora
palmo:quod orbiculi craffi fint palmij,fed lati palmu 8c digitos duos. Qua
tuor foramina fint prope quatuor linguar angulos, quintum in mcdio duo
rum priorum:a fronte tamen abfit duos palmos. Orbiculus cscteris maior,
qui in co foraminc uoluetur,latus Cit palmos treSjCraiTus palmum, circiiciri!
ca cauus,ut catena ferrea uoluatur in ea parte caua . Eadem lingua duos ha*
beat a.\'icuIos:ad corum alteru priores tres orbiculi fint afFixi , ad alteru potf
fteriorcs duo.Duo promoucantur in uno rollri tigno:duo in altero : quinss
tus,cjctcris maior,inter hsc duo tigna.Qui uero carcnt gruibus panes in af
{erem triangularem imponunt : ad eum bicilla ferrea funt affixa , ut diutius
durare poffit.Eidem funt tres catenae ferreic fuperius in annulo ferrco inclu
fe.Opcrarrj duopcr:icam,pcrcundcm annulumpenetrantemhumerisfutf
ftinentes panem ad fornacem,in qua argetum feparatur, ab sere deportant«

Grus A, Tym\panum([uoiexfufi5conj}at B, Tym^gnmientdtum C,
linguit eiiisci; orhicuU D* Aljtr triangularis E, Panes F, Catentl
gruis G* Biusuncus H» Annulus i» Forceps K,

At e regione fornacum,in quibus ^cs cum plumbo mifcetur,&: recrcmen
ta recoquuntur,ad tertiu murum longum fint item fornaces decem, in qui*

busari^

LIBER VNDECIMVS. 41)

bus aracntum cum plumbo permiftum ab ccrc fcccructur. Ciim autem lioc
fpacium fitlongum pedcs ocfloginta 8c palmos duos,atcp in cius mcdio ter
tiusmuruslongushabeat oftium latumpedcs trcs&Tpalmos duos,exu*
tracp ipfius parte reliquac erunt pedes oclo Sc triointa,att^ palmi duo: cucp
fornacum qua:?cp occupctpcdes quatuor 8c pahuum,mtcrualIum,quod
ab una ad aliam cfi:, Jatum fit pcdcm Sc pahnos tres , latitudo quinq; lornajs
cum,&;! quatuor iuteruallorum,cftcictpcdcsod:o&Iuigintiac palmum,
rcftant ergo pedes dccem 6l palmus : qua: nicnfura fic diuidatur,ut quinqj
pcdes&rduo digiti fint a prima fornacc ufcp ad murum tranfucrfum , 8i
totidcm pcdesacdigiti,a quintafornaccufqjad oftium. Simili modo in
altcrafpacrj parteab oftio ad fcxtam fornaccm fint quinq? pedcs S>C duo
digiti,&: a dccima fornacc ufcp ad feptimum murum tranfuerfum, item
quincp pedes Sc duo digiti.Oftmm uero lit altum pcdcs fcx, SC palmos du*
os:per id ofiicinx prxfcs Sc opcrari) ingrcdientur in coclaue,in quo plum*
bum,cum argcnto pcrmiftum,rcponctur.QuaECp fornacum habcat bafim,
focum,murum,parietcs,catinum,Bafis conftct ex duabus folcis (axcis,qua^
tuor {axis , quadrangulis , duabus laminis xncis . Solea: Cmt (axa longa pe*
des quincp Sc palmum , lata cubitum^craffa pedcm Sc palmum : hx in terra
defodiantur,ut cxtent palmum Sc digitos duos:diftentc^ intcr fe palmis fe*
re tribus:quod tamcn fpaciii pofteriore parte fit anguftius. At faxorii qua*
drangulorum quodcp longum fit pedes duos Sc totidem palmos, latum cu
bitum,craffum exteriore partc cubitum, intcriorc, qua ipedat focum,pedc
SC palmum.DecIiuia cnim formentur ut laminac aere2c,qux ipfis imponen*
tur,decliucs locari poflint : eorum enim duo in una folea collocentur : inq^
ca fuperius foramina incidantur,&^ immiflis fibijlis ferreis copuletur: plum
bo etiam infufo. Vcrum fic in foleis coIlocctur,ut ipfa a lateribus extent pal
mum,foIex priorc parte tantundem emineant: fi faxa quadrangula non fuc
rint in promptu,Iateres in corum locum fupponatur.Scd laminx xreac fint
longx pedcs quatuor Sc palmos duos ac totidem digitos,Iatac cubitij,crafi»
fx palmum:utrac^ habeat particulam emincntem: altera priore parte,alter3
pofteriore:qua? longa fit palmum Sc digitos trcs,lata Sc crafla palmum.Hae
laminac fic imponantur faxis quadrangulis , ut ipfae parte pofteriore abfint
a tcrtio muro longo tres digitos: faxa priore extent totidem digitos,a lateri
bus palmiji atq? tres digitos: ciim laminx coniundx fuerint,caua pars,qu3e
cft inter particulas cmincntes,&f per quam ftannum,quo ftillant panes, de*
fiuet,Iata fit palmum SC digitos tres,longa pedes quatuor.Laminx uerd uel
ioni ucl decullu ftanni, quod ad eas ftiriarum figura adhxrere folet, corrus*
ptx permutctur , dextra in locum finiftrsc repofita, contracp finiftra in locii
dextrx.Earum cnim pars Iaeuis,quae dum xris fiifura ficrent,arenam conti*
git,efle dcbct fupina.Sed,quia,ciim laminarum permutatio facta flierit,emi
ncntes particula:,qux tunc exteriorem locum tcnent,a faxis extant,nc fecrc
tori fintimpedimcnto,ex eis decutiaturaliquantulum . In utriufq^ uerd lo*
cum fupponatur ferrum longum palmos trcs,craffum utrinqj digitum, fed
palmum mcdia cius parte:qux longa fit palmum Sc tres dioitos. Pars caua,
qua? cft fub ipfis iaminis, inter utnuCcp latcris iaxa quadrangula pofteriorc

M 5 partc

^j^ DE RE METALXrCA

partclata fit pedcm, priorc pedem 8C palmumtpaulatim enim dilatetur , At
focus, qui eft intra bafim, ftratus fit molybdsena^cx catino, in quo plumbii
ab arocnto feparatur^rumpta.Poftrema parte, qu2e fumma eft,tam altus, ut
diottos tantummodo fex abfit a laminis : a qua aequaliter decliuis ad imam,
u£ ftannum,quo ftillant panes,in catinum defluere poflit.Sed murus ad ter
tium muruni Iongum,ut cum ab iniuria ignium tueatur, lateribus fupcrla*
minas ccreas il:atutis,S<: luto conglutinatis ducatur , altus pedes duos &: pal
mum^ac dioitos duos,craftliS palmos duos, inferius latus pedes tres Sc paU
nium,atq? dioitos tres,nam utrancp laminam ibidem contcgat: fuperius pc
dcs trcs,ctcnim utrincp oblique aiTurgat. Ad utrunc^ iftius muri latus, qua
fi;b fumma cius parte fuberitakitudine palmi SC duorum digitoruhi,fitbaiS
cillum ferrcum uncinatum,in foramine tertrj muri longi inclufum: plumbo
etiam infufo: ex quo muro extet palmos duos . Ipfum latij fit digitos duos,
crafuim dioitum:habeat uncos duos:alterum ad latus,alterum parte poftrc
raa, dl quidem fuperiore : quorum uterqj fpedet murum : uterqj craflus fit
dioitum:uterc^ includatur in ultimum aut fequentem aliquem annellum ca
tcilsc ferrcec,quec conftet ex quatuor anneIIis:quorum quifq^ longus fit pal
mum & dioitum,craflIis lcmidigitum. Sed primus in foramine ant€ceden«f
tis bacilli ferrci includatur: in uno aute aliquo ex reliquis tribus annellis al;*
terutcr fcquentis bacilli ferrei uncus.Bacilla uerd duo antccedentia fint lon
ca pedes tres et totidem palmos ac digitum,Iata digitos duos,crafl[a unum#
Vtruncp utriufc^ caput habeat foramen: quorum pofterius teres Cn,8>C hia
dioitum,in quo primus annellus,ut dixi,includendus cft:prius longum di*
oitos duos,&: dimidium, latum fefquidigitum.Etcnim hoc bacilli caput la<
tum fit dioitos trcs , cum reliquum eius corpus tantummodo digitos duos
£it Iatum:poftcrius caput digitos duos Sc dimidium.In priora bacilloru fo*
ramina rcpaoulum ferreum infigatur , longum pcdes tres &: palmos duos,
latum dioitos duos , craflum unum.Id priore eius parte quincp parua fora*
mina quadranouIa,undic^ lata duas tertias digiti partes,habeat : quoru aliss
ud ab alio diftet femidigito^fed primum a capite circiter digitum:in ea fecrc
tor clauum fcrreum infigat:fi forn-acem anguftare uoluerit , in poftremum:
fi dilatare,in primum: fi mcdiocriter cotrahere,in aliquod medium : cadent
cauia eft,cur alterutcr bacilli uncus,modd in ultimo catella: aiicIIo,modd in
tertio,ftuc uerd in fecundo includatur. Dilatatur autem fornax, cum panes
multi in ea collocantur : contrahitur,cum pauci. Veruntamen plures quam
quincB collocari neqp folentnec]^ pofTunt: quinetiapanes tenues caufa funt
cur paries introrfus ponatur: idem repagulum poftcriore parte utrinc^ cor
nu eiufdcm latitudinis & crafiTitudinis, cuius ipfum eft, habeat : quod extct
dioitum.Ea cornua obftant,nc repagulum per foramen dextri bacilli pene*
tret:in quo infixum ctiam tunc manet,ciim ipfum ac bacilla, parietes forna*
cis complexu fuo non coercet6<: cotinent. Porrd parietcs fornacis tres fint,
duo a Iateribus,unus a fi-onte:na a tergo murus alter eft: qui a lateribus exf^
ftunt,Iongi fint pedes tres,& totidem palmos ac digitos duos,aIti pedes du
osrprior uerd longus pedes duos,&: palmum,atcp digitos tres, altus, a^que
acparietes alatcribus,pedes duos: quifc^ coftetexferreis baciUis,pedibus,

bradeis,

L I B r R V N D n C I M V S. 415

br^a^flcis: i^s^qui a latcrihus cxiftunr^fcptcin nnt bjcilla ; cjuorum inFcrius 5^
lupcrius habcantlongitudnicparictis: illud llatuta (uftincat^ho-ceisiinpo*
natur.Statutaquinq?numcroaItitudincm habcantcadcm quam parietes:
corum mediainclufa fintui toramimbusinfcrions&rupcrions baciili,exti
ma cx uno codemcp bacillo,cx quo infcrius &1 fupcrius facla : quodqj latii
fit digitos duos^craHum unum. At parics prior qinncp,habcat bacilla:inferi
tis,quod itcm liatuta,fed tria tantum,fu(lincat : fupcrius,quod cis impona:*
tur, Singulis autcm parictibus bini (Int pcdcs . ad infcrius bacillum utrincp
alTixi,lonoi palmos duos,lati unum, cralli dioitum . Scd bracfleas fcrrca; ad
intcriorcm bacillorurti partcm hlis fcrrcis alligcntur , &: lutum cis illinatur,
ut diutius in igne durcnt,&: incorrupta: pcrmaneant . Sint pra^terca latercs
ferrcilongi palmos trcs,latiunum,craffi (cfquidiaitum. Supcriorcpartcali
quantum caui,ut pancs in cis (latui pofHnt.Hi latcrcs in uas,in quo eft terra
cum aquis mirt:a,intinc^i fupponantur tantiimodo panibus,quifiuntcx
jcrc cum plumbo in fornacibus permifto: nam in eis plus argcti ineft quam
in alrjs qui conciciuntur cx fpinis uel cadmi)s,uel rccrementis recocflis. Siii;*
gulis uero panibus bini latcres fubi^ciantur , ut ignis in exaltatos maiorem
uim coferrc po(Tit:eorum altcr in dcxtra lamina , altcr in (iniftra collocctur,
Poftremo cxtra focum (it catinus,latus pedem, altus pahnos tres : is corru#
ptus folo luto,quod facile continet ftanrtum,reficitun

'; Solea A. Saxic^uairdnguU B, Lsminx C, Varies^rior D,

Farietes cfuifunt aUterihus E. 'Re^agulum F, BacilU antece-
(lentU G, CatenuU H. BaciUumuncinatum r. Muruscjuiah
iniuriaigniumtueturtertiummurumlQngum K* Tertius miirus
longus L. Pedes farietum M, Lateres N, i

Panes O, Fom P, Catinus Qs. ' ^'i.-

M 4 Sc<}

M
u

i'.

I'.

;.; n'

4i<^

DE RE MfiTALLICA

Sed panes quatuor numero in unius fornads laminis collocentur , eiscp
fubrjciantur lateres ferrei»Quod fi fuerint panes cofiati , uel ex ^re refiduo,
uel ex fpiniSjUel ex cadmrjs,uel ex recremetis , de quibus partim fupra fcri*
pfijpartim paulo poft fcriba,quinc^ numero,quod tam magni et graues no

fint.

tlBER VNDECIMVS. 417

fint,(lmul in aereis lammis collocciitur, nec cis fubrjciantur latcres . Veriim
nc panis alius in iliu, aut ultimus in muru, qui tcrtiu niuru loiiou ab iniuria
ignis tuetur, incidat, carboncs longi digitos fex intcrponantur.mcdi^sctt lo
cis uacuis ite longi dC magni.Dcinde parictibus appofitis , 5c:rcpaauIo ob:*
dito fornax carbonibus paruis coplcatuntu tot carboncs,quotcapit alucus

bradeis ligneis cotextus,inriciantur in catinu.&^ fupcrinijciatur pruna?:pau
io poft carboncs ardentes batillo fublati in oes fornacis partes difperoatur
utcarbones,quiin eafunt,xqualiteraccendant. Qlh uero rcmanferut in ca
tino,inr)ciantUr in focu,ut ctia ipfe calefiat : quod ni favflii fucrit ll:annu,quo
ftillant pancs,foci frigore congelans no defluit in catinu. Incipiunt aut poft:
quarta horx parte ftillarc ftanno : cjd, qua no cocunr. laminx , defluit m fo^
cu : carbonibus longis cobiiftis,fi panes inclinant ad muru,conto uncfnato
crigantur : Cm ad repagulu,carbonibus fuffiilciantur. Si prgcterca panis ali*
quis magis quam cxtcri fubfidet,ad illu carbones addatur,ad hos no addai«
tur . Arocntii quidc una cu plumbo dcftillat : nam utruncp citius qua ses li^
quefcit:lpinas,qua:non cffluut,fed rcfidct in foco, crebnus conto uncinato
uerfare oportet,ut ctia ipCx ftillent ftanno,mox in catinij defluente: etenini
id,quod in cis remanet , rurfus Cxcoquendu eft in primis fornacibus : qd in
catinu defluit, ftatim cu reliquo in feciidas fornaccs infertur, ScTplumbii ab

argenrofeparatur.Contusaijtuncinatusmanubriufcrrcuhabeat,lonoijpc
des duos: in quo ligneu inclufum Cii longum pedes quatuor.Stannu,quotl
effluxitin catinij,fccretor cochleari asnco eftundat in oAo catillos sereos, la
tos palmos duos Sc digitos tres: quibus prius aqua lutofa illinatur,ut eo faj»
ciluis ex euerfis ftannei panes excidant: uerij n eii catilli propterea deficiiit
quod ftannii ntmis celeriter defluit in catinii,tunc in ipfos aqua infundat,ui;
pancsrefrigeraticitiusex eisclabantur:ut'c]p mox rurfus rjfdemcatillisuti
poftit : nifi cnim talis neceftitas urgeat fecretdrem, catillis uacuis aqua luto^s
fam illinat.Cochlcare aiit prorfus eius eft fimile, cuius ufus eftin effunden^
dis metallis,qux in primis fornacibus colliquefacfla funt. Sed cii omne ftart
num c foco defluxcrit in catinii,5<l in catillos aEreos cffufum fucrit, tunc pri^
mo fpinas rutro trahantur e foco in catinum:deinde cx catino in foIum:tuni
batillo connciantur in cifium : quo auecflac coaceruentur atqj recoquantur*
Rutrii

&l!dioicu

[ uero Ck longum palmos duos & totidem digitos , latu palmos duos
itii,cumqj eius poftcriore parte coniuncflii fit manubriu ferreii lonpij

pedes tres : In quod indufum fit ligneum totidem pedes longum . Poftqua
ftannum ab xre fuerit fecretum,panes refiduos appellamus fathifcentes,qd
(ic cxcolIi fint,ut exucli eflTe uideantur.Hi fpatha fub ipfos acla fubleuetur,
Sc forcipe prchcnfi conijciantur in cifium, atcj^ aduchantur ad fornacem, in
qua torrctur.Spatha quidem aflTimihs fit eius,qua cadmia:, quac ad parietcs
primarum fornacum adhacferunt, decuti foIent:forceps uero lonous pedes
duos Sc dimidiJj.Eadem fpatha ftiriac decutiantur e laminis,ex quibus pen
dent:eadem fcrrci lateres e panibus fathifcentibus,ad quos adhacrct.Secrcii
tor autem opus diurnum perfecit,cum a panibus maioribus quater quateri»
nis,a minoribus quatcr quinis ftannum fecreuit:fin a plunbus,cxtraordina
riar operar preciuni ipfi feorfim pcrfoluatur,

ForH4x

4H DEREMETALLICA

^ornixin({MO^usfeccrncniiferfcitiir A. lornaxinfiinonferfid/
tur B. CtKinus C, CAtilli D. Panes E» Spm<e F.

LIBER VNDECIMVS. 419

Atcft argenti quidciTi,fiiic plumhi cum argcnto pcrmin:i, quod frannuni
appcllamus, abxrefccerncndiha^cratiociLScaiinum ucroinfccundasfor
naccs infcrtur,in quibus plumbii ab argcnto fcparatur : dc qua rarionc , qd
cam proximo libro pluribus ucrbis expofui,unum ilkid dicam . Apud nos
abhincahquotannosftanni tantummodoquatuor 8c quadragintaccntii;*
pondia,& acris unum fimul in fecundis fornacibus fucrunt cod^a,nunc llaii
ni fcx Sc quadraginta,ajris unum 8<f dimidium coquuntur:ahbi ucro lianni
plcruncp ccntum d>C uiginti,acris fcx ; quo modo fpumx argcnti ccntupon^
dia plus minus ccntu dC decem,molybda:nx triginta conflantur.Omnibus
autcm his modis argcntum,quod inefl; in aere iniccftOjCum rcl;quo argcnto
pcrmifcctur,ipfum ars, xque ac plumbum,partim in argenti fpumam, par;»
tim in molybda?nam mutatur . Stannum, quod non liqucfcit, e margine in
catinum conto uncinato trahatun At munus torrendi,in quatuor opcras
diil:ributum,quatuorpcrficiaturdicbus.Prim6,utctiamca:tcristribus,ma
qifi:er mane hora quarta ordiatur,& una cum miniftro ftirias e panibus fa*
thifcentibus decutiat,8<:^ hos aduehat ad fornacem,iIlas auecflas fpinis fupec
inrjciat. Mallcus uero longus Cit palmos tres Sc totidem digitos , acuta eius
pars lata palmum,teres craflTa digitos trcs, manubrium ligneum longiji qua
luorpedes.

Fancs A. MtWeus B»

Deiade

^.jo DE RE HETALLICA

Deinde magiftcr puliicrcm terrenum coni)ciat in uafculuin, 8^ eum cum
aqua aftufa permifccatrqua totum fornacis focii perfundat,ci'cp digiti crafll
tudine pulucrem carbonum infpergat* Quod fi facere neglexcrit,ccs in uf)S
infidens,ad laminas xreas adhacret,c quibus difFiculter decutitur:aut ad la*
tercs fi focus eis ftratus f«erit,qui xre ex cis decuflb facile franguntur . Sc^
cundo die idem maoifter latercs ordinibus dccem difponat: quo modo dii
odccim fiunf uise. Primi autem duo latcrum ordincs fint inter primum for*
nacis foramen,quod cfl ad dextram,&: fccunditm:trcs inter fecundij & tcn?
tium foramcn:rurfus trcsinter tcrtiu 8C quartum:duo intcrquartu6(: quin*
tum . Lateres iftiufmodi fint longi pedem 8C palmum , lati palmos duos SC
diaitum,cra(ii palmum dc digitos duos:fcpte in latere crafTo cx ordine col*^
locentunfint enim feptuaginta numcro. Mox tribus cuiufc^ ordinis priori
bus lateribus imponat panes fathifcctes,8<: tot carboncs magnos in eos coi=
ijciat,ut ad altitudine digitorum quinq^ afTurgantrdcinde fimiliter panes fa
thifcentes fuper alios lateres ftatua^,eisq? carbones fupcrini-iciatjhoc modo
fcptuaoirtta panum centumpotidia in foco fornacis collocantur. Si ucro di
midia tot ponderuni pars,aut paulo maior fuerit torren da^cuiq? ordini latc
res quatuor fufFiciunt:attamen qui panes fathiicentcs^ex arf e rcfiduo confla
tos,torrent,hi ccnttimf>ondia nonaginta,ucI ccntum fimul in fornacc collo
cant.Priore fornacis parte locus relinquatur fupremis panibus ex catind,in
quo aes perficitur , excptis: quos fuftinere panes fathifcetes fatius cft,quam
laminas fcrreas.Etenim (i panes illi calore liquefaifli ftillauerint a^re, id cum
fpinis in primas fornaces referri potcft : ferrum liquatum his in rebus nullo
nobis eft ufui.Panibus iftiufmodi ante panes fathifcentcs collocatis , torre^?
fad:or repaoulum ferreum includat in muri interioribus foraminibus, quac
a foco furfum uerfus funt ad palmos tres, & digitos duos : quorum finiftrii
longius penetrat in murum,ut repagulii in ipfum immitti 8C retrahi pofTit :
idtcrcsfitlongum pcdcs 0(flo,crai£umdigitosduos. Addextrum latus
habeat anfam item ferrcam,qua: a dextro capftc abfit pedcm:eius pars caua
fit,lata palmum,alta digitos duos,ipfa crafla digitum . Repagulum aiit ob#
ftat,nc panes fathifcentibus oppofiti,una cum cis dccidant : id,cum munus
torrendi fuerit perfed:um , torrcfailor conto uncinato, in ipfius anfa inclu*
fo,ut poftea dicam,cxtrahat.Sed,ut ea,quac dixi,qua:qj diiflurus fum,irt teU
lioi poiTintjCtiam de hac fornace , qualis efTc dcbcat , prajcipcrc oportct . A
quarto muro longo abfit pcdes nouem, Sc totidem a muro qui cft inter fc^
cundum &qaartum murum tranfucrfiim : coftet ex parietibus,fornicibus,
camino,interiore muro,foGO. Parietes duo fint a lateribus, longi pedes un<*
dccim,palmos tres, digitos duos. Alti, qua fuftinent caminum, pedes ocflo
dC palmum:qua prior fornix eft,tantumodo pedes feptem: craffipedes du*
os,palmos tres,digitos duos:coiificiantur ex faxis uel lateribus : diftcnt iiii*
ter fe pedibus o(flo,&: paImo,atc^ duobus digitis.Fornices quoc^ duo fint:
ctenimfpaciumetiampoftremuminterparietesftatim a folo fornicatu fir,
utcaminumfuftinercpoftit.Eiusfornicisfurtdamentum fit in parietibus:
pars caua inferius eandem longitudinem habeat,qua fpacium, quod cft in>f
ter parietes, habet : fuprema parte fit alta pedes quincp dC palmum, ac duo a

dioitos.

o

LIBER V N D E C I M V S. 4il

digitos.In hiiius fornicis parte caua: exiftat murus ex laccribus calcc coolu*
tinatis facflusrqui furfum ucrfus a folo pcdcm & palmos trcs habcat quuicp
foramina fpiritalia , alta palmos duos 8c digitum , lata palm um Sc dioitum;
quorum primum fitad dextrum murum intcriorcm,ultmium ad finiltrum,
reliqua tria in medio eorum fpacio: quinetiam ea foranuna pcr murum inte
riorem,qui eft ad fornicem,penetrent. In eiufmodi foramina latercs dunidi
atiimponantur,utfornax nimia aura non inipirctur: &: cximantur intcrdir,
ut is,qui panes acreos fathifcentcs torrcfacit , in uias, quas uocant, inipicere
poflit,& contemplari,an recfle torreatur. At prior fornix a poftcriorc diftcc
pedibus tribus:& palmis duobus:cuius pars caua xque longa Cit, ac pofte*
rioris fornicis: fed lata pedes fex.Ipfc formx candcm habcat altitudine, qua
ibidem habent parietes. Fornicibus autcm dc parietibus caminus, ex lateri*
bus calce coglutinatis fii(flus,fuperftruatur,altus pcdcs fex 3c triginta:is per
te^flum penetret, Murus uerd interior ad poftcriorem forniccm 8c utrunc^
parietem appo(itus,ex quibus extat ad pedem,altus fit pcdes tres, & totide
palm os,cralIus item palmos tres: ex lateribus luto conglutinatis confc Aus
undicp luto craftb illinatur, adeo ut id ipfi fuperius illitum clementer aftur=*
gat ad altitudinem pedis.Murus hicquidalTi quafi dypeus eft aliorum mu;«
rorum:eos enim tuetur ab ignis calore muros labefa(flante:qui no faciie re*
fici polTunt^cum ifte leui opera reparari poftit.Focus uerd fiat ex luto,&: te^»
gatur ucl laminis a:neis,quales funt fornaci,in qua argentum ab zere fecerni
tur,fed qusc parliculis cminentibus careant:uel lateribus,fi doniini in tabu^
las acneas impenfam facere noluerint ♦ Horum latior pars ponatur decliuis:
quo modo focus poftcriore parte tam altus fit , ut ufcj^ ad quincp foramina
(piritailia pertingat:priore tam humilis , ut pofterior prioris fornicis pars ca
ua fit , alta pcdcs quatuor , & palmos tres , ac totidem digitos, prior pedes
quinc]^,palmos trcs,6^ totidem digitos . Quinetiam focus extra fornace ad
pedes fex tecflus Cit lateribus . Prope hanc fornacem ad quartum murii lon^s
gum,eft lacus longus pedes tredecim et palmum,latus pedes quatuor,aItus
pedem 8c palmos tres:afteribus undicp munitus,ne terra in eum incidat : iri
quem altera parte per fiftulas aqua influit, altcra eandem, Ci turbo fuerit ex:*
tra(flus,terra forbet.In huius lacus aquam corjciuntur panes screi, a quibus
argetum Sc plumbum funt feparata:prioris fornicis pars prior partim clau#
di folet fore ferrea,inferius lata fex pedes &C duos digitos,fuperius aliquan^
tum rotundata^altifTima parte,qu2C media eft,alta pedes tres Sc palmos du*
os . Compofita ucrd eft ex ferreis bacillis 8c bra<fleis , ad ea filis item ferreis
affixis.Bacilla numero funt feptcm,tria tranfuerfa,quatuor ftatuta:quoruni
quodc^ latum eft duos digitos,craftum femidigitum: fed infimum tranfuer
fum longum cft pedes Ccx^SC duos paImos,medium eandem habet longitu
dinem,uiprcmii incuruatum media parte altius eft,atc]^ fic longius alijs du:«
obus.Statutorum aliud ab alio diftat pedibus duobus:quorum utruncK ex
tremum altu eft pedes duos^&f totidem palmos,media uerd, alta pcdes tres
8c palmos duos, ex fupremo tranfuerfo curuato extant, &: foramina habet,
in qua; inclufi funt unci catellarum longarum duos pcdcs:quarum fiipremi
annelh indufi in unum aliquem annellum tcrtiae catella:;qua! cxtcnfa tigilli

N capul

. 2,i DEREMETALLICA

caputaliquaiitiim excifum compleditur,8<: ei circumuoluitur, rurfuscjj dc^
miffx. uncus uni alicui ipfius annello iniedius hscret» Tigilluin autem lon;?
pum pedes undecim,latum palmum & digitos duos^cralTum palmum, cirn
ca ferreum axem,in proxinia trabc infixum,uoluitur.Pofteriore parte ferre
um habet clauum:qui longus palmos tres,&: digitum per tigillum,qua fub
it fub trabem,peneirat : Sc ex ipfi cxtat altera parte palmu 8c digitos duos,
altcra dioitos tres , qua perforatus eft , ut anneilus,in eo infixus, ipfi obftet,
nc ex tioillo excidat: nam ea pars uix craffa eft digitum,cum altera teres craf
fior fit dioito.Is clauus,ciim foris demittitur,fub trabem fubit,8<: facit,utibi
rctcnta prorfus no decidat Jdem obftat,ne ferrca lamina quadrangula,qu3C
an te ipfum complecflitur tigillum,8<: cui iniecftus eft annulus longi unci, de
capitc dccidat.Catenac autem ferrex,long£c pedes fex, infimus annulus in:*
clufuseftinannulo fibula: utrincj? in dcxtrum fornacisparietemadac,^
plumbo,in foramina infufo, firmatsc. Vncus uero fuperius ex annulo pena
dcns,in uno aliquo annuIo,cum foris attollitur,indudi folet ; ciim demitti^
tur,&: ex eo eximi,& in fupremum imponi»

Tirietes A, Fornixpnor B. Tornixfoj\erior C* HMrMJ
in tius farte caua D, Murusinterior E. lormind F.
Cminns G, Tocus H. Lacus I, lijlula K. Turho L,
Vorisferrea M» BaciUatranfuerfa N. Bacillaj^atuta O»
BraRece P. Bacillormforamma Qj, Gatelltg R» Ordi/
neslaterum S. Rej^agulm T» Eiusanfa V»

Tertio

L I B E R V N D B C I M V S.

4^3

_=0-

Tmio dkmagifter aggredjatur opus principale perficcrc.Primo tot caf
bones,qt capi£alueus,in (olij, quod eftantefocu, coijciat, &rprunis, ad eds
additis,acccndat; Candentcs carbonibus,in panes iniesftis^batillo ferreo fii

N X perirt^

D E ft E

perini)ciat,sequalitcrc^ difpergat . Batillum longu fit palmos trcs &: digitu,
iatu palmos tres:cius manubriii ferreij longij palmos duos,Iigneii pedes de
ce,ut ad pofteriorc fornacis pariete pertingat , Ci5 panes fathifcetes iam ex<«
candefcunt,qd eis,(i scs bonii Sc duru fiierit,fefquihorac fpacio accidit:fi ma
!ii & fragile,poft duas horas,tunc torrefacflor ad ipfos addat Carbones, qua
eos deficere uidctunquos carbones poftea per patens fpaciu, quod utrinq^
eft inter paricte 8c fore demiiTam,in fornace infjciat : id uero latii fit pede SC
palmii^Forcm aut demittat, cij recrementis primu effluentibus uia conto a*
perit:quod fit,poft^ horac quinCp abierint:&: iccirco quide foris fub fuprc
ma fornicis parte caua ad pedes duos Sc totide digitos demittitur, ut magi^
fler uim caloris fuftinere poflit. Sed qua panes defidct,ea carbones no funt
adiiciendi,ne liquentur.Quod d panes,ex malo & fragili acre coflati, cu pass
nibus, ex bono S<^ duro dctc cofcd:is, torretur, farpenumcf o xs adeo in ui^s
mfidere{blet,ut contus adacf^us in eas penetrare non poflit » Is ferreus fit, 8C
logus pedcs fex atc^ palmos duos : in quo manubriii ligneu includatur lon
gum pedesquincp.Deinde rutro recrementa detrahat de foco ad dextra: id
€x braclca fcrrea fadlum priore parte:Iatum fit pedcm 8c paImum:mox pau
iatimanguftius fiatmanubrium uerfus.AItum uero exiftatpalmos duos:ei
us manubriii ferreiji fit longum pedes duos,ligneij,in hoc inclufum,decem,

Por Js cJcmi/Ji A* Contus B» Panesfathifcentss €♦ Ldtercs D» Forccps E*

Cum

LIBER VNDECIMVS. 42y

Giim autem pines fathiCcentts fucrint torrcfacfti,magift:cr fercm eo,quo
dixi modo,fubleuCc : repAgulum quocjj conto uncinato , in ciu^ anfa irtclu*
fo,ex dextri iriuri fbraminc trahatin foramcn finillriiatcp indc rctradum rc
ponat:tum contis Untinatis ipf^ &:magi(l:er cxtraliant panes fathilccntibijs
oppofitdsrmox de latefibus detrahat panes fathifccntcs . Vncus aut quifcp
fic altuS palmos duOs,Iatus totidcm dJgitos,craffus unum.eius manubrium
fciTcum fit longum ^cdcs duos,ligneurrt undccim.Sunt ctiam ipCis raftri bi
dentes,quibus torrcfacfti pancs extra*fii trahanturad latus nrtiftrum,utfbr:«
cipe prehendi poflint: eorum denccs cufpidati exiftant,alti palmos duos,la
ti fotidcm digiios,cra{li unum . Eorundc rrtanubri) pars ferrea fit longa pe*
dcm,Iigneapcdes nouem.Panestorrcfados,amagiilro&:miniftris e foco
cxemptos,aln forcipibus prehertdentcis in laciim quadrangulum, ^qua Ferc
plenum,inriciat:qui forceps longus fit ped^s diios & palmos tres.Eius iriai»
nubrium utrunc^ teres & digito cra(Tius,pofteriorc parte ad latus recTta ex:*
tet palmum & digitos duos: utraqj chela priore partc lata fit fefqiiidigitum
8C acuta,poft:eh'ofc iiraft^ digitum, deinde paulatim tcnuior . Hx cum coe^
unt,parS caua lit,lata palmos duos 8c totidem digitos. Pancs autem tbrrcfa
«fli^qui ft:illantacre,ftatim in lacuni inrjciendi non funt: quod difliliant,&: to
hitru inftar fbnftum i-eddaht : tjderti ^anes k-urfus ex lacu, duobus afTeribus
tranfuerfis, in quibus flent o^erarr), fuperinicAis ipfi, forcipibus mox exia
friantuncjuanto enim citius ex eo flierint ^xempti, tanto fadlius ex ipfis acs,
quod cinereum colorem contrAxit,deciititunPoft:rem6 magift:erfpathalai!
tcres adhuc caletes de foco paf urtipcr leuet : ca lohga fit palmlim Sc digitos
duos,inferius acuta,&: lata palmum Sc digitum,fuperius palmum: qua ma*
nubrium ucrfus fiat teres ; cuius par^ ferrea Gt^ Ibnga pcde» duos, lignea fc<^
ptem &: femiileni.

ToTisjuhUtd A. Contusitncinim B, ktf/?rw»
hiienf C, jforcrps D. Ltfctu E«

Quarto die magifter primo extrahat fpinas,quac in urjs fubfederunt: hx
magis diuites funt argenti,quam quac confedsc funt,cum ftannu ab a're fe*
cerneretur.Etenim paiiiis torrefadf ftillant aere pauco,fcd reliquo ftanno fe
re toto,ex quo (pinx coftant:certc quide cu aeris torrefaNfti centupondio ar
ocrttitiantumodo {cmijcia remanerc debeat, interdum drachmx tres rema*
net. Deinde torrefacflor de lateribus metalla, quae ad eos adha^rent, malleo
dccutiat,ut recoquatur, Alij iiero lateres fub pila fubie(flos cotundant 8c la
uenfscs & plumbij fic etia collccfta recoquatur : magifter , cum has rcs aue^
<n:as,in fuis locis repofuerit,opus diurnu perfecit. At miniftri panes torrefa
<flos,proximo die ex lacu exemptos,truncis quernis impofitos,primo maLs
leis teretibus percutiant,ut xs cinereij de ipfis decidat: deinde eorunde par
ua foramina,in quibus ide acs ineft:,malleis cufpidatis excauet . Malki tere^j
tes longi fint palmos tres & digitij:quoru altera pars fit teres,&r lata ac craC:
(a duos digitos:aItera,quac acuta fit,lata digitos duos Sc dimidiiJ.Mallei uc
ro cufpidati,cum eande habeant Iongitudine,quam teretes,altera parte fint
cufpidati,altera acuti » Sed cufpis ex quadrangula fuperiore parte paulatim
fiat tenuior.Hacc aut eft natura aEris,ut,Cu torretur,coIorc cinereu cotrahat:
quia ucrd tale xs in fe continet argentum,recoquatur in primis fornaabus,

Lacui A, hj[er B. Vorce^s C Panes torrefaEii exUcu extrtidii D,
Tr«»cKS E« M^IImffrci f. Halleus cuJ^idtftHS g,

Dcri^

t I 6;E R V !i D E C IM V Sl

4^7

De ratione,qua panes xrd fethifcentes torrentur, (ktis dixi : nunc dicanr
de modo, quo ex rifdem torrefacfiis rurfus scs conficitur , Hi autem , ut seris
fpeciem quodiimodo amiffam recuperent,coquanturinfornacibus, quarij '
quatu.or fmt ad fecundii murum longum in ea domicili] parte,qua: eft inter
fecundum et tertium murum tranfuerfum:cuius {pacium longum tft pedes
trcs Sc fcxaginta,atc^ palmos duos , Cum uero quxq^ fornacii occupet pcif
des tredccim,utruncp (pacium , quorum alterii eft ad dextrum latus prima» .
fornacis,alterum ad finiftrum quart2e,Iatum fit pedes & palmos tres, medi* .
um fpacium,qUod eft intcr fecundam Sc tertiani fornacem,Iongum erit pe^»
dcs {ex.In cuiufcp horum trium fpaciorum medio ftt oftium latum fefquipe
dcm,altum pedes fcx: quorum medium comune fit utriufq^ fornacis magiit'
ftrorqua:cp fornax proprium caminum habeat : qui intcr duos camini lon:*'
gi,fupra defcripti , parietes aflurgens innitatur duobus fornicibus SC murd
comuni.Is fi^t in medio duarum fornacum longus pedes qiiincp, altus deccj
cralTus duos . Ante hunc murum fit pila comunis duobus duarum fornacS
prioribus fornicibus , crafla pedes duos & totidem palmos, lata pedes tres'
&C dimidium» Itacp fornicum prior ex hac pila comUni pertineat ad alteram
pilam ci comunem cum altcro eiufdem fornacis fornice: is uero ex fecundo»'
muro longo dextrorfum ad eandem pilam pertineaf: qure infcrius craOa 8d
lata fit pedes duos , dc totidem palmos, Sed prioris fornicis fpacutm uaciiu

N 4 fit,Iou<

^l j D 5v ft 5 H E T A |, L J C A

fit longum pedes noucrti S^palmum : altiore eius parte altum pcdcs 0^6*
Eius uero, qui a laterc dextro eft, fpacium (it longum pedes quinc^ Sc pal*
mum,altitudo alteri arqualisrutercp autem fornix aeque altus cxiftat ac mu#
rus comunis.His certe fbrnicibus et muro coitiuni,muri camini innixi obli
que aflurgentes (ic cotrahuntur ut ftijprema parte,qua fumus elu(flatur,fpa*
cium fiat longum pedes o(flo , latum pedem & palmos tres, Quartus uero
camini paries eft re<flus ille fuper fecundum murii longum ftatu tus , Vt au*'
te murus mcdius comunis eft duabus fornacibus , ita murus fuperftrudlus
duobus caminis:atcp Iioc {d.nc modd fe habeat ali) camini. Ac primo qua^c^
fornax longa fit pedes Cex^SC palmos dubs, lata pcdes trcs Sc palmos duos,
alta cubitum. Cuiufcp etiam pars pofterior, ad fecundum murum longum:
prior,uacua . Prima? latus dextrum item uacuum Sc decliue , ut rccrcmenta
detrahi poffint:finiftrum ad murum comunem,ubi murum, cx lateribus lu
to conolutinatis fa(flum,habeat , qui muru comuncm ab iniuria ignis tuea#
tur atc^ defendat: contra fecundac fornacis latus finiftrum uacuu fit, dextrii
ad murum comunem.*ubi etiam ipfi fuus murus,qui igni tutamentii fit.De*
inde cuiufc]^ fornacis pars prior extruatur (axis quadrangulis , hiedia terris
compleatuntum quacq^ fdrnacum ad feeundum murum Iongum,qua in cif
us foramine &^ fornice,qui a tergo eft,coIl6catUr fiftula a:rea,foueam nabe#
at rotundam,Iatam pedes duos &C totidem paImos,quac a muro comuni ab
fit pcdes tres. Poftremo fub cuiufc^fornacis fouea ad altitudihem cubiti fit
latens humoris receptaculum,aliis allimile: cuius canalis fti-ticf^ilis pcnetras
in fecundurh murum longumdeclinet ad latus , dektru quidem prima? fori*
nacis,finiili-um ucro fecundae.Magifter autem primo catinum,fi acs proxi<s
mis diebus in eo fuit confed:um,excindat fpatha lata digitos tres, longa to<»
tidem palmos:cui manubrium fcrreum lit longum pedcs duos,craftUm {cd
quidigitum : ligneum uei-o,iri eo inclufum,teres , & longum pedes quin<^,
craiTum ad digitos duos , Deinde altera fpatha exciforia eundem catinij xm
quenipfa Cit lata palmum,i6riga palmos duos. Eius manubrium, partim fer
reum,partim iigneum,omnino fimile priori ♦Tuhi puluerem terrenu Sc car
bonum in eum inr|cial,aquam afFuridat,fcopis,quiDus pertica cft infixa,uer
rat. Mox in eundem catinum conrjciat puluei-em compofitum : qui habeat
pulueris carbonum cribrati cifia du6,pulueris terreni item cribrati totidcm
cifia , arenac fluuiatilis,quam cribrum ahguftiflimum tranfmifit,alueos fex^
Is puluis a^que ac ille,quo exCo(fi:bres utuntur,aqua c6nfperfus,priulquam
conijciatur in catinum, madefiat, ut manibus hiuis inftar in pilac figura for#
mari poflfit.Inie^flum primb magiftcr pugnis scquct at(^ tundat: deinde dii
obus pifbllis Iigneis:quorum utrunc^ longum fircubitum:utrunc]^ habeat
utrinc]^ caput teres,fe(3 alterum latum palmum,alterum tres digitos: utriic]^
in medio (it anguftius,ut manu teneri poflit.Tum iterum in catinum confjis
ciat puluerem madefaiflum^iterumc^ eum pugnis 3cquet,ac fjfdem Sc piftil*
lis tundat:quinetiam afcendens 8c digitis infirtehs,margincm catini planti*
scquet.Poftea catino acquato,ficcum puluerem carbonum infpergat^&Tite^t
rum eundem piftillis tundat: fed prius anguftioribus eorum capitibus,po*
fteriuslatioribus . Deinde catinum percutiat martulo lignco^ longo pedes

■-■■-■-■ duosi

LIBER VNDECIM VS. 4x9

duos:cuius utrunq? capnt tcrcj? Cn.Sc latum digitos trcsrmanubrium lioncis
um longum palmos duos^cralTum fcfquidigitum.Poftrcmo in catinum ini:
iiciat tantum cinerem purum Sc cribratum , cjuantus utraq; manu comprc*
hcndi potcft : ac in cum infuhdat aquam: 8c fumpto panno linco trito,cunrf
ckm cinerc madido oblinat. Catinus autem rotundus 8c dccliuis fiat : atc^,
(1 xs cx optimis panibus torrefadis conficitur,latus pcdcs duos, altus unu:
fin cx alris, latus cubitum,altus palmos duos. Magifter prxterca habcat la^!
minam fcrrcam utrinq; rccuruatam , longam palmos duos ,latam totidem
digiios:ea margincm catini,fi fucrit altior quam par fit,amputct. At fiftulsc
a:nca!, qusedccliuispofitacxmuro cminet Sc extatpaImostres,fuperiori
parti 8C utriq; eius lateri,ne aduratur,lutum craffum illinat: inferiori, tenue:
nam ea margo catini fcre attingit:ars,cum catinus ipfo liqucfacflo fuerit plc^
nus,tangit:quin muro,qui el\ lupra fifl:ulam,ue uitium faciat, lutum illinat.
Item alteri parti laminjc fcrreac , longx pcdem Sc palmos tres , alta? pedem:
quam propc catinii ad latus foci dcclmc fupra lapillos ftatuat, ut rccrcmen;*
tafubipfaeffluercpoflint. AIi") laminac non fupponuntlapiIlos,fedexea
inferius excindunt particulam longam digitos trcs, altam totidem. Verum
Iaminam,ne dccidat, bacillum ferreum muro, furfum uerfus ad palmos du^
os dc totidcm digitos,infixum teneat:id extet ex muro palmos tres»

Forrtrtds/ocKS A. Caminui B, PiUcommunis C. Alfe-
racolumntt D. MuTUScomurtisfoB:fiUmcommmeme^^<Cf
uUerinoni^oteR: Tornices E» Murus cjui comunem murum
ahiniuriaigniumtuetur F, louea G» Secundusmuruslon"
gus H, Oftium I. Sfatha K. AlteTif^ithtt L. Scop<c
, • <j^t^ihusferticaeliinfixa m. ViflilU N. Marculusli-

gwcitf O. Lmina ?, Ldpilli Ci.. Bacillumferreum R»

Tnm

4?o

DE RE METALLICA

Tum batillo fcrrco,cin maniibrium ligncum logius fex pcdibus, prunas
in catinum inrjciat,ucl carboncs.quos paucis prunis,ad cos adicdis, ac^ccn*
dat:&: prunis fupcrponat panes torrefad;os,qui,fi ex acre fuerint, cui prima
bonitas,ccntumpondia tria, uel tria d)C dimidium pendant : fi ex acre, cui (eis
cunda bonitas,duo & dimidiu : (i cx eo,cui tertia,tantum duo.Qui uero xa
ris,cui prxcipuabonitas, cchtumpondiafeximponunt, hicatinuIatiorcSd
altiorcm faciunt . Sed infimus panis torrcfacflus a fiftula diftct duobus pal#
mis.cxtcri lonpius . Etenim ciim inferiorcs liquati fuerint, fuperiorcs dela*
pfi propius ad fiftulam acccdunt. Quod R non deIabuntur,batiIIo uel alte*
ra fpatha moueri debent.Batillum auiem longum (it pedem, latum palmos
tres & digitos duos. Eius manubri-j pars fcrrea,Ionga palmos duos , lignea
pedcs nouem » Circum panes torrefadios carboncs longi & magni locandi
funt:in fiflula mediocres . His omnibus ordine dilpofitis ignis acrior flatu
follium excitetur . Cum ucro acre iam liquefccnte carbones flammant, tunc
mapifter contum ferreum in medios infigat, ut ipfi flatum concipcre, flam*
ma clu(f?:ari pofiit:qui contus cufpidatus longus fit pcdes duos 8c dimidiu»
jiius uero manubrium ligneum,quatuor. Panibus partim liquefadlis magi
fter egreflus oftio pcr fiftulam ^neam infJDCcflet catinum: Ci aduerterit rccrc
menta nimis ad os fiftulaj adhxrerc,flatumq? follium impcdire,contum fer
rcu uncinatu in fiftula inter nares foUiu immittat , dc eu circu os fiftulae uols»

uens

LIBER VNDECIMVS. 4^1

lieiis rccrcmctaab ipfo rcmoueat:qui uncus fit altus duos dioitos.Eius ma^
nubri) pars fcrrca longa pcdcs trcs, lignca totide palmos . Atqj tfic tcmpus
eft com fub lamina inKgcrc,ut rccremcta cfriucrc pollim. Cii uero pancs Of
inncs liqucfadi in catinu influxerint, tunc cx acre rapiat cxperimcntij tertio
conto tercte,& prorfus fcrrco,Iongo pcdes trcs^craifo digitum,habentc cu
fpidcm chalybeatum,nc hifccns xs in fc rccipiat.Hunc contii altcro follc co
prelTo per hftulam inter utriufc]^ narcm, quam potcft cclerrimc immittatin
catfnum.Rapiat ucrd cxpcrimcntii bis,tcr,quatcruc , imo ufcjj dii intclliaat
ics pcrfcclc cocflii cftc.Si a:s bonij fuerit,facilc ad contii adha;rct,tunccp du*
obus tantummodo experimentis ipfi opus cft:fi bonii non fucrit,pluribus*
Etenim ncceffe habct id tandiu in catino coquerc, ufqj dum ipfi ad contum
adhicrcnti orichalccus color infidcrc uidcatun Atq? fi eius bracflcolaj ccrea;
pars tam fupcrior quam inferior facile frangitur,acs pcrfcclc cocflura cffe ii^
gnificat.Conti autcm cufpidem in parua incudc ferrca locct, dc dc ea bracla
olam malleo decutiat.

' Conm cuJ^Uitm A» BraSieoU arett B* incus c, Mallm D*

Quinetiamfiacsnonfiierit bonum,magifterrecrementa dctrahat,bis,
ter>^,,fireshocpoftulaueri't:primc),cum aliqui panes fiierint liqucfadi :

fccundo

fecundo cum omnes:tertio,cuni xs aiiquandiu fucrit coclrum . At Ci ccs Cnc<f
rit bonum, recremcnta anteaquam opus pcrficiatur , detrahcrc necclic noti
eft:fcd dctracflurus recrementa utriuCcp follis tigiilum deprimat,&: fuper u*=
truncK ftatuatlignumlongum cubitum,latum palmum,fuperiorcpartcdi*
midia excifum, ut fub ferreum clauum, pofleriori ligno perforato infixuni,
fubire poflit.Idem agat,cum a:s perfedc codum fuerit.Tuncuero minifter
laminam remoueat k>rcipe,longo pedes quatuor,&: palmos trcs: cuius che
ix circiter pedem longcc fint : etenim earum pars rcifla palmos duos Sc tres
dioitos, curuata palmum Sc digitum . Idem minifter batillo ferreo maiores
carboncs coniiciat in foci partcm , quac eft ad murum , qui alterum murum
ab iniuria ignis tuetur , 6«: cos coaccruet,ac aquis aftufis partim reflinguat*
Verum maoifter 3cs baciiio colurno,etiam in catinij immiflb bis agitet:po*
ftea recrementa detrahat rutro : quod conftax ex fpatha fcrrea lata & acuta,
& alni liono : fpatha Cn lata fefquidigitum,longa pedes tres:manubrium li#
pncum,in eius partc caua indufum , longum totidem pcdes . At alni lignii,
in quod fpatha eft infixa,fpeciem quandam gerat rhombi , longum ucro fit
palmos tres &: digitum, latum palmum & digitos duos , craffum palmum.
Mox ftopis fumptis cum puluere carbonum , & carbunculis catinum totu
conuerrat,nCcCS,priufquam ei conducat,refi-igeretur: tum tertia fpathareft:
cet rccremcnta,quac ad marginem catini adhseferut:ea longa (it palmos du*
os>,lata palmum & digitum.Eius manubrrj pars ferrea,longa pedem Sc paltf
mos tres,lignea fex pedes.Deindc iteru recremeta detrahat de catino : quae
minifter nunquam aqua affufa reftinguat , ut alia rccremeta reftingui folet,
fed eis paucam aquam infpcrgat, Sc finat refrigerari : Ci ass bullauerit, bullas
fpatha deprimat:tum aqua muro 8C fiftulac afnindat,ut tepida defluat in ca*
tinum.Etcnim xs^fi firigida iv[ ipfum calidum ftatim fueritinfufa,difiRpatur,
Certe Ci tunc Iapillus,uel lutum,uel lignum,uel carbo madidus in id incide*
rit,catinus acs omnc,magno cum fonitu,qualis cft tonitru, euomit, 8c quic*
quid tctigerit,lacdit,8<: incendit. Poft hxc aflerculum excidendo curuatum
ad priorem catini partcm apponat, Is longus fit pedes duos, latus palmu 8C
dioitos duos , crafTus digitum. Mox aes, quod ineft in catino, cuneo ferreo
m pancs fecare debet:is longus fit pedes ires, latus digitos duos, priore par
te ad digitos duos chalybeatus: cuius manubrium ligneum item pedes tres
fitlongum» Hunc autcm cuncum aiTercuIo curuato imponat,& in acreinfi*
xumagitandodeprimat:quomodoinuacuuma;risfpacium aqua influit,
& panem a reliquo eius corpore feparat. Si aes fatis perfecfte codum non fii
crit,panes fiunt nimis craffi , dc non facile ex catino eximi pofTimt : quenq^
uero panem mox miniftcr forcipe prehenfum Sc fublatum in aquam,quam
contincat labrum,immergat: Sc hunc primum feorfim reponat,ut magiftcr
cum ftatim recoquat:nam,quia aliquid recremcnti ad cij adhaeret, tam pcr*
fecHrus non eft,quam qui ipfum fubfequitur . Quin (l scs non fuerit bonum,
duos priores panes reponat: tum iterum aquam muro,8<: fiftulac afTundcns
fecundum panem cxcindat: quem minifter item in aqua immerfum,in offi«=
cinac folo reponat , eiq^ reliquos omnes,eodcm modo excifos, fupcrimpo»*
nat. Qui fi «cs flierit bonum,erunt tredecim aut plures : (i non fuerit,minu?
( ' multi;

LIBER VNDECIMVS. 435

mulnratcp ctiam fi xs fueiit bonum , unam opcrcc partcm , nam fn quatuor
partcs diilributa cfl:,duabus horis magiftcr pcrficit : d mcdiocrc,duabus bC
dimidia:fi uiIc,tribus.Altcrnis autcm m uno catino, altcrnis in altcro panes
torrefacflos recoquat:fed miniftcr quam primum pancs omncs-,cx altcro ca
tino excifos,aqua rcfi:inxcrit,lamina fcrrcam,qua: efi: in priore fornacc,for;s
cipc reponat in fuo loco,&: carboncs batillo in catinum rcijciandum hoc fu
ummunus cxequiturmagifiier^intci^ea rcmoucatligna a tigiliis follium, ut
in ali;)s panibus recoquendis tertiam opcra; partcm confumat. Hoc prcVtc;*
rcundum non efi::fi particula alicuius inllrumcnti fcrrci cafu in catinum imi
ciderit,aut ab homine maleuolo iniccfla fucrit,a's,anteaquam fcrrum confu
matur,confici non potefi:: quo modo duplicatus labor in id infumitur. Ad
cxtremum minifi:cr carbones candcntes omnes extinguat:&' mallco lutum
ficcatum cx orc fiftula: xneaz dccutiat. Is altcra parte cufpidatus fit, altcra tc
res.Manubrium habcat ligneum quinqj pcdcs longum.Quoniam ucro pe
riculum cfi:,ne a?s, Ci pompholyx Sc fpodos, qua: adhxfcrunt ad murum SC
parictem ci fuppofitum,dccidant in catinum,diflipetur, eas intcrdii abflcrs:
gat:(ed fingulis hcbdomadis florcm arris ex labro aquis cftufis eximat:in id
enim de panibus,ciim reft:inguuntur,decidit.Porr6 folles,quibus magifter
ille utitur,ab aliis difteriit magnitudine: nam eorum tabulata funt longa pc
dcs feptem &C femifl^em,pofteriorc partc lata pcdcs tres,priorc,qua caput ac
tingunt,pedem et palmos duos ac totidcm digitos.Caput ucro longum cft
cubitum &: digitij,poft'eriore partc latum cubitum Sc palmum , deindc pau
latim anguftius:follium narcs conftringuntur catcna ferrca : quam coercct
batillumcraflrum,cuiusalterumcaputpenctratin terramad fecundi muri
longi tergum:altcrum fub tignum,quod prioribus tignis perforatis eft im*
pofitum, fubit . Eacdem nares (ic collocantur in fiftula aenea , ut ad palmum
unum abfint ab ore:quod latu eflTe dcbet digitos tres,ut flatus eo uehemens!
tius pcr anguftias elucflctuf»

Catims A, Afferculus B» C«nfKJ C, PdnesexxrCiCmto
iiuifo,fa£ii D, lorce^s E» Lahrm F*

0 ileftat

434

DE RE META L L IC A

-ite!)a

Rcftat dc fpinis,de arre cincrco,de rccremctis,dc cadmiis.Pancs ex fpinis
c6ficiantwrhocmodo;adtresccntupondiipartcsipinarij,quicdepanibus.

cx jcre

LIBCR V N D E C I M V S. '4$^

tx xre & plumbo coflatis, dum ftaniiu ab irre rcccrnererur,o>tcp runr:8(: pd
toiidcm ccntumpondrj partcs fpinarum^quac dc panibus,ex fcmel rccoctis
^inisconflatiseodemmodoortacfunt^addaturplumbi dcpaupcraticcn*»
iumpondium,molybdacnx dimidiumrfin officina abundat fpuma arocnti,
eainlocumpIumbidcpauperatifupponatur.Vcladidempondus prima*

rum fpinarum^&ad cctumpondium dimidium rpinarum,quar de panibusi
cx bis recodis fpinis conflatis,(imiIi modo ortac runt:&: ad quartam ccntiirf
pondij partem fpinaru, quac , dum panes fathifcctes torrercntur,nara- funr,
adijciatur fefquicentiipondium fpumac argcnti 8c molybdxnx: utroq,- mo
do cx tribus cetumpondijs fit panis unus. Eiufmodi ucrd panes, excocfrori
fingulis diebus plus minus quindccim conficiat : qui diliocntcr curct ut res
metallicx,exquibus antecedenspanis conflatur,prius rcdcatq,- ordinc cf#
fluahtin catinum quam alix,ex quibusinfcques conficitur. QuinCK autcm
panes fimul in fornace,in qua ftannii fcparatur ab a'rc,colloccntur:qui ccn*:

tumpondiafcrequatuordecimpendunt:namrccreiTicnta,indcconflata,pIe
tuncp centumpondiij .In tot ucrd panibus argenti libra et uncix fcrmc dux
infunt:at ftannum,quo hi pancs ftillant , ccntumpondia fcptcm 8>C dimidiu
pendit,quorum quodcp argenti fefcunciam in fe cotinct:fed fpincr tria ccn^s
tumpondia, in quorum fingulis argcnti fere uncia inc(\: : pancs farhifccntes
centumpondia duo Sc quartam partcm:quac omnia argenti ferme fefcuhci:*
iiminfecohtinent.Attamcnhzccprofpinarum uarictate multum uariant:
ttenim in fpinis , quac dc panibus,ex a;re &: plumbo conflatis , dum ftannu
ab a^re fecerneretur,orta2 funt, 8>C qua? de panibus fathifccntibus dum torre
rentur, argenti unciac fere dua; infunt,in CcCteris uncia non intcora . Sunt a*
liac practerca fpina?,de quibus paulo poft dicam.Sed qui ex a?re rcfiduo,qd[
in fornace fimili furno ,-cum fupcrior xris pars ab inferiorc fucrit diuifa, re#
tnanet,in Carpatho monte panes coficiunt,hi {J3inas,qu3C de panibus, ciini
ftannumpauperuel mediocreab a:refecerneretur,orta:funt:item cas, qua*
de panibus cx rccodis fpinis,aut fpuma argenti recocfla conflatis, uno in \6
co coaceruant:fed eas,qux de panibus ex molybdarna coflatis in loco, a pri
mo feparato,locant:fimiliter ex panibus fathifcentibus,dum torret-etur^nas:
tas feparatim locant.Ex his autem fpinis fic coficiunt panes. Dc primo acer
Uo fumunt quartam centumpondi) partem, dealtero tantundcm , de icrtio
centumpondium: ad quas fpinas addunt (pumae argcnti fefquiccntijrpondf
Um,&: molybdxnse dimidium centumpondium, atc^ ex cis in prima forna
ce codis pancm conflare folent. Tales uerd panes excocflorcs finouli finon
lis dicbus conficiunt uiginti. Hxc quoc^ hadcnus,redeo ad noftra . J^s ^i^
ncreum,quod e panibus torrefa(fi:is,ut dixi,dccutitur, abhinc aliquot annis
infperfum f uit fpinis,qux de panibus,ex xre 8c plumbo conflatis, ortx ftie
runt,quod in ipfo xque,ac in illis argenti uncix dux infintrniic uerd rameii
to,excadmrjs,aliisqjrcbuslotiscolled;o,infpergitur.Atincolx Carpathi
montis xs iftiufmodi coquut in fornacibus,in quibus rccremcnta,qux, dil
jes rurfus conficeretur,funt conflata,recoquuntur. Quia ucrd id cito liqucs:
fcit , & ex fornacibus dcfluit,ad ipfum coqucndum opus eft duobus exco-«
d:oribus;quorumaltcrcoquat:alter|3anemcrafliimmoxcxcarinocximati
' . O X hipanes

jii^ 08 RB METALtlCA

hi pancs tantumodo torrentur,&rcx torrcfacHris acs dcnuo coficitur.Sed rc?
crcmenta,fiue mox rutro de metallis miftis dctrada fuerint, luie ciim ad ca*
tinum cincreum digiti craflitudine adhseferint , & eum anguftiore fcccrinr,
pofteafpathis cxe(5la,dies,nod:esc]^ cotinenter recoquantur: quo modo pa
nes duo ucl tres conflantur : prout multa r cl pauca recrementa , de miftura
scris 8c plumbi hquefadi detrada , recoquuntur, Tahs autem panis ad tria
centumpondiapendcrefoIet:inquorum finguhs incd argenti femuncia,
QiiincK uero panes fimul in fornace,in qua itannum fcccrnitur ab ^re, coI;«
locentunex his fit plumbum,cuius ccntupondium argcnti femunciam in fc
continet:panes fathifcentes apponantur ad reliquos panes fathifcentes uili
ores:ex quorum utrifc^ acs luteum conficitL .Spinse uiles tunc ortac cu pau
cis recremcntis uilioribus recoquantur : ramento,ex cadmijs , ali^s^ rebus
fado,ipfis infperfo:quo modo fex uel fepte panes conflantunquoru quifq^
pendit ad duo centumpondia : eorum quinq? fimulin fornace, in qua ftan*
num ab a:re fecernitur,coIIoccntur:qui ftillant plubo, quod pendit tria cen
tumpondia:in quorum fingulis incR argenti fcmuncia.Spina: uiliilima^ tuc
natcC tantumodo cum paucis rccrcmentis rccoqui debcnt : a?s miftum cum
plumbo, quod e fornace defluit in catinum cinereum, cochleari eflFundatur
in xrcos catinos oblongos : hi panes cum uilibus panibus fathifcetibus tor
rcntur . Spinsc tunc orta:, adrjciantur ad fpinas uilcs,atc^ ex ipfis co modo,
quo dixi , conficiantur pancs,fed ex pambus torrefadlis efficiatur ses : cuius
exiouaquacdaportioaddaturad optimos pancstorrefa<fios,ciimexipfis
:::s conficitunut ass uilc una cuni bono permiftum, fine detrimento, diuen<s
di r offit:rccremcnta fecundo 5<;^ tertio,fi fucritutilc,recoquantur:panesiW
di facli torreantuncx torrcfacflis conficiatur ^s : quod a:ri bono immifccai^"
Lar.Atrccrementa,qua2 dctrahitmagifter, qui acs ex panibus torrefaclis c3
Hcit, cribrentunquac ex cribro deciduntin uas fubic(ftum,Iaucntur: qua^in
€0 remancnt,in cifium efllifa aduchantur ad primas fornaces , 8c rccoquan^s
f ur una cum alijs rccrcmentis : quibus ctiam infpcrgatur rametum quod cx^
iftis uel tunc natis cadmrjs lauatis colligitur, acs quod c fornace dcfluit in ca
tinum cinereum,etiam cochleari cfFundat in a?rcos catinos oblongos : quo
inodo conflantur pancs noucm uel deccm : qui fimul cum uilibus panibus
faihifcentibus torreantunex torrefadis conficiatur xs lutcum . Qiiinetiam
cadmia , apud nos uocata , fit ex rccrcmcntis,quaE dctrahit magifter qui xs
€x panibus torrcfa(flis conficit,una cum alijs uilibus rccrcmctis rccodiis, E^
tenim fi pancs acrei, cx talibus rccrementis conflati ,franguntur, fiagmenta
nominant cadmiam : ex qua & scrc lutco duobus modis fit 2cs caldariu : ucl
enim cadmia; duse portiones cum una seris lutei in primis fornacibus colli^
qucfacflas pcrmifccntur:ucl contra xris lutei dua: cum una cadmiac: ses auti
quod e fornace dcfluit in catinum cincreum, cochleari cfFunditur in a-reos
catinos oblongos ante caIcfad:os , ut cadmia & a:s lutcij bene comifceatur:
rjfdem catinis,priufquam a!s caldarium futurum in ipfos infundatur,puluis
carbonum infpergatur,8c: code pulucrc a:s infufum fuperfpargatur,ne cads»
mia Sc acs Iutcum,anteaquam bene mifccantur, congclcnt : qucncp pane cx
catino efFufum minifter a puluerepurgetligno:idem cum inijcivitinlabrw,

in qua

i;iBBR VHOECI

M V s. 437

inquacalic}ainfit:pulchnuscnimfit acs caldarium, fi cairda rcftinguatur.
Vcriim quiafa^pcmcntioncm fcci dcxrcis catinis oblonois,qiialcs dVc da
beant,paucis dicam.Longi fint pcdcm dc palmum;corum pars caua fi.ipcri<
uSjlata palmos tres 5c digitum,infcrius rotundata»

For«i<x A. Catinus B. Catiniohlongi Cv

' Vcrilm ramentum duplcx eft , preciofiim Sc uilc : illud fit aut cx cadmrjs
primarum fornacum ortis,cum panes conflantur ucl cx acrc Sc plumbo, uel
ex fpinis preciofis,ucl ex recremetis mclioribus , uel cx ramcnto prxfLanti:*
ore:aut ex purgamcntis 8c latcribus fornacum , in quibus pancs fathircetes
torrentur : quac omnia quibus modis tundenda & lauanda fint,libro ocfla*»
uo explicaui. Vile uerd ramentiJ conficitur cx cadmrj s natis, ciim pancs coa
flantur uel cx ipinis uilibus,ucl ex rccrcmentis dctcrioribus . Excocflor aiic,
qui ex ramcnto prcciofo conficiet pancs , ad tria cius cifia fpuma; aroenti &
molybdxnac quatuor cifia,a:ris cinerci unii adrjciat : quo modo nouem uel
decem panes conflantur : quorum quinqj fimul in fornacc,in qua fiiannum
ab scre feccrnitur,collocentur: centumpondium pIumbi,quo llillant hi pa*
nes,argenti unciam in fc cotinet:fpina: fcorfim locentur : quarum alueus cii
fpinis prcciofis recoquendis comifceatur ♦ Pancs fathilcciOcs una cum aHjs
bonis panibus fathifccntibus torrcantur, At fpina:, qUwX: dc pliimbo, cilm

o j

m fv^

^,,3 D E RE M E T A I, L I C A ' J

ctim in fccundis fornacibus feparatur ab argento,detraIiuntur,atcp molyb*
dxna,quae in earudem fornacum media catini parte refidet,ac focus,qui uii=
tium fecit &C ftannum combibit,fimul cum paucis recrementis in primis for:
nacibus coquantur:plumbum,fiue potius flannum, quod e fornace dcflu#j
xit in catinum , effundatur in catillos arreos , qualibus utitur fecretor .Talis
plumbi centumpondium argeti uncias quatuor , aut Ci focus uitium fecerit,
plures in fe continet : cuius exigua portio addatur ad acs & plumbum , cLim
cx eis conficiuntur panes , Si enim magna adrjceretur , temperatura ditior,
quam par fit,fieret : qua de caufa folertes officinac praefides ipinas cum alrjs
fpinis preciofis permifcent: molybdacnam , quac in media catini parte refe*
dit,S<: focum,qui ftannum cobibit,cum alia molybda:na,qu2c in catino rele
dit. Attamen aliquot panes iftiufmodi diuites una cii rcliquis panibus ftan
ncis,quos fecrctor confccit,rurfus in fccundas fornaces inferri poflRint.Sed
incolsc Carpathi montis , Ci abudauerint particulis a:ris tufi,aut plumbo ex
recrcmentis confeiflo,ucl in fornace,in qua panes fathifcentes torrcntur,coI
le(flo,aut fpuma argenti,ca uarrjs modis tcmperant.Prima temperatura ha*
bct plumbi cx fpinis conflati centumpondia duo,fpumac argenti,fpinarum
ex molybdxna confecT:arum : plumbi in fornace , in qua panes faihifcentes
torrcntur coIlecfli^Ecris minuti lingulorum dimidium centumpondium : ex
quibus conflatur panis: quo modo exco(flores,ciim debitam operam in co
quendo cofumpfcrint,panes id genus quadraginta conficiunt. Altera tem*
pcratura habet fpuma; argenti cctumpondia duo,plumbi dcpauperati, uel
ex recrementis conflati unum et quartam partem,plumbi ex fpinis confecfli
dimidium centumpondium,a:ris minuti tantundem.Tertia fpumac argen*
ti centumpondia tria,plumbi dcpauperati,pliibi cx fpinis confc<fli,acris mi*
nute contufi fingulorum dimidium centumpondium: utroqp modo confla
tur panis.ExcoAores cum munus coquendi pcrfecerint,panes triginta con
fecerunt. Rationem aiit,qua apud Rhetos pancs fiunt, a quibus item ftan*
num feparatur,libro nono explicaui. At arpentum hoc modo a ferro fci*
cernatur : fcobis fcrri climata: 5^ ftibij parcs portiones confjciantur in cati*
num fid:ilcm: qui opcrculatus 8c oblitus imponatur in fornacem,quaj aura
infpiratunhis liqucfa(flis Sclrurfus refrigeratis catinus frangatur. MafTula,
quae in eius fundo refidet cxempta,in puluerem contcratur: ad qucm plum
bi tantundem addatur : in altcro catino fi(flili cocfla permifccantur : ad ulti*
.mum,maffula inijciatur in catinum cincreum,& plumbum ab argento fepa
jretur. Atcp tot & tam uaria! funt rationcs,quibus metallum a metallo fcccr;*
jiitur.Modos uero,quibus eadcm mifccntur,partim in libro de natura foffi
.lium odauo expofui,partim ahas exponam:nunc ad rcliqua pergam.

