FOR'THE PEOPLE 
FOR EDVEATION 
FOR. SEIENGE 


LIBRARY 
OF 


THE AMERICAN MUSEUM 
OF 


NATURAL HISTORY 


akyıı=s 


36 padre3n) 1884 


Cal dado ki. 
(X Nama ı > 


ve UD a : 


: Arie 


> / : 
er 4 


HRVATSKO NNETNVeLiKel/ \oup]-Ui-un/er 


(SOCIETAS HISTORICO-NATURALIS CROATICA.) 
u 


| Pat 4 
| A WIR 
GLASNIK #7 


NARAVOSLOVNOGA DRUSTVA. 


“UREDNIK 


S BRUSINA 


GODINA VI. — BROJ 1—6. 
SIJEČANJ- PROSINAC, 


SA 6 LITOGRAFSKIH TABLICA. 


ZAGREB. 


VLASNIŠTVO I NAKLADA DRUŠTVA. 
1892 —1891. 


=a? 
ta 


| HRVATSKO NARAVOSLOVNO DRUŠTVO. 


(SOCIETAS HISTORICO-NATURALIS CROATICA). 


gelide co è — è == 


Pr, / 
KI 


GLASNIK 


HRVATSKOGA 


_NARAVOSLOVNOGA DRUŠTVA. 


URENJUJE 
S. BRUSINA. 
5 oLlu> 8: 
BONINA VICO BROS 


SIJECANI—LISTOPAD, 


SA 4 LITOGRAFSKE TABLICE 


ZAGREB, 
VLASNISTVO INAKLADA DRUSTVA. 


1891. 


KAZALO. 


PROVE 

YA ILA j Strana 
Lj. Si Lov gaj vokoven 0 VO o A an, 1 
Karypukà M,: Ragizania drunćata Nardo ar KAG.) g A 10 
Katurié M.: Ulteriori osservazioni biologiche stille re N 14 
Horväth G. Dr.: Hemipteroloski izlet u Primorje i na Plitvicka jezera. 29 
Novak G. B.: Terzo cenno sulla Fauna, dell'Isola Lesina in Dalmazia . 50 
Brusina S.: K ornitologiji Kotora i Crne Gore .....2 clan. 59 


Danilo e Sandri: Imenik morskih ljušturnjaka okoline zadarske dr. F. 
+ Danila 1376 B. Sandri-a sa uyodem -od- S. Brusine,—, Elenco dei .mol- 
; lasehi lamellibranchiati dei: dintorhi disZara: del Ult Fr Danilo eG..B. 


Sandri con introduzione di S. Brusina ......4... em a 82 
Botteri M.: Dva popisa Dalmatinskih riba od M. Bottari. -a s dodatcima 

Heckel-a, Bellotti-a, Stalio-a i s uvodom od S. Brusine. — Dal elenchi, 

dei pesci della Dalmazia di M. Botteri coll’aggiunte di Heckel, Bel- 

lotti, Stalio ecc. e con introduzione di S. Brusina.................. 108( 
Celoria T.;; Zemlja zvjezda u svemiru, ia LR RA BA: 
Kolombatovié G.: Descrizione -delle trer gie di Anser Briss. iro vat 

ins aknazia SL tc RR RA RE ET I oN i e, 169 
Kolombatović G.: Notizie sui Pesci del Biteadđalio marittimo di Spa- 

lato,“Teleostei, Acanthopterygüi.a e M E E E E 172 
Tömösväry D. E.: Golubačka muha. (sa II. tabl.). .......%.2.4...... 187 
Kosić B.: Dodatak Dubrovačkoj nomenklaturi i fauni riba ............ 204 
Stossich M.: Nuova serie di Elminti Veneti raccolti dal dr. P. Alessan- 

dro ‘Conte; Ninni:,Gon mura stay. (DEKA U e, Lic ha ganja 216 
Damin N.: O pauku: Uloborus Walkenaeri (Latr.) sa tab. IV. ......... 220 

BIBLIOGRAFIJA. 


Harazim Dr. L.: Paul Wittmann, gräfl. Bombelles’scher Oberförster in 
Komar. Der Edelfasan (Phasianus 'colchicus). Seine Naturgeschichte, 
Aufzucht und Hege, Jagd und Benutzung. Mit einem Titelbilde und 
22 dem Texte beigegebenen erläuternden Abbildungen. Wien 1891.. 224 


- RAZLICITE VIJESTI. 
at? 


Miholić S.: Nov dokaz za obrazac s= = ritiri 226 

KarypzA M.: Kyuar Monpys, Carcharias glaucus, Lin. .........4.aua 226 

Hire D.: Domaće pasmine vakovasi ježa Li... 227 
, NEKROLOG. 

Car Dr. L.,; Dregutin plfBošlsričvee. ve I AR KA 229 


n 


\ 


4) 


mogi 29 ron a chi 


sreo ev zle SII <. “= 


: A lj IME A 
, ki ja 
Lov na vukove. 
: | (Čovjek dovabio vukove. — Lovci iz Fužine i Liča). 
Napisao 


[jes 


Niti čuh, niti čitah, da se igda lov na vukove lovio udešajem 
.čovječjega grla; ipak doživih sam tu zgodu. Bilo nas dosta lovaca, 
valjanih dakle svjedoka. 

Prijatelji me nagnali, neka to objalodanimo, a mi nakanismo 
tome se u što kraće odazvati. Tako evo počimljemo o vuku, tom 
našem zabavnikom; samo liepo molimo čitatelja, da mu ne do- 
grdi; strpljen, spašen. 

Vajkada smatrahu vuka zulumčarom ovčarnica i plašilom 
pastira. Već Ovid Meth. II. i Verg. Aen. IX. o tom zabiljezise. 
Ogavno ga jurve i stari nakitili. Nadjeli mu ovako: saevus, raptor, 
avidus, rapidus, rapax, rabidus, cruentus, sanguineus, insatiabilis, 
trux, ferus, dirus, vorax, insidiator. Zadovolji se vuče, i tim, 
valjda ne ćeš porumenjeti! 

| Zvier jaka, Zilava, uztrajna; u jednoj noći devet sela prodje. 
Prekoredna mu jačina, osobito u šiji; a divljak je i okrutnik: 
srećom, što je slabe petlje. Lukav je kano mače; uvieke se šulja, 
ogleda, za svakim krokom stane, te mrkim okom sve pomno 
razgledava. 

Kad je sit, povute se u samotne i posve guste lugove, od- 
kuda ne bi ni zmije za rep izvukao, i tu u dušak sanak boravi. 

Ali kad se unoca, tad mu prošet mio; na plien vreba, o 
grabežu snuje. Strah i drhat junačinu steže kano tata i svakoga 
zlotvora; neka listak padne, zabode papak u ledinu. Tumara po 
šumi, šerpa oko torova; libi se po obalah potočića i rieka, nijesu 
li štogod na piesak izbacili; jer od gladna trbuha neima gore 

1 


9 


nevolje. Oko mu kao u sokola, njuh na daleko seže, a sluhu mu 
ne treba slušala. 

Glad je kadkad mati, kadkad maćuha; kad stisne, gle kako 
se naš vuko preruši, kako se mudrici svikne: pa da u nj sve 
rutina, putina! — nije vujo sluta. 

Gladan vuče ne piše knjigu, van put pod ljute šape, te u 
polje! Kad mu se svidjela žrtva, naskoči, ugrabi, odnese; badava 
vike i buke; on na gostbu, a otražine drugu. Sačuje li, opazi li 
gdjegod u dvoru mlado pašće, smiono pritrči, ulagiva se, nalećke 
se svali; lile mile, na igračku novaka pozivlje; ako li sirotče 
prelasti, žalostna mu majka! 

Saoči li se sa tornim psetom, silovitim mrkonjom, tada naš 
vukić u druge diple. Došulja se da ga pseto vidi, te na dvoboj 
takmaca doziva; ako li ga dočekat ne može, tad udari u tobožnji 
bieg, ne bi li ga mrkonja napao. Ako li psina naskoči, vukal od- 
miče sve do gustare; ali tude naopako: iz zasjede drugi saleti, 
pa i-dva loša ubiše Miloša. 

Gladan ne ljenjari, otme i pred gospodarom pseto ; i jahače 
gdjekad sprovodi, jer za konjem mu oskomine rastu. 

Udje li srećno u ovčarnu, tada davi što može, proždere 
brže bolje, što se dade; ostalo nanosi, zapreće, ali sve mudro 
razdaleko, da ne bi hrane nestalo. 

Vukanu najmilija vižlad, psi čuvari, janjetina, prazovi, rogata 
stoka, konjići, a ne stidi se ni oslovine. Naskoči i perad, a slado- 
hrana snadje želja za gusadi; na nju pogleda kano seka na 
svatove. 

Mili su mu i miševi, štakori, krtice, ptičice, ćak i strvina 
Kadkad u želudac nameće trske, drvlja, mekana ila, da, i prhlad 
ili trulo drvo. U slast! miruj vuče, bolja i bobova slama nego 
prazne jasli. i 

Čovjeka napadne, kad glad mori; ali kad ga okusi, kažu, 
da tada hlepi za čovječjim mesom. i 

Donose listine, kako je bilo u ratu god. 1815—16., kadno 
saveznici stajahu na Ardenah, da su vuci, navikli na lešine, na- 
padali po tom i na listonoše. 

Mnogo je gore s njimi u Poljskoj i Rusiji. Ima primjerà, 
da su zimi u iztočnoj Prusiji vuci ća u gradove zalazili, djecu i 
pse grabili; a u Lavovu g. 1803. bodežom se stražar vuku obranio. 


3 a 


Ljetos vuk od Stupa sprovadjao Vinodolca sve do Ličkoga 
polja, htjede psa ugrabiti; da ne bude ljudi nadošlo, bio bi čovjek 
usiljen, pseto žrtvovati. 

Naš Vukmil dakle dosta mudar, ali i marva nije iz beda- 
kove kuće. 

Kako stoka nanjuši svoga protivnika, tada vol, najjači, naj- 
oprezniji stražac, zamùée na uzbunu, što mu gutak nosi; sada 
da vidiš belaja! 

Telad, krave, volići, sve što nejako, u kolo se sgrne; na obodu 
smetnu se rogači. Vukašin se uzvrda kao djavo izpred groma; 
badavice zalazi, obilazi: čvrste su šije sagnute, šiljati rogovi strše ; 
svatko na svom mjestu! Upilji se u taj gustiš, kano tele u šarena 
vrata. Vukmić tude dobio, kao pčela na brusu. Odreći se tražbine, 
moj vujo! 

Ali i konji Vukača nadmudre, samo obratno. I oni u kolo, 
ali mjesto čela, obrnu krsti, te izdašno udaraju oštrimi zapetni- 
cami; ali Vukelja znade, da mu nije glava od mjedi. Čeka, ne 
dočeka; nije to šuša, niti grmuša; zamanice trud, jalov se vraća ; 
tad je ljutit, kano pseto u žeželju; da bi zmija od njega tada 
okusila, otrovala bi se. 

Stante ljudi, da vam čudo kažem! I Arcadiam pecus — 
komu nadjenuše: deses, segnis, ignavus — pred vukasom nebo- 
jiša bude! Ne mislimo sada na tatarskoga, ol perzijskoga magarca 
— oprostite, tako mu ime! — nekmo li na kojih u divskom boju 
jahali Bakchos, Hephaestos i Satyri, oli koje Rimljani na kon- 
zualskih i vestalinskih svečanostih ovjenčavase: da li natuknut 
nam o našem osliću, o kojem rieč, da je simbol gluposti i lienosti. 

Izpred vuka srda ga spopade, radi se o životu. Prvlje od 
Vukoše pomamice skoči, silovito nasrne; vuk se zapanji, zabuni, 
ostrne; ta glota, to ništavilo na mene junaka?! Nu dugouho po 
nagonu naprasno naskoči razvali poduge i jake čeljusti, šćepa 
gdje može ; biesno i valjano udara nogami, obori ga, te bjegunca 
jošte i progoni. A Vukin? uj! guba te razgubala! zavije. Rad bi, 
ali ne da se. Da je vina, i strina bi pila. 

Našemu Vukeu ožuće, sivo krzno; a ljeti ridje sivkasto ; 
trbuh bjelkast, nosi uzravnu, oli prignutu repinu; ima kuštravu 
dlaku, na ime o vratu, naćuljene uši; butine su žutkaste, smedje, 
iznutra bjelkaste; izraste do 4 stope u duljini, .do 3 u visini. 
Žive 15—18 godina. 

* 


Vučice se gone od prosinca do veljače; ali svaka se tjera 
samo 12 dana. Prvi mjesec naziva se vučji, jer su tada vuci naj- 
opasniji. U 9 do 12 sedmica, u jazvini, oli mehkom ležaju izbaci 
vučica 4 do 9 mladih, a ovi ne vide 9—14 dana. Vučići su ern- 
kasti, u 2. godini sivkasti, a tek u 3. kako gore kazah. 

Meksikanski je ervenkasto-siv, a gubica i noge mu bjelkaste. 
Crni. vuk (Lycaon), veoma ern; na gubici i na prsiju biel; opa- 
sniji od ostalih. 

Vučji trag sliči tragu tornoga psa; krok je dulji; nožine se 
utisnu podulje, pa uže; srednja dva papka uzko su spojena, a 
nokti su oštro utisnuti. Kadkad čitav čopor zasliedi prvaka. 


Nuždno i naravno je, da se čovjek, ponaosob gospodar, 
brani od nesita, grabežljiva Vukmilja. Ide mu se valjano u trag. 
Za tamanjenje mrka zasjednika, od raznih sredstava da napo- 
menemo samo: trovanje, omču, tuljac, pa pušku. O ovom u kratko : 


Crklo pseto, kozu, ovna i t. d. nožem se zareZe po čitavom 
truplu, te se umeće u prahu mu vomica. Mćka se postavi, gdje 
se stječu vuci, ali razdaleko od stanova i javnih drumova Poplati 
se namažu kanforom, jer on mami vukove i lisice, a da ne oćute 
čovječjega traga. Najbolja zima tomu poslu, navlastito kada snieg 
pokrije zemlju; tad nastane glad i doba karminam. 

Danas se truje i strichninom, dakako sve uz dozvolu više 
oblasti i s osobitom opreznosti. 

Omča i tuljac (Schlinge i Falle) dolaze u posve zabitna 
mjesta, da se izbjegne sve opasne prigode; dapače bi se imalo 
na tanko prijaviti, gdje su zasjede te vrsti postavljene. 

Već u staro doba tamanili su tako naše Vukonje, kako Xe- 
nophon ,De venatione“ navodi. Bilo mnogo toga napisano, na- 
slikano, kako da se priredi, da se izvede. Kao: Vučja soba — 
propadnu omča — prosti tuljac — na polugu tuljac — procjep. 
običan u Njemačkoj — puška u vozu, al vrlo opasno — hajka, 
koja nije za naš Gorski kotar. 


U Poljskoj i Rusiji posjednu u sane, te u potjeru za vukom. 
Povedu krmčića, te sirotiana kliešte i bockaju što mogu; a ono 
zvrti, ciče, da na daleko odjekuje; Vukonje zaskoče, a tad puške 
pucaju. Ovo nije za nedjeljne lovce. 

Raztegnusmo tude na kile i na vile, možda komu i dotu- 
zismo; ipak niesmo htjeli kroz Gacko pjevati; da li namislismo 


D 


prinieti nješto samo za one, koji o tom niti čitaše, niti što čuše ; 
a ima ih, pa neka znadu! — Hvala čitaocem na strpljivosti! ... 

Sad na lov udešajem čovječjega glasa! Evo čuda i pripo- 
viesti! 

Ljetos okrenula suhovica, da su najdrevnija i najizdasnija 
vrela prisahnula; ljudem silna nevolja, briga i natezanje, a div- 
ljadi lutanje, trkanje, optanje sreća, da se nije bjesnoća pojavila. 

Na Fužini jedina ponornica točila. Posto na daleko bez- 
vodno bilo, divljač navalila iz podaljih krajeva i lugova Gorskoga 
kotara. na jedino Fužinsko vodenište. 

Tako se i vučad snašla, te nagrnula oko Visevice, Ravna, 
Oštrog vrha, Padeža kao u ročište. 

U ovih krajevih bijaše kod tih nepozvanih gosti lovina uz 
vižlad dakako posve zaprečena. Zasjeli vuci, kano Turci, te po 
svoju gospodarili i strahovali. 

Poj pastira umukao, nit se frula čula. Kad visoko oskočilo 
sunce, na pašnike stoku popratiše, ‘ali ju opet rano zavraćali, a 
čuvali povremešni ljudi. 

U bližem selu Liču ponestalo dosta štenadi, šarova i garova 
sve zagumali nesiti vuci. 

To ljudem zabolo trn u zdravu nogu, dogorjelo svim. Sastali 
se oni na divanu, te utjecali savjetom svak po svoju. Ali će 
njetko: ,A gdje nam je Ante?“ Svi se odume, pristanu; jedan 
ode, s Antom se povrati. 

Ante Milošević, goranin iz Liča, pravi vučji mamac ; 
vije i zavija, čisto, pravno kano mrki vukonja; kad znade 
lukava, živa vuka zavesti, to svakomu dostaje. Sa svojimi zem- 
ljaci i naš Ante sjekao drva u Rumunjskoj. Tude, kako pripovjedi, 
naučio ga njeki stari šumar vijati. 

S tim dakle Antom, dne 29. rujna noćju, kad užba bila, 
ode naoružana četa Ličana prema vučjem kolu. Kad se poredali 
zavije Ante, vuk izteče, te ga Radošević ubije. Ali u isto vrieme 
prošao drugi vukac na pohode u selo i ugrabio psa mesaru Josi 
Starčeviću, da osveti druga, a sebe počasti. 

Sutradan 30. rujna banu glasnik na Fužine, te ravno ka g. 
šumaru Albertu Rozmanithu. Pripovjedi o Antinoj vještini; dokaza 
uspjeh i namakne, ne bi li g. šumar sa družinom lovaca divnoga 
se lova naužili. 


Vriedni i prijatni g. šumar dojavi sve pojedincem; svim 
ugodi; veselo i harno drugoyi se odazvase, da doživu, što ne 
čuli, što ne vidjeli. 

Dok se pramen zapodjede tame, sve se diglo na tko lagane, 
tko na teže noge. Kad prispjeli žudjeni zaranci, skupiše se i vo- 
ljani znanci; njeki vozeći, njeki pješke hodé. Sastanak bješe urečen 
na Ličkom polju kod kapelice Majke božje, na pomoć nam bila! 

Na pristupu Fužinarci sišli s kola i počekali družinu sa 
Liča. Sve obuzme njeka tajna radost, izmjenice svatko prišapne 
svoju. Željno izčekivasmo ine pozvanike. Tko čeka, dočeka; dugo 
ne bilo. 

Na jednom pomoli se razdaleko njeki tmasti grunak; sve 
što bliše, povorka je ljudi; zamukoše kao ribe u vodi; il su lovci, 
ili su trgovci; bliž po bliže lagano dolaze. 


Kadno se svi u kupu snašli, da razgledaš, da oči napaseš! 


Mrka Anti nausnica gazi, a s njime se golobradac pari; 
opanke se tude poredale, ni čizmice nisu zaostale; vidiš sare, nit 
za blato, nit za vodu mare. Dva haljinca njeki nataknuo, a ple- 
dom se drugi ogrnuo; drugan Lovro u zobunac se savio, te 
zobuncem i pete prikrio. Tude kape, šušnjare, klobuci; vidiš nove 
ubojite ostraguše, pa dvocievke, a i čadjavicu, koju nije grivna 
na usad pričvrstila, da nu tanka žica samo pritegnula ; ipak gadja, 
čestito sastavlja. 

G. šumar potiho svaka naredio, te strogo pravac naznačio, 
kojim se smije pucati; po tom kano noćni oblaznici jedan za 
drugim nazorice kretasmo, zaostav svatko na odredjenom mjestu. 


Prije no se njekoliko zadnjih lovaca imalo razmjestiti, naš 
se dvonožni vukota ponješto zabrinuo, kano jemin ob ožujku ; 
nije šala na ramenu glava, te će Ante ovako: ,Gospodo, vi ste 
pouzdani lovci, molim popazite na me, jer imam ženu i djecu!“ 


Našli se mi u čudu rad zabrinuta lica Antina, pa ozbiljne 
preporuke; ali on: ,E, bia ja u vražjoj komediji u Rumunjskoj ; 
vuci će, gospodo, što ih bude, svi uprav na mene, kad zavijem ; 
namah pucajte, da ubijete, oli raztjerate!“ ,,Pa dobro!““ rekosmo: 
te osjegurasmo čovjeka. Na posljedku se u zavojici svi poredali. 

Jesu I’ tude, ol nijesu 1 vuci? A koliko te gamadi tude? 
Svak svoju na visoko i dugačko snuje. Prvak Ante sučelno se 
obezbiedio i uz njega sustrielac se sgurio. Muči, izčekiva. Anti 


7 


bila stroga lozinka: Kad se sa zadnjim lovcem mjesec sljubi, 
tada Ante, jedina nado našo, zavij, da se vuci maknu! 

Noć je. Divov svojim mjedenim štitom zavitlao. Uštap je — 
oko 10 sati, a mi još u mraku — tišina i mir, kao u sred puste 
pješčare Sahare; nit noćnika, niti razvigorca; nebrojnice na nebu 
zvjezdice. Bože dragi, liepo li ti se u prizorih prirode druži uviek 
milina i velebitnost! U povorju težka se Viševica na prste podigla, 
željna vidjeti, što to pod njom biva Stekle se vitke jele po pe- 
cinah i brdinah ; pred nami puklo pusto Ličko polje; tamo se 
svjetluca Marasevo jezero; šilji na nas vrletni, pljesivi Vranjak ; 
po željezničkoj pruzi plazi crvenkasto svjetlo; lavež pasa iz Liča 
probija; tmasti Kobiljak pred nami na straži, a Košarine uštap 
razsvietlio — sad će do nas, vesela mu majka! 

U tom času ne smetnu pisac oka od čarobne Pokobonske 
uvale, pošto sinoć tude vuci sišli. Stajah kao na noktu, ne bih li 
opazio koje šiljasto uho, oli ravnu trepteću repinu; kao tatina 
vuko prepuzava, nit ga čuješ po suhanom lišću. Al po noći brajno, 
svaka krava crna! 

Uštap zasja, mirno pogledava; smijucka se stara lažitorba ; 
izčekuje, što će se sada prigoditi. U tinji čas zaigraše srca; eto 
oželjena trenutka. Da čujemo, što nikad čuli nismo. 

Ante poče zavijati! — Mukli, šikavi, prodirljivi, kano 
iz daleka doprli glasovi; baš ,crescendo, pa decrescendo!“ 

„Kö ledeniem ratom leden šiljak dušu da mi dirnu“, tako 
mi se ,po svem tielu mrazni uzvaljali vali!“ Ovako mi potvrdiše 
i drugi. 

Na prvi zavijaj čusmo mi bliži, iz Pokobonskoga m njeki 
mukli, kratki odziv. Nastala tišina. 

Za četvrt sata, opetova Ante — u čas blisnu, puče, pa još 
jednom puče; naskočila tri zelena vuka, sva tri kano po žici, 
ravno na našega Antu; pravo Ante kazao. 

G. šumar pataricu zakovao, on je srećko hio. Al pogadja, 
brajno, vrezne kao na okladu! Bistro oko, stalna ruka, krepke 


noge, pa puška uzdanica — gotova čast! 
Kad mi tamo, al krvari mrka vučetina; čeljuške izvalio, iz- 
padoše mu oči, izkesio zubine, raztegnuo pačetine. — Svi u jedno 


grlo: ,Živio g. šumar! Živio Ante!“ Pa i Antu smjesta nadarismo. 
Zadanilo; dva vuka umakla; ban badava bi čekali; a mi 
na povratke. 


Lovro Vlahović, naš zobundžija, uprtio vučinu, dok do kolah 
sligosmo. 

Putem čuo Lovro, kako Antu hvale, pak će na to: ,E go- 
spodine, lako Anti!“ „„A kako to?““ „E dà, on ima ženu, koja 
sve znade i može!“ — Ha zabio klin! — Eto. kako naši neuki, 
kad ne mogu, ol ne umiju štogod pojmiti, protumačiti, tad sve 
svale na čarobiju. Bog s nami de! 

Da se lov upravo ovako lovio; da se dali lukavi, posve 
oprezni vukovi ovako — umjetnim udešajem čovječjega 
grla — namamiti, svjedoci su nazočnici: Gg. šumar Albert Roz- 
manith; Ferdo Pleše, župnik Fužinski; Ljudevit Slamnik, gimnaz. 
umir. ravnatelj; Grubiša, učitelj u Liču; bilježnik i Starčević, 
posjednik u Liču; dva lugara Milius i Golac, pa još deset drugih 
lovaca. 

Drugi dan liečnik g. Josip Konić na Fužini, razporio vučji 
želudac, a u njem čudna praznina; samo dva komadića prhladi 
ili trula drva! 

Razigrali se lovci, te ce sjutra dan 1. listopada; dokle se 
uštapina po vasmiru šeće, opet u potjeru za mrzkimi grabežljivci. 

Prikupilo se tada do 22 lovca; pridružio se i g. Kosta Mir- 
ković, posjednik na Fužinah, taj neumorni gorski poskoknik, koji 
mnogim srnam sasuo pušku u zapletak srea; kadkad i pogriešio, 
ali i konj od sto dukata posrne; da lovac vavjek ubije, ne bi 
bio lovac, van trgovac. Dobiše još miloga gosta, g. Stipanovića. 
c. k. satnika od mjerničkoga sbora, strielca čvrste i sigurne ruke. 

U horu podjoše. Na lovištu dogovorno se razdieliše, brižno 
se svatko pripravio. Glavni pilov, oko kojeg se sve želje posavile, 
mamac Ante, u zaklonu čuči. Svi ginu za starim uštapom, da 
lovište, da lovce obasja. Al babina sreća naskočila! 

Tamo tja od Stupa nješto se glasuca; sad se napne, a sada 
popušta. Sve to bliže udešaj dospieva. Zamor nasta, po tom vika 
počme, a za vikom pjesme zaorile. Urlikale, pa pjevale, da raz- 
gone vuke. Jato primorskih vila doskakuta, a vilenik sprovadjao 
dike. Bile to vitke, rumene Vinodolke — Kirice nazvane —; spu- 
stile se ća od Ravna dolje, od torovä, gdjeno ovce pisu; po 
vodicu brižne dolazile. 

Trista jada i ćemera lovcem! Kadno vile zapazile vojsku ; 
usred noći biele oružnike, prepale se i nagnu bježati, razprše se 


9 


kano plahe srne. Avaj, majko, nisu tude vuci, van su tude sve 
silni hajduci! — Za malo se opet posabrale. 

Nedade se ni osoliti, ni opepeliti, što morale čuti. 

Krenuše neduZnice mirno svojim putem. 

Kad je bilo oko polak noći, naši lovci ogorčeni, zavarani, 
praznoručke se povratili; al će sgodu dobro upamtiti. 

Bilo, prošlo, pa se spominjalo. 


Ranzania truncata, Nardo. 


Hanncao 
Ipo». M. Karypah. 


(Ca 1 Ta6.). 


OBy 3aHmmJEHBY puoby Bpery, Koja mpmmaya perry Plectognathi 
n mremeny Gymmodontes, KIacupınpao cam za cnaa pory Ranzania, 
a ne poly Orthagoriscus, jep moporzehi ce sa manjesen Nardo-a, 
Giglioli-a m Perugia-e, 3607 cacBmjem pasımynne CTpyEType IBEBIIHE 
KOKE, JIPKNN KAO NOTIYHO ONPABIAHO pasIKoBame TOpe IIOMEHYTHX 
IBajy po/oBa. 

HecyraacHa cy Takohep Mimjemsa IxTHOJOMA 0 oBoj Bperit y 
norje;ry pasmjepja 13Meby pasHujex IMjeToBa Heziina TIjeza, a mo 
TOME MH Irjexoxynze resmze opne. Tako u. up. Canestrini !) mme, a 
je BucuHa esa rujera 2//; myTa y I}exoKyMHo] IyxmHu Caprara, 
a mo payyuima Perugia-e ®) umana Gi camo IOXOBMIY ILJeIIOKYIIHE 
ayxırme. ‚la je ak oBa Bpera Bpao pujerka, I03HATO je CBAKOM IIXTHO- 
ıory Janpanckora Mopa. YseBum „are y 0031p PHjerkoct OBe 3KIBO- 
TIIIbe, A H HeKa MecyT.TacHa MHNJEIA PAZIMUNTNJEX ABTOPA y HOTITey 
We, He he Guru 6e3 IHTepeca, Helrro IOTAHKO C IBOMe Ce 0aBHTII. 

tue 26. nememopa mp. rox., Nokpaj o0aze cera .Iykopama He,ta- 
JeKO 01 Ba1pa, Om y.0BeH mjen jean upumjepak rope IOMeHyTe 
Bpere, IIAK Cara Npuuaa NpupoonueHoj 36upuu MjecTHoOr CjemeHnura 
3majeruha, Io, yıpaBom Berezacıyznor Padre G. Pastarini-a, ca- 
Tanner pekropa Tora cjememmura. llocamje cama 24 zana, n. j. 19. ja- 
Hyapa T. rog, Öu yxBaheH 1 pyrı npmjepak mere Bpere 6.ay odaje 
cera llerepyana, nero vako HaToMmak Baıpa. OBaj Apyru upumjepak 
cala je moja CBojIMa. 


1) Fauna d’Italia, Parte terza, Pesci, erp. 149. 
*) Elenco dei Pesci dell’ Adriatico, Milano 1881, erp. 49 u 50. 


li 


HaBpuryje ce 6p30 Tecer ToAMHa, 0% Kala CKOpo CBaKH JAH IO- 
xabam puoapmure Saapero, a] OCHM rope IONeHyTa Ba eKcemInIapa, 
Hiije MI I03HaTO 1a je y OBO Bpljeme Ina KakaB IpHMjepaK TaKBe 
pHö.Be Bpere V.IOBIBEH y OBIM BOJAMA. Canestrini TBp/UI, Za My3eyM 
IlagoBaHeKi mocjeiyje 2 excemmmapa hanzania-e ;*) Perugia ®) x Gi- 
glioli *) muy 0 jexzom mjenom excemniapy, XpalseHom y rpabaHcKom 
xy3ejy Tpmkanekom; Hajmocmje Kolombatović ocagjembyje, za je Kao 
Aoka3 Ipexao Steindachner-y jeraH upumjepak.“) OA oBora, TO perox, 
JacHo ce Bun, 1a je sancra Ranzania truncata spo pujerka Bpera. 

Mjepenja rope momeHyTix IBajy excemniapa, Koja hy 300r 6oxe 
JACHOCTIL pa3ıIHKoBaATu NO UMeHy Mjecra 6.ni3y Kojujex OMjaxy Y.IOBJbeHa, 
Aaxome oBaj pesy.IraT: 

Ekcemntap Exeeminıap 
Iykopauckn°®) JIerepuanexH 


Hjerorymma 1y:rRuHa y ropieM Aanjeay rujeza . . .. 480 mm. 468 mm. 
asıuna OZ BPXA ryönue 10 roper Auje.ıa ocnosa Bapke 450 „ 440 „ 
ol ik ni „ epeatbef „ > s 440 „ 480 „ 
È, made s „ Aolber u 4 3 420 „ 410 „ 
Buenua Tuje.a Impero 3jenune . . . . agri ee LO) 130/66; 
X » Y eperuny (najseha ee) ALLE NAAR 235 „ 
A SE UBER OGHOBD! BADEO a „oa. SE TAO 140 „ 
n BADKO! >. + Ro a 50005 pito LI 
» = Ty3He Iepaje dito DI Zia m A A. DIOR ec 100% 
a gebe, È HAN TIERE, 130 „ 12077: 
genna rpyimujex nepajay cl < i a Mala a SO 80 ,, 
MAIGHRA ora 0%, BpXa TYOHNe .... i ale dea pH COMES 
Da MC VR OMO NI RI A ee, SU MORI 
BERARNENORE, Va IVIBUHR 0000 nt a an SM 30, 30, 
n BELTIOTDH] KOM LENA va sa a Dita COS 


AavpuHa Oz Bpxa ry6uue zo epeniber qujega ocHose 
BISI HERAN Wa eh. KOBEA SU, 


2) Op. eit. erp. 149. 

?) Op. cit. erp. 49. 

3) Elenco dei Mammiferi, degli Uccelli e dei Rettili ittiofagi e Catalogo 
degli Anfibi e dei Pesci italiani, Firenze 1880, erp. 50. 

4) Mammiferi, Anfibi e Rettili della Dalmazia e Pesci rari e nuovi per 
l’ Adriatico, Spalato 1882, erp. 34. 

*) Upumjepak JIykopaHeku Morao cam oBako Mjeputu © qoryurewem rope 
momenyrora mourogazor Padre G. Pastarini-a, Koju, HeymopÒo pagehu, y malo 
rOXHHa OCHOBA Npuje HaBexeHy IIpHpox0IHCHY 30Hpry; y IH0j ocum 106po y31pra- 
uujex uruua, puća, apaxuuza u zpyrujex upupozuuna, Hajsume nuuTepecyje erpy- 
KOBIBAKA 3aucTa KpacHa 36upka Megyuala u MuHepaJa. 

5) LompaBuo cam Bucuay ry3He u .rebhne mepaje, jep cy ome Ha Bpxy Maro 
omreheze, 


12 

Mjepersa Ha egxcewn. Jlerepvanckom 13Bpumo cam CKYIa ca OJ- 
znanim T. Hubertom xıeson Borelli-em, Koji mr Kao Bazza, TAKO u 
OBOM IIPM.IIKOM IIOKA34 OCOONTY HaAKOHOCT, TAKO A je Io Mojoj MOON - 
I BP.IO JMjeNo HCIYHHO NOMenyTIT eKCeMILTAp. mo KOCTypA, KOJIT ce je 
NOTAO N3ZBYhII, IPILIPKABAN ce Ipenapuparir ra, a y cBOje Bpijeme oGje- 
JOJAHNT hy pesyirar mora ıpoyyarama. Jon mr je H. xHes Borelli 
IPe/L.IO:KH0, za ILjeIOKyuHy pu6y pororpapmpar, Ha Io ja IparoBoJEHo 
npuerarox (Bim Ta6.), jep kozuko je mem moskaro, jezurna mocrojeha 
nıyerpauma Ranzania truncata, xojy gomoci Perugia!) uje nor- 
NyHO Ipewa HCTHHN HIT dopmom HH 6ojom. 


Ja hy oBlje Hagecta camo ole rayke ommca Ranzania-e 01 Pe- 
rugia-e, Koje He carlacyjy c mojim morpewem. Tako ox ımure: „Il corpo 
è realmente assimetrico di modo che la parte destra è più rotonda, 
la sinistra più piana, l'occhio e la pettorale sinistra più bassa.“ 
Hırrı ja, muri Borelli x Pastarini, ujecmo worm ro npumjeruri, jep 
u Hnajopinknje mjepehi He Irpow31a3H, Ta cy OKO I Tpyıma mepaja 6 
jemue crpare Tujera Ha Bine CmjeniTeHu Hero c Apyre; TaKo HCTO He 
mpumjehaBa ce, a 0 jeıma crpama Tujera Oma OKPYTImja 0,1 Apyre. 
Tujeıo je ope pu6e acumerpu4Ho CAMO y TON CNECIY, Ka 
OGHOBA BapKe Huje CmMjeurTeHa yCHpaBHo Ha I0OHhburyAu- 
HAJIHy OCOBUHY pu6e, Beh 3HATHO Koco, TAKO ZA Kan- 
zania 100HBa THMe 00.INK CACBI]}eMm OCOÖHTH I Kapak- 
tepuacrtiunmi. Mjepewa, nago mpuje KazaHa, u dororpapujeka GIuKa 
(Ta6.), NoTBpbyjy TO oveBITIHO. 


IIro ce mak 6oje rive, Perugia ce uspasyje osato: „Il terzo 
superiore del corpo è nerastro, tutto il resto argentato. Da ambe 
le parti del corpo corrono delle strisce nere che più forti e più 
frequenti vicino all'occhio ed alla pettorale si dileguano e diradano 
verso la caudale non estendendosi in altezza che fino al terzo 
inferiore del corpo. Inoltre sotto ali occhio ed alla pettorale si 
vedono numerosi punti neri.“ M saucra, nupaBa je ueruna, na je 
ropisu Tpehn mo Tijela upukacr, a ocrai cacBujem cpeöpnacr. Mero 
TAKO HCTHHNTO je, INTO Mazzo abe upumjehyje Perugia, 1a je ‚tecHa 
crpana puće eBirjeranja oz Injese. Ocraıo ak OlmenBame pope 6oje 
BUJE MII Ce MOrpjemHo, 1 TO mo eBoj Ipo 3007 omrehene roprme 
puoe KOSKHILE. 


1) Op. cit. orp. 49. 


13 


Kako ce Bpuo 106po Bun Ha pororpapmujcro] commi Ranzania-e, 
oma mokašyje mpema como) Bpernm Orthagoriscus mola Lin, jenuy 
(opmy Bitte upo,ty.beny. Hmajyhı y GBojoj 36upini JexaH WenyiseHi 
Ipirmjepak OBe MONLIEIBe BPCTe, He MmpomyeTix mjeprir ra sa Ö0Jbe 
cpaBislBambe. EBo Mjepe: 

Hjeroryıma yamma 860 mm. 
Birenia_Bapke E50, 
HajBeka Buena 490 „ 

Moxe ce magre ca Canestrini-ex !) TBD/IITIT, Ta kon Ortha- 
goriscus mola Lin. najBeha BucuHa Tujeıa YHHI 
BUIe 071 TOIOBUMEe NJETOKJIHOC IJyXIH®; a Kon han- 
zania truncata, no HaBexeHjew mjepeiuma, mpeXyserijem He y 
NpaBHOj NpTit, Beh Ha IOBPINIHII pwoe, IIPomcexonm za Hajpeha Bi 
CHHA YHHN MaBe OA TOIOBUNE NJeEIOKJIHE I1YXIKE, 
a Gan y3esimi 3a yrıer pororpapujy (Ta6.), Hajpeha BircmHa mujera 
ona 6 2!/, uyra caıpkaHa y ILjeJIOKYIIHO) JyKIHH. 

Meco je mcHaro, a BapeHo „Byror je yKyca. Habocwo y xeryny 
CAMO PACINHCKOE TBAPI, IT IO TOME CyAnM, ZA je OBA KIBOTITIBA pa- 
CIHHO-KIEP. 

JIehsa m. 19, Tysma n. 19, I'pyasa n. 15, Bapka 21. 

3a1ap y bespyapy 1890. 


1) Op. cit. erp. 148. n 149. 


Ulteriori osservazioni biologiche sulle 
formiche. 


Del 
Prof. M. Katurić. 


Scopo di questa breve dissertazione, è di relazionare aleunchè 
sulla vita di questi interessanti animaletti in continuazione a 
quanto gia ebbi a pubblicare in proposito. 1) 

Innanzi tutto mi sia concesso rettificare un errore. Nella sud- 
detta pubblicazione, alla formica da me studiata, diedi il nome 
Lasius niger L., ma osservava di non essere assolutamente per- 
suaso della esatta determinazione, inquantochè privo della neces- 
saria letteratura mirmecologica. *) Diffatti, consultato il distinto 
mio amico S. Brusina, professore all’ università di Zagabria e prov- 
vedutomi di alcuni trattati mirmecologici, mi convinsi, che le dette 
mie ,Osservazioni ecc.“, non si riferivano alla Lasius niger L., 
bensi alla specie di formica denominata Atta barbara Linne. 
Non perciò soltanto io rendo qui grazie all’ egregio mio amico 
si bene ancora per l’aiuto prestatomi nella determinazione delle 
altre specie di formiche a cui più tardi accennerò. Qui pertanto 
ricordo i pochi trattati che mi servirono, sia per determinare, sia 
per iniziarmi nello studio biologico di questi interessantissimi 
insetti : 

1. Brehm’s Thierleben, IV. Abt., I. Band, Insekten, Leipzig 
1887, pag. 253— 272. | 

2. Dr. Gustav L. Mayr. — Die Europäischen Formiciden. — 
Wien 1861. 

1) ,Osservazioni biologiche sulle formiche“ stampate nel Glasnik Hrvat- 
skoga Naravoslovnoga Druztva, God. IT, Broj 1-3, Zagreb 1887, pag. 105—110. 

*) Op. cit. pag. 105. 


15 


3. Dr. Mišo Kišpatić. Poučna knjižnica „Matice Hrvatske“, 
Knjiga XI., Kukci, Knj. I., Zagreb 1886, pag. 70—111. 

4. Prof. Riccardo Gasperini — Notizie sulla fauna imenot- 
terologa dalmata — Annuario dalmatico, Anno IV., Zara 1887, 
pag. 143—149. 


Si dice a ragione, che l’uomo per la sua intelligenza è di 
molto superiore ai più sviluppati animali. Se però soffermiamo 
lo sguardo sulla divisione degli animali in vertebrati ed inverte- 
brati, dobbiamo riconoscere, che se l uomo per le sue facoltà 
intellettuali eccelle non poco fra i primi, anche le formiche per 
le stesse doti emergono almeno altrettanto fra i secondi. Come 
l’uomo per l'allevamento della sua prole si distingue da tutti i 
vertebrati, così la formica fra gli invertebrati. Certamente i socia- 
listi a raggiungere il loro ideale, dovrebbero organizzare la società 
umana analogamente a quella delle formiche. 

Ma lasciamo questi confronti, e teniamoci strettamente al- 
l'argomento. 

Dunque, come dicea poc'anzi, le mie , Osservazioni ecc.“ si 
riferivano alla Atta barbara, Linnè. Se non che dopo la suddetta 
pubblicazione, non mancai di studiare ulteriormente la vita e i 
costumi non solo di questa specie di formica, ma quelli di ben 
altre ancora. 

Eccone i risultati : 

V’ha sui bastioni di questa città, non pochi nidi di formiche 
appartenenti a specie diverse. Di sette di queste io m’oceupai a 
preferenza e precisamente delle seguenti: 

Atta barbara Linnè, Atta structor Ltr., Tetramorium cae- 
spitum Linnè, Acantholepis Frauenfeldi Mayr, Pheidole palli- 
dula Nyl., Camponotus rubripes Dr. e Lasius emarginatus Ltr. 

Prenderò le mosse dall Atta barbara Linne, della quale, 
come osservai, ebbi anteriormente ad occuparmi. Quando scrissi 
quelle poche notizie riferentesi alla detta specie, non era ancora 
a mia cognizione l opera del Dr. M. Kispatié. Ora da questa (pag. 
100 e 101) rilevo, che le ricerche di Lespćs e Moggridge dimo- 
strano, come alcune specie di formiche e precisamente 1' Atta 
burbara e l’ Atta structor fanno provvista di grani per l'inverno 
onde potersi nutrire della sostanza zuccherina, che per germo- 


16 


gliamento si produce nel loro interno. Benchè dispiacente di non 
aver ciò prima saputo, pure mi confortai rilevando, che le mie 
previdenze non erano state erronee. Infatti, già allora, considerata 
la grande quantità di semi che l’ Atta barbara introduceva nel 
proprio nido, come pure la massa di sostanze organiche vegetali 
ammonticchiate in prossimità dello stesso, io seriveva così !): „Non 
posso fare a meno di osservare, che queste sostanze di origine 
organica (parti di vegetali), contenendo (come p. e. i semi) molto 
amido, potrebbero benissimo oltre che per la loro decomposizione 
sviluppare il necessario calore nei formicai, servire anche in parte 
di alimento alle stesse formiche, trasformandosi, per germoglia- 
mento dei semi la sostanza amidacea in zucchero, sostanza questa 
molto ricercata dalle formiche. Il fatto osservato nello strappo 
del germoglio per parte delle formiche, potrebbe parlare a favore 
della mia asserzione, se questo avviene a germogliamento iniziato, 
perchè precisamente in questo stadio il seme acquista lo zucchero.“ 

Le ricerche però di Lespés e Moggridge, comprovano non 
solo che tale è realmente lo scopo a cui tende questa specie di 
formica, ma anche, che lo strappo del germoglio ha pure lo stesso 
fine. Le ulteriori osservazioni da me fatte dal 1886 a tutt’ oggi, 
mi convinsero sempre più della verità dell’asserto. Se però io 
sono perfettamente d'accordo coi sunnominati naturalisti in ciò 
che riguarda l Atta barbara, non lo è così per ciò che concerne 
l’Atta structor, almeno in questi dintorni. — Osservai invero che 
quest’ ultima specie raccoglie pure semi ed altri materiali organici 
d'origine vegetale, ma non mai in quella quantità ed in quel 
modo come la specie precedente. L’ Atta structor non esce per 
tutto l'inverno che casualmente; soltanto verso la fine di marzo 
lo fa con uno scopo determinato. Anche nelle rimanenti stagioni 
non la si vede di spesso, anzi ama starsene per parecchie settimane 
consecutive nell'interno del proprio nido. Constatai inoltre, che 
essa trasporta nel suo nido oltre che sostanze vegetali, una quan- 
tità non piccola di sostanze animali eseguendo il tutto sempre 
irregolarmente e che relativamente un piccolo numero di operaie 
è occupato in questo lavoro. Essa non percorre regolari stradi- 
celle come |’ Atta barbara (si fu un’unica volta che io vidi le 
operaie percorrere, un'apposita stradicella), nè mai estrae dal nido 


1) Op, cit. pag. 106. 


17 


buccie di semi, o semi per l’asciugamento, nè semi germogliati. 
L’estrazione invece di semi germogliati da parte dell’ Atta bar- 
bara, come vedremo in appresso, è abondante durante tutto 
l'inverno. Per gli addotti motivi quindi io sono d’opinione che 
l Atta structor non raccolga i pochi semi allo stesso scopo 
dell’ Atta barbara, si bene amo supporre, che tali semi servano 
principalmente come materiale per la costruzione interna del 
nido e che questa specie di formica ritragga il proprio sosten- 
tamento da altro fonte, 

L’ Atta barbara, dei suddetti due naturalisti, dimostra atti- 
tudini alquanto superiori a quella da me descritta, per ciò che 
concerne il modo di raccogliere i semi e di trasportarli nel nido, 
ma le sono queste differenze di poca importanza, dal momento 
che parecchie volte fu constatato, che la stessa specie di formica 
eseguisce il suo lavoro nell’uno o nell’altro modo, a secondo 
delle circostanze in cui si trova. Così, a differenza dell Atta bar- 
bara da me osservata ad Imoschi, questa sui bastioni di Zara, 
non accumula molto la terra dattorno ai buchi d’ entrata ed uscita, 
probabilmenie perchè essendo il luogo più frequentato e quindi 
i nidi più esposti al pericolo dei passanti e specialmente dei fan- 
ciulli, — che per uno speciale diletto, spesso li rovinano — si 
adatta piuttosto a trasportare la terra alquanto più lontano anzi 
che accumularla di troppo intorno ai fori del nido. 

Del resto, i fatti osservati ad Imoschi rispetto a questa for- 
mica, si ripetono con lievi modificazioni anche a Zara. Ad Imoschi, 
come ebbi gia a relazionare, le lotte avvengono fra formiche della 
stessa specie ed appartenenti a nidi che attrovansi a brevissima 
distanza F uno dall'altro, ciò che s’ accorda perfettamente con le 
osservazioni fatte da Moggridge per quanto riguarda il deruba- 
mento delle provviste, non però per quello delle crisalidi. Sui 
bastioni di Zara invece, non vidi mai questa formica in lotta con 
formiche della stessa specie, bensi osservai non poche battaglie da 
essa sostenute contro formiche appartenenti a specie diversa Così 
aleune volte mi fu dato di vedere le operaie dell’ Atta barbara 
assalire i nidi della Tetramorium caespitum e della Pheidole 
pallidula. Gli assediati, in tale caso, vanno barricando il foro 
d’entrata del loro nido, mentre gli assalitori s adoprano a de- 
molire queste barricate estraendo la terra di cui sono composte. 


Finalmente, fatta la breccia, si azzuffano e gli assalitori estraggono 
2 


18 


di quando in quando, un qualche individuo dal nido assediato. 
Ki sembra però che ne’ nidi della Pheidole, i soldati soltanto 
difendano l'ingresso, cosa la quale è stata osservata anche da 
Forel. Se gli assalitori riescono ad entrarvi ne estraggono dei 
materiali come avanzi d’insetti od altro, che poi trasportano nel 
proprio nido. Assedio durante una parte degli assalitori è intenta 
scavare continuamente la terra, mentre l’altra ne esporta il ma- 
teriale accumulato. 


Se il formicaio dell’ Atta barbara s' attrova sul prato, allora 
le operaie incominciano i loro lavori esterni sradicando e recidendo 
tutte le erbe dattorno al nido, così da formarvi esternamente una 
specie di piazza, donde si dipartono le diverse stradicelle, che 
vengono fabbricate anche nella stessa maniera. Questo lavoro lo 
compiono in primavera ed all'uopo impiegano parecchi giorni 
consecutivi. Si fatto lavoro però non è necessario pei formicai, 
che giacciono sulla strada, salvo che le stradicelle, la quali attra- 
versano il prato vicino, vengano formate allo stesso modo. Del 
resto, le operaie appartenenti a questi ultimi formicai, prima di 
uscire in massa al lavoro, fanno in primavera alcune ricognizioni 
del terreno. 


L Ata barbara esce durante tutto l'inverno, ma soltanto 
nelle belle giornate e quando la temperatura non è troppo bassa. 
Invece le altre sei specie di formiche innanzi nominate, non si fanno 
vedere per tutto l'inverno ed escono soltanto quando la stagione 


x 


s'è fatta più calda, e, come vedremo, in epoche diverse. 


Nelle sortite d'inverno, questa formica non fa altro che 
estrarre semi germogliati e deporli esternamente in prossimità dei 
fori. D'estate invece, non esporta mai semi germogliati, ma, come 
già altra volta ebbi a scrivere, si occupa principalmente del tra- 
sporto di semi nel nido, nel nettarli dagli involucri esterni e nel- 
l’impedire il loro germogliamento esponendoli al sole. "Tali fatti 
dimostrano senz’ altro, che questa specie di formica fa provvista 
di semi per l'inverno allo scopo di nutrirsi della sostanza zueche- 
rina che vi si produce per il germogliamento. D'estate invece, 
trova il cibo necessario nei prati, approfittando dei succhi zuc- 
cherini delle piante, che ivi crescono. Sovente ancora fa preda 
di residui di chiocciole, di varî insetti, di vermi ed onischi morti, 
anzi una volta constatai come introducesse perfino un pesciolino 


19 


nel proprio nido. Tutti questi materiali possono benissimo servirle 
di cibo durante .l’ estate. Fla 

A comprovare il mio asserto, mi permetterò di esporre quanto 
ebbi ad osservare in proposito. Nell’ anno 1886, I’ Atta barbara 
cessò da’ suoi esterni lavori giornalieri per ritirarsi nel proprio 
nido ai 20 di novembre; nell’anno seguente invece, causa il freddo, 
vi rientra alcuni giorni prima, mentre nel 1889 lo fece appena 
ai primi di decembre. — Nell'anno 1886, estrasse la prima par- 
tita di semi germogliati al 1. decembre e l’opera sua continuò 
ad intervalli fino ai 10 dello stesso mese. Dai 20 novembre al 
I decembre i fori d'entrata ed escita del nido erano invero ottu- 
rati, non però ad opera delle formiche, bensì in conseguenza 
delle intemperie, ciò che potevasi spesso osservare anche durante 
l'inverno, da poichè i fori si trovavano ora aperti ed ora (spe- 
cialmente dopo una pioggia) otturati. Poscia V 11 gennaio estras- 
sero semi germogliati e ad intervalli dal 26 gennajo al 3 febbrajo 
al 14 febbrajo e dal 24 al 26 febbrajo. Dal 26 febbrajo al 7 di 
marzo estrassero pure ad intervalli semi germogliati, ma in piccola 
quantità; in grande quantità poi i giorni 19, 23 e 28 marzo. Dal 
28 marzo al 6 aprile ne estrassero ad intervalli. Fecero lo stesso 
il 13 aprile, e dal 13 al 29 dello stesso mese, l'estrazione si 
si limitò a pochissimi semi. Appena il 1. di maggio vidi, che le 
operaie per la prima volta trasportavano nel nido alcuni mate- 
riali crganici ed ai 7 dello stesso mese incominciarono a per- 
correre un'apposita stradicella. In quest’ultimo giorno però non 
estrassero che un solo seme germogliato. 

Negli anni susseguenti constatai, che l’ estrazione de’ semi 
germogliati poteva incominciare anche in settembre, salvo che fino 
a novembre era assai scarsa ed a lunghi intervalli; in novembre 
invece alquanto maggiore. La massima quantità ne veniva dunque 
estratta durante i mesi di decembre, gennaio, febbraio e marzo. 


Dopo un attento esame trovai, che i materiali organici am- 
monticchiati nella prossima vicinanza del nido, constavano in 
massima parte di pagliuzze e buccie di semi, ma in parte anche 
di semi ancora racchiusi nel frutto o nei loro involucri. E’ natu- 
rale, che dovendo le provviste di semi essere utilizzate d’ inverno, 
le formiche non ne permettano il germogliamento d* estate. Parecchie 
volte poi in questa stagione vidi dopo una pioggia, le operaie 
uscire dal loro nido, ognuna con un seme liberato dalla buccia 

i * 


20 

fra le mandibole. Con questo, che è voluminoso e rammolito, 
fatto un giro all’ esterno del formicaio, esponendolo per tal ma- 
niera al sole onde si asciughi, senza mai lasciarlo di bocca, rien- 
travano nel proprio nido. Se invece i semi erano ancora racchiusi 
nei loro involucri o nel frutto, li estraevano pure, ammonticchian- 
doli insieme agli involucri provenienti dai semi già nettati e ciò 
pure allo scopo di asciugarli al sole, e poscia asciutti riportarli 
nel nido. Analoghe particolarità di questa formica, furono anche 
constatate da Moggridge e Lespés, e, per la formica agricola del 
Texas Atta o Myrmica malefaciens, da Darwin. 


I semi germogliati e rigettati dal formicaio in data 28 marzo 
1886, furono da me raccolti e sotterrati in un vaso di fiori. Ben 
presto spuntarono delle pianticelle, che riconobbi per la Medicago 
maculata W.; una sola apparteneva al Polygonum aviculare L. 
\osi pure nei materiali ammontiechiati esternamente del formicaio, 
riconobbi in massima parte i frutti della M. maculata. Questi 
baccelli cigliati al margine, sono veramente alquanto voluminosi, 
ma molto leggieri e contenenti diversi semi, circostanze queste 
favorevoli alle formiche, perchè in un solo viaggio possono facil- 
mente trasportare molti semi nel formicaio. Tra i frutti, ne con- 
statai ancora alcuni della M. orbicularis L., di Dianthus e di 
varie gramigne. E’inutite rilevare, che tutte queste piante vege- 
tano sul prato, che trovasi in prossimità del formicaio. 


Fra gli amici o mirmecofili di questa formica, oltre a quelli 
trovati ad Imoschi devo ancora nominare la Pyrrhocoris apterus 
L. Essa non frequenta internamente i formicai, ma si aggira ester- 
namente nelle prossime vicinanze del nido. Provai ripetute volte 
e con insistenza a far entrare oppure gettare questa cimice nei 
fori del nido, ma ben tosto essa usciva senza che dalle formiche 
le fosse fatto il menomo male, anzi sembrava la aiutassero ad 
uscire. E° mia opinione per ora, che queste cimici vivano amiche- 
volmente con questa specie di formica, e che tanto quest ultima, 
quanto le prime, v' abbiano probabilmente il proprio tornaconto. 
Se la cimice si trattiene volentieri in vicinanza dei nidi dell’ Atta 
barbara per scampare il pericolo di venir sorpresa dai suoi ne- 
mici, oppure — come ebbi giù sovente a constatare nell’ estate 
— allo scopo di cibarsi del materiale organico ammontiechiato 
esternamente del formicaio, non saprei dirlo. Im ogni modo però 


21 


parecchie volte vidi questa specie di formica introdurre nel proprio 
nido le stesse cimici, ma morte. 

Analogamente a quanto ebbi a constatare ad Imoschi, anche 
qui il numero e la posizione dei fori d’ entrata ed uscita del for- 
micaio cangia di continuo, specialmente d'inverno a causa delle 
intemperie. D'inverno in generale i fori sono più angusti e meno 
numerosi; d’estate invece sono più grandi ed in maggior copia. 
Specialmente dopo una pioggia dirotta ed all’ apparire del bel 
tempo, si presentano di molto allargati ed il loro numero cresce 
sopra una superficie relativamente vasta, lo che fa supporre una 
grande estensione del nido sotterra. D'inverno vidi | Atta barbara 
accumulare alcune volte la terra intorno ai fori, ciò che non fa 
mai d'estate. Osservo inoltre che in questa stagione il torace 
delle operaie è di un colore rosso più pronunciato. 

Spesso i nidi della Tetramorium caespitum, sono tanto 
vicini a quelli dell’ Atta barbara, che un superficiale osservatore 
potrebbe credere che queste due specie di formiche abitino in- 
sieme. Questo però non è il caso. L’ Atta barbara, come innanzi 
rilevai, assale alle volte i nidi della Teframorium, ma non mai 
quelli vicinissimi al proprio nido. Le formiche quindi appartenenti 
a questi ultimi nidi, non vengono disturbate. Se però V Atta bar- 
bara ‘abbisogna momentaneamente all’ esterno di uno spazio 
maggiore, costringe le operaie della Tetramorium a non uscire 
per alcun tempo dal loro nido. A tale scopo ciascuno dei fori 
d'entrata ed uscita del nido della Tetramorium, viene sorvegliato 
da 2 o 3 operaie dell’ Atta, le quali fungono da vere sentinelle e 
si danno anche il cambio. Le operaie poi della Tetramorium, che 
notoriamente sono molto più piccole, se riescono in qualche 
maniera ad afferrare un operaia dell’ Atta barbara, le si avvin- 
ghiano talmente, che anche dopo morte non si possono staccare. 
Se riescono a soggiogarla, la trasportano nel proprio nido, se no, 
vi stanno attaccate al corpo ed essa continua il proprio lavoro 
trascinando seco una o più operaie della Tetramorium. 

Anche nella partizione del lavoro osservansi alcune parti- 
colarità. Non ogni giorno esce la stessa quantità di operaie per 
compiere un determinato lavoro, mentre altre volte ne eseguiscono 
contemporaneamente diversi. Così, mentre una parte delle for- 
miche era occupata nel trasporto di semi, frutta od altro nel 
nido, un'altra parte estraeva materiali deponendoli nelle prossime 


22 


vicinanze ed il rimanente accudiva nell’interno alle molteplici 
faccende domestiche. 

Moltissime volte vidi le operaie intente a rosicchiare e ridurre 
a pezzettini le foglie cadute dagli alberi. Questi minuzzoli venivano 
poscia trasportati nel nido. A che scopo? Forse questo materiale 
mescolato alla terra serve per la costruzione sotterranea del for- 
micaio, come in grande Bi I! Oecodoma cephalotes dell’ Ame- 
rica meridionale. 


. Passiamo ora a trattare alcunchè sui maschi e sulle fem- 
mine delle diverse specie di formiche innanzi enumerate e spe- 
cialmente sul loro così detto volo nuziale. 


x 


Come è già noto, le alate delle differenti specie di formiche, 
escono dal loro formicaio in epoche determinate. Per le 7 specie 
di formiche da me prese in considerazione, ebbi a constatare 
quanto segue: 

Le alate dell’ Atta barbara escono ordinariamente di mattina 
verso gli ultimi giorni di settembre ed i primi d'ottobre; ') quelle 
dell’ Atta structor pure di matlina, ma nella prima metà d'aprile; 
le alate della Tetramorium caespitum invece escono di sera nella 
seconda metà di giugno e tutto luglio; quelle dell’ Acantholepis 
Frauenfeldi, ordinariamente pure di sera nel mese di luglio (nella 
seconda metà di giugno escono pure, ma —- come vedremo in 
appresso — non per spiccare il volo); le alate poi della Pheidole 
pallidula, escono ordinariamente di sera nella seconda metà di 
giugno; quelle della Camponotus rubripes, anche di sera ma nel 
mese di luglio; finalmente le alate della Lasius emarginatus, 
non mi è mai riescito vederle uscire dal formicaio. 

Questi dati devono riguardarsi quale risultato delle osser- 
vazioni da me intraprese per una serie di parecchi anni. Dal 
momento però, che in alcune occasioni ebbi a fare speciali anno- 
tazioni sul comportamento dell’ una o dell’ altra specie di formiche, 
mi permetterò qui riportarne alcune. 

30. luglio 1887. Già al principio del corrente mese, le alate, 
tanto femmine che maschi della specie Tetramorium caespitum, 
procuravano in tutti i modi di uscire dal loro formicaio, mentre 
le operaie vi si opponevano decisamente. I giorni seguenti non 

1) Quest'anno, forse a motivo del freddo, le vidi uscire appena ai primi 
di novembre. 


23 


mancai nuovamente di trovarmi all'erta, onde poter meglio osser- 
vare tale fatto. Le mie indagini diedero il seguente risultato: Le 
alate (maschi e femmine), vogliono uscire dal nido quasi ogni 
sera al tramontare del sole. Si vedono allora comparire nel foro 
del nido insieme alle operaie, che procurano in tutti i modi d’im- 
pedirne l’ uscita. Finalmente alcune alate riescono nel loro intento 
ed allora si danno in cerca di qualche prominenza, come sasso- 
lini, pagliuzze od erbe vicine, sui quali si arrampicano, ma ben 
tosto una falange di operaie tien loro dietro e le obbligano al 
ritorno. Il modo col quale le operaie costringono le alate a ritor- 
nare donde sono uscite, è molto interessante. Si attaccano loro 
alle zampe, le pizzicano in ogni parte del corpo, saltano loro 
addosso, camminano sopra le loro ali e così via. Vedere con 
quale rapidità le seguano dovunque nei loro movimenti, è una 
scena d'incanto; si arrampicano dietro di loro sulle piante vicine 
e con tale maestria da sembrare marinai oppure distinti acrobati. 
Malgrado tutti questi ostacoli, a molte alate riesce però di spic- 
care il volo, ma per il loro peggio, perocché uno stormo di ron- 
dini svolazzante durante questo tempo incessantemente sopra del 
formicaio, ne fanno un buon pasto. — Tutta questa scena, che 
sembra una lotta d’ esercizio fra le alate e le operaie, dura meno 
di mezz’ ora, e, trascorso si breve tempo, le rimanenti alate ven- 
gono ricacciate nel nido. Le operaie però continuano ancora per 
alcun tempo a rovistare, onde scoprire se alcuna delle alate sia 
rimasta, e ad ora gia tarda si ritirano tutte nel proprio nido. 
Devo osservare, che al minimo rumore, le alate si rifuggiano 
tosto nel formicaio, mentre le operaie si sparpagliano in tutte 
le direzioni così che all’ occhio più esperto non è possibile seguirle 
nei loro movimenti. Come ebbi già a rilevare, tali scene si ven- 
nero ripetendo quasi ogni sera per tutto il mese di luglio, e 
poscia le rimanenti alate non uscirono più dal loro nido. 

Alquanto più esaurienti sono le osservazioni da me fatte 
sull’ Atta barbara. Ecco alcune annotazioni : 

2 ottobre 1887. Il primo del corrente ottobre, pioggia minuta 
e sole si avvicendavano continuamente. Da alcuni nidi dell’ Atta 
barbara sbucavano soltanto femmine, da altri invece femmine 
molte e maschi pochissimi. Si arrampicavano sulle erbe vicine 
tentando di spiccare il volo, però assai poche femmine riuscivano 
nell’ intento. Le operaie si affaticavano a ricacciarle nel formicaio, 


24 


riuscendo a: strappar le ali ad alcune d'esse, così che prive di 
queste, dopo d’aver vagato sul prato vicino, spontaneamente rilor- 
navano nel formicaio. Una femmina priva d’ali venne estratta 
dal nido e malmenata dalle operaie, così che le strapparono Y ad- 
dome. Perche? Era forse questo un castigo? — Specialmente 
intorno ad un maschio si raccolsero le operaie, malmenandolo in 
tutti i modi. Stanco di questa lotta, il maschio non fece più 
alcuna resistenza e rimase immobile come fosse gia morto. Le 
operaie allora lo abbandonarono ad eccezione di una sola, la 
quale afferratolo per la prima zampa sinistra, lo trascinò lontano 
dal nido. Arrivati così ad una distanza di circa 4 passi dal for- 
micaio, l operaia lo abbandonò essa pure, ma vedendo che con- 
tinuava a fare il morto, slanciossi sopra di lui pizzicandolo pa- 
recchie volte. Il maschio allora destatost dal suo torpore, si mise 
a correre. L’ operaia, non appena vide ciò, cambiò strada e senza 
indugio si diresse difilata al proprio nido. Il maschio rimasto 
solo, si provò per molto tempo a volare e finalmente spicco 
il volo. 

7. ottobre 1887. Oggi uscirono dagli stessi nidi soltanto 
femmine; mi riesce impossibile di rinvenire un solo maschio 
(probabilmente i maschi saranno stati già tutti espulsi, od in 
qualche altra maniera eliminati). Esse si trattenevano un poco 
all’ esterno e ben tosto ritornavano spontaneamente nel proprio 
nido. Non dimostravano alcuna intenzione di spiccare il volo, e 
ciò non sarebbe stato loro neppure possibile, dal momento che 
l'addome si era loro alquanto ingrossato ed avevano le ali molto 
raggrinzate. 

Come giù innanzi ebbi a notare le alate dell’ Alta barbara 
tanto maschi quanto femmine, in egual numero circa escono ogni 
anno verso gli ultimi giorni «di settembre ed allora spiccano il 
volo nel modo descritto per la Tetramorium. Nella stessa maniera 
spiccano pure il volo nelle epoche poc anzi precisate anche le 
altre 4 specie di formiche. La massima parte delle alate appar- 
tenenti alle specie Tetramorium caespitum, Acantholepis Frauen- 
feldi, Pheidole pallidula e Uamponotus rubripes, viene a volo 
predata dalle rondini. 

Lecezioni alla regola di comparsa delle alate in epoche de- 
terminate, avvengono raramente. Così per I’ Atta barbara, ebbi a 
fare la seguente annotazione : 


25 


7. agosto 1888. Da un formicaio dell’ Atta barbata, questa 
maltina le operaie estrassero una femmina alata. Estratta che 
l’ebbero, una sola operaia la prese e la trascinò a breve distanza 
dai fori del nido, abbandonandola poscia a se stessa. Appena la 
femmina videsi sola, si diede a camminare e dopo aver alquanto 
girato, fece ritorno entrando nello stesso foro dal quale era stata 
estratta, sebbene molti altri fori ci fossero ancora per entrare 
nei formicaio. lo suppongo, che essa aveva bisogno di sole e di 
aria, perchè forse indisposta. Durante il trasporto rimase per- 
fettamente immobile, comportamento questo analogo a quello del 
maschio, che in data 1. ottobre 1887 venne espulso dal proprio 
nido. Si deve dunque ammirare anche la soggezione delle for- 
miche, tanto nel primo caso del maschio, che veniva espulso, 
quanto anche in questo della femmina la quale abbisognava di 
SOCCOrSO. 


Le alate dell’ Acantholepis Frauenfeldi, — come dissi — 
escono nella seconda metà di giugno e durante il luglio, ma sol- 
tanto in quest ultimo mese spiccano il volo. — I nidi di questa 


formica rinvengonsi nei muri alle volte privi di ogni vegetazione, 
così che trovai formicai di questa specie perfino sulle sponde 
della riva Francesco Giuseppe di questa città, riva questa natu- 
ralmente esposta di frequente ai colpi di mare. Il nido di questa 
formica deve essere abbastanza vasto e deve constare almeno 
di due piani, inquantochè nella seconda metà di giugno si osserva 
esternamente, quasi ogni giorno, il seguente fatto: Di mattina le 
operaie trasportano dal piano inferiore al superiore ninfe di 
operaie, di maschi e di femmine, ed in questo tragitto vengono 
pure accompagnate dalle alate di ambidue i sessi. Viceversa, 
verso sera, succede l’ opposto, cioè il trasporto avviene dal piano 
superiore all’inferiore e segue lo stesso accompagnamento per 
parte delle alate. In luglio però, quasi ogni sera le alate si arram- 
picano sulla sommità del muro e da questo spiccano il volo. 

Questo comportamento dell’ Acantholepis Frauenfeldi è fa- 
cilmente spiegabile. fatti, questi organismi, e specialmente le 
ninfe, abbisognano di calore per il loro sviluppo, ed è per tal 
motivo che di mattina quest’ ultime vengono trasportate nel piano 
superiore, mentre verso sera succede il contrario. 

Ed ora alquanto sul volo nuziale. Veramente volo nuziale 
nello stretto senso della parola, non sono stato mai al caso di 


26 


poterlo constatare anzi sono d'opinione, almeno per le specie di 
formiche da me esaminate, di doverlo assolutamente negare. 

Invero, giù nel corso di questa breve pertrattazione, ebbi 
occasione di rilevare come in determinate epoche le alate tanto 
femmine quanto maschi, quasi ogni giorno, escano dai loro for- 
micai e parzialmente spiechino il volo. Il numero delle formiche 
alate, che ogni volta prendono parte al volo, è vario. Ora è 
maggiore ed ora minore, secondo il tempo e la maggiore o minore 
sorveglianza per parte delle operaie. Mai però potei constatare 
un accoppiamento durante il volo; all'incontro invece osservai 
per alcune specie come la maggior parte dei gitanti cadeva preda 
delle rondini raccoltesi a tale scopo. Sono quindi d’ opinione che 
l'accoppiamento avvenga piuttosto nel nido e che le alate allon- 
tanatesi una volta dallo stesso, non ne facciano più ritorno e 
finiscano quale preda di altri animali oppure muoiano per fame 
od altro motivo. 

D'altra parte è erroneo l’asserire, che prima spicchino il 
volo i maschi e poscia le femmine, dacchè ciò succede senz’ or- 
dine alcuno. Siccome poi da diversi nidi della stessa specie quasi 
conlemporaneamente spiccano il volo tanto maschi quanto fem- 
mine, così nell’aria si confondono insieme individui alati appar- 
tenenti a nidi diversi e per tal modo riesce evidente la possibilità 
della comparsa d’intiere nubi di formiche alate. Qualche volta 
ciò avviene in siti molto distanti dai nidi. Così mi ricordo, come 
molti anni or sono, un giorno di settembre trovandomi a bordo 
ci un piroscafo nella prossimità di Lussin piccolo ed alla distanza 
di circa mezzo miglio dalla costa, fummo formalmente invasi da 
una nube di questi animalucci alati, i quali dopo di aver riposato 
alcun tempo sul piroscafo e sulle persone, che ivi si trovavano, 
ripresero nuovamente il volo. Nell’ autunno dell’anno 1888, in 
occasione d’ una escursione da me intrapresa sul Velebit in com- 
pagnia del mio amico V. Jakša i. r. commissario superiore mon- 
tanistico, raggiunta il giorno 5 sett. di mattina la sommità dello 
„Sveto Brdo“, fummo insieme alle guide coperti da una quantità 
di alate di ambidue i sessi della specie Myrmica sulcinodis. Nyl., 
mentre nelle prossime vicinanze non potei trovare nidi apparte- 
nenti alla detta specie Lasius niger Linné. A questa altezza, da 
noi computata mediante l’aneroide di 1760 m., questi piccolissimi 
animalucci alati, forse del piacere d’incontrare degli esseri viventi 


‘su tale alta e quasi deserta sommità, ci pizzicavano allegra- 
mente. 

E' erronea pure l’asserzione, che in generale nel nido riman- 
gano soltanto una od alcune femmine ed altrettanti maschi, perchè 
come ebbi a constatare per l’ Atta barbara ed anche per l' Atta 
structor, vi rimane invece una quantità di femmine e neppure 
un maschio. Ammettere d'altronde, che alcune femmine dopo il 
volo nuziale divengano le fondatrici di nuove colonie di formiche, 
e non poter ciò constatare neppure per una sola specie, mi 
sembra molto inverosimile, anzi una suppozione arbitraria e per 
nulla corrispondente alla verità Le formiche possono benissimo, 
nel caso che il loro numero divenga stragrande, dividersi in due 
o più nidi separati e fra loro vicini, cio che infatti sembra anche 
avvenire, senza ricorrere ad inverosimili supposizioni. 

In quanto all’ alimentazione di queste sette specie di for- 
miche, per | Atta barbara, spero di avere esaurientemente dimo- 
strato di che si nutra. Credo di poter inoltre asserire, che la 
Pheidole pallidula, la Lasius emarginatus e la Tetramorium 
caespitum, si alimentino in massima parte degli escrementi con- 
tenenti sostanza zuccherina, della forma attera dell’affidio Forda 
margiaata Koch (= Tychea trivialis Pass.) !) Vidi però molte 
volte la Teiramorium caespitun trasportare nel proprio nido 
anche formiche morte per lo più della stessa specie, ma appar - 
tenenti ad altri nidi. L’ Acantholepis Frauenfeldi trasporta pure 
formiche morte nel proprio nido, ma queste appartengono sempre 
ad altra specie. La Pheidole pallidula e |’ Atta structor sovente 
fanno lo stesso, e trasportano pure altri insetti morti o differenti 
sostanze di origine animale. Per il Camponotus rubripes final- 
mente, non potei finora stabilire di che si nutra. 

Per ciò che concerne la loro apparizione esternamente. del 
formicaio, in generale si può dire che I’ Afta barbara esce più 
delle rimanenti specie, mentre la Lasius emarginatus e la Cam- 
ponotus rubripes, si fanno vedere assai di raro e per un tempo 
molto breve. D'inverno, come ebbi già, ad osservare, soltanto 
IV Atta barbara esce nelle belle e calde giornate. Al principio 
dell’ inverno le ultime a ritirarsi sono |’ Atta barbara, V Atta 
structor e la Tetramorium caespitum, mentre le altre quattro 


1) La determinazione di questa specie di affidio, la devo alla gentilezza 
speciale del sigr. Dr. G. Horväth di Budapest. 


28 


specie si ritirano parecchi mesi prima, anzi si può dire che la + 
Lasius emarginatus dal mese di giugno non esca più fino alla 
primavera. All’apparire della bella stagione poi, dopo 1 Atta 
barbara, le prime ad uscire sono la Tetramorium caespitum e 
V Atta structor, Vl ultima l Acantholepis Frauenfeldi. L'anno 
leste decorso osservai che uscivano nel seguente ordine: 

ai 26/3, la Tetramorium caespitum e |’ Atta structor : 

ai 1/4, la Pheidole pallidula : 

ai 10/4, la Lasius emarginatus : 

ai 15/4, la Camponotus rubripes ; 

ai 8/5, I’ Acantholepis Frauenfeldi ; 
quest’ ultima specie uscì però in massa appena ai 28/5 ed ai 13/6 vidi 
già le operaie accompagnate dalle alate, trasportare da un piano 
all’ altro del formicaio le ninfe di femmine, maschi ed operaie. 

Finalmente devo osservare, che d’estate succedono molte 
volte accanite battaglie fra le operaie appartenenti a differenti 
nidi della Tetramorium caespitum. Queste lotte avvengono spe- 
cialmente nel mese di maggio. Dopo la battaglia, veggonsi dei 
tratti di terreno non indifferenti, coperti di morti e di feriti. Anche 
| Atta barbara non combatte così accanitamente e con tanla 
insistenza. 

La misurazione delle operaie, delle femmine e dei maschi 
delle sette specie di formiche, e dei soldati della Pheidole palli- 
dula, mi diede il seguente risultato: 


Atta barbara Linné, operaia lungh. 9 mm. 
femmina lungh. 12 mm., maschio lungh. 9 mm ; 


Atta structor Latr., operaia lungh. 8 mm., 
femmina lungh. 10:5 mm., maschio lungh. 8 mm.; 


Tetramorimum caespitum Linné, operaia lungh. 2 mm. 
femmina lungh. 7 mm., maschio lungh. 5 mm. ; 

Acantholepis Frauenfeldi Mayr, operaia lungh. 3 mm., 
femmina lungh. 6 mm., maschio lungh. 2:5 mm.; 


Camponotus rubripes Dr., operaia lungh. 10:5 mm., 
femmina lungh. 12 mm., maschio lungh. 6 mm.; 
Lasius emarginatus Latr., operaia lungh. 3:5 mm., 
Pheidole pallidula Nyl., operaia lungh. 2'5 mm., 
femmina lungh. 7 mm., maschio lungh. 45 mm. 
e soldato lungh. 45 mm. 


Zara nel novembre 1890, 


Hemipterološki izlet u Primorje i na 
Plitvička jezera. 


Napisao 


Dr. Gr. Horvath. 


Davno me je već srce vuklo, da proputujem nase zanimivo 
Primorje po cijeloj mu duzini i da ga sa hemipteroloske strane 
čim tačnije ispitam. Ja sam doduše već više puta sabirao hemi- 
ptere po okolici Riečkoj i Bakarskoj, a i dobio sam odanle lije- 
poga hemipterološkoga materijala od gg. prof. A. Korlevića i 
dra. Augusta Langhoffer-a, a i od g. potpukovnika A. pl. Hoffman ;!) 
nu cijela obala od Bakra dalje k jugu bila je dosele — izuzevši 
lijepi materijal, što ga je u najnovije doba Dr. A. Langhoffer 
sakupio po okolici Senjskoj — sa hemipterološke strane posve 
nepoznata. 

Ljeli godine 1890. dala mi se zgoda, da svoju davnu želju 
izvršim barem donjekle, pa da skupa sa svojim prijateljem i 
revnim arahnologom dr. Chyzer-om iz S.-A.-Ujhely-a učinim na veće 
zasnovani izlet u kršno Primorje. Nepovoljno nam je, do duše, 
barno vrijeme osujetilo prvobitnu namjeru, da prodremo do Baga, 
jer nismo dospjeli dalje od Senja, nu za to se naknadismo po- 
sjetom divnih Plitvičkih jezera, 

Cijeli nas je izlet u turističnom pogledu vrlo zadovoljio, a 
u faunističkom pogledu pružio nam je vrlo lijepa i zanimljiva 
materijala. Dok je moj suputnik sav svoj mar posvetio paucima 
i štipavcima, obazirao sam se ja poglavito na polukrilce. Obojicu 
je sreća dobro poslužila, jer smo osim više vrsta novih za domaću 
faunu, odkrili i njekoliko vrsta i odlika, novih za znanost. 


1) Sustavni popis heteroptera riečke okolice objelodanio je g. prof. A. 
Korlević u II. svezku str. 35—44, ovoga časopisa, 


30 


Prije nego podadem sustavni popis svoje hemipteroloske 
lovine, kazat ću kralki nacrt našega putovanja uz njekoliko op- 
ćenitih primjetaba. 

Dne 20. srpnja prispjesmo jutarnjim brzim vlakom na Rijeku. 
Istoga dana odosmo zajedno s g. prof. Mozog-om i bratom nje- 
govim na kratak izlet na kršni grbalj, što no se od „gore Kal- 
varije“ više grada Rijeke ispinje prema Kozali, a zatvara od za- 
padne strane ubavu dolinu Rječine, 

Gole vapnene stijene, samo tu i tamo rijetkom vegetacijom 
porasle, slabu su nam dale lovinu: nu suhim zidom ogradjeni 
vrsovi, u kojim uz različito kulturno rašće raste i hrast, jasen i 
raznoliko grmlje, pa i trava uspjeva nješto bujnije, pokazivali su 
nam mnogo življi život kukaca. Sve je tu odzvanjalo od glasnoga 
evrkutanja cvréaka, koji se sjedeći po stablima, granama i panje- 
vima radovahu ljepomu životu i toploj sunčanoj pripeci. Neumorni 
pjevači bili su evrčak Cicada plebeja Scop. i cvrčak Tettigia 
Orni L.. Po našem kršnom Primorju ima doduše i drugih vrsta 
cvréaka, naročito više vrsta roda Ozcadetta, nu ove dvije velike 
vrste uvijek su i po svuda glavne zborovodje. 

Što sam ovdje polukrilaca mrežom i suncobranom polovio 
ili pod kamenjem sabrao, bile su ponajviše samo takove vrste, 
koje sam s ovih nalazišta već prije poznavao. Zanimljiva mi je 
bila jedna do sele ne opisana odlika vrste Thammnotettix fusco- 
venosus Ferr., koja se od glavne vrste razlikuje posvemasnjom 
nestašicom onih dviju crnih tačaka na tjemenu, te ju zovem 
imenom var. inornata. 

Mnogo zanimljivije mi bijaše otkriće nove vrste zloglasnoga 
roda Phylloxera, koja žive na hrastu. Izvrstni monograf Phyllo- 
xeridae, g. Dr. L. Dreyfus u Wiesbadenu, komu sam ovu vrstu 
priposlao za drobnije izpitivanje, opisat ée ju imenom Phylloxera 
Horvathi u svojem obsežnom djelu, koje će do skora izaći. Tu 
sam novu vrstu našao ne samo u okolici Riječkoj nego i po 
ostalim primorskim mjestima, koja smo kasnije posjetili, a po- 
imence u Bakru, Crikvenici i Senju — svuda na lišću od hrasta - 
magarićara (Quercus pubescens). ') 


1) Za umirenje vinogradara izrično mi valja pripomenuti, da ova vrsta 
Phylloxera napreduje samo na hrastu, te se ne smije zamijeniti sa zloglasnom 
žiložderom (Phylloxera vastatrix). Ova se potonja vrsta na sreću nije do sele 
pojavila u našim primorskim vinogradima. 


31 


Dne 21. srpnja ostavismo Rijeku i krenusmo Bakarskim paro- 
plovom put Bakra, gdje nas najljubeznije do@eka g. prof. N. 
Damin. Šetnja duž morske obale pruži nam zgodu, da se nagle- 
damo prirodnih krasota Bakarskoga zaliva; nu toga smo dana 
malo što sabirali. Pravo sabiranje započe, da pravo kažem, istom 
sutra dan, kada no cijeli božji dan, od jutra do večera posvetismo 
entomološkomu sportu. 

Do podne obratismo svoju pozornost onomu, bujnom travom, 
grmljem i drvljem zaraslom obronku, koji lijepi Bakarski zaliv 
zagradjuje od zapadne strane. Vrijeme nije do duše bilo najpo- 
voljnije, jer je vjetar nješto duhao, pa nam sabiranje mrežom i 
suncobranom nije ispalo najizdašnije; ali smo sa svim tim mogli 
zadovoljni biti s uspjehom, jer smo pohvatali više lijepih i za- 
nimljivih vrsta. 

Mene osobito obraduje, što sam na Pulicaria graveolens, koja 
raste na morskomu žalu, našao veliku množinu stijenice Macro- 
tylus atricapillus Scott. Lijepa ova zelena vrsta Capsida bila je 
dosele poznata samo iz južne Francezke, Korsike i Grčke, a prije 
desetak godina sabirao sam je kod Montpelliera. 

Od drugih južno-francezkih znanaca, što sam ih našao ovdje, 
spomenut ću samo Henestaris laticeps Gurt. Bakar je jedino 
nalazište u području naše faune, gdje žive ova slanoslanka stje- 
nica, dočim je na ugarskom slanomu zemljištu a i po južnoj 
Ruskoj naći samo srodnu joj Henestaris halophilus Burm. (geo- 
coriceps Antess.). 

Izmedju tu polovljenih jednokrilaca (Homoptera) vrijedna je 
spomena nova vrsta roda /diocerus, koju na čest vrlo zasluznoga 
za izpitavanje domaće faune g. prof. S. Brusine okrstih /diocerus 
Brusinae. Ovu mi je vrst priposlao i g. G. B. Novak s otoka 
Hvara, a osim ovih nalazišta nadjena je i kod Gorice. 

Po podne odveo nas je g. prof. Damin do onoga mjesta 
Bakarske okoline, gdje kaktus (Opuntia vulgaris) samonikao raste, 
To je mjesto u sjevero iztočnom kutu Bakarskoga zaliva, malo 
više grada medju vinogradima. Da li tu kaktusi rastu zbilja samo- 
nikao ili samo podivljao, ne ću ovdje potanje da ispitujem, nu 
toliko je nesumnjivo uglavljeno, da on na ovim žarkim vapnenim 
stijenama vrlo dobro uspjeva, cvate i plod donosi. Mi smo se 
nadali, da ćemo na tom mjestancu, koje je bez sumnje najtoplija 
tačka cijeloga Bakarskoga zaliva, naći možda i osobito zanimljivih 


32 


južnih vrsta kukaca; nu nada nas prevari, jer nismo našli niti 
išta novo niti išto baš osobito. Spomena su vrijedne najviše dvije 
ljepušne vrste kusokrilca Cicadellinae: Caloscelis Bonellii Latr. i 
Peltonotellus quadrivittatus Fieb., koje sam našao pod kamenjem. 


Pregledavši zbirke g. prof. Damina, oprostismo se o podne 
dne 23. srpnja od njega i dražestnoga Bakra te zaplovismo na 
čamcu Bakarskim zalivom put Kraljevice, da odanle svoj put pro- 
dužimo Senjskim paroplovom. 


Iza jednosatne vožnje po krasnom Bakarskom zalivu pri- 
spjesmo u Kraljevicu, gdje nam je bilo pričekati parobrod iz 
Rieke. Vrijeme čekanja prikratismo si sabirući polukrilee i pauke 
po rijetkoj i suncem izprženoj vegetaciji podno brežuljka, na komu 
se diže starodavni njegda Frankopanski, a sada Isusovcima na- 
stavani grad. 


Meni je sreća poslužila, te sam za ono kratko vrieme, što 
smo mogli tu sabirati, našao jednu dosele samo iz južne Fran- 
cezke i Španjolske poznatu stijenicu, na ime Lygus apicalis Fieb., 
i to odliku gotovo skroz zelenu. Od ove sam rijetke u našim 
krajevime odlike (var. inops Horv.), našao u Kraljevici samo 
jednoga mužaka; nu dva dana iza toga nabrao sam više pri- 
mjeraka u Crikvenici. Ova mi je odlika poznata bila već i iz 
Dalmacije (Metković) i iz Hercegovine (Domanovci). 


Oko tri sata po podne ukrcasmo se s Kraljevackoga prista- 
ništa na paroplov ,Hrvat“, a za jedan sat izkreasmo se u Cri- 
kvenici, gdje proboravismo tri dana. 

Crikvenica je bez sumnje jedno od najljepših i najugodnijih 
mjesta u našem Primorju, koje će klimatičnim lječilištem i mor- 
skim kupalištem imati lijepu budućnost. To je jedino mjesto na 
cijelom Kvarneru, gdje je morsko dno na velikom prostoru po- 
krito najfinijem pijeskom, a voda ne dosiže ni dubinu od jednoga 
metra ili je premašuje vrlo malo. Smjestaj je Crikvenice prilično 
dobro zašlićen od žestokih vjetrova, kako to najbolje dokazuje 
bujna vegetacija, koja ti oko nasladjuje. Lagano se ispinje obala, 
a svuda je obrasla maslinom, smokvenicom, jasenom, hrastom, 
borovicom, trišljom (Pistacia terebinthus), dirakom (Paliurus 
aculeatus) i drugim južnim rašćem, a tu se i tamo vidi i po koji 
ćempres. Sve to pa i konopljica ( Vitex agnus castus), koja uza 
sve putove bujno raste, najbolji su svjedoci blage južne klime. 


33 


Ja sam pače uvjeren, da će jednoč na obali Crikveničkoj uspje- 
vati paoma isto tako bujno i liepo kao što na ,Promenade des 
Anglais“ u Nizzi. 

Slika okoliša, koja se tu razastire pred čovjekom, mnogo te 
sjeća one po cielome svijetu glasovite Riviere, pa kad sam se 
po Crkveničkim maslinicima, koji odjekuju od glasnoga evrčanja 
evrčaka, zabavljao lovom kukaca, često mi se je pričinjalo, da 
se nalazim u kakvom zabitnom zakutku francuskih „Alpes mari- 
times“. Pogled na more istina, nije tako imposantan, kao sto 
tamo, jer ga ograničuje otok Krk, koji ti zakrčio oko; ali čovjek 
ima obilnu naknadu u prekrasnoj panorami, koju mu podaje 
romantični gorski predjel iza Crikvenice, pak ćeš mu na Rivieri 
jedva naći premca. Iz divnoga Vinodola, koji se kod Crikvenice 
pobočno otvara k moru, znade zapiriti hladan lahorič, blažeć 
prekomjernu sparinu morskoga žala. Plodna vinodolska dolina 
daje turisti bogati izbor prekrasnih to kraćih to duljih izleta na 
bližnja brda. Tu se dakle sretno sdružuje gora i more, upravo 
kao udešeno, da čovječanstvu, koje čezne za duševnim i tjelesnim 
odmorom, bude ugodnim boravkom. 

Crikvenica se i zbilja u najnovije doba počinje pomaljati iz 
tmine zaboravnosti, pa imade od godinu dvije već i svojih kupa- 
lištnih gostiju. Morsko joj kupalište doduše ne ima talasanja 
valova velikih morskih kupališta na oceanu ili Germanskome moru ; 
ali čovjek imade ovdje veliku prednost, da može u svojoj rodjenoj 
domovini uživati zdravstvenu silu morske vode i morskoga zraka 
a uz mnogo manje troškove za put i hranu. U Crikvenici se već | 
sada nadje sasvim pristojnih stanova i dobru hranu. Obćinsko 
poglavarstvo — poduprto osobito od tamošnjega poštara g. Stje- 
pana Gruber-a, koji se pohvalnim marom brine, da se mjesto. 
podigne i koji je i nama s velikom susretljivosti svuda pomagao 
— čini za procvat Crikvenice sve što može, pa je već uredilo 
udobnih šetališta s klupama i nasadima toli do kupališta, koli 
prema Vinodolu. Imade i različitih na veliko zasnovanih planova, 
kako da se Cirkvenica uz velike novce na jedan put podigne do 
kupališta prvoga reda, da se stvori po prilici druga Opatija. Ja 
bih tomu primjetio: ,Chi va piano, va sano!“ Po mome na ime 
mnienju bilo bi bolje, da procvat Crikvenice podje svojim pri- 
rodnim putem vazvitka, pa da se sve sagradi na čednoj, ali 
zdravoj podlozi. 

3 


Prije svega bi se imao broj kabina u kupalištu povećati i 
odijeliti mužke i ženske kabine. Za tim bi se more, gdje se kupa, 
imalo ograditi željeznom mrežom. Opasnost je od morskih pasa 
i sada upravo minimalna, ali mnogi se ljudi ipak boje; moralno 
pak čuvstvo potpune sigurnosti, koje daje ovakva željezna ograda, 
za cijelo bi povisilo koli posjet, toli dobar glas kupališta. Odmah 
za tim bi zadaća bila, da se podigne i uredi poveća gostionica, 
gdje bi gosti mogli naći ne samo primorsku, nego i onu u nas 
običnu kuhinju, kakvoj su oni vični kod kuće. Sve bi se to dalo 
urediti nevelikim novčanim žrtvama. 


A napokon bi još bilo željeti, da cijeloj toj stvari i lječnici 
posvete nješto življu pomnju nego dosele. !) 


Ja sam se tim predmetom zabavio možda i duže, nego bi 
to pristajalo u okvir entomoloških putnih crtica; neka mi bude 
isprikom, što Crikvenica, tolikim naravnim krasotama obdarena, 
zasljužuje da ju upoznadu i širi krugovi; a uza to je mjesto, 
koje se sa svoje bogate i zanimive faune kukaca može najtoplije 
preporučiti svakomu entomologu. Izleti, što ih tu poduzesmo, 
bijahu ne samo vrlo ugodni, nego i vrlo obilni. 


Dne 24. srpnja pretražismo onu dolinu, koja se od Crikve- 
nice pruža prema Vinodolu, a produžili smo svoj izlet sve do 
ruševina Badnja, kamo na desnoj strani doline vodi novo uredjeno, 
lijepo i udobno šetalište dugo 3 kilometra. 


Gorski potok, koji protječe sredinom doline, bio je presahnuo 
te samo tu i tamo, na dubljim mjestima svoga korita ostavio po 
koju veću ili manju mlaku; ali obale mu bijahu odmah više sela 
gusto obrasle topolama, vrbama i drugim grmljem. Kako me je 
ugodno iznenadilo, kad sam tu na topolovu grmlju opazio šišaka 
od Pemphigus vesicarius Pass. Moje vanredno veselje s ovoga 
otkrića lako će se razumjeti, kad spomenem, da je toga listnoga 
ušenca dosele, osim Passerini-a, koji ga je godine 1862. u Italiji 
otkrio i opisao, samo J. Lichtenstein, i to samo jedan put, našao 
u južnoj Francezkoj (Lamalou), a da sam ga ja već više godina 
po svuda zaludu tražio. — Šiške, koje izrastu kao da su kruško- 


1) Moj suputnik Dr. C. Chyzer već je na ugarskom balneološkom sastanku 
držanom listopada 1890. u Budimpešti u podužem predavanju sa svim pravom 
svratio pozornost na Crikvenicu kao morsko kupalište. 


35 


liko naduti hrapavi mjehuri, !) bijahu već sve prazne i suhe, a 
sjedile su u velikom broju po grančicama niskih topola. Sutradan 
sam takih istih šišaka našao na topolovu grmlju, na domak kupa- 
lišta, takodjer izmedju vrtova, koji se duž morskoga žala steru 
prema sv. Jeleni. 

Toga sam dana ubilježio jednu vrstu ušenca-šiškara, novu 
za našu faunu. Bio je to Pemphigus utricularius Pass,, koga 
nisam do tada u Primorju nigdje opazio. Njegove lijepe, okrugle, 
poput čitruna žute šiške sjedile su uz još dvije druge vrste Pem- 
phigus-šišaka na grmlju od trišlje (Pistacia terebinthus). Na toj 
dakle rastlini imademo 4 vrste ušenaca-šiškara, i to: Pemphigus 
utricularius Pass., semilunarius Pass., follicularius Pass. i cor- 
nicularius Pass. ?) 

Od drugih polukrilaca, sto sam ih toga dana sabrao, napo- 
menut ću osim Pilophorus pusillus Reut. i Dictyophara multi- 
reticulata M. R samo još jednu za našu faunu novu akviziciju, 
Selenocephalus stenopterus Sign., koji sam sa topala stresao. 

Daljna dva dana marljivo smo sabirali po onim položitim 
pristrancima, koji se počevši od sela prostiru duž morski žal k 
sjevero-zapadu, a gdje će se bližnjega stoljeća jamačno dizati 
elegantni dvorci i udobna svratišta. Tu je južno obilježje predjela 
izraženo najočitije; to dokazuje ne samo flora nego i fauna ku- 
kaca. Kod svakoga ti koraka zapne oko o koju južnu vrstu kukaca. 
Glavinjajući leprša crno i žuto izšarani Ascalaphus macaronius 
Scop.; nepomično sjedeći na vlati koje trave vreba na svoj plijen 
mala dugonoga bogomoljka Ameles decolor Charp.; pod kamenjem 
Asida lineatocollis Küst., dočim topli zrak ječi od neumornoga 
cvrčanja evrcka-caka (Tettigia Orni L.). „Sole sub ardente reso- 
nant arbusta cicadis“ — kako je to već Vergilius zgodno izrekao. 


Fauna polukrilaca (Hemiptera) ima u opće posve južni 
oblik. Po maslinah živu Hysteropterum nervosum Fieb. i Euphyl- 
lura olivina Costa. Po travi i raznom drugom rašću polovio sam 


1) Passerini (Aphididae italicae, 76) opisao je ove šiške da su ,gallas 
vesiculosas varie tubercolato -lobatas, ovi gallinacei magnitudine e gemunis 
terminalibus ramulorum Populi nigrae formatas“. 

2) Ove počljednje vrste nisam za cijeloga svoga izleta nigdje opazio, ali 
sam je već prije našao kod Rieke, na Sušaku i Trsatu. Njezine duge rogu 
podobne šiške u Primorju svuda su poznate imenom „divlji karubi“ ili ,divlji 
roščići“, 

* 


36 


Tholagmus flavolineatus Fabr., Phytocoris ustulatus H-Sch., 
Lygus apicalis Fieb. var. inops Horv., Dictyophara multireti- 
culata M.R., Athysanus luridus Ferr., Phlepsius intricatus 
H-Sch. i t. d. Mnogo sam lijepih vrsta sabrao pod kamenjem, 
pa osobito izmedju njekih kupčića sijena; tako n. pr. Loxocnemis 
dentator Fabr., Dasycoris hirticornis Fab., Plinthisus hungaricus 
Horv., Stygnocoris faustus Horv., Lasiocoris anomalus Kol., 
Aphanus Reuteri Horv., Coranus aegyptius Fabr. — ponajvise 
zastupnici Sredozemačke faune 

Vrlo zanimljiva mi je bila Cicadula vittiventris Leth., vrsta 
poznata dosele samo iz južne Franceske i južne Rusije; od nje 
sam na sreću ulovio jedan ženski primjerak. 

Dne 26. srpnja po podne bilo nam je ostaviti tako brzo 
zavoljenu Crikvenicu, da krenemo paroplovom put Senja. Ravno- 
vjesje u atmosferskom zraku, koje je prijašnjih dana posve mi- 
rovalo, poremeti se ovoga dana, te je već od zore stao vjetar 
duhati, ako i umjereno; nu od Novoga dalje poče iznenada raz- 
vijati svu svoju snagu, te se pretvori u pravu pravcatu žestoku 
buru. Gospodin prof. Dr. Aug. Langhoffer u Senju, komu smo 
već prije najavili svoj dolazak, dočeka nas na Senjskom prista- 
ništu, pa nas je uvjeravao, da je to po tamošnjim mjestnim na- 
zorima samo bura srednje ruke; ipak je bila dosta žestoka, da 
nam je gotovo sasvim osujetila sabiranje kukaca mrežom i sunco- 
branom. 

Bura je i drugi dan — a bila je baš nedjelja — duhala 
tako neprijatno, da smo zapustili svoj isprvični plan, da paro- 
plovom, koji svake nedjelje odlazi u 5 sati jutrom, krenemo put 
Baga, pak smo mjesto toga uvrstili u svoj program posjet Plit- 
vičkih jezera. Do podne upotrebismo, da si razgledamo starodavni 
grad Senj i zbirke prof. dra. Langhoffer-a, poslije podne poduzesmo 
s ovim gospodinom izlet do one uzke doline, koja se kod Senja 
razklapa prema moru, gdje se bura pokazivala nješto manje ne- 
prijatnom. Na lijevoj, drvljem i grmljem obrasloj strani ove do- 
line, kamo najprije skrenusmo, ne nadjoh gotovo ništa. S toga 
se brzo premjestismo na desnu gotovo posve golu stranu doline. 
Bura je i tu bila dosta jaka, nu uza sve to moglo se nješto 
dobro naći pod kamenjem i suhim rastlinskim ostatcima, pa i na 
njekim mjestima, koji su zaklonjeni kamenim zidom. Meni je i 
tu sreća prijala te sam uz drugo našao i jednu ženku nove za 


37 


našu faunu vrste Neides procerus Horv., koju sam do tada samo 
poznavao iz Rumunjske, i njekoliko primjeraka Fulgoride ćudna 
oblika, Almana hemiptera Costa, koje sam kao i kukuljicu im 
sa trave sabrao. 

Dne 28. srpnja u jutro krenusmo put Plitvičkih jezera. Put 
je odavle donjekle tegotan, jer ti nista manje nego daljinu od 
74 kilometra valja prevaliti na kolima, da od Senja dospiješ do 
Leskovca, seoca jezerima najbližega. Nu cesta je svuda dobra, a 
vodi kroz dosta zanimive gorske predjele. I dosadna nas bura 
ostavi, čim smo prekoračili prevalu Vratnik. Dugi si put po mo- 
guénosti zasladismo time, što smo sabirali kukce na svakoj postaji, 
kod svake gostionice, pa i uz put, gdje smo god mogli. 

Tako sam kod Melnica ulovio na bujadi (Pteris aquilina), 
koja tu uz cestu vrlo bujno raste, dvije vrste Psyllida; na ime: 
Psylla Orataege Schr. i Trioza Centranthi Vall., koje su na ovo 
bilje jamačno samo slučajno zalutale; jer se, kako je poznato, 
prva vrsta hrani od bijeloga gloga (Crataegus), a druga žive na 
raznim vrstama roda Centranthus i Valerianella. 

I u Žutojlokvi i Brlogu na brzu smo ruku nješto polovili. 
Nješto više vremena mogosmo svojoj lovačkoj zabavi posvetiti u 
Otočcu, gdje smo na jednom brežuljku ruševinom okrunjenom 
— a ispinje se odmah do grada — cijeli sat lovili po bujnoj 
travi i sakupili prilično bogatu lovinu. 

Bilo je već kasno na večer, kad smo preko Vrhovina i Ba- 
binoga potoka po najljepšoj mjesečini prispjeli u Leskovac. 

Leskovac, gdje se u čednoj gostionici nadje prilično dobar 
konak, udaljen je od glasovitih Plitvičkih jezera samo njekoliko 
časova, pa se odavle i najzgodnije može poći da ih razgledaš. 
Majstorski zasnovani novi put, koji su baš za našega posjeta 
dokončali, vijuga se od Leskovca duž jezera tako, da se putnik 
već sa kola može nasladjivati predivnom panoramom. Duž srednjih 
se jezera vijuga i tako zvana Stefanijin putanja, uredjena za 
posjeta prejasne prestolonasljednice udove nadvojvodkinje Stefa- 
nije god. 1888. Na srednjem se jezeru ,Kozjaku“ diže planinska 
kuća, u kojoj stanuje kr. lugar, kod koga nadje putnik udoban 
konak i dobru podvorbu. 

Vidi se u svemu, da se tu ozbiljno poradilo, da bi se posjet 
i razgledanje Plitvičkih jezera olakšao, koliko se ikako dade. Pa 
divna ova jezera sa svim pravom i zaslužuju, da hodočaste do 


38 


njih turiste iz bliza i daleka! Broj posjetnika raste od godine do 
godine, a rasao bi jamačno mnogo brže, da je put do jezera 
udobniji; da bi n. pr. ovuda jurila željeznica. Nu i sada posje- 
ćuje Plitvička jezera prilično mnogo turista iz bliza i daleka ; jer 
u knjigi posjetnika, što je u gostionici u Leskovcu, bilo je na 
dan našega posjeta ubilježeno za onu godinu već 208 posjetnika. 

Dne 29. srpnja u jutro prevalismo na kolih put od 8‘, kilo- 
metara od Leskovca do planinske kuće, a odanle krenusmo pješice 
krasnom bukovom šumom do najdonjega jezera, gdje nam se vrlo 
slikovito prikaza veliki slap Korane. 

Lovina je kukaca bila ovdje slabo izdašna, te mi je osim 
stjenice Aradus Brenskei Reut. dala samo jednu jedinu za našu 
faunu, novu vrstu, i to cvrčka Agallia limbata Kb. 

Nješto obilnija je bila lovina po gorskim livadama uz So- 
fijin put, prekritim bujnom vegetacijom, koje smo pretražili poslije 
podne. Fauna kukaca koli ovdje, toli u opće, po cijeloj okolini 
jezera podpuno se sudara s gorskim predjelom. To pokazuje već 
nazočnost alpske strižibube (Rosalia alpina), alpinskoga okača 
(Parnassius Apollo) i drugih gorskih žitelja. Tu smo na vrijesu 
(Erica carnea) našli vrlo često Nysius punctipennis H-Sch. i 
Macroplax Preyssleri H-Sch. 

Kasno po podne vratismo se u Leskovac, ali nam još dosta 
preostajaše vremena, da se ogledamo po bližnjoj okolini. Pretražio 
sam bujne livade i šumu mješanu što od crnogorice, a što od 
bjelogorice. Livade su doduše bile već pokošene, ali po živicama 
od vrba, joha i lijesaka sabrao sam ipak lijep broj Capsida i 
Cicadellina. U mješovitoj šumi iznenadila me je velika oskudica 
onih hemiptera, koji živu na crnogorici; uza sve svoje revno 
nastojanje nisam sa jelva (Abies excelsa) mogao stresti upravo 
ništa do njekoliko Lygus rubricatus Fall. i Thamnotettix abie- 
tinus Fall. 

Sutradan rano ostavismo Leskovac, pa krenusmo put Senja 
istim putem, kojim smo i amo putovali, naime preko Otočca. 
Kod Melnica pretražim po drugi put bujad uz cestu i polovim na 
njoj opet njekoliko primjeraka Trioza Centranthi Vall. 

Čim smo prekoračili prevalu Vratnik, pozdravi nas glasno 
cvréanje primorskih cvrčaka. Budući da se Vratnicka prevala 
ispinje do 678 metara više mora, to neima sumnje, da evrčki- 
pjevači dopiru do te visine. Dva dana iza toga slušao sam pje- 


39 


vanje cvréaka na Zeljeznickoj postaji Meji, dakle u visini od 444 
metra više mora. Koje su vrste ovi cvrčki bili, nisam Zaliboze 
mogao odrediti; nu držim da je na oba mjesta bila Tettigia 
Orni L. Bilo bi za cijelo vrlo zanimljivo odrediti granicu do koje 
dopiru različite vrste cvrčaka-pjevača po Primorju. 

Dok su se naša kola spuštala po vrlo vješto izvedenim 
okukama sa prevale Vratničke, ostavio sam kola, da prijeécima 
sadjem niz brdo, pa ni tu nisam propustio zgode, te se za svo- 
jimi ljubimci ne ogledam. Pretražio sam uz drugo i crni bor 
(Pinus austriaca), koji tu raste u većim i manjim skupovima, te 
sam sa njega osim Gastrodes ferrugineus L. stresao još drugi 
manje obične vrste polukrilacà, koji živu na crnogorici na ime: 
Alloeotomus gothicus Fall. i Pilophorus bifasciatus Fabr. 

Gotovo pred samim gradom Senjom zahvati nas opet nepri- 
jazna bura, koja je za nasega izbivanja bila jenjala, kako nam 
kazivahu znanci. 

S toga se 31. srpnja oprostismo s burnim Senjom i svojim 
ljubeznim prijateljem drom. Langhoffer-om, te se u 2 sata po 
podne ukrcasmo na paroplov ,Velebit“, koji nas prenese ravno 
na Rieku. Sutradan se odputismo željeznicom kući — s iskrenom 
zahvalnošću u srcu prema svoj onoj gospodi, koja su nas za 
našega izleta na svim mjestima tako prijazno doćekivala i pot- 
pomagala. 


U ovim redcima navodim sustavni popis od 251 vrste polu- 
krilaca, što sam ih na cielom svom izletu polovio. Nove vrste i 
odlike: Neides procerus, Lygus apicalis var. inops, Idiocerus 
Brusinae i Thamnotettix fuscovenosus var. inornata, opisati ću 
i objelodaniti u francezkom časopisu „Revue d’ Entomologie“. 


A. Heteroptera. 


Pentatomidae. 


Coptosoma scutellatum Geoffr. (globus Fabr.) — Bakar i Plitvice, 
tamo i „in copula“. 

Odontoscelis dorsalis Fabr. — Plitvice. 

Odontotarsus grammicus L. — Rieka i Senj, — na potonjem na- 
lazistu u stanju kukuljice. 


40 


Eurygaster maura L. — Žuta Lokva, Otočac i Plitvice. 

Vilpianus Galii Wolff. — Bakar i Senj, — tu i u stanju kukuljice. 

Tholagmus flavolineatus Fabr. — Crikvenica, jedan primjerak, 

Graphosoma semipunctatum Fabr. — Bakar, u stanju ličinke. 

Sehirus sexmaculatus Ramb. — Otočac, uz razvite primjerke još 
ličinke i kukuljice. 

Sehirus dubius Scop. — Izvorna vrst kod Bakra; odlika sa crnom 
krilnom opnom (var. melanoptera H-Sch.) kod Rieke; ku- 
kuljica kod Crikvenice. 

Aelia acuminata L. — Bakar i Otočac. 

Aelia rostrata Boh. — Otočac. 

Stagonomus italicus Gmel. (bipunetatus Fab.). — Otočac, i kao 
kukuljica. 

Eusarcoris melanocephalus Fabr. — Kod Bakra i Cirkvenice samo 
ličinke i kukuljice. 

Staria lunata Hahn. — Kod Crikvenice u stanju kukuljice; kod 
Senja i Otočca savršeni primjerci. 

Peribalus vernalis Wolff. — Bakar kao kukuljica. 

Peribalus sphacelatus Fabr. — Bakar, Crikvenica i Senj; kod Rieke 
kukuljice. 

Carpocoris fuscispinus Boh. — Rieka i Otočac, na obih nalazištih 
uz potpuno razvite primjerke i kukuljice; Plitvice. 

Carpocoris purpureipennis De Geer (nigricornis Fabr.) — Bakar, 
Crikvenica, Senj i Plitvice. 

Dolycoris baccarum L. — Rieka, Bakar, Otočac, Plitvice, Leskovac 
i Vratnik, — na potonjih nalazištih i u stanju kukuljice. 


Palomena prasina L. — Bakar i Crikvenica, na obih nalazistih i 
kukuljice; Senj i Plitvice samo ličinke. 
Nezara viridula L. — Rieka; kod Bakra mlade ličinke. Kod Cri- 


kvenice našao sam zelenu izvornu vrst, gdje se je parila s 
odlikom var. torquata Fabr. 

Piezodorus lituratus Fabr. (incarnatus Germ). — Izvorna vrst uz 
ličinku i kukuljicu kod Bakra ; ličinka i kod Crikvenice; jedno- 
bojna odlika (var. alliacea Germ.) kod Rieke. 

Rhaphigaster nebulosa Poda (grisea Fabr.). — Ličinke i kukuljice 
pod korom vodoklena (Platanus) kod Senja. 

Eurydema ornatum L. — Kod Rieke na zelju; Senj. 

Eurydema festivum L. — Izvorna vrst kod Senja; var. picta H-Sch. 
kod Rieke. 


41 


Eurydema oleraceum L. — Plitvice, Leskovac i Žuta Lokva, na 
obih potonjih nalazištih i u stanju kukuljice. 


Coreidae. 


Centrocoris variegatus Kol. — Cirkvenica. 

Mesocerus marginatus L. — Otočac kao kukuljice; južna odlika 
sa dužimi ticali (fundator H-Sch.) kod Rieke i Crikvenice 
takodjer samo kukuljice. 

Syromastes rhombeus L. (sinuatus Fieb.) — Kod Crikvenice samo 
kukuljice. 

Syromastes quadratus Fabr. — Plitvice. 

Gonocerus Juniperi H-Sch. — Kod Crikvenice i Senja na grmlju 
borovice uz savršene kukce još ličinke i kukuljice, 

Gonocerus acutangulatus Goeze (venator Fabr.). — Kod Rieke i 
Senja, na obih nalazištih samo ličinke i kukuljice. 

Ceraleptus obtusus Brull. (squalidus Costa) — Crikvenica. 

Loxocnemis dentator Fabr. — Kod Rieke i Crikvenice. 

Dasycoris hirticornis Fabr. (hirsutus Fieb.) — Kod Rieke, Crikve- 
nice i Senja; kod Bakra kukuljice. 

Camptopus lateralis Germ. — Rieka, Bakar, Girkvenica i Otočac. 

Alydus calcaratus L. — Otočac. 

Stenocephalus albipes Fabr. — Kod Crikvenice, kao kukuljica. 

Therapha Hyoscyami L. — Rieka, Bakar, Plitvice i Leskovac. 

Corizus crassicornis L. — Kraljevica, Žuta Lokva, Otočac, Plitvice 
i Leskovac. Svetlija odlika (abutilon Rossi) kod Crikvenice, 
Senja i Otočca. 

Corizus hyalinus Fabr. — Kod Senja uz savršena kukca još ličinke 
i kukuljice; kukuljice i kod Bakra. 

Corizus capitatus Fabr. — Bakar i Plitvice. 


Corizus parumpunctatus Schill. — Otočac, Plitvice i Leskovac. 
Maccevethus lineola Fabr. (errans Fabr.). — Senj. 
Lygaeidae. 


Lygaeus saxatılis Scop. — Kod Bakra običan uz kukuljice na 
cvijeću od žute Stitarke (Ferulago galbanifera); i kod Senja. 

Lygaeosoma reticulatum H-Sch. — Kod Rieke „in copula“ ; kod 
Bakra, Cirkvenice, Senja i Otočca, na većini nalazišta uz 
podpuno razvite kukce i u stanju kukuljice. 


49 


Nysius Senecionis Schill. — Kraljevica i Grikvenica. 

Nysius punctipennis H-Sch. — Plitvice; običan. 

Cymus claviculus Fall. — Bakar, Melnice i Leskoyac. 

Berytus tipularius L. — Kod Leskovca u stanju kukuljice. 

Neides procerus Horv. — Kod Senja jedan primjerak u travi 

Metacanthus elegans Curt. — Kod Rieke na Ononis spinosa; kod 
Bakra „in copula“, ali i još u stanju kukuljice. 

Henestaris laticeps Curt. — Kod Bakra na morskom žalu. 

Heterogaster Artemisiae Schill. — Plitvice i Leskovac. 

Platyplax Salviae Schtll. — Kod Žute Lokve i Otočca kukuljice. 

Macropiax Preyssleri Fieb. — Plitvice, običan kao kukuljica mu. 