De re Metallica Libri x r, f i n i s.

GE 0B.« f I

GEORGII AGRICO"

LAE DE RE METALLICA

LIBER DVODECIMVS.

R AE c E p T A argenti diTccrncdi ab rcrc, libro pro;*

ximo tradidi,fiipcrcrt ca pars , qux ad fuccos con^

crctos pcrtinct : qua',CLim alicna a rc mctallica uide

j ri pofIit,quid caufe fit cur ab ca fcparari non dcbc^

at,libro fccijido cxpIicaui.Succi aiitcm concreti cOif

ficiijtur ucl cx aquis,quas natura, aut ars , fjccis imi

j fccit,uel ex ipfis fuccis liquidis, uel ex lapidibus mi

^lftis Jnitio {olcrtes homincs cum uidcrcnt aqiias

J quorundam Iacuum,natura fucci pIcnas,folis ardo

ribus fi^ccatas confpifIari,atc|? cx cis ficri fuccos concrctos, ucrifimilc eH cos'

aquas aflimiles ali^s in locis infudifTc uel corriuafTe in arcas,ad aliquam alti^

tudincm depreffas, ut ipfas etiam folis calorcs condcnfarcnt . Dcindc, quia

uidercnt ifla ratione fuccos concretos tantiimodo scftate confici pofTe , ncc

tamcn in omnibus regionibus,fed in calidis SC temperatis foIum,in quibus

a:fl:iuo temporeraro pluit,eas quoq^ in uafis ignc fubiccflo coqucrc ad fpif^

fitudincm ccepifre : quo modo omnibus anni tcmporibus in omnibus rcpi

cnibuSjCtiam frigidiflimis cx aquis fuccofi's,fiue natura , fiuc ars cas infece;*

rit,co(flis fucci concreti confici pofTunt.Poftca ciim quofdam lapidcs uftos

ftillare fuccis uiderent,eos in ollis coxifTc^ut etiam fic aliquos fuccos concre

tosefFiccrcnt. Sedquot8<quibusrationibus,eorumquifq?confici poflit,

operacpreciij cft cognofcere . Itacp ordiar a fale : qui fit aut ex aqua,qua:; ue!

naturalitcr falfa eft,uel talis hominiii opcris efTecfla^aut ex diliito faIfo,aut ex

tixiuio itemfalfo. Atq; aqua quidem naturaliter falfa,au tin falmis a fblisat

dorc,aut in cortinis ucl oIlis,uel fofTis,ab ignis calore confpiflrita uertirur fri

falem.Qiia; uerd arte falfa efl:, igne denfata in eundem falcm mutatur. Sali^

nac autem.,fi loci ratio ita fcrt, ac ipfa rcs hoc poftuIat,fodiend?j funt multx:

ncc tamen plurcs quam utilc Ciu Tantu cnim falem coficcre dcbcmus, quari

tuni pofTumus diuendere . Sit uerd caruni altitudo modica & planicies ar^

quata,ut omnes aqusc folis caloribus Iiccentur in falem:quinctiam area: fali

narix,ne combibant aquas,falc primum fado cruftentur. Vetus hoc eft 8C

•multis in locis ufitatu,aquas marinas infundere in falinas, fiuc in eafde dcria

uare : non minus uetus fed minus ufitatii aquas putcalcs in falinas inperere:

qd Babylone fa<flii efTe autor eft Plinius:&f in Cappadocia no modo pu tca

ies,ingeftas effe,fed etia fontanas.Certe in calidis regionib.omncs aqua: fa!

fx,lacufT:rcs quocp,in tales falinas du(flac,uel fufac, uel ingeftx, & folis ardo

ribus ficcatacin falem conuerti pofTunt.Dum autem aquec falfa:, quas conti

nent falinx,foIe coquuntur , Ci magni Sc crebri imbres cfHuxerint , fpifTitati

funt impedim.cnto : fi' rari , fal faporem grauiorcm conrrahit : ut ctiam^cuin

falina: alia aqua dulci rigantur.Sed fal ex aqua marina hoc modo coficitur:

O 4 qua

,.^ DE RE METALLICA

qua parte mare ad litus ftagnaucrit , 8>C ampla fii£rit ac xquata tarnpi phnii
cies , in quam marini flucnius non infunduntur , ea uel tria ^ uel quatuor , uel
quincK, uel fcx, incilia liunt, lata pedes fex^alta duodecim, longa fexcentosi
uel loncriora,fi planicies illa fe extendit in longius fpaciumteorum unum ab
altero diftat ad pedes ducctos.Rurfus inter ea fiut tria incilia trafuerfaiquiti
fofifa principalis fic agitur,ut aquas e ftagno hauftas , infijndere pofTit in infi
cilia,atcK hxc in falinas, quibus inter incilia planicies plena eft , Salinac aute
funt are j; ad modica altitudinem depreftac:circa quas terrsc, ex eis, cilm dc#
primcrentur^eftbftaf^uel ciim purgarentur,extrad:a:,aggerantur:atcp etiani
inter areas fiunt aggeres pedenl alti:qui retinent aquas in eas immiflas . Inci
lia habent ora,per quac aquas primac quxcp area; recipiunt. Arcsc quoqp ha
bent ora , per quae aqtise rurfus ex alrjs in alias permanant » Pra;cipitur aute
iibramento,ut aqux cx area in arcam influcrc,&: eam replcre poflint.His o*
mnibus rc(flc & ordine facflis , fepto reclufo apcritur os ftagni, quod aquas
marinas cum aqua pluuia,uel fluuiali pcrmiftas cotinct:ac omnia incilia co^
pletur.Dcindc aperitur os primac cuiufcp arcac : quac rcliquas talibus aquis
replet:h£e cum falc , in qucm denfantur,totas areas incruftauerint, ipfsc dc*
nuo ab omnibus rebus terrenis purgantuntum rurfus prima quscc^ area in
cili proxima repletur iftiufmodi aquis : qliae relinquuntur , donec plurimis
carum partibus tenuibus, ardore foHs in halitum conuerfis & diftipatis ali;s
quantum craflTefcant^mox aperto ore ex ea emittijtur in fccundam: ubi cum
certo tcmporis fpacio manferint,eius quocp os aperitur,ut in tcrtiam aream
influant:in qua tandcm totac fpififantur in falcm. Area: uero iterum atqp iiz*
rum,fale exempto,marinis aquis complentur. Veriim fal raftris lignds cor
radetur,batillis eijcitun

Mrfrc A, Ztdgmm B, SfpfMw C. incAU D4
ia\in<g E» RiTJlrKm F» 'QAiiWm G«

Ataqua

LIBBR DTeDECIMVS.

441

At aqua fal(a coqtiitur iri cortinis,quac funt in cafis prope puteos,ex qui*
bus haurituncuic^ cafa: nomen alicuius animalis,aut alterius rei folet impo

ni,&:

44X ^^ ^^ M E T A L L I C A

ni SCad ea tabeHa pijfla illius efRgie exprimes affigi . Cuiufcp cafe parietes,
uel ex terra fof nacei funtjUel craticij craflb luto illiti : qu^n^ etia lapidei aut
laterici) fieri poITunt: qui funt in lateribus alti pleruncp funt pedes fcdecim ;
itac^ fi tedlu in ahitudinepedu quatuor & uiginti alTurgit, eos, qui in fron*
te 8C tefgo exiftunt,aItos efle quadraginta pedes oportet : ut etiam interio*
rem parietem intcrmedium.Tecflum autem conftatex tabulislongis pedes
quatuor,latis unum,craflis digitos duos:ad quas infcrius,quaIorigis Sc an*
puftis aflerCulis , ad tigna in imo diuaricata,&: in fummo coniUriifla affixis,
imponuntur,ftraminaIutoillita,&:addigiticraflitudinemc6agmeritataap
ponuntur:fuperius uero eis item ftramina luto illita,&: ad fefquipcdis crafli
tudincm coaomcntata fuperimponUntur:ut cafae ab incendio pcriculii non
lit,& ab imbribus tuta cfle^atc]^ calorem ad maflas falis ficcahdas necefl^riu
contincre pofTit, Quacc^ autcm cafa in tres partes eft diftributa : in quaruni
prima liaria uel ftramina colIocantur:in media,intcr quam 8c primam pari*
es comunis exifl:it,focUs eft,fuper quem imponitur cortina:ad cuius dextrl
cft cupa,in quam falfa , in cafam a baiulis afportata,inftmditur:ad finiftram
fcamnum,in quo falis maflac plus minus trigintareponutur.Sed triplo ple*
runcp plurcs in poftrcma cafx parte^qusc^ex lUto &C cinere fada,oclo peditf
bus altior eft quam folum:quam altitudirtcm etia fcamhum habet : nam ma
giftcr 8c miniftri , cum falis maflas de cortina deportant, ex illa in hocCunt.
fn cam Uero ad cortinac dextram afcendunt, non gradibus ^ fed terra cliuuli
inftar agoerata.In fummo poftremi parietis funt dua; feneftellac , Sc tertia i*
bidem in tecH^o^per quas fumus clu^flatur: eum tam pofteriore quam priorc
foci paf te emiflum cxcipit opCrculuri^ : fub quo progrcfliis ad feneftellas a*
(ccndit.Hoc opcrculum conftat ex aireriblis , quorum aliud alio paululum
eft impofitum:cos aut(?m duse trabes paruse fuftinent:quas trabcs cafar : ina
termedius baries e rcgionc foci ianua habet patcnteni, altam pedes o(fto,Ia
tam quatuor : per quam lenis aura,qua2 fumum in poftrcmam partem agat,
infpiratur.Eiufdem ahitudinis ct latitudinis ianuam habet primus paries in
altero laterc : u tracp igitur tanta eft,ut pcr eam ligna ucl ftramina, atq? (ahac
importari,faIis maflac exportari poflint.Sed ha?c,cum ucntus flaucrit,ne co
d:ioni impcdimcto fit,claudcda eft : quinetiam in primi iftius parictis fencrf
ftras uitrca ipccularia funt impofita,ut uentu cxdudant, lumen trafinittant*

Cifie A. tiTumta\}c\l<tp^a B. tarundem, Vrimtftsrs C.
Meiu D. Poftremi E. Du^e fcn((lcUiie infojlremo faricte
F. TertiafenefielU intcElo G. Putem H. Alteriiis gcricTii
futeus r. Moiului K. Fertica L. BeiulorumfurcieiM
m<ts defatigati ^crticm im^onHni M,

F

ocum

1. ■

T.

5-rtW"

LIBER DVODECIMVS. 443

' ■>■— -<r"^- -

Fociim plerunc^ conftruunt lapidibus falfis,&; terris cum fale miftis^atq^
{allamadefadis ; quaks muri ualde durefcijtJgni;Iongij ucro faciuntpedea

o^fto

^44 ®E ^^ METALLICA

O(fio Sc dimidium, latum fcptcm & dodrantem, altum , fi ligna cremantuf,
fcreq uatuor, fi ftramina,rex.Tum autcm bacillum ferreum, ad quatuor pc*
pcs lonoum,in foramine ferrei pcdis , qui in medrj oris, lati pcdes tres , folo
infifti t,includunt:& in ipfum intus procedens ftramina inrjciunt: at unam*
quanqj cortinam ex ferri uel plumbi nigri laminis,longis pedes tres, dc toti
dem latis, minus duobus digitis quadrangulam conficiunt , longam pedes
od:o,latam feptem , aliam femipedcm : quac laminx iccirco non adrnodum
craflTtC funt,ut aqua citius igni calefcat,6<: decoquatur : quo uerd falfior fue*
rit eo breuiore temporc denfatur in falem. Hanc cortinam,qua laminac da*
uis confixa! copinguntur,maltha,qux habet taurinu iecur,taurinum'(p fan*
puinem 8^ cinerem,oblinut:nc falfa cffiuat,aut cxudet. Ad utruncp foci mejs
dii latus bina tigilla quadrangula ad tres pedcs longa,ad femipedcm lata SC
cralla fic dcfodiunt in tcrra,ut alterum ab akcro diltet pcde: utrunqj fefqui*
pedealtius quamcortinaalTurgat:qu!bus,poftquamcortina fuerit infoci
inuris locata,immittiitur duo tigilla eiufdem latitudinis Sc craftitudinis^fed
lonpa pedes quatuor : quas,ne deddant,curta tigilla excauata continent. IIjj
lis autcm longis tres perticas,longas pedes tres,latas digitos tres^craftbs du
os tranfucrfas imponunt : quarum alia ab alia diftat pcde.Singulis aute ter*
nos bacillorum fcrreorum uncos infjciunt,binos exira tigilIa,finguIos in c<
orum medio . Hxc bacilla pedem longa utrincp funt uncina ta : altcr uncus
dextram,alter finiftram fpecflat: inferiorem quenc^ iniiciunt fibulis,qua: u*
trinc« clauis fundo cortina: affixac in mcdio curuatsc eminent . Sunt prxtas
rea dux pcrticx longa: pedes fex,latJc palmum^crafTacr digitos tres: quas pri
ori tioillo fubditac in pofteriore iaccnt : utriufc^ pofteriori capiti inrjciijt un
cum bacilli fcrrci,lonoi pcdes duos, &C digitos tres : cuius caput infcrius re*
tortii cortinam fuftinct : nam eius pofterior pars duobus pofterioribus fo^!
ci anoulis non infiftit,fcd ab cis abeft fere beflcm, ut fiamma , & fumus elu#
(ftari poflTmt : quac poftcrior foci pars fcmipcdcm crafTa, fcmipede altior eft
quam cortina : quam craflltudinem & altitudincm etiam habet paries inter
hunc & tertiam cafac partem mcdius Sc mric^ contiguus, ut haEc,ex terra 8C
cinere fadus , non ut ille lapidibus falfis du<ftus:fed cortina prioribus duo*
bui foci anouIis,eiusq? lateribus infiftit : qua:, ne flamma cx foco exiliat,cii:
nere obturani . Si falfac fitula infufa in omnes cortina: angulos influit, recHiC
tft fuper focum impofita,

FocKJ A» Osfoci B. Cortini C» TigilUinterradefojJa D,
rmlUeislmmiffa E* Vertic<ehreuiores F. MinorahaiilUfer^
reamcinata G» tihulte H» Verticxlongiores i, Maivraha-'
cilUferreauncinata K.

Veruin

LIBER DVODECIMVS.

Verum fitula ad decem fextarios Romanos capitj modulus odo fitulas;
In tales modulos ralfa:,ex puteis hauila:,inEinduntur,8^ a baiulis,ut dixi,iri

P cafairt

^^^ DE RE METALLICA

ca^iin afportata: in cupam effunduntur:^: ex ea in his locis,in quibus uaMe
Ctlfa: fucnnt,mox htulis in cortinam transftmdutur . In quibus uerd minus
iaffepriuscochliarialto^&fimulcummanubrio ex una arborecauato in
pr^nias cupas,in quas faifi lapidcs inicdii luat,ut acrimoniam,qua: in eis eft,
aCLisimpcrtiant: tum effufxin canaliculos, per eos ducuntur in cortinamj
cxicotem Sc triointa falfe fitulis Halx Hcrmunduroru magifter,S(: qui fuc
ceiit uicarius eius rnuneris uiciffim duas falis mallas,quibus cft metac figUi*
j'a conSciur.t. \'terq; habet miniftrum , aut pro eo uxorem fociam laboris:
adcR CiiAiv. adolclccsis^qui ligna uel ftramina cordnx fijbr|cit:omnes hi,qcl
UtiUihiodi officincC ualde incalefcant^capita tantumodo pileolis ftramineis
cC ucrcnda iubligaculis tcgunt,cxtera nudi^fed quam primum magifter pri
mam failcC fitulam infijderit in cortinam,adoIefi:ens ligna uel ftramina fijb^
kcfta acccndii,fi ligna cremantur uel fafces ramorum aut uirgultorum^fal fic
( andidus^fi ftramina , non raro fiibnigcr : eorum enim fauillx cumfumo in
G'-^crculum fublata!,rurfus decidunt in aquas,easc^ nigroreinficiunt.Vtail
icm falfx cclcrius condenfcntur, ciim magifter duos falfe modulos 8C toti*
dcm i'itulas fafuderit, circiterfefquicyathum Romanum fanguinis bubuli,
ucl uitulini^uel hircini,ucl mifti in Undeurgcfima wllsc fituiam eftundit,eacp
drfciutum in omncs cortinaz angulos difiribuii . (^Hianquam alibi {angui«a
^ iiem ceruifia diiToluunt, fed cum lam aquarum ferumtiu lordes Ipumis mi<»
fix 2pparent,cas batillo defpumat : quani fpumam,fi ipfi lapidibus falfis o*
pus ttien't,pcr foramen,quod fumum emittit,in focum infundit:ibic^ coqui
tur in lapidcs falfos:fi non,in ofTicinx fclum ctfundit : quod primij coquen
d.i SC dcfpumadi munus fcmihora perficit.Deinde eas adhuc horar quadra*
tcm dccoquit:quo tempore incipiunt in falem dcnlari: quas iam calore con
crcfcentes ipfe et minifter,afiidue fpadiis ligneis uerfant:tum hora eas ferue
rc fin!t:quo tempore fefquicyathu Ceruifia; infiindit^&jUt aura cortinas non
irtfpiret^eius fi-onti minifter imponit afterem longum pedes feptem & dimi
dium.aitum rjcdem : utriqj etiam eiufdeni lateri alTcrem longum pcdes tres
8c d jd^antem . Ille, quod cortina in ipfius formis fit inclufa, ftabilis manet,
Hi di' j.cuod illi Sc priori tigiilo tranfucrfo infiftant^pofteaafferibus fubla
tis duas corbcs altas pedes duos,8<: fuperius totide pcdes latas,inferius tanis
tumodo palmum,tigiilis tranfuCrfis idem minifter intcrponit:in quas magi
ftcr falcm batiilo :nr|cit,eas'cp femihora coplet. Deinde rurfus aflTeribus cor
tina; impofitis,faIfas feruere finit horae dodrantem.Tum iterum falem batil
lo fublatum,&: faH,quo utracjj corbis completa eft^fuperinicdl^um accumu*
lat.In diuerfis autem locis, diuerlas fali dant figuras : in corbibus fiut malla?
figura metaj,fed non in his folis,uerum etiam in inftrumctis, qux imagines
multarum rerum exprimunt,ut etiam tabula: quxdam,in quas item fal con
r)citur.Tam uerd tabulas quam corbes in altiore cafa: loco,qui tertia, ut di*: J
xi,eius pars eft,uel in fcamno acque alto, Sc iii quod ex eo itur,reponunt, ut ^
fal aere calido magis exiccetur . Magifter Sc eius uicarius,interdiu no(flucp,
feftis diebus anniuerfariis tantOimodot^xceptis , falfas alternis coquentes fa
1( m conficiunt.Nulla cortina diutius anno dimidio ignis uim fuftinct; eam
magifter fingulis hebdomadis ac|ua infiifa lauat:lau<itam ftraminibus fubie

LIBER DVODECIMVS. 447

flis imponit 3C pcrcutft: (ed reccntcm primis duabus hebdomadis ter, rcli<*
t]uis bis.Qiio modo cruftx de fundo dccidijt:quac ni decuffx fucrint,tard|
us uchemcntiorc igni fal coficitunqui Sc plus falilr cofumit,8i^ cortinx lam j
nas adurit.Si tunc ahqua: rimx, quibus cortina fathifcit,apparcnt, obhnun
tur maltha.Sal,qui primis duabus hcbdomadis coficitur, minus bonus cd,
quod ferrugine fundi,nondum cruftas contrahcntis,foleat infici.Quanquai
ucrofaliftomodo cxfalfistantum puteaIibus&^fontanisfit,tamen ctiam
eodem cx fluuialibus 3c lacuftribus,8(r marinis poteft confici:quin ex his e*
tiam,qua: artc ialfx funt.Etcnim in Iocis,in quibus fal cffoditur, eius impu^
ra ft^agmcnta 8£ ramenta coni^ciutur in aquam dulccm , ipfacp dccoda fpiirf
fatur in falcm . Quidam falem quocp marinum,aqua dulci aflufa,rccoquut,
dc in mctarum paruarum figuram formant»

SituU A» Moduhs B. Cupti C. Magifier D, Adole-
fccns E. Vxor F. Sfnthtilignea G. Afferes H,
Corhes i. B4tiIlHW K. Rutrum L. Strmina H»
Cyathus N. Vifculumfanguinemcontineni O,
QiimhirusceTuifittmcominens P,

P z Aiiqul

44«

DBRE METALLICA

Aliqui falem ex falfis,quar feruentes cx terra effluunt,hoc modo confici*
l*nt,ln lacunam fcacuriginofam imponunt ollas fidileSjinq^ eas tanta aqua,

cxfca#=

LIBEK DVODBCIMVS. 449

lck fcaturigine cochlearibUs hauftam, infundunf,ut femiplcna; fiant : quam
perpetuus aquarum, quas lacuna con£inct,feruor , non aliter ac ignis ardor
falfam in cortinas infulam coquit . Quamprimum autcm cccperit craffefce*
rc, quod tit cum ad tertias aut amplius flicrit decoda , forcipibus ollas prc«
hendentes eam in ferreas cortinas paruas, Sc quadrangulas ite in lacuna col
locatas efFundiit : quarum cauum longum efle folct pedes tres,latum duos,
altum digitos tres.Quoniam uero fingulis quaterni funt pedes graues, qui
bus infiftunt,aqua eas fubit 8c undicp cingitmec tamen influit:qux,quia co
tin^nter Sc ex lacUna per canales effluit , Sc fcaturigincs recentis copiam fup
peditant,femper feruet,atcp craflTefcentem aquam ii\ cortinas infufam, in fa^
lem denfare poteft:qui mox batillis eximitur,idemcp labor fxpius iteratur,
Veriim Ci faldr cum alijs fuccis permiftas fuerint, utplerunc^ calidac efle fo<
lent,ex eis fal non debet confici.

Lacunt A. 011* b. Cochlcar C. Cortinx D. Horcefs E.

^^

Alrj aquas falias , fed maximc marinas , in magnis ollis ferreis coquunt :
qui,quiapIerun(^ftramina{blentconcremare,faIemnigriorem coficiunt:
quidam in rjfdcm ollis muriam {alfamentorum decoquunt: bi uero falem ef
ficiunt,qui pifces dC fapit 8c olet.

P j OIU'

^fo

D E R E ME T ALL rC a

Olla A* Trifus B* CochUir altum C.

Eos autcm,qui {alera ardentibus li^nis,aquas falfas infiindendo conficis
unt,foi]as,in quibus coUoccnt ligna,6cere oportet:quas conuenit efle loru?
gas pedes duodccim,latas feptem, altas duos &C dimidium, ne aquzc infijlae
effluantrundicp lapidibus falfis,quamprimum haberi poffunt,conftrucT:as,
ut nec aquas forbeant , nec^ terra ex earum fronte, tergo, lateribus decidai:
fed,quoniam carbones una cum liquore falfo mutatur in falem , Hifpani, ut
Plinius fcribit,etiam lignu referre arbitrantur, Quercus optima,ut quse per
fe cinere fynccro uim falis reddat : alibi corylus laudatur , Attamen fal, qui*
cuncjj liono confit , non multum probatur , quod ni^er fit Sc parum fynce#
ms^quocircaiflafalisconficiendiratio a Gcrmanisa: Hifpanisrepudiata»

Fojftf A» Vas in ftoifalfi iermtur B. CochUar C
Sithlit «Jpfn«t<m,i« u inclufam,affixa. D»

Sed

L I 6 E R D T O D E C 1 M V S.

45»

Sed dilutum,ex quo conficitur fal,fit ex terra fal(a, uel (alis &:halinitn fce
cunda:lbciuium uero ex cinere arundinis uel iunci . Verum cx terra fal(a orl
tur dilutum,ex quo decocflo fal tantiimodo conficitunex altcra,de qua pau
!o poil plura dicam , ex quo fal & halinitrum » At ex cincre nafcitur lixiuiijf,
ex quo etiam fal folus fit. Tam autem cinis quam terra primo conrjciatur in
niagnam cupam;deindc aqua dulcis ci affundatur:qu2c,cinere uel terra per;«
ticis agitata,horarum fcrme duodecim fpacio imbibit {alem:tum turbine ex
cupa extraAo, colata excipiatur labro, mox fiue dilutum fucrit falfum , fiue
hxiuium uafcuHs hauftum infundatur in paruas cupas:ad extremum trans^
fundatur in cortinam ferream uel plumbeam, & coquatur, donec aquis ex^
halatis fuccus denfetur in falem»

Cufimagni A. Turho B. Lnhrum C, Cochletr
altHm D, Cuij^ce j^arutg £, CortiM F»

At^

45*

DE RE «ET ALLICA

Atqj hsc fcrc (alis codcicndi rationcs funt. Nitru uero ite fieri folet uel cx
tqua aiu:ofa,uel cx diluto,U€l ex lixiuio» Vt autem aqua maris,%ut slisi (alfa^

inlaU*

I

LIBER DVODBCIMVS. 455

in {alinas infiini,calore folis coquitur Sc mutatur in falcm, ita nitrofa Nili in
nitrarias infu{a fiuc dcriuata , dc codcm ardorc folis decoda ucrtitur in nia
trum : quinctiam ficuti marc fua ui influens in eiufdcm j^oypti folum,abit
in falcm,ita Nilus , cum circa caniculac ortum cxundat,in niirarias influcns,
in nitrum conucrtitur.

N/Imj A» NitMri* B, TrfleJHfroflJec-onrjno»

^-k£X^^^^-^

taSSaaj^a^

At dilutum,ex quo conficitur nitrum , fit ex aquis dulcibus terra nitrofa
percolatisrlixiuium ex iifdem percolatis cinere roboris uel quercus : utriictt
labris exccptum , 8c in a:rreas cortinas quadragulas ingeftum coquitur ufcw
ad eum finem dum in nitrum fpifl^tur, Sed nitrum tam natiuum quam fa
d:icium in cupis pucri impubis urina temperatum decoquitur in f)fdem cor
tinis.Decocftum infunditur in cupas,quibus funt fila amea: ad qua; adharrd
fcens concrcfcit,&: fit chry{bcoIIa,quam boracem Maurorum uocabulonol.
minamus. Quondam nitrum praeter urinam Cypria a^rugine temperatum
fijiflre,& tritum Cyprio aerein Cyprrjs mortarrjs,PIinius autor efi:. Q^uineti
am quidam chryfocollam ex alumine foflili, hc fale ammoniaco conficiunt;

C«pii»<jHii«itr«mOTi/I-er«rcKm«nnrf A, Corfi«<< B, Q.v.vi\nmi

chryfoiolUdenfatur c» Fjk D, Mort4r«HW £♦

Verum

454

Verum halinitrum conficitur ex terra ficca Sc fubpingui:qu2c,fi aliquan*
tulum in ore rctineatur,gufi:atum falfedine,cum acrimonia quadam permi*
fta,c5mouet.Ea terra 8C puluis miftus altitudine palmi, alternatim ponatur
incupis:puluisifte habeatduasportionescalcisufta!& aqua non reftin^s
«flx,atq^ tres ciheris quernei,uel ilignei,uel roborei,ucl cerrci,uel fimilis: cu
qusecp cupa his,alternatim pofitis , tota excepto dodrante ftierit completa,
tantaj aqua? affundantur ut plena fiat : qux poftquam terra percolatae hali^
nitrij,quod in ea erat,cobiberunt,tutbine ex cupa extracfto dilutum cxcipia
tur Iabro,8(r uafculis hauftum in paruas cupas infijndatur» Qiiod fi fapor ei
fuerit ualde falfus,S<: aliquatum acris,probatur:fin minus,improbatur: at<^
iccirco rurfus eadem terra percoIetur,uel altera receti:quinetiam aqua: duae
uel tres,una eademqp terra halinim plena percolentunfed diluta non comi*
fceantur,nifi idem fapor omnibus eis fijerit : quod raro, uel nunqua accidit,
Veriim prima quxc^ in unam cupam infimdantunin altcra fccunda,in tcr^s
tiam tertia.Quodcp ucro fecundu uel tertiii dilutij loco fimplicis aquac ter*
ra percoletur recenti:quo modo ex utroc^? c5ficitur primii dilutij : cuius ^a
primii copia habetur in acrea cortina quadrangula infijndatur Sc decoqua/:
tur ad dimidias : mox trasfundatur in cupa:in qua,opcrcuIo tccla, cii id, qd
terrenij eft,fubfederit^&: dilutu fijerit limpidu, in eandem cortina, ucl altera
refijndatur at<^ recoquatur, Cum uero efteruefecs {puniauerit ne effluat, 8C

magis

LIBER DVODECIMVS. ^jy

magis purgctur,in fprum infuiidanturlibrx trcs ucl quatuor Ii\'iui],fa(fri ex
tribus cincrcis qucrnci , ucl aflimilis portionibus , Sc una calcis ulta: , fcd a^*
qua non reftinclx.Vcrum aqua,prius quam infundatur, alumcn foffllc rc^:
foluatur.iint ucro illius libra:: cctum 8c uiointi,huius quincp: paulo poft di^

Iutumuidcbiturcnelimpidum8Lcacrulcum:fcdcoquaturufc](;dumaquas,
qua: fubtiles funt,cxhalet: maxima falis poftca cochlearibus fcrrcis cxhauri

end! parsinfundocortinacrcfidcat.Succusautcmtrasfundatur in cupam,
in qua bacilla.rcc1a S>C tranfucrfa funt inclufa : ad qu-as rcfriacratus adha^rcj:
fcit:atq:,(i niu! tus fucrit,tribus quatuoriie dicbus dcnfatur in halinitru : dc^^"
indediIutum,noncongcIatijcftundatur,&:refcructuratcjjrccoquatunHa=!
linitrum ucro excifum,5«:co ipfo diluto lauatiiconr^ciaturin tabulas uthoc
dcft:illct,ipfum exiccetur, Halinitrum certc ex diluto, pro fucci,qucm comis
bibit r.,ultitudinc ucl paucitate,oritur multum ucl paucum: cx lixiuio affu=«
fo,quod ipfum purgat,quodam modo purum &: limpidum.Scd purifrimii
Sc translucidum,quod magis a fale purgetur,&: crallitudine cxuat,hoc mo^
do conficitunquot amphorx diluti infunduntur in cortinam, tot conorj U^
xiurj,dc quo iam dixi,aftundantur: Sc in eandem cortinam coniiciatur hali;:
nitrum factitium, quantum diluto Sc lixiuio diffolui poflit : quam primum
tnilvura cftcruefccns fpumaucrit ,transfundatur in cupam , in quam inicdu.
fit fabuium,dc fluuio fumptum &: lauatum:ea panno tcgatur : mox turbine
cX' fundi foraminc extracfto miftura fabulo percolata excipiatur labro: dcin
dc in candcm ucl altera cortina infufa dccoquatur,doncc maiore diluti paris
rc exliaiet. Vcruntamen fi quando ualde bullit Sc fpumat,Iixiuium paucunt
aftljndatur.Tum transfundatur in altcram cupam:in qua bacilla funt inclu^
farad qux etiam ipfa adharrcfccns fi pauca fuerit biduo , (i multa triduo, ue!
fummij qu^rriduo congclat:qua2 ucro denfatanon fuerit,in cortinamrefuii
datur &:recoquatur ad dimidias : atcp in cupa transfufa rcfriaerctur : quocJ
totics facerc oportet,quotics rcs hoc poflulat ut fiat, Ali) alio modo halinii:
trum purgant:co cnim ollam,ex scre caldario facflam, complcnt, Sc opcrcuis
!o,itcm a:rco,tc(ftam in prunis locant:ac ipfum coquiit doncc liqucfcat.OliS
Jam autcm opcrculatam non obIiniit,ut opcrculo,cui anfa cfi:,fubIato uidcis
re poflint utrum liquatum fit nccne.Cum liquefadu fuerit fuihire , in puluc
rem refoluto confpergunt: Quod,fi olIa,in igni repofita,non ar{crit,accen^
dunt:quofimulcumcrafIahalinitripinguitudine,qua:fupcrnatat,&: fola
tunc ardet,confumpto fit purum:mox ollam ex igni rcmouent:pofi:ca ex re
frigcrara cximunt hahnitrum purifIimum:quod candidi marmoris fJDecierrt
ozriv.aicp tuc ctiam id,quod tcrrcnum eft:,in fundo refidct. At tcrra , cx cua
dilurum Uiiz hcium^Sc rami quernei uel confimilis arboris alternis fub dio
ponsntur, Sc aqua, qusc combibithalinitrum, conipcrgantur: quo modo
quinc^uelfcxannisrurfusaptafitad conficiendum dilutum.Halinitrum
quodamodo purum,quod dum terra tot annos quieuit interca,ortum fuit,
Sc quod lapidci parietes in cellis uinariis Sc locis opacis exudant , cum pri«r
' mo diluto pcrmiftum decoquatur.

Corr.rtit A. Cut^-^iincj^uamfahHlumcRinicRm B, Turho C»
hahrm D. Cu^icin<imhuihii€ilUfHntinclHfii E, *

Hadlenus *

45<^

Hacflenus de nitri conficicndi rationibus, qujc no minus ac ialis uaria: 8C
multiplices funt,dixi:nunc dicam de ratione conficiendi aluminis, qu^c nec
ipfa uniufmodi ct fimplcx cft.Etenim fit ex aqua aluminofa decoifla ufqj du
denfetur in alumcn,ucl cx diluto aluminofo, quod ex id genus terra, uet fa* ^
xo,ueI pyrite,uel alio miO:o,coficitimTcrra effoiTa primo tanta,quanta tress
centis cil^s uehi poteft,conrjciatur in dud cafl:ella:deinde aquis in ea deriua
tis,&: , Ci atrameti futorrj particeps fuerit,urinis puerorum impubium fuper
fufis diiuatun Operarij autem quotidie fscpius uenam perticis oblongis 8C
crallis coriio«cant,ut cum aquis et urinis permifceatuntu turbine cx utroc^
caftello extracfto dilutum excipiatur lacu , cx una uel duabus arboribus ca*
uato.Si uero locus aliquis talium uenarum copiam {uppeditaucrit, ipfa; fta
tim non conrjciantur in caftellajfed primo couehantur in areas , atq? cumu*
lentur: quanto enim diutius aeri Sc pluuijs cxpofita^ ftierint,tanto meliores
fiunt.Nam in eiufmodi cumuIis,aIiquot poft menfibus,quam uenac in are*
as fucrunt congcfta:, nafcuntur fibra^ longe uenis bonitate praeftantes: de*
inde uehatur in fex,pluraue caftella, longa 8c lata ad nouc pcdes, ad quinc^ '
aka:mox aquis,in ea dcriuatjs,fimilitcr diluantur : poftcaquam aqurc cobi.*
berunt alumen turbinibus extra(flis , dilutum excipiat lacuna rotunda , lata

pcdesB

I, I B B R D V O D BC I M V S. 457

pedes quac!raginta,alta trcs : tiim ucna: cx his cailcllis cuccflx conijciantur
in alia caiiella,^ aquis,dcnuo in co dcriuatis , atqj pucrorum impubiii uri^
nisfuperfufis comoucanturperticis: quod dilutum turbinibus cxtra<fiis ea
dem lacuna cxcipiat:iiuc ucro hacc,fiuc lacus dilutum contincat paucis poft
dicbuscxanclatumcanahculisinfundaturin plumbcas cortinas quadran*
gulas,&r in cis coquatur,doncc multo maxima aqux partcm exhalarit, atcp
terra ab co fccrcta fucrit : quacin fimdo cuiufcp cortinx refidcns pinguis dl
Sc aIumino{a,ac ex minimis cruftis conftare folct; m quibus non raro candi
diflimus 5l leuilTimus amianti, ucl lapidis fpccularis puluis incfl.Tum dilti
tum farinx fimilc uidctur.Sunt qui modicc co<ftum cffundunt in cupam,ut
limpidum &purum fiat: deindcin cortinamrcfufum rccoquunt,ufc|j dii fa
rinx fimile euadat : utro modo fpiflatum flierit,m6x transfundatur in uafa
lignca,in tcrradefofla,utrcfi'igcfcat: deinderefrigcratum cffimdatur in cujs
pas,in quibus furculi re(fli&Ctranfuerfari) funtinclufi,ad quos adhccrcfccns
denfatur in alumcn:fiunt'q5 cubi parui, Sc candidi,&^ translucidi : qui in hy^
pocaullis rcpofiti ficcentun Si uena: aluminofx atramcnti futoni part icipf,
cum aquis dilucretur,urina; fupcrfufac non fi.ierint, cas in dilutum limpidii,
Sc purum,cum recoquitur,infundcre necefle efl.Ipfac enim atramentum fu*
torium ab alumine fcparat : quo modo illud in fundo cortina; fubfidct,hoc
fupernatafutrunc^ feorfum efFundere conuenit,in uafa minora,&r ex his in
cupas,utfpifretur.Siuero,dumdilutumrecoquitur,feparatanon fiierint,
mox ex minoribus uafis infundatur in maiora,ea'cp cocludantur : in quibus
itcm atramcntum futorium feparatum ab alumine concrefcit:utruncp cxci*
riin%8c in hypocaufto ficcatum diuendatur dilutum, quod in uafis S^ cupis
non concrcuit, in cortinam refufum recoquatunfed terra,quac in fundo cu^
iulv^ cortina; rcfedit , ablata in caflello una cum uenis, denuo aqua 8c urina
diluatur. At tcrra, qurc in caftellis diluto , poftquam effluxit,fupcrfuit egc;*
(la 8c coaceruata quotidie, rurfus magis ac magis fit aluminofa , non ahrcr
atcp terra,cx qua halinf trum fuit confecT:um,fuo fucco plenior fi!t:quare dc^
nuo in caftella conrjcitur,&:: aqux afilifac ea percolantur,

Cd/icIIi A, Fertica B, Turho €♦ LacKi D. Lacun/t
E. CanaliculusT, Cortina ^lumhea G, VafaUgneain
terradefoffa h, Cuj^ainftafurculiinclufifunt i,

CL Atfaxa

Bl RE «ET AtLI C 4

At faxa aluminofa primo in fornace calcariae fimili fic urantur . In fundo
fornacis cx id genus fexi* fiat teftudo:quse fit ignis receptaculij;reliquu foi^»

nacis

LIBER DVODECIMVS. 45P

nacisparsuacLiacoplcaturtota ijrciclaxisaluminofis Mnoxionicontincter
uranturdonccrubercat,(S(: tumu luliurcijcxhalct:qdcis fccundij diucrfam
ipforiinatura fpacio dcccm ucl undccim uel duodccim,ucl pluriii horarum
accidit:hoc unii magiilro maximc caucndii cft^nc faxa plus minus quam o^
portct,urat:na altcro modo aquis cofpcrfa i\o mollcfciit , altcro ucl dunora
fiunt ucl in cincrc rcfoluutunneutro cx cis alumcn copiofum coficitur,quia
uircs,quas habet,ipfa dciMicmt:dcindc rcfrigerata cxtrahantur, Sc in arca co^
uchantur,aliaqj alijs fupcrponantur,ut ftrucs fiat longa ad pedes quinqua^
ginta,Iata ocfto,alta quatuonquibus aqua-^cochliari alto hauftx, infpcrrrau
tur dicbus quadraginta : ucrnis quidcm manc Sc ucfpcri , ecftiuis etia mcri^
die:tanto tcmporis fpacio madcfacfla calcis inftar reftinda-rcfoluuntur, ori
turqj noua qua^daaluminis futuri materia , qux mollis cftatqj fimillima li*
quidac medullx in faxis rcpcrtx : &: quidc candida,^ faxa antc fucrunt cau:*
dida quam urcrentur:rofca,fi rubor candorc miftus cis infcdit: cx iJla fit alu
mcn candid{i,ex hacrofcil:tum fornax fit rotijda:cuius pars infcrior, ut uini
caloris fuftincrc polIit,fiat cx faxis,qucc igni nccj? Iiqucfcunt,ncc in puluere

rcfoluiitur,cratisinflarcofi:rucn:is:abhisaIteduobuspedibusinmuro,iifdc

faxis ducto,collocctur grandis cortinx fundii^qd conftct c laminis xreis: ei

us fundi concaui Sc rotundi hnea dimetics,pedii (it o(flo: in Iocli uacuii,qui

efl; fub fundii,imponcntur ligna igni accedcnda.Supcr maroinc fundi corti

na faxis cxtruatur figura turbinata, ut cius flindi linca dimctics fiat pcdu fci:

pte,oris dccc:ipfa alta odo^quce intus olco perfricetur,deinde malthetur,ut

aquas bullientes cotincre poflit: maltha fiat e calce recenti,cuius oleba uino

fitrefi:in(fla,e fquama ferri , ex umbilicis cum albuminc ouorii 6c olco tuCis

atcp permiflis : margini cortina? fupcrponatur ligncus circulus, crafTus pe^

de,altus femipedcin quo excocftores reponant batilla lignca,quibus aquas

a terreno 8C gkbis faxorii non refolutis,qua; refident tn cortina; fimdo,pur

gant.Cortina fic prarparata fcre tota coplcatur aquis , in cam per canaficulii

infufis,quas acri igni coqucre conuenit ufcp dum bulliant: dcindc matcriar,

cx faxis uftis Sc aqua cofpcrfis ortx,cifia odlo paulatim a quatuor cxcotfto*

ribus coniiciantur in cortina : qui batillis,qua! ufcp ad fundum pcrtinoant,

matcria ab imo reuoluant 8C cum aquis mifceat: rifdcglebas faxorii non re*

folutas c cortina cximant: quo modo tcr aut quater oem matcria inijcict ho

ris plus niinus duabus uel tribus intcrpofitis: quibus aqua?,faxca illa mate*

ria refi-igerataf,rurfus incipict fcrucrc:aquas tandc fatis purgatas Sc ad cooe

.landiiaptasaltiscochlcanbus cfFufas percanaliculos ducantintriointala^

cus roborcos,uel quernos,uel ccrreos: quorif pars uacua fit loga pedes fex,

alta quincp,lata quatuor.In his aquas congelant 8c in alumen dcnfantur uer

no tcpore diebus quatuor,xfi:iuo (cx : poflea foraminib.qux fn lacuii fijns:

do funt,apcrtis,aqua: no cogelatac excipiantur uafculis,et rcfundatur in cor

tina,uel rcferuetur in uacuis lacubus,utcijmagiftro cxcocftorij uifum fucrit

eas minillri in cortina rcfundat : qux quia no carcntalumine,meIiores funt

aquis cius proifus cxpertibus:tum alumc fcalpro uel cultro cxcindetur: qd

crafTum Sc praciians erit fccundii faxi uires^candidii uel rofeij fccundii ciuii

dem faxi colore . At terrenus puluis , qui aluminis particeps in fundo lacuii

rcfidet craflus ad digitos tres aut quatuor, dcnuo cii noua aluminis materia

Q, z conij*

DE RE MBTALLICA

„„«cia.«vincor.inama,ct,r«oquamr:poftrcm6 alumcn cxcifum lauc.

tur &: ficcatum diuendatur»

For«.x A. hra B, S.x. c. CocHe.r a\tm D. Cortfn. E, C<tn.lic«I« F, lam 6,

LIBCR DVODECIAIVS- 461

Scd ex pyritis criidis alijsuc mifl:is altiminofis aliimen fic fiat.Primo m a*
rcis urantundcindcaliquot mefibus acri exponantLir,ut mollcfcant.tam in
cupas conieifli diluantur: pofthxc dilutu in plumbcas cortinas cjuadran.sm
las infijfiim coquatur doncc rpifletur in alumen^fed pyritcc afiyq? lapides mi
(ii non aluminis modo^fcd atramcnti etiam fi.itorr) participcs fucrint, ur p(e
ruq; elTe fiDlct,cx ipfis utriiq? co,quo dixi,modo, cofiat. Poflrcmo Ci in pyri
tis alijscp miftis lapidib.dilutis fijcrit metallij,ficcctur,& cx cis in fiarnacc co
fds ipfi.im,fiuc aurii,fiuc argetu,fiuc ars fijcrit, coficiatur . Atramctu ucro
futoriii quatuor modis cofici poteftrduob. ex aqua atramctofa^uno cx me*
lanterix 8c fi3ryos,& chalcitidis diluto : itc uno cx tcrris ucl lapidib.ucl mia
ftis atramentofis. Aqua aiit atramcntofam in lacunis collcc^tam, fi indc deri^
uari non poteft , operarrj uel fitulis hauftam ex ipfis exportcnt, &f in calidis
rcgionibus a^ftiuo tcmpore in fubdiales areas , ad aliquam altitudinem de^s
prcftas infi-indant : ucl machinis c putci^ extracflam in canales fijndant : per
quos in arcas influat,5c in eis fi^Iis calore concrcfizat»

Cunicuhs A. SUuU B. Ared C»

In firioidis aute rcoionib. (S^ hyeme cadc aqua atramcntofa &f dulcis, pari
tnenfijra primo in plumbcis cortinis quadrangulis dccoquaiuur: dcinde re
frioerata; infundantur in cupas,uel in lacus , Plinius uocat pifcinas ligneas,

Q, 3 quibus

^^^ DE RB METALLICA

quibus quarda quafi tranftra fuperius fic mclufa fint,ut immobilia maneat;
ex his pendat rclles lapillis cxtetx,ad quas humor fpiflus adhacrefces dcnfa
tur in traslucctes atrameti futorii uel cubos uel acinos,qui uuae fpecie gcrut^

Cortxnii A* Ltcus B. Trdnfira C. Refies D, LefilU E.

Tertio modo atramentij fi.itoriu conficitur ex melateria 8c forytnam chal
citis,magis ucro mify,fi fodinac melateriac & fory copia fuppeditat , rerjcere
conuenitrqd ex eis,pra:fertim ex mify atramentu futoriu fiat maculofum : U
tacj? hxc eif offa Sc in cupas inieda primo diluatur aqua : deinde, u t pyritap,
ex quib.no raro xs coflatur,qui in fundo cuparil refcderut,eximi pollint^di
lutu in ahas cupas,latas pedcs nouc,altas trcs transRindatunSurculi 8c cre^
mia,qux fupcrnatat,er)ciantur fcopis: poftqua omnc cralTamcntu in fundo
cuparu ccfcdcrit: dilutii infundatur in plijbeam cortina quadrangula , lon^
sa. pedes ocT:o,lata 5c alta tres:in qua decoquatur ufcp dii crafTum ct lentum
fiat:tum in canaliculii effundatur,per que in altera cortina plumbea,iam difi
dtar ajqualc& fimileinBuat:refrigeratiieflfundaturin duodecim canalicui»
los:c quibus defluat in totide uafa Iignea,alta pcdes quatuor 8c dimidiii,la;s
ta tres.His uafis imponantur tranftra digitos quatuor aut fex inter fc diftan
tia,quzr pcrforata fint:atq^ e foraminib.arundines gracilcs paxillis uel cune
is adadis depcndeant ad fundij ufcp pertinetcs : ad quas atramentii futoriii
adha^refcens paycoru dierii fpacio concrefcitin cubos,.qui ablatireponautf

turin

LIBER DVODECIMVS. 46^

tur m coclauircuius folu afTeribus tccflu dccliue fit,ut humor, quo atramcn;*
tu futorium ftillat,in fubiccflu uas dcflucre pofTit.-qui cii diluto rccoquatur;
ut etia is,qui in duodccim illis uafis , proptcrca c]d nimis tcnuis Sc liquidus
cfletjUon concrcuit,atc^ fic in atramcntum futorium conuerfus non tuit»

'Vasligncum A. Tran(irs B, Armdines C, Solum concUm ie/
cliue D, Vaseifuhiciium E»

Quarto modo atramentu futorium fit ex tcrris aut lapidibus atramcnto
fis.Talis aijt ucna primo couehatur &: coaceruetur , Sc imbribus uernis ucl
autumnalibus,caloribusa:ftiuis,pruinis&:gelicidrjs hybernis quinc^art
fex mcnfcs exponatur,&aIiquories batillis ita fubuertatur,ut ea,qu3e in fun
do rcfidcbat,fuprcmij locii teneat:ita uetiletur,ut refrigefcat; quo modo tcr
ra refoluitur atc^ fermentefcit,lapis ex duro mollis euadit ; deinde ucna tefi
cT:o opcrta,ueI fub tetflu uecfta rurfus in eo loco rcmaneat fex, aut fepte , aut
ocfto menfcs:poftca eius tantaportio,quantafatis eft , corjciatur in caftcliir,
cuius dimidia pars aquis fit repleta:id longii exiftat pedcs centu, latii quatii
or 5<: uiginti,altii o(fto:habeat ad fundii forcm,ut ea apcrta uena?,qux cxuit
atram,cntir,feces eximi poffint^habeat a flindo altc uno pcde,tria uel quatu»»
or foramina , ut ipfis claufis aquae contineri poflint, reclufis dilutii efflucrc,
ucna fic ciJ aqui$ milia,^ perticis agitata in caftello relinquatur, donec cius

Q_ 4 partcs

^^j^ DE RE METALLICA

partcs tcrrcnx in fundo rcrederint,aqux fuccofas cobibcn'nt:tnr<i foramini
bus reclufis dilutum,cx caftello efflucns, cxcipiat caftcHum ci fubiccftii : qd
candcm habcat Iongitudinem,fed latum fit pedcs duodecim,aItu quatuor,
ut dilutum capere pofiitrid Ci non fucrit fatis atramcntofum,ipfo uena reces
diluatunfin atramentofum luerit, ncc tamen omne uenx diuitis atramentui
cxorbucrit,uenadenuo aqua fimplici diluere conucnit: dilutum quam pri*:
mij limpidij fucrit , in pliibeas cortinas quadrangulas pcr canaliculos infu*
fum coquatur,ufcp dii aquas exhalct : mox inijciatur tatulajfcrri braifleac re
folucndac quantulas diluti natura poftuIat:inde rurfus codu buIliat,donec
tam craflum fiat,ut rcfrigcratii in atramcntii futoriii fpiflari poffit : pofthaec
cftundatur in ljtcus,aui cupas,aut alia uafa , in quibus omne duobus uel tri#
bus diebus conaclat, qiiod ad congclandii aptij cft: id uero quod non fue<s
rit conpclatij ucl Itatim in cortina rcfufijm recoquatur , uel refcruetur, ut eo
ucna rcccns diluatunna aqua fimplici longe prxftat. AtramentiJ uero deivs
fatif cxcindatur,^ dcnuo in cortina conic^tu rccoquatur 8c liquefiat: Hqua
tum infundatur in catinos ut cx eo paftilli fiant: fi primo non fatis (piftatur,
diluto cfFufo dcnfatij bis,uel tcr,rurfus in cortina liqucfiat, &in catinos re*
fundatunquo modo ex eo paftilli conficiuntur puri,&: afpcdu pulchri,

Cortim A* Ctttini B» ?aj\tlli C*

LIBER DVODECIMVS. ^6^

Sedpyrita!atrametofi,quii'nnumeromift:oruirifunt,uta!umii-iofiiiran;»
rur,aquisdiluatur, dilutum coquatur in cortinis plumbcis doncc dcnietur
inatramentum futorium . Quanq? ex his aluincn ^catramcntum (iiiorium
plcruncp confiunttnec mirumrfucci enim funt cognati,6c: in hac rc folu diile
runt,quod illud minus,hoc magis fit terrenum. Illiufmodi autcm pyritx, d
quid mctalli in eis inerit,item in fornacibus cxcoquanttir. Eodcm modo ex
alijs millis atramentofis atcp metallicis conficiatur atramcntum futorium ct
mctallum . Quinetiam d ucnx pyritis atramentofis abundaucrint, quidam
mctallici non magnas arbores medias diffindunt, easqp rurfus in partes ie:^
cant tam longas quam latx funt fofra^latentes Sc cuniculi,in quibus cas traf
ucrfas collocant : quoniam uero ipfas ftabilitatis ergd fic humi fternunt, ut
parslatafitprona:tercs,fupina:inferiusquodamodocomittipoftimt,fupe^
rius non poftlmt : intermcdium fpacium uacuum pyritis compIent,& lifde
ac lignis pyritas cominutos fuperiniiciunt,ut ingredientibus Sc egredienti^
bus,iter planum & xquabile expIiccnt.Hi pyritx,CLim foifx latentes uel cu
niculi ft:illant aquis,ipfis madefadi ex fe gignunt atrametum futorium, eicp
coonata:cum aqux cefl[ant deftillare,ipfum ficcatur &: durefcit , Sc e putcis
una cum pyritis nondum ac|ua refolutis tracflum, ucl c cuniculis euecftu con
ijciunt in cupas uel lacus,&: aquis feruentibus fuperfufis atramentum refol^
uunt,atcp pyritas diluijt:quod dilutum uiridein alias cupas autlacus tranl^
fundunt,utlimpidum 8c purum fiat:id deinde in cortinis plumbeis coquijt
donec fpifl[etur: mox in ua(a lignea infundunt : ubi ad reft:es,uel arundines,
uel furculos adhxrens in atramcntum futoriii uiride concreicit. At fulftjr
. conficitur cx aquis fulfurofis,ex uenis fulfiireis,ex miftiis ite fulfureis , aqux

quidemingeranturincortinasplumbeasj&coquanturdonccdenfenturia
fulfur.Ex hoc pleruncp SC fquama ferri coco(flis,ac in urceos transfiifis,atc|;
poftica fadiicio fulfure luteo obdudis fit aliud fulfur fa(flicium,quod caballi
num nominamus, Venx uerd, qux fere conft:ant ex fulfure Sc terra, ex alrjs
folFihbus raro,coquantur in uetrofis ollis fidihbus . Ipfx fornaces duarum
capaces in trcs partes fint dift:ributx : quarij infima alta pcdcm a fi-onte ha<
bcat os,quo infpirctur : fupcrius teda fit laminis fcrreis,Iatera uerfus perfo*
ratis:quas bacilla ferrea fufi:ineat,ipfx uerd ligna in fornacem impofita:me*
dia pars alta fit fefquipedem: qux item os habeat a fronte,ut ligna in fornaa»
cem immitti poftint : fuperius habeat bacilla, fuper qux fundii ollx cuiuiqj
ftatuatur : fuprema alta Cn fere duos pedcs:fed ollarum quxc^ item alta du;»
os pedcs,&: crafla digitum:quxc^ fub ore habeat narem longam,uerum an
guftam:quxq? tcgatur opcrculo itcm fidili fic fedlo , ut os ollx tcgat , Sc in
co aliquantum includatur. Ad binas quafcp id gcnus ollas opus eil fingulis
ollis eiufdcm magnitudinis Sc formx , cuius illx funt : fed hx naribus care^
ant,tria uerd habeat foramina : quorum duo,qux funtfub ore, duas duarii
ollarum nares recipiant : ex tertio,quod eft: c contraria eius parte ad fundu,
cfftuat fulfur : fingulx fornaces binis ollis,quibus nares fi.int, in cas impofi:*
ris tegantur laminis ferrcis luto craflx) digitos duos oblitis, ciscp totx coclu
dantur,reli(flis tantiimodo duobus uel tribus ipiramentis: ollarij etiam ora
cx eis emineant. Extra quancp fornace ad alterum eius latus collocctur olla,
uacas nareun cuius foramina illaru duaru nares penetret,ea lateribus,ut im*

mobilis

METALLICA

^66 »E RE

mobilis maneat,utrinqp muniatur: ciji uena: fulfurcac in ollas^in fornaces ini
pofitas,c5ie(fl2c fuerint,eas cofeftim opcrcuIare,8c: qua cu opcrculo coniur^.
oijtur,luto oblinirc conucnit ne flilfur exhalet : cade dc caufa ollx fubiecflae
opcrculis teaatur & luto oblinantunlignis accenfis ucna? coquattir ufc^ dii
fulfur cxhalarint:uapor fublatus dum per nare penetrat in ollam fubicdam
crafTcfcit in fulfiir : quod cerx liquefecfla; fimile in fundum decidit : cx quo
cum c foraminc,quod ad ollx flindum effe dixi, defluxerit excodtor uel pa*
ncm efficii,ucl cannas bacillaiie format,ueI fulfiirata , exilibus lignis in id in
ttndis,conficit:mox ardentia ligna 8c prunas cx fornace extrahat, eac^ refri
oerata duas illas ollas aperiat,5<: exinaniat puroamentis : quac,fi uenac com*;
pofitce fuerint ex fulfure 8C terra,cineris fuafpontereftin(fii,fimiIiafunt:
fin cx fulfure &: terra & lapide , uel ex fulfure & lapide tantum , terrsc ualde
ficcatx,uel lapidi multum tofl;o:poflh3cc ollas rurfus uenis compIeantur,el
cadcm ifla omnia iterentur»

olU^iiiihusHansfuni Ai Olliudcansttare B, Oj^ercula^c,

■ Scd mifla iulfurea,fiue cx lajaide et fulflire tantumodo coftiterint,fiue cx
lapide & fulfure 8c metalIo,coquatur in fimilib. oHis, fed in fundo perfora*:
tlsifornax ficfehabeat:ad mumbfficinaE ir. extruanturlatericrj parictes,alti
pcdcsvii.logitres,crafrifefquipede»Hidiftetinterfepedib,xxvJi.interqs
itc latere ducatur vii.muri humilcs, utpote alti pedes ii. 8c totidcm digiios,
fed lon^ijX-quc acparictes,pedes iii.crafllunu, parib ^interuaJiis inter fcS^

parietes

LIBER DVODECIMVS. 4^7.

jpanetcs diftin^t : qua ratione alius ab alio aberitpedcs duos 5(r<!imidium4
ip cius fupcrius inclufa fint bacilla fctrca, quac fullincat laminas ferreas^ lon
gas &: latas pedes tres,cra(Tas digitu , ut Sc ollarum graue onus &: ignis uim
fulbnerc podint : earum quxcp in medio habcat foramcn rotundum,quod
latum fit fcfquidigitum: quia ucrd ncc plurcs quam o<flo cITc pofTunt^cis to
tidcm olliT in ftindo perforataC fuperponantur, totidem intccrac fupponan
tunillac contincant mifta,8«: operculis tegantur.Ha: aquas, &C earum ora ad
laminas pertineant: mifta Iignis,circa fuperiorcs ollas pofiiis dc acccnfis,co
ifla ftillant fuIfurerubro,uel !uteo,ucl uiridi:quod per foramina deflues ex*
cipiunt ollar laminis fuppofitx:quarUm aqua mox refriocfcit : Ci in miftis in
cft mctallum,ea rcieruara excoquuntunfi minus,abi)ciuntur. Veruntamen
fulfur ex iftkifiTiodi miftis optinle poterit clici^] olla: fupcriores fic in forna
ce concamerata Iocatacfuerint,ut iilaj,de quibus libro od:auo,cum eandem
rem meia!Ii,quod in eis incd, cau(a tra(flarem, dixi, ut eaedem flindo carue*
rlnt, incp eas cancelli fuerint impofitirinferiores uerd eis hoc modo fuppofif
tx fuerint;fed laminam quanc^ amplius habere foramen oportet.

Muruslongus A» Mmahl B. yLitrihmilcs C» Lmince Dj,
Olla fuj^criores E. OlU infcriorcs f»

.^3 D E II H METALLI'CA

Aln ui*ceum dcfodiunt in tcrra, &in cumimponunt alterum urceum in
fundo pcrforatumtin quo pyritcn,uel cadmiam,uel alium lapidcm fulfuro*
funi fic concludunt,ut fulfur exhalare no poilit Js acri igni co<flus ftillat ful^
fure,quod in urceum infcriorcm,qui continet aquas,defluit.

Vrceuiinferior A. Vrceusfuferior -Bt Ofercuhm C.

At bitumcn fit cx aquis bituminofis,cx bitumine Iiquido,cx rniftis bitu*
minofismam aqua bituminofa fimul & falfa Babylonc, ut Plinilis fcriptiire
iiquit,&: c putcis in falinas ingc{l:a,&: flagran tiffimo folc coda denfatur par
tim inbitumen iiquidurn,partim in falem» Sed bitumen, utlcuius,fupcrio:<
rem:fal,ut grauius,inferiorem locij obtinet.Bitumen ucro liquidum, fi mul
tum aquis rontium,riuoriim,fluminii,innatarit, fitulis, alfjsue uafculis Iiau«:
ftum:fi paucum,alis anfcrum,lintcolis,raIIis,arundinum panniculis, Sc alijs
ad qux facile adhacrcfcit, colIc(5lum in magnis oHis a;rcis ucl fcrreis coqua^:
tur d>C ionc fpi{rctur»Vcrum,quia ad diucrfos ufus expetitur,quidam cum U
quido mifccnt piccm,quidam axungiam ueterem, ut cius lcntorcm tcmpCis
rent.Sed hi,quanquam ipfum coquunt in olIis,durum non efficiunt, Atmi
fta, in quibus incft bitumcn, eo modo , quo ea,in quibus cft fulfur ^in ollis
iuxta fundum terebratis coquuntunetfi rarius hoc fieri folet,quod tale bitii

men non maoni arftimetur.

C7

fom

LIBER DVODECIMVS.

Vonshitmmofus A, S,ituU B. 011« c. o^ercuhm D.