Rhyparochromus praetextatus H-Sch. — Senj. 

Plinthisus hungaricus Horv. — Kod Crikvenice nije rijedak; i ku- 
kuljice mu. 


Stygnocoris faustus Horv. — Kod Crikvenice, rijedak pod suhimi 
biljevnimi ostatci. 

Stygnocoris fuligineus Geoffr. (arenarius Hahn). — Crikvenica i 
Otočac. 

Lasiocoris anomalus Kol. — Crikvenica i Senj. 

Aphanus quadratus Fabr. — Crikvenica. 

Aphanus Reuteri Horv. — Kod Crikvenice običan uz kukuljicu. 


Aphanus pineti H-Sch. var. confusa Reut. — Kod Bakra, Cri- 
kvenice i Senja; na svih nalazištih običan kao i ličinke i 
kukuljice mu. 

Aphanus Pini L. Žuta Lokva i Plitvice u stanju kukuljice. 


Aphanus phoeniceus Rossi. — Bakar, Crikvenica i Plitvice; tu i 
kukuljica. 

Beosus maritimus Scop. (luscus Fabr.). — Kod Rieke u stanju 
kukuljice. 


Emblethis Verbasci Fabr. — Bakar. 

Emblethis griseus Wolff. — Kod Senja uz kukuljicu. 

Scolopostethus decoratus Hahn. — Leskovac. 

Gastrodes ferrugineus L. — Vratnik, stresen sa crnoga bora 
(Pinus austriaca). 

Pyrrhocoris apterus L. — Senj. 


Tingididae. 


Zosmenus maculatus Lap. — Otočac. 
Eurycera cornuta Thunb. — Plitvice. 


43 


Tingis maculata H-Sch. — Plitvice, toli dugokrila koli kusokrila 


forma. 
Tingis capucina Germ. — Kod Crikvenice samo kusokrili primjerci. 
Catoplatus carthusianus Goeze (Eryngii Latr.). — Crikvenica. 


Monanthia Echii Schr. (Wolffii Fieb.). — Kod Leskovca na Echium 
vulgare uz kukuljicu. 


Aradidae. 


Aradus dilatatus Duf. — Plitvice, pod bukovom korom uz kukuljicu. 

Aradus corticalis L. — Plitvice, kao kukuljica pod bukovom korom. 

Aradus Brenskei Reut. — Plitvice, više razvitih primjeraka i ku- 
kuljica na istih mjestih kao i obje prijašnje vrste. 


Hydrometridae. 
Gerris lacustris L. — Plitvice, na vodi u najgornjem jezeru. 
Reduviidae. 


Harpactor iracundus Poda. — Kod Crikvenice i Senja, uz razvite 
primjerke još i posve mlade ličinke. 

Coranus aegyptius Fabr. — Kod Cirkvenice nije rijedak; i kao 
kukuljica. 

Nabis lativentris Boh. — Rieka, Bakar, Kraljevica, Crikvenica, 
Senj, Žuta Lokva, Otočac, Plitvice, Melnice i Vratnik; na 
najviše nalazišta uz savršene kukce još ličinke i kukuljice. 

Nabis ferus L. — Rieka, Crikvenica, Senj, Zuta Lokva, Brlog, 
Otočac i Leskovac; tu i tamo i u stanju kukuljice. 


Cimicidae. 
Cimex lectularius L. — Rieka i Bakar, u svakom stupnju razvoja. 
Piezostethus cursitans Fall. — Plitvice pod bukovom korom toli 
kusokrila koli dugokrila odlika. 
Triphleps nigra Wolf. — Žuta Lokva. 
Triphleps Horvathi Reut. — Rieka, Bakar i Vralnik. 
Triphleps minuta L. — Vratnik, Brlog i Leskovac. 


Capsidae. 


Stenodema calcaratum Fall. — Bakar. 
Stenodema virens L. var. fulva Fieb. — Otočac. 


44 


Stenodema laevigatum L. — Brlog, Otočac i Plitvice. 
Notostira erratica L. — Crikvenica, Senj i Otočac. 
Trigonotylus ruficornis Geoff. — Senj i Plitvice. 

Miris dolabratus L. — Leskovac. 

Monalocoris Filicis L. — Plitvice i Vratnik, često na bujadi. 
Pnytocoris Ulmi L. — Plitvice. 


Phytocoris ustulatus H-Sch. — Crikvenica. 

Calocoris bipunctatus Fabr. — Zuta Lokva, nije rijedak; Plitvice i 
Leskovac. 

Calocoris lineolatus Goeze (Ghenopodii Fall... — Rieka, Bakar, 


Crikvenica, Senj Žuta Lokva, Otočac, Plitvice i Vratnik, svagdje 
običan; na više nalazišta i u stanju kukuljice. 

Calocoris vandalicus Rossi. — Žuta Lokva, i kao kukuljica; Otočac, 
Plitvice i Leskovac. 


Calocoris seticornis Fabr. — Leskovac. 
Stenotus binotatus Fabr. — Leskovac. 
Lygus pratensis L. — Crikvenica, Žuta Lokva, Brlog, Plitvice, 


Leskovac i Vratnik. Svuda vrlo obična vrst; na većini na- 
lazišta i slabo pustena odlika (campestris auct.) 


Lygus rubricatus Fall. — Leskovac na jelah (Abies excelsa). 

Lygus apicalis Fieb. var. inops Horv. — Kraljevica i Crikvenica, 
tu i u stanju kukuljice. 

Lygus lucorum Mey. — Leskovac. 


Lygus Kalmii L. — Žuta Lokva i Leskovac. 
Lygus campestris L. (Pastinacae Fall.) — Žuta Lokva. 


Poeciloscytus Gyllenhali Fall. — Bakar, Crikvenica, Oločac i 
Leskovac. 

Poeciloscytus unifasciatus Fabr. — Oločac i Plitvice. 

Poeciloscytus Asperulae Fieb. — Crikvenica. Ova se životinjica 


obćenito smatra samo odlikom prijašnje vrste; nu ja ju držim 
samostalnom i dobrom vrstom. 
Camptobrochis punctulata Fall. — Rieka, Crikvenica i Žuta Lokva. 


Liocoris tripustulatus Fabr. — Crikvenica, Žuta Lokva, Leskovac 
i Vratnik, na koprivi. 

Deraeocoris laniarius L. — Bakar, Crikvenica, Žuta Lokva, Plit- 
vice i Leskovac. 

Alloeotomus gothicus Fall. — Vratnik, sa kukuljicom na crnom 


boru (Pinus austriaca). 


45 


Pilophorus bifasciatus Fabr. (cinnamopterus Kb.). — Vratnik, sa 
prijašnjom vrsti. 


Pilophorus perplexus Scott — Leskovac, na vrbinu grmlju. 
Pilophorus clavatus L. — Plitvice i Leskovac, na johi 


Pilophorus pusillus Reut. — Crikvenica, i kao kukuljica, na hrastu. 

Pilophorus confusus Kb. — Plitvice. 

Systellonotus triguttatus L — Rieka. 

Halticus luteicollis Panz. — Bakar. 

Halticus apterus L. — Bakar, Crikvenica, Žuta Lokva i Plitvice. 

Halticus pusillus H-Sch. — Bakar, običan. 

Orthocephalus saltator Hahn. — Žuta Lokva. 

Orthocephalus vittipennis H-Sch. — Sa prijašnjom vrsti. 

Macrolophus nubilus H-Sch. — Bakar i Senj, na obih nalazistih 
i kukuljice. 

Dicyphus errans Wolff. — Rieka i Bakar, tamo i u stanju kukuljice. 

Dicyphus globulifer Fall. — Rieka. 

Globiceps cruciatus Reut. — Bakar. 

Globiceps flavomaculatus Fabr. — Leskovac. 

Orthotylus marginalis Reut. (nassatus Fall.). — Plitvice i Lesko- 
vac, na vrbah. 


Heterotoma merioptera Scop. — Plitvice. 

Malacocoris chiorizans Panz. — Bakar. 

Megalocoleus molliculus Fall. — Zuta Lokva i Otočac. 

Macrotylus Paykulii Fall. — Crikvenica, uz kukuljicu na Ononis 
spinosa. 


Macrotylus atricapillus Scott. — Bakar, na morskom Zalu nije 
riedak na Pulicaria graveolens. 

Psallus varians H-Sch. — Bakar. 

Psallus roseus Fabr. Reut. — Leskovac, na vrbah. 

Plagiognathus alpinus Reut. — Leskovac, na Mentha pulegium. 

Plagiognathus Chrysanthemi Wolff. (viridulus Fall.). — Plitvice i 


Leskovac. 
Plagiognathus fulvipennis Kb. — Žuta Lokva i Leskovac. 
Plagiognathus albipennis Fall. — Crikvenica. 


Chlamydatus pullus Reut. — Plitvice, 


46 


B. Homoptera. 


Jassidae. 
Megophthalmus scanicus Fall. — Bakar i Crikvenica. 
Idiocerus scurra Germ. — (Crikvenica. 
Idiocerus Brusinae Horv. — Bakar, samo jedan primjerak. 
Idiocerus notatus Fabr. — Bakar. 


Idiocerus tibialis Fieb. — Bakar. 
Idiocerus lituratus Fall. — Leskovac, na vrbah. 


Idiocerus auruientus Kb. — Crikvenica, na grmlju od jagnjedi. 
Macropsis lanio L. — Rieka, na hrastovih 
Pediopsis virescens Fabr. var. graminea Fabr. — Crikvenica i 


Leskovac, na vrbah. 
Pediopsis nana H-Sch. — Žuta Lokva, Otočac, Plitvice i Vratnik. 
Agallia limbata Kb. (dimorpha Löw.). — Plitvice, jednu sam ženku 
našao blizu planinske kuće. 
Agallia venosa Fall. — Rieka, Bakar, Žuta Lokva i Plitvice. 
Tettigonia viridis L. — Leskovac, na vlažnih mjestih. 
Euacanthus interruptus L. — Žuta Lokva, Brlog, Plitvice i Leskovac. 
Acocephalus nervosus Schr. (striatus Fabr.). — Rieka, Bakar, 
Crikvenica, Žuta Lokva, Plitvice i Leskovac, svagdje običan 
Acocephalus trifasciatus Geoffr — Rieka i Cvikvenica. 
Acocepbalus albifrons L — Bakar. 
Selenocephalus obsoletus Germ. — Rieka i Bakar. 
Selenocephalus stenopterus Sign. — Crikvenica i Senj. 
Deltocephlaus calceolatus Boh. — Plitvice. 
Deltocephalus picturatus Fieb. — Bakar, Otočac i Plitvice. 
Deltocephalus pulicaris Fall. — Brlog. 
Deltocephalus striatus L. var. straminea Fieb. — Kraljevica, Cri- 
kvenica, Senj, Otočac i Melnice. 


Platymetopius guttatus Fieb. — Senj, samo jedna ženka. 
Jassus furcatus Ferr. — Bakar. 
Jassus mixtus Fabr. — Plitvice. 


Goniagnathus brevis H-Sch. — Crikvenica. 

Athysanus striola Fall. — Plitvice. 

Athysanus erythrostictus Leth. — Bakar. 

Athysanus plebejus Zett. — Bakar i Kraljevica. 
Athysanus sordidus Zett. — Bakar, Crikvenica i Senj. 


47 


Athysanus variegatus Kb. — Rieka, Bakar i Crikvenica. 


Athysanus luridus Ferr. — Bakar i Crikvenica. 
Thamnotettix fenestratus H-Sch. — Rieka, Bakar i Crikvenica. 
Thamnotettix fuscovenosus Ferr. var. inornata Horv — Rieku. 


jedna Zenka. 

Thamnotettix croceus H-Sch. — Bakar i Cirkvenica. 

Thamnotettix abietinus Fall. — Leskovac, na jelah (Abres ewcelsa). 

Thamnotettix cruentatus Panz. — Plitvice, običan. 

Phlepsius intricatus H-Sch. — Crikvenica, više razvitib primjeraka 
i kukuljica. 

Grypotes illyricus Kb. — Rieka i Bakar. 

Cicadula vittiventris Leth. — Crikvenica, samo jedna Zenka, koju 
mi je sam gosp. L. Lethiery opredielio. 


Cicadula sexnotata Fall. — Senj, Brlog, Plitvice i Leskovac. 

Gnathodus punetatus Thunb. — Bakar, Crikvenica, Senj i Plitvice. 

Chlorita flavescens Fabr. — Crikvenica, Vratnik, Zuta Lokva i 
Otočac. 

Chlorita vittata Leth. — Ricka i Bakar. 

Chlorita viridula Fall — Rieka, ,in copula“; Bakar, Crikvenica 
i Senj. 

Eupteryx filicum Newm. — Plitvice. 

Eupteryx atropunctata Goeze (Carpini Geoffr.). — Žuta Lokva 
i Brlog. 

Eupteryx Curtisii Flor. — Bakar, Brlog, Plitvice i Leskovac. 


Typhlocyba Rosae L. — Bakar. 
Typhlocyba tenerrima H-Sch. — Bakar. 
Zygina parvula Boh. — Rieka. 


Membracidae. 
Gargara Genistae Fabr. — Rieka, Bakar i Plitvice, tu i u stanju 
kukuljice. 
Cicadidae. 
Tettigia Orni L. — Rieka i Crikvenica. 
Cicada plebeja Scop. — Rieka. 
Cercopidae. 


Lepyronia coleoptrata L. — Plitvice. 
Aphrophora Salicis De Geer. — Plitvice, na vrbalı. 


48 


Aphrophora Alni Fall. — Bakar, Melnice, Plitvice i Leskovac. 
Philaenus minor Kb. — Rieka, Bakar i Crikvenica. 
Philaenus spumarius L. — Vratnik i Leskovač. 


Fulgoridae. 


Tettigometra virescens Panz. -— Bakar. 

Hyalesthes obsoletus Sign. — Rieka; Crikvenica, vrlo često na 
konopljici ( Vitex agnus castus). 

Hyalesthes luteipes Fieb. — Bakar; odlika sa crnim tjemenom 
(var. Scotti Ferr.), kod Crikvenice, ali i kod Bakra. 

Oliarus Panzeri Löw. — Crikvenica. 

Almana hemiptera Costa. — Senj, sa kukuljicom. 

Dictyophara multireticulata M. R. — Cirkvenic, i u stanju kukuljice. 

Dictyophara europaea L. — Bakar i Otočac, tamo i u stanju ku- 


kuljice. 

Caloscelis Bonellii Latr. — Bakar, sa kukuljicom pod kamenjem ; 
Crikvenica. 

Peltonotellus quadrivittatns Fieb. — Bakar; dičinke i kukuljice 


kod Rieke i Crikvenice. 
Issus dilatatus Oliv. — Bakar. 
Hysteropterum nervosum Fieb. — Crikvenica na maslinah 
Hysteropterum grylloides Fabr. — Bakar, vrlo običan; i kukuljice. 
Asiraca clavicornis Fabr. — Rieka, u stanju kukuljice. 
Liburnia pellucida Boh. — Brlog, Plitvice i Leskovac. 
Liburnia striatella Fall. — Ricka, Brlog, Plitvice i Leskovac. 
Liburnia collina Boh. — Cirkvenica i Senj, samo dugokrila odlika. 
Liburnia Aubći Perr. — Rieka, Bakar, Crikvenica, Melnice i Otočac, 
često; na potonjem nalazištu i jedan dugokrili primjerak. 


Stiroma Pteridis Boh. — Melnice i Plitvice, na bujadi (Pteris 
aquilina). 
Psyilidae. 
Euphyliura olivina Costa. — Crikvenica, na maslinah. 
Rhinocola speciosa Flor. — Crikvenica, ličinke u lišću na rubu 


zavinutom od jagnjedi (Populus nigra). 
Aphalara Calthae L. — Ricka. 
Psylla Crataegi Schr. — Melnice, na bujadi. 
Psylla Foersteri Flor. — Leskovac, na johi. 
Psylla salicicola Frst. — Leskovac, na vrbah. 


49 


Trioza Centranthi Vall. -- Melnice, nije rijedka na bujadi. 
Trioza recondita Flor. — Rieka. 


Aphididae. 


Melanoxanthus Salicis L. — Plitvice, na vrbah, uz obalu najgor- 
njega jezera. 

Chaitophorus leucomelas Koch. — Crikvenica, na topolovu grmlju, 

Lachnus Juniperi De Geer. — Crikvenica, na borovici. 

Pterochlorus croaticus Koch. — Rieka i Crikvenica; u malih 
kolonijah na hrastovih mladicah, gdje ga posjećuje erveno- 
glavi mrav Cremastogaster scutellaris. 

Schizoneura Corni Fabr. — Žuta Lokva. 

Schizoneura Ulmi L. — Crikvenica i Senj; suhe šiške na briestu. 


Pemphigus affinis Kalt. — Otočac, prazne šiške na jablanu. 

Pemphigus bursarius L. — Crikvenica i Otočac na jablanu. 

Pemphigus pyriformis Licht. — Crikvenica, na istih stablih sa 
prijašnjim. 

Pemphigus vesicarius Pass. — Crikvenica, suhe šiške na topolovu 
grmlju. 

Pemphigus utricularius Pass. — Crikvenica, na trišlji (Pistacia 
terebinthus). 


Pemphigus semilunarius Pass. — Rieka, Bakar i Crikvenica na istoj 
biljei, kao i prijašnji. 

Pemphigus follicularius Pass. — Rieka, Bakar i Crikvenica, na 
istoj biljci kao i prijašnje dvie vrsti. 

Tetraneura gallarum Ulmi De Geer. — Bakar, na korjenju živuća 
odlika na korjenju od Panicum erus galli; Crikvenica, suhe 
šiške na briestovih. 

Vacuna dryophila Schr. — Rieka, na lišću od hrasta magaričara 
(Quercus pubescens). 


Chermes tardus Dreyf. — Leskovac, suhe šiške na jelah (Abies 
excelsa). 

Phylioxera Horvathi Dreyf. — Rieka, Bakar, Crikvenica i Senj, 
nije rijedka na naličju lišća od hrasta magaričara (Quercus 
pubescens). 


4 


'T'erzo cenno 


sulla Fauna dell' Isola Lesina in Dalmazia. 


Neuroptera. 
Con Appendice 


di Giam Battista Novak. 


Avendo dato principio alle mie pubblicazioni entomologiche 
cogli Ortotteri, ho dovuto trattare nel successivo lavoro dei Pseu- 
doneurotteri, quale sottordine ai primi;!) ora tratterò dei Neu- 
rotteri, perchè ordine prossimo ai Pseudoneurotteri. Molti natu- 
ralisti univano questi con quelli formando il solo ordine dei 
Neurotteri; io mi tenni invece alla divisione indicata da Ausserer, 
Leunis-Ludwig e tanti altri, chè mi sembra sia la più esatta. 

Consultai per la compilazione del presente lavoro le opere 
del Brauer, Leunis-Ludwig e Brehm. Venni aiutato nella deter- 
minazione delle specie dai signori Schiller di Dresda, L. Mac- 
Lachlan di Londra e Dr. Krauss di Tübingen, ai quali mi fo 
dovere porgere i piü sentiti ringraziamenti. 

Vi aggiunsi un appendice sugli Ortotteri rinvenuti durante 
"estate dell’anno p. p. pei ameni dintorni di Spalato, ove dimorai 
per un ‘anno ‘con mia compiacenza per le molte e belle specie 
d’insetti, ch'ebbi a ritrovare, e che a suo tempo verranno alla 
luce colle successive pubblicazioni. 

Non sarà ‘male di ricordare, che i Neurotteri sono insetti 
utili all'agricoltura e perciò da risparmiarne la loro distruzione. 


Zara 4 Gennaio 1891. 


!) Vedi: Wiener Entomologische Zeitung. Wien 1888. 
Glasnik hrvat. narav. druztva, Zagreb 1890. 


Ordo Neuroptera. 
(Mrezokrilci). 


A Subordo Plannipennia. 
I. Fam. Megaloptera. 


1. Palpares libelluloides L. — Nordmanni Kol. 


Long. corp. cm. 45—95'5, 
sangro. str dida 


Vive in Dalmazia, Grecia, Italia meridionale, Spagna, Asia 
minore, Caucaso. 

A Lesina è abbastanza comune nel bosco, al pomeriggio in 
giugno. La sua larva rinviensi in primavera sotterra. 


2. Formicaleo tetragrammicus F. 


Long. corp. cm. 4 
Bana. TRI 


Vive nell’ Europa meridionale, Francia, Italia, Corsica, Un- 
gheria, Carniola, Dalmazia, Grecia, Turchia, Russia meridionale, 
Asia minore. Mingrelia, Turkestan. 

A Lesina abbastanza comune di sera per gli orti e campi 
sterili, e attirata dal lume viene nelle case nei mesi di giugno, 
luglio, agosto ed anche in settembre. 


3. Megistopus flavicornis Rossi. 
Long. corp. em.. 15— 25, 
ra = mono 
Vive nella Francia meridionale, Ungheria, Dalmazia, Grecia, 
Turchia, Asia minore. 


A Lesina si vede di sera come la specie precedente, però 
di solito in giugno e nella a dol di luglio. 


4. Creagris plumbeus Oliv. 


— pallidipennis Rbr. = conspurcatus Kol. 
Long. corp. g 3—8:1, 3—3'4 em. 
se al. 295, 3-32 S 


or 
Lo 


Vive nella Francia meridionale, Ungheria, Dalmazia, Grecia, 
Siberia merid., nelle Steppe dei Kirghisi. 

A Lesina come l’antecedente abbastanza comune in giugno 
ed agosto. 


5. Myrmecaelurus trigrammus Pallas. 


Long. corp. 3 cm. 
n° cali 2584 
Vive nella Spagna, Francia meridionale, Ungheria, Dalmazia, 
Grecia, Russia merid., Asia minore, Caucaso, Turkestan, Siberia, 
Persia. 
A Lesina abbastanza comune di sera per gli orti e campi 
in agosto. 


G. Macronemurus appendiculatus Latr. 
Long. corp. 2:2-4 — #5 em. 
oak RE 5 ee > 

Vive nella Spagna, Corsica, Francia meridionale, Italia me- 
ridionale, Dalmazia e Grecia. 

A Lesina è abbastanza raro pei campi sterili di sera e mat- 
tina in giugno ed agosto; ne presi però anche in casa di sera al 
lume. A Spalato ne trovai in luglio. 


7 Myrmeleon nemausiense Borkh. — literatus Oliv. 
Long. corp. 2 Tem, 
GI JAK en 
Vive nell’ Europa meridionale, Francia meridionale, Corsica. 
A Lesina è raro; ne presi a Brusje in casa di sera al lume 
in luglio e nei vigneti in settembre. 


S. Myrmeleon sp.? 
Long. corp. 2:3 cm. 
usadi dda an, 
Ne presi solamente un paio d’individui a Vrbanj di sera in 
casa al lume nel 1882, e suppongo possano appartenere alla specie 
delta M. imbecillum dallo Stein. 


9. Theleproctophylla barbara L. 
Long. corp. 1'8 cm. 
anal (2 È 
Vive nella Francia merid., Corsica, Sardegna, Italia, Ungheria, 
Dalmazia, Grecia, Asia minore, Algeria, Barberia. 
Ne trovai a Vrbanj e Brusje in settembre per i campi, ma è 
alquanto raro. 


10. Ascalaphus lacteus Brulle. 
Long. corp. 18 cm. 
5 al. 431 m 
Vive in Italia, Dalmazia, Grecia, Turchia, Russia meridionale. 
Si trova a Lesina in maggio pei campi sterili specialmente 
sull’ Helichrysum angustifolium ed anco sul Chrysanthemum. 


11. Hemerobius pygmaeus Ramb. = elegans Steph. 
(Vašičar). 
Long. corp. 4 mm. 
” al. bj ” 
Non è raro in Europa, ad eccezione della Sardegna e Cor- 
sica, in giugno e luglio sull’ Acer. 
A Lesina si troya in maggio, ma è raro. 


12. Hemerobius subnebulosus Steph. 


Long. corp. 5—6 mm. 
m0 aka i TUTA 


Vive in Siberia, Lapponia, Svezia, Inghilterra, Germania, 
Turkestan. 
Ne trovai a Vrbanj in maggio del 1883. 


15. Megalomus hirtus L. 


Long. corp. 9—6 mm. 
mals Ite:8—-10 , 


Non vive nella Spagna, Corsica, Sardegna, Lapponia, ma 
trovasi nella Turchia, Asia minore, Mingrelia Siberia. 

A Brusje è abbastanza frequente in maggio fra le erbe dopo 
mezzogiorno. 


14. Nothochrysa italica Hossi. 
Long. corp. 1:5 cm. 
SOMA O E 


Vive nella Spagna, Francia merid., Corsica, Sardegna, Italia, 
Dalmazia e Grecia. 

A Vrbanj e Brusje si trova in luglio di sera su Quercus ed 
è piuttosto rara. 


15. Chrysopa septempunctata Wesin. 
Long. corp. 6-8 mm. 
nega 0A, 

È specie europea, che non fu trovata in Spagna, Corsica, 
Sardegna, Grecia e Lapponia, fu bensì trovata in Siberia e Turchia 
da giugno a settembre ed è piuttosto raro. 

A Vrbanj e Brusje trovasi da maggio a tutto agosto verso 
sera per gli orti e boschi ov è abbastanza comune. 


16. Chrysopa vulgaris Schnd. 
(Obični vašičar). 
Long. corp. 9 mm. 
u Ba INT 
Vive in Europa (ad eccezione della Sardegna, Spagna e 
Lapponia), Asia minore, Turkestan e Madera. In Germania tutto 
l’anno è comune. Si nutre d'’ afidi. 
A Vrbanj è rara. 


II. Fam. Sialidae. 


17. Rhaphidia affinis Schnd. 
(Dugovratka). 
Long. corp. 8—11 mm. 
SATO 4 
Vive in Svezia, Germania, Ungheria, Carniola, Dalmazia, 
sulle piante abitate da insetti, che essa poi succhia. La larva vive 
sotto la corteccia delle piante e si nutre di parassiti in aprile e 
maggio. 
A Lesina è comune nel bosco ed orti in aprile, maggio e 
giugno; ne trovai anco a Spalato. 


u 


B. Subordo Trichoptera. 


Fam. Phryganeidae. 
(Vodeni moljci, proljetnice). 


Subfam. Limnophilidae. 


15. Limnophilus vittatus Fr. 
Long. corp. 7 mm. 
stana koi9 E | 
Vive in tutta l Europa ed Asia minore, ma non nella Siberia. 
A Lesina ne. presi in casa al lume il di 2 giugno 1889. 
E rarissimo, 
19. Stenophylax sp.? 
Long. corp. 13 mm 
steal ala 
Non mi è stato possibile di riescire a determinare la specie 
per quanto venne studiata da varii naturalisti e ciò perchè alquanto 
scolorata; sembra sia specie nuova. L'unico individuo, che ho lo 


presi a Vrisnik di sera sul vetro della finestra in casa Bojanić 
nel 1885. 


Appendice 
Ortotteri di Spalato. 


1. Ectobia albicincta Brun. 
Si rinviene in maggio ed al principio di giugno su cespugli 
e sotto le pietre presso i fiumi della Dalmazia e Toscana (Brunner). 
lo ne trovai presso Traù su piante erbacee. 


2. Heterogamia Aegyptiaca L. 


Il g' vola di notte al lume, le © si sotterrano nella sabbia 
e ciò presso Spalato, Calabria, Sicilia, Grecia, Costantinopoli, su 
tutta la costa settentrionale dell’ Africa, Asia minore, Siria, Rodi, 
Amur. (Br.). 


Io ne trovai nei mesi di luglio, agosto e nella prima decade 
di settembre. 


3. Paracinema tricolor Thunb. 
Trovasi su canne e sopra prati umidi per lo più al mezzodì, 
e ciò: presso Parigi, Francia merid., Spagna, Portogallo, Napoli. 
Venezia, Istria, Dalmazia, Macedonia, Algeria, Senegal, Goboun 
Zanzibar, Madagascar (Br.). 


Ne trovai in agosto su campo paludoso presso Dujmovac. 


4. Stenobothrus nigro-geniculatus Krauss. 

Si presenta al principio d’estate, in giugno, sui pascoli 
sassosi presso Oberweiden presso Vienna, sulle rocce calcari del- 
l’ Istria, Dalmazia, Serbia, nell’ Epiro, presso Costantinopoli, Sa- 
repta sul Volga (Br.). 

lo ne trovai in giugno sui prati di Salona. 


5. Cucculliger hystrix Germ. 


Ritrovasi sui sassosi declivii di Gorizia, attraverso |’ Istria e 
tutta la Dalmazia, però in numero limitato. Non esiste nè in 
Grecia nè in Italia (Br.). 


Ne trovai sul monte Blaca sopra Salona in maggio. 


6. Tettix meridionalis Ramb. 


Trovasi sulla ghiaia dei ruscelli e sulle sponde dei stagni 
alle rive del Mediterraneo. A Malaga, Madrid, Francia meridionale, 
Corsica, Liguria, Istria, Dalmazia, Grecia. A Tiflis ed Astrabad. (Br.). 

Ne trovai nei bacini presso Spalato in agosto. 


7. Xiphidium fuscum Fab 


Vive su canne e piante, che crescono nel fango in tutta 
’ Europa, dalla Germania settentrionale fino alla Sicilia, si solleva 
sulle Alpi sino a 1200 m. in Ispagna, Corfù, Atene e Sarepta 
Manca al Nord e nel Belgio (Br.). . 

Ne trovai di ambo i sessi e larve in agosto abbondantemente 
presso Dujmovac. 


8. Conocephalus mandibularis Charp. 
Si ritrova sui prati umidi sulle erbe, canne e giunchi in 
tutta | Europa merid., presso Parigi e Bragonza, sulla parte set- 


97 


tentrionale delle Alpi, in Ungheria, Transilvania, Serbia e nelle 

parti meridionali della Russia. In Africa non si vede. (Br.). 
Larve trovai in luglio ed insetti in istato perfetto in agosto 

presso Dujmovac e nella valle vicino Spalato presso Vranjica. 


9. Platycleis tesselata Charp. 


Si trova su’ campi sterili e fra cespugli di cardo in tutto il 
territorio del Mediterraneo, Algeria, Portogallo, Spagna, Francia 
merid., dintorni di Parigi, Fontainebleau, Liguria, Sardegna, Mes- 
sina, Trieste, Istria, Dalmazia. Manca in Ungheria e Serbia. (Br.). 

Ne trovai in luglio ed agosto presso Dujmovac. 


10. Platycleis sepium Yers. 
Si trova fra i cespugli nella Francia merid., Liguria, Venezia, 
Sicilia, Istria, Dalmazia, Costantinopoli e dintorni di Smirne. (Br.) 
Ne trovai abbastanza in giugno presso Dujmovac di ambo 
i sessi fra le erbe su prato paludoso. 


11. Thamnotrizon dalmaticus Krauss. 
Vive fra i cespugli in Istria, Fiume e Dalmazia (Br.). 
A Curzola trovasi al finir di giugno. Io ne trovai a Salona 
su prati fra Verba pure in giugno. 


Prima di por fine al presente articolo dirò due parole sulla : 


Myrmecophila ochracea.* 


Oltre che a Lesina, ebbi a ritrovare questa specie anco a 
Spalato e precisamente il di 31 agosto, e l'avrei avuta forse anco 
più tardi a mia disposizione per istudiarla, se disgraziatamente 
non ne avessi trovata scomposta la sua dimora. Altre non ne 
trovai per quanto usai tutte le possibili cure. 

Però venuto a Zara, dopo mezzo mese di soggiorno, feci 
una prima escursione per prendere conoscenza delle posizioni, 
precisamente il di 2 novembre 1890, ed ebbi la sorte di trovare 
a Borgo Erizzo due esemplari, uno perfetto e l’altro in istato 


1) Vedi. Primo cenno pag. 63, nr. 132, e Secondo cenno p. 11. 


98 


larvale. Ma il momento era poco propizio, perche andava oscu- 
randosi e rientrai in città, riservandomi di ritornare alla caccia. 
Difatti ritornai dopo una settimana, ma purtroppo non ne trovai 
più nessuna. Non è che trovatele se ne perda la traccia, perchè 
scopertele a Lesina, per 3 mesi continui ogni settimana le andava 
a vedere e sempre le trovava al loro posto ma bisogna dire, che 
non ce n’ erano altre. Vedremo se avrò più fortuna nel 1891. 


Em un Zum > 


K ornitologiji Kotora i Crne Gore. 


Napisao 


S. Brusina. 


O plicama Crne gore i susjedne joj Boke Kotorske u Dal- 
maciji do dan danas se vrlo malo znade. Najviše se istraZivalaca, 
koji su putovali po Crnoj gori, zanimalo mekušcima i bubama, 
a i florom ove zemlje, pak su o tome izradili znamenitih djela. 
Ono malo ornitoloških data, koja su na javnost prodrla, potječu 
od poznatoga malakologa Kiister-a!), od Dr. Ant. Frica?) u Pragu, 
od Dr. Bern. Schwarz-a?) i Ingleza Powys-a4). 

Da bih ovu prazninu već prema silama svojim ispunio, 
našu domaću zbirku upotpunio i uzmogao dostojno joj zastupstvo 
podati za II. medjunarodnog ornitološkog kongresa proljećem 1891. 
u Budimpešti, odlučio sam se da na račun zoološkoga narodnoga 
muzeja u Zagrebu pošaljem onamo prikladna čovjeka, koji bi 
ondje sakupljao ornitološke objekte. Njegdašnji moj djak, ma- 
gistar farmacije gosp. Konrad pl. Ceraj-Cerić, na glasu strijelac, 
dade se skoro na to nagovoriti, a pridružio mu se naš preparator 
gosp. Baraga. Njih obojica odu 12. maja iz Zagreba, a vrate se 
ovamo 2. jula, sve krcati od bogata plijena. Samo onaj čovjek, 
koji je svojim rodjenim očima vidio Kotorska i Crnogorska brda, 
može prosuditi, koliko je tegobe podavalo ovo poduzeće. Zbog 


1) Reisebericht aus Dalmatien und Montenegro. (Oken's Isis, XXXIV. 
1842, XXXV. 1843.) 

*) Einige ornithologische Notizen, gesammelt auf einer Reise durch 
Croalien, Dalmatien und Montenegro. (Journal f. Ornith. VI. 1858.) 

Cesta do Chorvatska, Dalmacie a na Černom horu, (Živa, 1846.) 

3) Montenegro. Leipzig, 1883. 4 

4) Notes on Birds observed in the Jonian Islands, the Provinces of Al- 
bania proper, Epirus, Acarnania and Montenegro. (Ibis, II, 1860.) 


60 


loga nam gosp. Ceraju valja iskazati našu zahvalnost, što se 
s tolikom revnošću i s tolikim uspjehom latio zadaće svoje. 

Tako nam isto valja ovdje izraziti svoju najveću hvalu Cr- 
nogorskoj vlasti na Cetinju, gosp. Marku G. Popoviću u Rijeci, 
onda Srpsko-hrvatskomu piscu g. Jov. Sundečiću, g. gimnazij- 
skome direktoru A. Dobriloviću i g. gimn. prof. Petru Martinoviću, 
gosp. Leonu Siementhal-u, c. i kr. veterinaru — svi u Kotoru —, 
koji ovomu našemu poslu s najvećom pažnjom pomogoše. 

Preparator je dobio nalog, da vodi tačan dnevnik i da u njem 
za dobivene eksemplare zabilježi sve date, koji se tiču hva- 
tanja i motrenja, spolova, najznamenitijih mjera i boje očiju ; 
lako se evo mogoše ovdje spomenuti i ovi podaci. Izim toga mu 
je ovom prilikom valjalo skupljati i reprezentanata drugih Zivo- 
tinjskih razreda, tako osobito glasovitu ukljevu („Scoranza*, Al- 
burnus scoranza Heck.), koji je žiteljima Skadarskoga jezera ve- 
likom privredom, i ondašnju Vivipara mammillata Küst., kojih 
ondje ima svu silu. Najzanimljivije našašće u tome je pravcu 
vodeni rak (Telphusa fluviatilis Latr.), koju poznavahu već stari 
Grci iz Italije, Grčke, Male Azije, Sirije, Egipta itd., ali se sada 
prvi put našla i u našoj fauni. Jedini ovaj eksemplar našao je 
naš preparator 17. juna pod kamenom u jednome točilu, kojim 
samo katkada teče voda iz gore u Crnojevića rijeku. Ovo mjesto 
nije daleko od te rijeke, nadomak skupa kuća imenom ,Ploča“, 
koji je izmedju Crnogorskoga grada Rijeke i utoka Urnojevica 
rijeke u Skadarskoga jezero. Žitelji su toga mjesta vrlo dobro 
poznavali telfusu, ali se čini da joj nemaju posebnoga imena, 
jer na pitanje o njoj odgovoriše samo : „rak“. 

Preostaje mi, da nješto rečem o nomenklaturi, koju sam 
ovdje upotrebio. Nju si oslanjam na svoj ove godine objeloda- 
njeni popis Hrvatsko-srpskih ptica!), koji obuhvata ptice Kranjske, 
Istrije, Hrvatske, Slavonije, Dalmacije, Bosne, Hercegovine, Sr- 
bije i Crne gore. Kako sam ondje spomenuo, držao sam se onih 
pravila nomenklaturskih, kojih je odredio odbor „American-Orni- 
thologist“ Union-a?) i I. medjunarodni zoološki kongres u Pa- 


1) Motriocem ptičjega svijeta. Naputak i popis domaćih ptica. (Glasnik 
hrvat. narav. družtva. V. Zagreb, 1890.) 

2) The Code of Nomenclature and Check-List of North American Birds. 
Adopted by the American Ornithologist's Union. New-York, 1886. 


61 


rizu!). Samo ako se strogo držimo načela prvijenstva, možemo 
se osloboditi kaosa sinonimije. 

S toga mi se čini silnom potrebom, da prvi naziv pridr- 
žimo i onda, kada je ime vrste samo opetovanje imena roda, 
pa i ako onda mjesto Pica rustica (Scop. 1769) pisali Pica pica 
(Lin. 1758), a mjesto Serinus hortulanus (Koch 1816) pisali 
Serinus serinus (L. 1766). Ovo je pravilo s temelja raspravio $. 
46. Američkoga kodeksa“), a poviše je zoologa na Pariskom kon- 
gresu reklo*), da u takome načinu ne vide ništa što bi smetalo. 
Već su se i prije toga mnogi Američki, Ingleski i Franceski pri- 
rodoslovi, osobito upravo ornitolozi i malakolozi, poveli za ovim 
metodom, posto su ga najprije pokušali uvesti Njemački ornito- 
lozi, recimo: Boie (1822), Kaup (1829) i Lichtenstein (1854). 
Ja ne sumnjam, da se ne će skoro svi složiti, a to se već 
davno želi i velika je to potreba. 

Budući pak da trinarno nazivanje za subspecies iliti odliku 
sve vise, a pravo, mah preotimlje, to sam ga prihvatio i ja, pak 
drzim da moZe svakoga radovati, sto se u tome smjeru iz- 
razio tako kompetentni autoritet, kao što je vit. Tschusi.4) 

On, moj visoko poštovani prijatelj, potaknuo me je, da ovaj 


prinos objelodanim ; on je i vidio cijelu donesenu sbirku — izu- 
zevši velikih komada — pak se s toga o ispravnom odredjivanju 


ne može ni sumnjati. 

Da pregled bude lakši, sve sam vrste, za koje imam do- 
kaznih komada, oznamenovao * ; slovo K pokazuje da se našlo u 
Boci Kotorskoj, a slovo € u Crnoj gori. Mjere se po redu tiču 
tijela i dužine krila, pak su se odredile na netom ubijenim ck- 
semplarima. 

Corvus corax L. Nije ubijen, ali se 20. maja na poluotoku 
izmedju pravoga Kotorskoga zatona i zaliva Tivata vidio blizu 
brda Vrmca, visokoga 768 metara. K. 

* Corvus cornix L. Vrana kopač ukaza se 27. maja s njekoliko 
eksemplara u Crnogorskome gradu Rijeci, a 29. jula blizu brda 
Lovćena, visokoga 1759 m. 


1) Congrès International de Zoologie, Compte-Rendu de Seances, 
Paris, 1889. 

?) The Code of Nomenclat. 46. 

3) Compte-Rendu, 411. 

4) Ornith, Jahrb. I, 1890, 185. 


62 


Velika ih se mnoZina vidjala na Skadarskom jezeru. Ubise 
samo jedan è od 48 cm. duga tijela i 43 cm. duga krila, a bio 
je 30. maja tik do Crnojevića rijeke kod grada Rijeke. €. 

Colaeus monedula (L.) Vidjalo ga se mnogo na Skadarskom 
jezeru, ali ga ne ubiše. Cijeloga se. onoga vremena nije ukazao 
nijedan eksemplar nadomak Rijeke. €. 


* Pica pica (L.) Svrake ima u Crnoj gori vrlo često, uka- 
zivala se 27. maja svagdje oko Rijeke, a sva sila na Skadarskom 
jezeru, gdje 29. maja blizu skupa kuća „Plavnice* ubiše jedan 
5 od 45!/, em. duga tijela i 21 cm. dugih krila. €. 

* Garrulus glandarius (L.) 6. juna vidješe mladu pticu na 
brdu Dubovu nadomak Rijeke, a 15. istoga mjeseca ubiše taki 
eksemplar kcd Rijeke. Tijelo dugo 29 cm., krila 21. €. 


* Pyrrhocorax pyrrhocorax (L.) Zna se da je galica čolica 
na istočnoj obali Jadranskoj vrlo obična ptica, pak se nadje 
svagdje, gdje ima vrlo strmih hridnih stijena, počevši od Istrije 
i Hrvatskoga primorja sve do u Crnu goru; ima je dakako i u 
gori. Ime _ pak njemačko ,Alpendohle“ nikako ne vrijedi za ove 
zemlje, budući da je ona i ptica Alpska i Primorska. Bilo je vre- 
mena, kad sam ja sim motrio svu silu galica čolica na ušću Zr- 
manje u sjevernoj Dalmaciji. Naši putnici ubiše njekoliko njih, 
baš kad su one kljuvale plod sa dudova na vojničkome vježba- 
lištu tik do ceste. A budući da je vježbalište baš do morske 
obale, to ovi dudovi nisu ništa visoki. Njekoliko ih se lijetova 
ukazalo 26. maja duž ceste od Njeguša u Cetinje, a tako isto od 
Cetinja na Rijeku, najviše pak na stijeni kod Dobrskoga sela iz- 
medju Cetinja i Rijeke. K. €. 

Kolorsko vojničko vježbalište... ... Dati. ..,39, 33 Cum 
A s 4 aida parsi g LO DDr Vans DO B0 
5 > : dora ae Me e DV. doš 

U gori više Rijeke (Crna gora) . . .. . 6 2Vl 3833 „ 

Dehrsko}.selo..(Crna ‚gora); 1}. isp nav O 17 VL aa 
: diret alta E a VMO O 
Pyrrhocorax graculus (L.) Ja sam gospodu Ceraja i Baragu 

osobito upozorio, da će u Crnoj gori po svoj prilici naći pla- 

ninsku galicu. Gosp. je Baraga o tome upitivao mnogoga Crno- 
gorca, ali nije mogao saznati ništa sigurno; samo reče jedan 
starac, da ,čavki“, kako Crnogorci krivo nazivlju galieu čolicu, 


63 


bude zimi kljun erven. Tu mi valja i to spomenuti, da Hrvati 
i Srbi Slovjenskoga juga vrlo slabo poznaju ptice, jer se ptič- 
jim lovom ne bave. Na Zagrebačkome trgu nisam nikada vi- 
dio na prodaju drugih ptica do li gusaka, pataka, jarebica, pre- 
pelica, lještaraka i šljuka, a i pošljednje ove vrste šiljaju na trg 
gospoštinske uprave. Ovo dakako ne vrijedi za Hrvate i Srbe 
Jadranskoga primorja, kojih se želja ptičjega lova prihvatila od 
njihovih Talijanskih susjeda. €. 


* Fringilla coelebs (L.) U jednome hrastiku izmedju ona dva 
forta, koja je nedavno ondje Austrija sagradila, ukazaše se po 
koja zeba bitkavica. Jedan 5 od njih, ubijen 22. maja, imao je 
tijelo dugo 15 cm., a krila 10:5 cm. K. 


* Passer domesticus (L.) Budući da je pokojni kraljević Ru- 
dolf mislio da je u Hercegovini vidio Talijanskih vrabaca, dao 
sam nalog, da se osobito pazi na vrapce. Vrabaca se i u Crnoj 
gori i u Kotoru vidjelo svagdje, ali ubijene ptice bijahu sve 
vrapci pokućari, koji se ništa ne razlikuju od običnih. Ovaj nam 
negativni resultat ipak nimalo ne daje prava, da bi sigurno uzeli, 
da bi ovaj oblik bio u onim krajevima jedini. K. €. 


Dobrota, k sjeveru od Kotora . . ... 517V. 14, 9 cm. 
GRMI AR 
Olii dare Sets 
OI RI E 
Ta e dd e CL 
a i Le E OR 


* Chloris chloris (L.) Zelendur zelenac ptica je vrlo obiéna 
i u Boci Kotorskoj i Crnoj gori, a tako isto i u okolini Zagre- 
bačkoj. K. €. 
Dobrota, k sjeveru od Kotora 
Kod Rijeke u Crnoj gori ... . . 
Kod glave Crnojevića-rijeke, na- 
domak grada Rijeke . » .. ... quivi bAoVE+451:4 10 4 
Ds ıstome mjestu .. i. . i wie, ö DIVI 1A 100% 


* Carduelis carduelis (L.) Vidjelo se češljugarka 17. maja oko 
Dobrote, a 18. maja blizu nove i na karti generalnoga: Stopa 
neoznamenovane tvrdjice „Trojstva“ (Trinità), koja se ispela na 
jednome visu, k jugu od Kotora. K. €. 


a0, DIVE 11 em. 
V 


s) 
o AN Yao 


64 


Kod tvornice oružja nadomak Rijeke C.28.V. 12. 9 Ene 
Okolina Rijetkane 5 sfera Lit Aal ANI: 15,08 
S ; eb i fia 11 3 


Serinus serinus (L) Gosp. je Ceraj ubio par izmedju 18. 
20. maja u Krivošija, ali ne mogoše ovih ptica preparirati. K. 


* Acanthis cannabina (L.) Valja mi svakako primjetiti, da 
one juričice, kojih sam vajkada dobivao iz Dalmacije, a evo 
sada dobio i iz Kotora i Crne gore, uvijek sam lako mogao raz- 
poznavati od Hrvatskih eksemplara i veličinom i bojom. Možda 
se ovaj oblik slaže s Cannabina minor Brehm'), pak bi se mogla 
razlikovati kao odlika. K. C. 


Brdo. Vrmac nadomak Kotora: sui s SI HN as 12 IE Ze 

a ; È Lens AV ARA aaa i M 

2 5 È sia sra sn N pa TO 
Na glavi Crnojevića-rijeke nadomak grada 

Reken siete ORI VIOLE Jele 


Miliaria ak (L.) Zaliboze ne ubiše ni jednog stršelja, 
ali 29. maja vidješe dva komada na Skadarskome jezeru. €. 

* Emberiza melanocephala Scop. Crnoglava strnadica vrlo je 
česta ljetna ptica, koju svagdje nalaziš, počevši od [strije i Ri- 
jeke diljem preko Dalmacije sve do u Crnu goru. Ova je krasna 
vrsta udarila u oči već ponajstarijemu putniku Dalmacije, zasluž- 
nomu entomologu Germar-u, koji ju je onda u svojem djelu 
opisao i nacrtao imenom Tanagra melanictera Güld?). Ova str- 
nadica izvrstna je pjevica, o čemu sam se mogao toliko puta 
uvjeriti; nije dakle čudo, sto mi ju seljaci Ninski u sjevernoj 
Dalmaciji na moje pitanje prozvaše ,slavuljem“, a Crnogorci „sla- 
vuljem planinskim“. 16. maja vidjelo ih se njekoliko u Dubro- 
vačkoj okolini, 18. t. mj. oko tvrdjice Trojstva kod Kotora, a 
29. t. mj. jednu na jezeru Skadarskom. Ubilo se 10 komada. K. €. 


Dobrota kod: Kotòra!... sl... dA «sagen 

; s a E ART i 

dii Trojstvo kod ini seco. O DT VELE 
Grbalj (Zupa) na cesti od Kotora u 

ika en ie ra RAD EE 


1) Der vollständige Vogelfang. Weimar, 1855. S. 10%. 
*) Reise nach Dalmatien und in das Gebiet von Ragusa. Leipzig und 
Altenburg. 1817, 167, Taf, VII. 


65 


Na istome mjestu . . . . Bra. KOVIN: Es, Oer. 
Kod sela Ljubotina, od ile k jugo- 


zapadu. 2). . Me SRV S VIJEST Lee 12 2 
Janković kod Hijbko «stra i 5, 10:91. 71857, 33 N 
Na novoj cesti od Rijeke u Podgorica è 14.VI. 16%, 11 A 
one e a T e D20VE ZO 911 8 

a a ee, SalVI.. 1675 11 ar 


— 


U tijelu Grbaljske ženke našao je preparator zrelo jaje, ali 


mu je lupina bila još meka. 


* Emberiza cirlus L. Rjedje nego što ernoglava strnadica, 
ali se ipak još često vidi strnadica brkasica od Rijeke sve do 
Crne gore. K. €. 

Dobrota, ksjeveru od Kotora . . . © ad. 22.V. 15 10 cm. 
Kod Mule podno brda Vrmca . . . è CA e Pa 
2 3 # 4 5 o DANJE or TE 
Basikovie kod Rijeke . eu. 00.8. Ju 10: VE 3710°. 7, 
Q TIONVI 21613 


” ” ” . . . . . . . . Se 


U tijelu ovoga posljednjega eksemplara nadjose zrelo jaje. 


” 


* Emberiza hortulana L. Strnadica vrtna, koja je u Zagre- 
bačkoj okolini vrlo rijetka, vidjela se svagdje po Boci i Crnoj 
gori. Gosp. Ceraj ubio je njekoliko eksemplara na Krivošijskom 
brdu, gdje još sredinom maja bijaše snijega, pak su se te strna- 
dice držale sasvim blizu snijega; 26. maja ubilo se dvoje duž 
ceste od Njeguša u Cetinje, a 2—3 komada na cesti od Cetinja 
na Rijeku. K. €. 


Brezovačka greda nadomak Crkvica u Kri- 

Kor mo ne N e ee et ke STREAM BL] 1.0 och, 
Unirine u Krivosija k jugu od Crkvica. è 19.V. 15 101, 
Duž ceste od Cetinja na Rijeku . . & ad. 26.V. 15 11 

9 5 S Same aja o. DOVE 192 Ž 
Baković i Rijeke: to e ent SSOrtada TONI: EI 3 
Na novoj cesti od Rijeke u Podgoricu. è 14.VI. 15 10 3 


Emberiza cia L. Cini se da strnadica čikavica nema mnogo 
u Crnoj gori, jer se vidio samo jedan komad, na brdu Lovćenu 
(1759 m.), 24. juna; nasuprot je za vrijeme seobe ove ptice u 
Riječkoj (na Kvarneru) okolini dosta mnogo; odanle nam je naš 
odlični prijatelj gosp. Barač i poslao više eksemplara. €. 


J 


66 


* Galerita cristata (L.) Na brdu Vrmcu ubiše 21. maja 
jedan jediti è, dug tijelom 17 cm., a krilima 12 cm. Prijatelj g 
pl. Tschusi odredio je ovaj eksemplar tipskom kukuljavom. K. 

* Anthus campestris (L.) Ovih trepteljaka žvrljinaka vidjalo se 
više, tako n. pr. 26. maja na cesti od Njeguša u Cetinje, a 29. 
juna na brdu Lovćenu. K. €. 

Kod Unirina u Krivošija, k jugo-iztoku od 


Crkvica+ EN GRETA IE DON AH ei 
Na brdu Venen... =... e Lan EN AV EP I 
È creato oh MAIDA 


* Motacilla sa JA de česte ptice ima i u nas. Oni se 

eksemplari, koje donesoše iz Crne gore, slažu s hrvatskima sa- 
svim. Dobivši gosp. pl. Tschusi ove crnogorske eksemplare, od- 
redio ih je tipskom bijelom pliskom. Crnogorsko narodno je ime 
ovoga roda ,čizguzica“. €. 
Na okrajku Riječke bare kraj Rijeke . . 5:27V.. 18 11 cm 
Kod Riječke mesnice . . . . A KA O J8.V. IT 
Na glavi Crnojevića-rijeke kod stani Rijeke 5.. 9. VL 19. Ku 

* Motacilla melanope. Pall. K. €. 

Tik do morske obale kod Dobrote na- 


domak Kotora . . . . vara /&.]tiv AT. Ka AB 0 
Na glavi Crnojevića- Be kad grada 

Rijeke: wm u RENNEN e 
Na istome mjestu . . . . . sia Spur NI I 


* Saxicola oenanthe (Li) Buch da se bjeloguze vrlo mije- 
njaju, pa ih stoga nije lako odredili; budući da ih po Hrvat: 
skom primorju, Dalmaciji i Crnoj gori mnogo češće ima nego 
što s ovu stranu razvodja, a k tomu se moglo pomisliti da bi se 
moglo za to područje naći koja nova vrsta: to smo naložili, da 
se sakupi što više bjeloguza. Nismo doduše našli nove za nas 
vrste kakve, ali smo ipak dobili novih dobnih odjeća, koje su za 
nas nove. Žalibože nemamo uporedbenoga materijala, da bi ih 
uporedjali s eksemplarima drugih predjela. 

Obične bjeloguze čini se da nema toliko često, koliko ima 
ove dvije vrste tu dalje. K. €. 
Brezovačka greda u Krivošija 19.V.\ 45% eta: 
19.V. “19 AUT 
19.v. 15° 4028 
19.V. 147 1000 


#0 O+ C+ C+ 


67 


Grbalj na cesti od Kotora u Budvu . . 9 19.V. (14. 11 cm. 
Na brdu Vranjini otoka Vranjine na 
Skadarskome jezeru . iu... erat BON ai È 


* Saxicola stapazina (L.) adi je ima vrlo često. K. €. 
Fort Trojstvo kraj Kotora . ala SO Vapalbi alti gene 
Brdo Vrmac nadomak Mule . 20 Var HA 3, 
Perast DON. tog VO“ a 
Brdo Vrmac ate DIV. AN 
Na cesti od Se na Rip . Zli: AN 
Dubova, od Rijeke k jugu . SV. ı 13413 
Jankovié kod Rijeke 10.41. , “15 9 
Na glavi Crnojevića-rijeke . za Ku VI e her at 
KodRijeke. ........ I I 10 ne 
* Saxicola rufa (Dici) Pimiarb bjeloguza najobičnija je 
vrsta. Iz tijela ubijene 21. maja izvadiše zrelo jaje modre ne- 
beske boje, a smedje pjegavo. Za sye vrste ovoga roda Crno- 
gorcem rabi ime „proljuska“. K. €. 
Grbalj na cesti od Kotora u Budvu . 
Na brdu Vrmeu kod Mule 
Kod Mule . ' e 
Na cesti od Cetinja na ija è 


+ C+ +0 40 O+ Or C+ O+ 


TRL 
Sr 


19V. 144 di sem. 
Dadi 
DAN vis ni 
92.V. 15 1 
26.V. 144, 11 
DEN Tor il, 
INVITO 
8.VI. 154, 13%, 


Kod Rijeke . 

Dubova, od Rijeke = jugu 

Na glavi Crnojevića-rijeke kod sat 
Rijeke : DRV: lol 1 

Na istome mjestu . IVI i 3 

Monticola saxatilis (L) Vidješe ga duž ceste izmedju Nje- 
guša i Cetinja 26. maja, ali ga ne uloviše. €. 

* Monticola solitaria (L.) Svagdje ga vidjese; n. pr.: 16. 
maja u najblizoj okolini Kotorskoj, više njih 18. i 19. istoga mj. 
kod tvrdje Trojstva i Gorazde, njekoliko njih 26. maja na cesti 
od Njeguša u Cetinje, a 29. juna na brdu Lovćenu. Ubili su dva 
eksemplara, i to jedan è 20. maja kod Mule podno brda Vrmca, 
dug tijelom 22 cm., krilom 15 em., a na vratu gore lijepo bijelo 
pjegav ; drugi su eksemplar, takodjer è, ulovili 9. juna nadomak 
Rijeke na novoj cesti u Podgoricu, dug je tijelom 21 em, a 
krilom 14 em. 


O+ +0 C+ O+ (+ 40 Ot O+ 


2 


O+ C+ 


* 


Crnogorci zovu ovu krasnu pticu-pjevicu „plavokosom“ i 
smodrokosom“; modrokosom je obično zovu i u Dubrovniku, a 
nasuprot je Spljetski seljaci zovu ,mirulom“, pak nema sumnje, 
da ovo ime potječe od latinskoga imena merula, i to po svoj 
prilici još iz Rimskih vremena. 

Najstariji Linnć-jev naziv Turdus solitarius (1758.) valjalo 
bi opet uvesti mjesto kasnijega Linnć-jeva imena 7. cyanus 
(1766), tim više jer je ova ptica zvana svagdje ,passera solitaria“. 
Za azijsku M. solitaria P.L.S. Müller (1776) valja opet uvesti 
M. (Turdus) philippensis, takodjer od P.L.S. Müller-a. K. €. 

* Merula merula (L.) Najviše se crnih kosova vidjelo 22. 
maja u jednome hrastiku izmedju oba forta Vrmca ; ulovili su 
samo jednoga è 23. maja kod Dobrote, k sjeveru od Kotora, 
duga tijelom 25 cm, a krilom 17 cm. Može biti samo od slučaja, 
da za cijeloga sabiranja nisu naši putnici u Crnoj gori vidjeli’ni 
jednoga komada; ali je po svoj prilici tome poglavito i taj 
uzrok, što se nije lovilo na mjestima, koja su za crne kosove 
prikladna. K. 

Aedon luscinia (L.) Svakako se čini da ga nema često; vidješe 
ga 7. maja kod Dobrote, a još ga sredinom juna čuše tu i tamo 
po Crnoj gori. K. €. 

* Ruticilla titis (L.) Vidješe ju samo u Boci. K. 

Zvečava u Krivosija, k jugu od Crnovica & 20.V. 15 10!/, cm. 
Na istome mjestu: sosa atea So e 0 NA a 

*Ruticilla titis Cairit Degl. (AR. montana Brehm.) Jedini ek- 
semplar uloviše takodjer kod Zvečave na podini brda Vele grede 
u Krivošija, a preparator ga je upoznao mužjakom. Tijelo mu 
bijaše dugo 14 cm., a krilo 11 cm. To je zanimljivo obogaćenje 
naše faune, budući da je to prvi sigurno konstatovani eksemplar 
na Slovjenskom jugu. K. 


* Sylvia nisoria Bechst. K. 


Dobrota nadomak Kotora . . . i 5:14.16 Re 
Unirine u Krivošija, k jugu od Gustine CAR 
Na istome. mjestu..j af agg daje Ve 


N 2 5 a siete O AIN E 

*Sylvia orphaea Temm. Gosp. je Leon Siementhal darovao 
jedan eksemplar, ubijen u junu oko Spica na najjuznijem iz- 
bojku Dalmacije; sve druge eksemplare uloviše kod Kotora. K. 


Bobrota nadomak: Kotora Fr: 040, O LAV 451 1071 em. 
5 È VIRA VELINA 10 
A 5 ER Bo BIN. ar, 2105 9 
: 5 a e ads DV: 16 di, 
a 3 AE ER N. DEN 15 9 
N s Dee o JUME2IVI. 15 9 


* Sylvia sylvia (L.) Ovu grmusu, koja je oko Zagreba naj- 
običnija, vidješe samo jednom, 18. maja, kod trrdjice Trojstva 
kraj Kotora. Češće su je vidjeli 29. maja u trnjaku oko Skadar- 
skoga jezera, a nješto malo njih 29. maja na brdu Lovćenu. K. €. 
Mase tvornice. oružja kod Rijeke. .,... O (VI 15 O em, 
Ljubotin, od Rijeke k jugo-zapadu. . . 9 20.VI. 13'/, 10 


*Sylvia curruca (L.) €. 


” 


Janković kod Rijeke . . . . . : 5 10.VI. 15 Orljava 
Na novoj cesti u Podgoricu dihak 

Rijeke OSLasVE 1545010. 4 

*Sylvia subalpina Bon. K. €. 

Eva mn AVIO 9%... 0.0.0 e O ZV. KISS 8 CIN. 
<, saka BE do Vega rai Re CA I a 
Na obali Crnojevića-rijeke kod grada 

Bit eu o a Em ke PVE ATA 


Domi P31/ 
> 5 A li a juv 6.VI 129%. 8 
Mamkovićc kod Rijeke LL, juv. 10.VL 13/2 7 
u : N AR RA ce SE LI BA O nto, È 

Sylvia atricapilla (L.) Opazilo se samo jedan put 19. maja 
prema tvrdjici Trojstvu i Gorazdi. K. 

*Hypolais polyglotta (Vieill.) Jednog jeditog è ubio je gosp. 
Siementhal kod Špiča, od Budve k jugu, sredinom juna, pak ga 
darovao našoj zbirci. K. 

*Hypolais olivetorum (Strickl.) Voljica maslınara, kojega nismo 
iz Hrvatskoga primorja, a još manje iz Zagrebačke okolice ni- 
kada mogli dobili, svagdje nalaziš u Boci Kotorskoj i u Crnoj 
gori. K. €. 
bpbrotaxmadomaktKotora® | zvuk TZV. 175 10 em. 
Na Crnojevića-rijeci kod Rijeke . . . . 9 28.V. 10'/, 7 

di O) sl: VIg12 7 


Dubova, od He an 


+ 
to 


70 
Na izvoru Crnojevića-rijeke . OVI 12: TJ RN 
È Be : INT Er SS 
Na san cesti u dio Ed Bo Sio La M 
* Cinclus cinclus meridionalis Brehm. €. 
Na izvoru Crnojevića-rijeke . .... juv.. 1.VI. 16 106m 
2 5 s ko ce je laka CIURMA 
* Acredula rosea (Blyth.) €. 
Kod Rijeke tile 47 aa ea 
È SERA DIA MAT ae un ei OVE 


*Parus major L. Izmedju 18. i 20. maja ubio je gospodin 
Ceraj jednog jedinog mužjaka u Krivošija; preparirati se mogla 
samo jedna mlada ptica, ubijena 20. juna kod Ljubotina, a duga 
tijelom 13 em., krilom 10 cm. Inače ne vidješe veliku sjenicu 
nigdje. K. €. 

Parus coeruleus L. Culo se samo po vrtovima Riječkim. €. 

*Parus lugubris Natt. Cini se da Dalmatinska sjenica ne 
živi ni u unutarnjoj Hrvatskoj ni u Hrvatskom primorju. ali je 
vrlo česta pojava u Dalmaciji, Bosni i Hercegovini. €. 


(DF +9 


» 


Vrbange kodsnijeke 1, 3 RO 1.VI. 12 S "emi 
Na novoj cesti u Podgoricu une è si Jovi 1S:VI 14 2098 
Kod Ljubotina . . . . sog 90 791,.VE. 14; 1008 


*Sitta Neumayeri Michi Dei dubrovačkoga brglijeza 
zovu u Austro-Ugarskoj gotovo svi S. syriaca Ehrb., premda 
je već stari Brehm. godine 1831. istaknuo, da S. syriaca nije 
istovjetna sa S. orientalis. Natt. (t. j. s našom S. Neumagyeri), 
nego da je na nju vrlo nalik!), i premda je ovu misao na pošljetku 
i Gadow godine 1883.?) potvrdio. 

S. Neumayeri ima svuda po južnoj Dalmaciji, Hercegovini 
i Crnoj gori, pak je ondje mjesto naše S. caesia ; ova je žitelj 
drveća, a ona hridina. Još se od Temminck-ovih vremena zna, da 
se ova ptica zove u Dubrovniku „brglijez“. Kolombatović je za 
Spljetsku okolinu uveo ime ,kravarica“. Crna nam je gora dala 
treće ime, a svalko, tko je vidio gnijezdo ove ptice, valja da 
prizna da je ime ,lončar“ vrlo zgodno. 

Ova ptica gnijezdi po nedohodnim stijenama. Našavši si 
zgodnu rupu ili puklinu, najprije će ondje sazidali predvorje od 


1) Handbuch der Naturgeschichte aller Vögel Deutschlands, 207. 
2) Catalogue of the Birds in the British Museum, Vol. VIII. 345. 


blata ondašnje, geolozima dobro poznate Terra rossa, pomije- 
Sane s vapnenačkim kamenčićima i svakojakim životinjskim i rastlin- 
skim ostacima, osobito perjem, životinjskom dlakom, mahovinom itd. 
Ali jako udara u oči, što ima ondje i vrlo mnogo prednjih krila kor- 
njaša, i samih komada krpa. Cijelo je gnijezdo manje više ne- 
pravilno, 2—3 i više cm. debelo, 20 i više em. široko, pak je, 
već prema obliku hridi, manje više veliko i debelo. Iz sredine 
gnijezda strši ulazna cijev, duga 6—8 cm., koja je na okrajku 
1—1'3 cm. debela, a grlo joj je široko preko 3 cm. Rastaviš li 
gnijezdo sa hridi, pak motriš li ovo predvorje od unutarnje 
strane, vidiš da ima oblik lijevka. Čim se to predvorje sagradilo, 
stanu stari za unutarnju uredbu donositi svakojake gradje i to opet 
dlaka, perja, krpa, dapače po kazivanju preparatorovu, i samoga 
životinjskoga blata. Po svoj prilici potječe odavle i Spljetski naziv 
„kravarica“. 

Ovo ovdje napose opisano predvorje gnijezda naslo se na 
izvoru Crnojevića-rijeke nadomak Rijeke; ondje i dohvatise hit- 
cem 11. juna è i dvoje poletaraca iz gnijezda. Mladima je kljun 
vrlo kratak i žut. 

Ovu su vrstu vidjali svakuda ; tako i 19. maja kod tvrdjice 
Trojstva i Gorazde, ali ondje ne mogoše ubiti ni jednoga ko- 
mada, jer su hridi nedohodne. Sve ove popisane eksemplare do- 
nesoše iz Crne gore. K. €. 


Duž nove ceste od Rijeke u Podgoricu juv. 7.V. — -- em. 
a 2 FAN ke; u Uve au res m È 
È in cat gig RI JV AVE. phi x 
3 2 ce en node Visto, 10 x 
i ; Al A ORO RTS RT 3V1155.1 10 : 
i È ai A EURO. SVI: o, 10 o 
Na izvoru Crnojevica-rjeke . . . . juv. 9.VI 14 9 = 
a g Paini cate VI add ) si 


: > Ben BEINE, 1 DENE NO 5 

fino vieikodi-Bijekgil. n. sia agi uv. LOVE 13. 104. + 
m i SE. psi ea ATI Ae | 

Na izvoru Crnojevićačrijeke. . x +... 5 1LVI 14 10 


” n perio er. Tuve HV = = 5 
A RE ee ae ul > 57 sa 
Mikola Rie eee e EV 1A. 10, 
Na cesti od Podgorice na Rijeku . 9 14.VI. 14 9 A 


Oi nn 5.9, 20.VL 14 9 z 


12 


*Qriolus galbula L. Mlada è ulovise 15. juna kod Rijeke. €. 
*Lanius collurio L. Rusi svračak vidješe svugda. K. €. 
Dobrota. kod, Kotora 7. 27. az VSL Ar a 
O LEV, .15.10 s: 
SVIT. 18 14 9 


” „ ” . . . . . . 


Kod ‚Grkviee, u. Krivosje > #24. : = 2... RAS x 
; 5 RS SZ DJ SR E N 
Plavnica na Skadarskom jezeru: .... è 29.V. 19 11 = 


: Mei? ; : 5. DVI 


Lanius senator L. Samo jedan eksemplar vidješe 17. maja 
kod Dobrote nadomak Kotora. K. 

Muscicapa grisola L. Od ove je vrste gosp. Ceraj izmedju 
18. 1 20. maja ubio samo jedan eksemplar u Krivošija, ali ga 
nije preparirao. K. 

Hirundo rustica L. I u Dubrovniku i u Kotoru, a tako i u 
Crnoj gori vidješe lastavicu pokućarku, osobito s velikim mnoZ- 
tvom oko tvrdjice Trojstva i Gorazde kod Kotora, onda kod Do- 
brskoga sela, Rijeke i na jezeru Skadarskom u Crnoj gori; samo 
ne vidješe nijedne na Cetinju. K. €. 

*Hirundo rustica pagorum Brehm. Tik do Crnojevića-rijeke 
kod grada Rijeke uloviše 27. maja jednoga 5 ove odlike, kojemu 
tijelo bijaše dugo 20 em., a krilo 15 em. Ona zanimljivim na- 
činom obogaćuje našu faunu, budući da je to prvi ondje ubijeni 
eksemplar. €. 

Chelidon urbica (L.) Piljak kosirić, kojega n. pr. već vrlo rijetko 
ima u Zagrebu, a koga su u Podsusedu pomalo otjerali vrabci, 
vidješe u Dubrovniku i Kotoru. Njega oko samoga Kotora vidješe 
s mnogo većim brojem nego što lastavicu pokućarku, a nadjoše 
ga i na Cetinju; na Rijeci živu obje vrste jedna uz drugu. K. €. 

* Clivicola rupestris (Scop.) Hridna bregunica, koju u unutar- 
njoj Hrvatskoj još ne vidjesmo nikada, pak je s toga do sada u 
našoj zbirci i nije bilo, opaziše s velikim brojem 28. juna na otoku 
»Rondoni“ (fort Mamula), koji stoji na vratlu u Boku Kotorsku, 
po obližnjim morskim hridima. Nu svi ubijeni eksemplari potječu 
iz Crne gore. K. €. 

Na hridima Kod Rijeke. o eee o 2.VI 15 1 9 
2 N È O. adi "2.41.1295 
5 ; x n ETA SARE GA juv. 2VL — — „ 


73 


Narlrıdına kod. Rijeke ode + Juv. 2.VL.—.;— cm. 
N 3 x 5 ne N EM: % 
Na izvoru Crnojevica-rijeke . . . . . Osla VE EđAa dA, 


* Micropus apus L. Ovu u Dalmaciji vrlo običnu pticu više 
sam puta vidio baš u sred Spljeta, osobito na ruševinama Diokle- 
cijanove palače, a najviše na zvoniku stolne crkve. Ali otkako su 
ovaj toranj sbog popravka sav ispremrežili skelama, rasplašili su 
ove čiope. U toliko istoj množini nalazio sam 1868. i 1875 crnu 
čiopu u sredini Dubrovnika na ,placi“ (Stradone) i na glavnome 
trgu, gdje ovim životinjama ljudi nimalo ne smetaju, premda one 
svojom jakom krikom često dosadjuju. Za cijelo ih ima i u Ko- 
toru, jer sam ih ondje vidio takodjer 1868. Ljetos nam naši put- 
nici donesoše samo crnogorskih eksemplara, koji se jedva daju 
razlikovati od hrvatskih. K. €. 


barkridima:;kod Bijeke:)... de ase DIVI 19/7318. em, 
Duž nove ceste od Rijeke u Podgoricu . 9 18.VI. 19 18 _, 
Na istome mjestu . . . . NINA ET JI 


*Micropus melba (L.) Bijele čiope nema u unularnjoj Hit 
skoj; za eksemplare u svojoj zbirci duZni smo zahvalu gospodi 
Mil. Baraču i Vlad. Jakopoviću, koji ih uloviše u Hrvatskome 
primorju i na Kvarneru. 

Ljetos maja i juna vidjelo se mnogo bijelih čiopa u puškar- 
nicama Dubrovačkih bedema, a još više na Grebenima („Pettini“) 
nadomak Cavtata, na otoku Rondoni-u (sada Fort Mamula) na 
vratlu u Boku Kotorsku, oko tvrdjica Trojstva i Gorazde. Jedan je 
eksemplar od Špiča kraj Budve darovao zavodu gosp. Leon Sie- 
menthal. Nasi su putnici ulovili samo tri eksemplara, sve troje u 
Crnoj gori. Otok Rondoni-a, koji se sada poslije sagradjenja tvr- 
djice zove i Fort-Mamula, dobio je svoje talijansko ime po ovoj 
ptičjoj vrsti. K. €. 

Na hridi tako zvanoga ,belvedera“ Cetinjskoga 9 17 VI. 21 25 em. 
Na istome mjestu... eK EL. NV). 201,25 
Na novoj cesti od Rijeke u Pini PASTE ti PAVIA 2224. 

* Cuculus canorus L. Kukavica vidjese na brdu Vrmeu i 
kod tvrdjice Trojstva i Gorazde. Ubili su samo jedan 9 eksemplar 
kod Unirina, od Crkvice k jugu, u Krivosija 19. maja, kojemu 
bijaše tijelo dugo 32 em., a krilo 25 em. K. 

* Alcedo ispida L. Oba eksemplara, è i $, ubiše 5. juna na 
glavi Crnojevica-rijeke više grada Rijeke. Mužjak bijaše dug tijelom 


74 

. 
18 cm., a krilom 10 em., dočim ženka bijaše U'5 veća i imaše u 
sebi zrelo jaje. €. ' 

* Merops apiaster L. Ukazao se samo na Skadarskome je- 
zeru 29. juna. Prije toga, 3. juna, ubiše O kod tvrdjave Zabljaka 
na sjevero-istočnoj obali jezera; duga bijaše tijelom 23. cm., a 
krilima 14 em. €. 

Upupa epops L. Ima ga po svoj prilici i u Crnoj gori, budući 
da ga Crnogorci poznaju imenom „divlji kokot“, a naši ga putnici 
za svoga putovanja ne vidješe. €. 

* Carine noctua (Scop.) Crnogorske su ptice ove vrste bojom 
nješto različite od eksemplara od druguda. €. 

Na solnome spremištu kod 


Plavnice na Skadarskom jezeru .. 56 29.V. 22. 187m 
jpg S poke e III e San DV PZ E 5 
Ceklin izmedju Cetinja i Rijeke . . @ 17V. 3 204 „ 


Pisorhina scops (L.) Vidjena 17. svibnja kod Dobrote €. 


- Haliaetus albicilla (L.) S otoka, na kojem je mala tvrdjava 
Lesendrija u Skadarskom jezeru, vidjeno 29. svibnja 2—3 para, 
ali nijesu došli na dohvat. M. 

* Aquila chrysaötus L. Na Obotskoj gredi u Riječkoj okolini 
nadjose 9. juna orlje gnijezdo. Namisao gosp. Ceraja, da bi oboje 
starih ustrijelio, pokvariše prenagli njihovi Crnogorski pratioci, pak 
se g. Ceraj morade zadovoljiti strijeljanjem dvaju poletaraca, koji 
sjedjahu na neprihodnom gnijezdu. U njihovu je želucu našao 
preparator svakojakih ostanaka, izmedju njih i lubanje i nožnih 
komada Testudo graeca, koja je ondje vrlo obična. Oči bijahu 
svijetlo-smedje, a promjer im bješe 1:3 em. Jednomu eksemplaru 
bijaše tijelo dugo 60 cm., a krilo 54; drugomu bilo je tijelo dugo 
50 em., a krilo 40 em. €. 

* Nisaétus pennatus (Gm.) Jedini eksemplar ubiše 10. juna 
u Jankoviću kod Rijeke, 9 s dužinom tijela od 527, em., a krila 
od 54 em. Smedjim očima bijaše promjer od 1 em. Bojom se 
ovaj eksemplar vrlo razmiče od ona dva eksemplara Varaždinske 
okoline, za koju naša zbirka duguje hvalu gosp. grofu Marku 
Bombelles-u ml. €. ; 

* Tinnunculus tinnunculus (L.) Vjetrusu klikavku vidiš svagdje ; 
vidjese ih dakle i 18. i 19. maja njekoliko kod tvrdjica Trojstva 
i Gorazde, a 29, maja jedan par na jezeru kod Skadra. Ubise 


75 


samo jednu jedinu 9 9. juna na novoj cesti od Rijeke na Pod- 
goricu. Tijelo bijaše dugo 34 cm., a krilo 33’, em. K, €. 

* Accipiter brevipes (Severzow.) Za nas najzanimljiviji plod 
ove ekspedicije svakako je onih 7 eksemplara Srpskoga kopca, 
jer premda je jedan cksemplar ove vrste iz blizine rijeke Timoka 
u Srbiji prispio preko baruna A. Hügel-a u zbirku „British-Mu- 
seum“-a, a i gosp. je O. Reiser !) ovu vrstu nedavno konstatovao 
za Bosnu: to mi do sada ne mogosmo za se dobiti ni jednoga 
komada. 

Naši putnici nisu ni u Kotoru ni u Crnoj gori vidjeli kopca 
ptičara, a ubijeni eksemplari Srpskoga kopca potječu od različitih 
mjesta; po tom se čini opravdanom misao. da u Crnoj gori ova 
vrsta zastupljuje onu drugu sasvim; 22. juna pronadjoše kod 
Dujeva gnijezdo, pak im i sretno za rukom pošlo, da stare ubiju. 
U gnijezdu bijaše četvero mladih, kojih je hitac žalibože vrlo 
oštetio, a izim toga bijahu i sasvim golišavi; zbog toga ih sa 
sobom i ne uzeše. Kako preparator veli, mladima bijahu oči 
ugasito-smedje, a i starima bijahu smedje s crvenim okrajkom, 
Promjer im bješe 0'7—0'8 cm. €. 
En n NV... 30° 30 cm. 
ei kodelijeke 0.0... nn SUONI 7900 09 
Jova 38.0788, 


, / ri 3 
Ljubotin . m men no a PDV O VINU DI ML en 

7 RE ra O ORLO LOSVES DDr. 
Dujevo nadomak izvora a SILVI 93 e Be 
Na istome mjestu . . ... . za Se = LATE gii IRA 7° DE 


Neophron percnopterus (L) Jedan eksemplar vidješe 22. maja 
na brdu Vrmcu, drugi 29. juna na cesti od Kotora u Crnu goru, 
ali ih ne ubiše. K. C. 


* Pelecanus crispus Bruch. Doduše je ovu vrstu Pallas 
godine 1811. najprije opisao, ali krivo imenom P. onocrotalus : 
Bruchova je dakle zasluga, što ju je na osnovu Dalmatinskih 
eksemplara upoznao novom vršću. S toga zovu ovog nesita Inglezi 
i danas Dalmatian Pelikan. Ima ga na utoku Neretve, ali kud 
i kamo ne toliko često, koliko prije regulacije toga utoka. Mnogo 
više ima ovoga pelikana jošte na Skadarskom jezeru, gdje ih se 
godinu na godinu nadje vrlo znamenito naselište, osobito na 


1) Orn. Jahrb. I. 1590, 105—106. 


76 


istočnoj jezerskoj grani, zvanoj „Humsko blato“ ili „Ulsko blalo“. 
Gosp. nam je Ceraj donio ne manje od 15 eksemplara. Prva tri 
nadjoše na Crnogorskom zemljištu, izmedju otoka Vranjine i 
tvrdjave Žabljaka. Svima bijahu oči kaljavo-ružičasto-crvene, sa 
smedjim okrajkom, a s promjerom od 1'4 cm. Sve druge eksem- 
plare ubiše na Humskome blatu. Gosp. se Ceraj i njegovi uvijek 
dobrovoljni Crnogorski lovci pratioci ukrcaše u jednu ,londru“,!) 
polazeći put Humskoga blata na lov na pelikane Ali jedva je 
lov otpočeo, kada se ondašnji divlji Arbanasi !zgrnuše i stadoše 
sasvim ozbiljno pucati na čamac; zbog toga je našima valjalo 
čim Zurnije odmicati od svojega lovišta. Srećom je gosp. Geraj 
bio toliko oprezan i odvratio Crnogorce, da ne bi vraćali puška- 
renja, a budući da su veslači vrstno veslali, to se cijelo društvo 
jedva jedvice, iza granice spase. Za ove ekskursije ubiše 12 eksem- 
plara. Preparatoru je uza silnu ondje vrućinu jedva doteklo 
vremena, da sve one velike ptice odere; a ne bi bio svršio posla, 
da mu jedan Riječki Turčin valjano ne pomože. Poletarac, koji 
se našao medju onim plijenom, imaše smedjaste oči s promjerom 
od 0:8 em.; svim su drugim pticama bile oči kaljavo smedje- 
zelenkaste s promjerom od 1:2 em. €. Arbanija. 


Izmedju otoka Vranjine i tvrdjave Zabljaka 9 30.V. 166 120 em. 
Na istome mijestu x, < su (6 = 86 a VE. Ion 


” 


M : la i ae NE E 
Huinsko.blato..: 2. dna poll aspa NT | 12 
E ulm ene s je JV 2 VI ekcema 


Pelecanus onocrotalus L I običnoga pelikana vidjaše na 
Skadarskom jezeru. 

Čudno li je ime, koje Crnogorcima rabi za rod Pelecanus ; 
mužjak njim je ,panac“, ženka ,panica“, a mlado ,pančica“. 
Je li slovjenskoga porietla? C. 

Phalacrocorax graculus croaticus Brus. n. subsp. Po mojem 
mišljenju ima u Europi tri suvrste vranaca, t. j.: Pravi vranac 
huholjac Ph. graculus L, koji nastava sjeverna i zapadna pri- 
morja Europska, pak se čini da katkada zaluta i do nas do u 
Kvarnero, premda gosp. Baraču još nije za rukom pošlo, da bi 
tu ulovio koji eksemplar. Drugi je oblik stalan i obični u primorju 
Sardinije i Korsike, a samo se rijetko baci koja ptica do zapadnih 


1) Tako zovu brodove, kakvih je obično na Skadarskom jezeru. 


obala Italije, osobito Sicilije, Toskane i Ligurije. !) Ovaj je oblik 
Ph. graculus Desmaresti Payr. — Vranac morovran velika je 
rijetkost na Talijanskoj obali (n. pr. kod Jakina, Bari-a), vrlo ćeš ga 
često i stalno naći počevši od Kvarnera do Arbanije, pak gnijezdi 
po visokim i strmenitim hridima otoka i kontinenta. Ja sam na 
Zadarskome otoku Uljanu ulovio mladu pticu. Naša zbirka ima 
do 50 eksemplara, koju cijelu dugujemo darežljivosti i revnosti 
gosp. Barača, a sva su ustrijeljena u Kvarneru i po otocima nje- 
bovim. — Zasluga je gosp. baruna Stjepana Washingtona, što je 
prvi opazio razlike izmedju našega vranca i vranca sjeverne i za- 
padne Evrope,?) a to smo poslije potvrdili Dr. B. Schiavuzzi è) i ja. 
S ovoga sam razloga ove godine za ovu suvrstu predložio ime 
Ph. graculus eroaticus.*) Plici je, upravo jer je ima vrlo često, 
u nas mnogo imena: U Hrvatskom se primorju zove „Zmirak“, 
što se zovu i mnoge druge ronilice; u Dalmaciji je zovu ,galica“ 
i „mrkulj* (boje radi), a i ,strkoč“ i „vran“ ili ,vranac“ ; u Du- 
brovniku zovu ovu pticu ,morovran“. Klasička riječ, koja bi zna- 
menovala od prilike njemački ,Seescharbe“ ili „Seekrähe“. 

Ime je Crnogorskomu otoku Vranjini, na sjevernome kraju 
Skadarskoga jezera, valjda od ovoga ptičjega imena ,vran“ = 
Phalacrocoraa, ali još radje možda od ,vrane“ = Corvus, koja 
je kod lova na uklije vrlo znamenita. °) 

29. maja vidješe jednoga morovrana na Skadarskome jezeru, 
a slabo sačuvan jedan eksemplar nudjahu i na prodaju. K. €. 


* Ardea cinerea L. Jedno je naselje kod Žabljaka, a vrlo ih 
se mnogo vidjalo po Skandarskome jezeru. €. 
Na Crnojević-rijeci kod grada Rijeke. . Q 27.V. 110 81 em. 
Na utoku Crnojevića-rijeke prema Zabljaku 5 4VI. 98 78 , 


Ardea purpurea L. Kako kazuju Crnogorski lovci, naći ćeš 
čaplju dangubu samo zimi često na Skadarskom jezeru. €. 


1) Giglioli. Avifauna Italica. Firenze. 1886, 272; detto 1889, 427. Salva- 
dori. Elenco degli Uccelli Italiani. Genova. 1887, 271. 

*) Zeitschrift für die gesammte Ornithologie. I. Budapest, 1884, 266; 
detto II, 1885, 362. 

3) Bolletino della Società Adriatica di Scienze Naturali. X. Trieste, 
1887, 159. 

4) Glasnik hrvatskoga naravoslovnoga družtva V, Zagreb 1890. 72. 

°) Petter. F. Compendio geografico della Dalmazia con un’ Appendice sul 
Montenero. Zara, 1834, 212. 


78 


*Ardea garzetta L. Sasvim tik do morske obale podno Dubro- 
vačkih bedema opazio je 16. maja preparator poviše eksemplara 
malih bijelih čapalja, a tako isto i na obali otoka Rondoni-a, na 
kojem je tvrdjica Mamula. Malih bijelih čapalja ima na Skadarskom 
jezeru vrlo često, ali su i vrlo plahe; čitavo naselište ima kod 
Zabljaka, gdjeno ubiše do 20 eksemplara, ali od njih mogose 
zbog silne vrućine samo tri oderati. K. €. ì 


Plavnica na Skadarskom jezeru. . . . o 29.V. 64 37 cr 
Kod Zabljaka, od Skadarskog jezera k sjeveru è 3.Vl. 68 47, 
Na ‘istome’mjestus i... gere an VEE 


Ahr » Q 8VL 5842 , 


* Ardea ellaides Scop. I žutih čapalja ima na Skadarskom 
jezeru vrlo često, a i često ju vidješe gdje na velikim listovima 
Nymphaea stoji i koraca. Crnogorska imena za ovu pticu kako 
ih je pobilježio Baraga jesu: ,žuta čaplja“ i ,plijeper“. €. 

Na Crnojevića-rijeci kod Rijeke . © 27.V. 50 40 em. 
Na ušću Crnojevića-rijeke . 6 27.V., 62 Bau 
O 29.V. 42.31 

O 


LJ 


Na otoku Vranjini . . . A sita) 13380400 Ena 

Plegadis falcinellus (L.) 29. maja a vidješe samački jedan komad 
na Skadarskom jezeru. €. 

Phoenicopterus roseus Pall. Osobito sam uputio lovce na 
ovu u nas vrlo rijetku pojavu. Ljudi uvjeravahu, da i plamenci 
posjećuju Skadarsko jezero. €. 

Anas boscas L. Vidješe ju 29. maja na jezeru. €. 

* Fuligula fuligula (L.) Od krunate patke, koje po Hrvatskoj 
i Slavoniji ima vrlo često, ubiše 30. maja jednoga è na otoku 
Vranjini ; tijelo mu bijaše dugo 37 em., a krilo 27 em. €. 

* Columba livia L. Divljeg goluba, kojega po Hrvatskome 
primorju i Dalmaciji ima vrlo često, više su puta opazili naši 
putnici i u Kotoru i Crnoj gori. K. €. 


Plavnica na Skadarskom jezeru . È ‘29. Ve a 2687 
Na istome mjestu O 29V. ST Zan 
: È > O 29V.. Je Zp 
P > a È stat OST A 


* Turtur turtur (L) Grlicu, kao što i div ljeg goluba, vrlo često 
vidješe po netom pooranim i kukuruzom posijanim poljima na 
Skadarskome jezeru €. 


Na izvoru Crnojevića-rijeke . . . . . . 9 31.V. .26 21 cm. 
Inu vrti dl Rijèci Ie 25 VR 19, 
Natizvoru @rnojevita-rijeke: ent.) N ZIEL 270221, 


Phasianus colchicus L. Zbog vijesti lorda Lilforda, !) da 
običnoga fazana ima divlje po sjevernoj Arbaniji, dobio je pre- 
parator nalog, da osobito pazi na ovu pticu. U samoj se Crnoj 
gori čini da fazana nema nikakvih, a ono njekoliko, što ih ima na 
Rijeci, potječe iz Beča za poklon Crnogorskomu našljedniku prije- 
stolja. Ali su naše putnike ljudi uvjeravali, da pravih divljih 
fazana zbilja ima kod Leša, pak da se lov na njih čuva samo 
za strane konsule u Skadru. Na njega da se ide u lov samo zimi, 
a onda se fazani prodaju na Skadarskome trgu. Arbanija. 

* Caccabis saxatilis Miyer. Jarebicu grivnju nadješ počevši 
od Hrvatskoga primorja kroz cijelu Dalmaciju i po svim otocima, 
a više puta ih vidješe i dva puta ubiše i u Kotorskoj okolini i 
u Crnoj gori. K. €. 


menmikvišestujeke-. 43. (4 I IE 320, emi. 
Wiibavaod Bijeke.k jugu . . "4. 2 8:.6,V1,31.15. , 


Perdix perdix (L.) Ima je za cijelo u Crnoj gori, zovu je 
»poljskom jarebicom“. ali je naši putnici ne nadjose. €. 


Coturnix coturnix (L.) Mnogo ih se 23. juna čulo u Njeguškoj 
dolini, a manje njih 29 maja na Skadarskom jezeru. €. 


* Grus grus (L.) Gosp. L. Siementhal ubio je 7. januara 1889. 
jedan eksemplar u Grbaljskoj (Župa) dolini i poklonio ga muzeju. 
U Crnoj gori ima ždralova i na prolazu. K. €. 


* Olis tarda L. Veliki eksemplar, poslan od gosp. prof. P. Mar- 
tinoviéa narodnomu muzeju na razmjenu, ubili su marta 1888. 
na Krtolskom polju, izmedju poluotoka Luštice i Grblja. 

Ovdje mi valja primjetiti, da oni Dalmatinci, koji govore 
talijanski, velikog potrka ne zovu ,otarda“, nego imenom uzetim 
iz Mletačkoga dijalekta u opće „dindio salvadego“ (t. j. divlji tukac). 
Samo si ovom, zoološki čudnom nazivu možemo rastumačiti, sto 
se bajalo o divljim puranima u Dalmaciji. Još god 1840. čitamo 
u Temminck-ovoj izvrstnoj priručnoj knjizi o Meleagris gallopavo 


1) Ibis 1860, 237; Dresser, A History of the Birds of Europe. VII. 
London, 1879, 87. 


SO 


son en tue aussi de temps en temps sur les bords de la Kerka 
entre Sebenico et Scardona en Dalmatie. Ceci m'a été assuré par 
plusieurs personnes de ces conlrćes.“ 1). Ovu vijest valja da bez 
kakve sumnje svedemo na Otis tarda. U najnovije vrijeme raspro- 
straniše priču o Dalmatinskim divljim puranima prof. Kolom- 
batović?) i moj odlični prijatelj Giglioli.”) A nadje li se i danas 
možda koji zatumarali i podivljali puran ma gdje, to nas ovo 
ne može ovlastiti, da bismo ovu vrstu uzeli divljom pticom u 
našu faunu, kao što je tada učinio Kolombatović. K. 


Aegialites dubius (Scop.) Gosp. je Baraga 29. maja motrio 
jato ovih ptica nadomak Plavnice na Skadarskome jezeru. €. 


Hoplopterus spinosus (L.) Zna se, da ove vrste ima i u južnoj 
Dalmaciji i u Crnoj gori, ali naši putnici ne vidješe tada ni jedne 
ptice, pa su Crnogorci tvrdili, da ostrugastoga vivka ima samo 
zimi. €. 

#* Sterna hirundo L. Kako Baraga jamči, za sve vrste čigra rabe 
Crnogorci ime „pijenka*. €. 


Na otoku Vranjini \. =)... aa DIN, AN NE 
A 3 i s kO KE S BI A ABJOBOM Pal 
Na Vranjinskom brdu \.'./& 0.0.0. 2 80.V7 81008 


* Hydrochelidon nigra (L.) €. 
Na Skadarskom jezeru, nadomak manastira na otoku 


Vranjini . "Sum ch. OO E 
Na istome mjesto: . o zla a ne) II RE 


” 


* Larus fuscus L. Prof. Kolombatović spomenuo je 1880.) 
galeb ćukavac, da je dosta česta pojava u Dalmaciji, a 1885.°) 
primjetio je da je ova ptica stalna, i ako ne vrlo obična vrsta, 
koje ipak ima najviše proljećem. Moje pak iskustvo kaže, da je 
ćukavac dosta rijetka pojava Jadranska, o kojoj se čini, da je u 
nas nema nigdje često. Tako je gosp. Baraču, tome najvaljanijemu 

1) Manuel d’ Ornithologie. IV. Paris, 1840, 313. 

*) Settimo programma dell i. r. Scuola Reale superiore Spalato, 1880, 35. 

3) Avifauna Italica. Firenze, 1886, 346. 

4) Le. 48. 


5) Godišnje izvješće e. kr. velike realke. U Splitu 1885. 31. 


81 


najrevnijemu lovcu, do dandanas jedva za rukom pošlo da u 
Kvarneru ubije dva eksemplara ove vrste, a povrh toga je možda 
još samo dva vidio. [u Kotoru ima ove vrste rijetko kada. Gosp. je 
Siementhal zoološkomu narodnome muzeju darovao eksemplar, 


koji je 17. augusta 1888. ubijen u Kotorskoj luci, a čuvan bio 
kao rijetkost. K. 


Zagreb, 13. novembra 1890, 


Imenik 


morskih ljušturnjaka okoline Zadarske 
Dr. F. Danila i G. B. Sandri-a 


sa uvodom 


od 


S. Brusine. 


Poznato je, da je poslije uskrsnuća prirodnih znanosti, već 
pod kraj prošloga stoljeća bio Mletački zoolog Giuseppe Olivi 
prvi, koji je stao proučavati mekušce Jadranskoga mora po 
Linnć-ovu sustavu, pak je 1792. god objelodanio „Jadransku 
zoologiju“, podlogu i temelj malakologiji Jadranskoj. Za ovim se 
Olivi-evim primjerom povedoše i drugi Mletački prirodoslovi — 
dosta da spomenemo Chiereghini-a, Renier-a, Nardo-a — pak 
nam ostaviše dragocjenih bilježaka za malakologiju Jadranskoga 
mora. Sa smrću Nardo-vom, iliti s njegovom malakologijskom 
razpravicom „Note illustranti il sottosuolo di Venezia“ od godine 
1867. moZemo zavrsiti povorku Mletackih malakologa, koji se 
sjahu poglavito u prvoj polovini ovoga stoljeća. 

Ali druga polovina stoljeća vidje malo publikacije kojega 
Mlečanina, a ono što se na književnome polju učinilo, poteklo je 
od Dalmatinaca. Na sreću se izmedju učenika Renier-a, profesora 
Padovskog sveučilišta, našao učenik medicine Dalmatinac, koji se 
svršivši nauke vratio u domovinu, pak je vremena nasmogao da 
se posveti proučavanju faune domovine svoje, premda je uza to 
bio praktički lječnik. To bješe Hvaranin dr. Antun Viličić koji 
se u Dalmaciji bavio malakologijom i karcinologijom, i to u 
Zadru godine 1834., zatim u Pagu, u Herceg-Novom i po dru- 
gim mjestima. Ipak ne ostade iza Viličića ništa, što bi bilo po- 
bilježeno, a nikako ne mogu doznati, kuda se njegove zbirke 


Hlenco 


dei molluschi lamellibranchiati dei dintorni 
di Zara 
del Dr. F. Danilo e G. B. Sandri 


con introcuzione 
di 


S. Brusina. 


Egli è noto, che dopo il rinnovamento delle scienze naturali, 
già verso la fine dello scorso secolo, il zoologo veneto Giuseppe Olivi 
fu il primo a studiare i molluschi del mare Adriatico secondo il 
metodo Linneano e nel 1792 pubblicò la Zoologia Adriatica“, 
base e fondamento d’una Malacologia Adriatica. L'esempio del- 
l’Olivi fu seguito da altri naturalisti veneti, basti ricordare il Chie- 
reghini, il Renier, il Nardo, i quali tutti ci lasciarono preziose 
notizie per la fauna malacologica del mare Adriatico. Colla morte 
del Nardo, o col suo ultimo lavoro malacologico ,Note illustranti 
il sottosuolo di Venezia“ del 1867 si può chiudere la serie dei 
malacologhi veneti, che fiorirono specialmente nella prima metà 
del secolo. 

La seconda metà del secolo poco vidde pubblicarsi dai ve- 
neti, quello che si fece nel campo letterario lo dobbiamo ai dal- 
mati. Volle fortuna, che fra gli scolari del Renier professore al- 
I Università di Padova, si trovasse uno studente di medicina dal- 
mata, il quale, compiuti i suoi studi, ritornò in patria, e seb- 
bene medico pratico, trovò tempo di dedicarsi allo studio della 
patria fauna. Il dr. Antonio Viličić di Lesina fu cioé quello, il 
quale primo in Dalmazia si occupò di malacologia e carcinologia, 
prima a Zara nel 1834, poscia a Pago, a Castelnuovo ed in altri 
luoghi. Viličić purtroppo nulla lasciò di scritto, nè mi è noto ove 
e come andarono a finire le sue raccolte. Certo si è, che a lui 


* 


84 


djedoše. Svakako je sigurno to, da njemu valja pridati zaslugu, 
što je prvi u Dalmaciji započeo ova proučavanja. Za njegovim 
se primjerom povede čitavi roj gajitelja i ljubitelja Dalmatinske 
malakologije, bilo to suhozemske i slatkovodne, bilo morske. !) 

Da su svi zaslužni Dalmatinski sabirači prikazali svijetu 
plodove svojega proučavanja, to jest da su ostavili pisanih bi- 
lježaka o svojoj muci za ovo pol stoljeća, radovala bi se znanost, 
a Dalmatinska bi malakologija bila danas od najbolje poznalih 
na svijetu, dočim joj se žalibože valja istom cijela stvoriti. 


Njekih koristnih bilježaka imamo od Kuzmica, Klećaka, a 
još više od Stalio-a, ali pravi osnivači Dalmatinske morske ma- 
lakologije jesu pokojni Sandri i Dr. Danilo, nezaboravni učitelj 
moj. Oni se proslaviše time, što su u gimnazijskom programu od 
1855. objelodanili prvu radnju o morskoj malakologiji, a radi o 
ljušturnjacima okoline Zadarske *); odmah godinu za tim objeloda- 
niše i popis gasteropoda.?) 


Premda je izmedju štampanja spomenutih dviju popisa 
prošla samo godina dana, ipak je ovo drugo izdanje daleko bolje 
od prvoga. Po mojem je mišljenju tomu razlog taj, što pisci, kad 
su slagali popis od godine 1855., nisu po svoj prilici u rukama 
imali druge sveske klasičkoga djela Philippi-eva o mekušcima 
njegdašnje kraljevine Sicilije. Danilo i Sandri vrlo brzo upoznaše 


1) S. Brusina. Naravoslovne crtice. I. (Rad jugoslav. akad. XIX. U Za- 
grebu 1872.) 122. (18). 

Die Neritodonta Dalmatiens und Slavoniens (Jahrbuch d. Deutsch. Ma- 
lakozool. Gesell. XI. Frankfurt a/M. 1884.) 105 (89). 

Cenno sugli studi naturali in Dalmazia. (Manuale del regno di Dalmazia 
V. 1875.) 2. 

Appunti ed osservazioni sull’ ultimo lavoro di J. Gwyn Jeffreys (Glasnik 
hrv. naravosl. druZtva. I. Zagreb 1886.) 185 (4). 

?) Elenco nominale dei molluschi lamellibranchiati marittimi raccolti 
nei contorni di Zara e determinati dai Signori Ivanies, Kutschig, Kirchsberg, 
Sandri in unione col sottoscritto professore (Dr. Danilo). (Programma dell’ I. 
R. Ginnasio completo di prima classe in Zara alla fine dell’anno scolastico 
1854.—1855. Zara 1855, pag. 39—58). 

9 Elenco nominale dei gasteropodi testacei marini raccolti nei dintorni 
di Zara, e determinati dal Sig. Giovanni Battista Sandri e dal Prof. dr. Pran- 
cesco Danilo (Programma dell’ I. R. Ginnasio ecc, 1855 — 1856. Zara 1856, pag. 
107— 150.) 


85 


va ascritto il merito d’essere stato il primo ad iniziare questi 
studi in Dalmazia. Il suo esempio fu seguito da uno stuolo di 
cultori e dilettanti della dalmata malacologia, sia di terra e delle 
acque dolci, sia del mare.!) 

Se tutti i benemeriti raccoglitori dalmati avessero reso di 
pubblica ragione i risultati delle loro ricerche, se avessero cioè 
lasciato notizie scritte del loro lavorio in questo mezzo secolo, 
lieta ne sarebbe la scienza e la malacologia dalmata sarebbe in 
oggi una delle meglio conosciute, mentre è ancora purtroppo 
tutta da farsi. 

Alcune utili notizie le dobbiamo a Kuzmić, a Klećak ed 
ancor più allo Stalio; ma i veri fondatori della malacologia dal- 
mata marina sono il defunto Sandri, ed il Dr. Danilo nostro in- 
dimenticabile maestro. Questi si resero benemeriti per aver pub- 
blicato nel programma del ginnasio per l’anno 1855 il primo 
lavoro di malacologia marina pertrattante dei lamellibranchiati 
dei dintorni di Zara ?). Tosto l’anno seguente pubblicarono anche 
l'elenco dei gasteropodi.°) 

Sebbene fra la pubblicazione dei detti due elenchi non 
passò che un anno di tempo, pure la seconda è di gran lunga 
migliore della prima. A mio modo di credere la ragione si è, 
che quando gli autori compilarono l’elenco del 1855, non aveano 
probabilmente ancora a loro disposizione il secondo volume della 
classica opera del Philippi sui molluschi del già regno delle due 


1) S. Brusina. Naravoslovne ertice. I. (Rad jugoslav. akad. XIX. U Za- 
grebu 1872.) 122. (18.) 

Die Neritodonta Dalmatiens und Slavoniens (Jahrbuch d. Deutsch. Ma- 
lakozool. Gesell. XI. Frankfurt a/M, 1884. 105 (89). 

Cenno sugli studi naturali in Dalmazia. (Manuale del regno di Dalmazia. 
V. 1875.) 2. 

Appunti ed osservazioni sull’ ultimo lavoro di J. Gwyn Jeffreys (Glasnik 
hrv. naravosl. druztva. I. Zagreb 1886.) 185 (4). 

?) Elenco nominale dei molluschi lamellibranchiati marittimi raccolti nei 
contorni di Zara e determinati dai Signori Ivanies, Kutschig, Kirchsberg, 
Sandri in unione col sottoscritto professore (Dr. Danilo). (Programma dell’ I. 
R. Ginnasio completo di prima classe in Zara alla fine dell’anno scolastico 
1854,—1855. Zara 1855, pag. 39—58). 

?) Elenco nominale dei gasteropodi testacei marini raccolti nei dintorn 
di Zara, e determinati dal Sig. Giovanni Battista Sandri e dal Prof. Dr. Fran- 
cesco Danilo. (Programma dell’ I. R. Ginnasio ecc. 1855.—1856. Zara 1856, 
pag. 107—150), 


86 


nuždu, da izdadu novo ispravljeno i popunjeno izdanje, hitro se 
latise posla i brzo ga svrsise, ali žalibože ne bi štanpan u kojem 
od programa, nego bude mjesto toga pomnožanu malome broju 
litografijom !), a njih onda pisci prema običaju rasposlaše po 
zemlji i poslaše njekim svojim vanjskim prijateljima. Po tome je 
dakle sasvim naravski, da je to djelce ne samo rijetko i da ga 
sada i ne možeš dobiti, nego je u svem i nepoznato, pače ve- 
ćina pisaca ovoga vijeka — štampanoga papira — smatraju to djelce 
kao da nije objelodanjeno. 1 zbilja vidimo, da ga i sam Dalma- 
tinac Stalio u svojem prevrijednome djelu ne spominje.?) Evo to 
je razlog, zašto sam mislio da će vrlo ugodno biti prirodnjacima 
našim, a još više vanjskim, ako naštampam onaj litografirano sa- 
čuvani eksemplar, pošto me dakako pisac Dr. Danilo za to ovla- 
stio. Objelodanjujem ga, budući dragocjenom gradjom za onu 
Jadransku malakologiju, kojom se još uvijek nadam da ću se 
moći i jače baviti, budući da naš muzej --- kako već rekoh — 
ima najpotpuniju na svijetu malakologijsku zbirku Jadranskoga 
mora, koja će se moći krasno prodiäti na ljetošnjoj izložbi u 
Zagrebu. 


Valja mi reći, da bi vrijedno bilo, kad bi se preštampala i 
ona dva druga netom spomenuta popisa: ali možda nije nužda 
tolika, budući da se oni gimnazijski programi, u kojim su štam- 
pani, lako nadju u mnogim bibliotekama Austro-Ugarske monar- | 
kije. Kad god bi pak tko poželio, da se na novo prestampa, 
uvijek imamo jošte zgode tome, a svakako treba da počnemo 
ovom litografijskom radnjom. 

Razmišljavajući o svem tome, ipak me obuzimlju tužne 
misli. Svršivši se vrijeme Mletačkih malakologa, koje se može od - 
rediti počevši od 1792., kada no ugleda svjetlo „Zoologia Adria- 
lica“ Olivi-eva, do godine 1867., kada no je Nardo nastampao 
svoje malakologijske ,Note,“ gotovo kroz cijelu drugu polovinu 
stoljeća visoko u vis dizahu Dalmatinci zastavu Dalmatinske ma- 
lakologije, kako no eno jasno pokazaše imena, kojih sam drugom 


1) Vidi: ,Zoologija i Hrvati“. (Rad. jugoslav. akadem. Kn. LXXX. U 
Zagrebu 1866. 227). 

°) Notizie storiche sul progresso dello studio della Malacologia del- 
l}Adriatico, Venezia 1874. 


87 


Sicilie. Danilo e Sandri si avvidero ben tosto della necessità di 
una nuova edizione correta e completata, si misero tosto al- 
l’opera e ben presto fu compiuta; ma purtroppo non fu stampata 
in uno dei programmi, che in quella vece ne fu tirato un nu- 
mero limitato d’esemplari in litografia 4) e questi furono dagli 
autori, come si è d’uso, distribuili in paese e mandati ad alcuni 
loro corrispondenti esteri. Ora è naturale, che detto opuscolo non 
soltanto è raro ed ormai impossibile ad aversi, ma in generale 
parlando è quasi ignoto ; anzi i più degli autori, nel secolo della 
carta stampata, lo considerano come non pubblicato. Infatti. non 
lo vediamo citato da alcuno e neppure dal dalmata Stalio nel- 
la sua pregievolissima opera *). Ecco il motivo percui ho creduto 
fare cosa grata ai naturalisti nostrani e più ancora agli esteri, 
collo stampare l'esemplare litografato che conservo, dopo aver 
ottenuto ben inteso il consenso dell’ autore Dr. Danilo. Lo pub- 
blico quale prezioso materiale per quella malacologia adriatica, 
della quale nutro ancor sempre speranza di potermene occupare 
d’ avantaggio, possedendo il nostro museo, come 1 abbiamo 
già detto, la più completa raccolta malacologica dell'Adriatico 
che esista, e la quale farà bella mostra di se all’ esposizione di 
quest’ anno a Zagabria. 

Dirò che sarebbe prezzo d’ opera di ristampare anche gli 
altri due elenchi prima citati; ma forse il bisogno non è tanto 
grande, essendochè i relativi programmi ginnasiali, ove furono 
inseriti, devonsi pur trovare in molte biblioteche della monarchia 
austro-ungarica. Qualora se ne desiderasse la ristampa, siam 
sempre a fempo di farlo; ad ogni modo è necessario 1 incomin- 
ciare da questo litografato. 

Riandando tutto ciò tristi riflessioni mi si affacciano alla 
mente. Cessata I’ epoca dei malacologhi veneti, che si puo fis- 
sare dal 1792, anno nel quale vide la luce la „Zoologia Adri- 
atica“ dell’ Olivi, al 1867 quando Nardo pubblicò l ultime sue 
„Note“ mala:ologiche, per quasi tutto il secondo mezzo secolo 
alto tennero i dalmati il vesillo della malacologia dalmata, come 
chiaramente lo dimostrano i tanti nomi che abbiamo altre volte 


1) Vedi: „Zoologija i Hrvati“. (Rad. jugoslav. akadem. Kn. LXXX, U 
Zagrebu 1866. 227). 

?) Notizie storiche sul progresso dello studio della Malacologia del- 
l'Adriatico. Venezia 1874. 


88 


prilikom spomenuli. Većine ih više nema na životu, a oni koji pre- 
živješe, svi su ostarjeli i već se ne bave ovim poslom. S velikim 
se koracima približavamo izdisanju ovoga toliko hvaljenoga sto- 
ljeća — gdje li su Dalmatinski malakolozi sadašnjega naraštaja? 
Dalmatinci prošloga koljena, gorući odusevljenjem za domovinu i 
znanost, znali su razgrijati i njekoje tudjince, kojih je javna 
služba bacila u Dalmaciju, pak ove pošljednje možete i prepo- 
znati po imenima njihovim. Pregazimo s ovu stranu Velebita, a 
što li vidismo ovdje? Evo muzeja prirodopisnoga, evo akademije 
znanosti, evo sveučilišta, a ipak izvan službene znanosti nema 
gajitelja znanstvenih ; jedva i ima privatnih zbiraka, a javne se 
baš i nemaju osobito čime pohvaliti, da bi ih publika podupirala 
bilo materijalno, bilo moralno. Zar zbilja može biti istina, da 
mladji ne bi osjećali ništa za domaću znanost? Zar zbilja može 
biti istina, da mladji hoće da poznadu samo svoja prava, a ništa 
o svojim moralnim dužnostima ? 


U Zagrebu, 11. studenoga 1590. 


S. Br ugo 


89 


ricordato. I più hanno cessato di vivere, i superstiti ormai tutti 
vecchi, hanno tralasciato d’ occuparsene. A gran passi ci avvan- 
ziamo allo spirare cel tanto decantato secolo, ebbene dove sono 
i malacologhi dalmati della presente generazione? 1 Dalmati 
della generazione passata, caldi d’ entusiasmo per la patria e per 
la scienza, seppero infervorare anche alcuni forastieri, che il 
pubblico servizio portò in Dalmazia e li potete questi ultimi rico- 
noscere ai loro nomi. Passiamo al di qua del Velebit ; e che cosa 
vediamo ? Troviamo un Museo di storia naturale, troviamo un’ 
Accademia di scienze, troviamo un Università, eppure fuor della 
scienza ufficiale non si trovano studiosi ; coliezioni private esistono 
appena, le pubbliche non possono gran che vantarsi del con- 
corso del pubblico a sostenerle nè materialmente, nè moralmente. 
Può esser mai vero, che i più giovani non sentano per la pa- 
tria scienza? Può esser vero, che i più giovani sanno soltanto 
dei loro diritti, nulla dei propri doveri morali ? 
Zagabria, 11. Novembre 1890. 


S, Brusina. 


90 


Elenco nominale 


dei Molluschi lamellibranchiali marittimi dei. dintorni di Zara, 
ampliato e rettiticato nell’anno 1856 dal Professor Dr. Francesco 
Danilo e da Giovanni Battista Sandri. 


Opere 
delle quali si citano le figure. 


Bosc. L.A.G. Storia naturale delle Conchiglie. 

Brocchi. Conchiologia fossile Subapennina. 

Burrow. Elementi di Conchiologia Linneana. 

Chenu. Lecons elementaires sur 1 Histoire naturelle des animaux. 
Dictionnaire d Histoire naturelle par une Societe de naluralistes. 
Olivi. Zoologia Adriatica. 

Philippi. Fauna molluscorum Regni utriusque Siciliae. 

Van der Howen. Handbuch der Zoologie. 


1. Anomia Brug., Anomia Linn species. 


=> 


. cepa Linn. 12—121), non molto frequente sulle altre con- 
chiglie a Novegradi.?) 


19 


. electrica Linn. 11-11, non frequente sui Pettini e sui Mitili 
nel Canale di Zara. 

. ephippiwm Linn. 24—24, Bosc. tav. 7. f. 1. Burr. tav. 10. 
f. 2., comune sulle altre conchiglie nel Canal di Novegradi. 


nu 


1. var. plicata Brocc. tav. 16. f. 9. a. b. c., ibidem. 


Han 


. plana nobis 24—27, rara sulle Pinne nel Canale di Zara. 
Conchiglia tenue, orbicolare, appianata, rossigna; la 
valva inferiore è munita di linee elevate, che a guisa 
di raggi si dipartono dal vertice marginale, e che 
sono proprie all’anomia e indipendenti dalla conchiglia 


1) Le misure della grandezza .sono espresse in linee di Vienna e prese 
sempre sugli esemplari più grandi, Il primo numero indica l'altezza della 
conchiglia dai vertici alla periferia, il secondo denota la lunghezza misurata 
dalla parte anteriore alla posteriore dell’ orlo, ritenuta la conchiglia coi vertici 
in alto. 

*) La frequenza, o la rarità delle conchiglie è relativa al mare dei din- 
torni di Zara. 