A^9

Qufn omnes fucd concreti , {{ copiofe &: abundantcr cum aquis fucrint
(3ermifti,atq^ omnes etiam terrac , refident in fontibus,&: iw riuorum ac fius
minum alueis:atqp Iapides,in his iacentcs eis obducuntunncc indiaent ullo
folis autignis caIore,quo cocrefcant. Quod cum uiri (agaccs cofiderafltnt,
exeogitarunt rationes,quibus reliquos quofdam fuccos cocretos , Sc terraa
«juafdam infignes colligerentretenim talem aquam,fiue cx fontc,uuc ex cu^s
niculo defluat,aIiquot lacubus ligneis,uel caftellis ex ordinc collocatis exci
piuntrin eis enim refident:quare fingulis annis derafi colligijtunutin mon#
tc Carpatho chryfocolIa,in Meliboco ochra»

OiCHfljcMl» A» (Unilis B» Crfjlfll4 c, CdnalicuU d*

R Reftat

470

DE RE METALLICA

Rcftat uitru,cuius cofetflura propterca huc pertinet, cjuod ex fuccis qui*
bufda cocretis,5<: fabulo, ucl arena ui ignis & arte fubtili cxprimatur: & qd
cxprciTum^ut fucci cocreti 8c gem?c,SLtc^ lapides quida,transluceat: ut lapi;*
des liquefccntcs & metalla fundi polIit:fed primd mihi diccndum cft de ma
teria,ex qua uitrij coHcitur: deiijde de fornacibus,in quibus conflatur : tum
de cius coficiendi ratione.Confit aut ex lapidibusliquefcetibus 8>C cx fuccis
cocretis,aut ex aliaru rcrij fuccis , qui cii his naturah cognatione iunguntur,
Lapides quide hquefcentes,fi fuerint cadidi Sc translucidi, cacteris prccftat:
quib.dc caufis ad cryftallos primas deferut:ex his.n. fra(flis in India ficri uu*
trij ta translucida facihtate praccelles, ut nullij cu eo coparari poflit, autores
cfte Plinius fcribit:fecijdas tribuiJt Iapidibus,qui,tametfi eis duricia cryftali
lorii no fit,tame fimiH modo cadidi funt & traslucent:tertias dant his iapidi
bus cadidis,qui translucidi no fijnt.Eos aut oes prius urere neceffe eft : pO:*
ftca pilis fubietflos fic frangere 8c cominuere,ut inde fabulij fiat:tu cribrarc:
quocirca,fi tale fabuliJ uel arena,(euitrarrjs ad oftia fluminu oftcdit,cos ure
di 8C tiidendi laborc Icuat.Quod uerc) ad fuccos cocretos attinet,prim2c de
ferijtur nitro:fecijda: fali foftili candido Sc translucido:terti£c fali,qui cofici
tur ex hxiuio,ex cinere anthyllidis,aut altcrius herba? falfac fa(flo.Siftit tame
qui huic faIi,no illi,fccijdas tnbuiJt . Veru fabuli uel arcnac , ex lapidibus litf
qucfcetibus cofedlxjportioncs dusc cu nitri ucl falis fo(IiIis,aut ex herba fal

fafadi

LIBER DVODECIMVS. 471

ia faifti una cSmifccantunad quas adi]ciatur minuta magnciis particula: cer
tc fingularis illa uis noftris ctia tcporib.xquc ac priTcis ita in fc liquorc uitri
traherccreditur,utad fcfcrru allicit: tractu autpurgat,6L cx uindi ucl lucco
cafididii facit^fed magnete poftca ignis cofumit: qui ucrd ia dicftis fuccis caj:
rct,ip{i duas portiocs cincris qucrnei uel ilignci, ucl roborci,ucl ccrrci, aut,
fi hi in proptu non fucrint , fagini ucl abicgni cu una fabuli ucl arenx pcnni
{cct,&addiit modicii falc, cx aqua (alfa ucl marina fa<flij,atq5 cxigua magnc
tis particula : fcdifti minus candidu Sc translucidu uitru coKciut: ueril cinis
cx antiquis arborib.fit:quarii truncus, ubi afTurrexit ad altitudinc fcx pcdii
cauatur,&:: inic(flo igni arbor tota coburitur,ac in cincrem ucrtiturquod fic
hycmc cij niues diutmx fedent,ucl xftatc, cu non pluit:na imbrcs alijs anni
teporib.qd cineres cii terra mifccat, impuros rcddiit^quaobrc tiic cx i]fdem
arborib.in plures partes fc<fl:is,& fub tc<flo cobuftis,cinis cofiat. Scd uitra
rf]s alijs trci' funt fornaces,aIiis duXjalijs una: quib, trcs,hi in prima coquuc
matcria,in fccuda eii rccoquut,in tcrtia refrigcrant uitrca uafa & cxtera ope
ra cadcntia:cor{i prima fornax .cocamcrata Sc furno fimilis fit : m cuius fijpc
riori camcra,Ionga pcdes fcx,lata quatuor,aIta duos lignis aridis acccfis res
miftx coquatur acri igni doncc liqucfcant^Sc: in maflam ucrtatur uirrca: etfi
nondum fatis a rccremcnto purgatam:ea refrigerata extrahatur & in partes
diuidatur : in cadem fornace ollx,qux continebunt uitrum,calefiant»

Trimaefornacisinferiorcttmcra A, Su^eriot B. Vitreitnajja d.

Secunda

Sccunda fbrnax rotunda &: lata pedes decem,alta o^flo^extrfnfecus^jUt /Tt
liniiior,cincTatur quinc^ arcubus fefquipedem craffis: ea item conftet ex du
^bus cameristquarum infcrioris teftudo fit cralla fefquipedem : ipfa camera
habcat a fronte os anguftum, ut ligna in focum,qui cft in eius folo , imponi
pof int.in fumma uero & media eiufdem teftudine magnu foramen rotun;?
dum:quod ab ea pateat ad fuperiorem camcram,ut flammae in ipfam pene^:
tr3r«:poffint. Atinfuperioris cameracmurointerarcus fint odto feneftrse
tantcc,ut pcr eas olla; uentrofac in folo camerac circum magnu foramen coL#
3oc"ri poifint:quarura ollarum craffitudo fit ad digitos duos,altitudo ad to
lidcm pcdcs,latitudo uentris ad £efquipedcm,oris & fundi ad pedemjn po
ftenori fornacis parte fit foramen quadrangulum, cuius altitudo atc^ etiam
iatitudo ad palmum: per quod calor penetret in tertiam fornaccm,cum hac
eoniuncflsm : ea quadrangula & longa pedes o(flo,Iata fex fimiliter conftet
^x duabus cameris:quarum inferior a fronte habeat os,ut ligna in focu , qui
irtfam eft in eius folo,imponi poffint:ab utro(^ oris latere in muro ^\l oblon
■pi uafis fidilis receptaculum,longum circiter pedes quatuor,altum duos,Ia
unn fcfquipedcm.Superior \xzx6 camera habeat duo foramina,akeru a de#
tro Ja rcre.al terum a finiftro, tam lata & alta,ut uafa illa commode \n eam im
iponi poffint : quac uafa fint longa pedes tres,altafefquipedem,Iata inferiori
partc pedem,fuperiori rotijdata:in his opera uitrea iam conflata recondan*
tur,ut mitiori calore refi-igeretunquac ni ita paulatim fijerintrefrigerata,dif
rumpuntur.Deindeuafisiftisexfuperioricamera extradts & repQfitis in
reccptaculis prorfus refi^igerentur»

SfcHn J* for»(rm «rrfKS A. Eius cmera ittferioris os B»
teneftr^ fui^eriorisccmerce C, Ollee uentrofa D, Ter/
tiic fornacis os E, Rcceftacula v,aforum F, loramint
fUfierioriscamera G, Vafaohlonga H»

Atquibus

L I B P R

D V O D C C I M V S.

475

Atquibusduscrunt fornaces,eorumpartimin prima coquuntmiftura,
Sc in fecunda non modo candem recoquunt , ucrum opera etiam uitrea ress
ponunt:quanquam in diuerfis camcris partimin fecunda materiam coquiit
paritcr Sc rccoquunt,in tcrtiam uero opera uitrea recondunt: atqj ita il!i ca^s
rcnt tertia fornace,hi prima : fed illiufniodi fornax fecunda difiert ab altera
fornace fecunda : etenim rotunda quidcm eft , fed cius caua pars lata pcdes
oclojalta duodccim,quod conftct cx tribus cameris:quarum infima no dif«
ftmilis eft inferiori alterius fecundac fornacis . In mediac ucrd camerx muro
funt fcx fornices: quas cu ol!x ca!efa(5ltc in eam impofitac fucrint,etiam luto»
obftruuntur relicflis modicis fcncftellis : in huius medize camerac fumma 8C
media parte eft foramen quadrangulum , cuius longitudo, itemq? latitudo
ad palniuni:per id calor penctrat in fuprema cameram: qux pofteriori par*
te habct os,ut in oblongum uas fi(flile,in ea locatum, opera uitrea paulatim
rcfirigcranda reponi polfint, Ea aute parte folum ofticina: eft altius, aut fca^
tnnum habct appofitum, ut uitrarij confcendentes commodius opera poC»
fintreconderc»

AltcriKsfornticisfccunidcmerainjimti A, Meiiti B» Su^remi C*
imoi Dt lorAmcnrotHndm £♦ lormentHMdrangulHm f,

R- 3

Sed

474

DE RE METALLICA

! Sed qui carent prima fornacc,hi, ciim miinus diurnu perfccerint,ue(pcri
fnateria in ollas inrjciut ; qua: nocflu cod:a liquefcit 3c in uitru abit,Duo aiit

pucri

LIBER DVODECIMVS. 47^

piicri intcrdiu nod-iiq; alrcrnatim ignc aliint aridis lignis i'n Tocij inipofitis,
At quibus una tantumodo fornax cfr^ututur ca fcciJida^qux cx tribus came
ris conftat: na u t proximi matcria ucfpcri inijciut in ollas : manc ucro rccrc*
nicntis dctracHris opera uitrca coficiut : qucc in fuprcma camcra,ut altcri , rcs!
condut. Vcru feciida fornax, fiuc cx dual)us, fiuc cx tribus camcris conftite
rit,atq> ctia prima,fiat ex lateribus crudis in folc ficcatis :qui ducli fint cx ter
ra,qua: facile igni ncqi liqucfcit,nec in pulucrcm rcfoluitunet qua: a lapiliis
purgata fit,atq; bacillis uerbcrata: cade tcrra calcis loco latcrcs intcrlinatur:
ex eadc figuli lormct ta uafa cp oIlas,cacp in umbra ficcct. Duabus partibus
abfoluta rcfrat tcrtia.MalTa uitrca in prima fornacc co,quo dixi modo,cofe
^a Sc fracfla miniftri (ccunda cxcalfaciijt,ut ea fiaameta recoquat.Dum uc^
ro hoc agut,interea ollx in prima fornacc primu Icnto igni calcfiunt, ut hu;:
morc cxhalet:dcinde acriori,ut ficcatx rufcfcat : mox uitrarii huius os apcri
unt,& ollas forcipe prchcnfas,fi rimis no fathifciJt, celeriter in fcciida repo^s
nut:ct recalfa(flas fragmetis uitreac mafrae^ucl uitri copIcnt:deinde fcncftras
ocs lato &C latcrib. obftruut:cuiufq^ foco duabus tantiimodo fcncftcllis re^
Ii(ftis,dc quaru akcra infpccftat & fillula recipiiit uitru,qd ollx in fe cotinet:
inalterarcponiitaltcra IiftuIautcahdafiat:utraC|5orichalcea,ucl xnca uel
ferrca eft,tres pcdes longa: quin antc feneftellas crufta marm.oris fornici im
ponitunatcp ei rurfus tcrra aggcrata Sc ferrii: hoc fiftula in fornace immifsa
retinct,illa oculos uitrarij ab ignis calore tuctur : his omnibus ordine facflis
uitrarf] opus perficicndii aggrediuntur.Lignis aiit aridis, qusc flamam,nori
jfiimij cniittijt,firagmeta recoquijt:fcd quafTtig^diutius recoxcrint,tanto puri
ora Sc magis translucida ex eis fiiit opera:tanto minus maculofa et ueficulis
turgcfcetia:tato dcnicjj facilius uitrarij fuij munus cxequiitur : quocirca qui
niateria,cx qua uitrii c6ficitur,una modo no(fle coquijt,ac mox ex ca opera
uitrea. efticiijt,minus pura Sc traslucida faciiit,qp qui primo mafiam c5ficiiit
uitrca,dcin eius fiagmenta,die no^flemc^ rccoquiJt : atq^ hi etia minus pura
Sc traslucida,^ qui duos dics nocfl:escp eade rccoquii{:na uitri bonitas non
folij in materia,cx qua coficitur,fita cft,fed etia in coquedo . Sa-pius aijt ui^
trarrj fiftulis rapiijt experimentii:fed cpprimij ex eo didiccrint fi-agmcnta re
cocla fatis cfCc piirgata, quifc^ altera fiftula in olla demifta,& paulatim uer^
fata,rccipit uitrii : qd tan^ lentus aliquis Sc glutinofus fuccus ad ea adhacre
fcit:& quide globofum.Recipit ucrc) tantij,quatu ad opus,qd cfijcere uult,
fatis cft:id marmori impreffum uoluit Sc reuoIuit,ut adunetunatcj? per fiftu
ia infpiras ueficcC inftar inflat : qua fiftula qties infpirat,facpius uerc) infpira
re neceflre habet,totics ea repete rcmota ab ore ad maxilla admouet,ne flain-
ma fpiritu redu(flo in os trahat:mox: fiftula fublata circii caput in orbcm tor
ques uitrufacit Iongii,autide in ccreo inftrumento cauo uerians figurat : tii
recaIfaciedo,infiando,prcmedo,ampIificado in pocuIi,ueI uafis,uel alterius
rei figura mente concepta, tormat:deinde rurfus marmori imprimit,atcjj (ic
fundii dilatat : qd altera fiftula in parte intcriore copcllit:poftea forfice eius
os amputat:atc[5, fi rcs hoc poftulat,pedes SC anfas aftinoit:quinctia,fi ei libi
tii fuer!r,inaurat,& uariis colorib.pingit . Poftrcmc) in oblongo uafe ficflili,
qd el t in tcrtia fornace,uel in fuprema feciida' camera rcponit,finitC]^ rcfrige
rari : qd cii tahbus operib. fcnfim refrigeratis plcnii fiierit , bacillo ferreo la^

R 4 lOjfub

DE RE METALLICA

:otbipfumaao.a.bhruinn„iftrnbrachruinaUc™re«ptacu.oco.!ccat.

F,j1«k A, Fenelicll. B. M.rmor C Forcefs D.

Vitrari)

LIBER DVODECIMVS. '477

Vitrarfj autern diucrfas rcs cfficiunt:ctcnim cyplios,phyalas,urccos,am«f
pullas,lanccs,patinas,rpccuIana,animHtcs,arbores,naucs:quaIiaoperamul
ta prxclara 5\^ admiranda cum quondam bicnnio agercm Vcnctiis,cotcm:*
platus fum: m primis uero auniuerfarps diebus fcftis afccnllonis dominicae
cum ucnalia cflcnt apportata Morano: ubi uitrarix officinx omnium ccle<»
bcrrima: funt;quas uidi cum alias , tum maximc cum certis de cauds Andrc
iimNaugcriuminacdibus,quasibi habcbat,unacum Francifco Afulano
conuenircm»

Dc re Metallica Libri xir» 8«:ultimi f i n i s, ?

SCRIPTORVM, aVORVM INVEN*

ris author in fequenti De animantibus (ubterraneis libro ufus,
dC ad hanc experientiam excitatus eft,

CATALOGVS,

^lianus

Lucanus

Albertus

AlexanderAphro^

Martialis

dienfis

Ammonius

Nicander

Aratus

Ariftoteles

Ariftophancs

Oppianus

Athenacus

Ouidius

CafTianus Theologus

Charifius

Plautus

Cicero

Plinius

Columella

Pfellus

CornTacitus

Seneca

Diofcorides

Seruius

Strabo

Galenus

Theophraftus

Homerus

Varro

Horatius

Virgilius

lornandei

Xenophon

«BORSIVf

GEORGIVS AGRICOLA GEOR^*

crioFabricio s, p» d»

£3

Vanquam duos libros dfe ftirpibus fcripfit Ariftotclcs , tamm
i]s Theophraftum difcipulum non detcrruit , quo minus fuam
O de rjfdcm (lirpibus fentetiam multis libris explicaret ♦ Ncc ipfe
Theophraftus tanta fcientia , tantacj^ copia ftudium Diofcori*
dis ardorcmcp reftinxit: fcd etiam is pofteritati femies quaruns
dara arborum ac herbarii figuras Sc uires , longo atq^ multo ufu perceptas,
literis memorixcp mandauit. Male enim fehabuifTent ftudia, fi atrtate inferi
oribusadeaquas a maioribuscrantinuenta,nihiIaddere licuifTct : certe (i
Grscci hanc legem iniquam quondam accepiflTent, nulla ars , nulla fcientia,
nulla difciplina potuirfet perhci . Quapropter etfi Ariftoteles libros com^*
plures edidit,in quibus animantium naturas,partes,ortus,ratione 8>C uia effc
pcrfecutus:tamen philofophicic dcditos auocare nec uoIuit,nec debuit,a ftu
dio tum pcrquirendi pofterisq^ prodendi naturas earum animantiii,de qui
bus parum aut nihil fcripfit : tum tracflandi Iocos,quos in rjs Hbris non fatis
expreftit.ItacK etia apud Gra^cos Oppianus fcripfit de pifcibus,dc animan*
tiiim natura Porphyrius & ^lianus: apud Latinos iiem de pifcibus Ouidi
us,de omnibus ferc animantibus Plinius^Quos fcriptores ego fecutus cum
res fubterraneas, qux anima carent, expofuiflcm pluribus Iibris, ut ratione
inftitutam,quoad ficri poiret,abfoIuerem,animantcs etiam defcripfifubter
rancas:nec cas modo quxpcrpetuo ferc uerfantur in terra, fed eas qcp quas
ccrtis anni tcmporibus in eadem folent latere . Quo (ane modo Sc beftiarij
quarundam formas Ariftoteli 8C aliis uel incognitas , uel parum cxpreflas,
&:illiusIocumdeanimantibus,quaEhybernisfecondunt menfibus,uoIui
latius explicarc. Hunc librum fi probauero tibi, qui Latinis Sc Graecis \i*
teris in primis cruditus^animantium naturas fcrutaris,&iam multarum co^
onitionem ccpifti,eum facihus,ut fpero,cacteris qui item rerum occultarunn
ftudiodcle(ftaatur,probabo, VaIeKcmpnicfi,ni IdusAug,Anno

680R(3If

GEORGII AGRICO"'

LAE DE ANIMANTIBVS

fubtcrrancis Libcr,ab autore rccognitus,

o R p V s fubtcrrancum , ilt rcs ipfa dcmonftrat, in
animatum dilt:ribuitur,&: inanimatij.-quod autem
animi expcrs cll, rurfus diuiditur in id , quod fua
fj^onte erumpit cx tcrra,&: in id,quod cx eadem cf
foditur. De altcro inanimi gcncre dixi in quatuor
libris De natura eorum quac cfHuiiit ex terra infcri
ptis,deaItcroindccemDcnatura fofTiliu: nijcde
iubterraneisanimantibusdica.Ciim uerd genus
animantiij omne conftet ex quatuor clcmentis, 8C
corpus humidu ac ficcij,id cft aqua &: tcrra, ad accipicndu apta fint, necefTe
cft ea ipfa duo elementa animantium materia eiTc, Ex quo rurfus illud qua^*
dam natura: neccflltate confcquitur,ut omnc.animal (St: in aqua ucl tcrra oi=s
gnatur,Sc:in cis comoreturatc^ uitafruatur.Nam beftiac uolucrcs, Ss^fi paf*
lim pcr aerem uolitant,tamcn in tef ra,ucl in ftirpibus cx ca natis,uel in xdi^
ficfjs fliper ipfam collocatis, conftruijt nidos, Sc cis aut tcrra aut aqua cibos
fuppcditat. Vt enim uerum fit quod pcrhibcnt,aucs raras illas,&: non adec>
magnas, quarum pennas longas, Sc colore luteo dilutiore fplendentcs, rex
Turcarum in fuperiore parte coronac , multis gcmmis preciofis ornatse oca
ftat,in acrc pcrpetuum uita^ curfum tencre,fccminam ouis quas parit, fuper
dorfum maris finuatum, locatis uentre item finuato incubarc,&: pullos ex=*
cludere,neutram uiuam unquam pedibus breuifTimis, &:in pluma recondi
tis tcrram attingcre,tame folo acre nec ali uidentur poffe,nec auaefcere, fccf
his quibus uefcuntur. Ac uerd etia befliola:,qu£c Tsvfiyovoi, propterca qudcf
in tcrrcno ifti igni gignijtur,a Gra:cis nOminantur, terra Sc aqua non caret:
gignijturaiit,ut Ariltoteles fcribit,in his Cyprifornacibus, in quibus lapis
arrarius multos dics crematur:atqj magnis mufcis paulo maiorcsfunt6c!:
fubalatar.In igni ambulant Sc faliunt, fed cmoriijtur quam primum ab co dl
motsc fuerint. Animantium aiit partim,tametfi latere folcant,no fubcijt ter*
rx rimas,ncc foramina,nec fpcluncas:qua? in fubterranearum numero non
funt:partim nocftu^aut interdiu fubtcrraneas fucccdiit caucrnas,partim cer^
to anni tempore: quarii utracque eo ipfo dici uel anni tempore fubterranex
funt,atcp dici pofTunnpartim fere perpctuo occulte in tcrra latent:qux fub^
terrancac dsC fcmpcr funt,&: proprie dicuntur , Vt autcm rcs cxpreflior &: iU
luftrior fiat,paulo altius ordiar. Quoniam animantes omncs natura mutati
ones temporum fentiunt,plera?q? frigoris aut caloris uitandi caufa, uel rcoi
onem,locumuemutant:uelingrediunturindomicilia,autarboresexefas8c
excauatas:uel fubeunt terram.Earum aijt quac regionem mutant,alix femel
egreffsc nunquam reucrtuntur,aliac reucrtuntunnunquam redire folcnt ra*
tionis participesjhoc eft homines.Etenim hi non modo frigoris aut caloris

uitandi

^Qq de animantibvs

uitandi caiifa alibi fedem collocant,uerum etiam ex rcgionibus macris &: ni
hiIferentibusmigrantinopim^s&: fertiles:uel cum tanta multitudo fucrit
ortajOuantam non fatis comode alit regio , partim alio ad habitandura eut.
Quo fane modo alia ora parsqp terrarii onus,quo premitur,in alia fscpe dc^
ponitrquibus de caufis Scandia,peninfularum omnium maxima, olim ma^s
pnam Gothorum copiam una cum coniugibus 8>C liberis effudit in Sarmati
am 8(. Daciam.Cymbros ucro et Teutones,cx ultimis Galliac Belgicac oriSj
in quas e Germania comigrarunt, maris inundationes exegerunt, Et ea;d€
actcrr2cmotusatc^eruptionesigniiJi& aquarum calidarum efflifiones ex
^naria coIonos,quos Hicro tyrannus Syracufanus eo miferat. Atcp his fe<
rc de caufis gcntes aut ui(flx ab his qux migrarunt , expelluntur Sc erjciun«s
tur ex proprrjs fedibus ac poffeffionibus^uiciflimqj ctiam ipfac in alienas ir;:
ruunt Sc eas occupantrautfubadac 5c bcllo domita: uidricibus feruiut: aut
tam ui(flac quam uidriccs comuni conditione libcrtatis eandem regionem
obtinent.Simili modo animantes rationis expcrtcs,maxime uoIucres,ex rc
gionibus in quibus 8>C nat^e funt 8c uiuere confueuerunt, nunquam reditu*
rx m extcras fe confcrut : etfi rarius.QjLio pado ab hinc annos fex, locuftjc,
dira;herbarum,lcguminii,fegetum,ftirpium,quasuaftant,peftcs,gregatim
inuolarunt in Pannonias,in Daciam, in ucterem regionem Marcomanno*:
rum,Lyoiorumcp: ut quondam etiam farpe ex Africa in alias Europae oras»
Quin ut interdum unicus homo in longinquas regiones abit, nec redit un*
quam,ita unum folu animal: quo modo annos abhinc prope uiginti in No
rico captum eft animal canis uillis ueftitum:cuius,ut cephi j^thiopici, prio
ribuspedibusfimilitudo eratcum humanis manibus:pofterioribus cum
humanis pedibus.Et Alberti cognomcnto Mapni tcmporibus in Slauorii
fyluis coprehenfac funt animantcs duar,mas 8)C rcEmina,quarum pedes prio
res item crant fimiles manib.humanis:pofteriores pedibus humanis:eas ue
r6ipfeputauitcfleinfimiarijgenere.Acibim.i^gyptiain Alpibus a Mar*
co Eanatio Caluino praefcdo uifam Plin. memorix prodidit . Aquila qc^
Northufx in Toringia,quij ibi confenuiflct,mGrtuam fcimus.Hoc ctia an^t
no,qui cft odauus oC uicefimus imperrj Caroli quinti, lanius quidam Dyn
celfpyhelcnfis aquilam profligatam occidit,& quafi donum fcnatui attuht :
quac aquila in eum in equo fedentem,pridie Epiphania; prope Rotclin op<!
pidum impetu tam uiolcnto inuoIauit,ut non procul abcfict a periculo ui#
tx.Eodem modo uerifimile eft aliquos etiam pifccs, cum fcmel rcliquerunt
mare,in fluuios, qui per longinquas regiones fluunt,ingredi, &C nimqua iii
xdem redire» Hadlenus de generibus animantium dixi^ quac in regioneni
€ qua egrcfl& funt, non reuertuntur : nunc dicam de his qua? reuerti folent:
qua: 8)C eacde funt,& eadem fcre de caufa,caIoris fcilicet uel frigoris uitandi,
a regione,cuius incolac funt,femigrant:&r quide acftate in locis frigidis, hyc
me in tcpidis morantur.Etenim homines qui ualetudini dant operam,ut tu
eri (c pofCint a caIore,in acftiuis funt:ut a frigore,in hybernis: qui mos in pri
mis fint R omanis. Atqj etiam reges et domini multarum gentium xftate in
alias tcrras abeunt,in alias hyeme : nam rcges Perfarum olim hybcrno tem*
pore Babylone degebant,ucrno Sufis, acftiuo in Ecbatanis , Eodcm modo

bcliitB

SVBTERRANEtS. 465

beftiac uolucrcs 5(:aquanles folu mutant &: feccduntrquarii alix in his ipGs
regionibus &:Iocis , in quibus xuum agcrc confucucrunr, refriacrationem
inacfl:ate,inhycmeteporemfolentpcrlequi;alia-inlonoinquis&' ultimis.
Ac fere uolant,natant,eunt ad habitandum in locis, in quibus acr ita (k rcm
peratus,ut cibos fcrat uel fuggerat: quorum nafcendi facultatem cis adimic
terra,quando frigore obriguit,uel calore exaruit.aqua eos non fuppeclitat,
quando coglaciauit.Aues enim quacdam a^ftiuo temporc in fyluis,hyema^
\i ad horrea 8c tecfla pleruncp comorantunut pica , cornix,lurida , quam /k?
T<^<j/; Gracci,Latini uocant galgulum: quacdam cum acftate xuum aoanr in
fyluis,hyemc demigrant in finitimos locos apricos,montium rcccflTus f.cu>-
t2c:ficutiuultures,milui,fturni,turdi,mcrulac,palumbcs,upupx.Aquatilcs;
ctiam uolucres temporibus hybcrnis fe conferunt ad lacus & fluuios,in au^
ftri partibus fitos,qui fi'igore non congelant:aut ad aliquam fluminum par
tem,cui aqua non conglaciat: utardeolac,mergi,corui aquatici,onocrotali,
fulicac,anates immanfuetac,qucrquedula::quacda ab ultimis quafi terris dif
cedijt in ultimas:ueluti grues . Etenim,quod Ariftoteles tradir, ex Scythia;
campis proficifcimtur ad paludes ^gypto fuperiores, undc Nilus profiu^
it, Abeunt etiam longius olores,ciconia: , immanfueti anfcrcs , PauccC ucro
aucs hyeme in fyluis manent,ut tetraones,attagencs: minus multa; in agris,
quarum in numero funt pcrdices. Item pifcium alrj^ut uitare poflfint folis ca
Iores,a:ftate de litore abeunt in altum : Sc contra,ut confeiflari queant tepo
rem,confequenti tempore ex aito,in quo fe merferant,emcrpunt, ac in lito^
rc ucrfantunueluti delphini^ali) ex mari ingrcdiijltur in mare , ut thynni hy*
bcrno tempore ex Ponto in ttiagnum mdLveiSc contra uerno cx maono ma#
ti in Pontum, Alrj eodcm tempore in fluuios,ut {aImones,thyiii, fturiones.
= Atcp hx animantes fubterraneae dicinonpoflunt^utnecullxahsqua:
terrx cauernas non fucccdunt: etiam G frigoris uitadi cauia hybcrnis menfi
bus,caIoris arftiuis occukcntur &:lateant , quales funtin hominum eenerc
qui multu fi-igidas aut calidas regiones habitant:nam qui illas hybcrno :crn
pore,qui has xftiuo m domibus Iatent,in quadrupedij gcncre erinacci:hye
me enini fe condunt in cauas arbores,in quas autumno poma coportarunt»
Similiter glires 6<: mures Pontici,ac fcrpentes quida fc condunt in cauas ar^s
borcs:fed hi ipfi maxima cx parte, ut poftea dica,{axorij caucrnas fucceoilt*
Quacdaetia blatta: & afellae rimisparietij&domorumlatebrisoccultan*
tur.Formicas quoc^ condutur in aceruis,in quibus cogerendis ucre &:a:fta
te multum operae Sc laboris confumpfcrijt. Apes itcm domefticac hyeme in
grediuntur in alucos , fylueftrcs aut in caua arborum,aut in terrx cauernas,
aut in parictinas:crabrones quoc^ fylueftres in cauernas, & quofdam quafi
nidulos arborii: uefpx in carude domorumiie nidulos , quos aeftate coftru
xerunt.Similiter hyeme latcnt in cauis arboribus no pauca: uoIucres,ut cu*
culus,picus,coruus,cuius caput rubra macufa infigne,qui propterca isvp^oa
KOf «I a Gra-cis nominatur,upupa2 quajdam. At hirundines tam domefticsc
qua agreftes in loca uicina qua; funt tepidiora fecediJt: qu3c G defijcrint eis^
fe in anguftis montiij locis condijt,in quibus aliquando etia fturni,palum*
bes,turtures,meruIa:,turdi,aIaudar,upupa;Iaterec5fueucrunt.Siueauteifl

S arbd^

D E A N I M A N T 1 B Y S

48X

arboribus,fiuein montibus latuerint, ca de caufa uerno tcmpore cfcplumes f
folent cofpici.Satis multa^etfortaffis plura quam inftituta ratio poftulabat,' •
dixi dehisanimantibusquarcaloris frigorisuc uitandi caufa non fubeunt
terrse nec^ rimas neq^ foramina,nec^ fpelijcas ♦ Quanquam qusc didla funt,
ita apte natura cum his quzc fequuntur cohscrent, ut diftrada uix poffint (a ;■
tis comode cxplicari Jgitur animantiu , quaru gratia potiiTimum hunc fcri#( ■
bendi laborem fufcepi,tria funt genera,Qu2cdani enim uel nodu uel inter^
diu fubcut terrac cauernas,atc^ in eis deIitefcut,t3orniiuntue: fed plerccq? oa
mnes etiam hyeme egrediuntur ad paftum capefccndum:quaeda certo anni
tempore fubterraneas fuccediit cauernas, Sc in eis graui fomno preflas aliqt
merifes cofumunt : quacdam fere perpetuo occulte in terra latent.Primi ge^s
neris non folum terrena: funt,fed etiam uolucres:ucru terrenas primd perfe
quar.Earum aut in numero habentur homines cauernas fuccedetes , qui ex
iio nominantur Troglodyta2:quorum alr) eas cauernas lubeiit caloris uitan
d.i caufa,ut qui in Africa habitant ad mare rubrum,&: Syrticac gentes^ali) fri
t' orisait qui in Afia poft Caucafum montem incolunt planiciem feptentri;*
ones uerfus fitam,&: Scythic^ getes,& fylueftres homines , qui in Scandije
rccyione Scricfinnia nodu nautis inf:fti funt : quos r| rogis ardentibus abi#
gunt.ln Armenia etiam maiore,utXenophon optimus author fcribit, funt.
domus fubterranese, quarum oftium putei inftar anguftu eft , inferior pars
lata,aditus iumentis funt foftiIes,homines defcendiit gradibus.Quin in Tc
nedo infula pifcatores hodie rupiii fpsluncis pro domibus utiitur; ut quoii
dam Cacus latro fpelunca inter Auentinii monte & falinas ^Facies qua
dira teoebat Solis inacceftam radrjs: ut Sybiila Cumaca antro illo ad Auer
iium lacum tam mufiuo opere infigni quam uaticinationibus nobili.Et Cir
<:c,mulicr cantionibus clara, habitauit, 71/ ax7£W^Aa<j)Vfo<cr/,ut Homerus ca*
nit.ln Sedunis etia in tracflu Sittenfi ad Bremifam pagum ex rupe excifa di
ne ullis tignis & trabibus ligneis formatum eft integrum cccnobium , hoe
eft,templum,cubicuIa,concIaue,cuhna,celIa uinaria.Similiter in altis mon^
tibus confpiciunturarcesfubterraneae:utquaEin Alpibus Couolumnomi
natur,in quam nec equites nec pedites polTunt afcedere , fcd cum hominess,
tum omnia ad uiuendum neccllaria ad ipfam attrahuntur: quas in praccipiti
Sicilias rupe,non longe ab Eryce monte exiftit, cum Drcpano promonto»
rio coniuncfla ponticuIo,quo folo adiri poteft : quac in Saxonia inter Blanis
cheburgum & Halberftadum eft:qusc in Toringia interVimariam Sc Blan
chenhainam propeMellingum pagum: illius nomen cftReineftcinum ue^
■tus,huiusPufhardum,atc^ eadiftat a VimariaquatuorniiliKpalTuum:u*;
tracg ab habitatoribus nunc deferta eft & uacua: utrac^ habet in faxo incila
hypocaufta,concIauia,fcamna,ftabula,prxfepia,ianuas, fcneftras : Saxoni:*
ca uerd etiam templum, fupra quod incolac extruxerunt fpeculam , qua? fo
la fubie^fla friit fub afpedum.Hoc templum teftudinis figura, &: pila medta
rotunda infigne eft:c3ctera omnia funt quadrata.Ipfe mons Saxonicus pr?e
ceps eft ex omni parte,practer eam qua afcenditunin cuius planicic cxcclfus
collis clementer afturgit,qui qua parte planiciem fpedatjfoiTa icUis 2ilta.8c la
ta drcumdatunex huius coUis faxo arenaceo,nonnihilr«bro,excifo forma#

ta eft

SVBTERRANEIS. ^gj

ia eftarx ifla , cui multac 8c nnagnac fencft:ra:,qinn in pede ipfius motis cdlx
funt fubterranea: cum equorum item ftabulis . Vtraqj arx hoc arnioma pe*
perit ufitatum Saxonibus 8c Toringis, ^

Dic quibus in terris arx alto condita monte,

Mille ubi per tedum poftunt errare bidentes.
Hoenftcini ctiam,quac arx eft Mifena! trans Aibim,equorum ftabula fn Caa
xo incifa funt . Et Prarneftinac foflsc fubterranea; literis celebrantur,in qua*
rum una Caius Marius obfeftus,extinduscp occidit. Grarcas quocp mulie*
res,quac mcretricium quacftum faciebant publicc,in ccllulis fubtcrraneis ha
bitafte ex comicorum fcriptis apparct : a quibus ;>^^^<a/TV7r«« nominantur.
Etganeumo^Pc^;/»?, qudd eftetin terra, dic^um pucarTercntr) interprcs.
Tales etiam cellx Roma: flicrunt, & frequcntiores quidcm fub circo maxi*
mo,qua pertinctad naumachia,&: in uico Suburano,&: Summarniano atc^
Thufco:quin Romac fubtcrranex Ditis ara- fucrunt,5^ fubtcrraneum Con
fi templum:ac antiquos di^s inferis efFodilfe fcrobes fubtcrraneas, nymphis
antra legimus.In maritimis quocp Germaniac quibufdam urbibus,ficut
in Pruflis Dantifci,&: in Saxonibus Lubcci, bona uulgi pars fub terra habi
tat in teftudinibus,fuper quas exftrudac funt magnifica: domus.qus a do*
minis incoluntur.Eodem modo cuniculus,uulpcs,fiber,lutra,mclcs,&: for;«
taflSs aliaj qua^dam bcftiaj fubeunt cauernas , fed cgrediuntur ad paftum ca
pefcendum etiam hyberno tempore. Ac cuniculus quidemultos foditfpe^»
cus,8.: in colles terrenos agit cuniculos : ex qua re nomen inuenit. Mane SC
uefperi egf cditur,reIiquo tcmpore fere latet. Aliquos aut fpecus operit pul
uere,ne dcprehendantur.Scd eum uiuerra atcp parui quidam canes,quibus
cft ad inueftigandu fagacitas narium , in fpecus 8c cuniculos immiiTi^aut M^
quor feruens in eofde infufus,fijgatum & exturbatum pellunt in retia, quiss
bus capitur.CunicuIis aiJt no unus eft colonucl enim in cinereo fufcus , uel
lepori nonnihil fimilis,uel maculofus : quoniodo candidi nioris uel rutihs
maculis ftcllantur. Vulpes uero in primis ad fi-audc calfida^non tam ipia
fodit fpecus,quam ab alrjs animantibus cffofTos occupac. Et mclem a fpc
cu prxrepto,quia eius os ftercorib. inquinat,foetore abigit. Venatur lepOiS
res,cunicuIos,mures,galIinas,aues,pifcicuIos.DoIofe autem aof t omnia.E^
tenim facpe lepores 8>C cunicuIos,dum fimulat fe cum efs colludere uelle,ca#

pftincautos,muribus,utfeles,infidiarifolet:gallinasnodu,claminorefiaiii
cafas,prchendft &:afportat:aues,dum infidfofe fe fingft mortuam, ad fpfanl
aduoIantes,captas necat 8c dcuorat:aquiIaE fmpetu fupfna lacens fn terra pe
df bus arcet donec coprehefam lanfet . Cauda, quam hufc animali magna 8c
uillis denfam natura donauit,a ripis in flumen demifi~a,pifciculos in cam fn*
natantes capit:&: cum paululu de ripa fe fubduxerit,illam conquaflans piici
culos captos excutit in terram ac deuorat.Retrorfum ctiam oradiedo ad ni*
dulum uefparum accedit,qu6d fibi ab earum aculeis mctuat:ac cauda in nif
dulum immfira,uefpas excipft:mox hfs fpfis refcrtamcxtrahes proxfmo h*
pidf,uel arborf,uel parfeti,ucl macerfac fllf dft: omnf buscp ucfpf s f fto modo
pppreflis 8C fnterfc(ftfs nfdulii uaftat atcp exfnanf t.Eadc cauda canc,cii eam
infedatur,hac 8C illac per ipfius ridu dutfta, eludic, At crmaceum, qudd ob

S 2. metuni

^g^ D E A N I M A N T I B V S

metu fe in globu concludat,ut fe fpinis ttndicj poilit defendere, permingit,
eocR modo fuflfocat.Etenim propter urinam in ipfius os influentem ipiritui
ducendi nullam habet poteilatem.Ea uero uulpis,quaE canis mediocris ma
onitudo eft ♦ Color aut facpe rutilus,priore tamen parte canefccns: raro can
didus,rarius nioer.Fiber etiam dc lutra egrediuntur ex riparum cauernis, in
qdibus Iatent,6<: fe in fluminibus mergunt, ac pifces capiunt quibus uefcun
tunfed fruAus quoc^ Sc cortices arboru comedunt. Lutra autem a lutando
appellatur.Frequenter enim fe lauat cum capiendi pifcis caufa fe in aquas, i#
mo f^pe in earum profundum,penitus immergit: quan^ Varro hocuoca
bulum a Grsccis fluxifle, & lytram iccirco nominatam putat,quod fuecide*
re dicatur radices arborum in ripa,atq^ eas dilToluererad tantum autem fere
fpacium fub aquis natat dc currit antea^ rurfus emergens aerem fpiritu du
cat, ad quantum arcus intentus fagittam poteft emittere : quem acrem Ci du.
cere nequit,ut cscterac animantes gradientes,fuffocatur. Corpus ei latius dC
ionpius fele, pedes breues,dentes acuti:a fibro cauda,pofl:eriorib.pedibus,
pilis dilTert . Nam lutra caudam habet longam 8>C reliquarum quadrupedii
fimilem:fiber pifcis:fquamis tamcnnon obdud:am,admodum pinguem,la
tam fere palmum,longam dodrantem.Is fi iacet in gradibus , caudam Sc po
fticriores pedes demittit in flumen cum frigoribus non conglaciat : G natat,
cauda mota quafi remigare foIet.LutraE autem pedes omnes caninis funt (i:f
miles:fibri priores caninis,pofteriores anferinis . Ecenim membranjc quae*
dam digitis funt tnterieda:: ita<^ hi ad natandum,ini ad eundum magis na*»
ti aptic]5:nam in aqua & in terra uiuit, Fibri uero pilus eft in cinereo cadidus
8c in2cqualis:ubi(^ enim a breuibus duplo longiores exiftunt:fed lutrae fri#
fcus nonnihil ad caftaneac colorem defle<flit,&breuis ac aequaHs eft , utric^
ucro nitidus,&r moIlis,quare utriufq^ pellibus concifis fimbrias ueftium ex
pellibus nobilibus confe<ftarum,folent exornare:quanqua lutrx pelles lon
oe prarftant fibri pelhbus:attamen fibrorij quoq^ pelles inter fe multum dif
^erunt coIorc:nam aliac magis aIiaE,minus ad nigrum accedunt,qua:dam ad
rufiim:nigriores quidem longe ca2terispra?ftant,minus nigri medium locii
tenent,fubrufi funt deterrimi , Fiber autem in primis prouidus eft Sc folers;
etenim fruticibus dC arbufculis dente,tanquam ferro , refediis ante riparum
cauernas conftruit paruas quafdam ca{as,8<: in rjs duos tresue gradus,qua(i
quafdam cameras:ut cum aqua fluminis crefcens inundaueritripas,poflic
afcendere cum decrefcens refederit , defcendere . Atcp etiam cum arborem
iam fere fecuit,quoties i(flij facit, totiens fufpiciens confiderat num (it cafus»
ra.Timet enim ne,fi eo icflu cocidat,ab ea , priufqua recedere de loco poflfit,
incautus opprimatur, Nec uero minus eft coftans in propofito quam fo
Iers:nam quam arborem ad ripas primo elegit fecandam,eam non mutat,e«
tiam fi longo temporis fpacio diflfecare no poflTit.Hoc animal uocem infan*
tisinftarmittit:ipfumaiituenamurno modoproptercaudaqua uefcimur,
&:pellem qua ueftimur,fed etia propter teftes,quibus ut medicamentis, uti
munpracfrrtim Ponticis: maxima enim uim habent:Eos teftes,caftorea mc
dici nominant.FibriJ enim Grscci uocant h<x90^oc . Sed fiber autore Varronc
didusab extremaorafluminisd€xtra& finiftra,quarnaxime{blet uideri:

nam

SVBTERRANBIS. 48f

nam antiqui fibrum diccbant cxti-cmLr. At mclcs cxit c caucrnis, & uaga*
tur in fyluis non aliter atc^ lupus,lupus ccruarius,Icpus,apcr,ccruus,trage*
laphus,tarandus,alce,platyccros,caprca,ibex, rupicapra,dama,8<: alix plu*
res. Verum hac animantes in fyluis cubant : poftcriores tamen in altillimis
montium faxis Sc rupibus.Meles aut auidc appetit mel,ex quo nomen hoc
duxit.Magnitudine cd uulpis aut canis mediocris, cuius quodamodo fpe*
ciem prac fe fert,maxinic canina.Nam eius duo funt gencra . Vnum canis in.
ftar digitatum,quod caninum uocant:altcrum ungulas, ut fues, habct biful
cas,quod idcirco fuillu appellant. Oranibus aut mclibus crura funt breuia,
dorfum latum,cutis (piiTa^cuius in metu fufflatx diftetu,utor Plinr) uerbis,
icflus hominum,&: morfus canum arcent:quanquam,li quando cum iildem
pugnant,ualde mordent.Duris ueftiuntur uillis,qui funt ucl albi uel nigri,
8c dorfum quidem abundat nigris , reliquum corpus albis, exccpto capitc,
quodalternisquibufdamquafihneisnigris & candidis a fuprema capitis
parte ad ri(ftum dudis decoratur.Crafla! autem mcles non funt, pingucs ta
mcn : qux earum pinguitudo inuncfla, uel cum alijs inliiia , renum dolores
fedat.Ex huius animalis pellc collaria fiunt,quac ex eo mclia a Varrone no*
minantur.ln ripis etiam fluminum 8C lacuum nidos finount halcyoncs: nec
Ariftotelcm latuit eas in fluuios afcendere,fed hyemc non occultantur . A*
uis eft non multo maior pafl[ere . CUm autem marinae halcyonis corpus to*
lum coloribus ca;ruleo,uiridi,fubpurpureo , fed miftis infigne fit , adeo u«
necp coIlum,nec alac aliquo ex eis careant,&: roftrum habeat fubuiride, lon
gum,tenuc,fluuiatilis feu ripariar peAus purpureum eft, collum & dorfiim
in uiridi carruleum, ala; fufcac, roftrum, ut etiam pedes, cincreum . Vefcitur
pifciculis & uermibus . Lagopus quoq? in altifl[imarum Alpium fpecubus
iuxta glaciem,quac tota nunquam scftate folis calore Iiquefa(fla,uel alijs eti#
am anni tcmporibus imbre dilapfa difFunditur,nidos coftruit Sc cubat . Ex
pedibus , quos habet leporis inftar uillis 8c quidem candidis , non plumis,
ueftitos,nomen traxit.Ei magnitudo columbac.Color hyeme candidus,ac#
ftate in candido cinereus.Longe non uolat,fed Alpibus fe tenct . Capta n5
uiuit,nedum manfuefcit.Caro huius auis fano palato eft bona, acgroto falu
taris. At aues,quibus oculi diurno fpacio funt hebetes,acres,acutiq^ no Aur
no,intcrdiu latere, no(flu ex latebris euolarc, & ad paftum folent accedcrc,
quas iccirco nocflurnas appcllant:quales funt ueipertiho , bubo , ulula, no*
^ua,nycT:icorax. Verumha:nonfolumintenebricofis montium & rupi^
um cauernis Iatent,{cd ctiam in cauis arboribus,in acdificrjs dcfertis, fub te*
(flis domorum magnificarum 8c tcmplorum &rturrium,quacraro homines
fuccedunt. Vefpertilio autem uenatur culices 8c mufcas , cxedit pcrnas, ali*
asqp carnes fuillas de trabibus fufpenfas.Cacterac aucs no(flurnac perfequii*
tur murcs,hirundines,aues,fcarabcos,apes,uefpas,crabrones. Sed bubo e^
tiam capit lepufculos 8c cuniculos.Ea omnium no(fturnarum auium maxi*
ma ex fono,imc) uero gemitu,quem edit,mihi uidetur nomen inueniflTe. Ca
put habet inagnum : corpus anferis magnitudine,breuc tamen 8c quafi dc<
curtatum ac colore uarium:roftrum curuum,ungues aduncos,oculos gran
deSf Huic non mukum dilTimilis cft ulula,fed minor: quac itcm ex ululati

S 3 uoce

4 8 -tf D E A N I M A N T I B" V" S

uocenomcnhoctraxit» Cumhis duabus cognationem habent notfluac'
fed difterunt uoce.Nec cnim ululant,ueru edunt ronum,quem Ariftopha*'
nes HiKKccSaM nominauit.Earum quatuor funt genera. Vnum, cui pluma aa
rium modo eminet:quod maximum eft,&: afio uocatur. Alterij eximrj cans
doris in ^utture 8c ucntre,alioqui candidis &C luteis macuhs alternis diftinis
dum.Tertiumparuij,quo,utetiamrequenti,aucupesuenanturaues.Qiiar
mm minus illo : quod in rupibus faxisq^ uerratur.Hoc,ficut& proximum,
cinereis & candidis maculis uariat,item alternis. Nydlicorax autem , hoc
eft coruus nocflutnus , niger eft,ut alterius generis coruus , fed eo plerunc^
minor. At uefpertiho,quac ex uefpcre,quG euolat, nomen hoc duxit, mu
1*1 nonnihil fimilis eft,quare fcite fcripfitVarro:Fac1us fum uefpertiho,nec]^
in muribus plane , necp in uolucribus fum. Alas enim habet Sc uolat, quod
ei non conuenit cum muribus:fed animalia parit,non oua,in qua re cum uo
lucrum natura non congruit, Sc fcrtus uberibus admotos la(fle nutrit, cum
uolucres cibos conquirant undicjj,quos in os puUorum inferant. Prseterea
funt ei dcntes , quibus carent uolucres , Caput autem fimile habet muri uej
cani:aures pleruncp duas,raro quatuondentcsferratos : corpus oblcureful
uis pilis ueftitum,roftrum tamcn nigrum,item aures : alas duas,qu3c ut dra
conis Sc pifcis uolantis , non ex plumis Conftant,fcd ex membranis, 8c qui#
dem nigris . In utracp uero ala habet (Jigitum,cui eft unguis,caudam latam,
Bc ficut alas, membranaceam,in qua duos pedes,quorum uterqp quinos ha
bet digitos uncis unguibus armatos, quibus in parietibus 8>C rimis cauerna
rum adhscrefcit. Aut enim pendct,aut uolat,aut iacet.Quia uerd pedes non
oriuntur ex corpore,fed ex cauda , ei efle traditur coxendix una . Vocem a*
cutam ut mus non emittit,uerum fere ut catellus latrat . Geminos autem, ufi
Plinius,uolitat amplexa ihfantes,fecumcp dcportat. Cauda Sc ahs affixa di*
es aliquot uiuit . Quinetiam Troglodyt3e,qui in Africa habitant,interdiu,
maxime uero meridie latent in fliis fpecubus.

De primi generis animantibus,quaE nocflu uel intcrdiu in terra: ^auernis
delitefcunt, dormiuntue latis. Abeo ad fecundi generis animantes,quac cer
to anni tempore,ut dixi,fubterraneas cauernas fuccedunt,&: in eis graui fo*
mno preftic menfes aliquot , quafi mortuac (ine cibo confumunt , ac ufc^ adl
finem eum latcnt , dum tepore ueris humo excitata; reuiuifcunt , 8c remini»*'
fcuntur cibum,quem tanto tempore obhtae erant fumere.Tametfi ex his de
<[uibus iam dixi, aliquse funt etiam, ut omnis generis quacdam beftiac funt,
in harum numero, ut fuo loco dica . Hac aut aut terrenas funt, aut uolucres,
autaquatiles,autearumuitaeftinterraparitcr Scin humore:fed terrenas
hic quoqp primd perfequar. ItaqBmultac quadrupedes hyemis autasfta*
tis temporefein fpecus condunt. Etenim mures Alpiniautumno fubeunt
cauernas,in quibus acftate cubare confueuerunt . Nam in eis e?; fceno , ftra#'
minibus, farmentis exftruunt cubilia,in quibus totam hyemcm ufcp ad uer
erinaceorum inftar conuoluti delitefcunt Sc dormiunc . In una cauerna ple*'
irunc^ feptem,aut nouem , aut undecim,aut tredecim. Mira uerd eis machi^
natio Sc folertiacumfccnumacreliquaiamcongeflerunt. Vnus enimhu:*'
mi ftratus eredis pedibus ommbus iacctin dorfo,in quem,tanqua in plauu'
- ^ -• ftrum

Sr V B T E R R A N E I S. ^'37

ftriimquoddam,cxtcri ea qux congefrciunt,cont)ciunt,^(7conuftum,
cauda mordicus apprehefa, in fpccum trahunt, Sc quaii quodam modo inl
nehunt:cx quo cucnit,ut per id tempons dctrito dorfo circ uidian tur.ItacK
pofteaquam cubiha m fpecu ftrauerint, ipfum aditum atcp os cius farmcnii
t'is & terra obftruunt & obturant,ut tuti a ucntorum ui , ab imbribus , a fria
gore efte poflint.Tam autem arde 8C grauitcr dormiunt,ut cftofTi &C extra*
ai non excitentur antequam in folc expofiti ucl ad ignem locati concalue^
nnt.Hic mus cognomen ex Alpibus , in quibus nafcitur,traxit : color ei eft:
autfiifcus,aut cinereus,autrutilus:magnitudo fcrelcporis: muris fpecies ac
figura,exquamusdicitur. Attamenmutilashabctaurcs &: quali dccurta^
ta5:priores dcntes longos 8<:acutos : caudam amplius duos palmos longa,
pedes breues Sc uillis kipcrius refcrtos : digitos pedum urfinis fimiles : uns>
^ues longos , quibus alte effbdit tcrram : pofterionbus pedibus non fccus
ac rurfus ire folet, acinterdum ingrcdi bipcs. Si cibus huic animanti datur,'
cum in priorcs pedes fumit,ut fciurus : ut idem fciurus Sc iimia erecftus ufcK
eoincIunibusrefidetquoadipfumcomedcrit.Vcicitur nonmodo frudia'
BuSjfed etiam pane,carne,pifcibus,iure,puImento: cupidc ucro ladc^butVi»
^o,cafeo,qua: cum madit,oris fucflu fonitum fic uti porccllus edit . Multum
dormit:at cum uigilat, femper alitjuid agit, ftramina , fccnum,IinteoIa,ralIa
CUbili fuo importans : quibus os ita compIet,ut nihilamplius capere poftit:
f^ehquum pedibus accipit dC trahit.Cum irritatus exarfcritiracundia,acriW
mordet.Si quando inter fe colludunt mures Alpim, ut catelli clamorem fa^
ciunt.Cum e cauernamontiuagiegrediunturadpaftum, exeis unus ahV
quis rcmanct iuxta illius aditum , quam poteft diligentiflime 8c longiflime
profpiciens.Is cum uel hominem,ueIarmentuni,ucI feram uiderit, finemo;*
ra cIamat:quo audito undicp omnes ad cauernam concurrunt. Eorum autc
^ox fiftulac acutas Sc Iscdentis aures fimilis eft:qua & mutatione aeris fipniV
ficant,&: fibi quid aducrfiaccidcre.Dorfum ualdepinguehabet,quum cx:s'
terarcorporispartesfintmacra2:quanquamh^cuere nec pinguitudo nec'
taro dici potcil::{ed , ut mammillarum caro in bubus , intcr cas eft mediunr
quiddam.IIlud ipfum utile eft puerperis,& his qua; ex utcro laborant: qui;s
bus etia corum prodeft pinguitudo . Vigilias practerea tollit. Glires etiV
am hyeme no folum in cauis arboribus,dc qua re fupra dixi, fcd in terrar la*
tent fpccubus.Glirem autem Ariftotelcs tAtw// nominat,cincrcus, ut Alber'
tus fcribit eft,exccpto uentre , qui albicat . Ab eo diftert beftiola paulo mi;^!'
nonquam alij Grarci hac de caufa nocix-j.lv^oij uocariJt,quod ucrtai 8c furfum^
ucrfus inflccn:at caudam: aliqui uerb crK/Vf o//,qubd cauda fua uillis ucftita dC:
conferta,quafi flabello corpus foleat iniibrare: aIiqui^aZ'crj(/Vfo//,qubd prsc
terca fimilitudine quanda gcrat,fpeciem'^ muris:ficut ctiam fciurus Fenni:*-
i:us,qui no cauda,no figura Sc liniametis totius corporis , no magriitudine,
no moribus,fed folo colore differt a noftrate fciuro: na in candido cinereus
eft,cum fciurus noftras fit aut rutilus,aut nigenattamen in ea Sarmatia! par
te,quam hodie Poloniam uocamus,inuenitur cui rutilus color miftus cines»;
reo. Vtricp autem fciuro,hoc eft tam Fennico quam noftrati,duo inferiores*
dentes funtIongi;uterc]^ cu graditurjdemiflTam caudain trahit:quu uefcitur,-

S 4 cibum

^8 S D E A N r M A N T 1 B V S

cibuin priores pcdes,quibus utmures utiturpro manibus,fumit:pofterio*
rib.etclunibusinfift:it:uefcituruer6faginisglandibus,caftaneis,nudbusa*
uelIanis,pomis,& fimilib.frudibus.Hyeme uero conis abietis,piceac,tedap,
aliarumcp arborii. Vtri^ uerno tepore pariijt,& puUos, (i quis manuin ni*
du immiferit,in aliu,nam faciut plures,transferut.Vtroriicp carne tenues co
medunt:diuites,qd guftatu fapore quoda ingrato comoueat,raro mandiit»
Vtricft quan^ in arborib.uer(antur,fe tame hyeme no condiit. At gliribus
cum hyberno tempore latent,pro cibo fomnus: atc^ per id teporis pingue*
(cunt.Quare recfie de glire fcripfit Martialis,
Tora mihi dormitur hyems,& pinguior illo
Tempore fum,quo me nil nifi fomnus alic,
Eius autem caro dulcis.Etfi uero glires uiuunt in fyluis,ut non immcrito dc
corum penuria in Fundanio , uel De admirandis Varro his uerbis coquera
tur,Glis nullus edin fylua mea:tamen ueteres gliraria habebant.Qu3e qua*
lia dcbeant cfte,idem Varro libro tertio De re ruftica tradidit . Et hodie in
quibufdam locis fylucftribus incolx fodiunt tellure,ui in eius cauernis gli*
res inhabitare,8<: quando uelint eos capere,&: in cibo uti poflint. Apud Ko
manos uero gliribus uiuarrj s in dolrjs Fuluius Hirpinus inftituit,ut Phnius
(criptum reliquit. Mus autcm Ponticus,quem hodic uocant Hermelam,
hyeme folii in cauis latct arboribus,ut fupra dixi. Eft uerd totus niuis inftar
candidus,excepta cauda digitum Ionga:eius enim dimidia pars, &: quidem
inferior,nigerrima. Huic animanti magnitudo fciuri.Perfequitur mures 8C
aues quibus uefcitur.Eius pelles in preciofarum numero habent:ut etia mu
ris quem Lafticiu uocant:is in cinereo candidus eft, nec duobus digitis craf
fior. At mus Noricus , quem Citellum appellant, in terrac cauernis habi*
tat.Ei corpus ut muftelac domefticae,longum Sc tenue:cauda admodu bre«
uis:colorpilis,ut cuniculorum quorundam pilis,cinereus,fed obfcurior. Si
cut talpa caret auribus,fed non caret foraminibus,quibus fonum ut auis re*
dpit.Dentes habet muris dcntium fimiles. Ex huius etiam pellibus , quan*
quam non funt precio(ac,ueftes folent confici. Subit etiam terr«c cauernas
mus Pannonicus, cui color fubuiridis , fpecies muftelac, magnitudo muris.
Sorex quocp menfibus hy bernis fe condit in terra , in quam cauerna ad pe«
dum fere trium altitudinem defcendit^efFofTus & in fole expofitus,ut carte*»
rac animantes,quac totam hyemem dormiunt,fenfim fe moucns euigilat : ei
dodrantalis longitudo:coIor acftate rufus, fufeo miftus,autumno cinereus:
aures,ut Plinius fcribit^pilofse : cauda? caulis infima partc fetofus : nec enim
totam habet,ut fdurus, uillis cofertam et plenam : quinetiam auriu pili funt
perexigui:hic mus fylueftris arbores,ficuti glis 8>C mus Ponticus,&: fciurus,
fcandit:femina pyrorum comedit , Sc nuces auellanas : quare apud Germa*
nos ex corilo nome inuenit. At alter mus fylueftris forice breuior eft,ete*
nim femipedalis: color dorfo SC lateribus murinus,uenter albicat: is fub fru
ticibus terram fodit ad duum pedii altitudincm : incp ultimam caucrnac, ad
pedes quatuor IongaE,parte cogerit omne genus glandiu,atc^ nucleos cera
forii Sc prunorii , aliorumcp frud:uu,fed maxime nuces auellanas , & quidc
optimas:unde etiam ipfe ab iftius generis nucibus nomen traxit:in cauerna

ferc

SVBTERR.ANEIS. 4^9

fevt media nidum pflei inftar ex foliis arboru fadt,ut aqua , fi quando ea (lil
lauerit terra,extrinfecus defluar,ipfe iic-cus intus in nido cubct.ad altcru ctis»
am cauernac latus habet foramen, pcr quod ex ea,cum aucllanx nuccs efto*
diuntur,effugere poflit, Mus aiit arancus ucluti rcliqui murcs domcftici,
non latct in terrarqui ex eo,qu6d uenenij morfu,ficut arancus,in{crat, apud
Latinos nomen duxinapud Grarcos uer6,qui /^vyocAiffi uocant , ex eo quod
magnitudinc,ut Aetius,qui breuiter eum dcfcnbit,autor cft , muri fi t arqua

Iis,coloremuftela?fimilis:hoccftinfufcofubrufus,exceptouctrc,quicxcii!
ncrco albicat , roftellu habet longiufculumrin utracp maxiila dcntcb in bifi*
dos mucrones definunt : quare animantes ab eo morfx quadrifida uulncra
accipiunt : ocelios habet minutulos &: nigros: caudam breuem,6<: in ca bre
uifiimos pilos,eius morfus in calidis regionibus pleruncp eft peftifer,in fri#
gidis non eft : fed ipfe diuulfus,aut diftedus , 8c uuincri impofitus proprio
ueneno medetur: hunc captum feles interimunt,ab eius ueneno abhorren:*
tcs non manduntrut nec murem maiore: qui,tametfi ctiam ipfc hycme no la
tet,tamen in ualle loachimica ex proximis domicilijs in cuniculos inoredi*
tur,&: in his uerfacur: alioqui hyberno etia temporc in domibus noftris fo*
letuagari:molccorporismufteIaj minimsc magnitudinem fcre aifcquicur
8)C exacquat:pilis cft fubnigris:cauda procera,nec admodu gracili,ncc pror^s
fus nuda pilis, At in terra latent aliquot muftelarii genera : na plura funt:
cft em multeia domeftica,qua Gracci^oJA^,Germani ex fono que cdit, ui*
(ela noitiinat.Ea plcruq^ eft in dorfo Sc latcrib.rucila,raro fubfulua:in auttu
re SC uetrc femper cadida:quir>jionunqu5 tota candida rcperitur, quanqua
rarius.Corpus habet tenuc^Sc irplongius dudu^cauda breue,primores den
tesbreues,no llcuti mus,longos,appetes eftfeui.Catulos nupernatos,quia
ab hominib,et nonullis alijs animatib.eis periculu metuit,iingulis dieb.ore
prehenfos alio trasfert.Perfequitur mures,depugnat cu ferpentibus , fed ut
a ueneno tuta lit,prius edit ruta. Vbera uaccaru mordet, quar ^primij in tu
morefuerint,muftelina pelleperfricata fanatur; Ha?cmuftcia,fi noftrse do^
mi uiuit, etfi habet fuas cauernas,no diu ac multij fe codit:fi ruri,hybcrno tS
pore in fpecub.Iatet. Secundii muftelarQ genus Germani tlci|3 nominat ex
Grseco uocabulo iKT/e,quo erudita illa gens appellat fylueftrem muftcia:id
lierd habitat in riparu cauernis , ubi lutra: 8c fibri more pifces captos come*
dit: SC uerfatur in fyluis,ubi prehendit aues:in domibus,ubi galiinas: quare
Plinius ea effe domeftica diceret:quaru fanguineexugit:fed ne clamare pof
fint,earii capica primo mordicus aufert. Atqp etia eariidc oua,qux furari fo*
let,ac multa in unii cogererc,exorbet. Aliquato maior eft muflela domefti*
ca,breuior,fed craflior ea fylueftri,qua:r martes uocatunpilos habct inxqua
les SC no unius coloris.Etem breues fubfului funt:logi,nigri: qui fic ex mul
tis corporis partibus eminet,ut diltind:^ nigris maculis eile uidcatur : atta^*
men circa os eft candida : cii grauiter exarfcrit,male olet.Qiiocirca noftri ui
liflimum quodqp fcortum , Sc maxime fcetidum,pellem huius ididis folent
nominare. Tertium muftelae genus etiam fylueftre,in faxorum rimis Sc
cauernis cubat,quod a Martiale martes, a Germanis martarus nominatur,
Martialis uerfus hic eft iii hbro decimo Epigram,ad Matcrnum,
'\ ■ ■ Venator

A^^ DE ANIMANTIBVS

Venator capta marte fuperbus adeft»Ei magnitudo felis , (ed paufo \onit
pior eft:crurauer6 habet breuiora,itemcp breuiorcs ungucs.Totil eius cor
pus pilis in fuluo fubnigris ueftitur , excepto gutture , quod candidum cft,
Hscc muftela,fimiliter atqp proxima,ingreditur domos 8c necat gallinas, ea
rumcp fanguinem exugit,& oua exorbet» Quartum muftelac genus item
fylueftre,in arboribusuitam uiuit,quodetiam uocabiilo martisappellatur,
Ea muftela fyluas infolenter SC raro deferit:at^ in hoc differt a proxima fu:*
periore muftela : Sc infuper quod^uttur eius lutei fit coloris , & quod reli#
qui corporis pilus magis fit obfcure fuluus. Huius duo gcnera quidam eftc
cenfcnt : uniji quod in tageis fyluis uerfatur: alterum quod in abiegnis , atcp
id fane eft afpedu pulchrius. Quintum muftelarum genus omnium pul
f herrimum Sc nobililTimum eft,quod Germani zobelam uocant: in fyluis,
ut martes de qua iam dixi,degit , ea paulo minor, tota tamen obfcure fulua,
prscter guttur,quod habet cinereum » Muftelx horum triij generum boniV
tatc carteris omnib. eo magis pracftat, quo plures pili candidi cu fuluis per^
mifti fuerint. Zobelinas aute pelles preci) maioris funt ^ panni auro texti*
Etcnim coperi optimas quadraginta numero,tot em uno fafciculo colliga*
ri & una uendi foIet,pIus quam milibus nummum aureorii ucnifle . Omnc
aut muffcelarum genus ira incitatum graue quiddam oIet,fed maxime id qd
Germani iltijj appeIlant:omnis prafterea muftela: ftcrcus aliquantum redor
let mufcii» Noerza aut,quae item in fyluisiier{atur,magnitudine eft mar*
tis : pilos uero habct aiquales, &: breues,atcp colore fere fimiles lutrac pilis J|
fed nocrzx pelles longe lutrar pellibus antecellunt: atc^ ha: etiam pracftant
fi pili candidi cum reliquis fueriiit mifti. Reperitur hoc animal etia in uaftis
Sc denfis fyluis quar funt inter Sueuum 8)C Viftulam. Etfi ucro muftelae
omnes nec hybernis latent menfibus,necp fubeut terram,tamen earum for*
mas exprefti fingulas,quod id,ut arbitror,rerum naturalium ftudiofis utilc '
fitfiiturum. At uiuerra qua: cuniculos ex fpecubus exturbat,paulo maior
eft muftela domeftica.Color ei pleruicp in albo buxeus . Audax hoc animal
Sc truculentu,ac omni fere animantiii generi infenfum atcp inimicum natu*>
ra fanguine earij quas momorderit ebibit,carne no fcrmc comedit.IfHus fer
me ferocitatiseft etia agri uaftator&^ Cereris hoftis hamefter , qucqwidam
Cricctij nominant : incolac Paleftinac quonda Grarce «f KT0/ut7/y uocarunt:et
quide iccirco qd generis 8C murini fit,& urfini,cu cre<flus pofterioribus pcs
dibus infiftit ob uentris nigrore efle uideatuncxiftit iracudus 5c mordax a*
deo ut Ci eu eques incaute perfcquatur,foIeat profilire, 8>C os equi appetere :
&fi prehedcrit, mordicus tenere.In terrae cauernis habitat, no aliter atcp cu
niculus,fed anguftis:&r idcirco pellis,qua parte utrinc^ coxam tegit : a pilis
eft nuda.Maior paulo ^ domeftica muftela exifti t:pcdes habet admodum
breues.Pilis in dorlb color eft fere Ieporis:in uentre niger,in lateribus ruti*
lus.Sed utrunq? latus macuHs albis,tribus numero diftinguitur . Suprema
capitis pars,ut etia ceruix,eunde,que dorfum, habet colore, tempora rutilat
fimt,guttur cft cadidii:cauda:,quac ad tres digitos trafuerfosloga eft, fimili
ter leporis coIor.Pili aut (ic inhaErent cuti , ut ex ea difficulter euelli pollint/
Accutis quidefaciliusa carneauellitur,^ pili ex cuteradicitus extrahatur/

Atcp

svbterrAneis. 4^t

At<p ob hanc caufam & uarictatc pcllcs cfus funt prcciora\ Multa frumeti
grana in fpecu cogcrit,ct mrincp dcntib.malas cm amplas habct atqj laxas,
mandit . Qiiarc noftri hominc uoracc huius animantis nominc appcllant,
tanquam fciurus priorib.pcdibus tu aurcs 8c os dcmulcet , tum cibu fumit:
iiKjj eos cre(flus,poftcriorib. &C clunibus mfiftens cdit.Ager Torinoia: cois
rum animalium plenus ob copiam Sc bonitatcm frumeti, nccp Mifenx cois
rcim cxpcrs cft:nam in tracT:u Pegano 8c Lipfiano rcperiufur. Criccto mi
nor eft uormela,S(: magis uaria.btenim prxter ucntrcm,qui itc nigcr cft,to
tnm corpus aIbis,fubIuteis,rutilis,obfcurcfuIuis maculis dccoratur.Cauda
etiam,qua* longa fcfquipalmum,habct pilos cinercos cum candidis permii:
ftos,fed cxtrcma parte nigros. Hacftenus dixi dc murium 8c muftclarum
at cognatorum animaliu gcneribus, quoru maxima pars fucccdit cauernas
fHbterrancasmunc de hiftrice dicam,qui iteni in fpccus fcccdit , fed scftiuis,
utAlbertusfcribit,menfibus:idq;facitcontramorcmca;tcrarumanimanti
iim.Eum Gr^cci quidam ocHOU/Soy^oifoy uocant, quod 8c fimilitudinemgcrat
rpecicmcpporci bimeftris,5<: fpinis erinacciinfiarhirfutus fit: attamecaput
habctleporino fimihus:aurcs humanis , pcdcs urfinis.luba ei eft fuperiore
parte ere(fla & priore cana,tubcrcula cutis,qux ex u traq? oris parte funt,feis
" las longas 8c nigras continent cx eis natas: quin rcliquac etiam feta: funt ni:*

V grac.Prima- (pinar a mcdio oriutur dorfo 8c a Iatcribus,fed longiftima? a la^s
teribus,fed longiftima; a fuperiore eoru parte. Qua! Cinouldc partim niorsc,
partim candida: funnlonga; duos,uel tres,uel quaiuor paImos,quas, fi qua
do libitum fuerit,ut pauo caudam erigit , ingreflurus in caueam dcmittit: iv
ritatus iracundia cum cutcm intcndit^mifliles in ora urgcntium canum infi=s
git,aut tato impctu iaculatur ut in ligno figat. Dentes, ut Icpus, quatuor ha

' bet longos,duos fuperiore parte,&: duos infcriorc . Nocftu uigilat,in.tcrdiu
idormit.Vefciturpanecominuto,pomis,pyri3,rapis, paftinacis,bibitaqua,
fed cupide uinuin dilutum.Hoc animal gignit India &: Africa, unde ad nos
nupcr allatum eft-. Vrfi prasterea fe hyemis tempore in fpecuu latebras,
quas locus ipfis fuppedita{,conijciunt:qu6d Ci nullas fuppeditet , eas priori
bus pedibus pro manibus ufi, faciunt ex ramis 8c fruticibus conoeftis &:ita
tonftru Ais ut non rccipiant imbres,in quac latibula fupini irrepunt. Tfmet
enim dc fuis ucftigrjs,qu6d in folo imprcfla eos ucnatoribus prodant.Ma^
tes autcm quadraginta dies, fcemina: quatuor mcnfcs fc occultant latebris:
quotcmporcGandidaminfornlcmqjcarnem&pariuntT&lambentcsferr^

• iim in propriam formant figuram :quod non ignorauit Ouidius qui canit:
Ncc catulus partu,quem reddidit urfa recenti,
Sed malc uiua caro cft: lambcndo matcr in artus
Fingit,&: in formam,quantam capit^ipfa reducit.