91 


cui sta attaccata; locche si osserva non solamente in 
questa, ma in molte altre anomie. 
5. margaritacea Poli 4—5, rara nella parete interna delle con- 
chiglie vuote. 
6. patelliformis Lam. 14-15, aderente sui Pettini a Novegradi. 
7. pectiniformis Poli 16—16, frequente sul Pecten polymorphus 
a Novegradi. 
8. radiata Broce. tav. 10. f. 16, grand. 6—6, sul Pecten oper- 
cularis nel Canale di Zara. 
9, squammula Linn. 5—5, comune sui Pettini e sui Mitili nel 
Canale di Zara. 
10. sulcata Poli. 7—6. Broce. tav. 10. f. 12, frequente sui Pettini 
a Novegradi. 
trochi nob. 4—3, rara sul Trochus striatus nelle acque di Zara. 
Conchiglia tenue, irregolarmente triangolare, embrici- 
forme, bianchiccia. Ambedue le valve offrono ben 
distinta la scultura del troco, su cui vive il mollusco : 
l'apertura della valva inferiore corrisponde ad uno degli 
angoli della conchiglia. 


II 


2. Arca. Linn. in parte e Lam. 


12. barbata Linn. 14—32. Bosc tav. 22. f. 1. 2. Diz. tav. 6. 
f. 9., frequente nelle fessure delle rocce submarine nel 
Canale di Zara. 
2, var. spatulata nob. 8—19, alquanto rara ibidem. 
La parte anteriore depressa ed allungata in modo, che 
il vertice si trova ai 5/ della lunghezza, e non ad 
un terzo come nel tipo della specie. 
13. navicularis Brug., Arca tetragona Poli, Arca lactea Lam. 8.-17, 
alquanto rara nel Canale di Zara e a Brevilaqua. 
14. nodulosa Müll., Arca lactea Linn. 4—8. Brocc. tav. 11. f. 6, 
frequente fra le alghe maggiori nel Canale di Zara. 
15. Noae Linn. 24—48, Burr. tav. 8. f. 5, comune ovunque. 
3. var. abbreviata nob. 10—16, raccorciata anteriormente e 
posteriormente, frequente nelle acque di Zara. 
4. var. aequilateralis nob. 9-15, parte anteriore allungata, 
i vertici ravvicinati al centro, rara ibidem. 
5. var. expansa nob. 13—36, vertici discosti oltre ad un 
pollice uno dall’altro; alquanto frequente nelle acque 
di Zara. 


16. 


20. 


6. var. rostrata nob. 16—44, carina poco distinta; — parte 
posteriore terminata in punta non comune; — ibidem. 

7. var. superfoetata nob. 12-15, gliincrementi tanto cospi- 
cui da apparire valve sovrapposte, non comune ibidem. 

8. var. truncata nob. 14—20, la parte posteriore tagliata 
perpendicolarmente; — non comune, ibidem. 


3. Astarte Sow., Crassina Lam., Venus Linn. 
incrassata (Venus) Broce. tav. 14, f. 7. Chenu f. 612, grand. 
8—9, assai rara nel Canale di Zara. 
4. Avicula Lam., Mytilus Linn. 
tarentina Lam. 18—36, Bose. tav. 13. f. 3, rara sugli Aglao- 


phylum nelle acque profonde del Canale di Zara. 


5. Bornia Phil. 


corbuloides Phil. = Erycina crenulata. Scacc. 3-4. Phil. 
tav. 1. f. 15, rara fra le sabbie di Pontamica e Brevi- 
lacqua. 


. inflata Phil. 3—4, rara nelle sabbie a Pontamica. 


seminulum Phil. tav. 1. f. 16, grand. 1—1, rara nelle acque 
di Sebenico. 

Determinazione del Sig. Dr. Cristoforo Bellotti del 
museo civico di Milano, alla gentile e dotta coopera- 
zione del quale dobbiamo non soltanto questa, ma più 
altre determinazioni e rettificazioni. 


6. Cardita Brug., Cardita e Venericardia Lam. 


. aculeata Phil. tav. 4. f. 18. == Chama aculeata Poli, grand 4—6, 


rara assai nel Canale di Zara. 


. calyculata Lam. = Chama calyculata Linn., grand. 10—6. 


Bosc. tav. 21. f. 5. Chenu f. 638—639. Diz. tav. 11. 
f. 5, frequente a Zara e Brevilacqua. 


23. sulcata Brug = Chama antiquata Linn. 6—8, rara nei din- 


torni di Zara. 


.. trapezia Brug = Chama muricata Poli, 5—6, frequente a 


Zara e Brevilacqua. 


25. 
26. 
27, 


38. 


41. 


. laevigatum Linn. 14 


9 


Co 


9. var. maculata nob. 4—5, fondo bianco picchiettato di 
un bel colore bruno, non rara ibidem. 


7. Cardium Linn. 


aculeatum Linn. 39—42, raggi 22, non rara a Novegradi. 

eiliare Linn. 14—14, raggi 16, frequente nelle acque di Zara. 

clodiense Ren. 6—8, raggi 22, Broce. tav. 15. f. 3, assai raro 
a queste parti, frequente nel Veneto. 

crassum Desh. 13—14, grossezza 12. Phil. tav. 4. f. 17, raro 
nei paraggi di Zara. 

Deshayesii Payr. 17—17, raggi 27, non raro nelle acque pro- 
fonde di Zara. 


. echinatum Linn. = Cardium flexuosum Gmel. 24—27, raggi 19, 


Burr. tav. 5. f. 6, raro nelle acque di Zara. 


. edule Linn. 11—11, Burr. tav. 5: f. 5. Phil. tav. 4. f. 16, co- 


mune fra le sabbie a Zara e Brevilacqua. 

10. var. parva nob. 6—6. frequente nella valle così detta 
Ghisi, costantemente più piccolo. 

erinaceum Lam. = Cardium echinatum. Brug. 56—41. 
raggi 34, frequente a Novegradi. 


. exiguum Gmel 4—5, raro nelle acque di Zara. 


13, raro piuttosto nelle acque di Zara. 


. oblongum Gmel = Cardium sulcatum Lam. 35—30, frequente 


a Zara e Novegradi. 


. papillosum Poli, raggi 24, grand. 81/,—9, frequente a Zara 


e Novegradi. 
11. var. maculatum nob.5—5, raro ibidem; più piccolo con 
fascie traversali ondulate di color bruno. 


. parvum Phil. tav. 14. f. 17, frequente a Brevilacqua, grand. 4—5. 


pectinatum Lam. 8-9. Phil. tav. 4. f. 15, raro nelle acque 
di Zara. 


. punctatum Brocc. tav. 16. f. 11, raggi 24, grand 4—4, raro 


nelle acque profonde di Zara. 


. rusticum Chem. 18—22. Phil. tav. 4. f. 18, frequente nelle 


acque di Zara. 
12. var. minor 10—12. ibidem. Ph'l. tav. 4. f. 14. 
tuberculatum Linn. 28-26. Chenu f. 636, frequente .el canale 
di Zara. 


94 


45, 


46. 


var. albidum nob. colore uniformemente bianco non 

detrito, raro. 

14. var. citrinum mob. fondo giallo, fascie brune, alquanto 
raro. 

15. var. elegans nob. coste elevate, strette, tubercolifere, 
interstizi ondulato-soleati traversalmente, lunula im- 
pressa; — assai raro. 

16. var. multifasciatum nob. bianco con fascie concentriche 
brune, frequente. 

17. var. umifasciatum nob. bianco, con una fascia traver- 
sale bruna, non rara. 

18. var. vittatum nob. la costa 17. e i due interstizi che 

l’abbracciano di colore biancheggiante, frequente. 


= 
2 


8. Chama Linn. Zn parte Brug. 


. gryphina Lam. 16—16, aderente sugli Spondili nel Canale 


di Zara, alquanto rara. A 


3. gryphoides Linn. 18—13, Bose. tav. 16. f. 4. Chenu f. 678 


Diz. tav. 11, f. 2, frequente sugli Spondili nel Canale 
di Zara. 
unicornis Lam., Ch. gryphoides var. Phil. 27—19, rara ibidem. 


9. Clavagella Lam. 


aperta Sow., grandezza della valva libera 6—8, lunghezza 
del suo tubo 1 pollice, diametro della dilatazione 
maniciforme 8 linee, diametri del canale ovale 2), 
e 4, Chenu f. 480, rara nel mare profondo del Canale 
di Zara. A 


10. Corbula Brug., Mya Linn. 


cuspidata Bronn. Erycina cuspidata Lam. Tellina cuspidata, 
Olivi, grand. 5—8. Olivi tav. 4. f. 3. Phil. tav. 1. £. 19, 
rara alla Fontana Imperiale nel fango, frequenti le valve 
incomplete nel mare profondo del Canale di Zara. 

nucleus Lam. Mya inaequivalvis Montagu, 5—6, Chenu f. 870. 
Frequente a Zara e Brevilaqua. 


11. Cypricardia Lam., Chama Linn. 


Renieri Nardo. Mytilus dentatus Ren., Chama coralliophaga 


Ut 


D0. 


il rd 


vi. 


58. 


99. 


60. 


95 
L. Brocc. tav. 13. £. 10— 11. Cypricardia coralliophaga 
Lam., Saricava Guerini Desh., grand. 14—7, frequente 


nei paraggi di Zara, inchiusa nelle rocce submarine. 


12. Cytherea Lam., Venus Linn. 


. chione Lam. 30—42, frequente a Zara e Brevilacqua. 
50. 


Cyrilli Scacchi 3'/,—4. Phil. tav. 4. f. 5, rara nelle acque 
profonde del Canale di Zara. 


. exoleta Lam. 16—17, alquanto rara nelle acque di Zara e di 


Brevilacqua. 

lincta Lam. Venus lupinus Poli, 10-11, frequente a Brevi- 
lacqua. 

venetiana Lam. Venus rudis Poli. Phil. tav. 4. f. 8, frequente 
a Zara e Brevilacqua, grand. 8—9. 

19. var scripta nob. 4—41/,; anzichè raggi presenta sopra 
un fondo bianco delle macchie irregolari continue somi- 
glianti a ciffre di colore rossiccio, esemplare unico da 
Brevilacqua. 


13. Diplodonta Bronn. 
rotundata (Tellina) Montagu. Lucina rotundata Desh. S'/, 
—8?/,. Phil. tav. 4. f. 7, assai rara nel mare profondo 
del Canale di Zara. 


14. Donax Linn. in parte Capsa Lam. 


complanata Mont. 6—12. Phil. tav. 3. f. 13, non rara a 
Brevilacqua. 

semistriata Poli 7—11. Phil. tav. 3. f. 12, frequente ibidem. 

trunculus Linn. S—14, rara a questa parte, frequente nel 
Veneto. 


15. Erycina Lam 


ovata Phil. tav. 1. f. 13, grand. 4—5)/,, rara nel mare pro- 
fondo del canale di Zara. 
kRenieri Bronn., Tellina pellucida Broce. tav. 12. f. 8. Tellina 
apelina Ren. Phil. tav. 1. f. 6, grand. 4—7, rara a 
Brevilacqua. 
vitrea nob. 2'/,--4, rara nelle sabbie di Pontamica. 
. Conchiglia allungata, compressa, bianca, diafana, quasi 


96 


equilaterale; ha il lato anteriore arrotondato, il poste- 
riore angolare ; i denti laterali più brevi e più ravvicinati. 


16. Fragilia Desh., Tellina, Petricola Lam. 


un 
=. 
— 


. ochroleuca (Petricola) Lam. Tellina fragilis Linn. 11-- 14, 
frequente a Zara nel fango. 
20. var. striata nob. 7—4, a linee traversali più distanti e 
più rilevate rara, ibidem. 


17. Galeomma Turton?, Hiatella Daudin. 


62. Turtoni Sow. Hiatella Poliana Costa, Hiatella striata Delle 
Chiaje, Partenope formosa Scacchi, grand. 2-4. Phil 
tav. 14. f. 4, esemplare unico. 


18. Gastrochaena Spengler e Lam., Fistulana Brug. e Lam. 


63. Polti Phil. Pholas pusilla Olivi, grand. 11—5. Chenu f. 491. 
499, frequente nelle vicinanze di Zara inchiusa nelle 
rocce calcari, e spesso nel punto di adesione della 
Uhama gryphina. 


19. Isocardia Lam., Chama Linn., Glossus Oken. 


64. cor. Lam. 36—34. Bosc tav. 21. f. 4. Diz. tav. 11. f. 4, rara 
nelle acque di Zara, frequente in quelle di Spalato. 


\ 


20. Lima Brug., Ostrea Linn. 


65. clausa nob. 53/,—-4è/,, grossezza 3, rara nelle acque di Zara. 
— (onchiglia ovata, fragilissima, assai tumida, non 
aperta da nessun lato, striato-costata longitudinalmente, 
orecchie piccolissime, il cardine obbliquo misura appena 
1'/, di linea in lunghezza, e manca della fossetta an- 
teriore che si riscontra nella Lima inflata, con cui 
presenta molta analogia di forma, benchè ne sia più 
tumida e più stretta in proporzione della lunghezza. 


66. “nflata Lam. 22—16. Chenu fig. 713, comune nelle vicinanze 
di Zara nel fango. | 
21. var. hesperia nob. 13—10, il margine è distinto da una 
fascia ranciata, e la conchiglia rimane sempre più 
piccola, rara ibidem. 


67. 


75. 


76. 
EI: 
78. 


29: 
80. 


81. 


97 


squamosa Lam. 34—24, Bose. tav. 11. f. 1. Diz. tav. 3. f. 2, 
frequente sulle rocce nelle acque tranquille del Canale 
di Zara. 
22. var. stricta nob. 14—7, distinta per le proporzioni, rara 
ibidem. 


. subauriculata Montagu, Ostrea Lima Lin., Ostrea nivea Ren. 


6-4. Broce. tav. 14 f. 14, rarissima nelle acque di Zara. 


. tenera Turton 11—6. Phil. tav. 16. f. 3, rara ibidem. 


21. Lucina Brug., Tellina e Venus Lin. 


9 


. commutata Phil. tav. 3. f. 15, grand. 3—3, non rara nelle 


sabbie di Pontamica. 


. fragilis Phil. 4'/,—5, esemplare unico da Brevilacqua. 
. lactea Lam. 8—9, non rara nel Porto di Zara ed a Brevilacqua 


nel fango. 


23. var. tumida nob. 9—9, gross. 5. Più tumida ha le strie 
dell'incremento assai visibili, e quasi lamellose, rara 
ibidem. 


. pecten Lam. 7—7. Phil. tav. 3. f. 16, frequente a Brevilacqua. 
. spinifera Mont. 4!/, —5, molto rara nell’acque profonde del 


Canale di Zara. 


22. Lutraria Lam., Mactra Linn. 


elliptica Lam., Mactra lutraria Linn. 28—54, Burr. tav. 6. 
f. 1, rara a Novegradi, rarissima col mollusco. 


23. Mactra Linn. zn parte Lam. 

glabrata Linn. (?) 4!/,—6, rara a Brevilacqua. 

helvacea Chem. 15—17, rara a questa parte. 

lactea Gmel. M. stultorum var. Phil, 16—20, rara nel mare 
di Novegradi, frequente nel Veneto. 

solida Linn. 6—8, rara a Brevilacqua. 

stultorum Linn. 18—22. Bose. tav. 14. f. 3. Burr. tav. 13. f. 7. 
Diz Hay. 322.76. Phil..taw. 3. £ 2, rara. nel mare di 
Novegradi. Frequente nel Veneto. r 

triangula Ren. 3%,—9. Broce. tav. 13. f. 7. Chenu f. 386, 
frequente a Brevilacqua e Pontamica. 

7 


24. Mesodesma Desh., Amphydesma Lam., Mactra Linn. 


82. donacilla Desh., Mactra cornea Poli, Amphydesma dona- 
cilla Lam. 5—8, Ghenu f. 565, frequente a Zara e a 
Brevilacqua. 

24. var. lurida nob., di colore bianco sudicio, meno fre- 
quente. 

25. var. nigro-signata nob., fondo bianco con due raggi 
neri, meno frequente. 


25. Modiola Lam, Mytilus Linn. 


83. barbata Lam., frequente sulle alghe maggiori e sulle altre 
conchiglie nel Ganale di Zara. 
26. var. a. dilatata Phil. 22—13 
27. var. b. angustata „ 236—11 lo stesso. 
84. costulata Risso 5—3. Phil. tav. 15. £. 10, rara a Brevilacqua. 
35. discrepans Lam. 10—6. Phil. tav. 15. f. 11. Frequente sulle 
alghe e sui Pettini e spongiari nel Canale di Zara, 
aggruppate qualche volta fino a 12 insieme. 

86. laevis nob. 6—2, rara entro le spugne nel Canale di Zara. 
Conchiglia allungata, tumida, cilindroide, rossiccia, liscia, 
mancante di coste e di peli, linee dell’ incremento 
concentriche, — il margine cardinale non sorpassa i 
vertici. 

. lithophaga Lam. Mytilus lithophagus Linn., Lithodomus 
dactylus Sow., 36—12. Chenu f. 692. — Comune rin- 
chiusa nelle rocce submarine. 

28. var. albina nob. 24—9, di colore bianco uniforme e di 
sviluppo più limitato, rara. 

88. Petagnae Scacchi 5—2, Phil. tav. 5. f. 11, molto rara a Bre- 

vilacqua. 

89. tulipa Lam. 14—7, non frequente a Brevilacqua e Novegradi, 

ove ha maggiore sviluppo. 
29. var. sanguinea nob. 11'/—6'/;, distinta pel colore e 
per la grandezza, rara. 


ao 
NI 


26. Mya Linn. 
90. arenaria Linn. 27—36. Bosc. tav. 14. f. 2, Diz. tav. 3. f. 10 
unica a Brevilacqua. 


IR 


93. 


94. 


98. 


. galloprovincialis Lam. Phil. tav. 5. f. 12- 


99 


truncata Linn. 18—30. Burr. tav. 4. f, 2. Chenu f. 529, unica 
dal Canale di Zara. 


27. Mytilus Linn. én parte Lam. 


13, grand. 60—27. 
Comunissimo nel mare di Novegradi. 


30. var. incurvus nob. i5—10, angolo cardinale più assotti- 
gliato ed adunco, alquanto raro ibidem. 


31. var. sericeus nob. 15—10, strie dell'incremento meno 
rilevate, epidermide mollissima, alquanto raro ibidem. 


minimus Poli 9—4, sulle rocce in massa a Novegradi. 


2. var. squalidermis nob. var. a. Phil., scultura esterna 
zigrinata, non frequente ibidem. 


sagittatus Poli 16—11, raro a Novegradi. 


28. Nucula Lam., Arca Linn. 


. emarginata Lam. Arca pella Linn. Broce. Tav. 11. f. 5. 


grand. 2—3!/,, rara nel Canale di Zara. 


striata Lam. Arca minuta Broce. tav. 11. f. 4. Nucula mi- 
nuta Bronn., grand, 6—3, frequente nelle acque di Zara. 


. sulcata Bronn. Phil. tav. 5. f. 10, grand. 11—18, frequente a 


Zara e Brevilacqua. 


29. Osteodesma Desh., Mya Linn., Anatina Lam. 


corruscans Scacc. 5 
vilacqua. 


12, Phil. tav. 14.1.1, rara molto a Bre- 


. inflatum nob. 6'/,—12, esemplare unico da Brevilacqua. 


Conchiglia allungata, non striata, tumida, inequivalve, 
ed inequilaterale, il lato anteriore è arrotondato; il 
posteriore più allungato troncato. Il margine ventrale 
è retto e parallelo al margine dorsale del lato poste- 
riore. La lunula lanccolata distinta, gli incrementi 
della conchiglia irregolari e cospicui. Il cardine senza 
denti, soltanto sotto i vertici in entrambe le valve lo 
stesso margine si allunga a guisa di un dente laminare 


ovale. Colore bianco sudicio uniforme. 
* 


100 


100. 


101. 


102. 


104. 


105. 


106 


107. 


108. 
109. 


110. 


30. Ostrea Linn. “n parte Brug. 


cristata Bronn. 14-18, attaccata alle pietre della Fossa di 
Zara, frequente. 

depressa Phil. tav. 6. f. 3., grand. 48—36, attaccate ai legni 
ed alle Pinne, frequente. 

plicatula Gmel. 72—42., attaccate alle rocce ed alle altre 
conchiglie, frequente nei mari di Zara e di Novegradi. 


3. rostrata Lam. 42—30, non rara nelle acque di Zara e di 


Brevilacqua. 
33. var. corbuloides nob. 30-45, valva libera più appianata 
e assai più piccola dell’ cadi rara ibidem. 


31. Pandora Brug., Tellina Linn. 


obtusa Leach, 3—8, Phil. tav. 13. f. 13, assai rara nel fango 
dei Canali di Zara e di Novegradi. 


32. Pecten Brug., Ostrea Linn. 


adspersus Lam. 17—16, frequente nelle acque di Zara. 

34. var. inflecus nob., Ostrea inflexa Poli, meno frequente. 

35. var. planatus nob. var. Phil., frequente. 

hyalinus (Ostrea) Poli 11-11, frequente nelle acque di Zara 

36. var. coccineus nob., rarisfimo | 

37. var. nivalis nob., frequente var. I. Phil. 

38. var. sericeus nob., alquanto ara | 

39. var. striatus nob., lo stesso — var. b. Phil. 

Jacobaeus Lam. 42—48. Bose. tav. 11. f. 2, frequente a Zara 
e Novegradi. 

40. var. nigro-signata nob. 40-49, le coste della valva 
piana picchiettate di colore bruno scuro, rara ibidem. 

maximus Lam. 54—70, raro nelle acque di Novegradi. 


opercularis Lam , Ostrea plebeja Broce. tav. 14. f. 10. Chenu 
p. 181. £. 717. tav. 2 2%5. Phil. ‘tav. ‘6.062, comme 
nelle acque di Zara, grand. 80—32 

41. var. glabriusculus nob., coste più arrotondate, di scul- 
tura meno evidente, di Ehre per l ordinario geo Al- 
quanto raro. 

42. var. d. Phil. Ostrea sanguinea Poli, non raro. 

pes felis Lam. 32—28, raro nel Canale e nel porto di Zara. 


IR 


112. 


119. 


114. 


101 


polymorphus Bronn. Chenu tav. 4. f. 2—3, comune a Nove- 


gradi. 

43. var. Phil. Pecten alternans nob. 24—24'12 \ : 
44. var. Phil. Pecten bipartitus nob. 27-29 He 
45 var. Phil. Ostrea discors Brocc. tav. 14. | © Sì 

f. 13, grand. 7—7 tal a 
46. var. Phil. Pecten flexuosus Lam. 28— Shia 
47. var. Phil Pecten striatulus Lam. 24—25 > 
48. var. Phil. Ostrea fleeuosa Poli 11-11'/,, raro = 


pusto Lam. 17—18, raro nelle acque di Zara. 

49. var. tumidus nob. 8—6, più turgido ma più stretto, raro. 

Testae Bivona, Phil. tav. 5. f. 17, grand. 6—6, raro nelle acque 
di Zara. 

50. var. gramatinus nob. distinto per le tinte esterne. 

51. var. signatus nob. lo stesso. 

varius Lam. 32—30. Burr. tav. 9. f. 2., frequente a Zara e 
Novegradi di colori variati. 


33. Pectunculus Lam., Arca Linn. 


5. flammulatus (Arca) Ren., Pectunculus stellatus Lam. 28—26. 


Chenu p. 156. f. 655. Brevilacqua e Scogli frequente. 


. glycimeris Lam. 40—42. Bosc. tav. 22. f. 3—4. Burr. tav. 


f. 7. frequente nelle acque di Pago. 
insubricus (Arca) Broce. tav. 11. f. 10. Pectunculus viola- 
cescens Lam., grand. 24-25, frequente a Brevilacqua. 
nummarius Lam. 20—21. Broce. tav. 11. f. 8, frequente a 
Brevilacqua. 


. pilosus Lam. 42—37, non tanto frequente a Zara e Pago. 


34. Petricola Lam, Dona Linn. 


. lithophaga (Venus) Retz. 13—8. Broce. tav. 13. f. 15. Chenu 


f. 582. Phil. tav. 3. f. 6, frequente inchiusa nelle rocce 
del Canale di Zara. 


35. Pholas Linn. 


. candida Linn. S—18, Burr. tav. 3. f. 4., rara inchiusa nelle 


rocce submarine di Pontadura. 


2. dactylus Linn. 12—42. Bose. tav. 5. f. 1, 2, 3. Chenu f. 458, 


Diz. tav. 9. f. 11,12, frequente nelle rocce submarine, 
bellissima a Pontadura 


36. Pinna Linn. 
123. muricata Poli 26—9 pollici. Chenu f. 693, frequente nei fondi 
fangosi e teneri del Canale di Zara. 
124. pectinata Linn. 48—22. Burr. tav. 11 f. 1, rara nelle acque 
profonde. 
125. rudis Linn. 28—10 pollici, frequente nei fondi fangosi. 
126. squamosa Linn. 28—11 pollici, comune ibidem. 


37. Psammobia Lam., Tellina e Venus Linn. 


127. costulata Turton 5—10. Phil. tav. 3. f. 8, rara assai a 
Brevilacqua. 
128. ferroensis Lam. 6—13., Tellina ferroensis Linn., Tellina mu- 
ricata ‘Ren; Broce. tav. 12. ;f. 2; Phil. tav..3.4..7, 23 
a Brevilacqua e nelle acque profonde del Canale di Zara. 
129. vespertina Linn.. frequente nelle sabbie a Zara e Brevi- 
lacqua. 
52. var. flava nob. Phil. n°8, grand. 9--18, meno frequente, 
53. var. rosea nob. Phil. n°4, grand. 11—12, lo stesso. 
54. var. violacea nob. Phil. n°5, grand. 14—24, frequente. 


38. Saxicava Fleuriau Bel. Lam., Mya Linn., Hiatella Daud. 
Byssomya Guv. 

130. arctica Phil. tav. 3. f. 3., Mya elongata Broce. tav. 12. f. 14, 
Mya rustica Brocc. tav. 12. f£. 11, grand. 6—-12, fre- 
quente attaccata ai Pettini e spongiari nel Canale 
di Zara. 

55. var. c. Phil. 3—7, meno frequente. 


39. Scacchia Phil. 


131. ovata Phil. tav. 14. f. 9, grand. 22/,—3, rara nel mare profondo. 


40. Scrobicularia Schum., Ligula Leach., Lavignon Cuvier. 
132. Cottardi Payr. 12—15, frequente a Brevilacqua. 
133. piperata Gmel. 15—19, Solen callosus Olivi tav. 4. f. 1, 
rara a questa parte, frequente a Spalato. 


139. 


140. 


141. 


142. 


143. 


145. 


105 


. trigona nob. 6—7, rara a Brevilacqua. 


Conchiglia ovaie-triangolare, sottilmente striata a tra- 
verso, equilaterale, compressa, coll’ orlo ventrale poste- 
riormente smarginato. 


41. Solecurtus Blainv. é parte Desh., Solen Linn. 


candidus (Solen) Ren. 8-16. Ghenu f. 383, nelle acque 
profonde di Zara raro. 


. multistriatus (Solen) Scacchi 6— 14, raro molto ibidem. Phil 


tav. 134.226. 


. strigillatus Blainv. 12-36, frequente nei Canali di Pasman 


e della Morlacca. 


42. Solen Linn. în parte., Desh. 


. coarctatus Linn. S—18, frequente a Brevilacqua e nelle acque 


profonde del Canale di Zara. 

ensis Linn. 6—98, Burr. tay. 4. f. 4. Chenu f. 504, frequente 
a Nona e nel Canale della Morlacca. 

legumen Linn., Van der Howen. tav. 15. f. 2. grand. 5—21 
raro assai nella acque di Zara. Frequente nel Veneto. 


oblongus nob. 7—22, esemplare unico. 
Conchiglia ovale, assai allungata, tumida, sottilmente 
striata, arrotondata all’ estremità, col cardine vicino alla 
metà della lunghezza. 

siligua Linn. Chenu f. 384, 503, 508, molto raro nelle acque 
di Zara, frequente nel Veneto, grand. 5—37. 

vagina Linn. 8—60. Bose. tav. 18. f. 5. Burr. tav. 4. f. 3. 
Diz. tav. 5. f. 7, frequente a Nona e nel Canale della 
Morlacca. 


43. Solenomya Menke., Solemya Lam. 


. mediterranea Lam., Tellina togata Poli, 4—12. Phil. tav. 1 


f. 17., rara nelle sabbie di Pontamica e di Brevilacqua 
in seguito alle burrasche. 


44. Spondylus Linn. in parte Lam. 


aculeatus Chemn, 30—25, alquanto raro nelle acque di Zara.’ 


104 


146 


147 


150. 


151. 


152. 


153. 


199 


156. 


157 


158. 


160 


161. 


gaederopus Linn. 60—25, Bose. tav, 15. f. 4. Burr. tav. 7. 
f. 5-6. Diz. tav. 5. f. 9, comune sulle rocce del canale 
di Zara. 

56. var. inermis nob. 42-40, mancante quasi affatto di 
spine e di lamelle in entrambe le valve, rara. 


45. Tellina Linn. in parte. 


balaustina Linn. 7—9, frequente nelle sabbia a Zara e 
Brevilacqua. 


. carnaria Lam? 7'/—9, esemplare unico. 
. depressa Gmel. Tellina incarnata Poli, 10-16, frequente a 


Zara e Brevilacqua. 

donacina Linn. 4—6. Chenu f. 421, frequente a Zara e 
Brevilacqua. 

fabula Gmel. 3—5'/,, rara nelle sabbie di Pontamica. 

nitida Poli, 10--18, rara nelle acque profonde del Canale 
di Zara. 

oni .... 4—6. Chenu f. 385, molto rara nelle sabbie di 
Novegradi. 

planata Linn. 22—33. Burr. tav. 5. f. 3, frequente nelle 
acque di Zara e specialmente in porto Schiavina di 
Peterzane. 

pulchella Lam. Tellina rostrata Born 5—11, frequente nelle 
acque di Brevilacqua. 

serrata Ren. 10—14. Brocc. tav. 12. f. 1, frequente nelle 
acque profonde di Zara. 

tenwis Maton et Rak. 7-10, non comune a Brevilacqua. 


46. Teredo Linn. 


navalis Linn. Bose. tav. 5. f. 4. Diz. tav. 2. f. I, nei legni som- 
mersi del Porto di Zara. 


47. Thracia Leach. Desh. 


. corbuloides Desh. 17—22. Chenu p. 130. f. 539. Kien tav. 


2. f. 1, molto rara nelle sabbie di Pontamica e di 
Brevilacqua. 
fabula Phil. tav. 14. f. 3, grand. 5—9, rara ibidem. 


ovalis Phil. tav. 14. £. 2, grand. 7—9, più rara ibidem. 


162. 


165. 


161. 


165. 


166. 


167. 


168. 
169. 


105 


pubescens Kien. 14—21. Phil. tav. 1. f. 7, non tanto rara 
ibidem. 


48. Venerupis Lam., Donax Linn. 
crenata Lam. 8—13. Ghenu f. 583, frequente a Zara e 


Brevilaequa. 
decussata Phil. tav. 3. f. 5, grand. 6—8, frequente a Brevi- 
lacqua. 


irus Lam. 5 


10, frequente a Brevilacqua. 


49. Venus Linn. #1 parte. 

aurea Mat. e Rak. 8—18, non rara nel fango presso Zara. 

57. var. catenifera nob., quattro raggi macchiati di bianco 
e di bruno. 

58. var. flammulata nob., a macchie estese angolari. 

59 var. flavida nob., distinta pel colore esterno giallo uni- 
forme. 

Beudanti Payr. 6-10, rara nelle acque profonde del Canale 
di Zara. 

60. var. bicolor. nob., bianca con una macchia longitudinale 
nera sull’ orlo dorsale del lato posteriore, rara. 

61. var. elongata nob., lato posteriore allungato, meno rara. 

casina Linn. Venus discina Lam. 13— 15, rarissima a Lesina. 

decussata Linn. Burr. tav. 7. f. 4. Phil. tav. 4. f. 10-11, 
comune nel fango presso Zara. 

62. var. albo-limbata nob. 7-10, di piccole dimensioni, orlo 
ventrale bianco, meno frequente. 

63. var. citrina nob. 11-16, di colore citrino uniforme, 
meno frequente. 

64. var. grisea nob, 14—28, di colore grigio uniforme, fre- 
quentissima. 

65. var. marmorata nob. 16—24, a macchie irregolari brune, 
la più grande di tutte le altre varietà, ed anche al- 
quanto rara. 

66. var. superfoetata nob. 9—13, grossa 8, con segni d’in- 
cremento così manifesti da apparire più valve sovrap- 
poste, rara. 

67. var. tumida nob. 7—12, più gonfia delle altre varietà 
e di striatura più elegante, rara a Brevilacqua, 


106 


68. var. violascens nob. 12-17, fondo di colore violaceo, 


non comune presso Zara. 


170. emarginata nob. 4], —5!/,, rara molto nelle acque profonde 


del Canale di Zara. 

Conchiglia cordato-triangolare, equilatera, compressa, 
posteriormente più ristretta, il margine ventrale è arro- 
tondato e presso il lato posteriore leggermente emar- 
ginato, le linee dell'incremento sono concentriche e 
sinuose in corrispondenza alla smarginatura dell’ orlo; 
molto marcate le strie traversali, spesse e sottili, il 
colore è bianchiccio con macchie irregolari brune, 
disposte in modo da lasciare un raggio bianco nel 
mezzo della conchiglia. 


171. fasciata Donovan, 7—9., V. Brogniarti Payr., V. paphia Ren. 


V. dysera minor Broce. tav. 16. f. 7. 8. Burr. tav. 7. 
f. 2, rara nel mare di Zara, Brevilacqua, Novegradi, 
frequenti le valve isolate nelle sabbie. 


172. gallina Linn. 16—18, alquanto rara a Zara e Brevilacqua. 
Ig , I 
69. var. parva nob. 5—7, distinta per le proporzioni ed 


anche per le strie traversali piü grossolane, frequente 
a Brevilacqua. 


173. geographica Linn. frequente presso Zara ed a Brevilacqua 


70. 
veki 


2 


73. 
74. 


79. 
76. 


nel fango. 


var. albida Phil. 6-9, rara ibidem. 

var. apicalis Phil. 7—14, non rara a Brevilacqua. 
var. bicolor Phil. 9—16, rara ibidem. 

var. catenifera Phil. S—13, frequente presso Zara. 
var. marmorata Phil. 9—16, meno frequente ibidem. 
var. reticulata Phil. 5 
var. rosea Phil. 5—9, rara ibidem. 


9, molto rara a Brevilacqua. 


174. innominata nob. 19—28, frequente a Novegradi rara a Zara. 


Conchiglia inequilaterale in modo che il lato anteriore 
sta al posteriore come 2—9, striata profondamente di 
traverso ma affatto mancante di strie longitudinali, ha 
il margine intiero ed arcuato al ventre ed al dorso; 
il cardine come nella Venus geographica ed il seno 
palliare subovato, quasi angoloso il quale non arriva 
alla metà della lunghezza della conchiglia: il colore 


176. 


DI. 


178. 


107 


del fondo è pallido-carneo con macchie bruniccie 
disposte per lo più in tre raggi longitudinali larghi. 

77. var. pallens nob. 15—23, raggi brunicci quasi mancanti, 
meno frequente. 


5. laeta Poli., Venus eremita Brocchi tav. 14. f. 4., frequente 


presso Zara nel fango. 

78. var. bicolor Phil., rara ibidem. 

79. var. cancellata nob. 71-10, a linee di color rossigno 
incrociantisi. Assai rara a Brevilacqua. 

80. var. catenifera Phil., frequente presso Zara. 

81. var. marmorata Phil., non rara presso Zara. 

82. var. rariflamma Phil., lo stesso. 


nitens Scacc. et Phil., tav. 14. f. 14, grand. 6—11, non rara 


a Brevilacqua. 

83. var. argentea nob. bruna a macchie bianco-argentine, rara. 

84. var. biradiata nob. fondo bruno a apici violetti, due 
raggi divergenti bianchi, non frequente. 

85. var. concolor nob., bianco-gialliecia, lo stesso. 

86. var. retifera nob. fondo bianco con linee traversali sot- 
tili e marcate, ondulato gialle, rara a Brevilacqua. 


radiata Brocc. tav. 14. f. 3, grand. 5—6, rara nelle acque 
profonde di Zara, e mai vivente. 


saxgicola nob. Conchiglia allungata, quasi quadrilatera, ine- 
quilaterale, posteriormente più lunga e più strelta, 
striata regolamente a traverso con rari solchi longitu- 
dinali. Trovata entro le rocce della fossa di Zara 
dall'i. r. Capitano esimio Sigr. de Kirchsberg, rarissima. 
I pochi esemplari raccolti hanno la grand. 3—5, sono 
di colore bianco a macchie brune irregolari, cogli 
apici lividi. Il margine dorsale è rettilineo e 1’ area non 
vi è approfondita, il margine ventrale è assai poco 
arcuato e riesce quasi parallelo al dorsale, le estremità 
appena arcuate. La lunula è lanceolata, piccola poco 
distinta. Il cardine ha tre denti paralleli in ogni valva, 
approssimati nella valva destra, Y anteriore nella sinistra 
i posteriori sono più piccoli; nessuno bifido. Le im- 
pressioni muscolari e il seno palliare come nella Venus 
geographica. 


108 


119. 


180. 


senilis Brocc. tav. 13, f. 13, grand. 10—11, rara molto a 
Novegradi, frequente nel Veneto. 


undata Penn. Lucina carnea Scacc., grand. S—9. Phil. 
tav. 4. f. 9, non rara a Brevilacqua. 

verrucosa Linn. 22—25. Bose. tav. 19. f. 4. Diz. tav. 8. 
f. 5, comune nel fango presso Zara 


87. var. albo-limbata nob. 12-—13'/,, distinta pel colore 
bianco del margine e per essere sempre più piccola e 
meno frequente a Brevilacqua. 


Dva popisa 
Dalmatinskih riba 
od M. Botteri-a 


s dodacima Heckel-a, Bellotti-a, Stalio-a i dr. 


is uvodom 
od 


S_ Brusine. 


Due elenchi 


dei pesci della Dalmazia 
di M. Botteri 


coll’ aggiunte di Heckel, Bellotti, Stalio ecc. e con 


introduzione 


di 


S_ Brusina. 


Od svijeh zemalja Slovjenskog juga, dapače da bolje ka- 
Zemo: od svih zemalja Balkanskoga poluotoka, ne izuzevši ni 
Grčke, Dalmacija je ona zemlja, kojoj floru i faunu svijet naj- 
bolje poznaje. Da su nam sve potrebite knjige na domaku, pak 
da imamo vremena te u jednu cjelinu sakupimo sve, što se na- 
pisalo i prosulo u stotine i tisuće svezaka, objelodanjenih oso- 
bito u inozemstvu: to bi se mogla složiti takva Dalmatinska 
fauna, koja bi razmjerno bila vrlo potpuna; takvim se djelom 
onda ne bi mogle podičiti mnoge druge i prostranije i bogatije 
zemlje. Kako već rekosmo, mnogo su u tome ucinili tudjinci, ali 
su ne malo pridonijeli i sami domaći sinovi, dajući vrlo često 
tudjincima gradnju, potrebitu za radnje njihove. 

Koliko se zna, bješe Šibenčanin dr. Roberto Visiani onaj 
prvi Dalmatinac, koji već 1826. proslavi domaću floru, pak je 
u čitavo blago pokupio lijep broj domaćih hrvatskih imena naših 
rastlina ; to je vrijedna knjiga, pak bi valjalo da je u ruci sva- 
komu čovjeku, koji se hoće da bavi domaćom botanikom.!) A 
već smo spomenuli dr. Antuna Viličića Hvaranina, prvoga Dalma- 
tinca, koji nam je proučavao faunu, premda žalibože ništa ne na- 
pisa. Sjetili smo se već za različitih prilika onih ljudi, koji se 


!) Stirpium Dalmaticarum Specimen Patavii MDEGEXXVI. 


Fra tutti i paesi del mezzogiorno slavo, anzi per meglio 
dire, fra tutti i paesi della penisola dei Balcani, non esclusa 
neppure la Grecia, la Dalmazia è il paese la cui Flora e Fauna 
si è la meglio conosciuta Se avessimo a nostra disposizione tutte 
le opere necessarie, e se ci bastasse il tempo di raccogliere in 
un corpo solo quanto ne fu scritto ed è sparso in centinaja, anzi 
migliaja di volumi pubblicati specialmente all’ estero, si potrebbe 
compilare una Fauna Dalmata, la quale, relativamente parlando, 
sarebbe molto completa, che molti altri paesi e più vasti, e più 
ricchi non potrebbero vantare. Come abbiamo poi già avuto 
occasione di parlare, molto fecero i forastieri, ma vi contribui- 
rono poi non poco i dalmati stessi, i quali fornirono assai spesso 
ai forastieri il materiale necessario pei loro studi. 

Per quanto ci consta il sibenicense dr. Roberto Visiani fu 
il primo dalmata, che ancor nel 1826 illustrò la Flora patria, 
ed ha fatto tesoro d’ un bel numero di nomi vernacoli croati 
delle nostre piante, in un bel volume, il quale deve avere fra le 
mani, ognuno che voglia occuparsi di botanica patria!). Abbiamo 
gia detto del dr. Antonio Viličić di Lesina, che primo fra i Dal- 
mati ne studiò la fauna, sebbene purtroppo nulla ne scrisse. 


1) Stirpium Dalmaticarum Specimen. Patavii MDCCUX XVI. 


112 


bavise malakologijom, nije malen broj ni onih, koji radise na 
nepreglednome polju entomologije, toliko je i onih radnika, Koji 
se posvetise karcinologiji, a ima ih i za herpetologiju i za orni- 
tologiju. 


Razmjerno se malo radilo za ihtiologiju. Nije tome razlogom, 
sto ne bi bilo ljudi, koji mare za nju, ali izmedju svih zoologij- 
skih grana najviše treba troška za ihtiologiju, dakako kad hočeš 
da sastaviš ihtiologijsku zbirku. Nije laka stvar, pribaviti si svih 
vrsta ribjih, a mnogo novaca treba za posude i alkohol. Ipak se 
više ljudi uspješno bavilo ihliologijom ; spomenimo izmedju na- 
ših ljudi Botteri-a i Molin-a, a danas Kolombatovića, Katurića i 
Kosića. Ne smije se pak zaboraviti jedne slave naše, Dubrovča- 
nina dr. Pera Doderlein-a, profesora i ravnatelja zoologijsko-zo- 
otomijskoga muzeja kr. sveučilišta u Palermu, koji je po našem 
mnijenju od prvih na životu ihtiologa. On žalibože nije slavom 
ovjenčao sebe i ljubljenu domovinu proučavajući Dalmaciju, nego 
je sada već četrdeset godina sjaj Italije; nije dakle njegova kriv- 
nja, što mjesto da nam podade Jadransku ihtiologiju, upravo 
sada objelodanjuje svoj prekrasni , Manuale ittiologico del Mediter- 
raneo“. Od ovoga su djela do lani doštampana četiri debela sve- 
žnja, a sav s nama naučni svijet neustrpljivo očekuje, da pisac 
ovo djelo sretno i dovrši. 

Ovdje nam ne može biti na umu, da na tanko razloZimo 
one zasluge, kojih su si za Jadransku ihtiologiju stekli Ranzani, 
Naccari, Nardo, Martens, Chiereghini, Ninni, Trois, Perugia; ne 
ćemo da što rečemo o katalozima Stošića, oca i sina ; djela svih 
ovih ljudi vidje svijet stampom. Ovdje ćemo samo njekoliko 
riječi kazati o rukopisnom djelu Chiereghini-a i o dva neizdana 
kataloga Dalmatinskih riba. 

Osnovnim radom za Jadransku ihtiologiju Chiereghini-evo 
je djelo, koje je žalibože još u rukopisu. Kad mi je 1868. god. 
povjereno da narodnome muzeju u Zagrebu stvorim prirodopisni 
odjel, odmah sam uvidio, da mi prije i prvoga koraka u prouča- 
vanju Jadranske faune valja da iz Chiereghini-eva rukopisa izva- 
dim sve što mi treba za to; jer to bogato djelo ima svu silu 
vijesti, a onaj tumač, kojeg nam je godine 1847. podao dr. Nar- 
do sam sobom nije dovoljan. Chiereghini-eve pak vijesti ne samo 
da nijesu izgubile vrijednosti svoje, nego danas su tim dragocjenije 


113 


Abbiamo già ricordato in varie occasioni quelli, che s’ occupa- 
rono di malacologia. Non pochi furono i lavoratori nel campo 
sterminato dell’ entomologia, ci furono quelli, che si dedicarono 
alla carcinologia; e I’ erpetologia e 1 ornitologia si ebbero i loro 
cultori. 

Relativamente poco si fece per l’ittiologia. Non già che man- 
cassero gli studiosi; ma fra tulti i rami di zoologia l’ittiologia 
richiede la maggior spesa, quando si tratta cioè di formare una 
collezione ittiologica. Non è facil cosa procurarsi tutte le specie 
di pesci, chè molto denaro ci vuole per vasi ed alcool. Pure di- 
versi se ne occuparono con profitto; ricorderemo dei nostri Bot- 
teri e Molin, oggi poi Kolombatović, Katurié e Kosić. Nè con- 
viene dimenticare una nostra gloria, il raguseo dr. Pietro Doder- 
lein professore e direttore del Museo zoologico-zootomico della r. 
Università di Palermo, uno dei primi ittiologhi viventi. Purtroppo 
non avendo avuto campo d' illustrare la patria diletta studian- 
dola in Dalmazia, ora da più di 40 anni è lustro d’ Italia; non 
è dunque sua la colpa, se invece di darci un’ Ittiologia Adriatica, 
va ora pubblicando il suo magnifico ,Manuale Ittiologico del Me- 
diterraneo“, che con noi tutto il mondo scientifico impaziente 
attende di vedere condotto a buon fine, avendone pubblicati 
fino all'anno scorso quattro grossi fascicoli. 


Non può essere quì nostro compito l’esporre in dettaglio 
dei meriti aquistatisi per |’ ittiologia adriatica da Ranzani, Nac- 
cari, Nardo, Martens, Chiereghini, Ninni, Trois, Perugia ; nulla di- 
remo dei cataloghi dei due Stosić padre e figlio; tutti i lavori 
di questi naturalisti videro la luce per le stampe. Qui diremo 
soltanto poche parole sull’ opera manoscritta del Chiereghini e 
di due cataloghi di pesci dalmati inediti. 

L’ opera fondamentale per l’ittiofauna adriatica si è quella, 
purtroppo manoscritta, del Chiereghini. Appena mi è stato dato 
l’incarico nel 1868 di creare la sezione di storia naturale del 
Museo Nazionale di Zagabria, ho compreso, che prima di fare 
ogni altro passo per lo studio della fauna adriatica, conveniva 
trarre dal manoscritto del Chiereghini, tutto quello che era ne- 
cessario allo scopo, contenendo detta opera ricca messe di notizie, 
ed essendo insufficiente I’ illustrazione che ci diede il dr. Nardo 
nel 1847. Le quali notizie tutt’ altro che aver perduto del loro 


8 


114 


što je djelo pisano pod kraj prošloga stoljeća i za prva dva decenija, 
ovoga stoljeća, a za cijelo se je od onda do današnjega dana naša 
ihtiofauna ipak nješto promijenila. S toga je Jugoslavenska akade- 
mija znanosti i umjetnosti odmah odobrila moj prijedlog, te sam 
još iste one godine pošao u Mletke, gdje mi udvorno dozvoliše, 
da proučim onaj rukopis i iz njega mnogo odlomaka ispisem. 
Nu ja sam to mogao učiniti samo za malakologijski dio, jer onda 
nisam još imao ni truna koje zbirke Jadranskih riba, koju bih 
bio mogao poznavati i zatim isporedjivati s obojadisanim slikama 
Chiereghini-a. Svoje sam onda primjetbe i ispiske objelodanio 
najprije hrvatski!), a onda talijanski*), pak sam u uvodu ovoga 
svojega djela Talijanskim kolegama osobito za srce privezao, od 
kolike je potrebe da se ihtiologijski dio onoga rukopisa ilustrira ; 
ja sam pače bilježio one vrste, za koje je Chierezhini držao da 
su nove, jer tih valja ispitivati prije svih drugih. 


Gotovo se u isto vrijeme po drugi put latio posla dr. Nardo, 
budući da se njegovo poglavito karcinologijsko djelo*) može s veli- 
kim djelom smatrati samo da je izvadak i tumač karcinologij- 
skoga djela Chiereghini-eva rukopisa. Upravo su ovo Nardo-vo 
djelo moderni karcinolozi nepravedno zanemarili; ako nas tko 
drugi dosada nije pretekao, to si mi pridrZavamo, te ćemo istak- 
nuti prvijenstvo Olivi-a, Ghiereghini-a i Nardo-a za one račije 
vrste, kojih su ovi ljudi opisali i objelodanili prvi, pak imamo 
sada lim veće pravo držati se prvijenstva u pogledu na zoolo- 
gijsku nomenklaturu, koje doduše ljudi često nogama gaze, ali 
ga je još jedan put sada potvrdio prvi medjunarodni zoologijski 
kongres u Parizu.“) 


1) Prinesci malakologiji Jadranskoj, izvadjen iz rukopisa „Deseizione 
de’ crostacei, de testacei e de’ pesci che abitano le lagune e Golfo Veneto, del- 
l'abate Stefano Chiereghini* i razlumačeni. (Rad Jugosl. akad. Kn. XI. U Za- 
grebu 1870.) 

2) Ipsa Chiereghinii Conchylia ovvero Contribuzione pella Malacologia 
Adriatica (Biblioteca Malacologica Vol. II.) Pisa 1870. 

3) Annotazioni illustranti cinquantaquattro specie di Crostacei del Mare 
Adriatico precedute dalla Storia antica e recente della Carcinologia Adriatica 
Venezia 1869. 

4) Conerès international de Zoologie. Compte-rendu des séances. Paris 
1889. 424. 


115 


merito, sono oggi tanto più preziose in quanto che l opera fu 
scritta alla fine dello scorso e nei due primi decenni del nostro 
secolo, e non v’ha dubbio, che da allora al giorno d’ oggi 
l’ittiofauna nostra soffrì pure un qualche cambiamento. L’ Acca- 
demia Slavo-meridionale di scienze ed arti approvò la mia pro- 
posta per cui nello stesso anno mi sono recato a Venezia, ove 
mi è stato gentilmente permesso di studiare e trarre copia di 
brani del manoscritto. L'ho fatto per la parte malacologica sol- 
tanto, mancando allora del tutto d’una collezione adriatica di 
pesci, per poterla istudiare e poscia confrontare questa colle fi- 
gure a colori del Chiereghini. I miei commenti ed estratti li ho 
pubblicati prima in croato!), poscia in italiano”), e nell’ introdu- 
zione di questo mio lavoro ho in particolar modo messo a cuore 
ai colleghi italiani la necessità d’illustrare la parte ittiologica 
del manoscritto ed anzi indicai le specie ritenute nuove dal 
Chiereghini, e che prima di tutte conveniva esaminare. 


Quasi nello stesso tempo il dr. Nardo si è messo una se- 
conda volta all’opera. Il suo lavoro carcinologico principale cioè?) 
può dirsi in gran parte non essere altro che un estratto e com- 
mentario della parte carcinologica del manoscritto del Chiereghini. 
Quest’ opera importante poi del dr. Nardo è stata ingiustamente 
trascurata dai moderni carcinologhi ; se altri non ci precederanno, 
noi ci riserbiamo di far valere la primazia dell’ Olivi, del Chie- 
reghini, e del Nardo per quelle specie di crostacei, che furono 
da loro, la prima volta descritti e pubblicati, facendoci forti del 
diritto di primazia in fatto di nomenclatura zoologica più volte 
conculcato, ma ora ancor una volta riconfermato dal primo con- 
gresso zoologico internazionale di Parigi.“) 


1) Prinesci malakologiji Jadranskoj izvadjeni iz rukopisa ,Descizione 
de’ crostacei, de’ testacei e de’ pesci che abitano le lagune e Golfo Veneto, dal- 
l’abate Stefano Chiereghini“ i raztumačeni. (Rad Jugosl. akad. Kn. XI. U Za- 
grebu 1870.) 


?) Ipsa Chiereghinii Conchylia ovvero Contribuzione pella Malacologia 
Adriatica (Biblioteca Malacologica. Vol. II.) Pisa 1870 


3) Annotazioni illustranti cinquantaquattro specie di Crostacei del Mare 
Adriatico precedute dalla Storia antica e recente della Carcinologia Adriatica. 
Venezia 1869. 


4) Congrés internationale de Zoologie. Compte-rendu des séances. Paris 


1889. 424. 
* 


116 


Koju godinu kasnije vrlo vrijedni i veoma marljivi Mletački 
ihtiolog, moj odlični prijatelj dr. P. A. Ninni, preduze si da obje- 
lodani jedan komentar s ispiscima iz ihtiologijskoga djela; već 
se bila naštampala četiri tabaka od strane 1 do 64!), kada no 
zla sreća dade te su dobro poznatu štampariju Antonelli-evu 
zbog financijske krize zaplijenili vjerovnici, pak se uz ovu nezgodu 
predade čitava zaliha knjiga i tiskanica na težinu. Tu se onda 
našla i ona četiri tabaka tumača dr. Ninni-a, koji doduše plali 
cijelo izdanje ne dobivši ga ipak ; jedino spasi 40 komada, kojih 
je on onda mogao razdijelili, pak ih je onda njekojih dobio Ber- 
linski knjižar Friedländer. Tako se dogodilo, da mi ih ni Ninni 
ni Friedländer nijesu mogli pribaviti, kada sam ta Cetiri tabaka po- 
tražio, ali sam bio dobre sreće te sam dobio jedini eksemplar, 
koji se našao u bibliotici — ili da rečemo arkivu — one spo- 
menute štamparije. Istina, da mi je Ninni pismom od 11. maja 
1882. javio, da se nijedna od novih Nardo-vih vrsta Chiereghini- 
ske sinonimije*) ne može održati“; uza sve to velika je potreba 
da se taj tumač sretno dovrši, a nitko ga ne može učiniti bolje 
od dr. Ninni-a. Kad sam ga onda više puta zamolio i nastojao 
potaknuti da to učini, nudeći mu dapače i mjesta u ,Radu“ 
naše akademije ili u našem ,Glasniku“, gdje bi se dakako onaj 
uništeni odlomak preštampao, odgovori mi on, da to više ne 
može učiniti, jer je nagazio na zapreke od ravnateljstva onoga 
zavoda, gdje se rukopis čuva. Dočim sam se ja dakle mogao 
1868. poslužiti, a gotovo u isto vrieme i Nardo, dočim se to do- 
zvolilo 1871. ili 1872. dru. Ninni-u; danas je to djelo evo ne- 
pristupačno, pak je to zaista od slabe časti za Italiju. To sam 
rekao već 1888.?), a gotov sam to sada reći i Talijanskim jezikom, 
da me čuju i izvan naših Hrvatskih krajeva. Rukopis je 1818. 
nabavio Franjo I. Austrijski, pak ga je predao da ga pohrani 
tadašnjemu Mletačkome liceju, a onda gimnaziju sv. Katarine, 
pak se nikako ne može cijeniti privatnim imanjem. Da ga je Au- 

1) Rivista critica delle specie di pesci adriatici descritte nell’ opera ma- 
noscritta dell’ Ab. Stefano Chierghini di Chioggia. Venezia 1872. 

?) Allude all’opuscolo del dr. Nardo: Sinonimia moderna delle specie 
registrate nell’ opera intitolata : Descrizione de’ crostacei, de’ testacei e de’ pesci 
che abitano le lagune e golfo veneto rappresentati in figure, a chiaroscuro 
ed a colori dall’ Abate Stefano Chiereghini. Ven. Glodiense. Venezia 1847. 


3) Glasnik hrvat. naravosl. druztva. III. Zagreb 1888. 185. 


117 


Qualche anno più tardi il valentisimo quanto diligentissimo 
zoologo veneto il mio distinto amico dr. P. A. Ninni intraprese 
la pubblicazione di un commentario con estratti della detta parte 
ittiologica.!) Se ne stamparono quattro fogli dalla pag. 1 alla 
64, quando la mala sorte volle, che la ben nota tipografia Anto- 
nelli, per crisi finanziaria, fu assunta da creditori, ed in questa 
occasione fu venduto tutto il deposito di libri e stampe a peso 
di carta, tra il quale si trovarono i quattro fogli del commenta- 
rio del dr. Ninni, il quale pagò |’ intera edizione, senza averla, 
meno 40 copie, che ha potuto distribuire e di queste aleune si 
ebbe il librajo Friedländer di Berlino. Egli è cosi, che quando 
ne feci ricerca nè Ninni, nè Friedländer potè procurarmela, ma 
ebbi la fortuna di ottennere 1 unico esemplare, che si trovava 
nella biblioteca, o si voglia dire archivio della già nominata tipo- 
grafia. E’ vero che il dr. Ninni mi annunziò con lettera dell’ 11 
Maggio 182, che „nessuna delle specie nuove di pesci del Nardo 
della sinonimia Chiereghiniana?) può reggere“; ma con tutto ciò 
è assolutamente necessario, che detto commentario venga portato 
a buon fine e nessuno può farlo meglio del dr. Ninni. Avendolo 
ripetutamente pregato ed eccitato a volerlo fare, offrendogli anzi 
un posto nel „Rad“ della nostra accademia, o nel nostro „Glas- 


nik“ — ove si ristamperebbe ben inteso anche il frammento di- 
strutto — mi rispose, di non poterlo più fare, avendo incontrato 


delle difficoltà da parte della direzione dell’ istituto ove si con- 
serva il manoscritto. Mentre io ho potuto servirmene nel 1868, 
e quasi nello stesso tempo anche Nardo, mentre lo si permise 
nel 1871 o 1872 al dr. Ninni, ora I’ opera è inaccessibile, cosa 
questa la quale realmente non è punto onorifica per 1 Italia ; 
l'ho detto già nel 18883) ed ora lo ripeto in italiano per essere 
inteso anche fuori dei nostri paesi croati. Il manoscritto è stato 
acquistato nel 1818 da Francesco I d’ Austria e consegnato in 
custodia al liceo veneto d’ allora, poscia ginnasio S. Caterina, 

1) Rivista critica delle specie di pesci adriatici descritte nell’ opera ma- 
noscritta dell’ Ab. Stefano Chiereghini di Chioggia. Venezia 1872. 

2) Allude all’opuscolo del dr. Nardo: Sinonimia moderna delle specie 
registrate nell’ opera intitolata: Descrizione de’ crostacei, de’ testacei e 
de’ pesci che abitano le lagune ‘e golfo veneto rappresentati in figure, a chiaro- 
scuro ed a colori dall’ Abate Stefano Chiereghini. Ven. Clodiense. Venezia 1847 

3) Glasnik hrvat. naravosl. družtva. III. Zagreb, 1888. 185. 


118 


strijska vlada odniela u Beč, imali bi Talijanski rodoljubi donjekle 
pravo tužiti se u sav jek, pak je zbilja Zalostno, sto ga nisu de- 
ponirali u biblioteku sv. Marka, gdje je knez L. Bonaparte mi- 
slio da su ga pohranili. Nu s kojim ga pravom zatvaraju deve- 
terim bravama ? Zar je to na čast onome vrlo zasluznomu Mle- 
tačkom zoologu, koji mu je pisac? Je li to na diku povraćenoj 
domovini Italiji? Zar je to na ponos Talijanskoj znanosti? Mi, 
mi „Hrvatski varvari“ ne bismo to mogli učiniti nikako. A _ meni 
je žao, što moj glas nema dovoljno ugleda da se podigne protiv 
tolike nestašice patriotizma pod kraj kraja XIX. vijeka. 


Kad smo već ovamo zabrazdili, prihvatit ćemo se ove pri- 
like i primijetiti: premda se o ribama Jadranskog mora mnogo 
pisalo, premda imamo dobrani broj kataloga, ipak smo još vrlo 
razdaleko te nemamo potrebite gradje za Jadransku ihtiologiju. 
Čak se dogadja i to, da su već dugo opažane i poznate ribe 
Jadranskoga mora, o kojima prirodnjaci ne znadu ništa ili pako 
pak vrlo malo. Samo zbog primjera sjetimo se ovdje ribe ,Scar- 
pena de sasso“ iliti ,Scarpena de nova invenzion“, koju čožotski 
ribari poznaju još od početka ovoga stoljeća, a Nardo ju 1827. 
prozvao Scorpaena bicolorata ; nju je istom godine 1858. pri- 
rodnjacima iz bližega prikazao Bellotti, pak ju prikazao imenom 
S. ustulata Ingleza Lowe-a, dočim ipak ide jednoga Talijana za- 
sluga, što je ovu vrstu pronašao i nazvao. Ne će mise da ovdje 
ponovim cijelu onu stvar, koju je ispripovijedao Bellotli, nego ću 
samo dodati, da se lomu istomu piscu izmaklo te nije citovao 
kataloga Nardo-a, a ni djela Martens-a, u kojem ima takodjer 
kratak opis ove vrste. Ipak ću ovdje složili sinonimiju : 


1810. Scorpaena notata Raf. Caratt. di alcuni nuovi gen. e nuove 
sp. anim. di Sicilia 33. 

1827. Scorpaena bicolorata Nardo Prodromus Adriat. Iehthyol. 12 

1840 Scorpaena ustulata Lowe Proceedings of the Zool. Soc. 
of London 36. 

1844. Scorpaena bicolorata Martens Italien Il. 353. 

1850. Scorpaena porcus Costa Fauna del Regno di Napoli II. 2. 
tab. III. (nec. L.) 

1860. Scorpaena ustulata Günth. Catal. of Fishes II. 110. 


119 


nè può punto considerarsi proprietà privata. Se il governo au- 
striaco l’ avesse portato a Vienna i patriotti italiani avrebbero 
avuto fino ad un certo punto ragione di farne alti lagni, ed è 
realmente deplorabile, che non è steto depositato nella Biblioteca 
Marciana, ove lo suppose deposto il principe L. Bonaparte. Ma 
ora con che diritto lo si chiude con sette sigilli? Serve questo 
ad onorare la memoria del benemeritissimo zoologo veneto, che 
ne fu | autore ? Serve ciò di lustro alla redenta patria italiana ? 
Serve ciò di lustro alla scienza italiana? Da noi, dai „barbari 
croati“ questa la sarebbe una cosa impossibile. Deploro, che la 
mia voce non è autorevole quanto basti per levarsi contro tanta 
mancanza di patriottismo in pieno secolo XIX. 

E già che ci troviamo in lena prenderemo quì occasione di 
osservare, che sebbene molto si scrisse sui pesci dell’ Adriatico, 
sebbene abbiamo un buon numero di cataloghi, pure siamo 
ancora assai lontani dall’ avere i materiali necessari per un ittio- 
logia adriatica. Abbiamo perfino il caso di pesci già da lungo 
osservati e noti dall’ Adriatico e dei quali poco o nulla ne sanno 
i naturalisti. A cagione d’esempio vogliamo qui ricordare la 
sScarpena de sasso“ o „Scarpena de nova invenzion“ nota ai 
pescatori Chioggiotti ancor dal principio del secolo, nominata. 
Scorpaena bicolorata dal Nardo nel 1827, e la quale appena 
nel 1855 fu fatta meglio conoscere ai naturalisti da Bellotti, che 
la descrisse sotto il nome S. ustulata dell’inglese Lowe, mentre 
pure il merito della scoperta e della denominazione della specie 
va ascrilto ad un italiano. Non ne farò quì la storia, già fatta 
dal Bellotti, aggiungerò soltanto, che allo stesso autore sfuggì la 
citazione del catalogo del Nardo, e l opera del Martens, nella 
quale si trova anche una breve descrizione. Qui ne rifarò la si- 
nonimia : 

1810. Scorpaena notata Raf. Caratt. di alcuni unovi gen. e nuoye 

sp. anim. d. Sicilia 33. 

1827. Scorpaena bicolorata Nardo Prodromus Adriat. Ichthyol. 12 

1840. Scorpaena ustulata Lowe Proceedinges of the Zool. Soc. 
of London 36. 

1844. Scorpaena bicolorata Martens Italien II. 353. 

1850. Scorpaena porcus Costa Fauna del Regno di Napoli. II. 2. 

tab. III. (nec. L.). 

1860. Scorpaena ustulata Günth. Catalog Fishes II. 110. 


120 


1862. Scorpaena ustulata Giglioli. Nature XXV. 555. 
1888. Scorpaena ustulata Bellotti Atti d. Soc. Ital. di scien. nat 

XKNI: 218: tab IV BE 
1888. Scorpaena ustulata Kolombatović Catal. Vertebrat. Dalma- 

ticorum 21. 

1890. Scorpacna ustulata Moreau Hist. nal. des poissons de la 

France. Suppl. 26. 

Covjek se sada sam pita, kako da Nardo ovu svoju vrstu 
više ne spominje u onom potonjem katalogu od god. 1860.!) ? 
Lako ce i razumljivo na to odgovoriti svaki specijalista, koji se 
determinacijom organickih vrsta i oblika bavio. Kao što je uvijek 
bilo i kao što i dana današnjega žalibože ima još više fabrikatora 
tobožnjih vrsta, tako u drugu ruku ima „dobrih vrsta“, koje si 
nikako ne mogu prokrčiti općega prznanja, premda su zbilja 
dobre vrste. Videći dakle Nardo, da njegova S. bicolorata nije 
u kolega pogodila prave žice, ispustio ju je, pak je istom danas 
opet uspostavljena, pošto ju je prije 63 godina upoznao Nardo. 
Take zgode nijesu u nas rijelke, pak se lo dogodilo i meni i 
stotinama drugih. 

Da se vratimo Dalmatinskoj ihtiologiji! Ima tome godina, 
što je u Dalmaciji bilo različitih rukopisnih kataloga o ribama 
Dalmalinskim pak sam ih u svoje vrijeme vidio u Boglića, Da- 
nila, Lanza-e, Sandri-a, Stalio-a i drugih. Danilo me uvjeravao, 
da je ovim eksemplarima pisac Botteri, a da ih je razasuo Boglić. 

Godine sam 1874. objelodanio originalni katalog, pisan 1849.) 
rodjenom rukom Bolleri-evom, a njima sam onda dodao njeko- 
liko narodnih Hrvatskih i Talijanskih imena, uzetih od drugog 
jednoga eksemplara prof. Boglica°). 

K tomu još imam druga dva rukopisna kataloga o Dalma- 
tinskim ribama. Hvale mi valja podati udvornosti dra. Franje 
Lanza-e, što imam treći katalog od same njegove ruke. On je u 
jezgri svojoj ipak od Botteri-a „pregledan i ispravljen od Heckel-a“, 
a ,povećan različitim drugim vrstama“ od Lanza-e. Mnogi pak 
i ne znadu, da se Lanza sretno bio domislio te u Spljetu htjeo 
osnovali prirodopisni muzej s pripojenom njemu bibliotekom, 

1) Prospetti sistematici degli Animali delle Provincie Venete. Venezia 
1860. 75. 

*) Na str. 188—191 ,Rada“ naše akademije, sv. XXVI. 

Sy Li Cosetta 


ro. 


1882. Scorpaena ustulata Giglioli Nature. XXV. 53 
1888. Scorpaena ustulata Bellotti Atti d. Soc. Ital. di scien. nat. 

DEXTER. tab. 4: el: 

1888. Scorpaena ustulata Kolombatović Catal, Vertebrat. Dalma- 

ticorum 21. 

1890. Scorpaena ustulata Moreau. Hist. nat. des poissons de la 

France. Suppl. 26. 

Si domanda ora, come si è che Nardo non ricorda più 
questa sua specie nel catalogo posteriore del 1860!) ? La rispo- 
sta è facile e comprensibile ad ogni specialista, che si è occu- 
pato della determinazione di specie o forme organiche. Come ci 
sono stati sempre ed al giorno d’oggi ci sono purtroppo ancor 
più fabbricatori di pretese specie, così dall'altra parte esistono 
sbuone specie“, le quali, sebbene realmente buone, non si posson9 
far strada e venir generalmente riconosciute. Vedendo Nardo, 
che la sua S. bicolorata non incontrò il genio dei colleghi la 
lasciò da parte, ed ora 63 anni dopo viene rimessa in onore. 
Casi simili non sono rari nella scienza, accaddero a me ed a 
mille altri. 

Ritorniamo all’ittiologia dalmata. In Dalmazia esistevano 
anni addietro vari cataloghi manoscritti dei pesci dalmati, e ne 
ho veduto a suo tempo da Boglić, Danilo, Lanza, Sandri, Stalio 
ed altri. Danilo mi assicurò, che detti esemplari avevano per 
autore Botteri e li diffuse Boglić. 

Nel 1874 ho pubblicato il catalogo originale scritto di pugno 
del Botteri nel 1849); al quale poi aggiunsi alcuni nomi popo- 
lari croati ed italiani tolti da un altro esemplare del professor 
Boglić.?) 

Di più tengo altri due cataloghi manoscritti dei pesci della 
Dalmazia. Devo alla gentilezza del dr. Francesco Lanza un terzo 
catalogo seritto di tutto suo pugno. Questo si è nel suo fondo 
pure del Botteri ,riveduto e corretto dal Heckel“ ed „aumentato 
di varie altre specie“ dal Lanza. A molti non è noto, che Lanza 
avea avuto la felice idea di fondare un Museo di Storia Natu- 
rale coll’ annessa biblioteca a Spalato; raunò perciò magnifiche 


1) Prospetti sistematici degli Animali delle Provincie Venete. Venezia 
1860. 78. 

*) Na str. 188-191 „Rada“ naše akademije, sv. XXVI. 

BETH l7le 


122 


pa je za to prikupio izvrstnih zbiraka i mnoga prirodopisna djela, 
izmedju njih i veliko ihtiologijsko djelo Cuvier-a i Valenciennes-a. 
Nadam se, da ću jednom nasmoći vremena te pisali o zaslugama 
dra. Lanza-e. | 

Vrlo se lako dade vjerovali, da se ovaj popis, ili jedan od 
njih, kompilirao za djela dra. Carrara-e ili dra. Petter-a. U onom 
je prvom djelu, kako svi znamo, imenični popis samo rjedjih i 
interesantnijih riba Dalmatinskih, načinjen Heckel-om, a ovaj je 
naš popis nasuprot potpuni popis svih onih riba, za koje se do 
1545. znalo. I Petter govori o popisima rastlina i životinja Dal- 
matinskih, koji bi se bili imali njegovu djelu dodati!) ; njih ipak 
nikada ne objelodaniše. Katalog Botteri-Heckel premda je samo 
golo izredjanje Latinskih ribjih imena, kojemu se tu i tamo dodao 
koji sinonim, ipak mu je zaslugom što je najstariji i prvi prinos 
k Dalmatinskoj ihtiologiji. U ovome katalogu nailazimo na 
Citula Banksti, Centrophorus granulosus, Rhinobatus cemiculus 
i druge vrste, koje nijedan kasniji popis nema. Nalazimo Bran- 
chiostoma lubricum, o kojem se tvrdi da ga je pronašao Bućić, 
dočim je još prije 1845. Botteri pronašao ovu vrstu i različite 
druge. Nalazimo fihombus ramosus Michahelles, koji držim da 
još nije opisan ; isto se veli o Salmo truttoides Heckel i S. bra- 
chygnathus Heckel, premda se za cijelo slažu sa S. dentea i S. 
obtusirostris istoga pisca. Istina je pak i to, da ondje nalazimo 
i očitih pogrješaka ; n. pr. nijesu ni Clupea sprattus ni ©. haren- 
gus ribe ni Jadranske ni Sredozemske, nego su — znamo to svi 
— samo žilelji oceana Atlantskog Jasno je, da je ovdje riječ od 
C. harengus i C. sprattus u smislu Naccari-a i Nardo-a, a ne 
od pravih vrsta Linnè-a. A ipak su i ove pogrješke za nas po- 
učne, jer na taj način saznajemo, da su Jadranskim vrstama 
ovoga roda odmah s početka krivo nadjevali navedena imena. 


A sada mi je red da govorim o četvrtom jednom rukopi- 
snom katalogu, koji sam ja još djakom prepisao iz jednoga po- 

1) Die meinem Buche beigefügten Verzeichnisse von naturhistorischen 
Gegenstiinden werden für diejenigen, welche sich für die Naturgeschichte des 
Landes interessiren, eine willkommene Beigabe sein. F Petter, Dalmatien in 
seinen verschiedenen Beziehungen. Gotha. 1857 Bd I. Vorwort. S. VI. 


123 


collezioni e molte opere di scienze naturali, fra le altre anche la 
grande opera ittiologica di Cuvier e Valenciennes. Spero di tro- 
var tempo di scrivere un giorno anche dei meriti del dr. Lanza. 


E assai verosimile che questo, od uno di questi elenchi fu- 
rono allora compilati per le opere del dr. Garrara, o del dr. Pet- 
ter. Nella prima c'è, come è noto, un elenco nominale soltanto 
dei pesci più rari ed interessanti della Dalmazia fatto dal Heckel 
e questo nostro è invece l'elenco completo di tutti i pesci cono- 
sciuti fino al 1845. Anche Petter parla di elenchi delle piante 
e degli animali della Dalmazia, i quali dovevano venire annessi 
alla sua opera!; ma questi mai vennero pubblicati. Il catalogo Bot- 
teri-Heckel sebbene non è altro che una semplice enumera- 
zione dei nomi latini dei pesci, con qualche sinonimo qua e la 
aggiuntovi, ha in primo luogo il merito d’ essere il più vecchio 
ed il primo contributo per l'ittiologia dalmata In questo catalogo 
troviamo le: Citula Banksti, Centrophorus granulosus, Rhino- 
batus cemiculus ed altre specie, le quali mancano a tutli gli 
elenchi posteriori. Troviamo il Bramchiostoma lubricum, che si 
pretende scoperto da Bućić, mentre Botteri fu il primo a sco- 
prire questa e varie altre specie ancor prima del 1845. Troviamo 
un Rhombus ramosus Michahelles, che ritengo non pur anco 
descritto ; lo stesso dicasi dei Salmo truttoides Heckel e S. bra- 
chygnatus Heckel, sebbene certamente corrispondenti ai S. den- 
tex e S. obtusirostris dello stesso autore. È vero che dall’ altra 
parte troviamo degli errori evidenti; p. e. le: Clupea sprattus e 
C. harengus non sono nè adriatiche, nè mediterranee, ma sono 
notoriamente esclusivi abitatrici dell’ Oceano atlantico. È evidente 
quì trattarsi della ©. harengus e C. sprattus del Naccari e del 
Nardo, e non già delle vere specie di Linné. Ebbene anche 
questi errori sono per noi istruttivi, perchè veniamo così a risa- 
pere, che alle specie adriatiche di questa famiglia vennero da 
bella prima applicati falsamente i nomi su indicati. 

Vengo ora a parlare di un quarto catalogo manoscritto, 
che essendo io ancora studente l’ho copiato da uno esistente 


1) Die meinem Buche beigefügten Verzeichnisse von naturhistorischen 
Gegenständen werden für diejenigen, welche sich für die Naturgeschichte des 
Landes interessiren, eine willkommene Beigabe sein. F. Petter, Dalmatien in 
seinen verschiedenen Beziehungen. Gotha. 1857. Bd. I. Vorwort. S. VI, 


pisa gimnazijskog prirodopisnoga kabineta u Zadru. Ovaj je katalog 
zbilja od Botteri-a, a pregledao ga je Bellotti, jer na koncu djelca 
eno je zaključeno, da je Bellotti konstatovao 164 vrsta, a tome 
je pripisano ,ja sam ih konstatovao još četiri“. Ovaj ,ja“ sam 


je dr. Danilo glavom, jer one četiri vrste jesu : 


Notidanus griseus, 
Alopias vulpes, 
Naucrates ductor, 
Petromyzon marinus. 


Ovim imenima uz bok stoji u prvome stupcu — gdjeno su 
Talijanska imena — pisana „Zadar*, a u trećem stupcu, gdje su 
popisana imena Hrvatska, čitati je ,Muzej“, pak je uz ovu riječ 
odmah crtež od slova F. D. Jasno je dakle, da je ove četiri vrste 
dr. F. Danilo konstatovao za Zadarsku okolinu, pak se njegovom 
brigom ovi eksemplari čuvali u Zadarskom gimnazijskom muzeju 
iliti kabinetu. Ovaj je katalog za nas interesantan upravo s toga, 
što je Bellotti zvjezdicom oznamenovao one 164 ribje vrste, koje 
je on sam ,konstatovao“ i po svoj prilici sam i pribrao po Dal- 
maciji, a Bellotti je nama velik autoritet. 


U prvi mah, budući da sam nastampao Bellotti-ev katalog 
od 1849. i odlučio, da ću štampati i katalog od 1545., mišljah 
da mi ne treba štampati i kataloga od 1854, pak sam htio da 
ga samo iscrpem. Ipak se poslije prihvatih rečenice „melius est 
abundare quam deficere“, jer sam vidio, da mi je iscrpak dao 
skoro jednak broj strana kao što i sam rukopis, a ipak ne daje 
jasna pojma o onome popisu, pak bih uza to spojivši u jedno 
tijelo popis od 1854. i popis od 1845. samo stvorio nakazu ; zbog 
toga sam evo odlučio, da ih naštampam svaki za se. Prednost 
je ovoga četvrtoga kataloga, kako već rekosmo, što ga je pre- 
gledao sam toliko znameniti Bellotti; uza to ima u njemu po- 
gdjekoje vrste, koje nema ni u jednom, poslije štumpanom kata- 
logu, n. pr. Ichthyocoris basiliscus, od koje vrste Britanski mu- 
zej ima jedan eksemplar iz mora Jadranskoga. U tom su kata- 
logu vrste: Nerophis vittata, Crenilabrus pittima, Naucrates 
fanfarus, Lepadogaster adhaerens, Monochirus hispidus, Lep- 
tocephalus pellucidus i još koja vrsta, a svih tih nije Günther 


125 


nel gabinetto di storia naturale del ginnasio di Zara. Questo ca- 
talogo è pure del Botteri, fu riveduto dal Bellotti, perchè alla 
fine dell’opuscolo sta notato, che Bellotti constatò 164 specie, di 
più vi sta scritto „constatate da me altre 4“, Questo „me“ non 
è altri che lo stesso dr. Danilo, perchè le quattro specie in 
discorso sono : 


Notidanus griseus, 
Alopias vulpes, 
Naucrates ductor, 
Petromyzon marinus. 


Ai lati di questi nomi nella prima colonna — ove stanno 
i nomi italiani — sta scritto ,Zara“, nella terza colonna — ove 
stanno scritti i nomi croati — si legge „Museo“ e quest’ultima 


parola e seguita da una sigla formata dalle lettere F. D. Ora 
è cosa evidente, che dette quattro specie furono ,constatate“ dal 
dr. F. Danilo pei dintorni di Zara, e che per sua cura si con- 
servavano i relativi esemplari nel museo, o gabinetto ginnasiale 
di Zara. Questo catalogo si è per noi d’interesse non comune, 
appunto perchè Bellotti vi segnò con asterisco le 164 specie di 
pesci da lui stesso ,constatate“ ed assai probabilmente anche 
raccolte in Dalmazia ; e Bellotti è per noi alta autorità. 


Avendo io stampato il catalogo Botteri del 1849, ed avendo 
deciso di stampare anche quello del 1845, ho creduto essere 
inutile di stampare anche quello del 1854, voleva perciò limi- 
tarmi a farne un estratto. Però tenendomi al detto „melius est 
abbundare quam deficere“, visto che l’ estratto mi avea già dato 
quasi egual numero di pagine di manoscritto, visto che 1 estratto 
non poteva dare un idea chiara di detto elenco, visto che unendo 
in un sol corpo questo del 1854, con quello del 1845 avrei com- 
messo una storpiatura, decisi di riprodurli ognuno da per se. 
Questo quarto catalogo ha il merito, come abbiamo detto, d’es- 
sere stato riveduto da un Bellotti; di più contiene qualche specie 
mancante in tutti i cataloghi a stampa posteriori p. e. Ichthyo- 
coris basiliscus della quale specie il Museo Britannico pur pos- 
siede un esemplare dall’ Adriatico. Contiene le specie: Nerophis 
vittata, Cremilabrus pittima, Naucrates fanfarus, Lepadogaster 
adhaerens, Monochirus hispidus, Leptocephalus pellucidus e 
qualche altra, le quali tutte non sono per niente nominate nella 


196 


ni slovcem spomenuo u svojem velikom djelu!), premda ih ima 
u katalogu kneza Lucijana Bonaparta?). Taj je Bonaparte-ov po- 
pis, koji je Günther prenemario, tako dobro radjen, da bi vrijedno 
bilo složiti nov i njemu sličan ispravljajući i dododavajući ona- 
kih stvari, kojih to danas poslije gotovo pol stoljeća treba. Te 
prije spomenute vrste nijesu doduše nove, jer Leptocephalus samo 
je ličinka takih ribjih vrsta, kojih još dobro ne poznajemo ; nu i 
to nas zanima, jer se do sada nitko još nije bavio istraživanjem 
ličinaka Jadranskih riba. 


Svršavajući dotle ove naše riječi kazat ćemo još jedan put, 
da su nam do danas ruku dopanula četiri kataloga, sva četiri 
Botteri-eva postanka: Prvi je originalan od 1549. ; drugi je ka- 
sniji Boglićev prepis bez datuma s narodnim imenima Hrvatskim 
i Talijanskim, kojih sam stopio u jedno jedinstvo, a objelodanio 
godine 1874. ; treći ćemo katalog nazvati Botteri-Heckel-Lanza 
od 1845. ; četvrti, a nazvat ćemo ga Botteri-Bellotti-Danilo od 
1854., nalik je na onaj Botteri-Boglićev bez datuma, ali nije isti 
s njime. Ovdje ćemo dakle od riječi do riječi objelodaniti ovaj 
treći i četvrti popis. Pita se sada, je li zgodno da ih objeloda- 
nimo, pošto su već Mletački i Tršćanski ihtiolozi naštampali raz- 
ličitih popisa Jadranskih riba, a pošto imamo već i popisa od 
Kolombatovića, Katurića, Kosića, Pregel-a i dr. Njekoje smo raz- 
loge tomu već i kazali: vidjeli smo, da svaki od ovih popisa 
ima po koje zrnce za Dalmatinsku ihtiofaunu, a imaju i realnu 
vrijednost za povjest razvitka ihtiologijskih nauka u nas; s toga 
i nijesmo htjeli da bi išto mijenjali budi u sistemu, budi u no- 
menklaturi. Zapadnoj Europi, koja se može podičiti klasičkim dje- 
lima ihtiologijskim, lako je te joj i ne treba takih popisa; ali 
nama je u dobri čas došla svaka stvar, pak nam valja brižno 
pobirati svaku mrvicu, jer u nas sav posao još ni započeo nije : 
bogataš prezire mrvice, a siromah ih pobire. 

Još jednu. Dr. Nardo govori o njekoj „Hrvatskoj ihtiologiji“ 
našega Stalio a, to jest: o njekome popisu riba otoka Hvara s 
oznamenovanjem vremena i načina njihova ribanja, množini, te- 


1) Catalogue of the Fishes in the British Museum. Vol. [—XIII. London 
1859.—1870. 
2) Catalogo metodico dei Pesci europei. Napoli 1846. 


127 


grande opera del Günther‘), ma sì trovansi nel catalogo del 
principe Luciano Bonaparte?), catalogo trascurato dal Günther, 
sebbene è pure opera così ben ‘fatta, che sarebbe prezzo 
d’ opera di compilarne il suo simile faccendovi quelle correzioni ed 
aggiunte, che or si rendono necessarie dopo ben quasi mezzo 
secolo. Queste sopra indicate non sono giù specie nuove, il Le- 
ptocephalus non è altro che larva di specie di pesci non ancor 
ben note; ma anche questo ci interessa, essendoche nessuno si 
è puranco occupato di studiare lo stato larvale dei pesci a- 
driatici 

Riepilogando diremo adunque, che finora ci caddero in 
mano qualtro cataloghi manoscritti di pesci dalmati tutti d’ori- 
gine Botteriana. Il primo originale del 1849. Il secondo copia 
posteriore senza data del Boglié, con nomi popolari croati ed 
italiani, che ci servì a fondere in un corpo solo, pubblicato nel 
1874. Il terzo catalogo, che chiameremo Botteri - Heckel - Lanza 
del 1845. Il quarto, che diremo Botteri - Bellotti - Danilo del 1854 
è simile, ma non eguale a quello Botteri - Boglić senza data. Quì 
adunque pubblichiamo integralmente questo terzo e quarto elenco. 
Si domanda se la loro pubblicazione è opportuna, dopo la pub- 
hlieazione di vari elenchi di pesci adriatici intrapresa da ittiologhi 
veneti e triestini, dopo la pubblicazione di quelli del Kolomba- 
tović, Katurić, Kosić, Pregel ece. Alcune ragioni le abbiamo già 
fatte valere sopra, abbiamo veduto, che ognuno contiene qualche 
granello per l’ittiofauna dalmata, hanno un valore reale anche 
per la storia dello sviluppo degli studi ittiologici presso di noi, 
ed è perciò che nulla abbiamo voluto cambiare nè del sistema, 
nè della nomenclatura. L'Europa occidentale, che vanta opere 
classiche di ittiologia può ben far a meno di simili elenchi, ma 
per noi è buona ogni cosa e dobbiamo diligentemente racco- 
gliere ogni bricciola. Da noi e’ è ancor tutto da fare; ciò che il 
ricco sprezza, il povero raccoglie. 

Ancor due parole. Il dr. Nardo parla d'un ,Ittiologia Fa- 
rense“ del nostro Stalio, cioè di un elenco dei pesci dell’ isola di 
Lesina coll’indicazione del tempo e del modo della pesca, della 


1) Catalogue of the Fishes in the British Museum. Vol. I—VIII. London 
1859—1870. 


*) Catalogo metodico dei Pesci europei. Napoli 1846. 


128 


Zini i ekonomskoj vrijednosti svake njihove vrste. Nardo je u 
svojoj ruci imao rukopisne popise Botteri-a, Sandri-a, Heckei-a 
i Bellotti-a!), a ipak je od svega srca izražavao želju, da 
bi se naštampao i katalog Stalio-ev. A kad čovjek Nardo-eve 
cijene piše: „zanimljiv je ovaj rad, koji mi na svu sreću dao 
pisac njegov, pak je vrijedan da se štampa“!), to i mi svoju 
želju spajamo sa željom glasovitoga pokojnika, i molimo njegovu 
umnu i plemenitu kćer Angjelu Cibele-Nardo, vrstnu Talijansku 
spisateljicu, da bi nam blagoizvoljela onaj rukopis predali, ne bi 
li ga u našem ,Glasniku“ nastampali na čast nauci, piscu Sta- 
lio-u i neumornome iztrazivaocu Jadranske faune, dr. Dominiku 
Nardo-u. 


Zagreb, 14. prosinca 1890. 


1) Prospetti itd. 87. 
7.100127 


129 


frequenza, peso e pregio economico delle singole specie. Nardo 
che ebbe pure a sua disposizione gli elenchi manoscritti dei Bot- 
teri, Sandri, Heckel e Bellotti!), fa pure voti per la stampa 
anche del catalogo Stalio. Quando un Nardo scrisse ,è inte- 
ressante questo lavoro favoritomi dal suo autore, e merita le 
stampe“?), noi uniamo i nostri voti a quelli dell’illustre defunto 
e preghiamo la colta e gentile sua figlia Angela Cibele - Nardo 
valente scrittrice italiana di favorirci detto manoscritto per stam- 
parlo in questo nostro ,Glasnik“ a decoro della scienza, dell’ au- 
tore Stalio e dell'indefesso perserutatore della Fauna Adriatica 
dr. Domenico Nardo. 


Zagabria, 14. Decembre 1890. 


1) Prospetti itd. 87. 
rt c_12% 


130 


Catalogo sistematico 


dei Pesci di mare e di acqua dolce della Dalmazia, riveduto e 

corretto dal Sig. Giacomo Heckel, ispettore alla sezione dei pesci, 

presso VI. R. Museo di Storia naturale di Corte in Vienna, Vanno 
1845, e poscia aumentato di varie altre specie. 


Ord. I. Acanthopterygii. 


Fam. 1. Percoidei. 


Labrax lupus Cuv. 
Apogon rex mullorum Cuv. 
Anthias sacer Bloch. 
Serranus scriba Cuv. 

3 cabrilla Cuv. 

> hepatus Cuv. 
Perca gigas L. (Cerna gigas Bonp.). 
Polyprion cernium Val. 
Trachinus draco L. 

3 radiatus Cuv. 

Uranoscopus scaber L. 
Sphyraena vulgaris Guv. (S. spet Lacép). 
Mullus surmuletus L. 

,» barbatus L. 


Fam. 2. Cataphracti. 


Trigla cuculus L. 
„  lineata L. 
„ hirundo Bloch (T. Swainsonii Leach). 
„. tyra: L. 
„ milvus Bp. 
„ lucerna Brünn. (T. obscura L., T. cuculus Risso). 
„ aspera Viviani. 
Peristedion cataphractum Lacép. 
Dactylopterus communis Guv. (D. volitans Cav, D. pirapeda 
Lacép.). 
Uottus ferrugineus Heckel. 
Scorpaena scrofa L. 
> porcus L. 
Sebastes imperialis Cuv. 


151 


Fam. 3. Sciaenoidei. 


Corvina nigra Cuv. (Sciaena umbra Risso). 
Umbrina vulgaris (uv. (U. cirrosa Risso). 


Fam. 4. Sparoidei. 


Sargus Rondeletii Cuv. 
Salvianii Cuv. (Sparus puntazzo Risso). 
È annularis Cuv. 
Chrysophrys aurata Cuv. (Sparus auratus L., Aurata semi- 
lunata Risso). 
Pagrus vulgaris Cuv. 
Pagellus erythrinus Cuv. (Pagrus erythrinus Risso). 
pa centrodontus Cuv. 
5 mormyrus Cuv. 
5 bogaraveo Cuv. 
Dentex vulgaris Cuv. 
» = gibbiceps Reuss. 
Cantharus vulgaris Cuv. (C. tanuda Risso). 
” brama Cuv. 
Box vulgaris Cuv. 
» Salpa Cuv. 
Oblada melanura Cuv. 


» 


Fam. 5. Maenoidei. 


Maena vulgaris Cuv. (Smaris maena Risso). 

»  Jusculum Guv. 

» Osbeckîi Guv. (Sparus Osbek Risso). 
Smaris vulgaris Cuv. (Sparus smaris Risso). 
alcedo Cuv. (Sparus alcedo Risso). 

»  Chryselis Guv. (Sparus bilobatus Risso). 
3 gagarella Cuv. 
gracilis Bonap. (Smaris Maurti Bp.)* 


» 


» 


Fam. 6. Scomberoidei. 


Scomber scombrus L. 
> colias Cuv. 


1) S. gracilis e S. Maurii non è che la medesima specie; lo S. Mauri 


è il maschio, l’altro la femmina. 
* 


132 


Thynnus vulgaris Cuv. 

; thunnina Cuv. 
Auxis vulgaris Cuv. (A. bisus Bp.). 
Pelamys sarda Cuv. 
Lepidopus argyreus Cuv. (L. ensiformis Bp.). 
Xiphias gladius L. 
Naucrates ductor Raf. 
Lichia amia Cuv. 

» glauca Cuv. 

» vadigo Cuv. 

Carana trachurus Lacép. 

i; suareus Risso. 
Citula Banksii Risso. 
Seriola Dumerilii Cuv. 
Coryphaena hippurus L. 
Centrolophus pompilius Cuv. 
Stromateus fiatola Cuv. 
Seserinus microchirus Cuv. 
Zeus faber L. 

»  Pungio Cuv. 
Brama Rayi Cuv. 
Oligopus ater Risso. 
Schedophilus Botterii Heckel. 


Fam. 7. Taenioidei. 


Trachypterus Spinolae Cuv. 
5 taenia Schn. 

Cepola rubescens L. 

Lophotes cepedianus Giorna. 


Fam. 8. Mugiloidei. 
Atherina hepsetus L. 
È mochon Cuv. 

Mugil cephalus L. 

»  Ccapîto Cuv. 

» auratus Risso. 

„ Saliens Risso. 
chelo Cuv. 
labeo Cuv. 


Fam. 9. Gobioidei. 


Blennius gattorugine Willoug. 
tentacularis Brünn. 
Montagui Flem. 
palmicornis Cuv. 
ornatus Sw. 
sphyna Cuv. 
ocellaris lu. 
pavo Guv. 
Petteri Heckel. 
cagnota Cuv. 
Pholis laevis Flem. 
Clinus argentatus Cuv. 
Gobius niger L. 
bicolor Gm. 
auratus Risso. 
paganellus L. 
capito Cuv. 
limbatus Cuv. 
lota Cuv. 
cruentatus Gm. 
geniporus Cuv. 
jozo L. 
quadrimaculatus Cuv. 

3 fluviatilis Bonelli. 
Tripterygion nasus Risso. 
Jallionymus cithara Guv. 

A festivus Pall. 

brachyochirus aphya Bon. 


Fam. 10. Pediculati. 


Lophius piscatorius L. 


Ord. Il. Pharyngognathi. 


Fam. 11. Labroidei. 


Labrus mixtus L. 


n trimaculatus Gm. 


133 


134 


Labrus turdus L. 
5 luscus L. 
»  festivus Risso. 
3 merula L. 
Orenilabrus pavo Cuv. 


a melops Guv. 

5; mediterraneus Cuv. 
a cornubicus Cuv. 

E Boryanus Risso. 

» ocellatus Cuv. 

A littoralis Risso. 

3; tinca Cuv. 

2 massa Risso. 

Šš Cottae Cuv. 


N Roissali Risso. 
Acantholabrus Pallonii Cuv. 
Julis vulgaris Guv. 

» Giofredi Cuv. 

»  speciosa Cuv. 
Coricus rostratus Cuv. 
Xirichthys novacula Cuv. 


Fam. 12. Fistulari. 
Centriscus scolopaa L. 


Fam. 13. Chromistoidei. 
Chromis castanea Cuv. 


Fam. 14. Belonoidei. 
Belone acus Cuv. 
Exocoetus exiliens Bloch. 


Ord. Ill. Malacopterygii. 


Fam. 15. Salmonoidei. 
Argentina sphyraena L. 
Salmo truttoides Heckel. 
»  brachygnathus Heckel. 
Osmerus fasciatus Risso. 


Fam. 16. Cyprino dei. 


Barbus plebejus Val 
Aulopyge Hügelii Heckel. 
Chondrostoma Knerii Heckel. 

x phoxinus Heckel. 
Alburnus scoranza Heckel. 
Scardinius scardafa Bonap. 
Hegeri Agas. 
plotizza Heckel. 

A dergle Heckel. 
Leucos rubellicus Heckel. 
basak Heckel. 

3 adspersus Heckel. 
Phoxinellus alepidotus Heckel. 
Phoxinus Marsilii Heckel. 
Squalius tyberinus Bonap. 
Turskyi Heckel. 
microlepis Heckel. 
tenellus Heckel. 

m ukliva Heckel. 
Telestes muticellus Bonap. 
Cobitis barbatula L. 
Acanthopsis taenia Agass 


» 


2 


Fam. 17. Clupeoidei. 


Clupea sardina Cuv. 
harengus L. 
sprattus Bloch. 
aurivittata Swain. 
»  papalina Guv. 
Alosa finta Cuv. 

» vulgaris Guv. 
Engraulis encrasicholus Cuv. 


Fam. 18. Gadoidei. 


Gadus minutus Bloch. 
Merlangus vernalis Risso. 
Merlucius esculentus Risso. 


135 


136 


Motella mustela Cuv. 
» maculata Risso. 
s  fusca Risso. 
Phycis mediterraneus Delaroche. 


Fam. 19. Pleuronectoidei. 


Platessa passer Bonap. 
Hippoglossus macrolepidotus Cuv. 
Rhombus maximus Cuv. 


5 laevıs Rond. 

© barbatus Cuv. 

g mancus Risso. 

è ramosus Michahell. 
5 unimaculatus Risso. 


Solea vulgaris Guv. 

» Kleinii Risso. 

»  lascaris Risso. 

» Mangilit Risso. 

»  lutea Risso. 

»  monochir Bp. 
Pleuronectes Grohmanni Bp. 

x arnoglossus Schn. 

Bothus rhomboides Bon. 

» podas Bp. 

: oculatus Risso. 


Fam. 20. Discoboli. 


Lepadogaster piger Nardo (Gouania piger Bonp.). 
2 Candollii Risso. 
Echeneis remora L. 


Fam. 21. Anguilloidei. 

Auguilla vulgaris Cuv. 
Conger communis Cuv. 

»  myrus Guv. 

“ niger Risso. 
Ophisurus serpens Cuv. 
Muraena helena L. 

> unicolor Delaroche. 


137 


Sphagebranchus rostratus Bloch. 


: imberbis Delaroche. 
Ophidium barbatum Bloch. 
: Vassali Risso. 


Fierasfer imberbis Cuv. 
Aminodytes tobianus Bloch. 


Ord. IV. Lophobranchii. 


Fam. 22. Syngnathoidei. 
Hippocampus antiquus Risso. 
> brevirostris Cuv. 
Syngnathus Rondeletii Guv. 


È pyrois Risso. 

g rotundatus Michahell. 
: rynchaenus Michahell. 
è rubescens Risso. 

s ferrugineus Michahell. 
È Agassizii Michahell. 

s abaster Risso. 


5 typhle L. 
Schyphius fasciatus Risso. 


2 papacinus Risso. 
a annulatus Risso. 
: littoralis Risso. 


V. Ord. Plectognathi. 


Fam. 23. Gymnodonti. 


Orthagoriscus mola Schn. 
Fam. 24. Sclerodermi. 
Balistes capriscus L. 
Condropterygii. 


Fam. 25. Sturionidi. 


Acipenser sturio L. 


138 
Ord. VI. Elasmobranchi. 


Fam. 26. Squaloidei. 


Scyllium catulus Cuv. 

5 canicula Guv. 
Pristiurus melanostomum Bp. 
Prionodon Milbertii Müll. et Henle 
Sphyrna zygaena Raf. 
Galeus canis Rond. 
Mustela vulgaris Müll. et Henle. 
Oxyrrhina glauca Mill. et Henle. 
Carcharodon Rondeletii Müll. et Henle. 
Odontaspis ferox Agass. 
Alopias vulpes Raf. 
Hexanchus griseus Raf. 
Heptanchus cinereus Raf. 
Acanthias vulgaris Risso. 

a Blainwillei Risso. 
Spinax niger Bp. 
Centrina Salviani Cuv. 
Centrophorus granulosus Müll. et Henle. 
Squatina angelus Cuv. 

. oculata Bp. 


Fam. 27. Rajoidei. 


Rhinobatus cemiculus Geoff. 
Torpedo marmorata Rud. 

mi oculata Belon. 
Raja clavata Rond. 

», aspera Bp. 

„ Schultzii Müll. et Henle. 


„ asterias Rond. (Dasybatis asterias Bonp.). 


„ miraletus L. 
„ osyrhynchus Bon. 
„ laeviraja Salviani. 
Trygon pastinaca Guv. 
sà Gesneri Cuv. 
4 brucco Bp. 


Pteroplatea altavela Mill. et Henle. 
Myliobatis aquila Risso. 


Ord. VII. Marsipobranchii. 


Fam. 28. Cyclostomi. 


Petromyzon marinus L. 
Branchiostoma lubricum Costa. 


139 


140 


Pesci dalmati disposti secondo il sistema di 
Bonaparte. 


NB. Le specie segnate coll’ asterisco furono da me esaminate, le 


altre vennero registrate sopra fede di Heckel, Botteri, Stalio. 


Subclassis I. Elasmobranchii. 
Sectio I. Plagiostomi. 
Ordo I. Selacha. 


Fam. 1. Rajidae. 
Colombo Ri yliobatis aquila Bp. golub. 
ss 5 noctula Bp. siba. 
ER a altavela M. et H. 
* Trygon brucco Bp. 


e pastinaca Adans. zutuga 
E thalassia Column. šiba. 
Rasa * Dasybatis clavata Blv. raža. 
3; 3 asterias Bp. barakula. 
S aspera Bp. 
Stramazzo Laeviraja oxyrhynchus Bp.  volina. 
È 5 macrorhynchus Bp. klinka. 
* Raja marginata Lacép. 
Baracola + . „ v näralelus’L. barakula. 
* „ quadrimaculata Risso 
Torpedo narce Guv. 
Tremola za: Galvanti Bp. trnjača, 


Glaucostegus cemiculus Bp. 


Fam. 2. Squalidae. 


Squaena * Squatina angelus Dum. sokol, sklat. 
a oculata Bp. 
Asià Acanthias vulgaris Bp. košćerin. 


5 Blainvillei Risso 
Spinax niger Cloquet 


Porco, sorcio Centrina Salviani Risso 


Centrophorus granulosus M.et H. 
Notidanus griseus Cuv. 
Heptranchias cinereus Raf 
Odontaspis ferox Agass. 
Carcharodon lamia Bp. 
*Oxyrrhina Spallanzanii Bp. 
Alopias vulpes Bp. 
* Zygaena malleus Val. 
Carcharias glaucus Cuv. 
= Milberti Val. 
Galeus canis Bp. 
* Mustelus plebejus Bp. 
Pristiurus melanostomus Bp. 
ae stellare Bp. 
2 canicula Cuv. 


Martello 


joron. 
Piombin 


pas. 


macka. 


22 


Subclassis III. Epibranchii. 
Sectio III. Ganoidei. 


Ordo IV. Sturiones. 


Fam. 6. Acipenseridae 
Sturion Acipenser sturio L. sturiun. 


Subclassis IV. Pomatobranchii. 
Sectio IV. Physostomi. 


Ordo VI. Cyprini. 


Fam. 15. Salmonidae: 


Trotta * Salar dentex Heckel 


* x, obtusirostris Heckel 
Argentina sphyraena L. 


pastrma. 


„ 


prasac, 


miš. 


141 


Fam. 19. Cobitidae. 
Cobitis barbatula L. 
* Acanthopsis taenia Agass. lizibaba. 
Fam. 20. Cyprinidae. 


Barbus plebejus Bp. 


* Aulopyge Hiigeli Heckel masnica. 
Chondrostoma Knerii Heckel sval. 
* Phoxinus Marsilöi Heckel uklija mečica. 


Leucos rubellicus Bp. 
» bosak Heckel 
s adspersus Heckel 
Telestes muticellus Bp. 
Leuciscus Turskyi Bp. 
| microlepis Bp. 
È tenellus Bp. 
3 ukliva Bp. uklija Koravica. 
Squalius tyberinus Bp. 
Scardinius Hegeri Bp. 
dergle Heckel 
; platizza Heckel plotica. 
cl scardafa Bp. 
(Montenero) * Alburnus scoramza’ Heckel skoranca. 


” 


” 


Fam. 21. Clupeidae. 


Sardella * Alausa pilchardus Guv. 


Ceppa RL vulgaris Guv. Val. cepa. 


* Sardinella aurita Val. 
Papalina * Meletta papalina Bp. 
Inciö * Engraulis encrasicholus L. incun. 
Fam. 23. Scopelidae. 


* Saurus lacerta Risso. 


Ordo VIII. Ophisomata. 
Fam. 28. Muraenidae. 


Bisatto * Anguilla vulgaris Cuv. anguja, jegulja. 


143 


Grongo * Conger vulgaris Cuv. ugor. 
2 a niger Risso x 
s "i myrus Risso a 
> Er, mystase Lacép. m 
Ophisurus serpens Lacép. 
Morona Muraena wnicolor Delaroche marina. 
A helena L. ss 


Sphagebranchus imberbis Delar. 
Sectio V. Physoclysti. 
Ordo IX. Gadi. 


Fam.31. Leptocephalidae. 


* Leptocephalus pellucidus Bp. 


Fam. 32. Ammodytidae. 

Ammodyles tobianus L. 
ta ž siculus Sw. 

Fam. 33 Ophidiidae. 

Fierasfer imberbis Cuv. 

Ophidium Vassali Risso 
+ È barbatum L. huj (a Gelsa). 


Fam. 35. Gadidae. 


Strinsia tinca Raf. 


Tenca Phycis tinca Schn. tabinja. 
Motella mustela Cuv. 
È mediterranea Bp. 
Tenca, sorzo * : fusca Sw. 
pl pesce * Merlucius esculentus Risso tovar. 
molo 


* Merlangus vernalis Risso 
* Gadus minutus L. 
Ordo X. Heterosomata. 


Fam. 38. Pleuronectidae. 


* Pleuronectes citharus Bp. 


144 


* Pleuronectes arnoglossus Bp. 
Sfogio = s Grohmanni Bp.  sfoj. 
Passero “ Platessa passer Bp. 
* Scophthalmus unimaculatus Bp. sfoj. 
Sfogio * Psetta rhombus Bp. 
,» marima Sw. 
Sfogio * Bothus podas Bp. sfoj. 


s * xx rhomboîdes Bp. 5 


Fam. 39. Soleidae. 


Sfogio * Solea vulgaris Cuv. sfoj. 
» » Oculata Risso 5 
È, Fre Ke Bp. 3; 
» * n nasuta Bp. 3 
; * Microchirus luteus Bp. ž 
> È È lingula Bp. 2 
si * Monochirus hispidus Raf. < 


Ordo XI. Percae. 
Fam. 44. Maenidae. 


Marida * Smaris vulgaris Cuv. modraš, gira. 
A alcedo Cuv. 
#7...) chigselis’Cuv. 
» gagarella Cuv. oštruja. 
» Mauri Bp. 
Maena Osbeckii Cuv. 
»  Jusculum Guv. 
Menola * °° vulgaris Guv. trog. 


Fam. 45. Sparidae. 


Ociada * Oblada melanura Guv. usata. 
Salpa * Box salpa Cuv. solpa. 
Bobba »  boops Bp. bukva. 
Cantaro * Cantharus vulgaris Cuv. kontar. 
È brama Guv. 
Dental * Dentex vulgaris Cuv. zubatac. 
Dental della co- » gibbossus Cocco 


rona 


Arboro 


Pagaro 
Orada 
Pizzo 
Frate 
Sargo 
Sparo 


Pagellus mormyrus Guv. 


bogaraveo Cuv. 
erythrinus Cuv. 


centrodontus Guv. 


* Pagrus vulgaris Guv. 

* Chrysophris aurata Guv. 
* Charax puntazzo Cuv. 

* Sargus Rondeleti Guv. 


ci 

” 
* 

» 


Fam. +6. Sciaenidae. 


Salviani Cuv. 
annularis Cuv. 


Corbetto (a Gelsa) * Umbrina cirrosa Risso 
* Corvina nigra Guv. 


Cavalla 


Branzin 


Perga 
Cagnis 
Sacchetto 


Bocca in cao 
Ragno 
” 


” 


Fam. +7. Percidae. 


* Labraa lupus Cuv. 


* Apogon rex mullorum Guv. 


* Anthias sacer BI. 
* Serranus scriba Cuv. 


x 
” 


* 
” 


cabrilla Guv. 
hepatus Guv. 


# Cerna gigas Bp. 
Polyprion cernium Val. 


Fam. 48. Trachinidae. 


* Uranoscopus scaber L. 


” 


” 


Fam. 49. Sphyraenidae. 


= Trachinus draco L. 
* 


radiatus Cuv. 
vipera Guv. 


Pesce schermo * Sphyraena spet Lacép. 


Gaon, gavon 
Anguilla 


Fam. 50. A therinidae. 


* Atherina hepsetus L. 


sis 
» 


mochon Cuv. 


145 


menula. 
arbun. 


pagar. 
komorka. 
pic. 
fratar. 
šarag. 


Spor. 


harba. 


lubin. 

kirnja. 

kirnja. 

pirak. 

kanjac. 

miš, mišić. 
kirnja prava. 


bežmek. 
pauk. 
bb) 


22 


jaglunić, škaram. 


gavun. 
“giga. 
10 


146 


Cievolo 


Barbon 


Anzoletto 


” 


Anzoletto della Peristedion cataphractum Lacep. 


madonna 


Scarpon 
Scarpena 


Guatto 


Fam. 51. Mugilidae. 


Mugil cephalus Cuv. 
€ capito Cuv. 

x auratus Cav. 
saliens Risso 
sta chelo Cuv, 

* labeo (uv. 


Fam. 52. Mullidae. 


= Mullus surmuletus L. 
* barbatus L. 


” 
Fam. 53. Triglidae. 


# Trigla lineata L. 
A cuculus L. 
sako corax Bp. 
* aspera Viviani 
n obscura L. 
milvus Bp. 
3 Iyra U. 


Dactylopterus volitans Cuv. 
Sebastes impertalis Cuv. 

* Scorpaena porcus lu. 

* # scrofa L. 
Cottus ferrugineus Heckel 


Ordo XII. Blennii. 


Fam. 54 Gobidae. 


* Gobius capito Cuv. 


cio limbatus Cuv. 

Ša is niger L. 

Fein paganellus L. 

pe cruentatus Gm. 

PE auratus Risso. 
5 geniporus Val. 


* Lesueuri Risso 


cipal. 


trija. 


kokot. 
lastovica. 
delbon. 
lučernica. 
lastovica. 


” 


luéerna. 
lastovica. 


skarpin. 
skarpina. 


glavoč. 


Guatto 


Latte de mar 


Pesce sasso 


3, ” 


CE) 


Striga 


Ludro 


* Gobius jozo L. 
PAL colonianus Risso 
Rob quadrimaculatus Val. 
Sal minutus. Penn. 
ER lota Cuv. 

3 fluviatilis Bon. 


* Brachyochirus aphya Bp. 


Fam. 55. Cyclopteridae. 


* Gouania piger Bp. 
* Lepadogaster balbis Risso 
= È adhaerens Risso 


Fam. 56. Echeneididae. 


Echeneis remora L. 


Fam. 57. Blenniidae. 


* Blennius gattorugine L. 

pi x tentacularis Brünn. 
+ de palmicornis Cuv. 
3 4 ocellaris L. 

z N sphinx Cuv. 

p È trigloides Val. 


7 Petteri Heckel 
ea yocoris galerita Bp. 
M Montagui Bp. 
5 pavo Bp. 
È N; basiliscus Bp. 
Pholis laevis Flem. 
* Tripterygion nasus Risso 
Clinus variabilis Bp. 


sk 


Fam. 58. Callionymidae. 


* Callionymus maculatus Raf. 
4 o dracunculus L. 


Fam. 59. Lophiidae. 


Scarpena salva- * Lophius piscatorius L. 


dega 


glavoč. 


3 


3 


kokot. 


3 


22 


baba. 


divja skorpina, 
hudobina. 


* 


148 


Lizza, orcano, 
Scombro 
Lanzardo 
Goffo 
Ton 


Palamida 
Suro 


San Piero 


3 


Lampuga 


Pesce spada 


Ordo XIII. Scombri. 


Fam. 61. Gasterosteidae. 


* Gasterosteus gymnurus Cuv. 


Fam. 63. Scombridae. 


* Naucrates fanfarus Raf. 


si ductor Raf. 
* Lichia amia Cuv. bilizna 
x glaucus Cuv. 
% vadigo Guv. 
* Micropterye Dumerili Agass lica (juv.), bilizna. 
* Scomber scombrus L. skusa. 
»  pneumatophorus Lacep lokarda. 
* Auxiîs bisus Bp. trup. 
* Ihynnus vulgaris Cuv. tun. 
5; thunnina Guv. 
* Pelamys sarda Guv. polanda. 
* Carana trachurus Lacép. Snjur. 
Selenia luna Bp. 
* Zeus faber L. kovač. 


+. PUNO Guv. A 
Brama Rayi Sehn. 


Fam. 64. Coryphaenidae. 


Stromateus fiatola L. 
3 microchirus Bp. 
Coryphaena hippurus L. 
* Centrolophus pompilius Guv. 
# Schedophilus Botterit Heckel. 


lančeska. 


Fam. 65. Cepolidae. 


Lepidopus ensiformis Bp. 
* Trachypterus taenia Schn. 
k Spinolae Guv. 
Lophotes Cepedianus Giorna 
* Cepola rubescens L. 


mač. 


luzina (a Spalato). 


Fam. 67. Xipheidae. 


Pesce spada *Xiphias gladius L. 


Ordo XIV. Pharyngognathi 


Fam. 68. Exocetidae. 


* Sayris Camperi Bp. 
Angusigola * Belone acus Risso 
Rondinella de mar Exocetus exiliens L. 


149 


jaglun. 


lastovica. 


Fam. "70. Pomacentridae. 


Favro # Heliastes chromis Heckel 


Fam. TL Labridae. 


# Labrus mixtus Artedi 
carneus Ascan. 


Figa de mar 


7 „ „ » 
er, turdus L. 
en. festivus Risso 
Trotta de mar #0, merula L. 
E 


»  luscus L. 
* Crenilabrus melops Risso. 


Pesce sasso * È mediterraneus Val. 
Sizela 5 ci pavo Val. 
A pittima Bp. 
Pesce sasso * N ocellatus Val. 
ći È littoralis Risso 
Sizela * È tinca Val. 
= massa Risso 
Lepo È 4 Cottae Val. 
di ni Roissali Risso 
È m caeruleus Risso 


* Acantholabrus Palloni Val. 
Musiduro * Coricus rostratus Val. 
Ca... de re, conte * Julis mediterraneus Risso 
Donzella, „-* „ ‚vulgaris Flem. 
er Giofredi Risso 
Ca... de re, conte „ spectosus Risso 
Xirichthys novacula Bp. 


crnjelj. 


figa. 
” 
drozak. 