. Abditi primij iacent &:ar(flius dormiunt addies quatuordccim , multucB

- tam graui fomno fiunt pingues:deindcrcfident, &:priorcs pcdes fuoentes
.uitam ducunt.Ex latibulis ucro rurfus prodcunt ucre:mares ualde pin«:
gues,fccmina: non item,quod pepcrerint eo tempore,aluum aftriclam fol:*
uunt aro herba dcuorata.Etfi ucro urfi funt auidiffimi ca-dis, tamcn urfa: iii
homines Ct proftraucrint fe , &: os ad terram uerterint , ac aerem fpiritu non

duxcrint.

DE ANIMANTIBVS

49t

duxerint,nullamadhibentfxuitiam:red€Ostantumodo odorantcs,tanqua
mortuos,quosodifreexiftimantur,reIinquunt:urfiautemhominibus no*
ftris noti funtrmultos enim regiones frigidac gignunt,8<: quidem fufcos aul
nigros:quorii duo funt gencra, magni dC parui:hi facilius arbores fcandut,
Sc in tantam magnitudinem,in quantam illi,nunquam crefcunt»Vtric]^ co;?
medunt carnes,mcl,fru(flus arborii,herbas. Myfia uerd albos urfos gigiiit,
qui pifccs,ut lutra Sc fiber,capiunt. Latet etia in terra hybernis menfibus
laccrta:quanquam fucrunt qui negarenteam fcmcftrem uitam cxcedere:re*
liquis aut anni temporib.pleruncp in rubetis & fpinctis folct uerfari:ei qua#
drupcdi lingua bifida Sc piloia : pcdcs humiIcs:ucrno tcpore uiridis color:
acftiuo nonnihil pallidus» Latet laccrta Chalcidica, cx acrci coloris lineis,
quibus tergum eius diftinguitur,nominata.Eadem feps uocatur, quod uul
nus,fi qucm momordcrit,putrcfcat,& fanic male olentc folcat manare: ala*
certa uiridi no corporis figura diffcrt,fed colore tantum . Latet lacerta aqua
tilis,cuius uita cftin aqua &in terra,fed crebrius in aqua . Gigniturin lacu*
nis opacis,qua? in pingui folo funt^&T in quibufda mceniu foffis , Parua cft»
Sc hanc prscterea habet ab ali^s lacertis in colore dillimilitudine, q? ipla uel
cincrea fit,ucl in cincrco fufca.Teftudinis aut lalamandrae inftar tardius in*
greditur.Irritata fi exarfcrit,clata,et quoda modo inflata,rc(flis pedibus infit
lTit,& tcrribilis oris hiatu acritcr oculis intuctur eij a quo fucrit lacefl[ita:ma
nai(^ fcnfim lacfleo dc uirofo fudore uftp dum tota fiat candida. Impofita (a
li cauda mouet ac effugere conatunnam cum quia ualde mordet , no poteft
ferrc,ftatimq? moritur : cum alioqui uerbcrata diu iiiuat, Latet chama:lej»
on,in India & Atrica natus : cuius,ut Ariftotelcs fcribit,corpus in laccrtjc fi
gura eft formatii . Eius ucrd, ut pifciij,& latera dcorfum ducfla &: dirccfla cu
uen tre iungiitur,8i: {jjina latcribus imminet. Facies fimillima fimiac, qua Cc
bii uocant . Cauda pra-iong- a, quas in tenue dcfinit, 8c lori modo pcrmultis
implicatur orbibus. Qiium iiacrit,altius quam laccrta abfcedit a tcrra.Cru
ra non aliter ac lacerta inflccftit.finguli eius pedes diuifi funt in binas partes:
quac talem intcr fe habcnt fitum,qualcm pollex ad reliquam manus partem
ei oppofitam. Quin ctiam ha* ipfae partcs fingulac paululij in digitos quoD
dam diuifa: funt:priorum quidcm pcdii interiorcs tripartito, cxtcriores bi*
partito: pofteriorum uerc) interiorcs bipartito,cxteriores tripartito.Digiti
praeterca unguiculos habcnt fimiles unguibus animantium,quibus funt a«
dunci.Totum corpus crocodili inftar aiperum. Oculi in receffu cauo pofiti
pr3Jgrandes,rotundi,obdu(fli cutc fimili rcliqui corporis cuti: in quorii mc
dio cxigua reli(fi:a cft rcgio,qua uidet : eam nunquam cute operit , Oculum
uerfat in orbcm , & afpe(flum quoquo uerfus refcrt , atcp ita quod uult,ccr<
nit.Mutat colorcminflatus:cum alias niger a crocodilicolorenonniul*
tum dilferat: Sc ut lacerta,pallidus fit,nigris tamcn,ui pardus,maculis eft ua
rius . Fit autem mutatio coloris totius corporis , Nam 8C oculorum 8>C cau*
dae color non aliter ac rcliqui corporis mutatur : motus eius , ut teftudinis,
admodum tardus cft.Pallefcit cum moritur,& uita defijncflo idem color in
fidet.GuIam 5c afi^eram arteriam codem fitu continet quo laccrta. Carncm
nufquam habet nifi in capitc 8c maxillis, ca;tera mcmbra carent ca , Exiguac

ucrci

SVBTERRANEIS. '^z^

uero caruculvc funt maxillis Sc cauJx,quapartc corpori eftaanata. Sanqu»
nem tantumodo habctin cordc,in oculis,in loco cordis fupcriorc, 8l in ucp
nis hinc dudisratcp in his quidcm pcrpaucum . Ccrcbrum paululum fupra
oculos pofitum , SC cinn cis contincns cft. Cutc autcm oculorum cxtcriorc
dctrat^acoplccliturquiddamquoduclut annulus anicus icnuis pcllucet.
JVlcmbranx multx ac robuftx 8c qux multo prxftat his qux cxtcris funr,
diftnbuuntur in totu eius corpus.Totus dilTcdus diu fpirat^quod cxiauus

admodij motus adhuc in ipfius infit cordc. Cum omncs corporis partcs co
trahic,tu ucl maxime coftas.Liene qui cofpici poftit,nufqua continet. Aura
uerd pcrhibctur alirunde Ouidius non modo dulcis^fed eiia doclus pocta;
Id quoq^ qiiod uentis animal nutritur Sc aura,
Pro dnus aftimilat, tetigit quofcunc^ colorcs.
Stclho ctiam Iatct,figura fimilis cft lacertx , natura chamscleonti : nam rorc
Unm uiuit,5v: prxtcrea araneis Sc mellc.Eum Nicander aa-KaAa-oo/:; , Arifto*
celcs ko-ntxXixScuTiuJ nominat.Etenim illius tcrgij guttis ftcllarij inftarlucen*
tibus picftiii:cx qua re etiam apud Latinos nomc inuenit: atq? hoc difFcrt a la
ccniiAdcm^txXioaTHs a Grxcis uocatur. Vt anguis exuit uere mcmbrana hy
bernam tanquam fcncdutcm : camcp nifi prxripiatur,dcuorat.Quem mo^
mordcrit ftcllio,ftupor opprimit.In Grxcia cft ucncnatus Sc peftifer,in Si*
cilia innoccns . Aducrfatur fcorpionibus:uitam aoit in fcpulchris, fn car.icrs
ris,in locis oftiorum & feneftrarum:inclufus in uitro uitam fine ullo cibo iii
pra fcmcftrc (pacium duccrepoteft:eius oculi tantamodo intumclcunt, nia
\i pnrterea nihil tum patitur. . - . ,

Latct prxterea hybcrnis menfibus {alamandra . Etenim hoc anno in Fea
bruario Sncbcrgi maxima uis falamandraru ex uicinis locis collccfta, ao^lo
meratacp in ultima cuniculi cuiufdam, quondam in Molcberoum montem
ad:i,tuncuerdinftaurati,partefuitreperta.Etproximoannoin Nouembri
ialamandra uiua cx fonte finitimx fylux per fiftulas in hoc oppidil influxir.
Pluuix aCzt Sc fubfcqucns fercnitas falamandras excitant ex uenis , uenulis
comiftiirisqj faxorij: hanc quadrupedem,cui item lacertx fioura,Germani
quia proptcr crura breuia tarde graditur,Grxco nomine/.^oAj/w^ appellant.
Capuc ci magnum,uentcr lutei coloris,ut etia ima cauda: pars : reliquij ccr;*
pus totum ahcrnis maculis nigris Sc luteis quafi ftcllatum diftinouitur.Pro

ptcr f ious igncm,non aliter ac gIacies,extinguit:quo modo ctia oua ferpeii
tium in ignc casnini conicda,flamam folet cxtinguerc : attame tam ioia oua

quamfilamandracoburuntur.Salamandraaut!rritatafam'ecuomitla(ftear
huic animali ncc mafculinum nec fccmininij genus falfo putant eiTe. Teftu
do etiam terrcftris tota hyemem in terra latet , atcp graui fomno prefla temi>
pus finc ullo cibo traducit. Scarabei deniq^ i^utfhj&fgryni, quipotiflimii
noiftu ftridcn L,aridam fodiijt terram,ut in eius cauernis cubent scftate: j>ryl
li domcftici etiam hyeme.Nam fcarabei ante autumnLi,imd prius intereunt
qua tota xftas cfiluxerit:grylli agreftes ante hyemem, ut etiam aranei niari
qui fimiliter habitant in terrx rimis» At fcolopendra in truncis arborum
auE in lignis fupra tcrram locatis,autin palis terrxinfixis,unde nomen inuc
hit,cum putrefcunt,8«: gignitur Sc uiuit;quibusamous aut comotis egreditf

T iuti

55© DE ANIMANTIBVS

tunalias plerunq^ folet latere » Peniiis carct,fed plurimos habet pedesrquos:
circa cam ex Latinis alr) multipeda , alrj centipcdam, ali^ millipeda uocarilt:
1? quando repit, partem corporis media tanquam arcum intendit : fi bacillo
aliaue rc tangitur,fe contrahit»CoIor ei ecneus,corpus tenue,nec ualde latii,
lonpa ucro trcs digitos,aut fummu quatuor, lam in uoIucrib,qu3c fe con
dunt,hirundines riparia? funt. Etem plures numero inter fe nexae hybernis
meniibr.s latet in ripis fluminij, lacuii , paludum , 8c in litoribus ac fcopulis
maris:unde accidit , ut pifcatorcs interdii ita inter fe iuncflas ex aquis extrs;*
hant.Did:ac autem funtripariac,qudd foleantripas excauare,&:in eis nidos
coftruere ac Iatere:has Grajci & uTsod^ccs uocant,no qd fine pedibus fint,fed
eoru careant ufu:&;: Kv4^'Ays,qudd oua pariat et excubent in ciftellis longis,
ex luto fi<flis : quibus aditus fit anguftus , ut omni anni tempore belluas 8c
homines uitare,hyeme a frigoribus tutac e(fe poflint, Hoc differiJt ab hirun
dinib.tam apreftibus ^ domcfticis,qudd tibias habeat hirfutas.Hjc,inquit
PIinius,funt quac toto mari cernijtur,nec unqua tam longo naues,tamc^ c5
tin ao curfu recediit a terra,ut non circumuoliient eas apodes. Cartera gene
ra refidunt &: infiftunt,his quies,,nifi in nido nulia:aut pendent,aut iacent,

Hycme etia in cauernis montium, ciii non in his folis , latent uefpertiliojr
ncs,bubonc3,uluia:,no<fluac, hirundines,fturni,palumbes, turtures, meni;s
Ix',turdi,alauda:,upupa.':de qua rc fupra di-xi.

lam ex aquatiiiii quac latent gcnere,qu£cdam hyeme,qua:dam scftate co*
dunt fe,uel in cceno,ucI in arena:& ita quide fe in rjs condut,ut reliquii cor«
ijus totiJ tegatur,os fit liberii. Hybernis nienfibus hi pifces condunt fe, pri*
madia?,hippurus,coracinus,murena,orphus,conger,turdus,meruIa,perca,
thynnus,raia,& omne ^enus cartilagineij,cochIese, ^ftiuis uerd menfibus
condit fe glaucus, afcHus, aurata. Tricenis diebus circa canis ortii purpura,
buccinii,ped:e,delphinus Jam in numero animantiu, quaru uita cftin ter*
ra pariter & in humore latet hyeme lacerta aquatilis,de qua fupra dixi. Cro
codilus qc|? fpccij eiufde hycmis uitanda: caufa fuccedit, Bc in eo quatuor la
tet nicnfcs.Frigus aded moleftc patitur,ut ctiam,cum no foleat Iatere,interi;
diu in tcrra uerfetur , in aqua no^flu.Viuus in Europam raro nunc affertur:
jfed mortuum fxpe pharmacopola: in officinis fuis de trabe fufpendunt.Pli
nius eius figuram & natura diligenter eft perfecutus : quadrupes malij , ina
quit,6c!: terra pariter ac fluminc infeftum . Vnii hoc animal terreftre linguae
ufu caret : unum fupcriore mobili maxilla imprimit morfum , alias terribile
pccfiinatim ftipante fe dentiij ferie.Magnitudine exccdit plerunqp duodeui
ginti cubita . Parit oua quanta anferes,eac]p extra eum locii femper incubat
pr^cdiuinatione quada , ad quem fummo aucflu eo anno cgrefTurus eft Ni^
lus.Nccaliud animal ex minori origine in mafore crefcit magnitudinem.Et
unguibus hic armatus cft,& contra omnes i(flus cute inuida . Hiic faturum
cibo pifcium Sc femper efculento ore in litore fomno datu , parua auis,quae
trochilos ibi uocatur , rex auium in Italia,inuitat ad hiandum pabuli fui gra
tia,os primo eius adfultim repurgans,mox dentes,8(: intus fauces quo(^,ad
hanc fcabcndi dulcedinem quam maxime hiantes: in qua uoluptate fbmno
prefTum confpicatus ichneumon,per eafdcm fauces,ut telu ahquod,immi(^
. fus erodit

SVBTERRANEIS. 53I

fus erodit aluu. In eo maior crat pcftis , quain ut uno cfTct cius hoftc natura

cotcnta Jtacp &: delphini immcantcs Nilo, quorum dorfo, tanqua ad hunc

ufum^cultellata incllpinna,abigentes eos praLrda,ac uclut in fuo tantum am

ncregnantes,aIioquin imparcs uiribus ip(i,aftu intcrimuiu: in ucntrc moU

!is eft, tenuiscp cutis crocodiIo,idco fe ut territi immcrgunt dclplnni, fubc*

untescp aluum illa fecant fpina.Quin Sc gens hominum d\ huic bellux ad*

uerfa in ipfo Nilo,Tentyriix ab infula in qua habitat appcllata.Mcfura co*

rum parua,fed pracfentia animi in hoc tantii ufu mira.Tcrribilis hax contra

fiigaces bellua cft,fugax contra infcquentes : fcd aducrfum irc foli hi audct:

quinetia flumini innatant,dorfoc^ cquitantiii modo impofiti,hiantibus rc*

fupino capite ad morfum ,addita in os claua, dextra ac lacua tenentcs cxtrci*

maciusutrinc5^,utfrcnisinterraaguntcaptiuos. Acuoce etia fola territos

coguntcuomerereccntia corpora ad fcpulturam : itacp ei uni infulx croco^s

dili non adnatant,olfa(fi:u'(^ cius gcncris hominum,ut Pfyllorii fcrpctes,fu*

gantunhcbctes oculos hoc animal dicitur habere in aqua,extra acerrimi ui:s

fus.Quida hoc unu quadiu uiuat,crefccrc arbitratur : uiuit aut loao tepore,

Latent etia hybernis mcnfibus in terra ranac omnes,cxccptis tcmporari)s

iftis minimis,qux pallent in ca?ii6,& rcptant in urjs & litoribiis . Ha; enim,

quianon cx fcmine,quod cffundunt mas &foemina,cumcomplexuuetf

ncreo iungiitur, fed cx pulucre scftiuis imbribus madcfacHio oriri uidentur,

diu in uita efle non pofllint . Itacjj conditur uiridis illa parua , qua Gracrci S^

uccXccfUTiw uocant,qu6d in arundinetis agere confueucrif: quanqua etia ar^

bores fcandit,atc^ in hcrbis uiuiv.Sc ^s^xvtcc^ quod fonO fui gcneris pluuis*

as flituras prasnunciet.Ncc cnim, ut Plinius a nobis diflentiat,eft muta Sc fi

ne uoce. Verno tempore fscpenumero uidetur ex terra eminere media, me^*

dia adhuc in ea latere.Condiitur uiridcs ranac, qua; ucrfantur in fluuiis atc^

pifcinis,& ha; quidem uocalcs &C cdules funt. Conduntur fubliuidac 8c fub

cinerca?,qua: item in fluuijs, lacubus, paludibus, lacunis uiuunt:ha* partini

uocales SC edules funr,partim muta: Sc non cduntur : quas hybcrnis menfi;*

bus in terra latcrc argumento eft,qu6d uerno tempore non tantum earii fce

tus confpiciantur in lacums,fcd ipCx uctcrcs etiam ranac.Quare uerum non

cft quod fcribit Plinius : mirumqj femcftri uita rcfoluuntur in limum nullo

ccrnente,6(r rurfus uernis aquis rcnafcuntur,qua: fuere natac: perinde occul

ta ratione,cum omnibus annis id eueniat : fcetus aiit earum fun t primo car^

nes parux,rotund2c,nigrac,dein oculis tantum Sc cauda infignes: quas Ni:«

cander,quia caudam moucnt,f40^svQc<^cics,Ar3itus quia TOtund?c,yi!Qcvifs^a\i}

Grscci l^iCicT^oc^^icficcs^quaCi dicas,ranuncuIos,nominant:quorum poftea figii

rantur pedes,priores ex pe<ftorc,in pofteriores finditur cauda. Cpnduntur

prscterea ranac pallidx in hortis agcntcs,quac no comcdutur,&r muta: funr,

Coditur dcnicp rana rubcta,qua2 ex rubis , fub uepribus enim ucrfari folet,

nomen inuenit:eam Poeta bufonem,Gracci c^i^vvoy uocar.Duo eius gcncra,

altera terrena,quac in domibus Sc uepribus agit: altcra paluftris,qux fui ge

neris uocerri edit . Vtraq^ uenenata cft , utraqj,fi bacillo farpius ucrbcrctur,

inflato corpore uirus prim6 e clunibus cxprimit Iongius,dcindc fudat:cui#

«s fudoris ladei guttec admodum grauis & putidi funt odoris : ac cum occi

-- T X ditur

/^^^ D E A N I M A N T r B V S

diturfcre opfirocciditur autem difficulter » Rana rubeta mulieres uenefica?
quonda ad ueneficia funt ufar. Mus quocp aquatilis hyemc latet in ripis
fluminij bC riuorum quos incolit.Ei magnitudo fere muris fylueftris: morj»
detfarpe manus pifcatoru, ciim ex foraminib.riparu,cancros fluuiatiks exiJ
trahunt. Vorat pifciculos paruos,quaIes funt gobiones fluuiatiles,&r albur
nimorat fcctus hicrj,falaris,barbi, aliorum fp:quocirca ubi magna uis id gc^
nus muriii nafcitur,riuis uaftitatem folet inferrc. Cancer etia fluuiatilis fuc^
cedit ripas,& in eis hyeme latet,acftate pleruq^ uerfatur. At fcorpius, quem
Germania tantumodo importatii nouit,in terra non Iatet:quan^ in parieti
bus,8t fub lapidibus. lam denicp in ferpentium genere,qui maxima ex par
te terreni funt,uipera,quam Gracci ly^tcflvluu uocant,hyeme fubit {axa.Ealon
ga cft circiter cubitum,8(r maculis in cinereo fufcis plena.Primc) intra fc oua
parit:dein his exclufis uiuas animantes : nec tamen ipfa catulos fingulos, ut
Nicander Sc Plinius fcribunt,diebus fingulis parit uiginti numero: nec cap*
tera? tarditatis impatientes perriipunt latera occifa parente : fed ut nobis ler
pcntiu fpeculatores affirmant,uno eodemq? die catulos pleruncjj undecim, .
plures interdu parit: & quidem eis fuperftes uiuit. Nec ucro ctia cum uipe*
ra! comifccntcorpora fibi circiiuolutcr fccmina maris caput infcrtii in os, ut
idem Plinius fcribit, abrodit uoluptatis dulcedine : non aiit mas modo,ue;s
rum etiam fccmina natura breue & quafi mutilam habet caudam,no ut ple:*
rscq^ aliac ferpentes Iongam:fcd differut inter fe:etenim fccminac caput eft la
tum,maris acutii.Cum hic mordct ac uirus cuomit , apparct ueftigia duorii
dentium acutorum:cum illa,plurium: uipera non lac modo ficuti ferpentes
ca^tcri,appetit,fed etiam uinii:unde eam Galenus in lagenam uino rcfertam
irrepfiflc fcribit,&: uinij,in quo demortua fuit,potum elephantiafe laboran
tiremedium fuiflc:contra ad uiperx morfum multa {aciunt,fcdmaxime
taxi arboris fuccum facere Claudium Cxfarem edivflo propofito Roma^
nos admonuiiTc Suetonius (criptum reliquit. Minori aiit uipera: dipias
cft afflmilis:qua: cum alba (it, eius caudam duac nigrac diftinguunt linea? : a
fe icflum inexplebili fiti enecat,ex quo nomen hoc duxit : quin ipfa multum
fitit: quocirca immoderato potu onuftac umbilicus rumpitur,ct grauius 0«
nus eifundit:hanc ali] caufonem,aIrj prefterem uocant:fed prefter, ut corpo.
ris forma non multum a dipiade difFerat,effcd:u differt: nam icftii extemplo
fideratione quadam reddit immobilem ac mente alienum: mox pilis dcfiu^
cntibus cum pruritu ac uentris folutione abfumit, Condit etiam fe in ter:*
ra,ficuti cacteras ferpentes fere omnes,uel in faxorum rimis caccula: cx cxci-f
tate apud Germanos quocp nominata:qua eade de caufa Nicander Tt/^Acui:
7ra;,alrj rvcpXlvop nominant:etem caret oculis.Color ei in luteo uiridis,&f ual
de fplendens:nun^ pede eft longior , nunquam digito craflior , ea ficut 8c
uipera,ut Columella fcriptum rcliquit , facpe cura in pafcua bos improuidje
fupercubuit,IaceflRta onere morfum imprimit. Qiiin amphisbarjia hcbej»
tes habet ocuIos:item parua eft Sc tarda,fed biceps : quare alterutro capite,
cum ei libitum fucrit,progredi uel regredi poteft:unde ci nomcn impofitij:
dcnfx cuti color infidet tcrr2c,uariis notis diftincflar, Huic non diflimilis
cft figura fcytale,fed pinguionci craflitudo quas manwbrio ligonis,longit.u

do qiiae

S V B T E R R A N E I S. 4$>7

dtn qux lumbrico : hxc cum ucrno tcmporc cxuuias pofucrit, fcrniculo, ut
c^terac fcrpentcs non ucfcitur: cx baculo nomcn inucnit, Tum hybcrnis
mcnfibus in caua tcrrx uel loca faxofa ingrcditur natrix a natando appcllajs
ta:qua de caufaa Grxcis ex aqua va^©^ nominatun&^ffcrvc^^^ , quod 5C
iii terra Sc in aqua uerfetur.Ncc afTcntior Lucano qui cherfydrum a natrice
diftinguit.Eft aut infefta Sc inimica ranis:forma no diffcrt ab afpide,fcd co*
lorc,qui ci pleruncp in cincrco candidus.Ex natricu generc uidetur efre Ca
labricus fcrpcns,etiamfi maculofus fit.Eum his ucrfibus defcribit Virgil,

Eft etiam ille malus Calabris in faltibus an^uiSj

Squammea conuolucns fijblato pciflorc tcrga,

Atqi notis longam maculofus grandibus aluum,

Qiii dum amnes ulli rumpuntur fontibus,&: dum

Vere madcnt udo terrx,ac pluuialibus auftris

Stagna coIit,ripiscp habitans hic pifcibus atram

Improbus ingluuiem,ranis'cp loquacibus explet.

Poftquam exhaurta palus,terrae'cp ardore dchifcunt^

Exilit in ficcum,&r flammantia lumina torqucns

Sseuit agris,afper'cp Citi atc^ extcrritus aeftu.
Ex natricum prxterea aenere funt boac^in tantam, Plinio autore,amplitudt
item exeijtes,ut, diuo Claudio principc, occifa; in Vaticano folidus in aluo
fpcdatus fit infans. Aliitur primo bubuli ladis fucco, unde nomen traxere:'
funt em nihil ahud qua domefticac atc^ uernaculac natrices. Alpis aijt cftr
longitudine iiii. pedij,craftitudine haftae.Color eis no unus:nam aliis fqua
lidus,aliis uiridis 8c uarius^alrjs cinereus,aliis igneus : maxime i£thiopicis»
Qculi hcbctes in temporibus,&: iuxta fupercilia caruncular inftar caHi cmia
nent:quocirca quafi fomniculofa ni(flarc non ceftat,fed animantium ftrepi*
m facile excitatur . Gi,onit ea iEgyptus , i^thiopia , &: cxtersc reoiones Aa
frka:.Cpniugx,ut6r Plinrj uerbis,ferme uagantur,nec nifi cum compareuf

ta eft:itaqi alterutra intercmpta,incredibilis alteri ultionis cura:perfequitur'
intcrfcclorcm^unumqj euni iii quantolibet populi agmine noticia quadam

infc{l:at:perrumpitomncsdifficultatcs,permeatfpacia,necnifiamnibusar#
cetur,aut prxceleri fuga.Huic ichneumon , qui fimilis eft muftelx,maxime
inimicus cft:itacp non tantum eius oua perdit,fed ipfum etiafn interficit: ete
trim mergit fe limo fa^pius , ficcat'qp fole:mox ubi pluribus eodem modo fe
cori]s loricauit,in dimicatione perginin J-a cauda attollcns Kflus irritos auer
fus excipit,doncc obliquo capite fpecuhtus inuadat in fauccs : afpides aute
Galenus in tria diftribuit genera,in chelidonias , cherfcas, ptyadas , a fputo
tognominatas:quas Cleopatra fibiadmouit.Afpis uerd fi-igoris impatiens
hyemc inclufus atqj abditus latet in arenis : ut in cauis fagis aut qucrcubus
dryinos:ex qua re nomen inuenit:eam alp, ut Nicander Sribit, hydrori, ali)
chelydron nominant:eft enim natrici,quod ad caput attinet,fimilis, fed ter;*
gijhabetcinerei coloris, craflHtudo&iongitudo eieftmcdiocris anouillx,
grauitcr olct:ranarum foetus,cauda infigncs perfequitur: &: eam coiTtra mu
fcamagna. Atceraftesex cornibusnomen traxit,quxmodo cochlesc
inftar ocmina , modo quadrigeminageftat in capite : &: quidefn corporear

T j quorum

^pg DE ANIMANTIBVS

qiioru niotu/cribit Plinius , reliquo corpore occultato folkitat ad fe aues:
alioqui in uipcrar figuram cft formatus,Color ei fqualidus: in frigidis tame
reoionibus reperitur natrici fimilis figura & colore : quanquam raro in his
repcriri foleat.In Africa in arenis 8c orbitis uerfatur: alibi pkruncp in faxoi:
rum rimis,in quibus latet hyberno tempore. Ariftoteles colubros etia The
banos tradit efTe cornutos. Hscmorrhoos quoqp in faxorum rimis agit:
ea cx proflucnte fanguine nomen inuenit : nam ciim aliqucm momorderit,
prima nocfle fanguis erumpit cx auribus, ex naribus,ex ore una cum fputo,
cx ucfica cum ]otio,ex uulncribus cum (anie:gingiua' praeterea 8c caro quac
cftfub unguibus, ftillantfanguine, Ci quem hacmorrhoisfoeminamomor*
deritreft autcm longa pedcm,non multum crafla : cteiiim paulatim in tenu<
em caudam definit : cplore alias cinereo, alias candentc . Ex fronte eminent
duo cornicuIa,itcm cbrporca:obIique ac tardius ferpit,&r perinde ftrepit ac
(i arundincs tranfcat. Huic figurd fimilis cft fepcdon,fed corniculis caret,&
cotrarie fcrpit:coIor ei ruber : a putrcdine,quas mox fequitureius morfum,
nominatur. Porphyrus uero , ut ^lianus tradit, palmi eft magnitudinCj
capitc candidifTimo^reliqua purpureus,morfu innocuus,quippe qui denti*
bus carcat ♦ hiucnitur in India^ locis uadofis : captam cauda fufpendunt, ui*
iientisq? ex ore defluentem liquorem legunt in uafculis acreis: alterum iterri
ex iam dcfuncflo liquorcm nigrum fimiiitcr in altero uafe excipiunt : 8c hic
quidem in efculentis feu pocuIentis,cum grano fefami datus tabe lcnta uni^
us,ucl etiam duorum annorum fpacio paulatim enccat : ille more cicuta; fta
tim abilimit, Acontias autem , quem Latini iaculum appellant , cx arbo#
rum ramis fe iaculi inftar uibrat in animal quod pra:tcricrit:ex qua re nome
rcpcrit:nec ucro folum defupcr fe uibrat in animal, fcd himii pofitus , fi fuess
rit IacefTitus,iacuIi modo corpus intorquens eminus petit aducrfarium.

Cenchris ucrd,quam Nicander cenchrincn uocat,ex co qudd crcbris ma
culis milij fcmini colore fimilibusjfit interftincfla,nomc inuenitjdc qua Lu#
canus:

Qiiam femper re^n^o lapfurus limite ccilchris
^Pluribus iile notis uariatam tingituraluum,

Qiiam paruis tincftus maculis Thebanus ophites

Concolor cxuftis atc^ indifcretus arenis.
Atbafilifcus cx eo nominatur, qudditaucneno cajtcris ferpetibus prscftct,
ut rcx purpura 8c infignibus rcgrjS i^s,in quos dominatur,antcccIIit.Caput
ei acutum,& color flauus.Cyrenaica,inquit Plinius,hijc gencrat prouincia,
duodecim non amplius digitorum magnitudine,candida in capite macula,
ut quodam diadematc infignem:fibiio omncs fugatferpetcs: necflcxu mul
tipiici , ut reliqux , corpus impellit,fed cclfus Sc cre(5lus in mcdio inccdcns,
necat fruticcs : non contacftos modo,uerum &: affllatos: cxurit herbastrum^
pit faxa:talis uis malo eft , Crcditum quondam cx equo occifo hafta, & per
eam fubeuntc ui,non cquitcm modo,fed cquum quoc^ abfumptum . Huic
taii monftro , fa?pe ctcnim cnccflum concupiuere regcs uidcrc,muftclarij ui
rus cxitio cft : adeo natura; nihil placuit cfTc fine pari . Inrjciunt eas caucrnis
facilc cognitis fola tabe : necan t illa; fuo odorc,moriunturc[?, 8l na turx pu^^

onam

S V B T E R R A N E I S. . 4?^

qnam cOnficiunt.Barilifcum ex uolucrum,quas iEgyptr) uocant ihcs , ouis i
oioni thcologus CafTianus aftirmatruulgus cx ouo,qd gallus pcpcrit, moii
liroreafircritnafcirqualisfuiirc pcrhibcturisqui Zuiccxaliquot homincs ,
nccauit fuo ucncno , qua de caufa dominus cclhr , in qua crat , forcs claufit,
muroqj fcpfit. Scquitur draco a uidcndo appcllatus,qd acrius ccrnat quii
cxtcnv fcrpcntcs,quocirca uctcrcs cum thcfauris cullodicndis prxfcccrut:
atqjinipfiuscuftodiaacdcslacras^adytajOraculapofucrunt.liflautcadad;!
fpccn:umpulchcr:ctenimtotusniger,prxtcrucntrcm,quifubuiridis,&:^cari»
ncm fub mcnto,barbx (pccicm prx fe ferentcm, qux fcUe tin<fta uidetur ef^
fc.Pellis utriufc|j fupercilii pinguis. Ipfeprxtcrca utrinque triplici dcntium
ordine decorus:ncc tamcn multum mordens.Pugnat in alrjs rcgionibus cix
aquila,in Africa 8c India. cum clcphante . Nam in his fun t uicenum cubito^
rum.Duplcx cius genus:unum terrenum , quod iam dcfcripfi: alterum uo;»
iucrc,cui ut uefpertilioni mebranca' funt alac.Id ex uaflitate Libyx ueto A^
frico inuehi in iEgyptum Ciccro fcriptum reliquit . Vnum habui longum
fcfquipedem , quo Ambrofiuni Fibianum donaui : cui fere color crocodili
fuic:de hoc fcribit Lucanus :

Vos quocjj qui cuncflis innoxia numina tcrris
Scrpitis aurato nitidi fulgorc dracones
Pcftiferos ardens facit Africa,ducitis altum
Acra curri pcnnis,armcnta'q^ tota fcquuti
Rumpitis ingcntes amplexi uerbere tauros,
Nec tutus fpacio eft elephas,datis omnia ktho ^
Nec uobis opus eft ad noxia fata ueneno ♦

Vt autem ex diclis ferpetibus aliqux in ealidiflimis rcgfonii^us nulto anni
tempore necedc habcnt Iatcre,certe in arenis 8c rimis faxorum folent cuba^
re. Serpit etiam teredo , caret cnim non modo pennis,uerum etiam pedi:s
bus : fedeacui color xncus fub Iignisputridis&::nafcitur& latet,acple«>
runcp iuxta fcolopendram inuenitur.Craflltudo ipfi eft minfma: pennae an
ferina[:,qua utimur,cum fcribimus: longitudo fcoIopendra:,fed tcres eft*

Ha(ftenus de animantibus,qux in terra latent,ahquo anni tempore : nuc
dicam de fubterraneis proprie uereqj fic did:is,hoc eft de his qux intra ter*
ra gigniitur,5(: femper fere fub terra,quafi defofTx uiuunt . Hx aut ipfa? par
tim iii tcrra ficca,partim in humida,ucl in aquis fubtcrrancis uita agiJt . Pri^
mi generis funt talpa,mus,rana uenenata,fpondylis,afcaridcs,Iumbrici, co;«
chlex cauaticx: alterius,pifces fubterranei : quas animantes fingulas perfe*
quar:&: primo quide talpa. Ea quadrupes efl: no multu diffimihs muri, C3d
ca tii:quanquii oculoru efl^igics,fcribit Plinius,ineft:, Ci quis prxtenta detra:«
hat mcnibrana,quar no eft pilis ueftita:Iiquido audit etiam obruta,extra(fla
ex terra,quam in aruis,magis uerd in pratis 8>C hortis,paffim cgerit,diu non
poteft uiucre: crura habct brcuia,quare tarde graditur:digiti,qui in priori;;
bus pcdib. funt quini, in poftcrioribus quaterni,oes acutis unguiculis, qui
bus terram fodit,armantur:pilos aiJt habet nigrore fplendfdo infignes: qui
catulis carum f unt albi, Vefcitur ranis,etiam uen€uatis,lumbricis,radicibus

T 4 frugurrt

jOO CE ANIMANTIBVS

fnigum Sc hcrbarum: ex carum pellibus pileoli 8c cubicularia fiunt ftragu*
la. Scquitur mus fubtcrraneus , quem alrj agreftem uocant.Seruius a Ci*
ccroncnitedulamputatnominari. Dehoc Vergilius:

(scpc exiguus mus

Sub tcrris pofuitcp domos,atcp horrea fccit,

Aut ocuhs capti fodere cubiha talpas,

InuentuscK cauis bufo,&: qua; plurima terrae*

Monftrakrunt.
Duplex autcm eft:,minor fcilicet 8c maior , illc non multo maior cxiftit do*
meftico mure minore: hic non multo minor domcftico murc maiore : quin
caudam ut illc longam habct ac craflam,Corrodit,imo cxeft, planecp inter^
dum confumit radiccs Iupuli,paftinac2C,rapi,&: reliqUorum leguminu . Va
ftat meftcs^uerij ea pcftis non femper in terra Iatet,fcd nonunquam egrcdi*
tur,ctfi rarius. Contra rana uenenata,quam metallici noftri ex ignis colo
re qui infidet ei,Tsn/e/«?>fca/o//,fuo tamen uocabulo nominat,in faxis pcrpetuo
quafi condita 8c fepulta latet. Altius intra tcrra gignitur, Sc rcperitur modd
in ucnis,ucnuIis,faxoru comifluris,cu ha? excauantur: modo in faxis ita foli
dis,ut nulla foramina,qua2 uideri pofllnt, appareant, cii cuneis diuiduntur,
Quo fanc modo & Snebergi Sc Mannisfcldi fuit inuenta. Ea ex fubtcrrane
is caucrnis clata in luce primo turget ac inflatur,mox de uita dccedit:tahs e*
tiam rana crebrius reperitur in Gallrjs ToIofae,in faxo arcnaceo rubro,can#
didis maculis diftin^nio , cx quo molar fiunt:quocirca id gcnus (axa omnia,
priufcp molas cx eis faciant,perfringut:q? ni fecerint ranx , ubi cu molac uer
fantur,concalucrint,inflari folet,& difruptis mohs frumcnta ueneno inficc:*
re. Spondylis aiit ucnnis intra terra rcpcriri folct, ita circa radiccs couolu
tus ut uerticiIli,quod Grxci aaovJh/Koy uocat,fpccic prx fe ferat:unde nome
inucnit.Ei longitudo Sc craflltudo minimi digiti:caput rubru, rcliquu cor^ !
pus albu,nifi quod fuperne fit aliquantij nigrum , ubi cibo,qucm fumit,tur
get:qua> hortoru pcftis,cum nec carcat pcdibus, nam fex habct , nec ferpar,
tamen Plinius fcribit , gcnus id ferpcntis cft radices hcrbaru totas cofumit,
fruticu corticcm,quo radiccs corij obducuntur,tantum abrodit^quinctiain
cdit radices cucumcris afinini,chamacIeontis nigri,centauri,peuccdani, arirf
ftolochix, uitis fylueftris:cij aliud animal eas no attingat . Scd uermis qua#
drupcs , qui in Maio natus in agris currit,itcm crafllus 6c longus minimum
dioitum,ut puhccs terreni,in leguminibus orti, fupra tcrra uiuit . Ei corpus
mol!e,nioror fplcndidus , gracilis ifthmus: pofterior corporis pars pcclori
adha"rct:ciim in manus fumitur,eas pingui liquore inficit,pcllit urinam,{ed
una fanguincm. Afcaridcs etia,qui funt ucrmes parui,non unius Sc ciufs'
dcm coloris:nam alri candidi^alrj lutei^alrj nigri,fa?pius aratro excitatur. Rc
pcriuntur autem plurcs in unum aliquem locum congrcgati : hi uaftant (atf
ta:etenim ualidas fcgctcs radicibus fubfe^flis cnccant. At lumbricos , qui
itcm intra terram gignuntur,&r oculis carcnt,pluuiac eliciunt. Concinnc igi
tur Euclio Plautinus,{olicitus dc aula auro refcrta,inquit ad Strophylum;

Foras,foras lumbrice,qui fub tcrra crcpfifti modd,

Qui inodd nufquam comparcbas,nunc cjuom conip^ares,pcris.

Quin

SVBTERRANEIS. 5«l

QiMtl cochlcac m Balcaribiis inrulis,ut PJmius rcribit , cauatica* appclla*:
t3:,non prorcpunt e cauis terra% nccp herba uiuunt, fcd uux modo intcr fe
cohxrent. Acccdo nunc ad altcruanimantiu fubtcrrancarij gcnus, quod in
humidis terra: locis agit ; etfi lumbrici ctia & aha- quxda id ocnus animanss
tcsin terra tantu gignuntur humida. Pifccs aut foff.lcs duoru oencru inucss
niuntur , fed intra tcrra nonihil tcrctcs ut anguiilx, ucru pellc carcnt tcnaci:
fquamis ctiam,ut &:gobii: duramq? nccadmodum iucundam ouCiui habct
carnemrmaiores craiii funtfere duos digitos:minores,dioitumViIh lonoi dr
citcr pahnosquatuor : hi trcs.Sonu cdunt acutu.Eos pharmacopola» m ui^
tru!ninckirosdetrabefufpendunt,utrpc(f]:aculumhominibus pra^bcant:
longocptemporealuntpanc&aliisquibufdam. Exfluminibus aut qux
currunt in locis paludinofis^egrcfli pcr riparum uenas lonoius pcnctrant in
tcnam : 8(:intcrdum in proximi oppidi ccllas ufcjj fubtcrrancas, in ciuibus
uinum ucl ccruifia folci condi . Attamcn Thcophrallus fcribit cos repcriri
iuxta fluuios,&: in aquofis locis.Cum cnim tcrram inundaucrit aqua, ex al^
ucis fluminum cgredi in cam:cum decreucrit,relinqui in cxiccata.Itaq? pcrss
fequentes humorcm terram fubirc : dcin humore exiccato in halitu permai*
ncrc:non alitcr ac pifces intcr ca-tcros falitos uiuunt. In latcbris autem pro=s
ptcr fcnfuum fi-uporcm eos nihil fentirc,fcd eflfofros fe mouerc . Non difli*
milcaitaccidcrcin Pontohispifcibusquos glacies compIeditur.Etenim
non prius fcntiunt Sc mouentur,quam in patinam inictfii coquantun Vc
riim nullos pifccs,qui in fluui^s uerfari fempcr fohti Ricrunt,pofl: inundatio
ncs in locis ficcis rclidos fubire terram uidemus,fed omnes de uita deccdcss
rc.ltaq? ciim fofliles pifccs etiam in locis, quos non inundauit aqua, folcant
inueniri,ccrtum cfl: illos c6 pcr uenas &: uenulas pcnetrare . De qua re ulti;a
Albini Ortcranti,quod oppidum cflad Polfeniciiifluuium, dilioenterad^
uerti. Necin Gcrmania modo folfiles pifces repcriri folent, fed etiam poffc
Pyrcna^os montcs, ut Polybius in quarto Sc trigefimo hiftoriarij libro tra^
dit,ufcp ad Narboncm amnem planicies eft:per quam fiuufj feruntur Ilibe;«
ris,Sf Rofchinus,flucntcs proptcr urbes eiufdem nominis,qUc-c habitantur
a Celtis. In hac igitur planicie funt pffces foHiIes diclii.In ca cnim eft terra te^f
nu}s,§*:multij narciturgramen:fub quod altitudine duorum uel trium cubi
torum perarcnam aqua fluminum dilatata fluit.Et Ci quando inundauerint
cum aqua,pifccs tcrram fubeuntcs alimcnti caufa,nam mirificeappetut ora
minis radices,planiciem cfficiunt refertam pifcibus fubterrancis, quos mco
Ix cffodiunt.Inucniuntur ctiam foflilcs pifces circa Hcracleam, Scin multis

Pontilocis,utTheophrat-i;usmemoria:prodidit:inPaph!aoonia,utEudo
xus.Quin,fi Seneca: credimus , fub terra funt ftagna obfclla tcncbris S<:Iois
cis amplis. Animalia quocj? illis innafcuntur,fed tarda & informia, ut in ae^
rc cxco, pinguiq? concepta , Sc in aquis torpentibus kda. . Et, ut idem fcri^
bit,in Caria circa Idimum urbem,ciim exilifTet unda, pericre quicuncp illos
cdcrant pifces,quos ignoto ante eum diem coclo nouus amnis ofl^endit .

Poftremo in fubterrancarii animantium,feu,quod placet theoloois,fubi!
ftantiarum numcro haberi poffunt darmones, qui in quibufdam uerfantur
fodinis . Eorum autem duplex eft genus.Sunt enim truculenti Sc tcnibiles

afpeclu;

tfi^ DEANIJMANTIBVS

afpe(flu:qui pleruncp metalHds infeftiatq? inimici funt.Talis fuit Anncber
oius illc,qui operarios duodecim amplius flatu interfecit in fpecu, qui coro
na rofacea appellatur.Flatij uero emiitebat ex ricftu.Equi enim fpecie habe#
tis proceru collii d>C truces oculos dicitur uifus.Eiufmodi etiarti fuit Sncber
gius,nioro cucullo uefi:itus,qu i in fodina Georgiana operarium e folo Cub*
latiJ in fupcriore loco maximsc illius concauitatis quonda fcracis argeti col
locauit,non Cme corporis attritu.Ccrte Pfcllus , cum fex genera da^monum
definiat numero , hoc cacteris pcius effe dicit : quod ipfi amitflui fit craffior
materia.Qiiidam philofophi hos dc fimiles dacrmones,qui hocentes lunt5&
natura improbi,nominant brutos^&Trationis expertes.

Sunt deinde mites,quos Gcrmanoru alij,ut etiam Gracci, uocant Coba*
ios,qu6d hominum funt imitatores.Nam quafi Ixticia geftientes rident:& J

multa uidentur facere,quij( prorfus nihilfaciant . Alrj nominant uirunculos
montanos,fignificantes ftatura,qua pleruncp funnncmpe nani tres dodran
tes longi. Videntur aiit eflfe fencciones Sc ueftiti more metaIIicorii,id cft,uit
tato indufio , & corio circii lumbos depcndentes induti . Hi damnum dare
non folent metallicis,fed uagantur in puteis dc cuniculis : Sc quu hihil agar,
inomnilaborum genereuidcnturfe excrceretquafimodo fodiantuenas,
modo in uafa infundant id quod cfFoiTum cft: modo ucrfent machinam tra
<floriam. Quanquam ucro interdijl glareis laceflunt operarios, rarifTime ta*
men eos Iscdunt . Nec lacdunt unquam, nifi prius ipfi cachinno fuerint, au£
malediJlo laceffiti.Itacj? no admodum diflimiles funt dacmonibus, tum his
quiraro hominibus apparent, quum qilotidie partem laboris domi perfici
ant,& curent iumenta:quibus quod noftri caufa benigne faciant, genericp
hominum fint,aut faltem efTe uidcntur amici, nomen impofuerunt Germa*
nijGutcIos enim appcllant: tum Trullis uocatis : quos fexu tam mulieris c^ d

uiri ementito,cum apud alias nationes,tum maxime apud Suionas in famu
iatu fliiffe fuertint. Sed dacmones montani potifTimum laborant in his fpe#
cubus,e quibus metalla effodiuntur iam,uel ea effbdi poffe fpes eft.Quocir
ca metallici non deterrcntur a Iaboribus,fed omen inde capientes alacriori
aniino funt,&uehementius laborant.

R E i

REI METALLICAE

NOMINA LATINA GRAECA^

Q^VE GERMANICE REDDITA, ETEX

ordmc,quo quodq; primo occurrit, collocata.Re;»

liqua fubiuiKfla funi libris , Dc natura foilis:

lium infcriptis:quorum pauca qux*

dam repeterc nunc habui

neccfle»

L i B R o P R I M o, Venula,uel fibra, Pluffr o^*^cfc^tcl?c

FofTor JoMtct/0^ctb€t^^amt CommifTurarfaxorum ©aeabfc^cn

Pracfcdusmetalloru, bcrcfamptnwil t>C6^c)^cm(>

Przcfcdus rationib. Qdnci}tmciftct Vena profunda, cin^m^ fo in t>ic tmf

Venam, qua partc abundat mctallo, f^ vi;clc

luto oblinire, ^;6cri3Vo;ffrctd?e»j Vcnadilatata, cinfd?webcnJ>cr^att5/.

Venam terris,faxis,a(rere,palo tegc# ^*^*^^ flct^c

re, t>r>iJcrQvo;fct5cn Venacumulata, etn cfefd?»te o^J flocC

Prarfes fodina: uel cuniculi, ©tctcfcr Pnmo difci ITgura fe nobis oftendit,

obect^ittntrtn er)Ktd?lc|jtftd?^a6^ii^cfci?en

Magiftcrmcta.I!icorumbcr^mct|lci; Interueniuin, cin^ctlberc^ce

iuratiduumuiri 3Wcncctcf(1;?wo:nc Venaprofundalata, etn mcct?ti^^a^

t>ic cm^cbtrc^c bcfii^?rcn f^ ^" ^ic teuffc vhelt

Deferercfodinam, 2luffla|]cn Venaprofundaangufta, cin fc^rtwl

Collecftam exigere a dominis, "iQ^n ^cngiin fo tn 5>tc tcitffc vi?clt

tJen^cwcrc^cn $n]>m f^zt>ctn Veha dilatata alta, ctn t>tc^cr o^ mcd>

Symbola dominis indicerc, oijpud ^3^^ fd?wcbent»cr ^mt^ o5>cr fleQc ,

anlccfcn Venadilatatahumilis, etn^tinncvoJj

Symbola dare onpudcrcbcn fd^nwlcr fd;webe^cr ^mdfoifctfict^c

iuratus partium ucnditor ^rcnBlcc Vcna. cx oriente pertines in occideri

LiBRo SEcvNDo, .^^'"; ein ^rtncj ^cr vom abcit?>e iw

FofTasducerc Gd?6:ffcn ^r "^ ' ., . _ .

A in • 1 Vcnaexoccidcntepertinesin onen

Arenasnaorumucliiuminumlauais . ^ ^ ^ , -„. .

Cuniculus, @tol(t ^y .' .j. , . ^

.-. , iC'^ , ^„.u. Venaexmendiepcrtinensin fepten

C/uniculum aocre, otolntrctben . ^ ^ v . ^

■xr • ^ j A-- I . iT . triones, etn^anctocrvon mitt<;ctc

Venascorionudarc,(Dc^ccntbloTeft ' A-c ^ ^

,, .c- >j L. mmttternflcJ?tiTrctd?t

f rapmenta uenarum, <Dc]d}ubc , ^ r . •l

■KT^ 1 r -V ^ V ij Vena ex leptentnombus pertinens

Viroulafurcata, t>tcrutc^rtmttethcbc . -.y t^^^i

^ ' zr " j mmeridiem, etnctanctt>cr vonmtC

vcrmctncnctcncrevfenrtc^tcn ^ . ^ . ' v. ^7

r> ^^ j \. tern^d?ttnmittaffitrctd?t

Puteus, fedMd^t , n , 11- r- •c -*

Inltrumentum inetallicum fignihcas

HBRO TBRTio, muudi partcs, C>crbercjc<{"mprt^

Vena, <5m$ Vcntus, ww^

Subfoji

I N D E X fn Lib. D E R E

Subrolanus, ^erwmlJ^crvonojlwc;^ Venaprincipalis, ^cti)mbt^mcf

\)itos>c(aic\:)Ct
Ornithix, fo vort oft «-jlfu^cn
Cxtias, fovortoj^fwt>Crt
Eurus, fo vort tiuctcl o|t fubcrt
Vulturnus, fo votv fu^cuofl
Euronotus, fo vou fuC>cu fuC)Crto|15
Auftcr, fovoufu^cu
Aitanus, fo voftfuv>Crt fut>CrtWC({
Libonotus, fo voufut>cuwc|l
Africus, fo votn ttutccl fubcuwc(]E
Subucfperus, fo vou wcjtfu^cu
Argcftes, fo vort xccft wcjlfut>ct»
F?.u oniu s, fo vott wcft
Etcfix, fo vott wcft wcftnott
Circius, fovortwcftrtotc
Caurus, fovorttmittclwcftrtOtt
Corus, fo t?oit tto Jttfcft
Thrafcias, fovortrto:trtottwcfc
Septcntrio, foVOrtrto:t
Gallicus, fovorttio:tito:to|l
Supernas, fovourto:toft
Aquilo, fo vottittuttcl uo:to(f
Boreas, fovouoftuo:t
Carbas, fo vou o|l off uo:t

Vena tranfuerfa, ctciiP,^<\n3 ot>cr

Vena principale obhque diffindcs,
etu^aticf i>ct o:tfct?ic^6 tibcr Potttpt/
ov> t>er ]'tcl} iibcr i>cn l^aubtc^au^ o:tcc

Vcna principalem obhque diffindcs
rapta, etu^au^t^Crt 5>er i)Mibt^m^
mttftct?fcl?lep|>ct

Vena principalem oblique diffindes
in priorem partem translata, ettt
^m^ t)e ^cr ^aubt^att^ 3« ruc^ jTojlc

Venarum coniun(flio, xom cin ^m^
5ftmmiberuvl?clt

Venaduriffimo faxo finditurinpar
tes, ctrtvl7c|?^cjTetrt5u)To^t^c^i;rt^

Venamfibrscinmolli faxo difiiciut,
f lufftc vut> flc^c $crfct)tttetteru vut>cr
tpcilcu {>eu5t<;u^ tm fct>uetttc^e^cj?eirt

Venx caput, ^a(s v^^clju t>C6 cfatt^cd

Vena: fundamentu, i)^^ Itc^eu^c t>cd
^m^c&

Venac tecftum, t>Ad l;<;ttctett^c

Saxiparspendens, ^a^ijm^cn^e

Saxiparsiacens, ^i«iUe^cnt)c

Venaprofundadefcendens rcdla 111 Venacaputprofcrt in lucem uerfiis

proilindumterracr, etrtcrait^l>erfct orientem, t>crcfart^l?atfctrtVp^cl?rt.

gct^cricbt trt ^tc tcttffe vl?clc int rtto:^Crt

Vcna profunda defcendes obliqua, Vena caudam tendit in occidentem,

etu cjaitc^ 5cr fUct? itt t>ic tcttffc vt;clt/ C)cr c^aucj vl;clt tu ^ic tcuffc ^c^e ^cm

ot)crciufl4^4?cr^<;tt^ Abcubc

Vena profunda defcendens torta, Vena folida, etu vol%cr^att^

eiu^artct&crfid?|forQt Vena cauernofa, eiu b:uft^cr cfau^

Vcna dilatata rcd:a, eirt fcijwebeti^cr Cauernul2cuenaru3<:fibrarij, t>:itfct»

cfmi^ os> flcij fo ftdl? fci^er^cric^t v^f Vena uacua foffilibus 8c aquis per*

b:citct: uia, art^attcf^crwajfcrtrc^t

Vcnadilatataobliqua, cirt fc^wcben Fibra tranfucrfa, ctrt^rciiQo^crquertf

t>crc*att^o?)cr flcQ fofic^? fiact? aujs^ ^ufft

b:citct
Vena dilatata curuata, etu fd?tvcbert#

^crcfau^oC>crflcQcfofict) i^ci^c^ vii

vbaUcn^ vfib^cttct
Deuexu uel decliue montis, ^a$ ^tf

Ijcnijebcd^-cbircj-ee

Fibra oblique uenam diffindens, eitt
^lufft t>ic o:tfct?icta iibcr l)cn c^aitcj

^Otttft

Fibrafocia, Citt ^lufft ^ic fid? juttt^rtrt

^coitct
Fibra dilatata, eitt cfa»t5 fd^md flcQ

Planiciesmontis, ^ic flcd[?cettt$^a^0 Fibraincumbens, att^an^^luf|t

Fibra

Mctallica p r i m v s.

Fibra fubdialis , quac cadem, cmwcj Batillum, fcttmiffcl

Iflujftct>crta^cfcl7cn^c Siccare, trcuc^cii

Fibrafolida, ctn voUi^^c ^luffc Auramfuppcditare, xvcttabtcn^a,

Fibra cauernofa, cin{>:uft;^cl?l»f|t Nona, tx^oncun^c

Fibra foffilibus uacua , &C aquis pcr^ Fodinarum frucfius, mtfjpcucc

uia, ctnl^lufj[t?)icwafircrtrccjt Partesfodinxuelcuniculi, tctl/ot»cc

Saxainuerfa, cmwi^crpot||ig^cjl^cut l?uc?u6

Fodinae ucl cuniculi femis, cinbdbc

^ 5Cct?obcr)toln (fd:>ic^C

Caputfodinarum, fimb^mbc Quadransfodinjcuelcuniculi, ctn

Fodina, cj-mbc o^cr jcctjc Sefcjjciafodinaeuclcuniculi, «mt;4

Areafodinarum, tiwffc bcfci?tci?t

Area capitis fodinarum, funb^mbe Fodinac uel cuniculi ficilicus 8c dimi*

Pes metallicus, xotv^\'d}C%<fy diafcxtulaac fcripulum, cm jwci*

Vncia, 50I b:ci)ftc)-)I:tctl

PafTus metallicus, [A(i)t<x Fodina:ucIcunicuIifextuIa&: fimpli

Demenfum, lci?cn um, cin b«lbcr $wci^:ci)ft^)teil

Demenfum duplicatum, w^ct Proprietarius, cj:tmC)t?cr:c

Subciiiuum, wbcrfct><«; Proprietarrj partes, crbi?uc^tw

Qiiod fi demenfum duplicatii fuerit, Accepti expenfiq^ rationem rcddere,

vcan ftd? vff ctn cfmt^ wl)cr cr|f rcc^t tcdmm^ dfun

Caput fodinarum aduerfum, tinc g€ Foramina qua: fuppeditant fpirituni,

^cnt>:umb6fitnt>c^:nbc wtnbloct?cr

Area capitis aduerfi fodinarum, cin Spiritum fuppeditare, wctterb^cn^ctt

ftm^c^:nbct>c6cjcc^cnb:uitib6 Machinac fpiritales, wmJ>fcn0:

Area fodinarum aduerfa, ctnm^jfe Putei fpiritales, mnt>fct?ccbrc

bc6^ccjcni>:tm%b6 Foraminafpiritalia, wiitt)lod;cr

Aducrfaucnccpars, ctn ^c^cn^:umb Vicarius domini, vo:le^cr

Quadratum, t>tct»icrim^ Profcripti, ^cr tcil ina rctrtrt>rtt ^cfrtQC

Demetiri, vo:mcffen witr^cn

Machina tradoria, l;afpcl Eximerepartes de profcriptoru nu*

Sucula, ronbmmt mero, ^tctctlio^6emrct<;rb«tncme

Saxo terminale, lod^ffetn Scribafodinarum, bcrcf)*d>reibcr

Stipites ad faxa tcrminalia afHxi, pfcl Scribapartium, ^C0cnfc^:cibcr

fottwnanbtclocbffciiifci^lctjct Decumanus, 5ci?cnl>cr

Signo in faxum incifo pangere ter;* Diftributor, att^tcilcr

minos, ctn )tuffc )ct?lA^cn Purgatorargenti, ftlbcrbwnncr

Decuma, t)cr3ct;cn^c ScriDamagiftrimetallicorum, {>cd

Cuniculus, f?oln ber^mci)?cr<^ )'ct?:ctbcr

Canalcs cuniculi, Witffcrfcicfe Monetarioru magifter, mwn^mctffct

Cuniculushabens ius pofTeflionis, Monetarius, muntict

crbfToln Iniermifrioncm operarum cocedere,

Cuniculus non habens ius pofTeirio^ frtfl^cbcn

nis, trctt5)Toln luclcxmetallicus, bcrcfrict?tcr

Fofsa patente ducere,cmrofc^ ^tciibcti Locare ahquot pafTus uenac fodien*

V da-i

/

j N D E X inhih. D E R E

da?, votbm^ctt Venam tc(fli uel fundamenti faxis ab

Opera, fd?id?c rumpere, ancwmi^wcrf|in

Opcra extraordinaria, lcbtcj^cfd^td?! Remanere quafi turbines quofdam,

Ingeftorcs, ^tc bcrc^ Anfd^ld^ctt fcc^c blcibcit

Vediarti, ijcfpdcr VenajdurifTimacnodus, Cingucu^

Vedores, ^>:cc^cr/btcvfft>cnb:cc?^ o^cr mifptc^cl

■a^crcj (^rbctccn/fitit ^itn^cn kuffcn o^ Aer fe fundit in caua terrae , & rurfus

^cr ^antcn euolat, ^as wcttcr jctl^ct v^ vtt^ ctn/

Difcrctorcs, cr^fudKr f>ntmcr5ctC5tttttl?od?|fenctn/5nmnt

Lotorcs, wcfcbcr/vnb fct|fiicr t>crf?ei?^rmt6/ wtntcr$citwtJ)crnmb

ExcoAores, fd?jnclQcr 5»nTnil)cr|lecin/$rmtl?ocb|te|;erau^

LiBRo (^viNTO* Puteusquilacunaclocoeft, Wrtffcris

Venamapcrire, cin£rmt^cjttblof]cn - Lacuna, ciitfumpff (f<^^c^t

Capfaputcalis, ^avo Redtus puteus, cinrtcl?tfd^rtd?t

Capia quam habitat pra:fcs fodinsc, Putei ftru(flura»

5cci?au6 Tignaperinteruallacollocata, txA^if

Agerecuniculum, cin fToln trcibcn Tigilla, i)onl?olQcr/o^'l)ub^ (f^^l^ff"^^

Aiferculi ucl pali in quibus fcdet foD l;olQcr wicmrtna ycQo nemtct

fores qui cuniculum agtit, ft^pfclc Afferes qui ad tigilla prope fundame

Puteusrccn^us, etn|c^<;c^ct>cr cfcrtd;t tumafFiguntur, ^onttcn

^cfiutci^cn Scalae, frtrcen

Puteusobliquus, ctnfladKtfd?act?t Afreres,8(: qui utrinqj puteij a uena^

Foila latcns uel occulta, ciulcttcj ot>cr dC qui reliqua eius partem ab ea,iri

fclo:t obcr qu€r|cbla^ qua funt fcalx,diftinguiit,fetcc J>ott

Os cuniculi, t>ce> f?oln6 mttnMoct? Cotignatioes quadraguIa:,tocJ>er (tie

Matcria metallica reperitur in cana^ Cotignationes fic facHiar , ut capita ti#

Iibus,ueIcoha:rens,&:continuata, gnorii in formis aliorii tignorum

^imgi^a^ti^/ ucl difperfa Sc per eos includantur, cjcf "d>loffcjic ioct)cr

fiifa, niri^: ucl uentris figura extu# Contignationes fic fadiac, ut tignorii

bcras, baitd>t;^^ / f o C> gm^ cin brtuci? capita excifa fint, ioc^er fo ineinmttf

tvnrf|t : uel in uenis & fibris a uena t>cr^cvl?cUcc

principali ortis,quafi in ramis {par Aflcres dilTecflsc arboris exttmi, fc^w

fa, (fti^ Tignalongiflima, w<;nt>rute (^rtett

Terrafcrruginea, etfcnfd?tid Tigilla tranfuerfaria, anftrid?vitfeU

Res fofiilis fpuma: argenti fimilis, AfTercs ad latus fcalaru tignis (l^olljci:

mtfpuc^clinjuntccr^^uben impofitac, rl^ubuneo^crabtrit

Venaputris, cinfcbttcti^cr^rtn^ Tigillarudiacotinuata tignis paulo

Vena dura, eijt vhcflcr^an^ Uipra infimam putei partem fuper

Vena in fodinis igni frangere, fcQCtt pofita, fd>ufbuttc

Cruftac, fcbolcn Cuniculi ftrucHrura

Cauu,t>crvf3crct;awcnfd>:i;iito5JfcQott Tigilla ftatuta, tt;otlcinl?olQcr

Lignaquib.funttenuiflimscbracflea! Tigilla teretia, Poppctt

flabcllorumquorundaminftarcri Tigilla inferiora, flccjc

fpata:, bcrtc Oftiolum, tl;o:lcm

FifTuras adigercj cin rt^ l;<^wcn Tigna duo coniund:a, ^a&^cftcn^c

Eorum

METALLICA

Eoriini cauiim, ^Ad cjlcio

Fofla: latcntis ftrucflura,
Foflam latcntcm fubftrucrc, ciu f rtjle
Tigna robufta, tra^cmpffd (fc^Ul?^
Tigna teretia, ^ii^m^m^m
Foflbresqui colla geruntintorta,

lfrumpt;elfc
Saxa uenac acris dilatata:, ^cbir^cbcd

fcbwebcnl>e^fln^6 oi> flc^c<> mi i^^tt^
Corium tcrrar, l)ic crt> obcr lcim
Saxum rubrum, rot cfcbircjc
Altcrumitemrubrum, rotcrlflc
Argilla cinerea, tl?onc o^cr tl;Art
Tertium faxum, ^crl;uUc
Cincrisuena, <;fci;c
Quartum faxum, ctnicjt
Quintum, fdjwcljlcn
Sextum, obcr:<;ud?|Tcitt
Septimum, jcctjjtcm
Odauum, \>u{)cr:<;uc^|fcirt
Nonum, bUttcrjtcitt
Decimum, obcrfct;uclcu
Vndccimum, mittcljlciu
Duodecimum, vuJ)crfct>uclcrt
Dccimumtertium, ^adj
Decimumquartum, mixoc^
Decimum qumtum lotwcr^
Decimum fextum, ^Mtttme
LapisacrofusfilTilis, fd?tfcif
Fulturac natiux ucl fornices, bcr^i^d

P R I M V s.