Vrana. 


smokva. 


Jebac (mas.), sol- 


njača (foem.) 


hinjusa. 
” 


» 


kraška. 


kirnja. 
dugonosica. 
knez. 


Sectio VI. Plectognathi. 
Ordo XV. Gymnodontes. 
Fam. 73. Orthagoriscidae 
Pesce luna Mola aspera Bp. 


Ordo XVI. Sclerodermi. 


Fam. 753. Balistidae: 


Balestra * Balistes capriscus L. 


Subclassis VI. Marsipobranchii. 
Sectio VII. Syngnathi. 
Ordo XVII. Osteodermi. 


Fam. 76. Pegasidae. 


Caval marin. * Hippocampus rosaceus Risso Konjic. 
: 3 : antiquus Risso 


Fam 77. Syngnathidae. 


Anguilla Syngnathus Rondeletii Cuv. Silo. 
a x rubescens Risso A 
: ji R pyrois Risso i 

x : abaster Risso 

X M ferrugineus Mich. 

5 = : Agassizi Michah. 

5 : rhynchaenus Mich.  ,„ 
5 G rotundatus Mich. ž 
È, 4 fasciatus Risso bi 
8 x annulatus Risso 4 
u Nerophis vittata Raf. i, 


3 > papacina Bp. 


151 
Subclassis V. Lophobranchii. 
Sectio VIII. Oyclostomi. 
Ordo XVII. Hyperoartii. 


Fam. #8. Petromizonidae. 


Lampreda Petromyzon marinus L. lamprida. 
Sectio IX. Leptocardii. 
Ordo XX. Amphioxi. 


Fam. 80. Branchiostomidae. 


Branchiostoma lanceolatum Bp. 


Luglio 1854. 


Totale specie 281. 
Constatate da Bellotti 164. 
Constatate da me (Danilo) altre 4. 


Zemlja zvijezda u svemiru. 


Napisao 


Ivan Celoria.*) 


Rado sebe pomišljam izgubljenim na ovoj našoj zemlji, bez 
knjiga, bez učitelja, bez zlatnih uznaja, što no ih je nagomilalo 
iskustvo i ljudsko istraživanje. Tomu ne treba velikoga napora. 
Valja samo da se mišlju prebacimo na hiljadu godina prije naše 
ere, u vrijeme Homerovo ili pak daleko tamo u prostoru, medju 
barbare, koji no jošte nastavaju prostrane predjele Afrike, Azije, 
Amerike i Oceanije. 

Pa i sve da sam skroz neznalica, osjećam da se ne bih 
mogao oteti živim dojmovima neba i zemlje, dana i noći, svjet- 
losti i tame. Takvi osjećaji nijesu nimalo precizni ni potpuni, 
da oni su odveć opsežni, a da bi se dali obuhvatiti jednom re- 
čenicom, odveć jedinstveni a da bih ih mišlju mogao dijeliti, ali 
oni ti polresuju, uzburkavaju i privlačuju dušu kao da bi imali 
kakvu tajnu da li otkriju, slični budući time ponoru, koji ne- 
odoljivo k sebi privlači onoga, koji unj gleda. 

Nebo i zemlja rek bi da se doliču; kad ih molriš ne znaš 
gdje se jedno svršava a drugo počinje, toliko im se plavelilo na 
obzorju miješa; dan se i noć, svjetlost i tama neprekidno izmje- 
njuju ; sunce, mjesec i zvijezde čini se da su megju se podijelili 

*) Učeni i duhoviti pristav Milanske zvjezdarne dr. Ivan Celoria na ured- 
nikovu je molbu dozvolio prijevod veleznamenitoga njegova predavanja: „La 
terra astro dell'universo“. Držimo, da ćemo osobito ugoditi onim članovima, 
koji žele da u ,Glasnik“ dodju i popularno-znanstvene radnje. Bolje je pak 
prijevod izvrsne radnje, kako je ova, nego loša kompilacija, koju njeki vole, 
jer si utvaraju da su onda to napisali oni. Za prijevod se pak imamo zahva- 
liti vrijednomu slušatelju prava na hrvatskom sveučilištu Ginu Grisogonu 

Uredništvo. 


153 


% 
carstvo života i početka. Sto da sudimo o toj zemlji, koja nam 
se pričinja toliko čvrsta, velika i postojana? Sto da sudimo o 
mjesecu i o suncu, koji ti se nasuprot čine toliko maleni, što o 
njihovom lutanju, sto o njihovim promjenljivim prilikama ? Sto 
da cijenimo o firmamentu izrešetanu neizbrojnim svijetlim toc- 
kama? Sto napokon o tim samim točkama ? 

Na toliko pitanja možeš u prvi mah odgovorili samo ono, 
što ti kažu tvoja osjećala. Zemlja je ravna okrugla ploća, opko- 
ljena oceanom ; nebo je polukružan svod, nebo je kapa te se 
naslanja na veliku ploču zemaljsku; sunce i zvijezde osviću iz- 
ronjujuć iz Oceana, a u nj i tonu zahodeći. Tako govoriše i go- 
voriše čitava ljudska pokoljenja; to je vjerovao davni i preumni 
grčki narod, to je opjevao Homer u svojim neumrlim pjesmama ; 
to je još nakon pet vijekova pisao Herodot u glasovitoj svojoj 
historiji. I zvijezde se i sunce omivaju u vode oceanske, jedini 
Veliki Medvjed ne zaroni nigda: Homerove su to riječi. 

Nego ti u čovjeka ima nezatomljiv nagon za istinom. Taj 
te nagon nikada ne mine, on prelazi od koljena do koljena, a 
sporim, neumornim i neosjetnim radom sprema one velike po- 
bjede znanosti. Ta ravna ploča, koja pliva, a naokolo taj ocean, 
to sunce koje unj tone i iz njega izvire — to sve ne zadovoljava. 
Što se zbiva suncu nakon njegova zahoda? Zar se sunce ugasi, 
pa će se zorom opet uZeci? a ako je to tako, na koji način i 
za što se nanovo užiže? Lako je mitologiji povijedali da se 
sunce, čim je zašlo, odmara u zlatnoj ladji, što mu je Vulkan 
načinio i da se na njoj vozi od zapada na iztok mimo rub ho- 
rizonta, morem koje okružuje taj horizont. Nagon nas potsjeća 
da to sve ne može bili; ne razumiješ razlog, ali osječaš da se 
sve le stvari realno zbivaju drugačije. Sto je god nasuprot nase 
osjećanje kazivalo ipak ne može bili da bi zemlja bila onakva 
ravna ploča, kakva nam se čini, ni zemlja, ni nebo ne može bili 
da bi se svršavalo crtom obzornom ; nije prirodno da bi se sunce 
svaki dan gasilo i da se opet užiga svaki dan ; lakše je pomislili 
da zašavši produžuje svoj put izpod zemlje, a zaklonjen njome. 
Tada staneš uliagjati gibanje sunca, mjeseca i zvijezdatoga svoda ; 
gdje nestaje činjenica, tu nadopunjuje misao i tako nakon spora 
rada od mnogo stoljeća niče tamo i amo ideja, da zemlja nije 
ravnina, a ni ladja koja pliva po vodi (Talet), ni trapez nošen 
vazduhom (Anaksimen), nego da je tijelo, na tri dimensije kao 


154 


što i svako drugo ali ne kubično, ne poput poliedra omegjašeno 
ravnim plohama i uglovima, već radije konveksnom krivom po- 
vršinom i zemlja da je okruglo tijelo, okruženo odasvuda nebom. 

Ova se misao počinje baviti najprvo u duhu od njekoliko 
samotnih mislilaca, a mislioci grade šljedbe, a u šljedbi zemlja 
se od okrugle ploče pretvara u sferičnu ne po kakvom strogom 
dokazu, nego stoga što se misli da je kruglja najsavršeniji oblik 
i po tome za nju jedini prikladan; predaje se i nauke šljedbe 
rasprostranjuju ; naraštaji se poučavaju i pripovijedaju dalje, da 
je zemlja kruglja, a i ne budući uza to svijesni onoga, što go- 
vore, j ne osjećajući svega onoga umnoga rada, koji je doveo do 
one tvrdnje, koju oni opetuju. 

Budući da je vrlo zamršeno, kako su se ragjale i raspro- 
stranjivale davne fizične spekulacije, težko je crtati način kako 
se porodila misao o zemaljskoj okruglosti, koju se mi učimo u 
osnovnim školama možda odviše na lako. To se svakako da 
tvrditi, da je ova zamisao jedna od vrhovnih a i ne težih teko- 
vina ljudskoga duha, i da je nastala od ponajsmjelije borbe, koju 
je ljudski duh slavodobitno izvojavao protiv tvrdnje osjećala. 
Ovoj je zamisli možda prokrčio put Anaksimandar nješto 40 go- 
dina prvo Pitagore, ali nju samu duguje znanost geniju Pitago- 
raca. Jer ova se zamisao provlači u Italiju i megju Pitagorcima 
već od prvoga početka njihove Sljedbe; ne samo jer u Eleji is- 
povijeda Parmenid, rodjen oko 520 g. pr. I, koji je s toga mla- 
dji, ali ipak suvremenik Pitagorin; nego je još zasluga italskih 
šljedaba, da se je o toj nauci uvijek sačuvala živa tradicija pošto 
ju jednom prihvatiše. U pravoj Grčkoj Anaksagora nije za nju 
znao ni nakon čitava stoljeća, Sokrat je o njoj sumnjao, a sam 
ju je Platon primao istom u naprednom tečaju svojih razmišlja- 
nja o ustroju svemira. 

Dozvoli li se da je zemlja okrugla iliti sferična, dopusti li 
se da je nebo na veliku daljinu sa svake strane opkoljuje, onda 
samo sobom nastaje teško pitanje, koje je stoljeća i stoljeća bilo 
nerazrješivim čvorom, a o kojih se uzalud obijao naraštaj za na- 
raštajem. U što se zemlja naslanja, što je u prostoru podržava ? 
Ali skoro je nagon o istini uvjerio ljude, da nije ozbiljno poput 
Taleta pomišljati, da bi zemlja plivala na vodi, ili polag Anak- 
simena, Anaksagore, i Demokrita da bi je uzdržavao otpor zraka 
pa još da je manje ozbiljno prigrliti druge hipoteze, koje su više 


umisljene nego promozgane, kao n. p. Ksenofanovu po kojoj se 
zemlja upire o njekoliko beskonačnih stupova, kojima bi podnice 
bile u neizmjernosti. Zaista se brzo opazilo da tako ne može i ne 
smije biti, ali se ipak nije dalo ni nagagjati, a kamo li dokazali, 
kako li bi to imalo i moglo biti. 

sNe treba velikog umijeća, Simijo, veli Platon u Phaedona“, 
a da se reče kako li stvari stoje ; ali je zaisto mnogo teže doka- 
zali, da baš onako stoje; a mozebit ne bih ja bio podobar, a 
kad bih i bio, to mi ne bi život dostajao za omašnost predmetu. 
S početka me naučiše da je zemlja okrugla i da stoji u sredini 
neba, a da ne bi pala da joj ne treba odozdo ni zraka, ni druge 
slične podnice, već da joj je za održanje dostatna potpuna slič- 
nost neba sa svih strana i ravnovisje same zemlje. Jerbo jedna 
stvar, koja je u ravnovisju, položena u sredinu druge jedne 
stvari, ne će se za nikoji način nakloniti više na jednu stranu 
nego što s druge, pak budući na svaku stranu u jednakome 
snošaju, ostat će bez ikakva naklanjanja. 

Lukrecije napisa: da bi zemlja ostala u sredini neba, treba 
da joj težina opada umanjuje i da je neosjelno nestaje, treba da 
njezini donji dijelovi dobiju novu narav po tjelesnom njihovu 
udruženju sa zračnim flujdom, na kojem leže i s kojim su 
od iskona kao utjelovljene. Eto uzroka, s kojega naš globus ne 
tišti zraka te u nj sve propada. Tako i čovjek ne osjeća težine 
svojih udova, glava mu vrata ne tišti, a noge nose čitavo tijelo 
bez napora, dok nas evo umara tugji a mnogo manji teret. 
Bilno je, da dobro uočiš narav stvari, ujedno združenih. Zemlja 
nije tugje, iz nenada trnuto tijelo u tugju uzdusninu; ta ona 
je satvorena od početka svijela zajedno sa vazduhom, a ona je 
odlučan dio svijeta kao što su naši udovi dijelovima našega tijela“. 

Moglo bi se još regjati daljnjih primjera, ali se nebi našao 
ni cigli jedan davni pisac, koji bi o našem problemu kazivao 
uvjerljivijih stvari. i 

Platon veli očito : lako je reći, kako stvari stoje, ali je da- 
leko mučnije dokazati da tako stoje u islinu. Lukrecij si razbija 
glavu svakojako, ali mu ni ovako ne polazi za rukom bolje nego 
što drugima, da dokaže da zemlja ne tišti na zrak i da u nj ne 
propada. 

Mnogom se modernom piscu čini čudnovato, da se toliko koljena 
moglo zadovoljili netom kazanim umovanjima, jedno ih drugomu 


156 


netaknuta predavajući; meni se na suprotiv ne čini čudnovato. 
Kritika je regja nego što se cijeni; u našega je roda umna tro- 
most veća nego što se drži. Svako je doba, svaki je naraštaj 
primio bez kritike bilo od pregjašnjih koljena, bilo od kojeg um- 
nijega suvremenika njeke formule, njeke osječite tvrdnje; njih 
je kasnije mehanički i nesvjesno ponavljalo, a bilo samo prividno 
ubijegjeno. Ta mi sami, koji no ipak živemo u vijeku zvanom 
ne bez razloga kritičnim, imamo svojih gotovih fraza, fraza na 
kalup što ih svaki dan slušamo i čitamo, fraze koje tvrde više 
nego što se može dokazali, a o kojima se samo gdjekoji samolni 
i bez šljedbenika mislilac usugjuje sumnjali, ipak će se njima 
čudili kritika budućih vremena. Take su fraze, da kažem jednu 
a ne izašavši iz fizičnog polja, tvrdnja da su svjetlost, toplina, 
magnetičnost i električnost različiti oblici, kojima se ukazuje isli 
jedan materijalni agent (pokretač). Nije nepoštivanje, reče li i 
pomisli li se da ljudi kroz mnogo vijekova nijesu znali ni kako ni 
za što zemlja lebdi u prostoru. Izmegju svijuh, koji su najprvo 
pokušali da prouče ovu tajnu, za cijelo je Platon najsretniji, i 
ako je promašio. Zemlja, reče on, ne pada, jer je u središtu 
neba, a tu budući u onoj točki, prema kojoj je sve potpuno si- 
metrično, nema razloga, da pada radije na jednu stranu nego 
što na drugu. Sve to nije istinito, ali je vjerovatno smišljeno, a 
ja mnijem da je to poglaviti uzrok, s kojeg je geocentrički sistem 
koji gradi zemlju središtem svemira, bio u staro doba primljen 
gotovo jednodušno. | 

Nije ni tada ponestajalo nesložnih i lakmačkih hipoleza. Za 
Aristotelovih vremena bijahu poznate ideje Pitagoraca, po ko- 
jima su se zemlja i sunce gibali oko njeke centralne vatre ; znalo 
se takogjer za Heraklitove ideje, po kojima da se zemlja okreće 
oko svoje osovine ; i Aristotel je poznavao i jedne i druge. Kas- 
nije, astronomi glasovite Aleksandrinske Skole poznase pol- 
puno hipotezu Aristarhovu, toliko sličnu Kopernikovoj, (ali kako 
što bijaše i Aristotel odbio teorije Pitagoraca i Heraklita) i Apo- 
lonije i Hiparh i Ptolomej odbiše Aristarhovu misao, pak svojim 
ugledom posvetise geocentričku teoriju, koja ih je iz poznatih hi- 
storijskih razloga nadživjela preko 15 vijekova. 

Svemu je tome uzrok, što se u ono doba nije moglo poj- 
mili, kako bi tijelo u obće moglo lebdjeti u kojoj točki prostora, 
lo se poimalo, ili da bolje rečem to se primalo samo za ono 


157 


tijelo, koje da je smješteno u središtu neba, a to je mogla bili 
samo zemlja. 

Po njima se oko zemlje okretali sunce, mjesec, planeti i 
zvijezde, ali se je svakomu od ovijeh davala vlastita čvrsta, ma- 
terijalna, prozračna, a ne umišljena sfera. Govorilo se: svako je 
nebesko tijelo sferiéna oblika, pak je čvrsto pribijeno na svoju 
sferu ; sferična je oblika s toga, što je ovaj oblik jedini koji naj- 
bolje pristaje tjelesima, pribijenim u mnogo većoj pomičnoj sferi, 
a pribijeno je o vlastitu, ogromnu, pomičnu i materijalnu sferu, 
jer da toga nije, nebi se moglo razumijeti kako bi ono tijelo 
lebdjelo ; ali se ne giblje ono tijelo, nego se giblje njegova ma- 
terijalna sfera, okrečući se sobom i noseći ono tijelo. Ove čvrsle 
i materijalne Eudoksove sfere kasnije zamijenise ekcentrični kru- 
govi epieikli Apolonijevi, ali to je zamjena čisto formalna. Eks- 
centrični krugovi i epicikli bješe apstraktna geometrijska zamisao ; 
ona je mnogo bolje poslužila da proračuna motrena gibanja ne- 
beskih tjelesa, ali ona ništa ni nedodade niti išta rastjera maglu 
oko umova u pogledu na toliko teški i toliko zamašni problem, 
kako da tijelo u prostoru lebdi. , 

Da pak posligneš ovaj uspjeh, red se bilo popeti od pojma 
gibanja na pojam sile, trebalo je naći snošaj izmegj sila i njima 
rogjenih gibanja. Nuždan je bio pronalazak fizikalnoga zakona o 
sveopćoj gravitaciji, kojim se proslavilo XVII. steljeće, a taj za- 
kon, i po sebi velik svaki dan raste svojom divnom plodnosti. 

Svako znade, u čemu li je ovo načelo o sveopćoj gravita- 
ciji. Svako tijelo na zemlji pada, kad mu nestane potporista ; 
svako je tijelo teško; pada i teško je jer ga priteže sila, koju ima 
masa zemaljska, to je sila, o kojoj nas svakoga trena činjenice 
uvjeravaju, ali koje nam se u nutarnja narav pa i suština iz- 
imiče umnome dohvatu; nju nazivljemo gravitetom (pritezljivost). 
Svako tijelo pada i teži, jer da ga od zemaljskoga lica pridig- 
nemo, uložiti nam je silu baš jednaku ali obratnu onoj sili, po 
kojoj je ono na njoj prirodno prikovano. 

Ali pritežljivost nije povlastica zemlje ; sva materija priteže ; 
najsićušnija čestica materije i najogromnije tijelo u svemiru pri- 
leže. Zemlja priteže olovnu krugljicu, podignutu na njezino lice, 
ali i olovna krugljica na svoju ruku priteže zemlju; samo je kod 
loza mjera pritezanja silno različita. 

Pritežljivost jeste općeno svojstvo materije; ona se ravna 


158 


. 
po količini materije, koja je nagomilana u tijelesima, t. j. po 
masi tijelesa i po njihovoj uzajamnoj daljini. 

Na zemlji tijelo, porinuto njekom po@elnom brzinom, stane 
se gibati polag uzajamne svoje rogjene pritege i pritege zemalj- 
ske mase. Ono se diže u prostor, lebdi, udaljuje se od točke 
otklen se uputilo, i pada nakon njekoliko vremena. Tu činjenicu 
opažamo dan na dan, za svakoga metka kamena iz praćke i za 
svakoga metka topovskoga. Ako poraste početna brzina njegovog 
gibanja, ono prevali u prostoru dulju crtu i lebdi u njemu više 
vremena. Ako metak nije sferična oblika, pak mu masa nije 
potpuno istorodna, ono se giblje, mijenja svoj smještaj u prostoru 
ali se u isto vrieme i okreće oko samoga sebe. Da ovakome tijelu 
možeš nadčovječnom silom podati izvanredno veliko počelnu br- 
zinu, tako da se u prvoj sekundi njegova gibanja, porine za 
malo više od 11 kilm. ne obaziruć se na atmofseru, ono bi sve 
dalje išlo i išlo, vrtjelo se i vrtjelo i lebdjelo, a da ne bi nikada 
više opalo na zemlju. 

Pa dobro, i zemlja je ovaki projektil (metak). Po nekom 
početnom pokretu, kojega će nam narav i način ostati za sve 
vijeke tajnom, ona se giblje i premješta se u prostor, okrečući 
se podjedno oko same sebe. Giblje se zemlja posred sloZenoga 
djelovanja sunca, planeta i svih drugih masa, koje su članovi 
sunčanog sustava, ne izuzevši tu ni rogjene njezine mase. Ona 
se giblje, a gibljući se lebdi ne poduprta, pak ne pada ni put 
jedne od pritezljivih ovih masa, a ni u sunce, koje je izmegju 
ovih masa najsilnije. 

Ona se giblje tolikom brzinom, da ti staje um kad pomisliš, 
dočim se obraća brzinom, koja je prema prvoj samo osrednja. 
U sekundi vremena proleti zemlja u interplanetarnom prostoru 
do 80 kim. (pobliže 29,76) uzmeš li za vrednotu sunčane para- 
lakse 8“,80. 

Kad bi se po kojem spoljašnjem uzroku povećala brzina 
gibanja zemlja, to bi se ona gibala u mnogo ekscentri@noj elipsi 
nego što je sadašnja; kad bi njezina brzina rastući dostigla njeku 
granicu te bi jednaka bila 42 kim. (42,09) njezin bi se put pro- 
mijenio u parabolu ; kad bi brzina postala veća od 42 kim. pro- 
mijenio bi joj se put u hiperbolu ; a toli u jednom koli u dru- 
gom slučaju zemlja bi se neodregjeno udaljila od sunca i od 
sunčanog sustava prema nepoznatim predjelima. Da bi se pak, 


159 


recimo, zemlja mogla za čas ustaviti, to bi ona i mi s njome 
pali na sunce, privlačeni njegovom masom, koja svojom ogrom- 
nosti upravlja svakom drugom masom našega sistema. 

Što se tu reklo o zemlji, to vrijedi i za ostale planete. Svi 
oni lebde stojeći u prostoru, jer se sve giblju kolutajući poput 
ogromnih, kosmičkih projektila, kojih mase teže na milijune to- 
nelata, a kojih se brzine mjere na kim. za svaku sekundu. 

I samo sunce lebdi, jer se giblje oko točke, koja je teži- 
štem svih masa planetarnoga sistema, a ovo je težište vrlo blizu 
središtu njegova lika, jer njegova masa na daleko nadmašuje sve 
druge mase skupa. 

U sunčanom sistemu sve lebdi stojeći u prostoru jer se sve 
giblje; ali ni to još nije sve. I same zvijezde lebde u svemirskom 
prostoru, i one su sve nova sunca i središta drugih sistema, slič- 
nih sistemu sunčanom. 

Anaksagorina kamenita nebesa sada se obaraju, obaraju se 
Eudoksove materijalne sfere, a ne preostaje od njih ni ruševina. 
Nebo je samo gola prikaza, svemirski prostor ne trpi svodova, 
koji bi ga zagragjivali. Zvijezde su tijelesa, koja na ogromne 
uzajamne dalečine lebde u kosmijskom prostoru; i samo sunce 
i sami planeti lebde u ograničenu, ali ipak silno prostranu pre- 
djelu velikoga svemira; a u ovome kosmosu, kojemu čovjek ne 
može udariti granica, sve je nemirno, sve se giblje. 

Reklo se i napisalo, da je astronomija najsmjelija znanost. 
Ona je zbilja presmiona, a svrh svega ona je učiteljica smiono- 
sti, smionosti krepke, koja se popinje na najviše vrhove, koja ne 
boluje od vrtoglavice, koja gradi i stvara, a ne obara pripuštajuć 
ovu brigu samo živoj istini. 

U svako vrijeme, od Anaksagore do Galileja, astronomi tr- 
pješe i radiše da čovjeku poklone najveći dar, svijest i emanci- 
paciju rogjena njihova mišljenja, ali u astronomiji emancipacija 
mišljenja nikad ne postane, kao što zna koji put biti u moralnih 
i socijalnih znanosti, anarhijom mišljenja. 

Astronomi predobro znadu da je na svakome mjestu sve- 
 mirskom sloboda, ali sloboda, ravnana i podržavana nepromjen- 
ljivim zakonima koji su izvedeni od činjenica; na njima oni 
onde grade svoje argumentacije. Astronomu je zrno praška, koje 
je zalutalo u atmosferu, ili u prostor, pritežljivom masom upravo 
kao što je i mjesec, zemlja, sunce i zvijezde. Sve su mase jed- 


160 


nake u velikoj kosmijskoj ekonomiji, ali nije istovjetna uloga, sto 
je glume u njoj; jednake doduse u bitnosti one zauzimaju pre- 
različita mjesta svojom silom i znamenitošću. Neke premasene 
teorije, koje ovo ponizuju, a ono dižu do jedne jedine ravnine, 
u koju bi one htjele poravnati svijet, ne prihvataju se astronoma 
koji zaziru od golih apstrakcija, budući privikli jakim nejednako- 
slima prirode i onim ogromnim, realnim i uredjenim horizontima 
svemira. 

Primivši gibanje zemlje, pa saznavši kako no ona lebdi 
stojeći u prostoru, i kako proljeće bez prestanka i vratolomnom 
brzinom po neograničenim putovima, to se ona obara onoga 
prijestola, na koji je posadiše stari narodi, a ljudi je kroz toliko 
vijekova uzdržaše. Sruši se doduše zemlja, ali se je za to zami- 
sno o vasioni proširila, jer je postala istinitija i realnija; stari 
narodi ne umiješe proniknuti njezine ogromnosti, jerbo uvijek 
podregjivahu sve dijelove vasione dijelu zemaljskomu. 

Zemlja nije caricom svemira; druga nebeska tijelesa nijesu 
satvorena za nju, niti je ona za druge. Zemlja je zvijezda poput 
svake druge, ona je jednostavno sunčani planet, a ovakih pla- 
neta ima i drugih oko samoga sunca, pak ih možda ima mnogo 
oko zvijezda, oko drugih sunaca nebeskih. Zemlja već prestaje 
biti prijedmetom metafizičkim razmatranjima ; prestaju tajna do- 
jimanja planeta i u opće zvijezda na zemlju; prošlost, sadašnjost 
i budućnost zemlje i sistema planetarnog i zvijezdanih sistema 
postaju problemom fizikalnim, mehaničkim , eksperimentalnim, 
podregjenim poput svih drugih izračunavanju i mjerenju. Zemlja 
postaje tijelom, kojemu je polumjer veći od 6 milijuna metara. 
Jupiter planetom, kojem je polumjer veći nego 71 milijun met. 
Sunce tijelom, kojem je polumjer veći od 692 milijuna met. — 
zaista ogroman polumjer, odviše preko našeg navadnog iskustva, 
pak si o njemu možemo da stvorimo konkretan pojam istom 
onda, ako za jedan čas pomislimo središte sunca u središtu 
zemlje. Pri ovakovoj bi hipotezi sunce ogromnim svojim tijelom 
ne samo obuzimalo cijelu sferu, kojoj je polumjer daljina od 
zemlje do mjeseca, već bi se svojim površjem protezalo daleko 
s onu stranu mjeseca, 48 zemaljskih polumjera s onu stranu 
mjeseca. 

Na okolo ovoga preglednoga nebeskoga tijela zemlja, Jupi- 
ter i Neptun giblju se na srednje daljine, koje nam se prikazuju 


161 


veće od 149, 773, 4500 milijuna km. Tih daljina ne možeš 
potpuno predočili, ali su ipak malene stvari prema udaljenosti 
jedne zvijezde do druge. 


Da bi se od sunca došlo do najbliže zvijezde, dokazalo se 
da treba pomisliti daljnu 220 hiljada puta veću od one, koja 
je od zemlje do sunca; svjetlost, koja nam sa sunca dolazi u 
8:17“, treba više od 3 god., da od najbliže zvijezde dogje do nas. 


Dokazane dimensije ovoga svemira tako su velike, da se 
naše pomisli o zvijezdama i o nebeskim tijelesima u opće tiču 
sadašnjosti samo prividno. Mi vidimo nebo onako, kakvo je bilo, 
a ne kakvo jeste. Zraka svjetlosti, koja našemu oku javlja ma 
koju nebesku zvijezdu, tiče se takva trenutka i smještaja zvijezde, 
koji je bio mnogo prije od onoga časa, kadno mi osjećamo do- 
jam njezin. Sve nebeske pojave, kojih mi u njeki čas opazimo, 
samo su prividno suvremene; u stvari oni pripadaju različitim 
epokama, koje su prije onoga časa, u koji nam ih svijetli pojavi 
najavljuju; to su rek bi glasovi iz prošlosti, koji iz najdubljih kra- 
jeva prostora dopiru do zemlje. 

U znanosti su pretežniji razlozi za misao, da je zemlja 
njeko vrijeme bila skroz kapljevita masa. Primi li se zbilja ova- 
kva primitivna fluidnost, to nas teorija a priori dovodi do 
odregjena zakona o gravitaciji na površini, a taki je zakon a 
posteriori točnim dokazan pokusima njihala. Primi li se pri- 
mitivna fluidnost i razdioba zemaljske mase u sferidne na- 
slage, to teorija a priori pokazuje vrednotu kolebanja mjese- 
čeva gibanja u širinu ; ista je vrednota a posteriori astrono- 
mičkim motrenjem odregjena. Primi li se primitivna fluidnost 
i Laplace-ova hipoteza o gustoći fluidne mase zemaljske, to 
teorija a priori odregjuje eliptičnost njezina površja, a taki je 
eliptični a ne sferični oblik (kao što su stari mislili) potvrgjen a 
posteriori geodesijskim mjerenjem ; teorija a priori odregjuje 
vrednotu precesije ekvinokcija, a astronomijska motrenja eksperi- 
mentalno iznalaze istu vrednotu. 

Geološke knjige na dugo i široko uče, kako je od ove pri- 
mitivne kapljevite i usijane mase postala iradijacijom njezine 
topline prema prostoru prva tvrda kora, koja je plutala nad og- 
njenom masom, pa kako se je kasnije tijekom milijuna godina 
(a možda i vijekova) raspleo sadašnji poredak stvari, po kojem 

11 


162 


je velika unutarnja zemaljska masa opkoljena trostrukim oblogom : 
krutim, tekućim i plinovitim. 

Nije u znanosti još dosta utvrgjeno, sto li se ima suditi o 
materiji zemaljskoj u njekoj dubini ispod njezina lica i u sredi- 
Stu njezinu. Najdublji rov što se dosle iskopao, dubok je jedva 
1530 mt., a iz pokusa, učinjenih na toliko kratku prostoru, ne 
može se s osobitom sigurnošću suditi o onomu, kakva bi u dubini 
od 6 milijuna met. i više, a pod pritiskom od gotovo tri milijuna 
atmosfera mogla biti temperatura i materija. Dosele je najviše 
utvrgjena ona misao da u nularnjosli naše zemlje već u slaboj 
dubini postoji rogjena i prvobitna temperatura zemaljska, a ta 
da je toliko jaka da tali i luči i najupornije materije ; da naokolo 
ove unutarnje sfere od najveće geotermske veličine postoji krut 
oblog, sačinjen vrlo priljubivim materijalima, kakva su baš ge- 
ološka zemljišta drevna taloga i drevne sedimentacije. 

U znanosti nije još utvrgjeno ni to, kakva li je debljina 
ovoga krutoga zemaljskog obloga. Njeki ga računaju na 120—280 
klm.; drugi ga cijene od 1300 do 1600 kim. ; ali najveći broj 
učenih ljudi, a donekle s najjačim razlogom, pridaju mu vrijednost 
izmegju 35 i 50 kim. 

A ništa se bolje ne slažu mnijenja učenjaka o veličini ela- 
stičnosti krutoga obloga zemaljskoga. Njeki mniju da je osobito 
podatljiv i plastičan ; ali da je to tako, da je zemlja pruživa i 
samo koliko je ocjel, tad bi se oceanske plime umanjile na gole 
odlomke onih plima, koje se zbilja opažaju. Oslanjajući se na ove 
plime, Thomson pridaje zemlji veliku krutinu, gotovo potpunu ; 
ali možda nije ni on pogodio, možda imadu više pravo oni, koji 
zemlji pridaju ograničenu plastičnost, ne doduše toliku da bi 
ustupala na najmanji pritisak, ali ipak dostatnu da podnese osjet- 
nih preobličenja, kada preobrazna sila prekorači njeku odregjenu 
megju. 

Kakva god bila temperatura i stanje materije u zemaljskoj 
unutarnjosti, kakva god bila debljina i plastičnost krutoga njezina 
obloga : a ono se ipak daje jamačno ustvrdili, da pod našim no- 
gama bez sumnje postoji vrlo obiljno aktivno blago fizičkih sila 
Japan, Islandija, Nova Zeelandija i naša Italija često osjete iz ne- 
nada i nepogodno trzaje ovih neukrotnih sila, pak se nijedan 
predjel zemaljski ne može oteti njihovu neprekidnomu, obično 
sporomu i neosjetnomu djelovanju. 


165 


Poznato je da neko neprestano gibanje ustalasava ukočenu 
tobože koru našega globusa. Suhozemske se mase dižu tijekom 
mnogih vijekova, pak se snizuju, da se pak opet podignu sporim, 
sekulernim i prostranim oscilacijama. I sami se oceani kolebaju, 
te različita gibanja dižu ili snizuju njihova korita na prostore to- 
like, koliki su i prostori suhe zemlje. 

Veći se dio krajeva oko Megjuzemnoga mora diže: Skandi- 
navski se poluotok daje sporegjivat materijalnoj ravnini, koja 
kruži oko osnovne crte i koja poput kakve nihaljke jedan od 
svojih krajeva podiže da drugi istim razmjerjem snizi ; obale se 
Chilske i Perujske pravilno pridižu, pridiže se i Sandwich-sko 
otočje u Tihom Occanu, možda pod dojmom istih onih sila, koje 
podižu dio Američkoga kopna ; Društveno, Gilbertovo, Maršalsko 
i Karolinsko otočje zajedno sa svim otocima, otočićima i prudo- 
vima, što no se diagonalno pružaju preko Tihoga Oceana na hi- 
ljade četvornih klm., poniru poput razvalina davna kontinenta, 
kojega nestaje s narodima, kojih su ona jednom nosila. 

Ne zna se još pravo tumačiti ovo sporo izniranje i ponira- 
nje, ovo talasanje pregolemih predjela, koje no usporediše goro- 
stasnu dihanju zemlje; ali ono bez sumnje potječe od silnih 
energija, koje pod našim nogama pokopane i okovane ipak grizu 
one uzde, koje ih ukrotise. 


E ik 


Moderna spektroskopska istraživanja dokazaše, da su ma- 
terijali, od kojih se sastoje sva svemirska tjelesa, od većega djela 
isli, što i zemaljski. Samo im je stanje različito u različito doba 
njihova života. Razlučeni budući u suncu i u zvijezdama, prodiru 
jedan u drugi i slažu se u sve mnogoličnije oblike, čim se više 
umanji temperatura tjelesa, kojima pripadaju. 

Zvijezde prikazuju raznolikost svijetlih spektara, koja po 
svoj prilici potječe od fazi razvoja kojom one prolaze. 


Ima zvijezda, kojima je temperatura vrlo visoka, a u kojih 
atmosferama kovni plinovi zbog visoke im temperature djeluju 
najmanjim upijanjem na fotosferičko svjetlo. Ima zvijezda od 
niže temperature, ali je ona još vrlo visoka; u njibovim atmo- 
sferama već ima kovnih para, koje osjetno upijaju fotosferičko 
svijetlo, ovim zvijezdam pripada i naše sunce. Ima napokon zvi- 
jezda vrlo niske temperature, toliko da se u njihovim atmosfe- 


sE 


164 


rama mogu ragjati i podržavati kemijske slučenine, koje jako 
upijaju fotosferičko svijetlo. 

U planetima je temperatura kud i kamo niža nego što je 
u najhladnijoj svijezdi, te je u njih velika raznolikost kemijskih 
slučenina, a vrlo je veliko obilje njihovo. Nijesu jednaki ni svi 
planeti ovoga gledišta. Merkur, Venera i Mart imadu atmosferu 
koja ih opkoljuje, imadu, kao što i zemlja krut i tekući dio, 
imadu konlinenata i mora. Jupiter, Uran i Neptun su u vrlo raz- 
ličitijim fizičkim prilikama, nego što je zemlja, premda su s ve- 
ćim dijelom satvoreni istim materijalima, oni se nahode u onakoj 
periodi opstojanja, kojom je zemlja već prošla. 

Zemlja je dakle već ostarjelo tijelo ili, ako ovaj izraz vrie- 
gja, ona teče sada vrlo udaljenim stadijem svoga postojanja. Pa 
sve i da su nastali u isti tren, jamačno je da zemlja prolazi 
sada mnogo naprednijim stadijem svojega života nego što Jupi- 
ter, kao što gotovo zauhvano mjesec prolazi stadijem napredni- 
jim od obojice. 

Pet hiljada godina možda, a deset hiljada svakako iserp- 
ljuje povjesno vrijeme, ali zemlja broji svoje godine već na mi- 
lijune. Ali ipak ova njezina kora, koja je već toliko proživjela, 
ne primiče se iscrpljenju. Na njoj po svuda buji život; po vr- 
hovima Alpa i Anda, u Azijskim stepama, po Afričkim pusti- 
njama, na dnu jezera i mora; a to je život sveudilj nov, sve- 
udilj raznolik, nikad istovjetan, a ipak vavijek život. Ništa nije 
rječitije nego što je taj život, koji se s najrazličitijim prilikama 
svuda javlja, ta radišnost, koja nikad ne malakše, koja ne zna 
za zastajanje; koja se ne da zatomiti, koja djeluje ispod viječitih 
ledova, koja se penje po golim stijenama, koja neprestano pre- 
obrazuje morsko dno. 

Jamačno je bilo doba, u koje nije bilo čovjeka na zemlji, 
a možda je čovjek na ovom našem planetu prolazan životni oblik, 
možda mu je sugjeno da ga nestane s njega u veoma dalekoj 
budućnosti. Kažem ,možda“, jer toga stalno ne znam, a niko 
toga na zemlji znati ne može. Dana današnjega ljudi živu u 
mrzlom polarnom krugu i na vrućem ekvatoru, pak se a priori 
ne dadu stalno udariti krajnje klimatološke megje, do kojih ljudi 
mogu živiti, niti se dade što ustvrditi o stupnju klimatološke pla- 
stičnosti ljudskog života, tako da bi te tvrdnje imale znanstveni 
značaj i evidentnost; ali i da čovjeka nestane, niti bi bilo ]o- 


165 


gično niti prema iskustvu, misliti da će s čovjekom nestati sa 
zemlje života. Veoma je udaljeno doba, kada je ovi naš planet 
koji se malo po malo zaodjeo trostrukim oblogom, krutim, teku- 
ćim i uzdušnim postao pozorištem života. Od onoga doba život, 
pod različitim prilikama, nije više iščeznuo, a ništa nas ne ovla- 
štuje tvrdili, da bi sadašnji oblici života bili jedini i zadnji 
mogući. 

Naši su pojmovi o životu jedino eksperimentalni. Iz ljud- 
skoga života, da nas fakti nijesu tomu poučili, mi ne bi smo 
nikad bili mogli niti nagovještati niti pomišljati život vegetalni 
život gusjenica, ili život što se razvija u dubini Oceana. Mi ne 
možemo nama poznatim oblicima podregjivati, sve moguće ži- 
votne oblike u prirodi i u svemiru, u kojem po svoj prilici ima 
životnih oblika, kojih mi ni u snu ne možemo pomisliti. 

Sve je to istinito jedino sa eksperimentalnoga gledišta, pro- 
matrajući život, kakav je zbilja, i različite životne oblike kako no 
zbilja postoje, bez obzira na svako razmatranje evolucijonisma 
ili antievolucijonisma, što no su sustavi, koji ako se ne varam, 
za ovaj čas spadaju još u kolo mnijenja, kolo ogromno i vele 
plemenito, pretsoblje, a ne hram stroge znanosti, kod koje je 
moguće jedno jedino mnijenje, naime ono mnijenje koje se po- 
dudara s istinom. 


e 
* * 


Pak i apstrahujudi Zivot, zemlja s koje ju god strane gle- 
do, prikazuje nam samo nemir i gibanje. Njezine rječne i oce- 
anske struje, ledene joj rijeke, struje i korozije atmosferske nikad 
ne miruju; nutarnjost je njezina kosmijskom kovačnicom gdje 
neprestance djeluju smione sile; ona se obrće; ona najbrže 
mijenja svoje mjesto u prostoru. Sve je to rek bi navlaš uči- 
njeno, da se poruši misao o onoj indefinitnoj postojanosti, što 
su ljudi u svako doba rado pridavali zemlji, i da je ovaj divni 
poredak stvari, usred kojega se rodismo, labav i da ne znamo 
što li ju čeka. Što je o tome znanost napisala, jeste jedno od 
najljepših njezinih poglavlja. 

Pače se smiju apstrahovati rogjene zemaljske sile, nazvane 
„endogene‘, koje se razvijaju na njenome površju ili u nutarnjo- 
sti njezinoj. Dokazano je, da ove sile mogu silno modifikovati 
lice zemaljsko, poremećivati ga, preobrazivati joj kontinente i 


166 


klime, ali da se ni najmanje ne mogu doimati njezina kosmij- 
skoga gibanja, ni njezina opstanka kao planeta u prosloru. 

Za glasovite je svoje erupcije g. 1883. Krakaloa, vulkan u 
Sundajskom tjesnacu, izbacio malerijala, koji su išli do 20 kim. 
visoko, a rasprosuo je pepela površinom od 750 hiljada četv. 
klm.; on je vrlo žestoko poremetio atmosferu, pak je u njoj uz- 
burkao valova, koji se rasplodiše po cijeloj zemlji, ali njezino 
kosmijsko gibanje ne osjeti ni traga kakovu poremećenju. Da sto- 
lina vulkana podjedno stanu rigati čitavih gromada lave, kame- 
nja i pepela, pa da za dugo vremena uskomešaju lice zemaljsko, 
plaho bi se ljudstvo prenerazilo, ali bi zemlja uzevši je cjelinom 
nepomučeno produživala svoje kosmijsko gibanje. 

Tako opstanak zemlje kao planeta, kako opstanak čitavoga 
planetarnoga sustava zavisi samo o razvijanju svemirske gravi- 
tacije. Ali tu je prijepona; u sunčanom sustavu baš zbog ove 
općenite gravitacije i planetarskih poremećenja, koja su joj po- 
sljedicom, mijenjaju se bez prestanka i neprekidno elementi. pu- 
lova svijeh planeta. 

Kad se je ono prvi put to tvrdo dokazalo, ljudi, kojima 
je mašta bujna, a sve ih nove ideje neodoljivo povlače, prosuše 
medju svjetinu, željnu pučkog znanja, da je znanost tobože ma- 
tematički dokazala, da je nužna, i ako daleka, propast sunčanog 
sustava, a s njime i zemlje. Odmah ovi ljudi zamisliše čas, u 
koji bi se slabo eliptični put zemaljski pretvorio u vrlo ekscen- 
tricki, pak bi inklinacija zemaljskoga puta, neizmjerno narastavši, 
pomrsila na zemlji sve klime. Oni već i sanjaše o onome groz- 
nom času, u koji bi se u sunčanom sustavu porušilo sve, te bi 
i mjesec i zemlja i mi svi pali u sunce. Tadašnjim razboritim 
ljudma ostade jedina uljeha, da će se ta velika katastrofa zbili 
istom iza mnogo i mnogo hiljada godina, kako su to priznavale 
i same nove Kasandre ; dakle nije se bilo bojati za sinove, za 
unuke i za po koje koljeno praunuka. Ali je u brzo hladno, pri- 
mirljivo i blago djelovanje brojeva utišalo toliku pobunu mnije- 
nja. Lagrange i Laplace dokazaše, da od triju orbitalnih eleme- 
nata: veća osovina, inklinacija, ekscentriénost, koji bi svojim ne- 
prestanim mijenama mogli kompromitovati postojanost našega 
sustava, jedan (a to je veća osovina) jest nepromjenljiv a druga 
se dva elementa (a to su inklinacija i ekscentriénost), mijenjaju 
zaista neprestano, ali ne u istome smjeru. Oni sad rastu, a sad 


167 


padaju kolebajući se izmegju srednje njeke vrednote, a am pli- 
tuda ove njihove oscilacije toliko je malena, da s nje ništa ne 
prijeti, ni opstanku sunčanog sistema ni zemlje. Sunčani pak si- 
stem ne ima u sebi ni jedne zatorne klice, a i ako mu u inde- 
finitnu nizu vremena bude postradati, to će se dogadjati samo 
od spoljašnjega kojega uzroka, koji se znanstveno ne da nikako 
predvigjeti. 
+ i: 


Do ovako divnih zamisli o zemlji, o sunčanom sustavu i o 
svemiru došli su ljudi složnim radom promatranja i slobodnog 
mišljenja, ovom smjelom silom, koja se obraća k nebu i prostor 
naseljuje svjetovima, ili se nagne nad sitnozor i nalazi čitav 
svijet u svakome infuzoriju. U ovim je zamislima jedna od ono 
malo realnih prednosti, što ih moderno mišljenje ima pred starim. 

Mi smo u umjetnosti pokušali novih oblika, ali ja ne znam 
da li su oni sasvim potamnili davne oblike. Metafizičke miste- 
rije o Bogu, o duši, o njezinoj neumrlosti, o njezinom snošaju 
s tijelom, barem dan danas, upravo su toliko neproniknute i ne- 
promicave modernim ispitivaocima, koliko su bile i Leibnitzu i 
Spinozi i Abelardu i Aquinu i Sokratu i Platonu. Samo jedno 
spoznajemo bolje: svijet detalja i fakata; u jednoj su naši umovi 
zaista jači i bogatiji, u mehaničnim pojmovima u opće, u meha- 
ničnoj zamisli svemira i u pravome mjestu, koji možemo da od- 
redimo zemlji i čovjeku ovome u svemiru. Nije da svemir ne bi 
za nas imao jošte tajna; dapače on je tajnama sav prepunjen. 
Da i nije drugo, uvijek nam ostaje tajnim izvor njegov i cijelj, 
za kojom ide; ali nam je djelomice poznata njegova sadašnjost 
i način njegova postojanja, a o tome možemo tvrditi nješto, što 
nije tek mnijenje ili vjerovanje, već što ima dapače evidentnost 
i nesumnjivost dokazane istine. 

Nije a i nemože biti bez posljedica na čovječji život to 
potpuno poznavanje ovih stvari; nijedna nauka nije prikladnija 
da oplodi um, da proširi krug ideja, da nahrani i oživi fantaziju ; 
a meni se čini, da se u nas ne daje dostatna znamenovanja ni 
njoj, a osobito ni ispitnim metodima, koje dovode do nje. Mi 
davamo jošte odveć znamenovanja riječima gole apstrakcije, a 
premalo tačnomu dubokom i nepristranom motrenju fakata; s 
loga i jest sada talijanska misao anemična svojim izricanjem, ili 


168 


ti pak izlazi čisto zastarjela, ili se odviše povodi za tugjim kalu- 
pima ; zbog toga ona u modernom životu i ne zauzimlje onoga 
mjesta, koje joj pripada i po njezinoj prošlosti i po unutarnjim 
vrlinama našega plemena. 

Odličan naš zemljak, koji je žalibože prerano umro, pokaza 
nam jednom Alpe kao na moćno orudje narodnoga odgoja. Ne 
poričem blaga doimanja Alpa na fizičnu energiju tijela; alpske 
samoće mogu donjekle pojačati snagu volje i karaktera, ali da se 
umne mišice osjećaju, treba ga goniti kud i kamo k drugome 
excelsior-u, što nisu alpski vrhovi; treba ga vježbati smjelim 
i mukotrpnim naporima eksperimentalnoga metoda, treba ga naučiti 
da se slobodno giblje izmegju svjetova svemirskih. 


.—.—-— 


Descrizione 
delle tre specie di Anser Briss. 


trovate in Dalmazia 
del 
Prof. G. Kolombatović. 


Le frequenti ricerche di Anser cinereus M. et V. da parte 
di vari ornitologi italiani, mi fa supporre, che questi abbisognino 
di sapere se | Anser cinereus M. et V. degli scrittori di ornito- 
logia dalmata, sia veramente tale; per il che, e ancora per aver 
trovato recentemente in Dalmazia anche PA. albifrons Gm., de- 
scrivo le tre specie di Anser da me trovate in Dalmazia, come 
sono nei primi giorni di Marzo, affinchè gli autorevoli possano 
giudicare sull esattezza delle determinazioni specifiche. 


Anser cinereus M. et V. 


Becco grande, alla base molto più alto che largo, di colore 
carneo, alquanto più chiaro alla parte anteriore dell'unghia ro- 
strale. Testa, collo e dorso bruno-cenerino chiaro, più scuro sulla 
cervice e sul dorso; parte media del groppone e della sopra- 
corda cenerino coi margini delle penne tendenti al bruno; petto 
bianco cenerino con alcune macchie scure; sottocoda e parti 
laterali della sopracoda bianche; scapolari bruno cenerine mar- 
ginate in chiaro. Piccole cuopritrici delle ali e penne dell’ aletta 
cenerine più chiare di quelle del groppone; cuopritrici medie 
cenerino brune. Remiganti primarie nero bruno uniforme, secon- 
darie pure bruno scure col margine anteriore inferiore biancastro. 
Timoniere bruno-cenerino con la parte terminale bianca. Tarsi 
carnicino pallido, molto più chiaro del becco; unghie corneo 
chiaro. 


170 


Alcuni individui hanno le penne, lungo la base del becco 
bianche; questi hanno pure le macchie secure delle parti inferiori 
più grandi e più numerose. 

Lunghezza totale da 78 a 83 cm. Tutti gli adulti sono sen- 
sibilmente più grandi di quelli della specie seguente. 

Specie piuttosto rara, che s'incontra in piccoli branchi dal 
Novembre alla fine di Marzo. 


Anser segetum Gm. 


Becco in proporzione meno alto ma più lungo che nella 
precedente, così che la sua apertura è sensibilmente più lunga 
della distanza fra il vertice dell'angolo di questa e il margine 
posteriore dell’ apertura auricolare, quasi eguale alla distanza 
fra il detto vertice e il punto posteriore dell’ occipite, di colore 
giallo arancio nella parte mediana, nero nel resto. Testa abba- 
stanza grossa di colore bruno rugginoso scuro; collo pure bruno 
rugginoso più chiaro sulla gola e gozzo; schiena bruno cene- 
rina col margine delle penne grigio-bruno, groppone cenerino- 
lavagna scuro; parli inferiori grigio cenerine con la parte ter- 
minale delle penne del petto grigio-brune, sottocoda e parti 
marginali della sopracoda candide. Timoniere bruno-cenerine col 
margine esterno o la punta bianchi. Scapolari superiori bruno- 
cenerine con margine bianco rugginoso; scapolari inferiori bruno- 
nere, alcune di tinta uniforme ed altre con sottile margine 
bianco. Cuopritrici delle remiganti principali cenerino-grigio senza 
marginalura più chiara; cuopritrici superiori delle remiganti se- 
condarie bruno-cenerine con margine più chiaro, cuopritrici infe- 
riori come quelle delle remiganti principali ma con la cima bianca. 
Remiganti nero-brune. Piedi giallo arancio; unghie scure. Alcuni 
individui lungo la base della mascella hanno penne bianche. 
Lunghezza 75 cm. 

Specie frequente, che si vede per solito in branchi numerosi 
dal Novembre alla fine di Marzo, ma più che mai in Febbrajo. 


Anser albifrons Gm. 


Di questa specie non per anco registrata fra quelle della 
Dalmazia, furono uccisi due individui presso Trilj ai 27 Febbrajo 
di quest’ anno, Il più grande e più robusto, lungo 0:75, maschio 


171 


ha becco abbastanza allo, ma piuttosto corto, tanto che la sua 
apertura è di poco maggiore della distanza dal vertice di questa 
al margine posteriore dell’ apertura auricolare, di colore rosso -giallo 
con unghia rostrale bianca; testa piuttosto piccola; lungo la base 
della mascella superiore una larga fascia bianco-candida e così 
pure bianchi due piccoli tratti alla base della mandibola e al 
principio della gola, questo bianco succeduto da bruno nero che 
sfuma nel bruno cenerino del resto della testa; collo, parti supe- 
riori bruno-cenerino, le ultime marginate di grigio bruno; scapolari 
inferiori e parte media del groppone e cuopritrici superiori delle 
ali cenerino lavagna quasi uniforme, cuopritrici medie e inferiori 
bruno cenerine con margini bianchicei, formanti fasce delle quali 
la più chiara formata dai margini delle cuopritrici inferiori delle 
remiganti secondarie; petto, parte addominale e fianchi, bianchi 
con grandi macchie irregolari nere formanti una tigratura; sotto- 
coda e margini dello sopracoda bianco uniforme; timoniere 
bruno-cenerine con larga fascia terminale bianca; piedi aranciati 
con unghie bianche. 

Il più piccolo, meno robusto, lungo 73 em. femmina, diffe- 
risce dal maschio; per non avere il becco tutto rosso, ma nero 
fra le narici, come gran parte della mandibola e Vl unghia rostrale ; 
per il bianco della fronte meno esteso; perchè manca dei tre 
piccoli tratti bianchi alla base della mandibola e ancora, per non 
avere le parti inferiori tigrate in nero, ma solo con macchie sparse 
in fine per aver le unghie più scure. 


Notizie sui Pesci 


del 
Circondario marittimo di Spalato 
(Dalmazia). 
del 
Prof. Cr. FEolombatović. 


Teleostei. 
Ordo Acanthopterygii. 


Familia Percidae. 

1. Labrax lupus Cuv. (cr.!) Lubin; it.*) Branzin). Non s’in- 
contrano mai grandi individui, neppure femmine, punteggiati di 
nero, come sono i giovani. 

Pregiatissima specie, frequente specialmente nell’ estate; entra 
nei fiumi; ha ovaie grandi da Novembre a Marzo le quali pesano 
tavolta circa 1 kg.; depone le uova fra le roccie, anche alle 
sponde; piccolissimi individui incominciano a vedersi in Aprile; 
raggiunge il peso di 10 kg. 

Non incappa mai nelle reti fisse, e nelle reti a strascico si 
prende in prossimità alle sponde specialmente vicino agli sbocchi 
delle acque dolci; si prende anche coll’amo e molti anche con 
la fiocina. 


2. Centropristis haepatus Risso. (cr. Vučić; it. Sacchetto). 
Gli individui che vivono fra le roccie hanno tinte più oscure di 
quelli che stanno sui fondi fangosi. 

Spregiata specie, si pesca ovunque con le reti a strascico 
in quantità in tutte le stagioni. 


3. Anthias sacer BI. (cr. Kiria mala). Riscontransi differenze 
nel profilo, anche in individui della stessa grandezza. Dei molti 
esemplari da me veduti, un solo presentava la macchia nera alla 


1) Nome croato usato dai pescatori indigeni. 
2) Nome volgare italiano importato dal Veneto o usato nell’ Istria e 
Trieste, oppure dagli italiani che pescano nelle nostre acque. 


175 


base della caudale, la qual macchia mancava ad un'altro della 
stessa grandezza preso contemporaneamente. Potrebb’ essere che 
detta macchia dipenda dal sesso e ancora dalla stagione. 


Si pesca piuttosto raramente all'amo, sui fondi rocciosi. 


4, Serranus scriba Linn. (er. Pirka; it. Perga). Delle cinque 
fascie trasversali discendenti dalla base della pinna dorsale, le due 
ultime non sono mai bipartite e si estendono anche sulla parte 
bassa della dorsale, le tre prime di colore meno intenso ognuna 
divisa in due, di queste. la prima e terza meno appariscenti della 
seconda e col crescere del pesce diminuiscono d’ intensità. Si tro- 
vano individui nei quali, da una sola parte o da tutte e due, il 
margine posteriore della quarta fascia e l'anteriore della quinta 
sono sinuosi tendenti ad unirsi, la metà posteriore della seconda 
molto accorciato e la metà anteriore fusa con la metà anteriore 
della terza, manifestandosi così nel sistema di colorazione, tendenza 
a quello della var. maroccana = S. papilionaceus Val. 


Nei più piccoli si contano più raggi molli nella dorsale che 
nei grandi, cioè 15 nei piccoli e 14 nei grandi, l'ultimo in tutti 
doppio. Abbastanza pregiato. Abbondante, specialmente d’ estate. 
Ha ovaje abbastanza grandi da Aprile a Luglio. Si avvicina alla 
costa tenendosi sempre dove i fondi sono rocciosi e si prende 
all'amo e con le reti a strascico. 