Librapcnfilis, u\;cje
Inftrumcntum cui nidex,quo Alpini
mcnforcsutijtur,{>cr)cl;iucrcomi[>r»p

LIBRO SEXTO»

Ferramenta, bcr t^rtucr jcuct
Ferramcntum primum, bcrcjcifcu
fecundum, ruQcifctt
tertium, funtpflctfctt
quartum, fimmcl
Manubrium, jltil
Cuncus, tfctl
Lamina, j)loQ
Brac^ea, fcC>cr

MalIeoruminoriiminimus,rtQfcujTcl
medius, I)anl>fcu|tcl
maximus, pauf4?cl $« ctncr l?a)i^
Malleorum maiorum paruus, pcufci?
cl5ttbci?>cnl?cn^cu,
maonus, ^o6fct;|?cl
Bacillii ferreii fofTorij teres, tae cifcjii
^AmitmMicinm ^urd^fci^ln^ ma<i}t
Bacillu fcrreum foftbrum latum, t:A&

btcdKifcu
Contusfoflbrum, ^ic b:cd;jTattc^c
Ligo, ^cilt;aw
Rutrum, ^ra^e
Batillum, fd?fltt^el
Vaf6rum,in quibus res fofljlcs extr<«
huntur, minus, Srobct
maius, totmc

Res effoftas alucis fubtrahere & ({1:c

retrofundere, {>ebcr^$uritc^f!iirQe Corbis, foxh

Menfor, mart'ct?ctJ>croC>crfdnucr Saccus, li^crncrfac^

Eiusinftrumenta, fciujcu^ Cifium, l4;uff5?<;ru

Funiculuscanabinus, t>icfd?uurc Cifiumalterum, lauff^rtru fo ^ic fciff*^
Funiculus ex phyliris tilise facfius, t>5 ucr b:i;uct?cu

Hemicydium, t>oulc^cbjcdctu (p«(^ Capfapatens, t?imt>

Pertica, |?ab EiusmagnuscIauusferrcusobtufiiSj
Tripus, fttil lcitm;5clfoimc^lcifi^cl?ct:

Inftrumentu cui index efi:, compa^ Canalis, waflcrfctctc

Orbis, fd?cubc
Cochlea, fd?:aubc
Ferrum perforatum, ^A^ cifcti
;Libra ftatiua, «ufffrtQ

fciujiut^lciti

Lioulaeius

o

Alueusminor, crQtro^

Alueusmaior, bcr^trocj-

Aquaria uafa, J>ic^cvt;c6 ^miicn mm

waffcr$cit?cc
Situla, pfuQmmcrt>ut>wa)ycr?attnc
V i Modii^'

I N D E X I N

Modulus, wAflfcr^obcr

Bulga pcr fe haurics aquas, tin$cbuU

Buloxinquaaquasbatilloagita (^c
txinfunduntur, jTrctcbbul^c

In bulcsc partcm ruptam bacilli tcrc;*
tis Sc ftriati particula immittere,&:c»
ctn f crbt?olt5 obcr fd^taabc cu]bmt>c\\

Infundibulum, jTur^c

Machinzc tradoria?, ^cicu^c f> bcr^
vttb\\>a)ycrt?cbctt

Machinac fpiritales, ^c$cu^c fo wcttci:
b:ett^Ctt

Machinacfcanforiap, fartcn

Machina prima , qua etia aqusc extra
huntur,bafpcl,hanc aliqui girgillum
uocabulo Latinis non ufitato nomi
nant

Tigna in fronte 8c tergo putei collo;*
cata, i^fijlbcumc

Palos in tigna immittere, votpfcttbcn

Sucula, rottbaimt

Stipiies uel afferes crafH, bAfpclj^wr^e

Lamina fcrrea cralTa, pfaOcifctt

Vedis, h^^fpclho^H

Funis du(ftarius, fcil

Vncus ferreus, fcUl^acfc

Collis afTurces circa machinac cafam

Machina altcra qua etia res (J^\bc

foflilcs cxtrahutur, fci/wecjTab oi)cr

rAbbafpcl (|tim^ctt

Bacilla ferrea in fucuta inclufa, fcbwe^

Vedis in metallis ufitatus,l?afpcll)Oin

Vedcs re<f?:i, t^afpclwtil^Ctt

Modiolusrot^, ttobc

Radius, f^cidK

Curuatura, fclcfc

Tertiamachina, btcr^n^cfc^^C
b4mitc man bcr^jctl^cc

Orbis, fctjcibc

Axis ftatutus, fpille

Axis ftratus, tvcUc

Tympanum dcntatum, FamprAt>C

Tympanum quod exfufisconflat,
furcfclc^c o^cr^ctricbc

Tabella, lci(re

L I B. D E R E

Machina quarta qua etiam res
fofTiIes extrahuntur, cjcpd
Tignaereda, fculcn
Tigna humi ftrata, fcbfic
Tigna oblique dcfcendentia, j>rtttt)C
Area rotunda, vmblaitf im^cpcl
Crater l?cj|el/{)rtit cr ijl obctt wcit vnbctl

ctt^cwHecitt^cjfel
Contigua tigilla per qua^ penetrant

pali, C>a6crc3iitmtcrtcfci?tot
Tignuminimocraterisftratum, t>CK

l^tccj^ t>cr vttbcr ^ae ^cjimmcr J>e6 Pcf*

fclsqucrvbcr^clc^t
Catillus ferreus ex acie temperatus,

brte cifcrttc cj^cjlcltc pfcnlein
Axis, fptllc
Codax, 5apfe

Circulus fcrreus, cifcrttcr rin^
Tigna oblique afcendentia, ftciffcn

?>ar<;uf ^ic armc ritl;cn
Tigna tranfuerfaria duplicata, <arm«

fo bic qucrvbcr ^el?cit vn itt cittrtn^ci;

^efct)loj]crtfcin
Tympanum, ^otb
Rotae, ^orbfct)cibcn
Fufi, ^otb^olQcr ^arumb bie^cpclfctti

fcin ait^ctricbe/ i>^ man ^ic fct)ctbc vti

l^oltjcr ^ufamntc eincti ^otb ttcttnet
DucHiari^ funes, ^cpclfctlc
Trabcs, jTc^e ^arauf t>ic^cpclfcil^ct?ett
Axiculus ligneus teres, wcttg|tcntpcl

t>arauff?)tcfalc cfc\jcn ^<;efic fic^? nic

bc|lo|]ctt ot>cx obttiffctt
Orbicuh, fct?tbe baritf ^ic fctle mict) ^crt
Tignucurtii, fct?cmcl5><;rauf{J treibeiE
fiQt/vit txtrAtt matt {)ic pfcrt>c fp(;ttncc
Auriga, trctbcr
Statera, voA^C

Harpago, (lurQWrtcfe obcr f<;l?Ac^c
Machina quinta,l)icrof^ittt(tmtC
^crptcmb)]ci?cibc
Tympanumpropetympanii quoci

ex fufis conftat, p:cmb|fct)cibe
Tympanu qd ex orbibus coftat fo:b
Harpago, ptcmbjfc^uc^

Tignum

METALLICA PRIMVS.

Tionum mobilc, fdnKljcucj Secimda, bc^ "Oitmmj UMl]cr?im(f
Tignumbrcuc, fd^cmcl mit^cmnwiicjclra^c

7'abulatum, bmu Tertia,i>icwv;jjcr^un|Imit^cxiM|'jrcrr<;
Altcrharpago, fobAcfc Siphones, pompcn (^e

Vcnas autem 8<:c. b^futfu\)rcn Primusfipho

vnb bcrcffot>cru Lacuna, fumpff

Trahacuiimpofitaeftcapfa, frf?Utc Fiftula, ro:c

Traha carens capfa, fci^lcjfc Fibula fcrrea, Hammcr

BaciUum, l?ncbcl Truncus, pompcnftocl?c

Sacci e fctofis pellibus fuiHis cofccfl:!^ Lignum teres, ^apfc

l>o:)?icfcfcnfccl?c Foricula, t>cevcnril&tl;o:lcin

Homo funem in brachiu ucl pecHiUS Foramentrunci, baecjcpo:

inuoluens, bcr focl^^icl^cr Siphunculus, ro:lcui wclct)6 ^ic ro:c
Longx capfcc patentes, roUcn brtt fo ftc fo:nc obcn ntcl?tau|;^cfd7mce

Tabcllac tranfuerfec, lcijfcn Operarius, pompcr

Cifiabirotaatergotrahentia arboru Pilum, pompcnjTfmcj-c

•truncos, fct?lefl?crnc Calccus, pompcnfct;uc^

CapGc, trtmcu Siphofecundus

Prxfes oflicinac, mtilmctffcr Stipcschelashabens perforatas, cit»
Capfx in quas ucncc diftribuedac ms! ^c$wtfclcfrmni?olQ

rjciuntur, tcilcr Axiculusferreus, fct?wcn^clnal?cl

Machina qua res graues demit;s VcAis, i?<^nt>t;abc

tuntur in puteum, b:u|l^unn^c Tertius fipho nulla habet propria
Vecfles recfti, wmC>c[fmt^cu uocabulagermanica

Trochlea, ^lobc Quartusfipho,t)icpompcnwA||cr^ii({

Vtres, bulc^c/<;uct>li^crncfcclj Truncus, |?oc^

Pilsc, tafd)cn Axiculus,wcUtino^'afcrncinjTrimtet

Situl.v, Iranncu Pila ferrea, cifcrncftcncjlciu

Orbicuh, pompcjt^ocfc Fibula, anwitrffc

Machinx fitulis aquas exantlari Parui cunci lati, fct>cru

tes,\va)fcr^utvff lcin fo mit ^mm \:)cbm Quintus fipho, tjafpclpoutpc

Prima, ^tcwajfcr^tmjTfoctut^cf^ Denspili, fct?cmcl

pclcr$cit)ct Dcntcs fuculac, t^cbbUttebcdronbaUi*

Loculamcntum, {)<;e cifcritc c^cvicrtc Foraminafift;ularii,b3^cpo:c (tncd

t)cttfclm Sextus fipho, ra^pompe J> t?<;fpclpom#

Axiculiferrei, cifcrnc wclc^jiu Corbis, ?o:b (pcu^lcid?

Catillus, pfcnlajt Septimusfipho, t>icuctic J^rcnfrt^i*
Receptacuium, b«;6 t^olQcrnc ^crujfc (io:fi|ct?era^pompc

Vncus ferrcus, ^cr ci|crnc fpcrt?acl?c Si tres fiphones fuerint, fo ^zci pom««
Orbiculus ferreus, t>a6 cifcntc rc^lciu pcuwcrc^ fcin

Tympanumfuperius,l>icobcrcfcfcctbc Lacufculus, ?i;|Tc

Fibulacfcrrextercuruatx, ^ropc rtuf Pila, ^c|?cu^c

^:cio:tcnvo:b:od>cu Rota, w(t)fcr:a^

Libramentumfiuetympaniiinferius Pinnac, ^ic|ct?an(fclu^C6rrtbCd

^crun^crwa5ot>crvn6crcfct>cibc Axisrota:, wcUc

V 5 Fer*

T N D E X I N

Ferrum in alterum axis caput infixu,

biXB nmnctc mm f<i>lcct?t ^ae> cifcn
Pilumlatum, t^iiBbicitc^c^m^c
Chela:, fct^crctt
Cochlca:, fdbtaubcn
Axiculus, UKld^m
Piiumteres, S>a5 ront>c^c|Tcn^c
Laminis fcrrata, mit ctfcrncn blcc^cn

bcfct)lui)-cn
Foricula, ^c^vcnttletl^ojlctn
Apcrturamhabet, tjlo^cn

Octauusfipho, Otcat%v>cnc«crat)s=
. Nonusfipho, {>tcC»utte (fompe
nculicti j^c rnbpompc

Machinac quac ut fiphones fiftu
h's hauriunt aquas, ^citcfc

Machinaprima, t?ctnQC os? cinjU^
Caucrna, ra^jtiibc
Rota, ^cintt,cim\<>
Tympanum, fci>ctbc
Fibulx ferreac, ^ropcn
Catena duAaria, t^ctntjcnfctl
Fiitulcc, rotbcr^

Tigna excauata, ^ ^ajl hce> t?cinQe fctla
Libramcntum, wcllc oi>cr un?)crw«;^
Pilas, tajjcticn

Altera machina, ^cr$wifact?ct;ctni5C
Canales occludere, vojfct^iiQcn
Canaksrecludcre, mif$tt)cn
Tertiamachina, ra^^ano5> rof^unjl
Axisilatutus, fptllc
Rotadentata, l?amp:a^C
Den tes, ^tmcn
Axisftratus, wcllc
Tympanu qd ex fufis coftat, ^ctrtcbc
Tympanijcuiinfixxfunt fibulscfer*

re£c, i)tcfc^>cibcbarctnC)ic^ropcn^c

fct^locjcn
QuartaiTiachina, tafc^cnl?«fpcl
Sucula, roitbaum
Tympanum, fct?cibc
Quinta machina, t^an^ju^ fo jwo xccl

lcn l;at
Sexta machina, tafci?cn rab
Rota quae a calcatibus uerfatur, vmb

L I B. D E R E

lauf rab wtc in ctncr m^n^cl
Machina omniii quaE- aquas trai?
huntmaxima, ^crjabober^unfl
Caftellum, xraflTcr^ajlc
Fores quibus ue(fles funt, jTru^cl
Antae excauatar, ^a6 auf ^cfct?wctffte

bct?)erfcit6 bcr jlrubcl ^mnnc $ i)cn$

fii^cr aufjit^ct vn^wi^cr lcflft vo:*

x>^allcn
Canaies fub oftfjs, lottcn ^ortnncn ^j

wa||cr aitf ba^ i^cvta^ ^cufl
Rotsc theca fiue locuIametii,ra^|lube
Rotadupliceshabenspinnas, ^^ra^

fo 5wifact? cfcfdMiiffclt
Orbes, fct?cibcn
Tympanum quod ex quatuor orfci*:

bus 8c pluribus tignis confi:at,^OJb
Catena ducflaria, ctfcrnfctl
Tympanum alterum, pjembfc^)CibC '
Harpago pergrandis, ptcmbd i

Tabulatum aliquantijdecliue,|iurQC
Palus, (lcmpfcl
Catena ferrea, ^Ctte
Alterharpago, fabA^e
Redior machinx, t?cn^|iQer
Loculamentii pcfile, Ijan^ct) i^cuflcttt
Sociuseiusharpaaonem pergrandc
adalteriitympanijadmoues, p^cfcr
Qui bulgas eftundunt, jTurQcr
Puteus, ^unjlfctjac^t
Bulgarum gubernator, ftrcid^ct
Lacuna, |lrctct?fumpf ^arttmc ftc^? ^od

waflTcr fantlct
Foflalatensiuxtalacunam, ^(i6m^

^cbtoct?enc ojtlcttr

Machinac fpiritales, jciicj^cfo wettci?
in ^ic ^tube bzcngc/o*^ bofee t;crau6 ^ica
Primumgenus, wtitbfcn^c (t?Cfi
Primafpecies, winbfatt^ mit b:etetl

vbcrcctccrcttQwcie
Puteus, wtn5)fci?aci?t
Operculuminorbisfiguram forma#

tum, ronbtct)ccfc
Secunda, $wcicrlctlottcnwint>fcn^e y
Canalis longus, lottcn

Tertia

METALLICA PRIMVS.

Tertia, t>cr wmbfati^ ttn vh<^|]c Venas expcriri uel cxplorare,p:obirc

Osfpiritale, ^' ff ^*'^^ !•> ^'^'^ wt't^ fcl)Ct Artifexexpericndacuenarucl inctaU
Aki flo^cl Libra, p:obti: wacfc (li,p;obtrcc

Secundumgcnus, focl?ct Loculamcntum, cfcl;ci»fcl>i;iumcft^iC

Prima fpecies, ^a foct?cr tti 0* fd?cibc o* xca^c (lcl;ct
t>crroitv>c^ci;cufct)c cml;cfpclcr5Ctl;ct Fornacula, ptobirofctt
Sircunda 8^ tertia, 5cr fod?cr itv citicm Fornacula latcricia, cfctrwurtcr pro*
5cvicrtcti^ci)C!ifc<;ti {>cr crt>ctt vfi ettt bir ofcti

botmtcfliicjcljiwicciittimU ferrca, cifcrttcrp:obirofcti

AIx, flij^cl ficitilis, tcttticrp:obirofctt

Qiiarta, ^cr fodicr iti cincr fci^ctbe ^cn Lamina fcrrca, ctfcrti blcd?
, citi \va)]cr:at> vmbtrcibct Os fornaculx, mittiC)lod? / muttM;ol>

Primumgcnusflabellorum, flit^cl tbo:lciti

voti 5)itintcti vtt^ |tard*ctt b:cttcit LamincC fcrreac pars qux extat e for^

Secundu,flii5clvoti^itrQCtib:ct)1uc^e nacula, anpaOuttct
Tertium, fliic^cl vott ^itrQcti b:ctj|iK^ Circulus ferreus in quem flatus follis
: cttC>arait^cttfcflu5clcj^ciitact?t duplicatipenetrat, bcr rm^ 5>aritt*;

Tertiumgcnus, wcttcrblrtfbclcfc ncnmatvvo:?>cmbdc)^attfci>
PriiTiafpecics, 5>crwcttcrbi;l^/«>b6|3C Follisduplicatus, $unf«ci?crbc4^
wctccr m^^ Ocm f<biic[)tc i>uxd> lottcn Foramen fpiritale, tvuttbfatt^
5Cil)CC/o^' cnttce ^^x^nxd} l^ittciit b^itt^ct Naris, lie|fc
Sccunda, bcrwcttcrb«4^fo ?>itrd? ro^ Tegula, mttffcl

rcjtittcmcn|Tolnwcttcrb:crtcjct Catillus fidilis, fdjirbc

Tertia, t>ic wcttcrbclc^c fo tn<m trit Catillus triagularis,,b:ciccttd?t fc^irbl

Quarta, t)ic u>cttcrbclcjcmitt>crron^e Catillus cinereus, capcllc

fct?cibcn fo cin pfcrb trit Accretiones arboru anuaE,iJ)Arw<;c^p

Quinta, btcwcticrbclc^c^rtcin pfcrt> Mortariolum, crtpcllcttfuttcr
xincmcmcrro|5mulcbic|Icl;cttC>c wcl Pifliillum, |lo|]cl
lcvmbtrcibct Additamenta, $ufcQC

■ Ratioeuentillandi linteorumia Aerisfcobselimata, l?upfcrfcilic^
(flatu, biC\vctfcmitlcilrtct?$itfod;crtt Ferrifcobselimata, ctfcnfcilicb

MachinxfcanloriaE Ochracxplumbofacfta, plct^ccl

Scalx, fatrcii Minium fecundarium, mcnmtt^

Infiderc in bacillo, rtuf t>cm f ncbcl citt;: Plumbum ignis ui in cinerem refolil'
■ f»;i)rcn tum, plcutfct>c

Infidcreincorio, cinrofcbcn Cannaferrea, ctfcrn ro:lcin

Defcenderegradibusinfaxo incifis, Forceps fcrreus, SAti^c C><;ritmc mAti

auf^cl^^i.itcncni^luffcncinfljrtrcit ^o^cln^cujl

Acrimniobilis, bofcwcttcr Vncus fcrreus, cifcrn t^ect^lcin

Virus fiue fi.imus uirofus, fct>w<;t>ett Tabella, tcfclcin
ExlacuniseuoIat,Jjfd>wa^cnjtcl)t(;uf Aurum experiri argento uiuo, ^^rttf
Peftilens aura, vo:cjiftc lufft quicfcn

Graues halicus, bumpfi^ bofc wcttcr/ Ms liquefadlum fijndere in canalicuo
cefctC>crt)rtmpf^alt>ot>crW(;rin lumferreum, ^ccit^tjycn

.L I B R o «EPTiMO, iEs, uel plumbum, ucl argcntum ,in

V 4 globu^

INDEXINLIB. DERE

globuIosdifTolucrc, twppfcr ^^cr Areacurta, t>ahivti,c\;)Ctt>

^Ut/obcr (jlbcr f^incn Rutrum ligncum, ^tjie
Plubij in globulos reduiflu, ^c^otnt Venarum urendarum rationes,

Auruudargcntijcoticulaex^ (plct btc wctfcn crQ jurojlfctt

plorare, ^olb ot>cr filbcr fhrct4?cn Prima, ba^gcmcittccrijrSjTctt

Acus, |lrctd?n<;^cln StruesIignorum,(iuecrates, r5jl

Acus ex auro dc argcnto fadx, ^cl^ Aquas immittcre in uena ufta, wjfcr
nMn mfwcis, bcfd^td^t UiJcn fiicjfctt Aiif t>A6 ^cr^j?c cr^

Acus cx auro Sc <cre fada?, ^oi^no.^ Secunda, 5)06 jwttcr toj?Ctt

^clnaiifrotbcfd^tdt Tertia, t>^^Unt5rojTctt

Acus ex auro 3c argeto Sc acre fa^flsc^ Quarta, ^rto rojTc aiif ^ctn cifcrn blcc^e

cjdlv) nMn auf u>ct6 vit rot bcfd^tctt Qiunta, 6^0 ro [tcn mtf t>Ctt cifcrcn blcc^
Acus ex argeio 8c a^re fadac,ftlbcrna== cn ini ofcn

Libra,pfunt>/ntd)rdlctnc\iiacjc ({)dn Sexta, ^oa fdnfcnojTctt

Prima libra minor, ^3 wc^lctn brtrtitcn Fafces uirgultorum, cjcpunb rct%

nun bois crt3 vn^ t>cn .>uf ;Q cimvtc^ct Venas pilis pra:fcrratis tundere, cr^
Sccuda,^*;nnncn tnAn &A6 plct ^uwt^ct vnt>cr bcn pud;crn puc^e/oCJ fc^lcd;t
Tertia, C>rtrinncnnwn^5iro:naitfMb<^t cr^pitcfccrt

Machina qua uenae ficca? pilis prac^fer
LiBRO ocTAvo, ratis tundiitur, i>5 trcu<rcpuc^wrdf

Matcriammctallicadirccrnere a ter:<' Truncus, j^oct

ris&c. crt^fdKi^cn Capfa, ^untpf ot>cr pucbtro^

Metallum rude uel uenam prxftante Solea ferrea, cifcrnblcct)

a terris Sc laxi^ftccrncre^erjj^rlAube Tigna tranflierfaria, qucrl^oltjcr

Metallummalleo pcrcufmm dilata*- Eorum foramina quadranguIa,lrt^Ctt

re, ai3qtKf;ifd?cn Pila, |tcmpfclo^crpttci?jTcrttfel

Malleus quadrangulus & crafTus, Caput pili ferreiJ, ptid?cr oO' pud?ctfcil

qitc^fdicr Cuneusferreuslatus, fc^cr

Mctallum cunco fccarc in partes, bM Dcns pili, bcitntltn^

cri? nttt majfcln ^ufdnotcn Dcntes axis, t^cbcblattcn 0 JJ i?cb(«rm

Metallum fcrramento forficis fimili Quadrangulacontignatio, fd?:ot

concidcrc, t>A0 crQ mit ctncr fd;crctt Capfacuiusfundum filis ferrciseft

^ttfdntctbcn N contextum, burd)Witrf

Ferramcntumforficisfimile, fd?crc Cribrii ufitatu, rcl>cr fo ctne IjolQCnCtt
Vcnarum tundcndarummodi, ^ie l<tufmitCinecifcrnbo&cni)at/l)CijStt>tC

^vctfcn cri5 jupttdicn rtrbctt t>$ rot>crn vbcr ^tc hrcuQt^ol^ci;

Primus, {>a6crQpttct?cnfo^cmcttt Capfapatens, frt|tcnrct>cr

Abacus, pud?bmtct Magnacapfalignea, fd^wCn^cbcr

Malleusaltcr, puc^<;mmcrvnt>fd?cit> Cribrumrotundatum, ftcbrcbcrfoct*
Vasaltius, crQvl?cjlcttt (i?Antmcr ncn l?upfcrncn luuf mtt cmcm ctfcr^?
Vashumilius, cvt^aimcr ncn boben ijat

Altcr, bAe> crf5 pttcbcn nttt fcujTcltt Neufolx ucrc), quod cft mctallu SCc,
Tertius, t>ttdcrJ3C>:c)]d?cn bA^mt^lflctncntnX^n^crtt

Arca, i)crt> Longacapfapatens, rollc

Ferramentum, ctfcrn fct)lc^cl Breuiscapfapatcns, ^mctlad

Abacus

METALLICA PRIAIVS.

Abacus, bimc Tertia, bcrcfcnmitcfd^lcm^abfn

Cnbriim quod ucrfatur in uafc aqua Canalis dcucxus fiue minor,C> |*d:)lcin<

riifcrepleno, 6crna)]c)icbrc{)er/o^' Hiuscaput, l^crO C0r*;bcn

ba6na)}ca»prc5critt)urd?6a6)icb Trulla, Mlc

Corbis qua: ucrfatur in uafe aquisre Rutcllum, IrVjTc

fcrto, Ocrnrtjfc^otbrc^cr/oCJ^jnrtjfc Lapillinigrimagni, 5rc>bcr|lcin

(;u|5rcC)crn^urc^?)cni?orb mediocres, ^rcQjtcm

Lanx, )*d>u)Jcl parui, ^clwcrct

Moledi rationes, bic wcifcn^^jl^ Duo canalcs dcucxi,{»5XPifad?fd?lcm*

cr5vnC>5wittcr$um4cn Quarta, {>3\vrt)fd;evbcrntc|l (cjT^^bcn

Prima mola, ?>ic ^rcmcm wcifc ^n Uc Lacus, wafd.>trocj

miilc cm w»;)tcr:a^ trcibcc Abacus, bmic

Tigna, {>a<> mulcfcbia Quinta, t>cr l?urQC Ijcr^

Axis, wcUc Sexta, {>cr )>lanl?cr{>

Codaceo, jOfffcn Lintea, plancn

Dimidiatac armtlla: fcrresc, )>fcnlcirt Akeraarea, {)crwcnbcl)crt>

Tympanumdcntatum, ^ampra^ Septima, ^ic )Vcb rtrbctc

Dentes, Irimcn Cnbrumanguilum, Oad cn^c ftcb^

Tympanuc]dexfuliscofi:at, ^ccrtcbi Succutere, troftcrcn

FulT, )f>Mt^cln Radius, (trcid>c»lt$

Axisferreusftatutus, fpiUc Cribrumanguftius, b<«cn^crcftcb

Subfcus, nn»lctfcno{)crmct)]cl Cribrum anguftiffimum, baoijcrcn^

Mola:, ntiUffctn ncficb/Trcld?c^0a6cn^|lc

Inflindibulum, ^o)fe Machina:quaj ucnas udaspilis

Lignea braclea rotundata, Imtf prasferratis tu.dm,t>ic rtaffm puct>wcrc0

Canalis, ntclunuct^cl t>acd v{ifd?tttcc Prima,5>5 Jw)f<^}>iJd>wcrcl? vff ^Ubcr^e^e

Scciidamola, cuiusrotaabequisaut Capfa, Ifimtpff

afinisautcaprisucrfatur,btcrofmitlc Saxum, foijrctn

Tcrtia,cuiusorbecaIcatescircuagut, Soleaferrea, ctfcttcr folftctn

btcmi^ilcmtt^cr^^-bctbcnbicmantrtc Laminaferreaforaminum plena, e^

Quarta,qu^manibuscircuada uer* )crtt^tttcrlcut

fatur, C>icbatii>mi1lc Canalis, ^crtttnc

Qiiinta,qun?unoeodem'q5tcporeau Batillum ligneum, i^ol^cn fd^auficttt

riucnatudit,moIit,Iauandopurgat, Batillum ferreum, ctjcrnc fc^auffcl

t>ic^olt>mulcmtt ^ctrcu^epud^wcrct Lacus, fumpjf

Tabella^r dua: interfetrafucrfac quas Canaliculus, c^crittlctn

tertia dccuffat, tcrqucrl Sccuda, t>5n<;)fc puctjwcrctvffjwitcci:

Lauandirationes,bicwcfct)t\7Crd Canales, puct?cjrcbcn

Prima,b$wcfd?wcrctt>urct?{)cn)'d?lcmi= Ramus couolutus, jufai^c ^cwicHc

Canalis, fd)lcmcfrabc (^abc LapiIIinigrimaiufculi,^aupcn (rcid

Eiuscaput, btird)lA^ mediocrcs, tibcrfci?ua

Canalistranfuerfus, qncr^crtimc Limus, fd)lam

Aquagrj canalis, wa^fcrcjcrtnjtc Tertia, t)a6ant)crctta)]cpuc^\vcrc^auf

Rutrumljgneum, l?i)Tc jtinttcr
Secunda, ^aewajjH^cvbcrbjcfcvl^cUc Canalis, ^cnnnc

Raflrum

1 N D E X itl Lib. D E R E

Raftrum tridens, ^rml ^cb:ctc mldlcm

Lacufculus, fumpflctu Lanx ftriata, t)ic fd)u\Jd fo invocnbi^

Canalesmagni, pud?^:cbcn rtu^cjci>:cl)ct v«n t^olcn fd^e wic ai»

Canalis fimplici affimilis, t>nt<i)lA& fd?ncctcn bca^Un

Axiculus, vt\UQc Quinta, ^A^xco^Jd^inubcx^a&^mt^

Conclaue, bcrcttjTnbe tcbtct

Quarta, J)46 t):ittc najfc j>ud;wcrcf vjf Caua, ^ublctn

$wirtcr Canaliculi, ru^lcin

Canalisdeuexus, fd?lcm^:Abcn Sexta, ^A6XPa|]4?cn(ibcr^^ ^cPcrbtt

Quomodolapilliminutuli,quosilu b:ct

minadeferunt,capiuntur, wicnwn Canaliculitranfucrfi, qucr^crbcn
t)i;ertfftcrmiflfcl7Ct Septima, baatvaffd?cnmiffmt?crt)C?>A

Extrudioncsfimillimschisquascon S<;ob(^i}bt?cuUd?ctiild?lcin^at

ficiunturfupramoletrinas, wl?crc Canaliculus, fcrbeo?>crrinfe
Arear, au^cj^cfjod^cnc plctje Auriramentalcuiora, flctnici^t^ot?»

Sepesobliquacinpratis, v|?|trici?c grauiora, l?o:mct)t^oli)

Quo modo quatuor machinac uno Odaua, ^rt6wa}fdKn(«ufjini;cr^cfo
in loco coftruijtur:du2c infi.iperiore x>icr cc?ici?t^:ubleint;4C
eius partc,S(: totidc in inferiorc, bic Nona, ^AB xca\Jd)Cn aujfml?crbc/wclc^
wcifc fudiwcrct tibcrcttwn<5 $iim<;d?cn cr von b:ctcn/fo rrtuci; vn^ ^ottc^
Qiiinta, biU^^ol^pud^wcrci^inlKcmtc Decima, t>aaw(;fd?cnrtu{fm^crt)cmic
Pila, fd?ujfcr <»d?fcno^crpfcri)el?cittcnbc^cc^c

Capfa, f>ticbtro^ Vndecima, ^rt6^olC>famlcnmitvl;clf

Lamina: foraminum plensc, fcncifcn Duodecima, ^oa W(;|fct?cn iibcr {)<«>
Ailcrquierigipotell, \t>£nt>cb:ct ^imctmi)

Aircrescauispieni, brctcforon5>tc Decimatertia, ^06 WAffct^cn tibcr t><;d

tulcttctn bivbcn tjcrcnnctud?

Alueus nauiculcr fimilis, fcicfcfe Decimaquarta, ^M WAJfct^cn iibcr bett

Ramentorumaurilauandorum rati^ rafcn

ones, t>«^ofol't)wrtfdxu Decimaquinta,b<;dw<;ffcbctttm5rof|

Prima, b$ trafcbe vber t>3 lod>rici/tc b:ct en fict)crtro^c vnt) fidbcm
Secunda,b46WAffci?cnin<D^rcrn Decimafexta, ba6^olt>fid?crn
Capfa, ^ijTe Decimafcptima, b<«> wrtffd?c im Ijubcl

Rutrum ferreum, cifcrnc^raQC Lauandsemateriajculapillisnii:

Tabellx, rtcfcl obcr b:ct|?uc^e grisuelmetallorumramentispermi?

Alueusniger, fic^ertro^ ftscrationes, bicwctfcn^witterbcr^vft

Tertia, t)A6 w<;ffd?en iibcr t>:4t btet mic m*$ct mct«lUfct>er Ab)ct?ilfiw^ 5»f«ff<^rt
$>:«tc iibcr^o^cjt Prima,quar uctus cft, bie rtlbc fctffat av

Quarta,b$po:tu^<Ucftfc^^olbwaffc^e Loci ualleftres, tl?cle (beic

Caputarcae, bce t?crbc6 l?<;ubc Locideuexi&concaui, fct?ltKt?tett

Tabella! tranfucrfa?, lciffcn Lotores, fctffner

Rutrumligneum, ffrcicbolQ Foflam agere longam & decliuem,

Bacillucufpidatu, b<;ci fpti^i^cj- l?olQU*n cinenwaffer^:4bcnnwd:)cn/vnbtm
Lanx, fcbuffcl cinrofcb^ebctv

Mediaclanciscauum, ^ad rottt>e v^* Materia mctallica, b(» wcrc?

Cutis

METALLICA

Cutis, mott
Ligoneslati, rrtM;miCft.
Ligoncscufpidati, lrcill;mwn
Pcrones, wrt|fcr|tifcln
Furca: ligncir, |ci|fctiorabcln
Batilla lignea, fciffen |ct>Auffcln
Agitare, fcinvciicfcn

Lacufculus, ^cr cfanQc lantcrtrocj
Lacufculus ci fubiccflus, ^* vnv^e trocf
Canalis quadra^ulus, $ m^c Imitcr;*
Ligofimilisrollroanatis, bic (tro^

l?ctli;»;u fo ctcjMc vric cin citte fd?tiabcl
Matcria lapilloru cxpcrs, ^cfchwcnv
Secunda, l>iWi fciffcn iibcr C)ic (\iiidc

fiO|5/cl>cr fio|;iT:abcn
Furca fcpticornis, t>tc fcifl|tn ^abcl fo

ftcbcn^acfcnl^at
Tcrtia, ^ic^criitarbctt
Batillum ligneir, i?clQCnc rurfcbauffcl
Batilluin ligneum cui manubriii cur^*

tum, bolQCtt fcj?<;ufleut
Quarta, C>iev!^ad<;rbcit
Qj.iinta,qua; noua eft, bic ncnc fctffctJ

(■'.vbcit/ Scijft iibcre blec^
Cap(apatens, ^aftc
Lamina fcrrea, b^ ctfern^cloci?crt bled?
Canalis, c^crtnttc
Tabcllarquarumalia alia altioreft,

t>at^^e v^^cUc vttv> Wit>crj^offc
Lacus, funtpff
Matcria^, werct
Rutrum ligncum, ^iftc
Rcs inanis, ba^ tm b
Rutrum fcrreum, l?raQC
Pra^fes iaboris, t>crobcr(tcfeiffner
Lacufculus, Uutcrtro^
Sexta , qusc etiatn poft hanc inuent a

cft, s>ic nciiUd-i^ic fctffcn Arbett
S cptima, t>ic f lur^tcbcn
Oiflaua, ^5 cfol^ xcafd)e in waffcr rtffctt
Charadra, waffcrit^
Nona, t>rtd polnifd) plcicr^ WAfci^cn
Tcrraferelutea, c^luci?
ArgillaudaScarenofa, fd[?wtlcn
Cribrumarneum, rc^cr

P R I M V s.

Torrendi ratio, b$ bzcncn im brtctofcn
Rutabulum, fd?ur|Ti;n5C
Raftellum bidens, pccf
Rutrum, friictc

Matcria qux dii torreturlapilli coflu
Crcmandirationcs (ir, fafcn
dux, 5wcicrlei\vctfc5uroften
Altcra, ^iirofTcmTVfif^cflodKueplatjc
Pancs cx pyrite ucl cadmia coflati,
Altera, ^o^ rojtctt im ofcn (ff cin

LIBRO NONO»

Excoqucrc, fd^mclQcn
Excodio, ^ac f*d?iitclj3cn
ExcocHior, fd)n)clt5cr

Domicilium fiue officina in qua
uenacexcoquuntur, i;uttc
Quifuccedituicarius excocfloris mu
neri,fd?mcli5cr fo aiie meiilere (f at tric
Minifter, furkuffer

Fornax, fct?mclQofen
Osfornacis, mtcfc
Catinus, tic^cl obcr fpot
Humorisreccptaculum, mjitcljt
Caminiparspatensquacfumiji emi^'

tit, r(Kt)lod?
Camini parietes duo , recflus Sc oblidi
quus, fd?lctcn
FoIIis, bAl^
FoIIium fedilia, brtl^^crufTc
Machinaquacfolles comprimit, bi^
wclle fo von cittcm waffer:«t)e^ctrtb«
wiirt mit irer ^n^ci^Stwtg
Organu c]dfoIIcs diducit, J> b4^3»^

Follis partcs
Tabulata, bal^b^etc
Arcus, bo^cl
Coria, bd^cjlcbcr
Caput, bolcri^aubt
Tabellac tiliacca; tabularu latera ciii^

gentes, linJ>enclci)lctt
Foramen fuperioris tabulati, fpmt^ii

lod?
Eiusoperculum, fpitnb
Cauda, brtl^flcrjcl

Foramcii

1 N D E X inLib. d E r i
Foramen fpiritalc inferioris tabulati, Scala', fJtdlcitcr

Operculum, ^ccfcUc^winJ^fmt^cd

Lorum, rirttc

Annulus ferreus, tin^

PefTulus ligneus, rt^cl

Claui cornuti, b^^nrtle

Cochlca, fd?:<;ubc

Tabula, fcbJAti

Naris, Ucffc

Bracflex fimul iundtse, t>rt6 f4?lo|f5

Spatha lignea, fttdfc^cic/o^ ^lctbfct^ciC

Focus, ^crl>tmofctt

Pilum, ft^f,bmm^^trfo\bc/4^ttf^^

folbe
Manubrium, fttl

Lamina curuata, f|>otet|ctt «^fc^lc^tn
Pilum scneum, fttpffcrttcrfloflU
Bacillum teres, rtu^ctti^ol^
Alucus bradeis ligneis contextus,

fd?utvl?fljJ$/ot>cr fulvi)A|]5

Follium fedilia, t><;6 cjcjtcUe jftn Vala e corio facfla duo , quibus aqua

bla|3bclc^cn

Tigna humi locata, Gc^wcUeti

Palicuneati, pfclc

Tignaftatuta, toctcn

Tioilla, trcntlctn

Fiftula, fo:m

ad reftinguendum incendium,fl

quo officina conflagrat , hauritur,

ltt)crnecimcr
Siphuculus orichalceus , quo cadem

haufta exprimitur, mc)|tttcf fp:i»Qe
Vnciduo, fcitrl?A?cn

Machina?pars qua; folles com^ Rutrumunum, fciirhriicte

primit, ^icwcUcmit^cnjlrctd^^cn Inftrumentu ferreum quo terra ucr#
Tigillaqucclongisaxisdentibus dci! beratur, pcrctfcn

prefta folles comprimunt, fd^cmcl Pilumteres, ffopl;olQ

Vecflis, fd?tnl?olQot»crfc^tn/o5>crbAl^ Alteralueus, tro^

ftctt^ci Contus, jtccbctfctt/obcrmt^ctfct»

Inftrumentum fcrrcum, fd^ml^a^e Contusuncinatus, fd}Adcn\:)nde

Organifollcsdiducentispartes Recrementa, fcblodfcn

Tionum ftatutii perforarii, Bobfaile Furcilla ferrea, ctferttefcbUctctt^abcl

Tionum quod uerfatur circurn axicu Panes ex pyrite conflati, jlcin o^ lccl>

lumfcrreum, fdr-wCncj-cl Mifturaauriuel argenti cum plun»*
Capfa, ^aftc bo, wcrct

Machinae cuius dentes tigilla dc;» Cochleare, fclU

primuntpartes Catilli, pfeiiletn

Axis, trcUe Altercontusuncinatus, rcncifet»

Rota, m;|jcrt<;^ Rutrum, fmcl?ctfen

TympanuquocleJcfufisconftat, fatn Spathaferrea, |^o|jetfen

cjclc^o^crcjcmcbc
Tympanum dentatum, ^Am^tA^
Dentestympani, Ptmcti
Dentesaxis, flrtc^c

Puluis miftus ex quo focUs Sc ca
tinus conficiuntur, ^cjTube
Puluiscarbonum, fol^cjtubc
Puluis tcrrenus, crbct^jtwbe
Crates, hortc

Inftrumenta cxcodorurrLjalia'*^

Prima uenarum excoqucndaru
ratio, ^ A0 fct?MtclQeu mffm ^d^
Venaru aliac cito liquefcunt, etltct^e
ertjfctn^ flit|]t^/ aliae Icnte, etlicbe
fctn^ jlreti^c vtt^ wtl^e / arbetten fic^
fei^er/ aliac fparfim fcruentcs no co
cunt in unum, etltc^c rtrbcttcn ftct>
^n\;)c\\J^g!tai^
Mifturadebilis&uiribus cares, etn
wcrcjfo mufii^ vtt^ vnfct7mci{)t;^

Vi

M E T A L L I jC A '- P R I M V S.

Vt tioim plLinibuin imponi poffit, rumfercfcptcm, (Ter

^♦;i\nwnmi5>crplcinw5furfd)l(;l7cu Rccrcmcntaplumbi, \>Ui\d)la<im

ut diutius rcpugnent Sc refiitant Lapisfillilis, fcbtfcr

ignis ardori, fofcjIvut>jlrcn£rc|au Lapisfacilcigniliqucrcens, fitld

Additamcnta, jufctje Primarii pa"cs uel cx acrerudi cofla-

Vtintercaucnacumadditamcntis \i tipancs, |Tctu o^cr lcd;

quatiscoquipofTit, ^o^vu^cr ^cd Mifturacuiusdimidiaparsexccrcct

ba& crQ vni> 5cr 5u|l;t5 mo^cu mitciu argcnto conflat, Pobclc

rtu^crrtuc^cfotciiwcrbcu Altcr cxcoctor, t)cr fci^mclQcr fo t>it

Trcsuenarumexcoqucndarum flctfdncfjtarbctt

rationcs , quibus os fornacis fcmpcr Lapis cx quo conflatur plumbum ni

patet, ^ic$;cifci?mclQcutmt^cmo(fc^ grum, ^liwcrt$vn^plcicrr$

ncu micfc Pancs duri qui plus argenti in fe con

Prima, t>tt6 fct?mclQCu rtufm cfancf/obcr tincnt, rctd?^*;rt\vcrct

vbcrt>rt6i?olt3lciu Pancsasreifathifcentcs, l?tu|Toct*c

Catinus, tJcr^rtrcfcuttccjcl Sccudarfi pancs, vo:plctt|Te oJ5 vo:*

Altcrcatinus, <>crvu^crctic5cl Mifturaxris&:plumbi&: (plcitlcd;

Altcra, t>4dfc^mclt5CtumtJ)Cjn^rom;« argenti, wcrct

menofcu Tcrtiarii panes, jWirvc^plcitfTctno??

Tertia, t)aofi-t?mclQcn(;uft>tcroi?cfdn lcd?

d?t/o^crrtufmlcc^ wiccu^tcCyrolcr Tertius excocflor, t>cr fd;mclt$cr fo t>2

^ ncuncu $unrvo:j>leitcnfTcinot)cr lcd? arbcic

Contusuncinatus, rcimtcr Panes duri in quibus minus arccnti

Cifium cui eft: cifta craflis uiminibus incft, orm dt)cr t)url;art\vcrct

«. eontexta, mcf^ubcl Quartarij panes, l?<;rtvycrct'

Rationes uenarum plumbi ni^ Vltimipanes, ptr|?cm

grtcxcoquendaru propriaj, i>icfon^ AIteriusgcnerisfornax,bcrffktfofcu

^crUd?cu wcifcu plci cr^ 5U fd?mclQCu Lapis fiirilis scrofus, l?upfcr fd?ifcr oC>

Prima, 5)46 fctjmclt^cn tu IKcrntcn lcct)fd;tfci:

Secunda, boc fd;mclQcn tn S«d;fcu Panes ex eo cofedi fiue primarf),

5u(i3itcl Panespractercaduplicesfunt: (jicttt

Tcrtia, i>a& fd)mdt^m in TTcjTpl^vUcu quorum alteri a:rei exiftiit, ^upfcr/

Maflxlata?, fd?tlcn artericumprimarijs panibus reco

Qiiarta, t)rt6 fd?mclQcu tn polcu quifolent, tro^fTctn

Fornacumcamerajquxfumum con Liqudrcandidusprimocfornacedc

cipiunt, t>crrattd?fan^/obcrcfcwcU fluescumGofcIaricccxcoquiturpy

bc vbcr C>eu fct?mdi5ofcu ^arinucu rites, ^obclt : quc parietes fornacis

maubcuraud?fci)ct ^xudant, contcrfct

Bradlea; fcrreae, blrtttcn. Stannum, fdjviwt^plct

: ^risrudisminusfynccri cxco=f Plumbumdepaupcratum, frtfct?plct

dioapudRhetos, boo fcf^rttclQcn t)C<s Ratiolapillorumniororumex^

^upfcrcfla|5crQtnt)cr^afffd;<;ff"t Cyrol coquendorum, ^rt6$infd)mclt$cu

ExcocTror primus, *>ct fc^?mclQcr fo {>tc Saxum folidum quod in folo forna^

crQfd;id?t<;rbcit cislocatur, folJTetu

Vafa capacia modiorum Romano;? Saxa uilia qux natura dc diuerfa ma

i • X teria

I N D E X MSl

tenaconipofLiit, cj-unbjtcin
Solarii pauimcntu, i>C6 follcre bol>cn
Camiiius, cfloctc
Catinus, ^CtmtC
Murus humilis, furmcurlm
Contus, ftcdKifcn
Altercatinus, 5tiicf:nbc
Lapilli nigri maiurculi, ^robcrjlcm
mcdiocres, nutteljtcin
minutuli, Iflemcrjicin
colledi cx matcria qu«e la^:
uatur, fciffcnftcm
Rutrum, rcut^ratjc
CanccIIi, c^attcr

Fcrru fignatoriij, ctc^rabcft jTcmpcl
Maffi cx cancellis formata, pallc
Fornaccminteriuslaxorii glareis 8C

luro incruftarc, ofcncn
Mallcus quo faxi arenarrj, in folo for

nacis locandi,partes extuberantes

refecantur, ptlc
Fornacjj camera quac fumurcci
pit, t>55tnfct?mclQcnmit be rancfofatt^
Focus in quo pluinbum purga^*
tur, ^crflofi?cr&
Catinus, fnri^crbobcr^tncjrubc
Batillum, l^olfcbmjffcl
Follcstcretes e corio facfli, r<>n^clt«:

^crncbkfiJcUjc
Orbis, fci?ctbc

Fornaxinquaferrum excoqui;*
tur, rcnbcrb
Magiftcr, rcnttcr
Ccrtaucnacmcnfura, furmo*
ViarecreiTientorum, lad?tl<>4>
Recrementa, fm&cr
Marculi lignci, l?olQcnc f(t)lc^cl
Magnus malleus fcrrcus,J)cr ^ammci:

bcii cm wa|jcrjaM)cbct
Secarcinpartes, ^nfcbt^rcff
Adolcfccns, ^fran^tjlcr
Altcr camini focus, S>cr fct)mtbbcrb
MaiTsc fcrreae quadragula:, ftoci^ctfcn
Bacilla fcrrea, |I-abcifcn
Fornax primsc alTimilis, cin ofc $Ui(i)

L I B. D E R E

bcm l)arinncit man bic r«i;cfd}ici;t ar

bcit/boci? T tl wcitcr x>nt> i^oi^cr
Focus fornacis fcrrariar, fd?mibi?crb
Ratio aciei coficiendx, ^ic wcifc
(ihl^mmd}cn
Bacilla ex acie fada, |I»y|tcbc

Vcnec argenti uiui excoquendac
rationes,btc wctfc qucc^tlbcr cr^ jnfd?^
Prima, t)5fci?mclQeimt?cr^c (mclQcn
Stibi^ucna, fpicecjladcrtj (jltUicrcn
Secijda, C>5 fd^melQc auf ^tc wcifc t>c6 ^i
Tertia, i>a^ fd^mdt^cn im ^cwclbc
Quarta, fe<Wi ffi?rttclQciv mit fm^c otcr

a|fd?caufm5:ifnd
Quinta, ^Ae fdjmclt^cnmit f<;nt>co^cr

fijfd>c im win^ofctr
Rationes uenac plumbi cinerci
cxcoquendcT, t>a€> wifmntfci^mclt^cn
Prima, b^ fctjmdt^cn x^^bcr bcr ^:ubctt
AItera,?)$ fdjmcit^ctt iti ^' fid}tcnc nncn
Tertia, bj fdjmelt^ctt m cifernc pfcnlcitt
Quarta, ^ofi fctjmclt^cn im ofcn cincm

fd>mit>ofcnc;lctct>
Canaiiculus, nV»fc
Qiiinta, ba<jfd?mclt^cnattfm ^crt)cfo

anffbcrl?4bc
Sexta, l>5fd)titclt$cit At»fmwcnt>ci)crbc
Crates ferrca, cifcrncr ro jl

LIBRO DECIMO»

Aqua ualens qua: aurum ab argento

ieccrnit, fd?ci5>cwa}]rcr
Puluis ualens qui aurum ab argento

fecernit, fdxi^cpuliKr
Fornax, i^cttit^c
Catinus fiAilis, ronbtcncn \>i?ad
AmpuIIa uitrea, folbc
Foramina (piritalia, winModKt^
Opcrculum, i^clmobcralcmbicf
Naris operculi, bc^ l?clm6 fd^naut^c
AlteraampuIIauitrea, vo^lcctc^la^
Feccs, tobcn^opfc

Aurum ab argento fecernerc,
cfolt) vom filbcr fd?ctt>ctt
Argcntum cum aqua ualente permi^

ftum.

METALLICA PRIMVS.

ftum, rtlbcricffd)at>cvin;)]cr Artifex, (^btrcibcr

Ferramemu uulfcllac fimilc, cin ^Amc Pilum, jToffcl ^^a ^olbc

fo^lctdnviccmuopctfciui^ Catinus, i}ctb

Argcntum ab auro fepararc, fil^ Mcdia catini pars, fpo;

bcr von^olOc fct?ct&Cft Lamina ferrca utrincp curuata,fd?rtb*

FiftuliE ex bradeis fada::, roUcino^ Spumaargcnti, ^lctc (ctfcii

&crrollciu Contusuncinatus, cflctl;rtirc

Altcra ratio rcccrncndi auri ab argen Liona lonoa, ttcibcfci;cicc

to, t>*idfci?ctbcnimcfU6 Scamna, podfc

Ea trip Icx cft Cu nei ferrei, cifctnc tnciffcl

Prima pcrficitur fulfure, brtd ijl ^rtO Plumbi cutis impura, ab\iti<i}

fcc!ciC>cnt;nctit6^urct>fcl?wcfcl Cochleare, ^cilc

Fornax qux foraminibus uento in^ Fcrramcntum cui figura cunei data,

ipjracur,uuIgoucntofa, witti>ofcft fct)lctfcifctt.

Sulhirargentoadmifcere, C>rt0 ftlbcr Panisargenteus, flicl?ftlbcr

int fdnvcfcl j-culcft Orichalcea fila colligata, ;>ic mc|]cnc
Miftura, l>a(\flctci?m4l |Mtr|^c

Aurea maftlila, ^ont^ Molybdccna, \)Ct^\>Ui

Secundaperficiturftibio, ^Adi(l^<;d Pompholyxlutea, ^clcrljutraud?

fdjctbctt iin cru6 ^urd? fpifeUo Grus, i)cr cfcjcu^ ^rtniitc nt^n l>cn i)nt
Exilire, i?crt<;u4jfp:uQcn rttifjflKbct/C)cnncnitcn critcl?c cinen

In orbe uel circum ferri, ^ctribe wcr^e (loJcb/Ctlt4;c cincnlr«nict>

Catiiiusferreus, cftfpuct^cl Akisftatutus, f;»illc

Alternis rcs quafdam qua: purgant, Pariescaminiobliquus, fl(;c^cfci?lcK

alternis aurum ponere, ccmctttirc Loculamentum, ^♦;|Tc

Tertiarebus compofitis pcrficitur, Ax:iculus ferrcus quadrangulus,cifcc

^ae tfi- 'OAe> fwCiOcf t tm^uo ^ntdy 3t* ncr vicrcc^ici?t \vclct?in

mifci?tcpjjl!icr Orbeslignei, fdjcibcn

iEs ab auro icparare,^upfcr vom^olt» Tympanu qd ex fufis coftat, fur^clc^,

fd;ct?>cjt Tympanum dcntatum, ^antpr^^

OftlcinafiuedorniciIiii,in qub Roftrum, f(t)n<;bcl

plubiiabargetofcparatur,treibci;utt6 Lingua, l?unt>

Fornaxfccunda, trctbci)crt> Vedis, wtrbcl

Duoinuriinteriores, ^o^ifrcti^c Fornaxfecundaconcamerata, cin^C
Oibisexfaxoformatus, roit^j^cirt wclbtcr trcibci;crt>

Murus qui principalem murum ab Veruculum,^adCtfctt wiccinb:(;tfpicp

igni dcfendit, fd?tl5> Tubuli, rotlcin

Canaliculuspcrquem effluit ipuma Fornaxfccudaitem cocameratarfed

argenri, ^lcDtajfc quarinquibufdaaproxima difFert,

Operculum, trcibci^ut ^cr trcibcl)crC> in polcn vn^^n^crti

Operimcntum, jturQC Via, ^affc

Circuli, rtst^c Fornax fecunda uento expofita, ^(lA
Baviila, jrcbc trclbcnvn^crOcml^loQC

Fiiiula, fo:nt Argentum perpurgarc, ftlbcrb:cncff
Foricuix, fd;ncppcrlcin ' Vftrina, {>♦» ^cm^d? Ixurinncn

X z «Wrt

I N D E X I N

mattftlberbjcmtet
Pilum, jTojTd
Eiusdentes, ^adcn
Pilum dentibus carens, foibc
Tcfta, tcjtfcbirbel/ puluis etiam quo

repleta eft,tcfta nominatur, Geri;

manice, tcft
Magifter fiue purgator argcti, ftlbcr

b:ci;tKr
Cultellus utrinc^ acutus, mc|]et
Globus, ^o^cl
Ferramentum cuiimponuntur Hgna

^(^b:aitt>cifcn
Circulus akerius ferramenti in muro

inclufi, bcrctfcrtteba^e
Ferreuminftrumetum cuiu-s extima

parsrurfumuerfuseminet, {Jeretjf

fcrttc S?a^c bavm cin rott^) l?olQe ^oQ
Sella, t>a<Mitcj|ttt^t'lol5 (lettttii

Foris ferrea, ^ae ctfcritc tl;o:lcitn
Cultcllus, ^linctc

Inftrumentu ferreu, ^06 cjcbo^ett etfen
Inftrumcntum ferreum cuius extima

pars rccfta furfum uerfus extat, ^er

cifcrncl^rt^c
Aliud inftrumentum ferreiim uulfel

Isefimile, irlcntmc
Ratio argenti in tefta , {ub tegu#

lacollocata,perpurgandi, ^t^* ftU

bcrb:cttncn vtti>cr i)cr ittiiffel
Tcgula, ntttffcl

L I B k o X It

Argcntum ab dcre feparare, fet^crn
Ofticina fiuc domicilium in quo
argcntij ab scre feparatur, fet^ert?utte
Parics camini redus, fc^ttttr^crtc^cc
■ fdHctc

Paries camini obliquus, fiactjefc^lcte
Canalis, rinnc

Focus extra domicilium in quo
-malljcplumbeaeliquantur, ^crjtt
laeberb
Murusquiquartumurulongu mwe
nit contra uim ignis, f4?tl?>

L I B. D E R. E

Vchiculum, wl^^nlettt

Grus, ^mnd}

Catinus, ttc^cl

Catilli, f>fcnlcin (lcttt

Quidda (pumx argenti fimile, ^otnf*

Pilumquofrangutur panes xa
rei, ^upferb:ed?er
Truncus, (loct
MafTa plumbea, pldftiv^C
Sellascnea, fctttcl
Pilum, jtcmpffcl
Caputpili, l?uj>fcrb:cc^ci:
Tignaftatuta, fctilen
Tigna tranfucrfa, rt^el
Dens quadrangulus, fct^Ctnd
Axis, wcUc
Eiusdentes, atnxt
Axiculus ferreus, eifcrtt weld;tn
Fiftulaacnea, hipfcrn welct)tno?JmC
Clauus fcrreus, eifcrnern<U?el

Fornaxin qua calcfiuntpanes
serei, wermofet*
Raftrum bidens, ^rAtX fo ^tvcncjA^Cft

Prxfes officina?, httttenmetflcr

^s in quo ineft argentum tempera*

recumplumbo, plcijum ftUnt^et»

^ttpferfd?k^en
Temperatura, milTd^tttt^o^^Jttfc^U;^
Diuesplumbum, rcicl?plei
Plumbum depauperatum, frtfct?plciJ
Panis, (^ttctc

iEris pancs fathifcentes, ^injfoc^C
Spina?, t)o:ttcr
Fornaccs in quibus a?s cum plumbo

mifcetur, fd?mclQofcn
Catinus, tic^cl

Humoris receptaculum, Atjttc^t
Catinusxreus, |>fannc
Fornaces in quibus recrementa rec»

quuntur, fd?Uc^cttofci>
Excodor, fct)mclt5cr
Rutrum, fruc^cifcn
Lignumfiftum&lhianSj ^loppc
Vncus, i?a't*c

Reliquise

METALLICA

Reliquiachordcicx qiio ccruiria crt

fada, trcbcr

'.' Fornaxfimilisfurno, fplcifofcft
^s rcfiduum, crcfplicjlcu i?uj>fci:
iEsab(]:raduin, ab^ucj
Magiftcr, fj^lctfmctjlcc
Prima tcmperatura, bao votplcicrt oa

t>a 5ufd>l*icv rtuf frtfct) ciit)lrii1?
Staniuim paiipcr, fTifft? cttijTrtcl?
Secunda teiuperatura, ^crjwfd^la^

4itf rctci;c cittjTrtd?
Stannum mcdiocre, rctci? cinflrtci?
Tcrtia tcmperatura, ^a^ vc>:plctciK;uf

t)cnl?cr^^«arbcttcfi
Stannum diucs, trcib <>t>ct wcritplci
Machinacquibus pancslcuantur bC

reponuntur, cfc^citcjc/ o J)cr )f o:ft?c/

ot>cr ^rand)/ noftri enim appellant

ciconias,Latini grues
Lingua, t)crb»n5>
Aftcr tnangulans, ^tc troc^bttr

Fornax in qua argcntum Sc plij
bum abxrefecernuntur, )cicfcro|"m
Bafis, ^as vnC>crc tctl Oco ofctus
Focus, i?cr6
Murus, fd^tl$>
Parietcs, ctfcnicofcnwcnbc
-Solex, tolimcfc
Saxa quadrangula, wcrc^j^uctc
Lamina?a:rea?, )ii?crtcn
Particulx eminentes, ^apfctt
Ferrum uncinatum, C>vU>ctfcnmitbCfi
c l)cct^lcin

Bacilla fcrrca antecedeiitia, t>ic cfcloc^
> « crrcjt ctfcrncn )^cbc
Repagulum, n£cl
Secretor, )"ctc^ercr
Parietcs qui funt a lateribus, fct^crsi

Paricsprior, fttrwan^
Bacillafcrrea, |^cbc
Pcdcs, fii)|c
Bra(ftea:, blcd?
Latcrcs, ctfcrncjtejcl
Catinus, tic^cl

P R I Al V S.

Forccps, 5<;n£fc fo ctncti \;)cXcn tjrtt
Contusuncinatus, i^atc
Rutrum, bVitctc
I^ancs fathifccntes, ^tnffoct^c
Spatha, ffo)ct)cn
CatiHicrrei, pffnlcin

Fornax in qua plumbum ab ar=s
gcntofcparatur, trcibcijct^
rornax in qua a:rci pancs fathifcctcs

torrcntur, bcrofcfi
Interiormurus, t>a6fiittci:
Lamina: a:rex, jci^crtcfi
Lacus, wrtjfcrtro^
Torrerc, C>cr:cit
Stirix, plct^ac^Cft
Mapiftcr fiuc torrcfacflor, t>cr:cr
Supremipancs, $>tc obcrc fd;ctbcn V9

cf<iri?crt>c
Via:, ^alfcu
Batillum, )ci)rtufcl
Contus, fdilrtcircfictfctt
Rutrum, ^ruc^c
Contusuncinatus, i)^^c
Raftrum bidens, i)^^c mit $wcicti;
^scinercum, )cl;tfci: (janciJcfi

Spatha, (lofctfcu
Spina?, roft^otncr

Fornax in qua panes aerei torre#
facfli coquuntur, cf(;ri?cr{>
Fornacismagiftcr, cjarmactjci;
Fornix, bo^c
Pila, pfctlcr
^s cx panibus torrcfacftis conficerei

^ArntadKu
Spatha, flofcifcft
Spatha cxciforia, fd?(;bctfcfi
Scopac, pc)cit
Piftilla, jTollcl •
Malleus ligneus, i)olQCnc ijcinc
Lamina ferrca uttinc^ recuruata fci^cc
Catinus, tic^cl (c^iti

Lamina, fci?artc
Bacillumferreum, ttrti^cl
Batillum, f(t>atifcl '
Contus, fc^l4;ci?ctfcu

X 3 Contus

INDEX IN LIB. DE RE

Contusuncinatus, rcumcifm Incilia, ^tcbmfomitflcittenaujjcrkV
Tcrcius contus, ^Arcifcn maurt vn^ vorflrtcijcn

Minifter, bclfcr^ncct?t Ofcula, loct^crwiCAtjud^tCtt/bAbcniU
Rutrum, l^rucfc fct?uQcn/want)tc|>lcQcvoUcrfcm

Spathatertia, fcbabctfcn fct>ut5Ct mAn fitr

AfTerculus curuatus, C>rte fltt^^cl;AW<= Septum, fct?lcttfc

cncb:crlcin Raftrilignei, t?olQCncrcc^)Ctt

Cuneusferrcus, fci?lctfcifcn Batilla, fct)Ai!ffcln

Panes ex fpinis conficere, pttc^c Secuda,unc mm t>fl6 falQ tn ^fml fcibt

Mif. if^tnacn nM(i)cn Domicilium in quo fal confici*

Addere, $»fci7lal?cn tur, ^ot/quodficaGermanisappeJss

Spinjc qucc de panibus,ex xre et plii latur propter fornaceos parietes , qs

bo conflat!s,dum ftannum ab aere quidam faciunt : & tedlum quodpar

fccerneretur,ortac funt,frtfct?5o;ncr tim ex luto conftat

Spma: qux de panibus , ex femel re^ Prima domicilij pars, fx^fit

cocflis fpinis conflatis, orta; funt, Secunda, t?cr^|lcc

t>o:ncrfocmmalcrcarbcttfetn Cupa, botttci?

Spinxquardepanibus^exbisrcco;* Scamnum, bmtc^

<ftisfpinisconflatis,ort2cfunt,^o:^ Tertiafluepoftrema, falQjfct

ncrfo^wctttialcrcarbatfctn Tcrracliuuliinftaraggerata, (fu(fc

Spinse, quecdum pancsfathifcentes Operculum, bcc^c

torrerentur,ortsc funt, ro|l^o:ncr Focus, t^crt»

Spinjcuiies, afcrncJ>o:ncr Bacillum ferreum, fTccfctfcn

Spina:uih{Iimx,^ic^crtn^|rcnbo:ncr Cortina, pfmtne

Panesex fpinis uilibus confedi, ct^ Tigilla in terra defofla, ftappclti

fcvnc|luc?c Tigilla eis immifta, foc^b^umc

Recremcnta quae detrahit magifter Minores perticae, ^lctnet^cc^fct^citc

qui a:s e panibus torrefadis confi Minora bacilla ferrea uncinata, i?et^*

cit, ^arfci^lrtc^cn fct?cttt;a^cn

iEsIuteum, c^cl^upfci:; Fibulac, fct)lurffen

Cadmia, ^obclt Maiorcsperticsc, ^o||cl?ccffct?citc

^s caldarium, lcbctcr ^u^^fctr Maiora bacil la ferrea uncinata, bo:t#

Ramentumlotura coIleAii, ^c^rcQe Pofteriorfocipars, wt^ffc (t?aPct|

Spinsc quac de pIumbo,cum in fecijj: Paries inter pofteriore foci parte SC

dis fornacibus feparatur ab argen tertia domicilrj parte medius, ^dilt

to,detrahuntur, abftnct) Anguli, t?o:ncr

Molybdairnainmediacatiniparteor Situla, fulatmcr

ta, fpo:t7cr^ * Modulus, ^obc: bArtnncn m^n t>ad

mtl4ctciltfalt5w«|Tcrtnbtc Potc tr^;^

LIBRO DVODECIMO, ^ {\ ', ki «tf^

Cochiearealtum, |ct?itffc
Salisconficiendirationes, ^ic Cupaparua, bote
wctfatfrtlB5»ttttfl(t?cn Canaliculus, rtnnc

Prima, wtc nt^n ntct?:falt5 mact?t Magifter, wirc^cr

Salmae, <;n|5^c)Vd?cncplc^c5>rtrinttCtt Qui fuccedit uicarius eius mun^ri,
fatt5ctctnad;tvptr& ^itec^t

Minifter

METALLICA PRIMVS.

iVHnifter, {fc[^cthxcd>t Caftellum, ^Ic

Adolefcens, fftcubct Lacus, tro^

Coqucre, fic{)cn obcr P«(1?Crt Lacuna, tcid)

Dcfpurtiare, ffbcnmctx Altcra, &ic wctfcn rtlAUtt m^ AUimifd??

Decoquereutdenfetur in falem, ^u fcl|5cii5i»rm;d)Cii

folQbtcncfcn Atramcnnfutorfi conficiendira

Spathalignea, rurfd;ctt tiones, t>ic\vcifcnl?up(fcr\vatfcr$uma

Feruere, foctcn Prima, wic^icfonnc^i^atupfcr (d;eit

AiTer, C)(Wi l^o:n b;ct wajfcr \virct=cn ma^

AflTcres qui corcinac lateribus impo:? Secunda, t>ic wctfc f upfcr Wrtjfcr AUp

nuntur, \]>cnc Ifitj^fcrwcfrichcitwalfcrjufic^Ctt

Corbis, fo:b, quanquaminquibuf Reftis, fc|lcncr|?rtct

damlocisialem inaIucos,non in Catini, pfanncn

corbes,inrjciunt Tertia, btc wctfc f upfcrwaj]cr AU^ (d;)*

Batillum, fd^mtffcl Wrtr^c atramcnt vri {)cr^lcic^e jufic?>c

Tertia, t>4d falt5ftct>cn itx ftc^d^cijfcit Quarta, ?)tc wctfc l?upfcr vcnffct m^ cr>

qticUcn rid? \>nt> \tcin ^mutc C6 vo;»ntfd?<C

Quarta, ^^fUQftc^cnincifcrncropfCtt ^itfic^cn

Qiiinta, t>$ falt5 ftc^cit tm \)ct^c fo faltj Quinta,\xnc ftd? I?ttf fcrvpaiJcr auff (?olrt

- xca\Jct auf btcncnb i)olQ cfojfcn tvtrb vo:famlct

Sexta, t)t«i fol^ ftcOcn m^ ^cnwd^Wtt Sulfuris conficiendi raiiones, b*C

f4i5w><;|fcr trctfcn fd?wcfcl $um<;ct?ctt

Dilutum, Im^c s>urd? crt>rid?^cmad?t Prima, t>a6 fcbvi^cfcl mad^cn im t<>|?f«tt

Lixiuium, lau<jcC)urct?a|fd?c^cmac^t Secunda, ba6fcl?wcfclmact)Cttim<>fen!

Labrum, wanitc tx^tc^ulKromcnau

Nitri conficicndi rationcs, ^ie Tcrria, t)a6 fcbwcfcl mac^m in ^ru^crtt

wctfcnnttar o^cr tincar/ol)cr baurac^ Bituminis confidendi rario, ^i<

5UttMd?cit wcifc bcrcfwact?6 mf, jlcinocltfc^cn upafs

Prima, t>a& nitcr mad?ctt am rtiU fcr $uftct)Ctt

Secunda, t)tcwctfcnitcr von cj^cmact)^ ChryfocoIIa: colligcndae ratio,

tcr nttcr lauc^c juftc^cn ^ic xccifc bcr^c^un $uuo:fainlctt

RarioconficiendajchryfocoIIac, Oehra, ofcr^cl

quam boraccm nominamus, ^tc \i>ci Vitri conficiendi ratio, ^tc wcifi

• fcbo:rai^$uftcbcn ^lao 5tmiad?Ctt

Ratio conficiendi halinitri, ^ic Sal ex cinere anthyllidis uel alterius

wctfc falnitcr $uftcC)cn herba:- falfar facHrus, falal^4t

Alumiuis conficiendi rariones, Fornaxprima, fd>mclQofctt

t>icvrctfcnalaun5UrtWd?Ctt Secunda, ^lacofe»

Prima, 6icwctfcnalaunau6ala«ntfc^# Terria, Pnlofcn

cmcr5>rtct?5umac^en f i n i s*

X 4

INDEX SECVNDVS

CONTINENS EADEM REI ME^^

tallica! nominaLatina,Gra:ca9 Germanicercddita,fcd

in Lecftoris gratiam/ecundum Alphabeti

ordinem digefta*

ABacus, btmc
Acccpti expenfiqj ratione red^
dere, rcd?ttiui^ tbim
Accretiones arbori^ anua?, jatxcad)^
Aciei conficienda; ratio, ^tc wcipjtc

Acus, ^md)mt>i\n
Acus ex auro dc argento facflae, ^olb
" iia^cln rtuff wctd bcfd}idt
•Acusexauro&r arre facfla;, cj^olt> ltrt*=

i>dti au|f rot bcfcbtdt
Acus ex auro & argeto Sc xrc facflar^

^«IbitAbclit auff WC16 x>h vot bcjcl^tc^t
AcuscxargentoS^ a:refad:a;, ftlbcr

Addere, $iifd^kbcii
Additamenta, 3»fct5C
Adolefccnslib.p, t)crau^icfcr/c^rctti'
. t>cr/lib.i2.

Adueria uena? pars, ctit ^c^cn^titmb
Ae.rimmpbilis, bofcwcttcr "
Acr fe fundit in caua terr^xr, Sc. rurfus
euolat, i>a& txKttcv $cil)ct mc> \>nb
.jin / fomcr ^ctt ^imt \)odi^cn cin y.im
nt$>cr|tcn l?crait6/ wtntcr ^ctt jtitn nt^
i^crjlcn cin/3iimbocbjrcrt l^craua
JEris..panes fathifccntes, i?tnffoc^c
i^ris rudisiTtinuslynceri excodio
apud Rhetos, ^a^ fd^mcititCn bce
^iif^cv&/ ^U^ctt^ in ^cr cfrrtfffd?<;|ft
tLyroU
i^ris fcobs ehmata, ^upffcr fcihct?
iEs ab auro fcparare, ^upffcr vo c^olb
j^sabftracfluiu, t^b^uc^ (fd.H'iC>cn
iEs caldarium, lcbctcrcttpffcr
i^scinercum, fditffcr
i£s ex panibus torrcfadis conficcre.

^Atnu^cn
Ms in cjuo ineft argentum tcmpcra*

rccum plutnbo, jjlct m filbrt^n.-

i?upffcrfd?lal;cit
i^s lutcuin, c^ccl i?upffci:
iEsliquefacflumfundere in canalicu

lum ferreum, $ccnc^icfcii
.^s , uel plumbum , uel argentum iii

globulos dilToIucrc, l^upffcr o5>ci:

plci obcr ftlbcr ?o:ncit
iEsrefiduum, ^cfpUcjsCtt ^upffcc
Afi-icus, t>cr unnt) fo vom mittcl fu^m

Xffcftxcc\jct
Agere cuniculum, cin jloln trcibct»
Agitare, fc^wcnctctt
Ala, fio^cl

Alueusmaior, bcrcjtro^
Alueusminor, crt^trocj-
Alueus nauicula: fimilis, fcid?fc
Alueusniger, ftdx^^tro^
AI tanus, ^ct wtnt>t fo fui>cn fu$>cnwcf{

wcljctobcrctcti)
Alternisres quafdamquaz purgant,

alternis aurum ponere, ccntcnttrcrt
Aluminis conficiendi rationes, t>tc

wctfcn dmn $u mad)cn/ prima , t>tc

xccifcn dmn Atie aUunttct^cm crbrtd?

3tim<;ct?crt/ Altcra, bic wctfcn n\aut%

m^ dmni]'d)cn fd^cn ^n ntachctt
AmpuIIauitrea, l^olb
AmpuIIa altcra uitrca, votlc^^k^
Anguli, botttcr/Iib.iz»
Annulus fcrreus, ritt.^ ^tfy

AntK excauata?, i>a6 mf^^cfcbxocifftc

bcibct fctto/ v> ff rubcl buvtttc t>cr t?cncj'

ftf3crauf3ctl;ct vitt>wit>crlcjl vo;

v^.Ulcn

Aquagfj

METALLICA

Aquagfj canales, wrtjfcrctcnnnc
Aquanaiiara, t>tc^cv»;J3C)rtrmcft nxAn

xcAJffct ^ci\;)ct
Aqua ualcns qux aurum ab argento

feccrnit, fd)cit>c wajjTcr
Aquilo, ^'wm^fo vou mittGln*:to|l
Arcus, bogcl (wcl;cc

Arcafodinarum, mn\Jc
Arca, k)Ctb

Area curia, bcr Purt^ Ijcv^
Arcaaltcra, t>crwcn&ct?cr^
Area capiiis fodinarum, fun^t^tubc
Arca capitis aduerli fodinarum,fun5)

<j:ubc C>cd ctc^cn{);umb6
Area fodinarum aducrfa, cm iiw|fc

^ct^^cc^cnt>:umbe
Arca rotunda, vmblauff/ctn cjcpcll
Area?, «u^^cfJoct^cncplc^
Arcnas riuorum uel fluminum Iaua«

re, fctffcu o bcr w<;(|d?cn
Argeftcs, ^cr wml) fo von wcjl wcj^ftt

5>cnwct?ct
Argcntum ab auro {eparare, ftlbcr

vom^jol?) fd;ciC)cn
Argentum ab ccrc {eparare, fct^crn
Argentum cum aqua ualcntc permi^:

ilum, filbcrt^fc^ct^wAlfcr
Argcntum pcrpurgare, ftlbcrb:cncn
Arcrcnti in tcfta fub tegula collocata

pcrpurgandiratio, 5)06 ftlbcr b:cn

ncit vnt>cr t)cr mujfcl
Argillacinerea, ti?oncot)crtl?mt
Argilla uda 8c arenofa, fci?wtlcrt'
Artifex cxpcrienda: uenac ucl metaltf

li, p:obtrcr
Afler, Drta bo:tt btctc/ lib.i^,
AiTcres ad latus fcalarum tignis im<=

pofitx, rI:7ubunco5>crabirit
Alfcrcs cauis pleni, b:ctc fo run^c

cnlcilcinljabcn
Affcresdiflrc(ila:arborisextimi, fd)^
Affcres qui cortinac lateri^ (WArtcn

busimponuntur, fi^cnc
Affcr qui erigi poteil:, wcn^c b:ctt
Aflcresquipropcfundamcntum ad

SECVNDVS.

tigillaafi^guntur, bonncn

Affcrcs&quiutrinqj putcu a ucna,

Sc qui rcliquam cius partcm ab ca,

in qua funt fcalcC,diflinguut, fcttte

t>0nncn

A{fcrtriangularis,btctr<;cfb(;r/ lib.it.

Aifcrculus curuatus, $)rt6 atijj^ci^rtwcn

b:ctlcin/ lib.iu
AlTcrculi ucl pali in quibus fcdct foD
fores,qui cuniculum agijrt, fit^pfclc
Atramctifutorii coticiendi rationcs,
^tc wctfcn Ptipfer waffcr $u tnad?e/Pri^
rna,wtc ^tc fon t>5 ^iipffcr wajfcr wtrdV
cnm*;^/ Sccunda, ^tcwctfc ^upffcr
wa)]cr Mi^ ^upffcrwcfrtctKm w«|]cr 31^
ftc^cn/ Tcrtia, ^tc wcifcti ^upffcr wajfi
cranf, fct> wart^cn atramcnt / vn^ <:>ct^
^lctct^ejuftc^CvQiiarta, C>tc wctfc Irupjf
cr wajfcr m^ ctt>tid) vnb ftctn/ bmnttc
c^ vcrmtfct)t $u fict>^/ Quinta, wic fict?
^upffcr wajfcr auff |tol)t vcrfamlcr
Auram fuppcditare, wcttcr b:cn^ctl
Aurca maffula, ^om^
Auriga, trcibcr
Aurumabarocntofecernere, ^olb

vomfilbcr|ct?ci5cn

Auriabargcnto fcparandi alterara::»

tio, bae fcJ?ci{)cn tnt c^n^, Ea triplcx

efl. Prima perficitur fulfurc, t>a6 \ft

t>Ae> fct?ctbcn tm cfu^ btn'd> fd?wcfcl. Se

cundapcrficiturftibio,C>3tf!-£>5fct)ci>

^cn tm^u^ J>tjrct? fptj?j?laf . Tertia re;*

bus copofitis perficitur,t)$tftt>$fc^ct

t>cn im ^uf l)urd)£fcmffct>te puiucr

Aury expcriri argeto uiuo, «nqutdcrj

Aurum uel argcntum coticula explo

rare, ^olC) ol>cr ftlbcr )Trctct>cn
Auriramenta leuiora, flcintdpc cj-olt/

grauiora, l?o:mct?Cc^ol{)
Auftcr,^cr wut^ fo voit fu^cn wcl^cc ov>
Axis, fptllc/wcllc (^cijct

Axisftatutus, fpiilc
Axisftratus, weUc
Axiculus, waifjc/wclct^in
Axiculus ferreus, )c(?wcit^clnai)cl

A.xiculus

I N D E X I fJ L I B. D E R E

Axiculusferreus quadrangulus, cU Calceus fiphonurrt, i^m^cnfd^Ui^ ■

fcrrivicrccttct?twclct?m Caminus, ^bctc/ lib.^.

Axiculi ferrei, cifcrtic wcld?m Camini pars patens quze fiimu cmit*

Axiculus lioneus teres, vpc^j^cm^cl Cainirii parietes duo,re (tit,r^ct;loc|> *

t>AriUif {>tcTcil ^cbn/?>flo fic fic^ mt bc^ dus 3c obliquus, fd?lctcft

flo||cno^crrtbmffc!t Canalis, wa||crfct^c/^crtnnc

B Canalis, mclwmc^cl$>rte6 mt6f4>uttrt -
Bacillum, ^ncbcl lib.S.ibid. fci;lcm^:4b/ eius caput,

Bacilium ferreum fofTorum teres, &5 ^ Canalis dcuexus fiuc mi;* (pmdyU^
ctfcjt bamtt rtwn cute bitrf.tlHJ m;;cl?t nor, ^ fd/!crn^:<*e/eius caput,l?cr^ -
Bacillum ferrcum foiroruiTi latum, - Canalis longus, lottc (tr^^

bA& b:cd?ctfctt Canalis quadrangulus, t)(cr <Ut$Ul>tC5

Bacillumferreum, n(;l7cl/Iib.ii.j!cct^ Canalis tranfuerfus, qitcr^crmnc

ctfcn/ lib.iz. Canaleslib.8. |>ud/^cbcn

Bacillacxaciefacfla, ^hl^cbc Canales aquagrj, t»afjcr^crtnne

Bacilla fcrrea, |t(;bctfcn Canalescuniculi, waffcr|%c

BacillaPcrreaantecedentia, ?>te^cl«c^? Canalcsduodeuexi, J^crjwtfac^

crt.ncifcrncnftcbc/ lib.ii. fdilcm^abcn

Bacillafcrrcainfuculainclufa,f4)we^ Cahalcs magni, pud?ct:cbctt

itancfcti Canalesoccludere, votfd}ut^cn

Bafis fornacis, ba6 vntxt tctl^ca ofcitd Canales fub oftiis, Uttcnt>4mntKn^$
Batillum, fahxn^d vrivlfcrmi|fC>A5ircr:4;^flcitfe

Batillum, ^«lfc})Anfffl/ lib.9. Canaks redudere, «ilffsic^ctt

Batiilumferrcum, ctfcrnc |d>;u(fcl Canaliculus, ^artnlctn/ rtnfc/ liKs,
Batillumligneum, bolr^cnelltauffcln ^crbc o^a rttifc

Batillum iianeum cui manubriu cur Canaliculus pcr quem effluit fpunlJI-

tum, bolQcn fcbaif fiCin argcnti, cjlcti^U^c

Batiiialignca, fciffcnfi1>miffcln/iib.8. Canaliculi, rtJslctn/ lib.S.

Bituminisconficiendiratio, ^icwcifc Canaliculi tranfuerfi, qucr^crbctt

bcr£rti\;c^6v|5ftctnolifc^cmwat]cr5u Cannafcrrea, ctfcrnro:lcttt

ftc5>cn Cancelli, ^attcr

Boreas, J?un'n5>fov$o|I^n«:twcl;ct Capfa, ^umpf/o{>crpitd?trocr/?t(!e

Bradea, fcbcr Capfabreuispatens, t^iircblae/Iib, $, -

BradccC, blcd? Capfa cuius fijndii filis ferreis eft cos
Bra(fl-eac ferrex, plattctt textum, b»rd?tvurf

Bradea: fimul iunfe, ^4dfd?l«6 Capfalongapatens, roUc/ lib.S*

Bul^a pcr fc hauries aquas, rcmc^cbttl Capfa patens, ^ajlc/ lib.S.eod, ^Aftcn
Bulgainquamaquacbatillo (^c rcbcr

agitatxinfiinduntur, ftt'cid?bul^C Capfapatens, l?unt> lib.<^.eius ma^
InBuIgacparteruptambaciiliteretis gnus clauus fcrrcus obtufus, lcit*

&: ftriati particuiam immittere,citt na-^jelfo tm^lcis^^c^ct

tcrbt?olQoC>crfd/:aubctnpm^Ctt Capfx, tmncn

C Capfa: in quas uenae diftribuendae
Cadmia, ^obclt inrjciuntur, tctler

Cajcias, ^cr mn^ fo "oon ojl fu^c wcl;ct Caput area:, ^ca ^cr^ce ^aupt

Caput

METALLICA SECVNDVS.

Caputfodinarum, fim^ct:ubc nctijmmvotv^cmbi^l^Anjci^

Caputfodinarumaducrlum, cmocjc Circuli, tiw^t

^cnt>:umbC'fiml>^:nbc Cifium, lanffVWn

Caputfolhs, biUctlKUipt Cifiumaltcrum, laufftrtmfosMC fciff*

Caputpilikrrcii,fnict)cro5»pnd)Cifcn ncrb:anci?cn
Caput pili quo franguntur pancs x^ Cifium cui efl cifta crafTis uiminibus

rei, ^npffcrb:cct>cr contcxta, mcftnbcl

Carbas, ^cr mn^ fo von cjr ojTnott Cifia birota a tcrgo trahcntfa arboru
Cafaputcalis, ifiUV truncos, fcl?U;fl?crnc

Cafaquamhabiiat prxfes fodinsc, Clauusfcrrcus, cifcrncr niicfcl

$cct>iU»5 Claui cornuti, bi^lcjn^lc

CaftcHum, \Vi;|jcrl?i;)^c/ Hb. (5» l?i;j^c Cochlca, fdj^mibc

lib.iz. Cochlcarc, tcllc/ Hb.p*

Catcna duclaria, bcinQcnfcill/ lib.<^. Cochlcarcaltum, fct?u|fc

ctfcrnfcil/ ibidctn Codax, 5rtpffc

Catcnafcrrca, l?cttc CoIIcclam cxigcrc a doininis, Vott

Catinus, ticctcl c«t>cr fpor/ lib.p.ibid» ^cn^cwcrci^cnjnpufjfjt^crcn

^crcutc;itcm,furl?crcoC>cr5itictrnbc Collis afTurgcns circa machinac cai»
Catinus, ^cr^ar^cntic^cl Altcrcati^ fam, l;iUbc

nus, ^crvnbcrttc^cl ComiflTurxfaxoriJfjb^abfcQCn^CdctCrf

Catiiiusxrcus, pfi^nitc Conclaue, bcrcir|?nbc/lib.8* ()lctn$

Catinusfcrreus, c|:ifpiic^cl/ lib.p, Cotinuatigillapcrquxpenetratpas»

Catillus, pfcnlcm. li, l)a6^C3intcrtfit>jot

Catillixrci, pfcnlctn Cotignationes quadrangulsc, i<>f!?cc

Catilluscincrcus, Ciipcllc ContignationcsficfacTta?, utcapitati

Catillus fcrreus ex acie tempcratus, gnorum iti formis aliorum tigno^
X>s\<s cifcrtic ctcffiiltc pfcnlcm riji includantur, ctcfct>b|]citc tod?cc

Cadllus fidilis, fd^crbc Contignationesficfacloc, uttignorii

Catillus triagularis, ^:cicctid>t fc^irbc capita excifa fint, i«>c^cr f* itKinan*
Caua, 5:nblctn t>crctcvt?cllct

Cauda foUium, biUcfjTcrt^cl Contus^ )tc4?ctfcrt/ lib.^» fd;l<;cta'<

Caucrna, rii^)ntbc/lib.<5. fctt/ lib.ii.

Caucrnulxuenarii&fibrarii,b:ttfci> Contus fofTorum, t)icb:cd>jTi;tt^
Caurus, ^tym^fo vontitittclnojltt<5:t Contus uncinatus, rcumcr/ lib.p,
Charadra, WMffcrrid cjlctt^Afc/ ibidem.fi-^actcttbAlrc/ (?<;*

Chckr, fdKfCti ^c/ lib.ti. rcuttmfcn/ ibidem

ChryfocoIIxcoIIigedxratio, ^icwci Coquere, fic^cit/oi>crl?od;cir

fcber^ctitm5UVo:fi;mlcn 'Corbis, ^o:b

ChryfocoHxquamborace nominai: Corbisquiucrfaturinuafe aquisrc:<
muscoficicndacrationes, ^tcwcifc ferto, t>crna|fc^otbrc{)cr/o$cr ^rtd
Cinerisucna, (;|]d?c (bo:ri;6 5itfic5cn n(;|]cait^rct)crnt>urd>t)cn^o:b
Circius, bcr winb fo vo \vc)T ito:t wcl^cc Corium terrzc, ^tc crt>c o&cr lcint
Circulusferreus, ctfcrncrrmct Coriafollium, b<;l^lci)cr

CircuIusfcrrcusinquciTiflatusfoIIis Cortina, pfi;nnc

duplicati penctrat, "ixx rut^ ^i^ritts: Corus, ?)cr witit) fo v5 tto:c\vcft wc^ct

Crater,

I N D E X I N

Cratcr, ^cffel/ban cr tjl obcn wcit/ Vrt^

t>cnc)i^tvicci»?c{]ci
Cratcs, i?o:tc
Cratcs ferrca, cifctncrroj^
Cremandi rationcs dux, jwcicrlct

w:t|3 511 roflcn/ Altera, ^ae> rojtcn in;

«u|?crcfIoci?cncn f lat^c/ Altera, ^ois
roffcntmofcn
Cribrum xncum, rcbcr
Cribruanguftum, b(;6 cn^c ficb/ ari^

ouftius, baacttcfcrc/anguftifTimij,

^rts l^crcnitc ftcb/\vclcl?c6 t><,\e> ctt^jlc
Cnbrum quod ucrfatur in uafe aqua

rum ferc p!eno, t>cr nA||cftcb rct)cr/

o^'t)f;ena|[c au|3ribcrn {>ard? i>5 ftcb
Cribrum rotundatum, ficbrcbcr fo ct

ncn t'ijpffcrncn Utjff niit ctncm cifcv:'

ncnbo^cnl?«;t
Cribrum u fi tatum, xct>a fo cincn \;)^U

PfCncn Uuff mtt cincmcifcrncn boJ>cn

l?At / l^ctfft ^ic Arbcit t)<;6 rot>crn vbcr

l)tc^rcnQbolQ« '

Cruftsc, fct)dcn

Cultcllus, i?Uncrc lib.io. ■'

Cultellusutrinc^acutus, mcjfct '
Cuncus, tcil

Cuncusferreus, fct>lct^ctfctt
Cuneusferrcuslatus, fct>ct
Cunciferrei, ctfcrttc mctffcl
Cuniculus, floltr
Cuniculushabensius pofleflionis,

crbfToln
Cimiculusnonhabcnsius pofleflio

nis, trcij^f^oln
Cuniculumagere, ftolntrcibCtt
Cupa, botttd;/ hb.iz»
Cupaparua, botc
Curuatura, fclcj-c
Cutis, mott/hb.8,

D
Decoqucre ut dcnletur in falem, ju

fdt^bzcn^cn
Decuma, ^cr$cl)Cn6c
Decumanus, 5cl)cn5>cir
Dcmcnfum, lcl;ctt

L 1 B. D E R E

Dcmcnfumduplicatum, xc[)€t
Demetiri, votmcffctt
Dentes, Ptmcn,hb.(^.
Dentcsaxis, ^cbcblattcn/oJ? l?cb <nrm/

fltidy/ lib.p.
Dens pili, fcijcmcl Sc ^citmltn^ lib.8,
Dens quadrangulus, fcbcmcl
Dcritcs fuculx, t?cbbUttcn ^ct> ron^

brttintcd
Dentes tympani, ^imtn
Defccnderc gradibus in (axo incifis,

mtf^cl^aucnctt fltiffcn cinf\;)(itcn
Defererefodinam, mtfllaffctt
Dcfpumare, fcbcumcii
Deuexum uel dccliue montis, ^a&^c

l^cjt^cbc^cfcbtr^cd
Dimidiatas armillx ferrcac, pfcnlci»
Difcretores, crt5f>ud?cr
Diftributor, rttt^tctlcr '

Domiciliu in quo fal conficitur, ^ot/
qd fic a Germanis appellatur pro*:
pter fornaceos parietes,quos qui*
dam faciunt , 8c tccTrum quod par^s
tim ex luto conftat. Prima domici
lijpars, flroflctt/ Secunda, l?crt)#
ftctt/ Tertia fiue poftrcma,f<;lQfTetC'
Domiciliumfiueofficina in quaue#

nac excoquuntur, l^utte
Du<flari) funes, ^cpclfctl
Duo canales dcuexi, t>er fchlcmc^Abe

E
Etefix, ^cr wtttb fo von wcfl wcfl^ no:c
Euentilatio lintcamitium ia(flatu,^ad'
fod?crtt mtt lctlacbcn '

Euronotus, bcr unttt) fo von fitbcti

ftt^cnoflwcl?ct
Euru s, bcr wit tb fo von m t ttcl ofl fube
Excodio, t)a6 fcfemclQcti
Excodor, fd?mclgcr: Qui fuccedit ui
carius excocfloris muncri, fcbmd^
crfo an ^c^ mct)Tcr$ flatt trit: eius
miniftcr, furlrtuffcr
Excocflio ccrisrudisminus fynccria^
pudRhetos, t>^fd)md^cn {)C^Pttfff
tt^U^ctt^ in JJ cf :afffd^afft Cyrol

Excodor

METALLICA S E C V N D V S.

Excocliof primus, ^cr fct?mclQcr fo ^ic rum ratio, t><u^ ^infdmdV:,cn

crQfd^id?trtrbcit/ altcr exco(flor,bcr Exilirc, i)cvanf, ff> tUQcn

fdjmclQcr f> ^tcplctfd?tct?trtrbcit/ tcr Eximcrepartcs de prxfcriptoru nu^

tiuscxcodor, t)crfcl?mclt5crfo bcn mero>ctcilaii^OcmrctArt>atncme

5U>ir votplcttcn ftcin o^ct lcc^ <;rbcit Expcricdsc ucna: ucl metalli artifex,

Excoqucrc, fd^mclQcn ptobircr

Excoquendxuenarargcnti uiui rati Expeririucnas, ptobircn

oncs, C)ic\vcifc qucrffilbcrcr^sn fd? Exirudiones i^millima! his^qua- cofi

mcl{5cn:primai)rtf\fd>mclQcnimt?cr ciunturfupramoletrinas, wl;crc

^c: fccunda, ^aefct^mclQcnmtf ^ic F

wcifc W& {)i)Hlircn6:tertia,?)3 fct?mcl Fafces uirgultorum, cjcpiint) rctft^

ijcntmctcwclb: quarta, {)rt6fct?mcl:: Fauonius, t>cr\vinl)fovonwc|t wct)ct

^cnmitfrtn^c/osJa|fct?canfmi>:tfu6: Feces, to{)cn l^opfc/ lib.io.

quinta, t)A6fct?mclQcnmitfant)C o^ Ferramentum, cifcrn fd^lcc^cl/ lib.9.

^cra(fct)Cim\vin^ofcn Ferramenta, t)cr {jaticr ^cu^. Primu,

Excoqucdxuenxplumbicincreira ^a$ bcr^ctfctu Sccundu, rtjjcifcrt»

tiones, {)a$ wifmut fctjnKltjcn: pri^ Terti5,fnmpffcifcti. QLiarru, fifncl

ma, Oa6fct?ntclQcnvbcr t>ct ^:»be/ Ferramentum cui imponucur IiV^na,

altera, ^<ififd?mclt3cntnfict>tcne rtn i)*;© b:«nt)Ctfcn

mn: tertia, Ooe fctjniclQcn tn cifcr^ Ferramentum cui figura cuneidata,

ncnpfcnlctn: quarta, J>a6 fct?mclQ^ fd^lctfctfcn

cn im ofcn cincm fd?mt5)ofcn irlctci?: Ferramentum forficis fimile, fdKrc

quinta, ^06 fd^mclQcn «ttfm t?cr^i: Ferramentuuulfellxfimile, ctnjrlain

- fo mf\J>ct l7rtlOc: fexta, t><;e fc^mclQ^ ftw/fo^lcict? wte cin nopctfcn ijl

cnaufmwcttt)ct;crt)c Ferreum inftrumetum cuius extima

Excoqucndarum uenarum ratio pri pars furfum uerfus eminer, t)cr ct*

ma, $)ae fct?mclt5cn aufm f?td? fcrnc t^alJc / ^atm cin ron{) ^olQct*

Excoquendarum ucnarum rationes ^lo^lctnijl

tres, quibus os fornacis femper pa Ferrum in alterum axis caput infixu,

tet, ^ic ^tci fcl>mclt3cn mit t>cm offc^ ^oe ncnnct ntAn fd)icd) t J)aa ctfcn

ncnaucr. Prima,l>$fct)«Klt5cnaitfm Ferru fignatoriu, ^c^rrtbcn jlcmpcl

^m^ oJ>cr vbcr ^$ t^olt^lctm Altera, Ferrum uncinatum, ?)(W ctfcn mit t>cm

5>«$fd)mclt5cnmttt)cm?rttmmcno^ })cdUin/ lib.n,

fctt. Tcrtia, ^<;$ |cf?mclt5Cn mtf t)tc Ferri fcobs elimata, cifcn fctlid)

rot)cfct)tcJ?to{)crawfmlcc^/wicc^t>ic Fcruere, focfcn/ lib,ii.

Cyrolcrncntten ^ Fibra cauernofa, cin{):nfi^c ^litfft:

Excoquendarumuenaruplumbini^ Fibra dilatata, ctncTAnQfij^ntiUflc^

gri rationes propria?, bic fonJ>cr^ Fibra foflilib. uacua, Sc aquis peniia,

lid?cn wctfcit plci crQ $ufd?mclt5cn : cin Hnffc ^ic wajfcr trc^t

prima, t)^$ fd^mclt^cn in iKcrntcn : Fibra incumbens, ^tc t^Anc^f Ittffi:

fccunda, ^<i& fdjntclt^cn in Srtd?fcn Fibra oblique uenam diffindens, ctn

5n(3itcl: tertia, t>rt6 fd?ntcli5cn tn flnfft ^ic o:tfct?ic^e vbci; ^cn$mg

ircj?pt)alcn: quarta, {)A6 fct?mcli5^ ^ompt

cntnpolcn Fibrafocia, ctn^lufft?)tcftc^?$um^mt

Excoqueiidorum lapillorum nigro;? cjco^tct

Y Fibra

INDEX IN LIB. DE RE

Fibrafolida, cmvollufc^lufft Foramen trunci, t><^d^q>ot

Fibrafubdialis, ciHta<r^lwfl[co?>crt<x^^ Forceps, 5rtn^focmcni?<;ci?cnt?At

cjct^cncrc Forcep s ferreus,$<;n^c ^mmn mm ^^

Fibra trafuerfa^ctn ^rcut^ otJqttcr^luffc cjdn^enjl

Fibula;, anwurffc/ite ro:bcr^/f4?ltttffc Foris ferrea, t>5 cifcrnc tl?«:lcin

Fibula fcrrea, ^lmnmcr Forcs quibus uedes funt, fbroM

Fibulxferreae, ^r<>pcn Fores extradomiciliijin quo maflae

Fibulceferrcxtercuruataj, ?r*pcn plumbea2liquantur,$>cr5ulaf l;cr^

<;uff^:cto:tcnvcrb:oci;ctt' Foricula, ^c^ vcntila tl?o:lcm

FiiTuras adigere, ctn nt^ l^anctt Foriculac, fct^ncppcrlcin/ lib.xo,

Fiftula, ro:c/ f^xm/ lib.p. Fornax, l^cint^c/ lib.io,

Fiftula acnea, ruf fcr \»cl4;in oJ5 r<>:c Fornax in qua icrei pantfs fathi{cen*

Fiftulacexbra^fleisfacflXjro^lcinoKT tes torrentur, t>crofcn

roUcin Fornax in qua panes acrei torrefadi

Flabcllorum primum genus, fiit^d coquutur,^rtr(?crt>eiusmagifter,^AC

»on t>iinncn vn flarcfcn b:ctcn:fecu^ Fornax in qua argetu & plu? (nw4?cc

dij,fln^cl voit ^itrt^e b:ctjf itctcn : ter bum ab xre fecernuntur,fctcjcrofcti

tium, fluctcl vott IJurtjctt btctjlitctcn Folles in qua calefiunt panes a^rei,

t><;rmvorcn|5flucjcl^cm<ut>c wcrmofcn

Focus, l?crt>/ iibai» Fornaxinquaferrumcxcoquitur,

Focusexcotflorum, l)cnt> im ofctt rcnb^r^

Focus in quo plumbum purgatur, Fornaxinquafituitru:prfma, fc^jm*

i>crfIofl^cr$> clt^ofcn/ fecunda,^la^ofcn/tertia, f ul

Focusinquofalconficitur, l;cr^/po Fornax in qua plijbum ab ar«= (ofctl

fterioreiuspars, tritjfVc . gento fcparatur, trcibcl;cr^

Fodina, cr:ubco&cr$ccbc Fornaxinqua uenac excoquuntur,

Fodinacuelcuniculifemis, cin l;albe fctjmclQofcn

5ccb o^cr ff oln Fornaxprimaeaflimilis,cinofen^lcic^

Fodina? uel cuniculi ficilicus & dimi ^cm ^mnncn nu^n l>ie rol)C fcbic^>t «C

dia fextula ac fcripulum, cin $wci bcit/t>ocl? vil wciter vnt> l>ol?cr

t>:cijftor|?cil Fornaxquac foraminibus uento in«

Fodinarum fiucftus, au^^cntc fpiratur,uuIgo uentofa, win^ofett

Follis,balcr/Folliu fedilia, bal^ cjcrujlc Fornax fecunda concamerata, cin $c

Follis duplicatus, 5wif;cbcr bd^ wclbtcr trcib^cr^. Fornax fecunda

Folles teretes e corio facfli, rottt>clitf itcm concamerata,fcd quac in qui^s

t>crttc bloflbclcTc bufdamaproximadifFert,t>crtrci«s

Foramcn fpiritale, winbfan^ bcl^cr^inpolcnvnt^^On^crn»

Foramen fpiritale inferioris tabulati Fornax fccunda uento expofita, t>ad

follium, wmbfan^ trcibcnviti)crt>Ctttflot$

Foramen fuperioris tabulati folliurrt, Fornax fecunda in quo plumbum ab

fputtblocb argento fcparatur, trcibcbcrb

Foramina fiflularum, b$crc|>o:c Fornaxfimilisfurno, fplcifofct>

Foramina quae fuppeditatfpiritum, Fornacem intcrius faxorurn glareis

wtttblod?cr &:lutoincrufi:are, ofcncn

Foramina fpiritalia, wit]M$c!;cr Fornacum camerae quar funiii cocipi

unt,

METALLICA SECVNDVS.

unt, tcf xmd^fm^ obcr ^cwclb vbct vfl?cbct/{)cri nctlcn ctUd) cinen jTo:4;/

bcn fft?iiKlQofcn ?)rtrinncn nu\n bcn ctlid;c cmcn hMid)

Fornacula, p;obirofcii (rvmct? fobct H

Fornaculalatcricia, cjcnwnrtcr f tobir Halinitriconficicnc3i ratio, ^tc xrcif<

ofcn:fcrrea,cifcrncr p:obir ofcn ; fidi falnitcr ^nfic^cn

lis, tcnncrptobirofcn^ ^ Harpago, jinrQi?acl;c/o^erfal;rt^c/

Fornaces in quibus scs cil pliibo tnii> ptcmbjjcljnd?

fcctur, fci?ntclQofcrt Harpago pcrgrandis, ptcmbd

Fornaces in quibus rccrementa reco Hcmicyclium, ^onlccfcb:ctlcui

quuntur, f(t?mclQofcn Homofunem in brachiij uel pedu*

Fornix, boijc inuolucns, {)cr fi^clr^tcl^cr

Foflalatcnsiuxtalacunam, ^twrtu^* Humorisrcceptaculum, aijncbt

cfcb:oct)cno:tlcin I

Foiralatcnsuelocculta, cin lcn^o^cr Incilia, ^tcbcn fo mit jTcinai rtwp^c*

fclo:t/oC>cr qnerfd?la^ nwurc vnb vcr|lrtd?cn

Fo(Iamagerelongam&:decIiucm,cr Infundibulum, JlfnrQC/^o^c

ncn uMjfcr^rabcn tmd^cn/vnb im Ingeftores, l)ic bcrcf anfd?labcn

cinrofd)m<;d)cn (ltU)cn InlidercinbaciUo, m»f $>cm f ncbcl cifi

Fofsa latentc fubftruere, cm Paflc fd)^ f«U?rcn

Fofsa patente ducere, cm rofc^ trcibcn Inftrumcntum cui index cft, compo*

Foftasducerc, fd)o:ffcn Inftrumentumcuiindex,quo Alpini

FofTor, t?awcro^crbcrcft?<;wcr menforcs ututur, ^crfd^mcrcopd^

Foflbres qui colla gerunt mtorta, Inftrumctu ferreu, cuius extima pars

^rnmpt^clfc furfum uerfus reda extat,bcr ctfcrn

Fragmcnta ucnarum, cj^cfd?nb< t?A?c:inftrumentumaIiuciferreum

Fultura: natiuac uel fornices, bcr^vb* uulfellx fimile, f lcmmc

Fumus uirofus, fdjivav^cn (jlcn Inftrumentuferreum,machinacqu2e

Funisdu(fl^arius, fctl follcs comprimit, fct>inl;<;?c/li.^.

Funiculuscanabinus, cinfcbnut Inftrumetumferreumquoterrauer**

Fiiicuhis ex phyliris tilise fecflus, pajl^ beratur, p^tcifcn

Furc^ lignesc, fciffcnctabcln Inftrumcntummetallicum fianificas

Furcilla ferrea, afcrncfd;lac?cn^rtbcl/ mundipartes, bcrbcr^compa^

lib.^. Intcrmiflione opcraru cocedere, frif?

Furca fepticornis, ^tcfcijfcn^abcl fo Intcruenium, ctn fctlbcrcfce (ijebcrt

ficbcnjac^cnt^ac ludexmetallicus, cin bcrctrict)ter

'Fufi, ^c:bt)olQcr barumb t>ic ^cpclfctl luratiduumuiri, $wcn^cfd;wo:nc t>ic

fcin^an^ctriebcn/banntan^icfct^et;» cin^cbtrc^cbcfi^arcn

bcn vni> t?olQcr ^nfammcn ctn ?o:b luratus pariium ucnditor, f ren^lcr

ncnnct/ item fpttiMcn L

G Labrum, xomnt

Gallicus, t)cr>a?iiit>fovonno:cno:to|l Lacuna, fumpf/ item, |Trctd?ftimp|f

Globus, t?oc^el (wct?cc ^antiefid?b5waf]cr|amlct/tcic^/Ii.ii,

Graueshalitus, biitttpfi^ bofc v>?cttcr/ Lacus, watydnto^/ lib.8.

c^fci^cr5>ttmpffalcobcrwarrtt Lacufculus, {)a^anQclantcrtro^/

Grus, C>cr5C3cncjt>amiccntanC)cnt>nc fnmpfflcin/fajtc

Y % Laciw

INDEX IN LIB. DI RE

Lscufculus ei fubie<n:us,s>cr vn^'ctr«cj
Lamina, plotj/ lib.(5. •
Laminx screac, fd;attcrt
Lamina curuata excodorum, fpo;«f

ctfcrtobcj:fct?clci?m
Laminaferrea, ctfcrnblcct>
Laminac ferrex pars qua? extat e for*

nacula, <;uf3UC>un^
LaminaferreacraiTa, pfabctfcn
Lamina ferrea foraminum plena, ti^

fcrn^ittcrlcttt
Lamina ferrea utrincp curuata, fct?ab

cjfcn/|l«:ci)tn
Laminic foraminiji plensc, fcnctfcn
Lanx, fcl)n|]cL Lancis medias cauiJf,

t>a6 ron^c Au|5^cb:ctc tuictlcin
Lanx ftriata, i>ic fd>ujfcl fo tnwcn^tcj

au^^ctyzi^ct I x>o!t i?olctt falQcti/we

ctn fct)ncc^cn l)cu|f.ltn
Lapiiliminutuliquos flumina c^efess

runt,quomodo capiuntur, WC

nwn t)vi6 ajftcr auffct)ct
Lapiili nigri magni, ^:obcr(?ctrt
mcdiocres, IfrcQflctn
parui, 5clwcrd?
Lapillinigrimaivxfculi, $tmi^tM
me.diocres, vbcrfct?ii|5
Lapillinigri maiufculi, ^robcrjtctn
mediocrcs, nuttcl|lctrt
minutuli, IPlctncrjMn
colle/ti ex materia, quaj \z*
uatur, fctffcn|?cin
Lapfs fiffilis, fd^tfcr
Lapis acrofus fiflilis, fd)tfcj:
Lapis ex quo conflatur plumbu r\\*

grum, 5la|5cr^vnt>flctcrQ
Lapisfacileigniliquefcens, fiud
LapisfilTilisEBrofus, ^upffcrfc^tfci;

oJ>crlccbfcl)tfcr
Latcres, ctfcrtvc^tc^cl
Lauandi rationes, X>it trcfdjtt^crcf; pri
} rna, t>5wcfd?werct{5ijrd7t>cit fd?lcm

^«bcn: feeunda, {>«0wa|jdicnvbcr

?>5^cvt)cUc:tertia,^cr cfcntctrt fct?lcm

^Jrtbc:quarta,$>$w|fc^cvbcrn tc||:

quinta,vJ ^ur^c l?cr^:fexta,sJ |>Unt;cr?>:

. feptima, t>cr fteb Arbcit

Lauandoriiramcntorii auri ratioes,
?>3 cfol^ waj|ct?en: prima, b$ w<;|]d?Crt
vbcr t>$ loct?:icl?tc b:ct: fecuda^bj wajT
ct?c in ipel;rcrn : tertia,$)$ "^t^iXit vbcr
^:otb:ctmitt>:otcvbcr5o^cn:quarta,
t>5 pottt?^ lifd^^cb Wi;fjd?t: quinta,
t>$io?a)]d?evbcr^5^crtQtc b:ct: fexta,
l>3 waftd?cn vbcr v>5^c|rcrbtc bjctrfepti
ma,C>$ wa||dK au^m i?crb/b<; t>5 t^atpc
^culict?c ttilc^lcin l;at:odaua,^5 wajfi:
<3ocn m^m l?cri)/fo vic:ccirict?t c^tublirt
t?at: nona, t>aawrt|yd?crtauffmt;crbc/
wcldKdvottb:ctcit foraud? v?t ^ott^g-:
decima, t>ae watfcl^Crt mtffm l;cr{> mit
od?)*cn obcr pfcrM?cutcn vcrJ>cc{?t: un*
decima,55 cjolbfamlcn wnt vt?tlcn: du
odecima, b5 wAtfcl^cn vbcr ^5 gTiirt

tticl;: deciina tertia , ^o^ U'at|ci?cn vbct
t>A6t>crinnctrtci;:decimaquarta, ^o^
watyct^en vbcr ^cn ra^cn:decimaquin
ta, &<;o watf cl?cn im^Totjcn ftcl?cr tro^
vnt> ftcl;ern:decimafexta: b^^olb ftcl^
crn:decimafep tima,b5 WAf jct>e \w\ t;it

Lauandasmatcrisecijlapillis ni (bcl
gris uel metallorij ramentis permiji
ftac rationes, i>tc wctfcn ^unttcrbcr^
vnb Art^'c: mcti;lltfct?cr abjct?ilfurt^5u
fciffcn: prima, quacuetuseft,^teAltC
fciffcn «rbcit. Lotores, folcl?c fctffncr:
fecijda, t>5 fctffcn vbcr t>ic floa o^* flo^
^:abcit: tertia,<>tc cfcrinarbctt: quarta,
t>tc vl;<;t5arbcit:quinta,qu2e noua elt
^ic ncwc fctffe arbctt/ t?ci)i vbcre blccl)/
{exta,quaretiapoil:hanc inuetaeft,
t>ic ncultctjt^c fctffcrt «rbett: feptima,
tnc flut^cbcn:od:aua, t>5 c]rol5> w«tfct)
cn ixi watTcr:tt|cn:nona,^5 polni)'ct>
plcterp;w<;t]ci?Crt

Libonotus, ^ "^in^ fo v5 \i%^l u>c|? wCis

Libra,pfun^,ntct;t ollctn w<^cf:pri (t;ct'
ma libra minor , ^5 wccjlcin ^armncn
man 55 cr^ vil t>cn 5u)V*q cmwt^^ct : fe^
cudaj^rtrincrt xm\ t>5 plcicrrj ^tmuc^ct;

tcrtia.

METALLICA SECVNDVS.

tertfa, ^flrmmtm;n^5?o:nrtuff5Ctt;ct mttcnwnbcr^jcibct: quarta, c^cpcl/

Libra ftatiua, aufj^fj quinta,btc rojirnnfl mic o p::b)]d?cibc

Libramentum, \rcllcot>crtPi^crtt>Acf Machina qua rcs graucs dcmittun*

Librapcnfjiis, vx\;^ turinputcum, b:nftwttit)c

Libramcntu i7uc tympanum inferi^ Machinaquauena: ficcec pihs pra:;»

us, &crvrtt>cnVv;j/o<>cr vttC>cfct?cibc fcrratis tiidutur, ^jtrcit^cpijfbwcrct

LignufilTum&hians, floppc Machinaquacfolles comprimit, ^iC

Lignum tcrcs, 3<;p{fc wcllc fo von ctncm \vaf|cr:<;C) c^ctrtcr

Ligula, 5untjlcin bcit TVtrt)t miiircr $ucfci)o:un^

Lignalonga, trdbc fct)Ctt/ hb.io. Machmxparsquoc follcs coprimit^

Ligna quib.funt tcnuifTwnx bracfleac ^tc wcUcimt^cn ftrici;cn

flabelloruquorijdainllar cril{3atar, Machina tradoria, cin brtfpel/^cjcu^

Lignca brac^ea rotudata,la»ff (bcrtc ^c fo bcrcr vnb Wi;jfcr ^cbct

Ligo, fcili^uw Machinxfcanforix, fartctt

Ligo fimihs roftro anatis, btc PaU?au Machinae fpiritales, wtn^fcn^/cjcjcu^

(o^cftdi: unc ctjt cntcn }'d)n<;bci fo wcttcr b:incjcn

Ligonescufpidati, ^ciU^auCft Machinacfpiritales, jcucj-cfowcttcriit

Ligones lati, raM?,;ucn ^tc^:tibe b:ni<tcit/o^* bofb ^crau^ jtc

Limus, fcblum ^cn:Primiigcnus,unit5)fcncj-/eiuspri

Lingua, b.inb/ lib.io. mafpecies, wint)fcncfmttb:cttc vbcc

Lintea, pirutctt cctccrcuQwct6:fecuda,$wctcrlcilottcti

Liquor candidus primo e fornace dc u>ijtJ)fcti^c:tertia, *S wtnbfancj^im va^*

flucns,cumGorclaria:excoquitur Secundiigenus, foct)cr/ eiusprima

pyrices, tobclc/ qucm parictes for fpecics,t)cr foci?cr m 5)cr |"ct)Ctbc oO* ruii

nacisexudant, conccr|C/ t)cn^cbeii|5t)cncinl?cfpclcr$ctl7Ct/ fe*

Lixiuium,U;iS5C burcb <;|]cixit^cm<;cl>t cunda 8c tertia, ber focbcr tit ctncm^c

LocareaHquotpairus ucna? fodicn* vtcrccn^ct)Cit^c<;nJ>crcr6c{t/vnt)cnt=«

dx, vo:5i?i^cn botmitflucj^cln wic cinmulc: quarta,

Loci dcuexi Sc concaui, fct;litci?tcrt ^er focf?cr tn ctttcr fci)Ctbcn/C)cn cin waf

Lociuallcftrcs, ti)elc fcr:4;5»vmbtrcibct.Tertiijgenus,t»ct

Loculamcntum, 6^6 ctfcrnccfcvicrtcn tcr blafbcl^/eius prima fpecies, v^ wct

t)cuflcin/ Iib. <^. 5ct?citfc t)arinncn ^tc tcrbolc^/ber bofc wcttcr v^ t>cm fd?aci?c

xoixg fubct/ lib.7. ^A)ic/ lib.io. t)urci)lottcn$cil?ctoJ)cr5ttt6l>art>urct>

Loculainentu penlile, i}An^lt> l^cuflitt. t^ittcin b:cti^t : fecijda,t)er wcttcrbal^

Lorum, niiie ^ t>cr ^uxd> rotcn in cincn (foht wcttci:

Lotorcs, wcfciicrobcrfctffncr b:itt^et: tertia, ^icwcttcrbclcj^fontatt

M tritt:quarta,^ic wcttcr bcl^ mit CJ ron*»

Machina omniu qua? aquas trahunt t>cnfc^eibctt fo eut pfcr^t tritt: quinta,

iTjaxuna, t-cr:ab oC>cr nmft t»tc wetterbcl^^o cm pfcrt) wtc m cinct

■ Machina prima,qua etiam aqusc cxjs rofjmitlc ^tc jTci^cnbe wcUc vmbtrcibt

trahutur,J?(;fpcl hjncaliquigirgil*: Machinaequxuenasudas pilis prac

Iij uocabuio lannis no ufitato no# ferratis tundunt, bic ttaffcn pudjj:

Machinaalrcra qua etiii rcs (minac we:cf:prima,t)a6naffc pud; wcrctvff

foiriiesextrahuntur, fd^wcncjrab oS filbercjen^^fccunda^basnaffcpuci?*

ra^^aipd: tertia, ^ic roitC>cfci;cibc/l)rt wcr(^«u>ff)Wittcr: tertia, ^a6an&cr

Y 3 »ajf<

INDEX INl^IB. DE RE

mffc pnrf^xvctc^ miff $wtttct:quarta, Materia mctallica reperitur in canali
t>(ie>t>nttcm\]c}(>ud}vccxcf mff ^xciu busuelcoha^res&cotinuata, gm^
tcr: quinta, ^A^ cfolt pudjwcrc^ m Ijafftict/uel difperfa et per eos fufa,nt
IkcrntCft rt^/uel uentris figura extuberas,b(;u

Machinx quas ut fiphones fiftuHs ct?i^S?/fot>cr^an^cinb(;uct?wtrfft/uel
hauriiataquas,$cu^c: prima, l?cmQC inuenis 8c fibris a uena principali
o5>cr cttt $ucj-/altera,bcr ^unfaci? l^cmtjc: orti-s^quafi in ramis fparfa, cjli^

tertia, ri;t>^an obcr rofirun|l/ quarta, Materia lapillorum cxpers, $c{d>xocf

U\\iKn i?afpcl/quinta,jgan&3Uc^fo $wo Materia qux dum torrentur (jlttcfc
wcllcnb^^t. rcxta,tafct?cnrv;^ IapilIi,confluit, fi;fcn

Machinsc quibus panes lcuatur et re Matcria metailica difcernere a tcrris,

poniitur,ctC5Cu^co^'ffo:ci?/o<^^rStd?/ Mcdiacatinipars, fpot (crQfct>ci^e

noftri etia appellat ciconias,lat, gru Medix lancis cauum, ^A& mttt>C v^
Machinx fitulis aquas exadates, (es orcl):ccc tulclrlctn

m;j]cr5ritn)f lctn fo mtt ^«nncit t;cbcjt. Menfor, nMrfd?ct^cr ot>cr fci?tncr

prima, bic vfallcr^unll fo ctn i?cfpclcr Metallum cunco fecare in partes,^<;e
5Ctl?ct.Sccunda, 5c6 Vitruuij wa||cr crQ mit mctfcbt ^ttfctjtotcn

hinft mtt i>cm tnan^cl r,;?>.Tertia, ^ic Metallij ferrameto forficis fimili cq^
wuffcr"^un jl mit $>cnt traffcrt^^ cidere, b^ cr^ nttt ctncr fd>cre jufcijnci

Magifterferrumexcoquens, rcnttcr Mctallunn malleo percuftum ($>ct»
Magiftermetallicorum, bcr^tnetjlci: dilatare, cr^ quctQfct>Ctt

Magifterfalconficiens, wirc^cr Metalliirudeucluena prEcftantcma
Magifterfiue purgator argenti, ftU terris 8d faxis feccrnere, crij^lAubCft

bcrb:cnncr Minifter, fttrlauffcr/t?cl|fcr^ncct?t

MagifterfiuetorrefacTtor, t)cr:cr Minium fecundarium, mcnttin^

Magnusmallcus fcrreus, {)cr t;atnci; Minorabacillaferrcauncinata, l?cc^

t>cnctnwn;|fcrti;{)t?cbt (bafcn fct?ctti?ac^ctt

Maiorabacillaferreauncinata, bo:tis Minores perticas, ^lctttcbcc^fc^ctC

Maiores pertica:, cjrofct;cc^ct?ctt' Miftura, ^oo plcic^mal/ lib.io,

Mallcus ligneus, iyolQcnctjctttc Miftura auri uel argenti cii plumbo,

MaiIeorijm2iorijparuus,paufct)cl$u Miftura2eris&^plumbi& ar (wcrc^

bctbcnl;cnt>cn/magnus,5ro|5fcu|tcl genti, wcrc^

Malleorum minorum minimus,rtQ:: Miftura cuius dimidia pars ex jere et
fcujtcl/ medius, t^attbfcujlcl/ maxi^ argcntoconftat, ^obclc

mus, faufci?cl$uctncr^an5> MifturadebilisS<:uiribuscarens,cttt
Malleus quadrangulus Sc crafllis, vrcrcl? fo muftc^ vttt) vnfci?mctC>tc|'

qtictfct)cr/aItcr,fct)CtM?amntcr Modiolusrotac, nabc

Malleus q faxi arcnarrj, in folo forna Modulus, ^obcr/bartiicntnattb^ v^cfe

cislocadi,partesextuberates refcca tctlt|alt5wa|]critt^tcl?otctrc^

Manubrium, jttlc (tur,|>tlc Molx, miiljtcin

Marculi lignei, i^olt^cnc fct?lc^cl Molendi rationcs, ^tc xccifcn ^ol^crQ
Mafla ex cancellis formata, pollc vh jwtttcr 5U ttwlc:prima mola,6tc^c

Maffa plumbea, plctjfuc^ (fcn MKtnc wct^ C)a C>tc ntiilccin wajjcr^a^

Maflse ferreac quadrangula?, |f ^c^Ct^ trctbt:fecijda,cuius rota ab equis aut
Materia metallica, ^as werc^ afinis,aut capris uerfatur, ?)tc rojlmtf

le;cer^

METALLICA SECVNDVS.

U : tcrtia, cuius orbe calcatcs circilai^ Ornithia:, t>ct wuib fo vott

gut, t>tc mulc mit ^cr fd?cibcti i>tc man « jT: o)Tfuv)cti u^ct^cc

tiit!::quarta,quxmanibuscircua<fl:a Oscuniculi, 6ce|tolii6mujiMoct?

ucrratur,^iel?4ii^miilc:quinta,quac Osfornacis, mt^c

uno tcmporc,auri ucnam tudit, mo Os fornaculx, inuttblody fuuttM^ol/

Iit,lauaJopurgat, ^iccjolJ)tmilc mit tl^odcut

^an trcuctcu piid^wcrc^ Os fpiritalc, ^' fputib fo bcn winb fdyct

Molybdxna, J^cr^plct Ofcula, locl>crwtcai5U*tcu/i?abctiirc

Molybdxna in mcdia catini partc or fd^itQcti/ wau bic plcij vollcr fcui/

Monctarius, tmutt^cr (ta,fp6:bcr& fdjwQctmaufur/lib.ii»

Monctariorii magiftcr, imimjmctjlcc P

Mortariolum, capcUcu futtcr Palus, |Tcmpffcl

Murus,fd?tlt:humilis,furmcurlcin Palosintigna immitterc,, vo:pfcttbe

Murus qui principalc muruabigifi Pancsarrisfathifccntcs, ^injToctc

Alurus qui quartu mu (dcfcdit,fdnlc Pancs cx pyritc ucl cadmia conflati,

ru logu munit coira uim ignis,fd?tU) ^cin

N Panesexfpinisconficcrc, jluc^Crtii^

NariSi Itclfc (iii^ttcrcrn 5>o:ncnmi;d?cti

Ncufolirrqdcfl:mctallu,{>5v^tlcmcn Panesexfpinis uilibus confe<5i:i, ci*

Nitri coficiedi raiioes, ?>tc wctfcnitcr/ fcrncrtuc^

c5* ttncar/o^' bmtrad-» 5imt4ct?c:prima, Panis, ftucMib.u,

t>!inttcrmrtd?ct;m Hilo : fccunda, i>ic Panis argenteus, plic^filbcr

wcifcnitcrvocrcnmd^tcrmterlmtcrc $i> Panesexpyriteconflati, ftcino^Ud}

O (ftct)Crt Panesprimarr)uelexa:rerudicofla#

Ochracxplumbofacfla, plcic^ccl tipanes, jTcin ♦ber lcd?

Oftlcina in q argetij ab acre feparatur Panes duri qui plus argcntiin fe con

fetcjcrl^ntLt tinent, rctct^j^artwcrc^

Officina fiue domicilium in quo plu Panes ccrei fathifccntcs,i^injToc?c/paj«

bij ab argeto feparatur, trctbt^tittc nes fecudarri,v<>:plcijtctn/o5cr vo;<»

Opera, fit^td^t: extraordinaria, let^t^^c plcitlcd;: panes tertiarr), $wir vo:#

plcit|Tetn <>C^lcct?:panes duri in quii!

Operculii,trcibcl7ut/li,xo.bcc^c/lib.iz, bus minus argeti incil , arm oiS ^nt

Opcrculiiampullac, bcbnoJJ alcmbidf l?a:twcrc^: panes quartarrj, l;art*

Opcrculiiforaminisfuperioris tabu wcrc?:pancs ultimi, pir)tcin

lat. folliu,fpnnb:infcrioris aut, 5>cc^cl Pancs ex lapidc fiflTili scrofo confecu*

' \>cc-> wtnC>j\;n^6 fiuc primarfj, jf cin : panes pra^tcrea

Opcrimcntij,|Turt5C dupIicesfunt,quoriiaItcrixrci exi=*

Orbis, fcbcubc/ lib.^.c^, ftunt, Pupffer: altericum primariis

Orbisexfaxoformatus, ron^|Tctn panibtis rccoquifolcnt, trocfjTcin •

Orbiculi, fd)CibcnC>arauf C>tc fctlaud? Pariescaminiobliquus, |kct>c fcijlctc

ctcl?n:item,pompcn5o^ Paries camini reAus, fd)nurcrcrtd?tc

Orbiculusfcrreus, ^flSCifcrncrcMcin Pariesinterpofterioremfoci (fd?lctc

Organum quod folles diducit, t)cr inquofalfit,parte,&:tertiamdo;s

b«%5itcj (piirjTc micilrjpartemmedius, ^min

Orichalcca fila colligata, Uc me|fiftc Parietes qui funt a latcrib, fornads

Y 4 inqua

I N D E X I N

in qua argentu BC plubii ab arre fc«

cernutur,fci5cr xocn^ / paries prior,

ftirwattt)
Partes fodinac uel cuniculi, tol^^tt

fitchid
Particula? eminentes, JApfcit
Paruicuncilati, fc^crn
Paflfus metallicus, Ui<i)tct
Pedes, fttjfc
Perones, wa|]crjttfcUn
Pertica, \lab
Perticse min ores, ^lcinc |^sctfcJ?ctte/ li

bro.xi.maiores, ^ofcl^ectfc^ctcc
Pcirulusligncus, ttgd
Pcftilcns aura, vo:^tfftcltjfft
Pikr, tAfft}cn

Pilum, pompat|?ancfc/ lib.^»
Pihiiridcnnbuscarens, ^olb
Pilumsncum, ^iiflfa-ncrftofcl
Piium cxcoclonim, \i<>p>mm / ^^ct

^olb/obcrf;o|;rolb
Pilum iatum, i>i:e> b^citctc^cn^
Pilutn qjiofranguntur panes «erei,

htpffva^^tccbcr
P:rt".m .e. .:s, fropffl7olt>,/ lib.o.

item, ^a^timb^^furg
Pila, ^cftiti^/ lib,6, ftcniffjd/ lib.S.

^•fcslcr/fd^uffcr
Pila ferrca, cifcvnc jTcn^lctn
Pin n 2c, ^ic fcliaitf|4n bc^ r«;t>c$
Piftillum, (t^fd

Planicies montis, ^teficcbc ctttd ^(i$^
Plunibi cutis impura, <4b|md?
Piumbum depaupcratum, frifci.^plct
Plumbumdiues, rcic^plct/ depaupe

ratum, frtfd?plci
Plumbum isnis ui in cinerem refolu

tum, i^lcirtfcbc
PlumbumingIobulosredu(flum,^<

^oTntflei
Pompholyxlutea, \^clcr i?tttrmicl?
Pr 3cfcd:us metalloru, bcrjjampttn^in
Prxfecflus rationibus, fct?tct?tmct|tcr
Prxfes fodinx uel cuniculi, jf ct^ci;

o^er|;utnwn

L I B. D E R E

Prxfes laboris lauandi, ^Ct obcr(|

fctffiia:
Proprietarius, ^tnnW^criC
Proprictarij partes, crblJuctnd
Profcripti, t^crctt tcil in& ttm^At^d

fc?st\rcrbcn
Puluis carbonum, ^olcfCjfttbc
Puluismiilus ex quo focus Sc cati^

nuspcriiciuntur, ^cjTttbc
Puluis tcrrenus, crt>^c|^ttbc
Puluis ua]ens,qui aurum ab argento

fecerni:, fci^ct^cpuliKr
Purgatoi argenti, ftlbcrbjcnncr
Piiteus, fd>fi(t)t/hinfi\d}fici)t/ lib.tf*
Puteus obliquus, ctn flact^cr fc^acfct
Puteus qui lacunac loco eft, xvnffctf

fc;)^i>cl)t^
Puteus reclus, ctnfc^x^c^t ^cr^crtc^C

^•cftjttcl^ctt
Putei ipiritales, tt>tn^fc^ccl?tc

Q.

Quadrangula contignatio, fcl??ot
Quadransfodinaeuelcuniculi, ctn

]dji±/t
Quadratum, ^tc vtcrutt^
Quiddalpumac argeti fimile,t)omliil

R
Radius, fpct(^c/|lrct(t?t?olQ/ Iib.8.
R.^mentum lotura coIIc<flii, ^cfre^e
Ra^nus couolutus, $itf«fnctt^cwic^clt
Railrumbidcns, ^rmlfo (rcid

5wcnsac^cnt;at
Rattrum tridcns, ^rml
Raftrilignei, i^oljjcttcrcdjcn
RaitellutTi bidcns, boc^
Receptaculum, b(;e l;olQcn^crtt|l
Recreinenta, fct^lacfctv
Recrcmcnta, quac detrahit magifter,

quiacsepanibustorrefacfiis confi

cit, cj<;rfd;l<;c^ctt
Recrementaferri, fttt^cr
Recrementa plumbi, f>lctfct)l(;c^cn
Recflormachinsc, t^cn^fiQcr
Reliquiae hordei cx quo ceruiiia eft
Repagulum, ric^cl (fa<fi:a,trcbci:

Res

METALLICA SECVNDVS.

Rcs fodilis fpiimse argcti rimilis, mif Saxa uenar xris dilatary, cjcbirc^ 6c6
p»c?cl in 5UHtccr cr:ut>cti fcl?wcbeC)c^a>ic}j> {jco jTict^co am l^urtj

Res eftoflas alueis fubtrahcre Sc rc^ Saxum rubru ror^cbirjc: alterij itcm

tro funderc, ^cn bcrcf $u rucf j?iirf3c rubru:rc> tcr if lcc/3. ctcrl^iillc. 4. crnicjr*

Rcs inanis, t>at\ taubc 5-fd?wcl7lcn.6.obcr:i;ud?|lcm.7 . ^cd)^

Rcllis, pcjicncr jirtcl? ftcm,8.vn^cr:i;ud?flcut.9.bUttcr)1cin»

Roftrum, fd^ttabcl xo.obcrfd^wclcji.n.ntittdjtcm.ii.vt»^

Rota, wrt|f:r:t;5> t>crfd?x»de.i3.C)rtd;.i4.tto:wcr0.i5.lot;*

Rocadcntata, ^<%mptAb t>?crcf.i«$.i?t;nuuc

Rota c]ua: a calcatibus uerlatur, Vtttb Saxa uilia,quac natura de diucr(a ma

lan^rab wnc tn cmcr mati^cl teria co.mpofuit, ^:in^ftcin

Rota duplices habcns pinnas , t)$ tAb Saxi pars pendcns, ^<;6 l;att^cnt> ^cd
fo 3\vtfad? ^-cfd^rti jfflcc ^ancj^jj

Rotac thcca liue loculamctu,ra^j|ubc Saxi pars iaccs, t>t;6 Uc^cn^c ^ce^fl^d

Rotx, iro:bfdHibcti/ hb.<5, Scalar, fartcn

Rutabulum, fd? iirjtaticjc Scalaeexcodorum, fltc^lcittcr

Rutrum, ^ra^c/ lib.^. hmh/lib.p. Scamna,lib.io» poc^c: banclp/ lib.iz, ^

fctir^ruci:c/t-ruc^ctfctt/rcutp'rai3ceo. Scopx, pcfctt

f ruc^cifcn/ lu Scriba fodinarum, bcr^fct):cibc«

Rutrum ferrcum, cifcrnc^raQ ScribamagiftrimetaUicorum, 5>Cd
Rutrumligneum, i^ijtc/||rcid;^ol5 bcrc^mcijTcrd fllj^cibcr

Rutcllum, t'i)Tc Scribapartium, ^c^ctt)ct?tcibcc

S Secareinpartcs, 5ufd?:otcit.

Saccus, Ubcrttcr fac^ Secrctor, fcigcrcr/ lib.n»

Sacci e rctofispellibusfuillis confcrf Sella, ^aemctftn^floQ/ Ub.io.

(fti, po^fticjefcufcc^c ■ Sellaamea, fattcl/ lib.u.

Sal ex cincre anthyllidis , uel alterius Sepes obliqucC in pratis, mt^ftrtd?C

. herba: falfx Eiclius, faUU^aU Septcntrio, t)cr wittb )o vo no:t wcljct

Salina::, au^^CjlocbcttcplcQCtJariitnCtt Septum, fc^U.-i))yc/ lib.12.

faU3cfcmad?twtr5> Sefcunciafodinacuelcuniculi,att^al
Saliscoiiciedirationcs, btcwcifcfaltj bc[d?id?t

5umad?cn:prima/wtcnwnmcl;tfi;U5 Siccare, trcitcfCtt

mad?t:fccunda, wic mi;n boe faltstn Situla, i(>fnt^nimct vn^ ve(i,f[ct^mnc/
pfrttKnfciit>t:tcrtia,t>5f<UQfic^cntttftc fnlatmcr

?)c l^cijfcn qttcUcn:quarta,t>a6 falt$ fic*: Signo in faxum incifo pangere termi

J>cntncifcrnentopfctt:quinta,t>a6falQ nos, ctn|luffcfci)Ut)cn

fic{>cnintl7Cr^c)o falQwajircrauff b:ctt Siphones,pompctt:primus,fecundus

ttCtti^b^^li^^ofKJtunr^^fexta, \>Aafall5 &:tertiusnullahabet propria uoca

ftcv)cnmt|icrcnu;d;tcmfalt5waj]cp bulagermanica:quartus, {>icpoitt|>e

Saxum, fol)tctn/ lib.8. WA)fcri?uttft:quintus,l)afpclpontpc:{e

Saxum foIidum,quod in folo farna# xtus, rai>pompc/ ^cr t^afp^l pontpcit

■ cislocatur, folftctn ^lctd):feptimus,bicncuc^refribifto«

Saxum terniinalc, lod?)Tcitt fxfd>c rat>pompc:oLl:auus,^tc ait^' ncuc

Saxa muerfa, cin UH?)cpo:fti£f cfcjTcitt raJ)popc.9. t>tc C>:itcc ncttUci>)tc rabp5j>

Saxaquadrangula, wcrc^fruct Siphunculus, ro:Utt/\vclc^eoJ>icro:c

l^ac/

INDSX IN LIB. Oe RE

ifat/fo fic fomc ob? nid?t mi^^cfd^mttc Subuefpcrus,?? winb fo Vd» wcflfu^c»

SiphuculusorichaIceus,qaquahaUi: Succutere, troftcrcn (xvc^cc

ftaadinccndiuexprimitur,mc|fm^c Sucula, ronbaum

Situise, l^anncn (fp*»Q« Supernas,^wmt> fovonnottojl^ wc^cC

Sociuseiusharpagone pergrade ad Sulfurargcnto admifcere, ^Ad ftlboF

altmitympanuadmoues, ptcmfcc imfd^wcfcljircutxn

Solarr) pauimccum, ^c& foUcrd bo^cn Sulfiiris coficiendi ratioes, btctpctfcti
Solcx, foljmcfc fct?wcfcl$um<wl?e: prima, i)3 fd?twfcl

S ol ea fcrrea,cifcrn foljf ctn/cifcirc» blcc^? tit<;d?c im tOf f cn/ fecuda, ^3 fct?t»cfcl

Spatha, flo^afcn/ hb.ii. mrtd^cnimofcnwtcjuTKromcnrttt/tcc
Spathacxciforia, fd>4bci|«n tia, ^ae fci?wcfcl nwctjcn in ^tu^cn

Spathafcrrca, |tofctfcn Symboladare, jupu^^cbcn

Spathahgnca, rurfd?cit/ lib.u. Symboladfiisindicere, jupiwanltct^
Spathaligncacxcoclorumjflictfctjcit T

o^cr 5:lcibfd?cit Tabula, fcb*4rt

Spinac, {)o:ncr/r4)tbo:nct TabclIa,lct(?c/ri;^d/osfb:ct(fucfc/t^flttt

Spina?,quae dc panibus ex aere et p\u Tabellap dux inter fe trafuerfae, qua$

boconflatiSjdumftannuabacrefe tertiadccufTat, bcrqucrl

ccrncrctur, orta: funt,frtfd>botttcr Tabellae quarum alia alia altior efi:,
Spina",quasdepanibusex femclre^ ^a6^cvbcUc\>nbmt)crfIo|fc

coc^is fpinis conflatis,ort2C funt, Tabcllae tiliaccsc tabularii latera di**

bo:ncrfocinm4iJC4rbcitfci«b gcntcs, Unt)cnc lctjTcit

Spina?, qua: dum panes fathifccntes Tabellac tranfucrfx, lci|7ci>

torrcntur,ortacfunt, rojtt>o:ttcr Tabulatum, btmt

Spinacuilcs, cifcrncbottKr Tabulatumaliquantudccliue,|JurQC

Spina: uihilima:, ^ic^frtnct|Tcbo;ttcr TabulatafolHum, b<%bu'tte

Spina^quicdfplubo^cuminfcciidis Tegula, muffcl

forn^c.b, (cparatiir ab argento , dc^ Temperatura, mtffdjim^oJJ 3ufcl>l<^

trahuntur, abf'iul) Tcrra fcrruginea, «fcnfc^ud

Spiritrifuppcditare, \rcttcr btcttcfcn Tefta, tc|lfd?trbcl

Spumaargcnti, ^lcctc TerracHuuliinftaraggerata, (Tuflfe '

Stannum, fdyxcAtt^i^ld Terra fere lutea, ^lud)

Stannumpaupcr, frtfcbcinjlndVmc Trafcias, ^crwin^fovonno:tno:t

diocrc, rcict) cin(trtd>/ diues, trcib wcflwci^ct

vttbwcrctplci TignumbrcHc, fd^emcl

Statcra, wc^c Tignum curtum, fct?cmcl b<:r<:uff bcf
Stipcs chelas habens pcrforatas, tin trctbcr fitjt/vnb bt.rfln m^n btc pfcrl>

^c^wfclt jlAmb^llJ Tignuinimocraterisftratu, (fpAitCC

Stipitcs ucl aftercs crafli, l^afpcljlurijl l)crflc^bcrvnl>cr b^e c^c^tmmcr^ca

Stipitcs ad faxa tcrminalia afFixi, pfcl ^c)|cl6 qucr vbcr c^clc^ tfl

fom4n<;itbtclcd?flcinfd?lci7Ct , Tignummobilc, fd^nclljcucf

Strues lignorix fiuc crates, r^)t Tignum per cuius foramcn penctrat
Subcifiuum, vber|ci?<;r axiculus, fct>wcit^cl

Subfcus, mitlcifcnobcrmciffd (^ct^cc Tignumquod ucrfatur circu axicu*^
Subfolanus, CJwtn^C>voojtwcl?ct ♦>' lumferrcum, fdjwcn^cl

Tignuin

METALLICA SECVNDVS.

Tignum ftatutum pcrforatu, ^l^bc/ Tympanu cui infixx funt fihulae fcr*

fdtXc/ \ih,p, rcac, l>ic fcijeibc J>t;rcm {>iclfropen.cfc<»

Tigna, t>rto nmlcfcbtctc/ lib.8. fd^loc^cu

Tignaduocoiuncrta,5>5cjc)tcn^c/ Ii.5. Tympanumdcntatum, tamprab

Tigna ercifla, fcuU»/ \ib,6, Tympanum prope tympanii quod

Tignacxcauata, ^cr ^ujlc ^co i^cmtjcii exfufisconftat, p:cmb)|d>cibc

Tigna humi il:rata, fctMU/Iib,6. (fcile Tympanum quod ex fufis coltat, fuc

Tignahumilocata, fcl^wcllcn ^clc^cobcrcfctrubc

Tignainfronte&tergoputeicollo;» Tympanum quod ex orbibuscon^

cata, pfiilbawmc ftat, lro:b

Tigiliain tcrradcfofla, jTappclrt/ lib, Tympanumcjuodcxquatuor orbi<«

li. tigilla eis immifla, )'t»>c?b4umc bus Sc plunbus tignis cofl:at,?o:b,

Tignalongiflima, wm»?>rutcn/ lib.5, Tympanum alteru, p:cmb6)cl?cibc

Tignapcrmtcruallacollocata, tta^' Tympanumfupcrius, ?)icobcrcfct>cib

)icmpfcl/ lib.6. V

Tignaobhqueafcendcntia, (Icijfcn Vasaltfus, cr^ vcjyicm. Vas humili*

l>*;rauffC>iCi;rmcrui7cn us, crt^tumcr

Tigna obliquc defccndentia, \>m^c Vas ligneum, v^a^

Tignatranfuerfa, ncfcl Vafa capacia modiorum Romano*»

Tigna tranfucrfaria duplicata, rtrm rii fere fcptem, j-tcr

fo J>ic qucr \>bcr cjcl?cn/ vn5> in cinm^ Vafa e corio facfla duo , quibus aqua

^erc^cfct^loflcnfcm adreftinguediiincendium, fi quo

Tigilla, {)ont?olt3cro^cr&mml;olt5cr/ officina coni^agrat,hauritur, U^cr:

Tigilla inferiora, jTccjc/ lib.j. (Iib.5. nccimcr

Tigilla qux longis axis dentibus de Vaforum m quibus res fofliles extra

prefl"afolles comprimunt, fct>cmcl huntunmijms, (^obcl/maius, tonnc

Tignarobufta, tra^)Tcmpffcl/ Iib.5. Vecflis, MVdl?o:n/J?an^i7abe:tPirbcl

Tigillarudiacontinuata tignis paus: iib.io» fd^mijolti ol>cr fctnn/os> bt;l^

lo fupra infimam putei partem fu«: |f TQcl/ Iib.9.

perpofita, fct?ujTbunc/ lib.j. Vc<flisinmetaIIisufitatusi;(;fpcl^o:tt

Tigilla ftatuta, tl?o:lcmt7olt$cr/ltb.5. Ve(ftes rcdi, i;4fpclwm^ctt / wint)C*

Tigilla teretia, ^<i,:i(>i^cn/ l?(;ftcn[lrtn^cti j^an^ctt

lib.5. Vedlores, ^:ccter/t>tcvff&et>:cctu''crct

Tigilla tranfuerfaria, ctnj^nct? vtt^ arbcttctt / mit huitbcn lauffctt o^ ^arnc

fclv^oltjcr/ lib.j. Vehiculum, tt>i;»^nle»»

Torrcrc, {>o:rcn Vena, ^Ang

l>abes, |Ic^c^rtr(;u|ft>tc^C)>clfctl^cl)tt Vena cauernofa, ctn b:uft;^cr^A)i^

Traha carcns capfa, fct?lci|fc Venacaputprofertinluceuerfusori

Traha cui impofita efl: capla, fc^Uttc ente,J^5act i^At fctn att^cjci^n tm mo:^2

Tripus, jttil Vena caudai tedit in occidcntc, ^cja^

Trochlca, ^lobc vi)clttn^tctcuffc3:c^cnbcmabcn5>c

Trulla, ^cllc Vcnacumulata, cin ^cfctitttc ov> (locf

Truncus, ftoct Venadilatata, cmfd>uebcttv>^an^ oc>

Tubuli, ro:lcm VenadiIatataalta,ci!i^;clrcroc> (flctjc

Tympanum, [4?ctbc/^orb/ \ih.6, mcchtt<t<^rfct;wcbcn^crc5:an50«>flcQ«

Vena

INDEXIN LIB. DE RE

Venadilatatahumilis, em^unncro* o^crcmfUcJ^cr^An^

^cr fct)m(;lcr fd^wcbcnt>cr d;m^ ot>cr Vena profunda dcfcendens torta,ctrt

flct^c ^ancr t>crftcl?jfotQt

Vena dilatata redla, ctn fd?wcbcnbcr Vena profunda Iata,cttt mccl?ttcf^«n^

^m^ ot)cr flcQ fo ftci? fctcrer ^crtc^t fo in ^ic tcwffe vl^clt

<«tpb:citct Venaputris, anfd?nctt^cr^«n^

Vena dilatata obliqua, cin fcbwcben Venam , qua parte abundat mctallo

t>cr^an^ o5> flcQ fo ftd? flad? vjibrcttct _ luto oblinire, ^06 crt$ vo: jlrctct?cti

Venadilatatacuruata, einfct?wcbcn^ Venafolida, ctn voUt^er^an^

t>cv^m^ obcr flct^c fo fici; jta^ctt^ vii Vcna tedi uel fundamenti faxis ab#

vl?<Ulcn^v^b:cttct rumpere, einc wan^ trcrffcn

Vcna dura, etjt vl?cff er^AncJ Vcna tranfucrfa, crcut^^aniT ^^ <lWVa

Vena durilTimo faxo finditur in par ^m^

tcs, etnvbc|r^cjTcin5tt|To^t ^c ^a^ Venauacua foffilibus Sc aquis per^

Venaexmeridicpertincs in Septen uia, ein^an<^«>cr\t>rt|]ercrec^

trioncs, etn cjancf ^cr von mitta^iti Venam aperire, cin^ancrentbl5fcri

nnttcrnad?t ff rcic{?t Vcnam fibra: in moili faxo difrjciiit,

Vcna cx oriente pcrtines in occiden ^lufftc vn flct^c^ufct^mcctcrn vn^cr^:

tem, ctn^att^ ^cr voit mo:£fcn tn t)e wcilcn t)cjt cfancr im fci;ncttt£fe^e|tcirt

abcn5>t |1rcid?t Venam in fodinis igni frangerc, fitje

Vena ex occidente pertinens in ori^ Venam tcrris,faxis,a{rere, palo tege#

entem, ettt^att^$>cr vom Abcttt> in rc, J^aecrt^vo^fct^cn

mo:^cn jfreict?t Vcna; caput, ^$ auf^cl;cn t)C6 ^m^c^

Vcna ex fcptentrionibus pertinens Venac fundametu, t>5 licc^e^c bce ^a^a

in meridicm, ein^aitcjber vonmtt^ Vcnac tccH^um, t)$l;attcj-cn^ct>C4j^S5ed

tcrnact>t in mtttocr ifrctcl^t ^^cndc duriflima; nodus, ctn^itcu^

Vcna principalis, ^crijattbt^att^ obcrmtfptci=cl

Vcna principalc oblique diffindes, Venarum caucrnula?, ^:itfen

cin cj-an^ t>er o:tfct?ict6 vber ^ompt/ Vcnarum coniun(flio, wctt ctn ^ancf

o^' bcr ftct? vbcr 5)en \;)anii>t^mg; o:tct junt m bcrn vl^elt

Vena principalem obliquc diffindes Venarum excoquendarum ratio, t)$

rapta, cut^att^ t>cn t>cr i?attpt^att^ fd^mclt^c n aufm ftid). Venarum a;j

mtt|tct)fd?lappct liac cito liqucfcunt, etltcl^crtj feint>

Vcna principalcm oblique diffindes flu{%/ alix lcnte, ctltcl^c fcint) (Ircncf

in priorem parte traslata, ein cjait^ vti xvnlO/arbeite ficl? fctcj-cr/ ali*e fpar

t>cn t>crl?attbt^an^$urttct^)to^t fim fcrucntcs non cocunt in uniif,

Vena profunda,cin^% fo ttt ^ic tcuffc ctltd?c arbcitcn ftct? 5U Ijci^^rctt;^

vt)clt Venarum tundendarum modi, ^ic

Vena profunda angufta, ctn fct;mal wcifcn crtj 5U pitct)Cn,Primus,5)5 crtj

cfcttcflctit/fo in btc tcuffc vl?elt puct;cn fo^entctn; alter, t)^ cr55pitct?#

Vcna profunda dcfccndcns re<5la in cnmttfcuffeltt/ tcrtius,?)$ crQ?):cfcl?€

profundumtcrrsc, etn^an^t)erfcitf Venarum urendarum rationes, $)te

cjcr 5crtd)t iit bie tcttffe vi?dt wcifcn ert$ ju roflen. Prim a, ^ab ^c*

Vena profunda dcfccndes obliqua, mcin crt^rojTctt. Sccunda, 5)06 5wtt*

ctn c^ani^ ^er flacl; in ^ie teuffc v^clt/ ter rojTcn. Tertia, ^ae^knt^ roflcn,

Quarta,

AErALLICA T E R T I V S,

quarM) ^Adr^(fenm»(ft>ctnetfcrfKtt Virgula furcata, t>ic tntcn bAmit ct*
bUO): quinta, ^Ad rojlcn fluff ^cit U4>cvcrjnancn^cit^\>f5$und?rcrt

ciferncrtblccl?ciitm*fcn: fexta, ^m Virus fcu fumus uirofus, fd?wrt5cn

fc^tfcr t^\tcn Vitri conficiendi ratio, {>ictpctfc^la*
Venas pilis prseferratis tundere, er^ $tt nt^djcn

vn{)crt)cnpud>ercnpuct>cn/obcc Vncia, 50U/ lib.4.

i fd?le4?tcrtjpitd?cn Vncus fcrrcus, fciU^A^c/iJctfcrrtcfpcr*
Venas corio nudare, ^ctt^ entbU|fcn ijrtlfc/ctfcrrt ^cctUrt

Venascxpcririuelexplorare,p:obtrc Vnci, fcw:t;Aclfcn/ lib.$>.

Venulauelfibra, i?luffcoCJ^cfd;tc^c Vftrina, brt6crcrtt<;d? Oarinrtcn nt^ti
Verucolum, ^«wcifcrtwtcetnbtotfpt^ fiU>crb:cnrtct

Via, ^a)]c Vtres, btilctc/4ud?li6crficfcct

Via rccrementorum, l4d?tUd> Vulturnus, t>er m»l> fo von fuOcn o(^
Vicarius domini, votlc^ct xoc\}Ct

INDEX RER VM AC VER

BORVM IN LIB^DE RE METALLI;:

C*lj T E R T I V S,

ABacus i4o P morbosgignatiyzm, aer itemiri

Abacus longus in quo tundun puteisinfe(flusueneno ibid.f.

tur uenas zo^p Aerfingulis anni partibus quomo*

Abacorum quibus difcretores utun docuniculospenetret 82 p,

turdefcriptio 210 f j£sabauro quomodo fcparandum

Aberthami fodina 54 p 3<59m. &:inde

Aberthamifodina Laurentianumdi ^sadditamentum 184 m.£

«Hia <J3 f jS-s&aurijquomodofeparetur ipif

Abydifodinsc 20 m. -^scaldariumundefiat^^^futpul^

Acetiilapidesmollesreddere 183 f. chrumfiat 437 P'

Acies ferri quomodo fiat 341 f. M$ caldarium quoniodo fiat 409 nii

Acuii quibus aurum uel argentii exs: As cinereum quid S>C unde fiat 435^;

perimur confideratio 198 m. f. qua Ms dum fecernitur argentum ab eOj

rijquacdamconftantauro 6(:arge quomodotcmperandum 405 m;

■ to 199 p. quardaauro&^ xre 200 .^s,arrugo Cypria 453 f»

p. qua:dam auro , argento & acre, J^s fuluum,rubrum , caldarium quo

ibidem m. modorecoquendum 409 m.

Additamentoruconfideratio 184 p. iEs ex qua materia fiat 3215 f^

coriicpcopofitiones uarix i8(^ p. iEsluteumundefiat 43<^Pi;

AercrafTusinfodinisquo.modo ge^f JEsinquibuscatillisIiquetur x8ip*

neretur t?8f. iEsnigrucxquamatcnafiat 328 f.

Aercurexcitcturinfodinis nym, i£s purum quomodo excoqucndii

Aerimmobilisubimaneat Sim^ 327^. xsrudequomodo 328 f;

Aerimmobilisfollionesimpcditeo. i£sqmodocxtorrcfa(ftisa:reis pani

Acrimmobilis manens in puteis qs bus fathifcentib.coficiatur 427 m»

Z iEs

I N D E X^ I N t I B. D I R B-

j£s unde conflctur zi8p. Aluminofa faxa qmodo uf atur 4^8 f

i£s ut confici non poflTit ex panibus Aluminofx uenx atramenti futori)

arrds torrcfadis 433 "i* participes 417 m,

iEsuftumadditamentum 184 m. Alueus nauiculas fimilis 155 m,

iErei panes,ex quib,argentu feparan Alueus excodorum bradleis ligneis

diiqmodopparandi 39^^.403^» contcxtus 308 p.

i^rei pancs torrefacfli ubi coquan«= Alueusniger ^57"^^

tur 597ni» AlueorumufuSiiom, x84p, eoriJCM

iEris&:auricomunefignu 78 m» defcriptio • 115F.

^nsbrad:exadditamentij 184 m. Alyattus metallicus 2.0 m*

j^risinuenisfignijfingulare 78 p. ccixihvyciViOj/ T^iyoovo^ 88 f.

iEris fodinarii partitio qualis 6^p, Amiantipuluis 457P*

^ris liquidi uehementia,fi frigida in AmpulIcC uitrex 357 p. earumq^ ua«s

fundatur 43zm. riapofitio . 3<5om,

^ris uena qmodo experieda i^z m. Ampullarum , in quibus coquitur a<
iEris uenx quomodo & quam cito quaiiaIens,confideratio 355 f,

excoquanrur 3i8m* ArtacreonauricOntemptor (5p.iip/

iErofi lapidis nigri & fiflTiIis defcri^ Andreas Naugerius 477p

ptio 87 p. AngUlusredus^obtufuSjacutus 88 f,

JErugo in uenis inucta seris fignum Annebergifodina 54 P»

iErugoinucnisinuentafi* C78p. Annebergi fodina unde Carbona*

gnumbonum 77 f» rianominata i.^p,

Africus uentus 38 m» Annebergifodinxfqccunditas d^f,

Aoathoclis pceptu de fortuna i6vn, Annebergi fodina cccleftium exerci
Aldebergum zj^fx^zm.i^^m. tusdic^la ^jf»,

Al!iiimagnetisnatur£einfeftu Z7p, Annitemporaquatuor 6sm»

Alpinicfodinse 104 f. Annuli quo fiftulse coniunguntut

AlpiumduriciesquomodoabHani: quales i3^m,

nibalefracfla 80 m. Antse excauatsc ^^p*

Altanusuentus 38 m^ AnthyHidis cineris ufus 18^ f.

Alumen&atramentumftitoriuquo «4'<^^srotarumquid urm.

modo differant 4^?p«^ Aquaartefalfaquomodo in (alemu

Alumenabatramento futorio quo# tetur 439 f*.

modo feparetur 457 m. Aquaatramcntofii quomodo denfe

Alume cuius ufus effe dcbet in fecer* tur in atramcntum futoriii 4^1 p.

nendo auro quomodo in puluere &inde

reroluendum 355 P^ Aquanitrofaubi 453 P

Alumencocftijadditamentu 184 m. Aqua falfa qmodo coquatur 441 f.
Alume uales ad feparadu aurii 354 m Aqua ualcns quomodo conficienda
Aluminiscoficiendirationes 456 m 354m,&inde

Aluminisfigura:dijcoficitur457m. Aqua* ad falem inde conficiendum
Aluminis materia quaedam mollis apta; 439^

459 m» qucritemnonaptae , ibid.

Aluminis uena? ut ualde bona? fiant, Aqua: aurum ab argento feparantes

quomodocfficiendura 45^ f» additamentum »84 £

Aquac

METALIICA TE R T I V S*

Acjuae calicla; cx terra efflucntes ad modo defcribantur • %o^t

falem raro aptac propter imniixtos Areas quis addicat j^ p,

^"ccos 449 mi. Arenacexlapidibusfacileliqucfcen*

Aquac commoditas mctallico mul^ tibusadditamcntum 184 m.f/

tum obferuanda izf^ Arenccriuoruminquib.auriparticu

Aqua: cx puteis quortiodo extrahan \x infunt,.iibi &: quomodo lauena

tuf tipf. tuc 25<^p,

Aqua: c^ profunde humanis uiribus Arenarum ex fontibus proflucntiir,

cxtrahi poflint 153 p. quasitemriui,flumina,8<:lacusco

Aquacfuccofae 439 "i^ tinentconiideratio z^p.&indc

Aquac fulfurolac 46^ m. bituminofa! Arenarium in metallicis rcpcrtu qua

Aquabituminofaminfale (4^8 m. lefignum 78 m

: &:bitumenredigipofrc 4^8 f» Arcnas riuorum lotas aurum , gem^

Aquarumfex iSc^m.f. mas &:c.pra?berc i^.m.

Aquarum multitudo foffionibus im Argcntji ab auro quibus modis fepci

pedimentocfl: eim. randlu 354^. ^cJxp. ufcpadfol.363

AquariifeGudiifuccosgenerafex24f m.aplumboquomodo 3^9 f.

Aquas quorfum infundant uen?c & Argentum a ferro quomodo fecer*

, fibrac 81 m. nendum 438 fi

Aquis multis & copiofis quoniodo Argentum in quibus catilhs purgc*

X fuccurrendum 81 f. turiS^p, inquibus catillis ab arre

Aquilouentus ^Srri. 8(:plumbofeparetur,ibid.quomo

Arboresuenarum figha a<^p*, doexcoquatur i^zp.

Archimedis expcriendi auri inueni* Argentum in tcfta fub teoula collo^

:. tum 194^* cata,perpurgandiratio 391 £

Areacurta zizf. Z3<^f. Argentii quomodo experiedij i^jt

jArealapidibusftrata aiif. Argentum purum efTbffum 54 p^

•Arecc curtac in qua materia metallica Argentii quomodo excoquedii 3z<J

." lauatur,defcriptio24Qf itemarea: p. quomodo purgandum 38<5p

-. linteisextcnfiscontecl:acz4im.aIi Argentum quam cito purgari poflii:

.' arumc^infequentibus 389 p*

rAreac cur terminis definiantur ^om Argentumuiuum&aurum quomo

Area:magna;quantitas 61 f. > dofeparentur iptf,

■ Areac falinarum marinarum 440 p Argentum ut ajbum fiat , quomodo

.Arcacfubdialesinquibiisfitatrame^ efEciendum 377^^

., tumfutorium - 4^ip Argentaria:fodinxafbIifiigainfefi:a

*Areac uenac cumulatx ^op, . tac t73£

Areac uenac dilatatac 58 m. Argentum uiuum quomodo cxco*

r Arcarum con fideratio 55 p. forma: quatur 343 f. ufcp ad foJ. 349 . \--^

. 5jm.&indc Argenti in uenis figna quacnam f?ne

, Areac uenx profundae ^(fp. • . 78p.m.

, Arearuminqxiibusuena^uriiturde^ Argcnti&T plumbi nigri comunciri

. fcriptio ai^f&Iinde uenisfignum 78mi

£ ArKtrum tecflarum gcncra, 158 p. Argenti materiac fecundum bonita*

? Arearura termini in cuiwculis quos» tem dijudicatid . .., •; ~^ 77P»

«■■:'-..v.-.V " Z 1 Ar^'

INDEXINLIB. DBRB

Aroeri mcdiocris portio quomodo parandumaurum,quomodorcdi

abxrerccerneda^ojm.exigua^osf genduminpuluerem 555P*

Aroenti fpumse additamentu 184 m. Atramenti futorri parens pyrircs se*

Argenli tedum plumbum cinereum rofus • 78 m*

di(flum 78m, Atramentofilapidcs ^«Jjm.S^quo*!

Argenti ucna quomodo minutim pi modo indc fi«t atramentum futOis

listundatur 14^ f. rium ^^jm.pyritaE^^^p,

Aif^enti uenar quomodo SC quam ci Aurum ab argento quomodo fepa*

roexcoquantur 5"P» randumji^p. 35;4p»3<^ip.ufc^ad

Arpcnti uiui fodinarum partitio qua foL^68 m. ab arre quomodo 368 m

hs tfjp. aplumboquomodo 3^9^*

Argcnti uiui fiimus dentibus noxi<! Aurum ab argentcis poculis alijscp

us 344?» uafculis inauratis quomodo fine

Argentfuiuinatura ^46 (,^4$ f. eorumdamnofecernendu 3<^8p,

Argcnti uiui uena quomodo experi Aurum & argentum uiuum quomo

enda »?4P» do feparentur 141 f;

Argcftcsucntus 58 m» Aurum dcfodi folitum ^m.

Argilla uda Sc arenofa zSo m» Aurum 8c ses quomodo fcparentur

Argonautx 2^^3P ^9^^*

Arics Colchorum auratus quomoo Auru metatlu quo expcriendu 1^5 p,

do conHdus eo. Auruminqua terra frequcntius ge*

Aviilippus auri contemptor ^f.iof, neretur 7<^f*

Arshoneftaquaefit ijm. Aurum in quib, catillis purgctur xSj

Artifcx excoquendarum ucnanim p.auri uenam quibus modis expc

qualiseflcdebeat »75 f riamuripom. arcnam&C ramentu

Afinariamola *3ip» aurilotura collecflum quomodo

Affisdiuifio €xm experiamur tpim,

«c;*5//«qualismorbus t^^p» Aurum in quibuff fuccis frcquenrius

Athenienfium dccem tribus iof iiiUeniatur 76 f;

Atramctu futoriij additametii iS^mf Aurum gignatur ne in fluuijs Sc rU

Atramentum futoriu & alumen quo uis 54 £

mododifferant 4«^5p. Aurum monetariorum quam purii

Atramentum futorium cx qua mate^ tflredebeat ^66 f,

riamaculofumfiat 4<5zm. Aurumpoftfccretioncm quomodo

Atramentum futorium in ucnis aeris probandum 3<$<^ m,

fignUm 78 m. Aurumqmodoexcoqucndij 3Z4p#

Atrametum futorium quomodo ab Auri contemptores,eius<^ alij ftudi*

aliiminc feparetur 457^ ofi<$,p. &indc

Atramentum futorium quomodo Auri Sc xtis comunc fignum 78 m

fi^t 4dtp. Auri feraces fluuri 54 m.

Atramcntum futorium rubrum un^ Auri glebse aratris excifae x$ m,

dedeftillet 114 p. Auri in uenis figna quac fint 78 p,

Atramentum futorium ualens ad fc# Aurimala tfm.

parandum aurum 354 m. Auri mafiia quanta in fccretione cius

Atramentu futoriu ut aptum fit ad fe ab argcnto in fundo refederit,quo

- - mod»

METALLICA TERTIVS.

• modofcicndum ^6ii BocmixadPlanafodincei^^fi^^p
Aurimaterixdriudicatfo ycsf. Bombardarumuiolcntia yf,
Auriramcntacum(pumaargcnti & Borcasucntus 38 m.

molybdxna pcrmilla quomodo Bracftcxmctallicx loym.f.

coquantur 315 m. Bracflcxmctallorumfaxisadha-rcn*

Auri ucna contufa in farinam moli^ tcs in bonis liabetur fionis yy f.

t"'* zx^f Bulgarumdcfcriptio 114 m. 115 m,

Auriuena: quomodo cxcoquantur Bulgarumgubcrnator xj/p.

3up.3i8m. quomodo laucntur Butyrumuencniremcdium 377 p.

2^5p.quomodominutim pilis C (2.«3^

tundantur Z4($f Cadmiabituminofanociua argcnto

Auripigmcntiglareisaurum fxpius Cadmiaquomodouratur 216 m

= adhxrere 7<sf Cadmiaundcfiai^^^f.&quid nam

Auripigmcntum in ucnis inucntij fit,ibid.

fignumbonum 77 f. Cadmia^pcrniciofa 171 m.

Auripigmentum quomodo a ucnis Cadmixaurij in fecontincntcs quo^

• metallicisfcparctur 187 p» modocxcoquantur 325 nn

Auripigmcntum fingulareauri in ue Cadmix quomodo in pancs rediaa*

nisindicium 78 p. tur,2Szm.ridcmquomodo torre

Aufterucntus 38 p. antur 43^ f»

Axisangulatus 221 m, Cascias ucntus 3Sp.

Axis ftatutus 120 m. ftratuSjibid. Calbusmetallicus 54 m,

B Calcariiiqualeinucnisfignix 78 m.

Babylonisfalinx 439 f Calcariafornax 4?sf.

Babytaccnfcsaurijdefoderiit<^p. Tif Cakcusfiphonum 134 m,

Bacilla metallica 107 m.eorumcp dif# Calcis in falis artificiofi confccflione

fercntix 109 m. ufus 185 m

Batilla mctallica 107 m. iib p. Camerarum quse materiam metalli*

Bellum nullum ex omnibus partib. cam cum fumo fublatam cxcipiut,

. iuilum 15 £ defcriptio 322 m,

Bcrimusmons zbm. Caminus quid Grxcis 3^^^»

Bcscommunitcrmarcadi(fla 198 f. Camporum uaria gcncra & quama

Bcsmonetariorumquantus 206 p, fodienda 22 m,

6(;in fequentibus.quomododiui Canalisdeiijexusfiucminor 237 m

- datur 198 f. Canalis cxcipiens acrem x6om.

BesRomanoriiquid zo^£,io6p. Canalis fimplcx in quo lauatur matc

■Biantis di(flum rcfutatur 10 £ riametallica 235 f.

Binxfextulxqtafelibracpars 205 £ Canalisuentijin fodinas immittcns

•Binsc fextulx qiiid, & quomodo di^ i<5o p

• uidantur 198 £ Canalium dcfcriptio xitfm. xi^p,
■Bitumen quod fpiritu difHari poteft Canalcs a quo fiant 6$ £ 69 m.

2i<5£ Canalcsdcuexiduoinquib.materia

Bituminiscoficicdirationcs 4«^8m. mctallicalauatur 2.3.9 p»

•Bituminis uis in refolucndis mctallis ' Canalcs ex piccaftris fa(fli, in quibus

zxjf/ plumbvicinereuexcoquitur34o£

» Z 3 Catf

r N D E X I N

Ganalcsfuboftfis »57 m.

Canaliculi fcrrei ad arris cxperimen^

ta neccfTan-) dcfcriptio ip<5 f»

Canalisin quo uenx lauantur de^

fcriptio ^ -??P'

Canis iTietallicus caplaru genus 1x3 p
Carics clitcUarf) nietallicorii iz6m,
Catiniinquoplumbumab auro ucl

arpeto {ccerniturjdcfcriptio 570 £
Cannioblongiqualcs 437 F»

Catillorum explicatio x8i p. cinerco;>=
rum eo.f & indctcrrenoru 183 p.
Catillorum ufus i^op,

Caudaucnarumquid 4Sm»

Cauernarota: 149 p,

Caurusucntus 38 m.

Caufx metallicoru quomodo S^ pc<

nesquosiudicentur 66 p^

Caprosaurimolamuer(are xjor.
Capfabrcuispatens zz6m,

Capfacuius fundumfilisferreis efi:

contextum ^%?A.

CapfalongapatenS iz6m.

Capfamagnalignea 214 f.

Capfa patens 223 £

Capfa:in quasucnse diftribucndac

inijciuntur 127 f

Capfarum patentium ufus tio m. ea*=

rumcp defcriptio 113 p,

Capfarij,perquas materia mctallica
contufa pilis ^ cribratur, defcriptio

iiz f.
Caputcanalis in quo lauatur matc*:

riamctallica 2.35 f«

Caputucnarumquic! 48 m

Carbasuentus 58 m,

CarbuncuIi^modoIaucnturi<57m,
Carnorumfodinse ^S^p.

CarpathuschryfocoIIaefcrax 4(^9 f.
Carpatusmons 151 m» 171 m.

monsGermaniac 2^4 f.

Carpati montis fodinx iT^im.iz^f.

438 m.
Cartnaginenfesmetallici 2.0 m,

CaTaputealisadquidprofic 71 p

L I B. D E R E

Cafa: falisiarum 441 f. Garumcp par^

tcs 441 £

Cafarum ianuac quam tcrrac plagani

fpccl:aredcbeant 173 ni*

Caftelium 157^1*

Cafteila in quajuenxaluminis inuc

huntnr 45<^f*

Caftdla in quibiis excipiuntur fuccl

concreti cum aquis permifti 4<Jc) f
Centenarium pondus 2.04 £

Cencijpondiiiquantupondus 104 f
Ceratiapondcrumgenus ipS^

Ccruifia fanauinem diftblui 446 m
CcruifiS ufus in fale excoquedo eo*
Cefpitesherbofi t]uibus utuntur me

talljci in lauanda jnateria x6^ f
Chaicitidis dilutum 4<5i p*

Chakitis in ucnis acris fignum 78 ni«
Chakf tis matcria atramcti futorfj 4#
Charadra 197 m. (dzrrt»

Chirothecx eoru qui tundut pyrita»
Chirothec2c mctallicoru 17Z m. (111 f
ChryfocoIIa aquis pcrmifta, quomo

do excipiatur j^6^ f,

Chryfocolta aliri 8j a:ris comune fi#

gnum 78 m. (76 f»

Chryfocollar plareis aurij adhaerere
Chryfocolla in uenis inUcnta fignii

bonum 77^;

ChryfocoIIaquid 52.4 p*

ChryfocoHa qua: Maurts borax dici

tar,undcfiat 1^3 p. 453 f»

Cinfspliibicjmodocoficiatur i8<5pH
Cinfs quina optimus ad catillos i8z
Cinerfs anthyllfdfs ufus 186 f,

Cfncris quo fnfccfi-orcs lanarum utfj^

tur in falfs anfficfofi confecflionc

ufusiSjm.&^inde
Cfnerum purgamentu dupkx 182 p«
Circesucncficia 27 fv

Cfrciusucntus 38 ni»

Ciilaubifcruentur 71 p,

Cifium cui unica eft rota , itcm biro*:

tum 127 £

Cifium cuf efi cifta craflis uimini*

bus

ptio

iizp.

Clauicornuti

Zpjf.

Coclilca

eo.

Cochlcaraltum

4?9P'

Cochlear cxcocfloruni

3xxp,

Cochlearc purgatoru argcnti 390 m,
Gochleare , quo artifcx, qui plumbu

MBTALHCA TERTIVSi

bus contexta,quo utuntur mctal:* Gorbium ufus 1x0 m, Sc dcfcrf*

lici in demetiendis carbonibus piio xiip»

31S f. Cornuum ccruorum lifus fn catillis
Ciliorum ufus iio m. corumc^ dcfcri i8i m.

Gortina crandis ad conficiendum a«
lumen neceflaria 4?c> m.

Gortinaturbinata 459^1

Gortina: in quibus aqua (alfa coqui*
tur 441 f»

Gortina:pIumbexin quibusfit atra
nicntum futorium 46if.

ab auro uel argehto feparat, utitur Gortince plumbea: quadranguhc iii
Codax 148 f. (375 p. quibusHtalumen 457 p»

Gselumquo cxcinduntur particulae Cortinicquaiidiudurent 44^ f.
ex maflis argcti ad cxperiedii 3^m. CortiniE falinaru unde fiant 444 p*
CxruIeiJ&f chryiocollainuenisauri Gorusucntus 38 m»

&^ aeris comunc fianum 78 m. GotiCuIscufus 190 1^

Gaeruleum m uenis inuentum fignii Goticula: qua aurii ucl argentu atte*
bonum ' 77 f. ritur^defcriptio&iufusipS m. &Iin*'

Gokhorumariesauratusquomodo Crafriintcritus 6f»

. confivflus i«^3P GratcsThebanusauricoteptorum

Col.!e(fi:ametaIIicaquid ^^m. Crates 305^

Coniumgenera,&quinam fodien#: Gratesferrea 351 f. 388 m*

. di zxp. Grates metallicis quid 113 £

Compofitiones, quibuscxperimur, Cratcrquid,5<rquomodofiat xzip*'
utrumaurum6<Cargentum fcpara Gremnicii fodina 3pi

tafintnccne 3<54f&inde Cribrumscneum zSom,'

ComifTurxuenarumquid jzp. Gribrumquoduerfaairinuafeaqua

Conclauc in quo argentum uiuu ex*
coquitur 34"^ f'

ConradusPaupcr,a Maximihano
comitibusadnumeratus tSp.

Contus uncinatus unde diclus 310 m

Conti excoclorum 312- p.

ContimetaHiciio^m. eiusc^ defcri»*

rum fere pleno
Cribrum rotundatum

zzSp*

xz4m

Gribrumufitatum zz^f,

Gribri angufti in quo materia metal**

lica Iauatur,dcfcriptio 143 f»

Gribroruminquibus uense lauans»

tur,cxpIicatio ziS p,'

pno 109 m Cribrorumpcrquosucnxpilis corx

Corbesinquib.falcxiccatur 44<5f. tufcccribrantur zzzf,8cindc

Corbis,in qua ampulla uitrca,ne fira*
^atur,coIlocariioIet ?5<^f'

Corbis circundans truncum fiftula^
rum 14- P

Corbis qux uerfatur in uafe aquis fe
re referto 1^9 p

Groefus metallicus 20 m,

Gryftallina materia ad uitra inde co=»

nciendacuroptimacefeatur 470 f
Cuneus icrreus,q argenti mafla fub;*

leuatur 375 p»

Cuneimetallici 107m.fl

Corbis quo Poloni uenas lauant, ex Guniculus quid,qualis 8C quantus fi
plicatio ' i»s£ crifoleas- 7tm»

'Zf 4 Gunid

'^"•Kr-^^

INDIX IN L I B. DJEvRE

Cunkuliquot&rquaksinuenasa* DiodorusSiculus x^im,

osintur 84 £ Difcretoresundenomendium inuc

Gmiiculorumaltitudoquata 103 m. ncrint zxoj.

Cuniculorumconfideratio dof. Domiciliuminquouenacexcoquu*

Cuniculorumhalitusuirofiquomo tur 185 m,

doexpellantur 81 p. Dominilocorumconfidcrandii^m

Cuniculoriiiusquoacquiratur^^m Drachmaquantumpondus zojp»

Cuniculorumpartitio 6im. Duella^qualeponderumgenusuetc

Cuniculorumperaiias fodinas ado ribus »99 p»

rumiura ^ip* Duumuirosfymbolisquo(^indice#

Cuniculcurmctiaturmeforesiojp. disinterefTe 17 P»

Cuniculorumufus gim.Sim. E

Cuparum in quas falfas afportantur Eifalia regio Gcrmani» iiz nu

defcriptio 44<^P* Eifaliae fodina^ 212 ni.

Curuatura: af^iAff dife gra^cis Eislebi^ fodinas ziSp,

iiim, Elementorumquatuorin cxcoquen

Curuaturarrotsequid iipm. dis uenis quanta ratio habenda

Cypriametalla 453 f» 309*"»

D Equi clitcllarfj izjf^

Dxmonumgenusmetallicis^infeftu Etefiasuenti 38 m.

175 f 174 p. Eurusuentus 3^P«

DccumaniofFicium 63m,6c,p. Euronotusuentus co,

Demenfummetallicum 55 m* Excodio metallorum quid 265 m.

DcntesmobilesquidefFiciat 344 f Excodionis mctallorum confidera*

Dentespilorumx^o m. fucularum tio - 285 p,

ibidcm Exco(flionesucnarumquid abexpc

Dcntestympani tiom. rimentisdifterant »75 m,

Defcenfusuarr|incunicuIos 171 p. E-^codionis ucnarum ordo 308 f,

Diameterquid 3<^f Excocflionumuariageneraefte im,

Diebusanniuerfarfjsoperarios no.n Exco<flores pra;ftantiflimi quinam

laborare 150 m. habcantur 305» m

Diebusquibuslaborcnt aut ferien^ Excodoruminftrumcnta 308 p.

turmctaiiici 70 p. ExcocflorumfoIertia&Tperitia 318 f.

Diebus fingulis quid agat magifter Excoquendi artcm metallicorum cCt

mctallicorum 6<^m. fe im

Dilutu aluminofum unde fiat 4^6 m Excoquendarum uenarii artifex qua

Dilutum&:lixiuium ex quibus fal liseftedebet i^jf.

coficitur quomodo difterat 451 m Experimenta uenarum quid ab exco

Ditutumcxquofithalinitru 454 f» (Ttionibusdifterant 175 m»

Diluium , ex quo nitrum cortficitur, Extrucftiones fimilima; his qua: con

quale 453 f» ficiunturfijpramoletrinas z^if,

Diiu£um,cxquofitfal, quprriodo F

conficiatur 451 m. Fabricius Lufcinus aari contem*

Dilutumfalfuramatcriafalis439 m. ptor <^fj<itm*

Dippoldcfualdifodinx . 24«^ p. Fannius '99 P»

FauQ^

M B t A L t I C A t E R T I V S.

Fauohius uentus js p. Fiftulx orichalccae quibus utuntOr

Fexficcaaquarum iStfm.fv uitrari) 475 m*

Fecesacciiadditamentum xS^m FiftuIarumtratHiatioi^^p.&indc

Fecesuiniadditamentum xs^f. Flabellorum fpiriialium confidera*

Ferrumadditamentum co, tio x^4f.

Ferrum nociuum a:ri,li in id, dum co Fluuiorum auriferorum diftindio

quitur,inr|ciatur 43^niv ^401,

Fcrrum pennatum 7 m. Focus domicilrj in quo fal cxcoqui*

Fcrrum fignatorium 331 f. tur 443 f.

Ferrimak 7m. Focus excocflorum qualis efrc debc*

Ferrinaturainexcocflioncplumbini at 309 m.

gri 329 m. Focus fornacis fcrrariae 338 £

FcrrirccrementuadditametuxS^m.f Focus in quo argetum pcrpurgatur

Ferri uenam quomodo experiamur qualis fit 38 6 p,

ip^m* Focus in quo calefiunt panes aerci

Fert-i fingulare in ucnis fignum 78 m, 403 f,

Fcrri fquamae ftibio infeftac 314 m Focus in quo plubu purgatur 336 m,

Fcrri uenx in campeftribus rcperiri Focus in quo plumbi cinerci ucna ex

(blitac 68 p coquitur 35^P*

Ferri ucna qmodo excoquehda 3^7 f Focus in quo maflae plubea: liquan*

FerTamentumforficifimile zb^t turabijs,quiargcntumabaerefe*

FcrramcHtitum quolutum uerbera* cernunt ^99 m,

tur 375 p» Focus:quaErccomplurainfornax6C

Fcrramen,ta prima proprie fic di<fta oi^cina

79 p. Fodinaequalesprorfiisuitadac X7z£

Ferramenta quse dicantur 107 p, co^ Fodina: fympofia di(fla 63 m.

rumcp differcntiac,ibid.m, Fodinx ueteris area f7m.

Ferramenta ubi ferucntur 71 p, Fodinarumcaputquiddicatur y(jf.

Ferraria:fodina:partitioquaIis 63 p &rcurcapacioremhabcatarea ibf,

Fcrrugo in uenis ferri fingulare fi* Fodinarumdiuifio ^zm*

gnum 78 m, Fodinarumdiuitumqualiscura&Tra

Fibula; 131 p. tio ^sf*

Fibrauoxambigua ip f. Fodinarum ius a quo pctatur y^p*

Fibras ad puteos fodicndos figna da Fodinarum iura quomodo amittan^

re 75 p. turuelobtineantur «^^f&indc

FibrxauriadfluuiosqUomodofbdi Fodinarumoptimapofitio z-^f,

antur 88 p. Fodinarum quarudam cum orco ra*

Fibrx quid jo f &r earum diftributio tio 173 f.

ibidem^fubdialisjim, Fodinarum ficcitas pcriculofa opera

.Fibrarumdiftererttiac ^xf, rijs »71 p.

Fibrarum fubdialium fallacia 7<5p Fodinarumfubcifiuumquid 56 f,-

Fila orichalcea 378 m. 391 m* Fodinas&areasquisaddicat j^p*

Finisucnarum 48ni. Fodinarum omniij nomina ad calce

Firftum oppidum Lotharingiaef 18 m huius indicis quacre

FirftiinLotharingiafodinag €o,m Follis duplicati,cuius ufus eft in

** expcri*

expicrfcndisucmsdefcriptio tSop foquitur • 34^f,

Foilis pro expcriendis uenis qualis Fornax in qua calefiunt panes acrei

polics caicandi pcdibus 16B m» careii Forhax in qiia fit alumcn 459 m.

tcsharibus^ibidem l^orn^x ih qua fpinx in panes lrcdi#
Follesteretes^coriofa(fli 337 «1» guritur 43^ tn*

Follium,quorum ufus eft apud exco Fornax in quibus fulfurea mifta co*»

. doresuenarum,defcriptio zpzfi . quimtur 466 f.

xp6, pertotum ■: Fornaxprimaeaflimilis 34° £

Folliufh fedilia ^97 P~*. Fornax qu3c dilatari Sc contrahi po*

Fontespluribus mofdis cflTundereaj! tcft - - ;^ 4H^»

quas i4 m Fornax quae foraminibus iicnto in*

Fontes uenarum ora Z4P« fpiratur,uulgo uentofa 3(^4 n»

Forceps cui chelac 399 ^* Fornaxfecundaconcamcrata,ihqua

ForcipisquaglobuIipIumbeifiiJtdc plumbuabaurouelargentofepa*
; fcriptio 188 p. .• raturjUaria ^Sif.ufq^adfol. ^S^f,

Foresquibusucdesfunt *5^p. FornaxiquaJreplurainfocusS^offi*

Foricula fiphonum *34"^* ^"^

Fornaxaurificum 3<s^4m. Forhacis in qua iicnaj cxcoquuntur

Fornax ealcaria 458 f. dcfcriptio 185 mi

f ornax Carnorum 3x0 f. Lufitanoru Fornaceis dcce in quib ^ argcntu cun»

337rh. plumbopcrmiftuab a;re(cc€;rm#

J^ornax furni fimilis iijrf. , tur 4*3 P»

Fornax in qua aluminofa faxa urun:; Fornaces in quibus acs cum plumbd
; tur 458 f. cocflupermifcetur^otff. &:inqui*
porhax in qua aqua ualens ad aurum bus corundcm recrcmenta rcc5>

{ccernendumcoqui£ur,quahselIc quuntur 4°^^

debeat 355 m_. Fomaces in quibus ex aereis panibus

JForhax in qua argentu in tefta fub te fathifccntibus tOi*rcfad:is ars confi

gulacollocatapurgatur 3$>xm. citur 417^.^

, Fornax in qua argentum ab a^re fecer .Fornaces ih qijibus acrei panes calefi

nendum fi mediocris infit portio . unt&^itort^^ntur 397 "\*

4o<5f. fiexigua^osf. Forhaccs in quibiis fulfur ex aquis

=Forhaxinqua compofitionibus alia r cohficitiir 4^5.f

metallaabaurofecernuntur 3(^5 m. Fornaccsihquibusucna!excod:acfui
;Fornax in qua acrei pane$^ fathifcetes cruht,quomodo reparadae 306 hi,

torrentur 417 f Fornaces,in quibus plumbum ab af*

;Fornax in qua ferru cxcoquitur 338 £ gcnto fcparatur,quatuor ih jyrinia
■Fornax irt quarecrcmenta in panes domicilrj parte 399 P*

, rediguntur 43<^p. Fornaccs tres fimul locata: 313. du3&,

;Fornaxinquapanes2crei torrefad:! 3ijr.8dinde

coqtiiintur 4^6 f. .FornacesuitrariorutripIiceSrprirhae

iFornaxinquaplumbumab&urouel 47im.fccunda,47Zp. f ertia, ibid,

argento fcccrnitur 370 m^ ^77 p. m. Itcm duplices 473 m, Item uoa

Fornax in qug argcnturn uitium. ,c>?* ,, ; . .J3ntu(n,.fol, 475 p. ^

s. .„ ' FornM

METALLICA TERTlVS*

Foi^riacitm camercc quse fumum exis us 544 f«

ciplMnt 311 f, Fumicuraliquomodo ab cxcoAofl

Fornacum in quibus fcrru excoqui* busincamcriscoerceantur jizp,

turdefcriptio 337 f, FumorumconfideratioiS^ f purpu

Fornacuminquibusplubu excoqui rcii8?p. ca!rulei,lutci,rubri,uiri^

tur defcriptio 333.inde ufcp ad 337. dis,nigri,candidi,mixti, ibid. colo

Fornacum in quibus uenx excoquu res fumorum ad quid conducant,

turdcrcriptio 285 inquibusuenae &:quiddoceant,il3id. &:dcmceps

excoquuturj5paratio 303^.306^, FundamentiiuenarumquidC 48 f»

Fornacu in quib , uenx preciofae ex;* Fundamcntu uena: duru quidC 78 f.

coquMntur,defcriptio ^zif* 79 p-

Fornacuquaruos ad tepus daufum FunisducflariusquidC xi8m.

e,dcfcriptio 303 f iifcp ad fo.315 . qua Funis dudari) ufus 81 m*

rii os femper ell: apertum 316 p. ufcp Furiis dudarrj ufus SC defcriptio ixo

adfolium^i^ f. Si:indc

Fornaculx in officina , in qua argcn* Funiculus canabinus, item Rmiculus

tumabxrcfeparatur 309 p. cx phyliris tihse fadus , inftrumeni

Fornacularu coiideratio: diiferentias ta menforis 89 p, ^ 97 p»

i75f.teresi76p. quadrangulaibi» Furcilla ferrea excodorum 310 m*

m.Iatericia 176 £ ferrea 177 f. ficflii* Fufi axis 110 m»

list78p. temporariae i78f. eariJicp G

difcrimina irtter fefe ibiX &: x^pf Gagatesinmariunde i^^.

Foffeinquibusfalfit . 4^0 m. Gairifodinx 137 f#

FoiTa^latcntesquid 74 p» Galecix fodinac ijm,

Foflione^caufagemmaruapudquof Gallicusucntus 38 m»

dam 77 m GofeIaria;fodina 3p*

Foirionesquidfolcatimpedire 8xm. 173 m. 2x4 p. 329 m,

Fodilialocararofrugesferre 23 p. Gofelariaeuenaquoinueta a^f;

FolTilia qu3c aquarum uis ex uenis Gemmse in ucnis inuentx quale {{*

eftert 2.4 p» gnum 7Sp,

Fodbrescurinterdumobtortagcrat Gcmmarum cfFofliones 77 m»

colla 87 m, Geometriac ufus in mctallicis 78 fl

Fofforcs morbis obnoxi) tp» GeorgiusSaxonumdux 246 p,

FoflToresquisinftruat ^pm. Globuliexauroargetofoquomodo

FofTorum uaria pericula ^m. fiat^j^f quomodoitemex argen

Foueainqua plumbum cincreii ex* to,quodauruinfecotinet 36ip,

coquitur 349 "i» GIobulipIubeiquomodofiaritt88p

Fragmentaquiddicantur 2cJp, Granumpondcrumgenus 198 f,

FrancifcusAfulanus 477 p» Granulaponderumgenus co,

•Fribergi fodina 3 p» <)7{, 6^ p. itt p» Gruis,quo operculum leuatur defcri

Fribergifodinsciusappellationu (^6 ptio 378 f

Fribergifodinaquoreperta25p. (m Gygesmetallicus tom*

Frigu5 inijTsicum neruis t^i p H

Fulminisiduucnarapertar 25 p, HalaHermundurorum 44«^ p.

Fumusaroenti uiui dcnttbus tioxi^ Halinitrumadditamentum tS^m.

-: / Hali-

IKDEXIN I/IB. DB RB

Halinitrum in qualibus ollis coquatf dercriptio 104 f;

«lur 455 f* Interuallum fubdialc lozm/

ftalirtitrumundefiat 454^* Interueniumuenarumquid Jif.

Halihitrum utpuruni fiat Sc limpi*! loachimicac Vallisfodina ^jp, cade

dum 455 m,£ unde Gairica nominata 19 P*

Halinitri prarparatio ad uenas experf loachimic^e uallis fodina ftella dida

riendas 185 £ ^ ^6^ f,

Halitus uenenofi quoniodo in pute# louis cu Danae fabiiiac myfteriij 6 £>

is&:cuniculisgenei-cntur 8im. Irberefdorfifodinae 137 f»

Halitus uirofiquomodo ex fodinis ia-oTA^w^oy T^^tycovo^ 88 f

expellanmr 81 p, luliarum Alpium fodinac *54f*

Haiinibal Alpium duriciem quomo luramentuni metallicoru in addidrio

dofregerit 80 m. hibiisuenarum J7ni#

Hanibalis fodina,BebeIo dida x^ p. lurati metallicorum 61 f,

Harpago tiif luratorummctallicoruofficia tftff*

Hemicicli] menforij defcriptio pyf» K

5(::inde xaflrvo</lo)^«caminU8 3*2. p,

Herbxucnarumfigna itfp. KtvTftf/; quid jtff.

Hieronrex »94 f xfi/agWfoilklatentes 75 ni, 74 p»

Hifpaniarum fodinae 8om. xom. L

Hifpaniaj fodinac quomodo inuen^ LaAisbouiniincatillisufus i8i£

ta: 15 m. Lacusinquibusexcipiunturliiccico

Hifpaniamfloruifleargetarfjs xom. creti cum aquis permifti 469!;

I LacHsinquibusfitalumen 459 £

Ignis xYi cuniculis & uenis uenena^ Lacusinquibusfitatramentumfuto

tus 172- £ rium 4^1 f«

Ignis in purgado argcto qualis 389 p LaminaE fcrrex foraminum plenas iri
Igniquomodofrangantur uenac 79 quauenaruruturdefcriptio ii^m

m.fs^f. Laminxmetallicae 107 m,£.

Igni lapidcs quinJ facile rcfiftat z85 f. Lanx in qua metallica materia laua*
Ignirefiftentcslapides 33° p» tur 119 p,

Inciiiafalinarumarinarura 440 p. Lanxftriata x^pm.

Incus excocflorum ferri 388 f. Lauandirationes xi^p.&Tinde

Indi gemmarum foftbres 77 ni. Lauandirationesfcptemueniscom<5
Infijndibulum quid udm. munes 2.34 f»

Infutidibulum molac 130 f Lauandorum auri ramentorum rati#

Ingeftorum o£fidum,&: unde di<fli oncs 156 p. Item,materiaecumla*

iiof, ii8f pillisnigrispermifta; 1^9 m,

Inftrumentum cui circulus 391 m. Lapis fiflTilis acrofus quomodo exco
Inftrumetum ferreum quo terra uerj* quendus 3^9 p.

beratur 308 p. Lapis fifTilis fecundi generis qualis

tnftrumctiquodhabetindiccm,que Lapis ludaicus ubi potiiH*: (76 f»

magnesregitdcfcriptio ppm. qd muminueniatur 77 m#

nonhabetindicem,&:c. ibid. Lapismolaris 131 m,

Inftrumcnti nieivforum Alpinorum Lapisquidammolarispropriemola

Lapis

METALLICA TERTIVS.

Lapisplumbariusrccrcmentu 184111 Laureimontisfodinx zorji

Lapis plumbarius argentum in fe co Laurcntius,quxda Boemix fodina

tinensquomodoexcoquatur 3z6£ Libonotusuentus ^Sm. (174^

Lapispiumbarius materia plijbinis: Libramentum 131 p,

gri 76 m, Libra^diuifio 204 f.

Lapisfpccularis 457p Librarpefilisdcfcriptio lo^m.io^p

Lapidis xrofi nigri , &: fifllhs defcri^ Librarii quibus ucnx,mctaila,&: ad;«

ptio 67p. ditamentaponderantur,defcriptio

Lapidis fiffilis glareis aurum facpius io^p,

adiiacrcre 7<^£ Libcllacrftatiunc^quamenfbresutunjs

ex Lapide fiflili panes confedi quo;: tur defcriptio loo f. icx p,

modo torreantur 283 m» Ligoncsmetaliici lo^m.coriiqjdc*

Lapides qui metaiiicis proprie uoce fcriptio 109 f.

tur 77 m. Lingua gruis , quo opcrculum lcua*

Lapidcs duri, itcm duriffimi quomo tur, qualis fit, 8>C ex quibus lionis

domoiicfcant 183 £ confeda 3Som

Lapides ignis uim fijftincntcs 330 p Lintea qrii ufus cfi: in lauanda mate^s

Lapides igni liquefcentes primi,fccii ria metaiiica,qualia efre dcbeat 241 f

di & tcrtrj gcncris 78 £ Lintcorum iadatus 170 p,

Lapides facile igni liqucfccntcs , qui Lixiuium cx quo nitrum conficitur,

argentuminfccontinent,quomOi! quale 453 £

doexcoqucndi 3-7 P» Lixiuium&dilutucxquibusfalcon

Lapidcsfiflilcs bituminis cxpertcs ficiturquomododifferant 45im.

quomodo urantur 218 p. Lixiuium cx quo fal Gonficitur,quo;*

Lapidcsigniliqucfcctes quandobo niodofiat 451 m.

nij,quado maiii in uenis (jgnii 7S p. Lixiuiii purgans haliniti u 45 j ni

Lapides nigri matcria plumbi 19 m. Lixiuium falfum materia falis 439 m.

Lapidcs quinam igni facile refiftant Lixiut] in falis ariificiofi confedione

285 f ufus ifi^m

Lapidcs qui in ardcntibus fornacib. Loci faciliorcs,difiiciIiorescp foflu

facileliqucfciitadditamentii 18401* 2xm^

Lapidcsfaifi 44<^P» Locimctallico cofiderandi quatuor

Lapidcs ftillatcs fuccis quo co(5li 3ili^ gcnera 21 m,

qfi fucrint in fuccos cocrctos 439 m Loci fscpe peftilentes , ideoc^ non fo

Lapidum ex quibus uitra fiunt,uaria diendi 23 m.

ocncra 470111, Loculamcntum *3ip»

Lapiiiinigricxquib.plumbij candi^ Loculamentumpenfile 1^7 m*

diifit,quomodoexcoquedi 329 f. Lycurguscontra aurum legededit

Lapillinigriplumbicarididimateria dp. iif,

78m. 246p.2<>^f. , Lotores quis inftruat 6^m

Lapilii nigri quomodo lauetur 235 f. Lotoribus arcnarum quaenam confi

Lapiiii nigri quomodo 8>C quado tor dcranda 24 f.

rcantur 281 m, Loturac uenarum explicatio 228 p,

Lapiliisnigrispermiftamateria quo &:inde

modolauetur i<5pm. Loturaminficercriuos ^m,

Aa Lii^

INDEXINLIB. DERE

Luccrnaru lumcn languidum in cu^ 167. tzitia. i6p, quarta 5c quinta,

niculis&puteisuenenofis 8i£ ibidem

L.Quintius Cincinnatus agricola di Machinarum defcriptioncs 8c di^cn

cmtorcreatus iS p» rentia? 117 m

Lufitanorumfodina: zpji"» Machinarumfpiritaliumdiffcrentiac

2^ -g £ ^^j p^ 158 f. partim ucntorum flatus exces:

]VI ptosin puteii dcducenteSjidcpuel

Machinec a quo Hant 68 f 69 m» aiTcribus coagmentatis 159 matel ca

Machina ciiius dcntes tictilla folhuin nali 160 p. uci uafe i<5i. Aut flabcHis

dcDrimunt 3oim ioif pariiimucntoriil^atusin putes:

Machina qux folles coprimit i^o m os dcducctcs,fimulc^ peftilcntes ha

Machina quacdam tracloria a trigin^ litus.ex piineis elicientes 1^5 m.

ta duobus cquis circumagcnda 151 Machihirum fcanforiarum difFeren:*

m. aliaap<5cquis 151 f tisc 170 m.£

Machina qua ucnx ficcs: pilis pra;^ Machinaru tradoriarum difierentia:

fcrratistunduntur zipp. ii^m. quib.materia mctaHica extra

Machina- tracfioria: qud nam ftatua:? hitur ufq? ad fol iz^.quib.axes^catc;^

tur 71 p» njcferrca:,fifl:uIa!,Iionagrandiaiii

Machina: qux ab equis cakatur, dc^* profundos rccflos puteos immittuti

fcriptio ads&findc turnpp* quibusaquicexputeisex

Machinac quam circumagunt equi trahuntur 119 f partim fitulis 130 p,

ufus 81m.10im.1t4f iifc[? ad fol.131. partim fiphonib, 133

Machina: qujc ucnas udas piHs prx^ m.ufq? ad foLi^S.partim pilis 148 p

fcrratistundunt,quinq?: M-?^- ufqjad{oI.i5<5. partini bulgis folio

Machinir traclorix 117 m. fpiritales, 1^6. ufc^ ad foI.i^S

&fcanforicr ibid. MagiftermctallicorijpoIIcffioncfiu

Machinx qua rcs graues demittun^ gulis dcfilnit,::.^ £ itempriuatiurefo

turinputcum 119 dina; ^4P»

Machina: fitulis aquas exantlantcs: Magiftri metallicorumincuniculis

primai3i.fecijdax3X.tertiai33.fipho munus do£

nib.haurientes aquas:fipho primus Magiftri metallicorum ofFicium 66

135. fecundus 13(5. tertius 137. quar^ p, 67^.

tusi39.quintusi4i.fextus 141* {e^ Magiftrimetallicorummunusinin^:

ptimusi45.o(flauusi46. nonusi47 diccndisfymbofis 17 p,

fiftulis haurictes aquas : prima 149. Magnesubipotiif inucniatur^jm,

rccuda150.tcrtiar5i.quarta153.quin Magnctisinconficiendis uitris ufus

ta 154. fexta 155. fcptima Sc omnium 471 p. eiusc^in uitro attrahendo ns.

qua:aquastrahunt,maxima 15S tura ihi

Machinarfpiritalcsi^sf Primumge Magnetis natura zyt

nus , eiuscp prima ipccies 159 ni. {c^ Magnctis natura SC ufus in experien

cundai(5om.tcrtiai(5ip.Secundum dafcrriucna 194 £

gcnus 161 £ ciusq; prima ipecies t6x Magnctis uires quid infirmet 2.7 p

fecunda&tertia i^3m. quartai64. Malamctallicorum i7ip»

ciuscpfpecies 1(55. Tertium genus, Malleusanccps ^SSm,

«iusc^ Ipecies , prima 166, fccunda, Malleus magnus fcrreus , queni rota

attollifj

METALLICA T E R T I V S.

^ttoWit 388 f, Mcnforiarartfsmctallicorum

Mallcusquofaxiarcnarf)in folo for confideratio 88 d

nacislocandipartcs extuberantes iMcnforum Alpinorum altiflimorii

refccantur 331 f montiiicuniculosmcticndi modus

Mallcimctalliciio7m»eorumc^ dif>= Mcrcatorcscurminusodio (lo^f,

fercntiac 108 f habcanturquamfcicncratorcsi^m»

Mallcorum quibus uenar contundii Mcrcuri] uiroa caduccus dicla 17 f.

turdefcriptiozio&:inde Mctxfigura'^ zi^m.

Malthxcompofitio, quafornax in Mctallumuccflioale 58 p.

qua alumc coficitur,malthatur 459 Mctalla cur abftrufa in tcrra 8 f»

Malthac qua cortinarum iudurx ob Mctalla ad ucftitum confcrrc 9 f. ad

linunturconfedio 444 p* uidtum 9p.m.

Marauiazfodinxzjjf» 157^.385 m; MctalliefFodicndifiana 7^m

Marcaquid 198 f Mctallaquomodocxpcricndai^^f»

&:quantiimpondus zo^f» qu'a:nampreciofa,autuiIia.ibid.au;*

Marculilignei ^^$f, ruquotaargetiportioncinfehabe=«

M.Curiusauricontemptor^p.hm, atxp^p.argcntiiquota auri Sc xris

MaremortuumHcbrxorum z4p ibid.facsquotaargcntiipdp. plum

Marinam aquam fali comodiflimam bii candid{i,nigrij, quota arocti 197

24 f m.metallamifta,qux monetac no^

Materia metallica quona cogcratur minatur quomodo cxpcricda; 197 f

Matena metallica,uidc mctals (71 p; argentcacibid.aureas i^sp. exauro

hcamatcria &argetom.exauro&a:reioop.ex

Materia qusc dum torrentur lapilli auro,argeto,&: scre 200 m.Sc inde

confluit 28tf, adMctallafacinorofi' quoda damna

Marmor quando lignum bonurri, ti 1-7 f^

quandomaluminucnis 78 p» MctalIapuraeffodifaEpefoIcrc7<5m

Marmorisglarcisaurufxpius adha: Mctalla qualia procrecntur a natura

Marmoraad quid utiha (rere^df 208 p»

15 p; Metallaquofeccrnantur 354 p.

Marmorum uenx fodicndjc 77^ Mctallaquonaturalitcrmixtaj^^p;

Mafrula^incatillistriangularib, quo MctallaThafia ig p,

modofiant 190 p. Metalla utrum in numero bonorum

Medullafaxorum 459 p* habenda 13 m»

MelanteriaE dilutum 4<5ip; Metallorumdctrimcnta in excodio

Melanteria materia atranienti futorrj nibus i74f&:inde

46zm Metallorueffoftionisdefcnfio Sm.

Melanteria in uenis inuenta a^ris fi^ Metallorrr fofTio quonda uctita 5 m.

gnum 7S m. Metallorum fecrctioncm quinam fu

Melateriac pares pyrites xrofus 78m fcipiant 208 f.

Melibocusmons xjim. Metallicahoneftanefit i^m.

Mehbocimontisfodin2c8«5f. xjim. Metallicacrciutilitas 14 f

Mehbocusochracferax 4^9 f. Mctallica materia quona cSgeratur

Menforia ars mctallicoriJ ciir inueri;* 71 p.^modo Sc ubi inucniatur 76 m

W - - - 88 f. Metallica materia quib . inftrumeti»

' - Aa 2 extra^

I N D E X I N l. I B. D E R ■

excraliatuiuclcueliacur uoin. lunturdercripdo iipf^

Metallica matcria qii difccmatur , 8C Mola: cuiufdam quac auri uenam fi*

ubi,a pcritis metallicis zo$m. muItundat,molat,lauandoc^pur^

Metallicamultosditatosfuifrc zi gcr,defcripiio 132. £

Metallicautilisnefit zp* Molendirationes:prima,quaaquais

Metallicus quaru rerum peritus elk ru impctus circuagit zzp f. fecunda,

jJcbeat ip» cuiusrotaabequis,autafinis, autca

Mctallicus qualis efire debeat z8 p. pris uerfatur: tertia cuius orbe calca

Meialiico ante foflionem reptem co tes circuagunt: quarta,qua; manib,

fideranda eflc n m. circuacfla uerfatur z^z, quinta , qudz

Metallico , qui folus impenfas facit, uno eodemqj tcpore auri uena tun^

quidaqendum ipf. dit,molit,Iauando purgat 134

MetalliciqualeselTedebeant 19 p. Molybdajnaadditamentum 184 m*

Meraliici qui uoccntur 17 ft x8 p» Molybdxna aurum in fe continen»

Metallicorumarbitri8<riudices 16 f» quomodo excoquenda ^z6m,

Metallicoru catus et labor qualis 79^ Molybdscna nociua catillis i$z f. aui*

Mctallicorudiuitiajqualcs 15 m ruitemSdargcntumforbet ibi.

Mctallicorum labores leuiffimi duo Monetx quomodo expcricndsc ip^

ip m: f.argentesc ibid.aurcae 198 p.

Mctallicorummala&morbi lyzp, Monctariorumaurumquam puru

MctallicorumofFicia ^jC eflTedebeat 366 f^

Metallicorum quxftus qualis 17 m. Montes cur dimctiatur metallici 88p

Metallicos no uiles eflTc homines^Ied Montes quinam fodiendi zi £ zz p*

duros,5^ ad munera militix idonc* Montium metallicoru ruinac 173 m,

os 18 m Montiumuariagenera ii£

Metalliciscurfumptus communes Morbimetallicorum 172. p»

conduciint zom, MortarioloruidifFerentiar&f ufusiSj

Metallicis qui communiter impen^ Mortishumana^omneelemcn (p.£

fasfaciunt,quidagendum zop. tumparticeps 13 p,

Metiedi ratione duplicem efle 103 p, Mundi fecundum metallicos diuifio

MiniijfecudariuadditamentuiS^m 3<5£

Minrjpuluislethalis lyzm Muriualdedurefcentesigmquomo

Miftura: in uenis Cxpcriendis cura do extruendi 443 f

qualisx88£ &:infequentibus Mydas metallicus zom,

Mifyinuenis2crisfignum 78 m N

Mify materia atrameti futorij 46Z m Ncufola:: fodina: in Carpatho motc

Modiolusrotscquid "Pp* NiciasAthenienfis 15» m. (215 £

Modulusquidii4.m.eius'qjdifferen NitrariasNili 4?3p>.

tix U4m» Nitrum faclitium quid 32.4 p

ModuluiiquolalfaE portantur adca Nitrum materia uitri 470 £

£isfalinarum 445^ Nitrum natiuum^facflitium 453 £

Mola a capris uerfati 230 £ Nitrijquomodoconficiatur 451 £

Mola lapis quida molaris proprie O

dicH^iis z^ip» Ochraaddftamentum 184 m»

Molariiqtiibus ucnaequscdam mo* Ochra cu aquis pcrmifla quomodo

excipia

MBTALLrCA T E R T I V S.

excipiatur 469 f. OfTiiianimantiiiiirLisincatillisiSzm

Officina in qua argentum ab xrc fc* OiTiu ufus in coHcicndis tcliis 386 p.

, paratur393p. eiusparsprima 3P3 Olliolumcuniculorumquid s^p

p.fccunda4o<^m.f. Ouialbuminisufusincaullis x8if,

OlTicina in qua aurum uel plumbCi cf.^ww^T^/Vcoi^o/; ssf,

ab argcnto feparatur 3<^?f. P

Ofticina in qua ucnac excoquuntur Palorum cuneatorum quorum ufus

iSjm. eftin putciftrucfturadcfcripno ii3

Officinacuitrarixcclcbcrrimac 477 Panescxlapidib.arroiis quomodo

Oiricina:quacrcplurainfornax&:fo torrcanturzszm.exlapidc fifllli

cus quomodo 183111,

Ollxficflilesinquibusfal coquitur Pancsexpyriteconflati additamcn*

448 f. ferrcac 449 f tum 184 f.

Ollxinquibus fulfurcoficitur 46^^ Panesexpyritcucl cadmiaconflati

Ollac in quibus halinitrum coqui^ iSzm,

tur 455^. Panesexramentisqmodofiant 437

Oll2c,quarumufuscftinuem'scxco# f exfpinisquomodofiant 434

quendis,qualcs xi6mS Panesfathifccntcsqui,&:undcdi(fli

Olla: ueotrofaj in quibusconficitur 417 f»

SiCcoquiiurmateriauitri 47- p Panusnodulisplcnuscxtcfuszd^m

Operarrj cur interdum colla obtorta Panni uiridis ufus in lauada matcria

gerant 87 m. mctallica z<^3f.

Operarfjquomodoad laborem ex:* Partiumfodinarijius quomodo ac^

. citandi i^f* quiraturuelamittatur <54f.

Operarijquotnam fint miitendiiii Pairusmetallicus ^^ni

opcras tprrii Pecuniaadquidinuenta izfi^.p

Operariorumetallicoru officia 6pt Pclliumtaurinarumufus in lauanda

i&Ilaboriipcrhorasdiftributio 6^£ matcriametallica z^zp^

Operariorum morbi ex halitibus ue Pcroncs mctallicorii cotra aquas 172,

ncnofis 8xm. Perticac cortinarum quales 444 m

Opcrariorumpcricula 8zf. Pesmctallicus ??ni.

Opcrariorii pra?cipua gcnera 70 m. PhiIofophi,aIii paupcres, alrj itcm di

Operariorumualetudmisratio ha*: uites 11 m.

. benda . . Sip» Phocionauricontcmptor (5p.iim.

Operculi magni,cuiusufuseft: infe*: Pigmentaadquidutilia 14 fl

crctioneplumbiabaurouelargen Pilumcuidentes 38^ m,

todefcriptio 371 1". Pilum excocflorum 308 p.

Operimcti^cuiusufuscftinfccrctio^ Pilumfiphonum i34m.

. ne plunibi ab auro ucl argento de Pili quo franguntur pancs acrci de# .

fcriptio 371 f' fcriptio 401 f»

OrbicuHfiphonum »34 m. Pilx 148 f.

Origoucnarumquid 48 m Pilarumconfidcratio i^Sp.&inde

Ornithiac ucnti 38 p. Pilaarqualiterlatacxcoclorij ^osp,

o^Boymto^ ^iyttiVOjJi 88 f. Pila,quibusucnxplumbi, itemcati*

Osfpiritale i^ipi nitunduntur 374 f»

Aa 3 Pila

INDEXINLIB. DERB

Pila iicla, ficca qux uoccntur 246 p Plumbi cadidi ucna quomodo pilis

Pilorum confideratio 134 p. Sc inde tundatur 147 £ quomodo Sc ubi u^

Pilorum quibus ucnse tunduntur de ratur zi4 £ nigri 115; f,

fcriptio zzom» Plubicadidiqualisuenaecfoleat So

Pinnj^rotarum ^33 P» Plubicinis^modoconficiatur iS6'p

Pifaliorum confideratio 183 m. Plumbi cinerei ucna quomodo expe

Plana Bo cmia^oppidum 173 P* ricnda " ^ ip4p»

Plauftrum 12^7 f Plumbifodinarupartitioqualis^3p

Pliniusdeloturametallorum i^^yC Plumbimala 8p^

Plumbum ab ar^rento quomodo fo Plumbi nigri & argenti comune in

paranduni 3^9^* 417 m, uenisfignum 78 m,

Plumbum ab auro uel argento quo;; Plumbi nigri ucna quomodo cxpe#

modofecernendum 370 m, riendaip^p.quomodo&^citoex

Plumbum una cum argento ab scre coquatur 3x8 m. 319 f.

quomodofcparanduni 4x1 m Plumbi ufus maximus in fecernedo

Plumbumadditamcntum 184 m.f argento ab zcre 4.0501

Plunibum candidum ex qua matcria Plumbago folTiIis argenti 8>C plumbi

fjat 7Sm. 24^p. z<5<>£ nigricommunefignuni 78 m

Plunibum candidum quomodo exi^ Plumbea: m.alfx, ex quibus argentij

coquatur ^zpf&inde aplumbofcpaiandum,quomodo

Plumbumcinercumargcntiinuenis praeparanda^ 399 m. 403 £

fipnum 78 p* Pliibeuslapis,quajrelapispliibeus

Plunibum cincreum argenti tecflii di Pliibei globuli quomodo fiant x88 p

ctum 78 m» isvcVuxTiHca imchmd^ i59p*

Pluanbumcincreij quomodo cxco=s Polonorumexcoquendiratio 310 £

qucndum 326 m. 349 m, Polonorumfocusinquo excoquun

Plumbumincxperiendisuenisqua;^ turuensc 3x0 £

lercquiratur i88p. Putcorumfodinai z8om»

Plumbuminglobulosredacnium ad PoIymnefi:orauricupidus<^m.xi m*

ditamcntumiS^m» item in cine^ PonderadupIicia,maiora,&minora

remrefolutum ibid. 190 m.

Plumbii in quibus catillis feparetur Podcriimctallicorijcofideratiozo^f

abargcnto iSip Pompholyxnigrapcrniciofa i^im,

Plumbumniorumquomodo cxcoi= Pra;fccT:ifodinacrofticium «58 p,

quendum 319 m. Pra^fcAi mctallorum ofticium djf,

Plumbumquantumargcntiinfeha^ Pracfciflimetallorumquales i8p,

beat,coonofcere 193 m, Praefesaquibufdacuftosdidusd^p

Plumbum Villaccnle x88p Prasfes fodina: ubi habitet 71 .p

Plumbumundefiat y6m* Pra?fidisfodinarumoflicium ^9p,

Plumbicandidiuenaquomodo ex^ Prarfides fodinaru fraudulenti quoj?

pcrienda 193 £ modopuniantur *7p*

Plumbi candidi in uenis fiona finpu Priamusmetallicus 20 m»

laria 78 m, Profcribendidominospartiummo^

Plumbicandidiucnacotufa quomo dus ^5P*

do in farinam molatut 229 £ Puluisexquofithalinitrum 454^4.

Puluis

METALLlCA TERTIVS.

Puliiis fodmarum ficcus quos mori= modo cxcoquantur 32»$ f. 319 p»

bosgcncrct 172- p. Pyritxatramcniofi4<^5p. fiilfurofi

Pulucns ad cxcoc^orum fornaces co Pyritx auri cotincntes 76 f, (468 p»

Rrucndas nccefiarij prxparatio Pyritcc expcrimcnta , utrum auru \\\

304 1.309^.314^1, fccontincat,an non 1^91 p*

Pulucrum contcclioncs , quorum u Pyritx in fornacula cxcoquedac mo*:

fus c(l in auro cxcoqucndo 314 £ dus co,

^ inde \\\ fcquentihus , Pyritzc pancs quo torreantur zSz m»

Pulncrum pro expericndis ucnis co^ Pyritx,in quibus alutnen,quomodo

pofitionesquxrcadditamcntorum urantur 4(5of,

compofitioncs Pyritcsquomodouratur 2.14 P»

Puteusquidyxm. qualis&: quantiis ii^f&indc

fiat 7xm» (^

Putcusfolitariusquid Sim» Quadratummctalhcu]n 57m.

Puteus quilacunccloco eft Sim Quatcnicc filiqua' cjuaLiipodusiojf

Puteiquibus inftrumcntis pcrforcn R

tih' lopm. Radrjrotxquid mm. iipm,

Putciundenominafortiantur zpp. Ramentumduplcx 437 f*

Puteorumfodiendorumfigna 75 p, Ramcntorumaurilauandorumrati^

Stinde oncsi5<5p.&inde

Puteorumfoilionem quidimpcdiat Ramctaquoinpancsredigatur^^^f

173 f. Ramefbergi Gofelaria: intcritus 173

Putcorumgcnera,rccT-i,3!robIiqui7i Ramusconuolutus 248 m*

m. recfli^z. obiiqui 73 genera alia Ramiabiegniconuoluti 2.72 m.

8z m. Raftrum bidcns zSzp

Puteorii halitus uirofijs quomodo Raftrij quincpdcns cxcocftorij 30S p,

expcllatur 81 p. Rationesmctallicoru quadripartu\«^

Puteorum profundorum fubfirrucfli Recrcmentaauri,argcti,a?ris (68 m»

Putcoru ftrudurx con# (oncs 83 m. plumbi, uitri , lcrri, additamcnta

fidcratio 8im» 184 m.G-

Putcorumufus 8im.f. Recrcmentaquomodoinpanesredi

Puteahscafaadquidconducat 71 p. gantur 43<^P*

Putealesaquccminusaptx ad falcm Re(flormachinaj 15701.

indcconficiendum 439 ^» Regisinmctallisportio ^^fcxTjSp*

Puteolorumfodinx 400 m Riuorij aurifcrorum diftincflio 54 m

Pygmalconauricupidus 6m. izm» Rotaacaprisucriata 230 f.

Pyra:inquaucnaEurunturextru(5lio Rotadentata ijif*

zi5p. Rotadupliccshabcspinnas i^Sp.

Pyritcsadditamentij iS^f&inde Rotaquacacalcantibus ucrfatur 132.-

Pyritesarrofus mclaceria? parcns 78 m,i5>p*

m.item atramenti futorr|,ibid. Rota: radri^curuatura' quid 119 m.

Pyritcs qui aurutri \\\ fe continct quo Rotac thcca fiue loculamcntii 156 p,

niodoexcoqucndus 324^.3x5^. Rutabulum 282 p.

Pyritisnaturainadditamentis 184 £ Rutellum 2318 p. 239 p.

Pyritjc argentiJ i\\ le cotinentes quojs Rutrii cuius ufus cfi: in inccdijs 308

Aa 4 Ru^

INDEXIKLIB. DBRE

Rutnun cxcotTtorum 308 p. Salisquantufempcrcofidendu 43^

Rutrum liqncum quo agitatur mate Sal quibus 8>C quot modis,5<: ex qu»

riametaTlicaincanalibus 136 f materialiat43$)m.&:indc

Rutra metallica , eorumcp defcriptio Salem conficietes in cortinis nudos

iiop. incederc 446. p,

Rutri li^nei quo uenx lotac agitan* Sakm conficientiu in cortinis opctf

tur dcfcriptio 2-35 ^n rac quomodo diftributac co.m

S Saleexfololixiuiofieripoflc 45101

Sacci fuilli ad funem alligati iz6m. Salinariac areac, ne combibant aquas

Saccorumurusiiom.eorumcpdefcri quomodo pra:paranda: 439 f*

prio itip. SalinarBabyloniseo.Cappadocia*,

Saladditamcntum 184 m.f» ibid.Hilac Hermundurorum^^d

Sal artificiofus additamcntum 184 m p.Hifpanoru 450 f Germanoru ibi,

quot&Tquibusmodisconficiatur Salinacadmarequales 44° P»

i35m,&:inde Salinacquotnamfodiendac 439 (*

Sal artificiofus cx quibus rebus fiat Sandaraca a uenis metallicis qiadrao

3<5sf dofeparetur 187 p,

Sal ex aqua marina quomodo confi* Sandaracac glareis aurum ficpius ad

ciatur439f. exputeali44if exlacu ha?rcre Z'^^*

llri 447 p. ex falfis aquis,qu2C ferue Sandaraca in uenis inuenta fignu bo

tcs ex terra effluiit 448 f. ex marina num 77^.

in ollis 449 f aquis falfis ardcntib» Sanguinis bubuli,uitulini, hircini u*

lionisinfufis 450 m. fusincondcnfandofale 44<^ni

Sal cx quibus aquis facile coquatur Saxonum qui Gitelum habitant fo^»

SalfolHlis 447 p- (i4f' '^i"a= 3^°"^

SaliiqucfacftusadditamentLi 184 m. SaxumfifTiIe album additamentuni

Sal qua ratione nonnunquam albi* 184 m»

or,nonnunquanl fubnigrior fiat 4* Saxii fifTiIc in ucnis qualc fignu y8 m

4^m. 449^. Saxumnobile quale fignuminue*

SaIquiIignoconfit,curminusbo=« nis co.

nus 450 f» Saxa aluminoni qitomodo tirantur

Salquipifcesfapiat&oleat^quomo 453 f,

docoquatur 449 f» Saxaqualfaucnarumfigna 78 m*

Sal quomodo,& in qualibus uafis et Saxa quando igni rumperc liceat , SC

lociscxiccctur 446 f. quandonon 81 p»

Salquomodoexdilutoucl lixiuiofi Saxatcrrriinaliaquacdicantur 106 p

at 451 f« Saxauehacacrisdilatatac 86£

SaItofi:usadditamcntum 184 m Saxorummcdullaliquida 459 p

Salis co(flio in cortinis 44<^ p. in cor Saxoru quac funt ad ucnam diuitem

bibus44<5f inollisfivflilibus 448f utilitas zosfv

incortinisferreisparuis449Jn ma Saxorum uaria genera 86m.

gnisollisfcrreisibi.f. Scalsc excocflorum 308 p

Salis maflarij fioura; uariac 446 f. Scalaru afcenfus Sc dcfcefus ^ peri*

Salis qualia genera ad uitrum inde culofus 173 p.Sc cui earu cura perti*

conficiendumidonea 470 f» Scalarumufus 1x7 m, (neat,co,

Scanforiac

METALLICA TERTIVS.

Scahroriatmachinx^quacrcmachina eftininccndrjs 308 p»

rum dercriptioncs Situla quafalfafunditurin cortinas

Scaturigines erudantcs metanii , fos= 445 £

diendascflTc 77 f, Situlscquid 114 m. 130 m*

Schcmnicium 3p. o-nocT^Hvo^i T^iyttiva^ 88 m*

Schcmnicrj fddini tjim. Smirislapisubipotiirimuminucnia

Schlacccualdifodinac x-^yi tur 77 m*

Scobs xris climata additametix 134 f Sncbergi fodina 18 p. 63 p. m p..
Scobs fcrri ftibio infefta 3x4 m. SnebergifodinaBifemutarix nome
Scobiscorrjufusincatillis 182 m. undetraxerit i? p»

Scopxcxco^florum joSp. SncbergianafodinaGcorgius dicl:a

Scnb.Tmctallicorumofficia c^^m 63 f,

Scytarchjcauric3denatorcs<5m, iif Sncbcrgianac fodifiac foecundiias
Sccrctionis auri Sc argenti, utrum co ibidem

pleta fit nec nc,experimcnta ^6^ f. Socratcs pecuniac contemptor 5 f 10 f

bc indc Sol quatenus in tcrram opcrari pof*

Sccrctionis mctallortim confidera;; Ht 54 m*

tio zo8f354p. Solifiigamctallicis animal infcftum

Sclibra minor quomodo diuidatur 173 m,

zo^f. Solifugarum uenenum quomodo
Sclibraquantumpondus 104 f. abolcatur eo.f*

Semifextulsc quanium pondus zoj f Solem materiam metallica ex uenis
Sella Grichakea purgatorum argeti eUccre 54 p«

388 m» Solinus »73 m*

Scpcs obliquai in pratis, quac materi Sory in uenis seris fignum 78 m

am nietalhcam excipiunt , quomo* Sory materia atrameti futorij /^6z m.

dofiajit Z52m. Soryosdilutiufusincoficicndoatra

Scprcntriouentu» 38 p. mcntofutorio 4<^ip.

Serra 38^ m. Sofias Thraccnfis metallicus ditifti*

Scuiiadlucernasquis fiippcditet^^ mus 19 m»

Seuum combuiium indicio eft labo Spatha fcrrca^xcocflorum 3x1 p»

rispcrfedi 70 p. Spathaligncaexcocftoruni 308 p.

Sicihcusqiiantumpondus zo^p. Spinxquid&Tundcdicflie 405 f

SigifinundusMahhicius metaUicus Spinscquomodoin panes rcdigauif

i4^p. tur 434f.&::ind£

Sipna fodicndorum puteorum 7? p. Spinarum uaria gcnera 436 m*.

Silcx ccrtorum colorum in uchis in* Spiritales machinac, quasre machini
ucntusbonumfignum 78 p. rumdcfcriptiones

Silicis giareis aurum faLrpiiis adh jrre Squama ferri additamentum 184 i^
rc 76 £ Stannumquid 329 m^ ^y6midC

Siliccs crudi argcntu in (e continen? 4x9 p.
tesquomodoexcoquantur 327 p, Stannumquid,8dexquamateriafi#^
Siphonumconfidcratioi^jf &mde at 3um*

Siphunculus 134 m. Stannum diues in quas fornaccs in^

Siphunculus orichalceus, cuius ufus feratur 411 m*

■ , s Stannu

INDEX IN 1.18. DE RI

Stannumpauper 410 f. mediocrc feparetur iSd^

4iip»diues4um. Sulfurquibusmetallisnociuu ii^m

Stannumilueargentum cum plum# Sulfurcaballinum 4^5 m.

bopermiftumquomodoab xre Sulfurqdfpiritudifflaripoteft zi6t

fecernatur 9^3 P» Sulfuris colorcs 4^7 P^

Statera iizf. Sulfurisconficiendirationes 465 m

Stibium aroentum in fe continens Sulfuris in fecerncndo auro &: argen

quomodoexcoqucndum ^z6m toqualisufus 3<^ip*

Stibium in uenis inuentum argenti Sulfuri refoluendi uis qualis iiifit

fignum 78 p. . ii3f»

Stibt^uenaquoexcoqucnda 345 m. Sulfurea mifta quomodo coquan*
Stibriuiresqmodofrangatur^z^m. tur 4<5<5f.

Stipcs terminalis lodf. Sulfurofseaquarquomodocoquan*

StipitesueIa(Ierescra(Iiputeoru]«3 tur 4^5 in«

«T?V&)/x«,idefl:,ferriaciesquomodofi Supernasuentus 38111

' at 34» fi Symbolummetallicumquid 6^m

Subcifiuufodinaruquiddidii 5<$f. Symbolaaquibusindicantur 17 p»
Sublcus 22pf.233fc Symbolaquotiesdeturinanno 6^p

Subfolaniisuentus 38 p. Symbolisnondatismetalliciiuspof

Subfi:ru(fliones]quibus conditionii! fcflionis amittunt i6m*

busreftaurcntur i74p» ^

SubftrudioniJ in cuniculis uaria ge^ Tabella? qua utuntur artifices experi

ncra S?P' cndarumuenarumcontraignisca

Subftruclionum in foflislatentibus loremdefcriptio iSpm.f;

oenera 8(5p. Tabula^inquib.falcxiccatur 446^,

Subftrucftionum in puteis uariage^ Taurifcorum fodina ztjt

nera «zm.f. Ted:umquodhuc atc^ illuc portari

Subuefperusuentus 38 m» potefi: 400 p

Succi cocreti unde coficiantur 439 p Tedum uenarum quid 48 £,

Succorum concretorum confidera^ Tecflum uense durac qmd 78 f. 79 p,

tio 439 ?♦ TccHiifaxiiquomodo excindatur75>

Succicocreticijaquispermifti,quo== Tegulaquid 180 m. (p.C

modoexcipiantur 46^ mS Tegula^ufusin purgando argento

Succiquidamconcrctinociuimeialis 391 m,

lis zo8m. Tcmperatura!,quarumufuseftinfeif

Succi qui nam magis auriferi ^6 f. cernendo argento ab arre, quomo
Succorumconcretorum,exquib.uii= dofiant^o^m.&inde.^iom.
" ttafiunt,uariagcnera 470 f. TerebracuicochIeacft,itelatat34m

Succorum concretorum ftudiofi me Terminalearearum fignum quomo
tallici 77m. doincidatur lojf,

Succoriiinaquisconfidcratio i4p.f Termini arearum quid 60 f,

Succinumundefiatinmari 24 f. Terralutofacumramentis puris fi*
Succininatura 17 f. gnumoptimum 77 mi-

Sucula: defcriptio tiSm. TerrametaIIomiftaubiIaueturi84p

Sulfur a uenis metallicis quomodo Terra quarnam firequentius aurum
>■■■ ■ gencf

METALLICA TERTIVS..

gencret 76 f. Trochitcs ubi potiflTimum iniienia*

Tcrraficcaqualcfignum yyi; tur 77 m.

Terrxmotibusucntcapcrta; zjp. Trochlca lipm»

Tcrmc uaric coloribus mixti in ucnis Trudcs follium 168 m.

qualc(iv.aum 78 p. Trulla i^Bp^

Tcrrarumbonitasquomododcpre<= Truncus fiphonum »34 m

hcndatur 77 m Tubuli 383 f,

Tcllarum in quibus argcntum per^ Tubus z88m»

piugaturconridcratio38(^p.387m Turbo zyim

Thafiamctalla i8p. Turcariimancipiaagroscotcre 17 £

Thafiorumfodina iSp.<5(5p. Tympanumcuiinfixx funt fibulx

Thrafciasucntus 38 m ferrcic xjif. i53m«

Thucididcs hyftoricus mctallorum Tympanum detatum , itcm quod ex

pr.cfecftus i8p,66p, fufisconibtizom. quodexorbi=s

Tignumquodcircum axiculum ucr busconftat 114 fl

iarur 136 m. Tyrannoruuiolctiacrprametallicos

Tigna credra,itcm humi ftrata lizm. V 23 m#

Tigna tranfuerlana puteorum 118 m. Valles qua: proprie dicantur zz m.et
Tignorum in fronte putei collocato quscnam utilitcr fodi poffint zz m

rumdefcriptioiiSm.in tcrgo pu^ Valleflris planiciei diucrfa genera

tei collocatorum ibid. xzm»

Tintinabuli metallicorii pulfus yo p, Vas in quo carbones abluiitur 334 £
Tormcntorii uaria gcnera 8 p. 13 p.m Vas ligncum excipiens aerem 161 p»
Torinoorum[oclinx i6im, Vasuentiiinputeosimmittensx^ip

Torrcdarii uenarii cofidcratio z8i m Vala excocflorum e corio facfta , qui*
Torrcdi pancs fathifcctes ccrcos mu=; bus aqua ad reftinguendum incen

nus,quot dicbus pcrficiatur 419 m dium, Ci quo ofFicina confiagrare

&quomodoibid.&:inde cocperit,hauritur ^oSp^i'

Tra<ftoricc machin3c,quccrc machina Vaforum aquariorum ufus, coriic^

rum defcriptioncs defcriptio 114 m»

Traha cui impofita cfi: cap{a,itcm caj: Vaforum in qusc difcrctorcs commt

renscapfa xzdm, nutasuenasconijciunt,defcriptio

Traharum quibus ucnas de montib.. zii p»

uehunturdcfcriptio i2<>p. Vaforum ufiis 110 m. eorumq^ dif?e=<

Triangulorum metaHicorum conJi:* rentiac ibicJ,

dcratio 88 m, Vecfliariosqualescfredcceat ii^m*

Tribuliquid fint zxzf, Vecfiisquid u8 m. ufitatus up m;

Tripus cuius ufus cftin excoquendo Vccftis pili fiphonum 134. tn*

argento uiuo 347 £ Vchiculi in quo mafTir plumbeac ad

Tripus fcrreus , in quo ampulla cum grucm uchuntur, dcfcriptio 35)9 f,

cxiouanuriparticLilaabargctono Venauoxambigua z<?fv

mukocllfcparandajfoletcolloca^ Venaaluminis 4?<^f»

ri 360 m Vcna Annebergi, cccleftium exerci^

Tripus mcnforius quomodo fiat tusdicfia 54 P*

ps£ VenacarbonariaAnnebcrgi zpp.

Vena

INDIX IN LIB. DE RB

Vena dilatata quomodo inucniatur anturmalleis ziom.&inde

asf. VcnacmoUcsquomodoexcauentur

Venadiucsmetalliqualesputcosha iid[5,

beat 8zm. VcnaEnuncaur3e,nunc putris fiib*

Venaduraquomodofodiatur^^p. ftrudiones 8^p,

duriffima quomodo fodiatur 79 m Venae paupcrrimac quomodo Sc ^

VcnaGairicauallisIoachimicasi^p cito excoquahtur jiSm.

Laurentiana 54 p. eadcmdonum Venxplur^csrcmpcrfodiendaciom

diuinumappcilata,ibidem iip.

Vcna profunda quomodo fodiatuf Vcnac quac cito SC qua? tardc liquc*

71 p. fcunt^quomodoexcoqucndscjo^

Venaputrisquxdicatur 78 f dura, f 3iim,

durior, duriffima item, ibid. quo^ Venx quapnani fodienda;,quac item

modofodiatur 79 P nontodicndas ^^iy^mS,

Vcnsc caput,(::auda,origo,finis 48 m Venx quacnam utiliter fodi pollint

Venscauriquomodomolatur zjof. 2.m.

Venx crudariac 45. nj» Vcnac quac non fedle igni liquefcut,

Vcnas cumlilataj areac ^op nociuac i75P*

VcnarcurcxcoquantUr iS^p.quo^ Vcnacquomodotorreantur zSim.

modo 36Sf* crcmcntur,ibid,

Vcnse dilatata; areaj ^8m, Vena^quotmodisdemontibus de*

quomodoexcauandae 8dm. uehaturxzjf quotmodis igniriitf

Vcnec durae Sc folidaz cuniculi qua^ pailtur 79 f quot modis excoquan

les S4f. tur aSjm.^o^f^

Vense dura: fubftrucHiiones Sim. Vcnscudacquajuoccntur 14^ P

Vcna:fundamcntum, &rte(fJ:umdui: Vcnxundcnominafortiantur i^p

rum,durius,duri(rimu quid 79 p. Venac utiles cum inutilib.utru exco^

Venae mollis & putris cuniculi qua=? qucndsc ao8 m

les 84 £ Vcnariiarteinquircndarufignaiyfl

Vcnacprofundacarcac 5<^p. Venarum bonarum & malarum fi*

Vcnacputrisfubftrudiones 8z£ gna 75 p. ufc^ ad 79 fol.

Vcnse campeftres quomodo fodian Venarum bonitas 75 mX

tur ssp.cumulatacquomodofoj: Venarum comiflTurae quid jip,

diantur 87 m. Venarumconiundionis & diuifio*

Venit cur tundantur filis pracferra* nisfigna 47 m,

tis 119 p. cur urantur xi^ m. quo^ Venarum difFerentisc 19 £ profunda

modourantur ibid.£&inde ^op. dilatata ^om.cumulata ^ip.

Vertsc diuitcs, pauperes cp cito exco prof unda lata, angufta 33 m. dilata»»

quantur 310 £ tahumiIis,aIta34p.tendentesexo*

Venacdurioresquibusinflrumentis rientcinoccidcntem 34m.ex occi*

excindantur 107 m.f denteinorientem 35 p. exmeridic

Venae liqucfccntes quacnam infimu, in fcptentriones 35 m. ex feptentrio

quacnamfummiilocijteneant^iom nibusinmeridiem 36 p. profunda

Venarumloturacconfideratio 2z8p recfta^curuata 40 m. dilatatare(fla,

Vcnacmetallicacquomodo cominu obfiquajCuruata^ip.profundadei*

rccndena

METALLICA T E R T I V S.

fcendcnsrc(5la,obliqua,torta4im. Ventorumflatus impcdimento elTe

profundazuariepermontcsfcfccx;! cxcodoribus lycf^

tendentcs 41.43 uaric fc intcrrccan^ Vcntorum fccundum metallicos di*

tcs44.45.principalcs,focix47m. ftributio 580,

dilatatariicum profxmdis collatio Vcruculum ^Szf»

47f.&indc Vcftofalia rcgio xizm

Vcnarumdimetiendarumritus anti Vcftofalix fodinsc eo»

«I^ofuni 57 m. Vcftofalorucxcoqucndiratio ^zof»

Vcnarum 5c fibrarum alia; difFercn^ Viac commoditas confideranda mc-

tia*,uidclicet,foIidac,caucrnofair,ua^ tallico i^ p

<^"^ 52- f» Vicini domini magiftcr animo con«

Vcnarum cxpericndarum prxpara:* tucndi ijnl,

tio 183 f diuitis 184 p. uilioris ibid. Vicinitas mctallorum qusc Cit z^ m.

carumqua!participcsfuntftibij,py Vinifcccsadditamentuin 184 f.

ryta[f,ferri,fulfuris,8<:c.i85m.quasar Vini utilicas 14 p,

dorignisdifticultcr diflPoIuit 185 f. Viroa: ^gyptiorum : ite Minerusc:

opcratio in fornacibus 187 m. &: in^ itc Circes:ite Mercurij quales zy m.

de. uaria cxpcricndaru gcncra 188 Virgulacmctallica^cofideratioz^m

m.ratio experiendaru in catillis du^ in Virgula mctallica quinc^ neceflJa*»

plcxipop.ucnxauriquomodocx^ rio obfcruanda Z7p

pericndaj^ibid.m.argcntiipzp.plu Vitrumadditamentum 184 m.f*

bi nigri 193 p. plumbi candidi ibid. Vitru minus lucidii undc fiat 471 p.

f. plumbi cincrei 194 p. argenti uiui Vitri conficiendi rationes 470 m,

ibid.ferri,ibid.m. 475 p»

Venarij cxpcriendariji rationcs 174 f Vitri cofidcratio cur ad metallicum

Venarumcxtcnfionisfigna 36 m. fpc<5let 470 m

Venarumfacile,difficiIe,&difFicili;; Vitrimateria co*

usliqucfcentiuadditamcntux84m. Vitra propter codioncm cur inter*

Venarum fragmenta lacuia,&: aipcra dum minus, intcrdum magis luci<

quiddcnotcnt 15 f. da 475 m.

ycnarumfundamentij^tcdum 48 f. Vitrariac officinac celcberrimsc 477

Vcnaruhalitusuirofiquomodoap:* Vitrariorumfornaces 471 p

pellcntur 81 p» Vitri rccrementum additamentum

Vcnarum naturac emptoribus con^ 184 f^

templandac zim. VitroriJ figurae &! pidlurac quomo^

Vcnarumprofundariibonitas 5:3^. dofiant 475 f. 476 f

Vcnariiruptarijqualisfragor 7pm. Vitrearum ampullarum confidera*

Venascmerc^fodcreutihus zip. tio 355 f.

Venasignifi-angi 87 f. quandoigni Vitruuius 132^ P»

rumpercliccat,&quandonon8ip» Vladislaus rex 18 m.

Vcnas uel cafu reperiri,uel arte inucj: VlyflTes^quomodo ex fene in iuucne

nirix^. pcrtotum mutatus X7m.

Venisiponte apparcntibus fodien^ Vncus funis dudlarfj xiip.

dumefl!cquemcuncplocij iif. zzp. Vncifcrreicuiusufuscftinexpericn

Venditores iurati metallicoru 17 p» dis uenis,defcriptio »89 p,

Bb Vnci

FODINARV

Vnci cortinarum quales 444 m»
Vnci qiioru ufus cft in inccdi^s 308 p
Vrcci in quibus pyrita: fulfurofi co;:

quuntur 468 p

Vrinx hominis in falis artificiofi co==

fcclioncufus 185 m,

Vrinx pueri impubis ufus in alumi;^

neconficicndo 457 P»

in auro cxpcricndo tpo m.&r indc
' iiinitroconBciendo 453^»

Vftrinccinqua argentum perpurga

tur,defcripiio 38«^ P»

Vukurnusuentus 38 p.

X
Xcnophontis confilium in re metal^

lica io m.

rODINARVM O^

mniii,qua: in lib.xii.de re Me

tallica numcrantur,

CATALOGVS,

Fodin?:! Abcrthami 54 p. 6^ f,

circaAbydum 20 m»

AldebcrgiinMifena 171 m. 173 m»

zz6m. Z37f J4<5p,
Alpinx 104 f

Annebergi z^p. ^^p^s^^f

fntcr Atarneam & Pcroamu io m,
in Bcrimo monie aom

Carnorum 385 m»

in Carpatho monte 172- m*

zz^f 438 m,
Colchorum *^3p

M NOMINA,

Crcmnicrj 3 pj

Dippoldcfualdi i4<^p»

Eifaiiac ixzm

Eiskbrj aiSp

Firfti in Lotliaringia 18 m*

Fribcrgi 3p» zjp. <5($m, iiip*

Gairi 2-37 £

GalecicC • 25 m.

Gofelariac 3p. zjf.x^jm»

214 p. 329 m»
HannibalisBebcIodicla 2^?P»

Hifpania; zom.zjm. 8om.

in luli^sAIpibus 2.54 £

Irberefdorfi ^37^*

Laureimontis zom*

Lcni ni 22 m*

Lufiranorum 2^8 £ 297 m. 337 p*
Marauix 2^5 £ 257 m. 385 m*

Melibocimontis 86 f 151 m.

in Mifena Fribcrgi 57^ d^p»

NcufolacinCarpathomonte 225: p.
adPlanamBohemiac 173 f 174 P*
Polonorum 280 mi

Putcolorum . 400 m»

inRhcticisAIpibus 254 f 438 f»

Sai:onum qui Gitclijt habitat 320 m
Schcmnicij 3p» 151 m.

Schlacchcualdi ^37 f*

Sncbcrgi iSp, 29 p. <^3p. xiip.
7 hafiorum

Taurifcorum
Toringorum
Vallis loachimicx
Veftofali^e

iSp* <5<5p.
215 f.

z6im
29 p. e;3p.

21Z m.

FINIS.

ANIMANTIVM NOML

NA LATINA GRAECAaVE GER^

^ manice rcddita,quorum author in lib.Dc Subterra-
neis animantibus mcminit.

«RADIENTIVM

AIccclci;/cle»it>
Apcr unl^)d;\vcitt
Arancusniger fd?w<trQcfclbfJM'ttnc
Afcllus fc^cfflan. infeneftris uerfa;*
tur.

Blattsc wibcl/b:otwo:mc/f|>Urt^ibcl

Bfsjrtrs laubfr^jfd?

Bufo frocc

KocXcnixiTU kcm imbfxofcfy

Kccn4'i^§©^ Cic^ojrt

Caprca rcl)

Caftor ptbci:

Ccruus J^ire

ChamxIcon,Gcrmani's eft ignotiis

Crocodilus crocobtl

Cuniculus cunlciit

Dama ctncjcmpet^cdt^otncrvoiftc^

cfcbo^cnfcttt
EAqos Itahccghyro
Erinaccus t^cl/cius duo genera,l;utfs:

tcjclvnbfc\vi£jcl
Fiber pibcr
Formica ctrtt^
rocJXH xcifd
Glis cjrotfci^afclrtt^tud
rvpivoi ^♦^nl^rotctt
H y ftrix ^ad}cl fd;wcin/ bo jnfc^wein/

potcoptc^
Ibcx f^ctnpoc^

IriTis tltCd 8c ahse fylueftres miiftelaL*
Laccrta cfjuttabc^
Laccrta Chalcidica fnpfcrabcg
Lacerta aquatilis w^lfcrabcg
Lupus wolff
Lupusccruarius Ittjpd . •

Lutra ottcr

Martes |lctttm4rtcr/vnb p<;urtint<;rtci;

Mcles s>ii,^6

Mclium cm bAbbflnb bflr vnbcr bavd

cjcfitttcrt / fo man ^cn \;)im^cn flnle^t
MoA9vei<^^ trtuKfrotcti
Musalpinus rtturntcUl)ici:
Musarancus fii>it^mm&
Musagrcftis fd?o:mau0
Muslailicius lajfi^
Mus Noricus ptld?c/bilct)C/3tfcl/btlct>

ntrtu(^/5tfclntmjo
Musdomcfticusmaior rattC
Mus Pannonicus
MusPonticus \jctmUin
Musaquaticus wA|fcrmimd
Mus fubtcrrancus ^lctnc fd^otrttAU^
Musfylucftris t?rtfclrttau6 o5)cr itof*=

mm6
Muftcladomeftica wtfct
Muftelafylucftris tltcd
Mv^aA« (ptQrttatKS
MvscTKiVf©-» ctd;ojn
Nocrza tiocr$
Placyceros t»rtmJ?tr<s
Puliccs terrcni cr$)flot>
rivsicpycwQ^ fciir^rotc
Ranarubcta {?rotc
Rana tcmporaria rctnfrofct>lctt»
Ranaucnenatafoffihs fciirirroOI
Ranauiridisparua Imibfrofd?
Rana:uiridcs,fubliuida;,fubcinereae

frofdK
Rupicapra cttt ctcntpd bce ^otttci: ^ittrf

t>crftd;^cbo5cttfctn
Salamandra mold?
Scarabeus, de quo hic loquimur,

fcw^cfcr

Bb X SK/zff©-

INDEX IN LIB, DE SVBTERR.

Sorex mttlc t^afclmaue
Stellio Tarantula
Talpa«t<>hvurjf
Tarandus rccn
Tcfrudo icWhotc
Tragclaphus b;»;n^i7irfc
Vcrmis in Maio natus mcw<>:tlt
Vi u crra fnrccrc ^?u ^ frcttc
Voimcla w»^:!nlati
Vrfus bccr
Vulpcs ftidis
2wobcIa ^cbcl

VOLANTIVM

Alaudalsrci)

Anas immanfuetau^il^cente

Anrcrimmanfuetus tspU^c^Art*

Apis pictv

ATTcjlilj' f^irfc^Wrtlbett

Aquila abUr

Ardcola rejl)cr

Atragcn {i^afcl^Utl

Br.bo cfro5l;ul?a

Ciconia {io:f^

Cornix ^h<A\}t

Coruusaquaticus W4J]cr:<;be

Coruus , cuius caput rubra macula
eftinfipne hoXU^?kjZ

Coruusno(fturnus tta4>tr«b<

Crabro l?o:li^c

Cuculus fndcad

Kt;-|.-A9' ff»irfci?^*^lbctt

Fulica wa|?crl?utt

Galgulus l^ciittncrliit^

Gryllusdomcfticus l^rtuft^Cttn

Gryilusagreftis fclMjcitn

Halcyon Huuiatilis CtfiJo^d

HirunGincs domefticas l;»;ijf]<t)TOrtl*
bct» agreltes tttaitrf4>tr»d*
bcti riparisc fpirfct?w^lbc«

Ibis auis jSgyptiaca Germams igno
ta

IktjJ^^ l;cmtnerlitt^
Lagopus f4?ncuocjcl
Locufta i;citfcl?:cc^c
Mergus tcuc^cr
Merula <;tn||cl vtt?> fc^^mlfel
Miluus wcii?oi)crt?attcra^r
Noduar<;tt5c«lc/f4}Ucrulc/|Toclfculc/
l^cittciilc

Olor fdiwan
Onocrotalus fct)nc^<;tt5
Palumbes l^olQtaube vn^ lin$tU

tmhc
Perdix r4pl?un
Pica 4^cU|?cr
Picus Spt^t
nv|$0)cp/ar| l?ol?rrt^C
Querquedula i?ricl?cntlci?t
Sturnus |?rtr
Tetraones pirc^i?uttcr vttb micrh^rt

Turd us ^ramctvo^cl/jifiKr / tvciii

5>:utfcJ?el/5ip;>tutfc^el
Vefpa xpcfpc
Vefpertiho flc5>crm4Ud
Vlula t?uj;u
Vpupa uni>cljopfc
Vultur ijAjctt^ii;

NATANTIVM

Alburnus tv>ci^fifct>
AfclIuSjin Italia Afino
Aurata,Vcncti]s Auraia
Barbus parmc

Buccinum,inLiouria corneto
Cancerfluuiatilis frcbd
Conger.in Italia conoro
CoracinuSjNeapoIi coracino
Delphinus mc|^:|cl[?\i>cin/i>^ V^rt

l^omptfdfpcc^
Glaucus

Globio fluuiatilis fc|[?mct:U
Hippurus
Lucius ^cc^C

Merula,

AN IM ANT IB

Merula,Maffilix roquando
Murena,in Italiamurcna
Orphus,in Siciliaccrnha
Pifces fodilcs pcif^cr vii5> mcrputtcn/

quifuntcrairiorcs
Pc<fi;cn,Vcncti]s cappc
Pcrca bcrfc
Pritnadia

Purpura,in Grarcia porphyro
Raia rocr?
Salar ^nvc
Salmo fdfit/Usft
Sturio ftoi
Thynnus thunno
Turdus^MalTilia: roquando

XERPENTIVM

V S PR I M V S.

Lumbricus rcmwotm
Scolopendra in;|7cl
Spondylis cncfcrlc
Tercdo l?upfcrwo:m

DAEMON VM

Dxmon fubtcrraneus truculcntus
bcrc^tciifcl mitis bcrc^mcnlcm/l?oa
bcl/cj^uttcl

INDEX IN LIBRVM

Dc fubtcrraneis animani»
tibus fccundus

Acontias,ic»notus Germanfs

Amphisbcrna,ignota

Afpis,ignota

Boa vnh

Bafilifcus,ignotus

Cxcuia bUnt)fd?ltd?C

Calabricus ferpens,ignotus

X£P£rv<?^(^ ItrttXcr

Cenchris,ignota

Ceraftes k)9xnid)tc\(i)lm^c

Dipfas,ignotai

Draco ^i^d)

Dryinos cid^fcfclan^e

HccmorrhouSjignotus

Natrix nattcr

Porphyrus,ipnotus

Scvtale.ipnota

Scpedon,ignota

Tvq>7<iv(9^ bUnt>fcblctcbC

Tv<j)Au4 bUnt)fd}lctct?c

Vipera,ltalis maraflb

Yc§=<^ nmct

VERMIVM

Afcarides crbwo:mc

Acontias 498 m;

^hanus 478 m- 498 m.

iEnarix coloni terrac motu Sc cali^
darum aquarum effufionibus fedi
busexa<fli 480 p.

An^vBoy^oif^^^qui 8c hiftrix 491 m.

Alaudac 4Sif. hyemelatcntincauer
nismontium 494 m,

Albertus Magnus 480 m.

Alce 4S5p.

Ambrofius Fibianus 499 m.

Amphisbxna 49«5f.

Anatesimmanfuetx 4Sip,

Animal incognitij repertum in No*
rico 480 m.

Animantesfubterraneac qua^ pro;»
prie&fint8c:dicantur479£ 499
m, qua; in tcrra ficca 499 f. quae
in humidaagant joof.&Tinde

Animantium fubterranearum tria
genera 482 p.

Animantcs omnes natura mutatio*
nem fcntire 479 f»

Animantes qux in rcgioncm e qua

eoreflac funt non rciK rtuntur 479

Bb 5 4Sop.

I N D E X I N L I B. D E S V B T E R R.

4Sop.rcuertuntur48of 48ip. ^ c

Animantcs frigoris aut caloris uitan Bafilifcus 49QU

dicaufalocummutantes 481 p, BocJccxiAs 495 f*

A nimantes quse noclu uel interdiii Blattsc parirtum rimis occultantur
incauernistcrracdelitefcunt 48zp. 481 f»

&:deinceps Boajcxnatriciimgenere 497 'T1

Animantesquxinterralatetaliquo Bfi'f«s,rana 495^^^*

annitempore4S6f.5d:ddncepg. Bubo ^Sjf.^^^m*

/ ufqjadpag.^oo. Buccina - 494 m»

Anferesimmanfueti 48^ P» ^"^0 ' 45>?f*

Aper 4S?P»

Apes ^ 481 f. C .

ATTDr/^^jV^quac S<: Kv^iAS' 4p4P'

Aquatiliaqua-aliqua annipartefe Cancerfluuiatilis 49^P*

in cccno tiel arena condunt Calabricusferpens 497P*

494 m. Caprca 485 P*

AquilaNorthuficmortua 480 m» Caflianus theologus 499 P

AquilaalanioDinccIfpyheknfi oc* Ka^&f 484 1

cifa 4Som Caftorea eo*

Araneinigri 493 f* Caucafusmons 48zm

Aratus 495^ Caufonqusc&dipfas 496^,

Ardeola 481 p-' Ca:cuIahycmefeconditmtcrra

Ariftotelcs 478m.479 ni' 485>"» 496 £

4S7f. 49xm. 493 p» 498 p. ^ Cellcc fubtcrraneae 48zni»

Ariftophancs 486p, Cenchrisferpcns 498 m*

Arccs fubicrranea; 482. m.£ Centipcdaquec&fcolopcdra^^^p

Afcalabus,&:«cr;(9:Aft;^w'TW2,qui&: Ccphi^thiopici 48om»

ftellio , 493 m. Cerafles - 497 f»

Afcarides 499 f 500 £ Ceruus 485 p»

Afelhrimisparietum occultantur Ciconisc 481 m*

481 f. Ch?inia;leo49im, aiiraalitur493p,

Afelluspifcisa:ftiuismcnfibus fcco yicc^carvn&cc 483 p»

dit 474 m Chclydros 497 f*^

Afionoduxfpccies 48«? p. Chcrfydros 497 p*

Afpis,8^ciusoenera 497 m£ Ciccro 499 m. 500 p*

Attagenes 48im. Circe 48im,

Aues hyeme in cauis arboribus late;? Cleopatra afpidas ptyadas fibi ad^

tes 481 £ mouit 497 f.

Aueslutese 479^1. Columclla 496 £

Aues qu2cdam cur uerno tempore Cocnobium fubterrancum in Sedii#

confpicianturimplumcs 481 p. nis 48im,

Aucsnodurna; 485 £ Corpusfubterrancum&ciusdiui;*

Aurataxftiuis mcnfibus fe condit fio 479 P«

494 m, Coruus aquatfcus 481 p.*

Coruus

ANIMANTIE

Coruus qui -CTf ^^oitpf arf 491 f.

Coruuspikishybcrnis mcnfibus (e
' condit 494 m,

Congcr co.

Cocblcx eo.

Cochlcx cauatica: 49^ £ 501 p»

CoUibriThcbanicornuti 49SP
Crabroncsfylucftrcs 4Sif.

CrocodiIus494m.ad infulam Tcn
• tyritarumnonadnatat 4P5p.
Cuculus 481 f

Cuniculus 483 m

Cymbri 480 p.

Vidc ctiam in Kappa»

D

Dama 48<rp.

Dantifcibonapars uulgi fub terra
• habitat 483 p<

Darmoncs fubtcrranei, Sc corum du

plcxgcnus joif, ^ozp»

Dclphinus 404. m*

Dclphiiius hoftfs crocodili 495 p<
Diofcorides 47S p,

Dipfas 49cJm.

Domus in Armenia rhaioriquales

48zm.
Draco 499 p. cum aquila &C elcphan

tc pugnat 499 P-

Dryinos 497 ^-

E

EAqo? Ariftotcli glis diiflus 487 f.

Erinaccus hyeme in cauis arboribus

fe condit 481 m. 484 f.

^'^lJiVH 496 p»

Ibcr,8(: eius dcfcriptio 484 p. Sc inde
Fibripelles&teftes 484^.

FormicaE. 481 £

V S S'E C'V N D V S.

FofTi: Prcncflinx ' 495 p,

Fuliea 481 p,

Fuluius Hirpinus uiuariagliribus in

ftituit 488 m.

G

Galgulus

r«Atci;THs,qui 8C (leliio
Galcnus
raA«,qua!uifcIa
Ciancum

4Stp,
493 n1

497 £
489 in

483 p.

Glaucuspifcishybcrnfsmenfibus fc
condit ' 494 m,

Glis 481 m. 488 p,

Gliraria 488 p.

GothiexScandiain Sarmatiam 8c
Daciam 480 p*

Grues ab ultimis quafi tcrris 'in ukia
masdifcedunt ' 481 m»

Gryllidomeiticiagrcftes 493 C

H

Hakyones marina:,fluuiatiles 495 m
Hamefterqui a quibufdam cricctus

490 m^
Hameftri appcllatio in hominem uo

racemapudGermanos 49^p,
Hxmorrhoos 498 p,

Hippuruspifcis 494 m,

Hirundines hycme in loca tepidiora

fecedunt 494 m.

Hirundinesriparia?,c|U3e Sc 6c7ro<A<iy

&CKv4-i7<9i 494 P»

Hyftrix hybernis mcnfibus , ut PHni

us fcribit,in fpecus fecedit;asftiuis,

utAlbcrtus 49' Pi'

Hy{l:ricisdcfcriptia co,

Hoenlleinum 4S3 p»

Hoincrus 48ap,

Homines caucrnas fucccdcntcs, qui

ex.coTroglodyta:! • 48zm*

Homincsfyluefires Scricfinnias 481

Bb 4 4S6ni

INDEX IN LIl. DE SVBTERR.

46tfm, reprehenfus 497 p.

Hydros 4?7P* Lurnbrici 495» £ 500 f.

Lupus 48? p

I Lupusceruarius eo,

Lurra,6(: eius defcriptio 48301»

laculusferpens ^pSni 484 p»m»

Ibcx 485 p.

Ibis iEgyptia 4P9 p. inAIpibusui^ M

ia "^ . 4Som.

Ichneumoncrocediloinimicus 4^5 Martialis 488 p» 490!;

£496^, afpidi 497^* Meics ^SjmX^Sjp*

Imt<Q©-' 481 p. caninusfuillus 485 p.

iKTismuftelargenus ^Sorn. Melia eo.m*

kTJcA^pellis^prouerbiuapiid Gerj= Mergus . 481 m«

manosinuiliflimum & maxime Merulac coS, 4^41x1*

foEudum fcortum co,£ Merulapifcis 494 m.

Mo/\^'« Grarco nomine Germanis,
K qua:falamandra 493 ni.

McWe/o^if^ranas 49? f

KccXmtnrandL 495 m. Mukipcda&millipeda^quac&fco*

Ka;'^4^»f (^,Latinis fciurus 487 f lopendra 494P*

Kmi(^^au',fonus quem ululx edunt Murena hybernis menfibus fe con#

4S«5p. dit eo.m.

Kobo-As/^dacrmoneshominumimita^ MusAlpinus ^S^E^S^p.&inde

tores 502. p. Musaquatihs 49<^p.

Kt/^tAs/jqua^&K^Jcc/l^iV 494 p» Musaraneus,qui&:^v^«A« 489 p,

Mus Lafllcius 4S8 m,

L, MusNoricus,quiciteIIus 4S8m,

MusPannonicus eo,

LacertaChalcidicaqux&feps 491 MusPonticus 4Si£

Lacertahybcrnismcnfibusin terra Mvs a-raVf©-' 487^

latet eo. Musfylucftris 48sf.

Lacerta a ftelHone quomodo difFe^ Mus fubterraneus, qui Sc agreftis

rat 403 m. 500 p.

Lacertaaquatilis 4pzm, Muftelaquac proprie^^A^ 489 m^,

Lacerta uiridis co. qu^ciVcTis ibid.m,qua:martes ibi

Lagopus 4S5 m. dcm £ quae Germanis zobela

Lepus eo.p. 490 p.

Locufta; in Pannonias,Dacia 8c Ly Muftelarum uirus bafilifco exjtio
giosprcxiiTiis annis inuolarunt 498^.

4Som. N

Lubeci bona pars uulgi fub terra has: Natrix hyeme in caua terra? ingredi>«

bitat 483 p» tur497p. cmsgencraibid.

Lucanus 498^.499^. Nicander 493^.495 £ 49(5.£497£

498 m.

ANIMANTIBVS SECVNDVS.

m

4^Sm.rcprehenrus4pdm Pfyllorum olfaiflu ferpcntcs fuoan*

Nitedula 500 p. tur 495 ni.

Noerza 4pom. Pufhardum 481 f.

Nodua 48«r£48<jp. 494m. Purpura 494 m»

Nod:uarumgcncra 486 p, nve^M/,bcriiolee 49$) m.

Nydicorax 485 f. 48 6 p»

O

Qiicrquedula 461 m,'

Olorcs 491 P

OjiocrotaIu3 eo.m R

Opianus 478 m.

Orphuspifcishybernismcnfibus fe Raia 4^4 m,

condit 4P4m. Ranarumdiuerfagcncra 4^5 m.f.

Ouidius co. Ranarubcta eo.f,

Oua ferpentium in igncm coniecfla Rana cjuac li^XffxlrHs eo.m.

flammam rcftingucrc 495^» Ransctcmporarix eo»

Ranaucncnata 499^. joop.m.

P RenumdoIorismedicametij485 m,

Rcincfteinum 48zm»

Palumbes 481 £ 494 m» Rupicapra 4S?p#

Pccflen 4^4 m»

Perca eo. S

Pcrdix 481 m.

Perfaruregeshybcrnotempore Bsm Salinimicumlaccrtacaquatili 492111

bylonc,ucrno SulTsjScftiuo in Ec# Salamandra, qua: Germanis Graco

batanisdcgcbant 4Sof. nomine/Mo'/V^« 4P3m.f

Vlvci<^j>Lw(B^ 500 p. Salmo 4Sini

^fioo^^^ranarubcta 495^ Scandia 480 p, 481 m.

Picus 4Sif. Scarabeirutili 495 £

Pifcesuitandicaloris &frigoris gra Scolopendra co,

tiamutantlocum co.m.f Scricfiriixfylueftreshomincs^Sim

Pifccs folliics 501 m.f. Scytale 49 (^£

Platyceros 48? p. ^.M/Vf^^ 487 £

Plinius 478 m. 480^.485 p. 488 m Seneca 5oi£

4c?4m. 497m.£498p.£499£ 500 Scpcdon 498m,

£$;oip.rcprchenfus495ra.£49<5m ScpsfcuIaccrtaChalcidica 492. p*

Polybius 501 m. Scrpcnteshycmelatentes 496 p.m.

Porphyrius 478 m. ScrpensCalabricus 497 P»

Porphyrus fcrpens 498 m. Seruius 500 p,

~ " "* " Sorcx 48Sm

Spondylisucrmis 499 £ 500 m.
Stcllio 495 m»

Sturio 481 m

Sturni

Prcfler a dipfade diffcrt
Prcneftinxloilae

496 £
48? p.

Primadiae
Pfellus

494 m.
jozp.

I N D E X

gjyj,^j 49if.494m, Turtureshycmein cauernis montL»

SubterrancumcorpuSj&eiusdiui^ umlatent ^ 48if>494m/

0Q 479 p* Tv^A^v^-^jTv^fAw^. 49^ f.

SibyllxCumeajantrum 48zm» V

T Varr6 ^Sym.^Si^p. ^ssp^

Tslp^ 499 f» Vermisquadrupesin Maio natus •

Tarandus ' 485 p. ^ . 494 f-

Tenediinfulajpircatores rupiii fpe^. Vefpertilio 485f.48dp.ni.494m.

cubusprodomibusututur48im yefpas ^ 481 f.

Tentyrita: s 495 P» Vipera qux fx/c/lva 495 p.m.

Teredo 499 m. Virgilius ^ 4^7 p. 500 p.

Tcrrarum quafdam oras onera, qui^ Vifela quac^«70i 489 m,

buspremunturinaliasfacpedepo Viuerra 4^0 m.

nere 480 p.m. Vlula 485^ 48 «5^.494 m.

Tctraones 481 m. Volucrcs quas hyemc fe condunt in

Teutones 4Sop* terra 4^4^.

Thcbani colubri 498 p* Vormela • 49ip»

Theophraftus ^ySp.^oip^f» Vpupac ^ 481 f 494 m.

reprehenfusdepifcibus fubterrane Vrfus ^^ 491 mX

is 501 P* Vulpes 483p.m.f.&:indc

Tcftudo terreftris 493 f- Vuhur 48ipi

Thynnus 481 m. 494 m. X

Tragclaphus 485 P* Xenophott 482 m«

-Troglodytx 481 m. 48(5 m Z

Trochilos crocodilo dentes & fau^ Zobcla muftcla; fpecies 490 p.m^

cesrepurgat 494 f

Trullidxmones 501 f. de animantibvs svb»

Turdi 481 f. 494 m. terrancis Indicis r i n 1 5«
Turduspifcis 4<?4m*

E R R A T A

Fol X. linea 19. Icge eflroflis. 13. i8. male. 27. 37. mctalliCorum.
37. 13. metallicum 47. 17. profundam 51. z. dilatata 64, n. do*
minis Si. 5. ucncnofus 107. 15. pro uerricula,lcge rutra zo. pri*
muni 140. 1. quinta 176, 3. latericia 178. z. latericia; iSj. 4. ui*:
tri 190. 35. duplicatus 240. 1. area 259. x8. effluant 275. 34. Otf
mnis 297. 35. digitis 371. 43. digitos 3^1. 22, Hngua 420. 24*
fathifcentcs 444. 2v pedes*

EASILF /AE APVD' HIERCN^

fROBENIVM ET NICOLAVM EPI^
S C 0 P I' V M M. D. L V t. AI E N- I •
5fi MARTIO,

^

^HI

^

v

\

■^;