5. Serranus cabriila G. e V. (cr. Kanjac; it. Perga dalmata). 
Sempre distinguibile dalla precedente specie per le fascie giallo- 
rosse, non interotte, sul capo. 

Solo nei grandi individui, anche sotto la cute si scorgono i 
denti dell’ osso soprascapolare; nei piccoli, sotto la cute detti denti 
non sono discernibili, come Steindachner dice esserlo nel S. novem- 
cintus Kn. 


Dieci fascie brune trasversali discendono dal dorso, sette da 
sotto la base della dorsale, una davanti e due di dietro di 
detta base. 


Due fascie longitudinali non interotte giallo-rosse scorrono 
circa all’ altezza della pettorale e altre meno appariscenti brune 
sopra di queste due; nei più grandi la parte ventrale, che è di 
colore giallo-rosso, viene limitata da un margine dello stesso colore, 
così intenso come quello delle due soprastanti. 


In questa specie non si contano nei piccoli più raggi molli 
nella dorsale che nei grandi, come nella specie precedente, ma 
in generale 14, l’ultimo doppio. 

In tutte le stagioni più abbondante della precedente della 
quale raggiunge maggiori dimensioni e non è meno pregiata; ha 
del pari le ovaie ben sviluppate da Aprile a Luglio. Dovrebbe 
talvolta abbandonare i fondi rocciosi, pescandosi con la rete a 
strascico usata dai Chioggiotti anche sui fondi fangosi. 


6. Serranus gigas Brinnich (cr. Kiria prava; it. Cerna). 
Trovansi individui d’eguale grandezza con e senza grandi macchie 
chiare irregolarmente sparse sul capo e sul corpo, le quali quindi 
non sono dipendenti dall’ età, ma sono proprie ad una varietà 
della quale non si vedono individui così grandi come quelli privi 
di macchie chiare. 

Pregiata specie, non tanto rara sui fondi cavernosi, special- 
mente a ponente dell’isola Solta dove si pescano anche individui 
della varietà macolata. Si prende coll'amo, più frequentemente 
individui del peso dai 3 ai 10 kg., ma anche, come nell’ estate 
del 1881, del peso di oltre 20 kg. Con ovaie sviluppate si trova 
da Luglio a Settembre, queste pesano talvolta fino 2 kg. 


7. Serranus caninus Val. (cr. Kiria Saroguba). Della specie 
S. caninus Val., la quale attinge dimensioni maggiori del S. gögas,') 
il primo individuo che si sa preso nell’ Adriatico è quello pescato 
al primo Decembre 1883 presso l'isola di Solta, da me mandato 
al Dr. Steindachner.?) Dopo questo esemplare vari altri ne furono 
presi, ma tutti più piccoli del più piccolo S. gigas preso nel 
nostro circondario marittimo, dove il S. gigas non è così raro 
come nell’ alto Adriatico. 

Pescando ai 7 Ottobre 1887, con la rete a strascico nei 
pressi dell’isola Bua ebbi un Serranus che riferisco al S. ca- 
ninus, così piccolo come non mi consta sia stato preso nei mari 
che bagnano l’Italia. Questo Serranus ha 11 raggi spinosi e 14. 
molli nella dorsale; 3 spinosi e 8 molli nell’ anale; il margine 
posteriore della caudale quasi troncato; squame rudimentali sulla 


1) Dr. Doderlein. Rivista delle specie del genere Epinephelus o Cerna, 
Bp. riscontrate sinora nei mari della Sicilia. 

2) Prof. Kolombatović. Aggiunte ai vertebrati della Dalmazia, pag. 23. Spa. 
lato 1884. 


175 


cute dei mascellari superiori; tre fascie scure sul capo, come ho 
riscontrato in tutti gli individui della specie S. caninus da me 
veduti; ma, nel resto, ha colorazione, quale non mi avvenne di 
trovare descritta per alcun individuo di questa specie, neppure 
nel recente lavoro del Dr. Doderlein.!) 

In questo esemplare lungo 200 mm.; la distanza dalla punta 
anteriore del mascellare superiore alla punta del margine mem- 
branaceo dell’opercolo è di 65 mm ; da questa punta alla base 
dei raggi mediani della caudale di 96 mm.; la caudale è lunga 
36 mm.; l'altezza del capo in corripondenza del centro dell’ oechio 
40 mm.; l'altezza del corpo in corrispondenza del principio della 
dorsale 60 mm ; al termine della dorsale 20 mm.; alla base dei 
raggi caudali pure 20 mm. 

La dorsale ha l'origine sopra il principio dell’ apertura oper- 
colare; le pettorali, a punta arrotondata, lunghe quanto la caudale, 
hanno il punto di mezzo della base sotto il vertice membranaceo 
dell’ opercolo; le ventrali lunghe 25 mm. hanno la base un poco 
retroposta a quella delle peltorali; l anale prende origine sotto 
la base del 3° raggio molle della dorsale e termina sotto la base 
del terzultimo raggio di questa pinna. 


Il profilo superiore, dalla punta del muso ascende abba- 
stanza rapidamente e sinuoso, convesso sopra l'occhio e avanti 
all'origine della dorsale, ascendente fino alla base del 3° raggio 
dorsale; indi comincia a discendere sempre convesso fino al ter- 
mine della dorsale e poi si fa concavo fino alla base della caudale. 
Il mascellare inferiore si protrae un pò oltre la punta anteriore 
dell’inframascellare superiore; lo squarcio della bocca è ascen- 
dente; il punto posteriore del mascellare superiore è un pò in- 
nanzi al punto posteriore dell’ orbita dell’ occhio. 


Nell’ inframascellare superiore due canini per parte, l'interno 
sinistro il più grande, più robusto del corrispondente di destra, 
tutti quattro questi canini avanzati fuori della linea esterna di 
denti delle parti laterali dell’ inframascellare i quali son abba- 
stanza grandi e curvati all’ indentro ; dietro ai canini e a questa 
serie laterale di denti esterni, altre serie di denti villosi formanti 
una fascia che ha la massima larghezza dietro i canini, dove 
alcuni sono più robusti degli stessi canini. Nel mascellare infe- 


1) Dr. Doderlein, Manuale ittiologico del Mediteraneo. Palermo 1889. 


176 


riore, solo un canino per parte, entrambi molto più piccoli del 
più grando canino superiore, pure avanzati fuori della serie di 
denti delle parti laterali della mascella, i quali sono più piccoli 
di quelli della serie esterna dell’ inframascellare superiore; dietro 
alla fila esterna di denti un’ altra serie di denti, più grandi, e 
dietro ai canini vari denti, alcuni dei quali sono ben più lunghi e 
più grossi degli stessi canini. 

Il diametro dell'occhio è poco minore della lunghezza del 
muso ed è maggiore del doppio dell’ altezza del sottorbitale in cor- 
rispondenza del centro dell’ occhio. Il margine ascendente del 
preopercolo piegato verso 1 occhio, debolmente convesso, prima 
del vertice, tutto finamente dentellato; al vertice del preopercolo 
destro tre robusti denti divergenti, e due soli di tali al vertice 
del sinistro, nessuno di questi volto all innanzi. Delle tre spine 
all’ opercolo la media è la più sviluppata, la superiore appena 
marcata. 

(orpo e capo, ad eccezione della superficie dell’inframa- 
scellare superiore coperti da squame a margine cigliato, quasi 
dentellato, piccole nella parte anteriore e più grandi nella parte 
posteriore del corpo. 

Piccolissime squame, lungo la parte inferiore dei raggi, sulle 
membrane della dorsale ed anale, ancora più piccole alla parte 
basilare delle pettorali e ventrali, grandi invece sulla prima metà 
della caudale la quale, come le altre pinne, ha squame solo 
nella metà basilare. 

La linea laterale nasce al principio dell’ apertura opercolare, 
dove ha la massima distanza dal profilo superiore; da principio 
ascende sensibilmente convessa indi scorre parallela al profilo su- 
periore, diventa rettilinea nella parte della coda, dove è un poco 
più vicino al profilo superiore che non all’ inferiore. 

Lunghezza del 4 raggio spinoso della dorsale, poco mag- 
giore di quella del 5 e contenuta tre volte nella lunghezza del 
capo ; lunghezza del 1°, un terzo del 4°: il 7° raggio molle della 
dorsale è il più lungo raggio di questa: pinna. 

La punta delle pettorali giunge fino in corrispondenza del 
foro anale. Il primo raggio della pinna anale è un terzo del 2°, 
questo è più grosso del 3° ma non più lungo. 

La colorazione di questo piccolo Serranus, come dissi, è 
tale quale non riscontrai nella descrizione di alcun S. caninus. 


177 


N colore generale è bruno-rossigno, molto chiaro sul ventre. Oltre 
le tre fascie oscure sul capo, altre cinque fascie scure traversali 
sul corpo, più larghe dei loro intervalli, poco distinte sulla parte 
soprastante alla linea laterale, dove il fondo è molto seuro, ma 
vistose sotto di questa, fino quasi alla carena ventrale. 


Il margine anterione della prima delle dette fascie corri 
sponde alle base del 6° e quella della seconda a quella del 9° 
raggio spinoso della dorsale ; alla base dell’ ultimo raggio molle 
della dorsale corrisponde il margine posteriore della quarta fascia, 
la quinta che è la meno marcata, ma larga, arriva alla base 
della pinna caudale. 

Sulla pinna dorsale spieca una fascia bruno-scura longitu- 
dinale. Sulla caudale poi vi sono due macchie rotonde scure, so- 
prastante una all'altra, Vinferiore delle qualli tocca il margine 
inferiore della caudale, la superiore alquanto distante dal mar- 
gine superiore ; il margine posteriore della caudale, quello della 
dorsale ed anale sono quasi bianchi. 


8. Serranus chrysotaenia Dod. (cr. Kiria zlatopiga). Feci 
già noto!) che ai 30 Ottobre, nelle acque di Spalato fu preso 
un Serranus al quale non trovavo si addatasse nè la descrizione 
nè la figura di nessuna delle grandi specie di Serranus, neppure 
quella data dal Perugia?) per rappresentare il Serranus che cre- 
deva fosse il S. acutirostris GC. e V., ma che come risulta dal 
numero dei raggi molli della pinna anale della detta figura, era 
invece un S. alexandrinus C. e V. Il dr. Doderlein di Palermo, 
al quale mandai la mia pubblicazione contenente la descrizione 
del Serranus da me avuto ai 30 Ottobre, comprese trattarsi 
della sua nuova specie?) scoperta nel mare siciliano, cioè del 
S. chrysotaenia, caratterizzato dalla macchia color d’oro sui 
fianchi, che spiccava bene nel mio esemplare, nel quale non ba- 
dai, se il mascellare superiore avesse squame; carattere questo 
per il quale, secondo Doderlein, oltre che per la detta macchia 
color d' oro, il S. chrysotaenia, si distinguerebbe dal S. alexan- 

1) Prof. Kolombatović, Mammiferi, Anfibi e Rettili della Dalmazia e 
pesci rari e nuovi per l'Adriatico che furono catturati nelle acque di Spalato. 1882. 

2) A. Perugia. Elenco dei pesci dell'Adriatico. Milano. 1881. 

3) Dr. Doderlein. Rivista delle specie del genere Epinephelus o Cerna, > 
Bp., riscontrate sinora nei mari della Sicilia. Palermo. pag. 45 e 46. 


12 


178 


drinus che ne mancherebbe, mentre secondo altri ittiologi,!) 
avrebbe squame sul mascellare superiore. 


9. Polyprion cernium Val. (cr. Kiria sčedroglava ; Searpena 
de sasso). Dei circa trenta esemplari da me veduti, nessuno era 
di tinta uniforme ; come dice il dr. Canestrini*) per questa spe- 
cie, ma invece tutti, con grandi macchie chiare, quasi bianche 
irregolarmente sparse; carattere questo forse dei giovani, come 
dovrebbero essere tutti quelli da me veduti, a giudicare dalla 
loro grandezza, non superando nessuno i trenta centimetri in 
lunghezza ; la maggior parte presi con la sacca, mentre stavano 
all'ombra del battello. 


10. Apogon imberbis Linn. (cr. Matulié). In tutti gli indivi- 
dui, oltre la macchia nera alla base della caudale e il nero alla 
punta delle ventrali, si riscontra: ancora una macchia nera in- 
tensa all’ estremità della parte molle della dorsale e anale come 
pure una striscia scura sul capo. 

Questa bellissima, piccola specie si diceva rarissima nell’ A- 
driatico, ma tale non è nella parte del nostro circondario marittimo. 


Familia Pristipomatidae. 


11. Dentex vulgaris ©. e V. (cr. Zubatac, it. Dentale). Va- 
ria la grandezza relativa dell’ occhio; questa nei più grande è 
minore che nei piccoli. 

I giovani fino alla lunghezza di 14 em., in vita, oltre le 
macchie nere e cerulee, hanno ancora fascie traversali nere. 

Pregiatissimo cibo. Raggiunge il peso di 12 kg. I grandi 
individui si tengono a preferenza lontano dalla costa ed hanno 
ovaie mature già in Ottobre e Novembre ; mentre i piccoli, come 
anche in altre specie, più tardi, cioè fino in Aprile; questi si 
trovano anche in prossimità delle rive. Non dovrebbe abbando- 
nare i fondi rocciosi, non pescandosi mai con la rete a strascico, 
usata dai pescatori di Chioggia. 

1) Dr. Vinciguerra. Risultati ittiologici della crociera del Violante. Ge- 
nova 1883. 

1) Dr. Giovanni Canestrini. Fauna d'Italia. Parte III. Pesci. 


179 


12. Dentex gibbosus Raf. (cr. Zubatac krunas; it. Dentale 
della corona). Secondo Steindachner!), non sarebbe specie distinta, 
ma fondata su individui vecchi della precedente ; della quale opi- 
nione non sono molti scrittori d’ittiologia?), anzi il Prof. Doder- 
lein?), ne rilevò i caratteri differenziali, e ancora, più recente- 
mente, il dr. Trois*) le differenze nelle appendici aculeate degli 
archi branchiali e in alcuni visceri. 

Quasi esclusivo allo stretto di Sebenico, dove, durante i 
mesi estivi, se ne prendono all’amo, a grandi profondità, molti 
grandi individui fino al peso di 12 Kg. Come nelle acque del 
nostro circondario, sebbene raramente, si pesca pure in altre 
parti dell’ Adriatico, e più spesso nelle acque di Cattaro. 


13. Dentex filosus Val. (cr. Zubatčić perljas, Z. bariaktar). 
Il dr. Steindachner, sebbene dubitativamente, mette in sinonimia 
del D. vulgaris, Cuv. anche il D. filosus, Brito Capello?) ; il 
quale, a mio credere, potrebbe essere ancora un alquanto cre- 
sciuto D. filosus, Val., ammesso dallo Steindachner come specie 
distinta‘), che credo possa essere invece il giovine del D. gibbo- 
sus, Raf. ritenuto dallo stesso ittiologo come forma mostruosa 
del maschio adulto del D. vulgaris, Cuv. 

Avendomi il noto ittiologo dr. Cristoforo Bellotti di Milano 
partecipato, con lettera 20 Ottobre 1888, essere sua opinione, che 
il D. filosus, Val. altro non sia che la forma giovanile del D. 
gibbosus, Raf. ; con tutto il rispetto dovuto all’ opinione contraria, 
prima espressa dal Dr. Vinciguerra”) e anche recentemente soste- 
nuta dal Dr. Doderlein*), cercai di vedere i passaggi dal D. filo- 
sus, Val. al D. gibbosus, Raf. Favorito dal caso, potei confrontare 


1) Dr. F. Steindachner. Ichthyol. Bericht über eine nach Spanien und 
Portugal unternomm. Reise, Sitz. d. k. Akad. del Wiss. Band LVI. p. 625. 

2) Prof. Kolombatović. Fische welche in den Gewässern von Spalato 
beobachtet und iberhaupt in Adriatischen Meer registrirt werden. Spalato 1882. 

3) Dr. Doderlein. Bollettino 9 della Società di Scienze naturali ed eco- 
nomiche di Palermo. 1879. 

4) Dr. Enrico F. Trois. Considerazioni sul Dentex gibbosus. Tomo V, 
Serie VI. degli Atti del R. Istituto Veneto di scienze, lettere ed arti. 

5) F. de Brito Capello. Catal. dos peizes de Portugal. Journ. de Science. 
mathem. physic. III. 1867, pag. 17. 

6) Dr. F. Steind. Beiträge zur Kenntnisse der Fische Afrikas. 

7) Dr. Vinciguerra. Op. c. pag. 38. 

8) Dr. Doderlein. Manuale ittiologico del Mediterraneo. 1889. 


180 


molti Dentex corrispondenti ai caratteri del D. filosus; Val. pic- 
coli, con altri quattro aventi il 3°, 4" e 5° raggio della dorsale 
allungati, d'aspetto alquanto differente: e più robusti cioè della 


lunghezza dai 33 em. ai 48 cm., contando dalla cima del 


muso alla base dei raggi medi della caudale ; i quattro soli esem- 
plari di questa grandezza che ho veduto presi nel circondario 
marittimo di Spalato dove i Dentex, coi caratteri del D. filosus, 
si prendono meno raramente di quelli corrispondenti al D. göb- 
bosus, che sono sempre ben più grandi, parmi di vedere i pas- 
saggi del D. filosus al D. gibbosus. 

Detti quattro individui differiscono dai più piccoli solo per 
avere : il 3%, 4° e 5° raggio dorsale meno allungati, la fronte al- 
quanto più gibbosa e la parte occipitale più elevata; tantochè il 
profilo superiore del capo non è una linea convessa continua, ma 
sinuosa ; aspetto più robusto, corpo più grosso e più alto in pro- 
porzione, occhio in proporzione più piccolo, le pinne pettorali e 
ventrali più brevi, tanto che queste ultime non arrivano o arri- 
vano appena in corrispondenza del foro anale, ma corrispondono 
poi ai piccoli nella dentatura, nel rapporto fra la lunghezza del 
capo e quella del corpo, nella forma delle squame, nella forma 
allungata ed acuta delle pettorali e ventrali solo alquanto più 
corte; corrispondono nel colore e nelle macchie azzurre della 
parte dorsale, le quali secondo Doderlein') mancherebbero al D. 
filosus, corrispondono ancora per le fasce nebulose sulla dorsale, 
di colore meno intenso nei più grandi; nella suffusione azzurra 
delle ventrali, nel margine nero al lembo posteriore della caudale 
e finalmente nelle forme delle appendici aculeate degli archi 
branchiali, precise a quelle del D. gebbosus, le quali bastano a 
distinguere il D. gibbosus dal D. vulgaris). Di queste appendici 
le più grandi del primo arco sono compresse, molto larghe alla 
base, tanto che la massima larghezza sta più di tre volle nella 
loro lunghezza ; le più lunghe appendici, subito sopra la base si 
restringono bruscamente, indi tosto si allargano, poi si restringono 
ancora gradatamente e terminano in punta attondata ; le appen- 


dici degli altri archi branchiali sono sì basse, ma grandi, coperte, 


il loro diametro maggiore figura in senso longitudinale, ma de- 
1) Dr. Doderlein. Manuale itt. del Mediterraneo. pag. 136. 
?) Dr. E, F, Trois Lie 


181 


nudate si scorge essere il diametro maggiore nella direzione 
traversale dell'arco branchiale. 

Per l’esposto, convenendo coll’ egregio dr. Bellotti, credo 
che nei Dentea i quali presentano i caratteri del D. fitosus, Val., 
col crescere : il 5°, 4° e 5° raggio dorsale vadano sempre più 
accorciandosi, fino a superare di poco i successivi ; pettorali, ven- 
trali e anale si accorciano : la fronte diventa sempre più gibbosa 
e la regione occipitale più alta; capo e corpo più alto in con- 
fronto alla lunghezza e terminano col divenire il D. gibbosus. 


14. Dentex macrophthalmus Bloch.') (cr. Zubatéié rumeni, 
Z. okonja) Quando m’ accorsi che, il pesce dell’ aspetto del Pagel- 
lus erythrinus, non era un Pagellus, ma un Dentex, cui, per la 
succinta descrizione che da il Ganestrini*) del D. macrophthalmus, 
Bloch, potei riferire a questa specie, fino allora non registrata 
fra i pesci dell’ Adriatico, ne mandai molti esemplari, con questo 
nome al dr. Steindachner il quale confermò la mia determina- 
zione specifica”). 


15. Dentex maroccanus C. e V. Confrontando le descrizioni 
e le figure che il dr. Steindachner“) da del D. macrophthalmus, 
BI. e del D. maroccanus, U. e V., con numerosissimi esemplari di 
Dentex, per quanto mi ricordo, precisi a quelli che aveva man- 
dati allo Steindachner come D. macrophthalmus, BL ; irovo che, 
tanto per le dette descrizioni, quanto per le figure, questi non 
corrispondono al D. macrophthalmus, Bl., ma invece al D. ma- 
roccanus, G. e V., specie trovata dallo Steindachner sul mercato 
di Cadice, che credo non sia mai stata registrata neppure fra i 
pesci del Medilerraneo. 

L'essenziali differenze, nelle dette descrizioni, per le quali 
le due specie si distinguono, sono così espresse : 


1) Prof. Kolombatovié. Fische welche in den Gewässern von Spalato 
beobachtet wurden und überhaupt in Adriatischen Meer registrirt wurden. 
Spalato 1582. 

*) Dr. G. Canestrini. Fauna d’Italia. Parte III. Pesci. 

3) Dr. F. Steindachner. Beiträge zur Kenntnisse der Fische Afrika’s. pag. 
3. Wien. 1882. 

4) Dr. Steindachner. Ichthyologischer Bericht über eine nach Spanien 
und Portugal unternommene Reise. Sitz. d. k. Akad. d. Wiss. Band LVI. pag. 
626, 627, 628, 629, 630. 


182 


Dentex macrophthalmus, BI. Der vordere Augenrandknochen 
ist. .... mehr als 2mal so lang wie hoch und an Höhe circa 
der Hälfte oder nahezu */, der Augenlänge gleich, während seine 
Länge die des Auges um !/, — !/, selten nur um !/,, übertrifft. 
. . + + Der Zwischenkiefer trägt vorne vier nicht besonders starke 
Hundszähne ..... liegen im Unterkiefer jederseits sechs 
kaum halb so grosse und unter sich gleich lange 
Hundszahne“. 

Dentex marocanus G. e V. Der grosse Pröorbitalknochen 


ist 1%; bis 1!/,mal so lang wie hoch . ... seine grösste Höhe 
1?/, — 1'/,mal in der Augenlinge enthalten ist... .. Vorne 


im Zwischenkiefer liegen jederseits zwei, im Unterkiefer 3—4 
Hundszähne, die äusseren sind etwas länger und 
stàrker als die mittleren und die im Unterkiefer 
ein wenigschwicher als die entsprechendenim Zwi- 
schenkiefer, aber bedeutend grösser und stärker 
als bei macrophthalmus. 

L'altezza quindi del preorbitale nel macrophthalmus sa- 
rebbe '/ fino a °/, dell’occhio; nel maroccanus sarebbe 1?], 
fino a 1'/, volte contenuta in quella dell’ occhio; il che è lo 
stesso come dire, che l'altezza del preorbitale è da °/, fino a ?/z 
dell’ altezza dell’ occhio. 

Ci sarebbero quindi anche individui d’ambe le specie, nei 
quali l'altezza del preorbitale è %/; del diametro dell’ occhio. 
Quindi, per la relazione fra Vl altezza del preorbitale e il diametro 
dell’ oechio, non si potrebbe sempre distinguere le due specie, 
che solo per essere detto osso più lungo in proporzione nel 
macrophthalmus. Resta quindi solo costante carattere la diffe- 
renza nei denti canini della mascella inferiore, che sarebbero 6 
da ogni parte nel macrophthalmus, grandi appena la metà dei 
canini dell’ inframascellare superiore e tre o quattro soli per parte 
invece nella mascella inferiore del maroccanus, ben più grandi in 
proporzione che nel macrophthalmus. 

Che gli esemplari di Dentex, da me confrontati con le de- 
scrizioni e figure dei Dentex macrophthalmus e maroccanus, 
abbiano caratteri per i quali debbano essere riferiti al D. maroc- 
canus, G. e V. e non al D. macrophthalmus, Bloch, risulta dalla 
seguente loro descrizione : 


D448 A. 8, sq. 1. 1. 50 circa, 


183 


In tutti gli individui, l altezza del preoculare, in corrispon- 
denza del centro dell’ occhio, poco maggiore della metà del dia- 
metro dell'ocehio il quale è eguale o poco minore della lunghezza 
del muso, poco minore di un terzo della lunghezza del capo, la 
quale è contenuta tre volte nella distanza fra la punta del muso 
e la base dei raggi medi della caudale, nella quale la massima 
altezza del corpo si contiene 2?/, volte. 

Quattro denti canini nell’ inframascellare superiore, dei quali 
gli esterni più lunghi e fre o quattro per parte nel mascellare 
inferiore, gli esterni più lunghi della metà dei canini esterni 
superiori ; altri denti esterni sull’ inframascellare e alla parte an- 
teriore del mascellare inferiore dopo i canini, piuttosto grandi 
conici a punta ottusa, dietro a questi, varie serie di denti piccoli 
meno acuti di quelli che sono dietro i canini, formanti fascie se- 
milunari, quelli della mascella inferiore meno sviluppati di quelli 
dell’ inframascellare. Denti laterali, tanto dell’inframascellare su- 
periore, quanto del mascellare inferiore abbastanza grossi ottusi, 
più robusti nel mascellare inferiore. 

Appendici aculeate della branca ascendente del primo arco 
branchiale, da sette a otto e da undici a dodici nella discendente, 
queste ultime di forma quasi tetragonica assai poco rastremate, 
due volte più lunghe di quelle della branca ascendente che sono 
compresse e fortemente rastremate. 

Denti faringei superiori in tre serie, inferiori in una sola 
serie per parte, non delicati, ma tutti acuti e robusti, special- 
mente gli inferiori. 

L’obbliquita del profilo del capo e così anche la lunghezza 
del muso, non è costante, come si osserva anche negli individui 
di Pagellus erythrinus; nella massima parte degli esemplari 
di questi Dentex detto profilo è molto convesso, con carena 
nella parte infraoculare, la quale è poco meno larga della lun- 
ghezza dell’ occhio ; negli individui a profilo più obbliquo la carena 
infraorbitale è più elevata e il profilo di tutto il corpo più con- 
vesso e in proporzione più alto; il margine del preopercolo è 
quasi verticale, ’opercolo ha pesteriormente due punte ottuse, 
delle quali la superiore si protende di più dell’ inferiore. 

Quarto raggio spinoso della dorsale il più lungo, subeguale 
al quinto e alla distanza dal margine posteriore dell’ occhio alla 
punta posteriore dell’ opercolo, la quale distanza sta 2'/, volte 


184 


nella massima altezza del corpo. Ultimo raggio molle della dor- 
sale doppio. Pettorali lunghe, arrivano fino in corrispondenza 
della base del primo raggio molle dell'anale, la quale ha il 2° 
raggio spinoso sì più robusto, ma non più lungo del 3% Squame 
grandi con margine cigliato. 

Colore roseo, più intenso che nel Pagellus erytrinus, con 
mento d’un rosso più vivace, per il qual colore del mento si di- 
stingue a prima vista da detta specie. 

Piccola specie non rarissima nell’ inverno, non per anco re- 
gistrata fra le specie del Mediterraneo neppure nel recente lavoro 
del dr. Doderlein!), alla quale sarà forse da riferirsi il D. ma- 


crophthalmus degli ittiologi italiani. 


15. Maena vulgaris C. e V. (cr. Modrak, Tragalj ; it. Mari- 
dola). Non in tutte le stagione è facile distinguere i maschi dalle 
femmine; da Marzo a Settembre i maschi si distinguono per la 
colorazione più intensa e viva: il solco sopraoccipitale, una fascia 
sotto l'occhio, una da dietro l'occhio fino poco oltre la base 
della pettorale e alcune piccole macchie, da principio irregolar- 
mente sparse e poi formanti serie longitudinali, fra il verde giallo, 
sono di un bleu vivace; sulle pinne dorsale, anale caudale e 
ventrale vi sono macchie azzurro-fosco e azzurro-bruno, con ri- 
flessi dorati, più languide sulle ventrali; le ventrali sono tinte in 
roseo. Appena in Aprile, solo nei maschi gli ultimi raggi molli 
della dorsale sono più lunghi dei precendenti, così che le loro 
punte prima formanti una linea convessa, formano una line: 
concava. Dopo Seltembre gli ultimi raggi molli della dorsale co- 
minciano ad accorciarsi, la grande macchia nera dei fianchi è 
meno vistosa, anzi in alcuni individui appena marcata o del tutto 
obliterata. Potrebbe essere che: la Maena zebrus, Ginth., „ab- 
bondante in autunno” del Catalogo del Perugia, allro non sia 
che la Maena vulgaris, G. e V. in autunno, della quale, secondo 
Steindachner, la Maena zebrus, Günth., sarebbe sinonimo. 

Abbastanza pregiata; si prende soltanto con le reti a stra- 
scico, sui fondi coperti dalla Zoostera o Posidonia; dove strap- 
pando le cime forma come grandi canestri per deporre le uova 
da Luglio a Settembre, nel qual tempo i maschi, che raggiun- 


1) Dr. Doderlein. Manuale ill. del Mediterraneo, 1889. 


185 


gono maggiori dimensioni delle femmine, non dimagrano troppo 
col prestarsi alla fecondazione, e se ne fanno grandi pescate in 
prossimità ai lidi. 


16. Smaris vulgaris C. e V. (cr. Gira ostruja; it. Menola). 
Distinguesi in tutte le stagioni dalla Smaris alcedo, Risso, per il 
corpo in proporzione più alto e più compresso, tanto che i nostri 
pescatori le distinguono coi nomi di ostruja (aguzza) e oblica 
(tondina), e per questo fa meraviglia, come osserva lo Slein- 
dachner, che il Günther abbia messo in sinonimia della S. alcedo, 
Risso la S. chryselis, G. e V., nome che trovo sarebbe adatto 
alla S. vulgaris, GC. e V. in estate e autunno, quando manca 
ogni disegno azzurro, tutta la colorazione è pallida, fascie gialle 
longitudinali con riflesso d’oro ornano il corpo, la macchia dei 
fianchi, quasi gialla. 

Da Marzo ad Agosto, i maschi che raggiungono maggiori 
dimensione delle femmine, hanno colorazione ben più vivace; di- 
segni azzurri ne ornano il capo, il corpo e le pinne. 

Dei maschi, gia in Marzo, gli ultimi raggi molli dell’ anale 
cominciano ad allungarsi e in Giugno le loro punte arrivano in 
alcuni fino quasi alla base dei raggi inferiori della caudale. 

Pesce spregiato. Vive sui fondi non coperti dalla Zoostera 
o Posidonia, dove il mare è profondo depone le uova da Mag- 
gio ad Agosto sui corpi rialzati dei fondi fangosi; si pesca in 
discreta quantità in acque profonde alquanto lontano dalle sponde. 

La cocchia dei Chioggiotti ne prende discreta quantità in 
autunno e inverno, e i nostri pescatori, pure con la rete a stra- 
scico, solo all’epoca della frega. 

Rare volte si prendono maschi e femmine assieme, ma di 
solito si prendono ora quasi tutto maschi, ora quasi tutto fem- 
mine, 


17. Smaris alcedo Risso. (cr. Gira oblica ; it. Marida). In 
tutte le stagioni, le differenze sessuali emergono di più che non 
nella specie precedente; le femmine, in tutte le stagioni, sono 
più gracili, per cui sarebbe da ritenersi che su queste e sui gio- 
vani, Bonaparte abbia fondato la sua specie Smaris gracilis ; 
i maschi sono invece robusti, hanno i raggi molli della dorsale 
più lunghi e attingono maggiori dimensioni. Nei grandi maschi, 
da Febbraio detti raggi si allungano sempre più, superano in 


186 


lunghezza i raggi spinosi e già alla fine di Marzo, pei più grandi, 
le punte degli ultimi raggi molli della dorsale arrivano quasi alla 
base dei raggi superiori della caudale; l’anale pure si allunga e 
alquanto anche le ventrali; capo e corpo si ornano con disegni 
azzurri; le ventrali e l’anale divengono gialle, la caudale rossa- 
stra, su questa e lungo la base della dorsale vi sono gradi mac- 
chie turchine simetricamente disposte. Nell’ autunno, i raggi 
molli della dorsale ed anale si accorciano, svaniscono i disegni 
azzurri, il giallo impallidisce, la macchia nera laterale perde d’in- 
tensità e ci sono individui che mancano di questa. Potrebbe 
essere che, anche la S. Mauri, Bp. del detto catalogo del Peru- 
gia altro non sia che la S. alcedo, Risso in autunno. 

Specie rara nell’alto Adriatico, da noi invece ben più ab- 
bondante e più pregiata della precedente, di grande importanza 
economica, prendendosi tutto l’anno in considerevole quantità 
specialmente con la rete a strascico apposita detta, ,,Giricarica“ 
(rete da Maride). Predilige i fondi coperti con Zoostera o Posi- 
donia, dove depone le uova da Aprile a Luglio, dopo d’aver rotte 
le cime formando delle conche. Dalle pescate che se ne fanno, 
si dovrebbe ritenere che, per solito, i due sessi si tengano sepa- 
rati. [ maschi dimagrano sensibilmente nei mesi di Aprile e Mag- 
gio, prestandosi alla fecondazione delle uova e perdono allora di 
pregio in confronto alle femmine che sono sempre pregiate. 


Golubacka muha. 
Napisao 
D. E. Tömösväarys*) 


(Sa I tab.). 


Predgovor. 


U opće je već od davna poznato, da je Golubačka muha 
na donjem Dunavu Ugarske i Srbije i za govedarstvo vrlo opasna. 
Svi pokusi, uništiti ili barem umanjiti tu bubu ostadoše bez 
uspjeha ; a žiteljima se valja zadovoljiti tim, da koliko je moguće, 
svoju stoku od napadaja tih krvožednih mušica sačuvaju. 

Uzalud se i u nas u prvoj polovici ovog stoljeća nastojalo, 
protiv tih mušica postupati ozbiljno; uvodili su na ime dim u 
pukotine pećina, zazidavali su one, za koje držahu da su vajkada 
njihovim leglom, nu sve ostade bezuspješno. 

U Srbiji se mislilo, da su našli gomile Golubačkih jajah u 
nekojim potocima nadomak ruševina Golupca na Dunavu, pak je 
zato Srpska vlada odredila da se svake godine očiste ovi po- 
toci. Uspjeh tih odredaba bio je tobože vrlo povoljan. Kr. 
Srpska vlada poslala je kr. ug. vladi molbu, da bi i ona slične 
odredbe dala i protiv te opasne bube i na Ugarskom tu na isli 
način postupala . To se sbilo ljeti godine 1882. 


*) Ovu je raspravu napisao pokojni magjarski entomolog Tomčsvary po 
nalogu kr. ugar. ministarstva za ratarstvo, obrt i trgovinu (A kolumbacsi legy. 
Budapest 1884). Filokserni okružni nadzornik Ivan Weny preveo ju je na nje- 
mačkom jeziku (Die Kolumbaczer Mücke. Ung.-Weisskirchen 1885). Budući je ta 
radnja jednako vrijedna za strukovnjaka, kao što i za gospodara mi smo dali 
priredili hrvatsko izdanje, koje će jamačno svakomu dobro doći. 


Uredništvo. 


188 


Kr. ugarsko ministarstvo za poljodjelstvo, industriju i trgo- 
vinu, prije nego što se u tom pogledu za nesta odlučilo, držalo 
je nuždnim, da stvar dade na samome mjestu proučiti od jednog 
strukovnjaka. Tako bude god. 1853. Ugarskom naravosloveu Dr. 
Edmundu Tömösvary-u naloženo, da to pitanje temeljito prouči. 
Zaliboze već pokojni Dr. Tömösväry svoju je zadaću riješio i 
brižnim iztrazivanjima našao, da one gomile jaja u- Srbiji, koje 
mišljahu da su od Golubačke muhe, pak su i zbog toga marljivo 
uništavali, (žabjoj ikri posvema slična sluzava tkanina) nisu jaja 
Golubačke muhe, nego jedne posve druge neškodljive vrste mušice 
(Thalassomyia congregata Vòm.); s toga da je način, kako su ih 
u Srbiji uništavali, ne dovodi k cilju. 

Dr. Tömösvary tom je prigodom podrobno istraživao život 
i razvoj Golubačkih mušica, a uspjeh svojega je istraživanja obje- 
lodanio u popularnom spisu, koje je izdalo kr. ug. ministarstvo 
za ratarstvo, industriju i trgovinu. 

Ivan Weny latio se opet vrijednoga posla, te je ovo djelo 
s magjarskog prevıo na njemački jezik, koje interesovanim kru- 
govima toplo preporučamo. 


Budimpešta 1. siečnja 1885. 


Dr. Géza Horvath, 


clan ug. Akademije znanosli i ravnatelj 
ug. pokusne stanice protiv filoksere. 


1. Uvod.. 


Osim govedje kuge, sto cesto donosi iz susjednih južnih i 
istočnih država u Ugarsku, i. inih drugih bolesti (n: pr. bedrenice 
[Antraks] i keja), koje čine govedarima često velikih briga, ima 
još njekih buba, koje su na daleko. i široko poznate, te 
su si u narodu stekle. žalostnu znamenitost stetama i neugod- 
nostma svojim za čovjeka i životinje; one čovjeku unište u kratko 
vrijeme plodove višegodišnjega skupa uzgoja. 

Sličan glas žalostne znamenitosti privrijedila si je u naroda 
u južnim krajevima Ugarske — u nekadanjem Banatu — iu 
bližnjim dijelovima Srbije t. zv. Golubačka muha Simulia colum- 
bacensis. [me joj potječe od Golupca, ruševine na donjem Dunavu 
u Srbiji, gdje počinju klisure Dunava, stisnute ogromnim stije- 
nama vapnenačkim. 

One stijene neprestano dube voda, padajući u njih, te su 
tako u njih nastali oveći prostori, o kojima narod pripovijeda čudno- 
valih priča. 

Jedna takva priča o tajnama onih izdubina, pripovijeda nam 
u onom kraju o postanku Golubačkih muha. Ovdje je isti slučaj, 
koji se vazda u narodu ponovi, kada se pojavi nešto nova, što 
je za narod budi koristno budi štetno, a prirodni uzroci toga nisu 
narodu poznati, pak ih on svodi na neprirodne sile i bića. Tako 
se misli, da je u jednoj od tih izdubina pokopan onaj zmaj, koga 
je vitez sv. Gjorgje ubio, a taj zmaj sada u najljućem bjesnilu 
svake godine bljuje Golubačke muhe i drugu češće bubu u onih 
krajeva i otrovnu gamad. Po drugoj jednoj, onoj prvoj posvema 
sličnoj priči vidimo, da je njeki Jorgovan (Herakles) ubio jednu 
zmiju čovječje debljine a glava joj bijaše još jedared toliko široka, 
razkomadao i glavu joj bacio u jednu špilju više Svinice. Premda 
je ta špilja bila po zapoviedi kraljevoj zazidana, raztvarala se 
sama od sebe svake godine i one do onda u zmijinoj glavi sakrile 
muhe izmiljele bi u ogromnim rojevima na polje iz špilje. 

Oni, koji ovoj priči ne vjeruju, tumače si postanak Golu- 
bačke muhe ovako: duž donjeg Dunava prostiru se nepregledne 
bukove šume; pa pošto pojava Golubačkih muha pada u isto 
vrijeme sa klijanjem bukova lišća, to misle njekoji, da Golubačke 
muhe polječu od padlih i sagnjilih bukovih listova. (Ovo mnijenje 
još i danas vlada u Njemaca južne. Ugarske). 


190 


Vremena čudesa minula su; samo neodrasla djeca strepe 
od zmajskih priča, rasrdjenih dojkinja, a popadalo bukovo lišće 
trune i jača time crnicu zemlju šume — koja istina bog mnogim 
životinjama služi za prebivanje i hranu, no od seki ni jedna 
životinja nije postala. 

Vidljivo je dobrostiva mati priroda označila svoje medje i 
uvjek nam pokazuje onamo, da svako živo biće potječe od drugog 
istorodnoga bića. Isto vriedi i za Golubačku muhu, koja potječe 
opet samo od jedne druge Golubačke muhe, — koja poput ostalih 
mušica i muha leže jaja, a iz njih se razviju ličinke; ove se onda 
začahure, a 12 čahure izadje razvita muha. Ta muha, što se štete 
tiče, takmi se sa najopasnijim bubama, pak n. pr. nimalo ne 
zaostaje za opasnom  ,Gece-muhom“ središnje Afrike, a ni za 
„moskitima“ južne A.nerike ; ona je sa svoje krvožednosti jednakim 
strašilom, koli za čovjeka toli za životinje tople krvi. Uzporedivši 
te muhe sa našim komarcima, to su komarci pravi jajanjci 
prema njoj. 

K najizdasnijim granam gospodarstva spada u nas i gove- 
darstvo; ali njemu vrlo često prijete kužne bolesti, a opasnost 
njihovu pojačava žalibože veliko neznanje gospodara i bezprimjerno 
ravnodušje njihovo. 


2. Gdje i na koji način razvija se Golubačka muha. 


Leglo Golubačkih muha onaj je dio južne Ugarske, koji se 
nekada zvao Temesvarski Banat (ovamo spadahu županije Krasso- 
Szčrćny, Fenieš i Torontal), gdje utječu u Dunav bistri potoci 
Černa, Bega, Tamiš, Karaš i Nera; to je prostor po prilici od 
10.000 k?:; ovamo nam je jošte pribrojiti zemljište Srbije, koje 
je ovomu nasuprot, a njime protječu rieke Timok, Peka, Mlava 
i Morava prostorom od 12.000 k* U tom području nastaju i raz- 
viju se Golubačke muhe, i odavle se razprostiru vjetrom nošene 
često čudesnim množinama. U tome prostoru neima ni najma- 
njega potočića, u koga se čistoj i bistroj vodi ne bi našlo sad 
više, sad manje Golubačkih muha, u kojem razvojnom stadijumu, 
bud kao jaje, bud kao ličinka, bud kao čahura; iz čahure se 
onda razvije ona krvožedna muha, koja se onda u velikim mno- 
žinama sakupi, a vjetar ih raznosi svakamo na patnju i čovjeku 
i marhi. 


191 


Poput svake druge bube postaje iz jajeta, pak onda prvi 
svoj dio života sprovede u vodi. Ženka traži za buduću razplodbu 
brzo tekuće i čiste gorske potoke i vode, u koje ona onda snese 
jaja ; manje ili više mutne vode, rieke i oveće potoke ona izbjegava. 

Ženka snese jaja vrlo mnogo (jedna snese 5—10.000 jaja) 
i to hrpimice bud na kamenje u vodi ili na dohvatu vode, bud 
na trave u vodi ili na grane, koje dopiru do vode. 

Pojedina jajasca malena su i nenaoružanom oku jedva 
vidljiva; dočim ciela gomila tvori žilavu, sluzavu, žućkasto-mekanu 
masu. Ženka nese jaja od konca svibnja do polovice lipnja; iz 
njih izpužu sad za kraće, sad za dulje vreme ličinke (u 2—3 
tjedna) već prema tomu, da li je vrijeme toplije ili studenije 
mali crvići, koji se svojim hvatnim organima na stražnjem dijelu 
tijela pričvrste na različite predmete u vodi; za kamenje, lišće, 
rastline i rastlinike, gdje se one onda i hrane. 

Hrana tim izvanredno malenim ličinkam jesu alge i različite 
rastlinske česti. 

Da si pribave hranu, služi im osobiti organ, sličan kotaču, 
koji je na glavi, njim onda može ličinka načiniti u vodi vrtlog, 
koji onda skupa s vodom donosi rastlinske česti k ustima, pak 
tako dospije hrana u želudac. 

Ličinke rastu neprestano ; iz početka su bez boje, a kasnije 
postanu zeleno-smedje; kožu svlače četiri puta, pak na posljetku 
uzmu oblik dvopeka. 

Ako čovjek u onom kraju mjeseca lipnja ili srpnja pomnjivo 
pretraži koji gorski potok, to je siguran, da će u njegovu koritu 
naći stotinu i stotinu takih malenih ličinaka, koje su jednim kra- 
jem tijela pričvršćene o kamen, dočim se upravni prednji dio 
lijela amo tamo u vodi ljulja, čim dotakneš ovakvu ličinku, ona 
se stisne i ostane tako, dok ne prestane ona smetnja. 

Uvjet života tim ličinkama, — kao što ribama — jest voda, 
bez koje one u vrlo kratko vrijeme poginu, buduć da si nuždni 
zrak za dihanje erpaju samo iz vode. 

Poslije 6—8 tjedana, za kojih ličinke četiri puta mienjaju 
kožu, one su potpuno dorasle i počimaju se začaurivati; začau- 
renje biva mjeseca kolovoza i rujna. Za toga se pričvrste na 
gornju stranu kamenja, koje je u vodi, ili na donju stranu trava, 
koje sežu u vodu, pak si traže osobito zgodno i sigurno mjesto 
u vodi i to takvo, da strujanje vode budućoj muhi ne smeta, 


192 


kad bude izmilala. Posto se ličinka gdjegod priévrstila, počima 
se omatati tkaninom, koja je slična paučini, ali mnogo čvršća, pak 
si njome stvori ljevkastu cjevčicu, koja na gornjem širjem kraju 
ima širi otvor, velik koliko zrno od pirinča; tu se ona još jedan- 
put presvuče. Čaura je sada negibljivo i na jednom predmetu u 
vodi pričvršćena, ona ne mienja mjesta, a ne prima ni hrane; 
opaziti je da živi samo onda, ako je čovjek izvadi iz vode. 

Čaurinu cjevčicu postavi ličinka već nekim nagonom tako, 
da je otvor uvijek okrenut u pravcu struje a nikada njemu 
nasuprot. 

Svaka čaura ima svoju za se ejevčicu, u kojoj sprovede 
jesen i zimu ukočena; u bližnjem pak travnju, kad je proljetno 
sunce probudi u nov život, izgmazi iz svake cjevčice, koja ostane 
u vodi, po jedna potpuno razvita muha, pak se na suncu osuši. 
Muha sad stade tražiti hrane, ali ta nije kao do sada od rastlin- 
skih tvari, već od krvi toplih živih životinja. 


3. Življenje Golubačkih muha. 


Ove malene Golubačke muhe (jedna je velika 2—2'5 mm.) 
ostave, kako već rekosmo, koncem travnja ili početkom svibnja 
(obično biva izmedju 20 travnja i 10. svibnja) svoje čaure, u 
kojima su čaurama prezimile, te sada istom postanu ljudma i 
životinjama nesnosne, dapače opasne. 


Tijelo potpuno razvite Golubačke muhe naliči u mnogom 
običnoj muhi, samo što je vitkija; ipak nije ni iz daleka toliko 
vitka, kao što je u mnogom joj pogledu srodni komarac, koji se 
od nje uz drugo razlikuje svojim zujanjem. 

Kada je vrieme povoljno za Golubačku muhu, naime da je 
ljeto kisovito i potoci, u kojima se čahure ne presahnu; dalje 
ako je zima pitoma, a proljeće trajnom toplinom prijatno: onda 
se Golubačke muhe razviju u neizmjernom broju. — Ali ako je 
vrieme nepovoljno, na ime suho ljeto, česte plahe kiše u proljeću, 
a osobito snieg i mraz u proljeću unište već razvile mušice ; 
onda se u najboljem slučaju pojave malim rojevima. 

Razvoj od čahura do muhe traje kratko vrieme, jedva 20 
dana; tim si i raztumačimo silnu pojavu njihovu u napomenuto 
vrijeme. 


193 


Prve pojave velikoga množtva ovih muha za domaće su 
životinje najopasnije. 

Žitelji onih predjela, u kojima se Golubačke muhe legu 
tvrde, da se još pod konac svibnja i u početku lipnja znadu 
pojaviti 2—3 roja mušica; ali oni potječu od kasno razvitih 
čahura i dakle zaostalih muha; one se spoje u rojeve od raz- 
mjerno malo individua, pak su s toga i manje opasne. 


Osobito je to, da Golubačke muhe nikada ne idu pojedince, 
već uvijek sad u većim sad u manjim rojevima, to biva i onda, 
kada im je zlo vrijeme zakrčilo daljnji put. 


U takim većim ili manjim četama, — koje narastu više puta 
u ogromne čopore, — vidi ih se pred vlaZnimi pećinami i na 
sjenatim mjestama, gdje amo tamo poletavaju, samo u tako 
ogromnim rojevima napadaju na marhu u blizini, a onda ne- 
prestano oko njih lete i posvuda ih prate. 


Prije nego Golubačke muhe podju na put, skupe se u veće 
hrpe obično prije sunčanoga ishoda, jer jeu to doba na donjem 
Dunavu sve do 6 ili 7 sati u jutro obično bezvjetrica. Već ranim 
jutrom polaze oveći rojevi od svojih legla niz potoke k Dunavu, 
gdje onda u ogromnih množina lete povrh valova Dunava. 


To sakupljanje traje njekoliko dana, pak se zato vrieme 
noću i preko dana, da izmaknu velikoj žegi ili plohi, uvlače pod 
šumsko lišće ili na vlažna mjesta, u šupljine ili u hladne pećine 
zaštićene od vjetra. I ovo je upravo dalo narodu povoda, da iz- 
mišlja različitih bajka, tobože, da bi se Golubačke muhe radjale 
u pećinama, dočim one tu traže sigurna utočišta samo od vanj- 
skih nepogoda. 

Kad se skupljaju, vidjet ih je na milijune pred otvorima 
pećina, u šumskom hladu i duž potoka tako, da su takova mje- 
sta sasvim nepristupačna, a pastir je prinudjen da potjera stado 
na goletna mjesta, kuda ga dakako muhe rado ne prate. To je 
dakako samo onda, kada sunce silno žeže, kada daždi ili kad 
vjetar duše; — u svako drugo vrijeme daje gusta šuma i grmlje 
mnogo jaču obranu od napadaja Golubačke muhe. 


Kako već rekosmo sakupljaju se pojedini rojevi njekim na- 
gonom u ogroman jedan čopor i lebde nad valovima Dunava. 
Naraste li on kako valja, onda muhe ostave svoja skrovišta i lete 


13 


194 


dalje, dok ih u proljeće izmedju 7 i 8 sati vjetar, koji duše uz 
Dunav, ne digne iz Dunavskog tjesnaca i dalje ne odnese,!) 


Takov jedan roj Golubačkih muha, u visini od 2—3 m. 
povrh površine vode, daje leteći motriocu sasvim osobiti prizor. 
— Takav roj, koji sve to dalje i dalje ide i u kome ima mili- 
juna i milijuna jedna uz drugih poredjenih muha, priliči oblaku 
ili magluštini, koja mijenja neprestano mjesto i oblik, dok je na 
pošljedku s vida nestane ; ako je pak roj manje gust, tad naliči 
kišici, koja na Dunav sipi. 

Izašavši takav roj izvan Dunavskoga tjesnaca kod Baziaša, 
tada se dalji pravac puta ravna po smjeru vjetra. 


Drži li istočnjak, tada se povlači roj dalje uz Dunav ; duše 
li pak sjevero-istočnjak, što je ovdje u proljeću gotovo vazda, 
tada ga odnese vjetar u Srbiju; udara li nasuprot jugo-zapad- 
njak, onda donosi rojeve u Ugarsku. Po tom i razumiješ, da u 
ono vrieme počine grozne štete u Srbiji, kada se u Ugarskoj do-. 
gadjaju samo osamljeni slučajevi; a tako je i obratno. Zateče li 
taki roj na putu oluja s kišom, to propane milijuna muha, pak 
budu lakim plijenom riba. Golubačke muhe, kojih je iz Dunav- 
ske doline donio vjetar u ravnicu, nosi vjetar iz jedne riječne 
doline u drugu prema njoj; sada imadu muhe zgodu, da svoj- 
ski napanu na stada, koja bez zaklona pasu. 


One Golubačke muhe, koje su sa velikimi rojevi ostavile 
svoja legla, ne vraćaju se više nikada u njih, nego propanu, 
pošto su utažili žedju za krvi; ili se udaljuju sve dalje i dalje, 
dijele se u manje rojeve, i tako budu sve manje i manje opasne 
dok napokon ne podlegnu nepogodnom vremenu, ili kojoj drugoj 
nepogodi. 

Otišavši veći rojevi, vidljivo je manji broj preostalih u svo- 
jim zavičajima muha, dok se ne stvori drugi ili treći roj od 
kasnije razvitih muha i ne podje već kazanim načinom i uvje- 
tima dalje *) 


1) U Dunavskom tjesnacu drži proljećem, a i jeseni postojano vjetar uz 
tijek vode ; on je katkada toliko silan, da ti je gotovc nemoguće, dapače smr- 
tonosno, ako se povezeš u običnome čamcu; ovaj vjetar zove ondje narod 
, Košavom“. 

2) Nisam naišao na nikakove bilješke, po kojima bi drugi i treći roj po- 
činio znatnih šteta. Većinom je samo prvi roj opasan stoci. 


195 


Ovi rojevi imadu uvjek manje mušica, pak su znamenito 
manje opasni. One mušice, koje su zaostale u leglima brinu se 
za uzdržavanje vrste i nesu jaja, iz kojih se drugoga proljeća 
opisanim već načinom, razvijaju nove generacije. 


4. Kojemu području čine štetu Golubačke muhe. 


Područje koje Golubačke muhe svake godine pohadjaju, 
vrlo je različito, jer se to ravna po vremenu, po vjetru i nje- 
govu smjeru i jakosti, a na posljedku od mnoštva muha. 

U Srbiji lete gore uz dolinu Mlave i Morave, i tu čine golemu 
štetu u stoci. 

U Ugarskoj su tri županije nekadašnjega Banata (Tamiš, 
Torontal i Krasso-Szčreny) najviše izvrgnuta njihovu udaru, 
kuda se prenose nizinama Tamisa i Bege, odovud povlače se u 
Marošku dolinu i time dohode u županiju Aradsku i Hunyadsku. 

S druge strane prodiru iz doline rieke Černe kroz široku 
Teregovsku dolinu u Hunyadsku županiju, dopiru time do oko- 
line Haätszega. 

Nu dogodilo se i to, da su doprle do okoline Ungvarske 
(i to 30. travnja 1576.) gdje i ubiše 50 goveda. 26. travnja 1880. 
došle su Golubačke muhe čak do Topäufalve u županiji Also- 
Feherskoj. -— Dapače negdašnji ravnatelj c. kr. dvorskog nara- 
voslovnog kabineta u Beču pripovijeda nam, da je godine 1830. 
(u okolini češke Morave) u Austriji podleglo ubodom tih muha 
preko 100 konja, krava i svinja. 

Najviše strada Srbija od Golubačkih muha, jer tamo gotovo 
svake godine osvanu u ogromnom broju, pak stoci — po bilješ- 
kama Srpskog nadlječnika dr. Medovića! — počine svake godine 
štetu poprijeko od 1 milijuna forinti.!) 

U Ugarsku ne dolaze srećom svake godine te muhe u toli- 
kome mnoštvu kao što to biva u Srbiji, što je dakako zasluga 
sjeveroistočnjaka, koji u proljeću postojano duše ; ali uza sve to 
ne prodje ni jedna godina, u kojoj ne bi 1—2 komada marhe 
parnulo od uboda te zloglasne muhe. 

Pod konac prošlog stoljeća, a i u ovom bilo je godina, za 


1) Dr. Medović, sada čeonik zdravstvenoga odjela u kr. Srpskom mini- 
starstvu unutarnjih posala, zanimao se sve do god. 1848. po nalogu Srpske 
vlade proučavanjem Golubačkih muha. 

* 


196 


kojih bijahu Golubačke muhe prava bijeda po zemlju. Ne će biti 
nezanimljivo, ako ovdje nekoliko primjera kažemo : 

Godine 1783. lipsalo je od uboda Golubačkih muha u Ba- 
natu 52 konja, 131 govedo, 310 ovaca i 130 svinja. 

God. 1813. ubiše te mušice u Aradu i u okolini 200 go- 


veda, a u Vršcu i okolini 500. 
God. 1880. uništeno je u Kubinu ubodom tih mušica za 


četiri sata 400 svinja, 80 konja i 40 goveda ; u isto vrijeme po- 
ginulo je u Hunyadskoj županiji 100 komada rogatog blaga (ve- 
ćinom bivola), 5 konja i 80 svinja.!) 

Ovdje nam se i nehotice nameće pitanje, kako da mušice 
na mjestima, gdje se legu ne čine nikakve ili barem neznatnu 
samo štetu, dočim u odaljenim mjestima toliko toga počine ? 

Odgovor je na to vrlo lak ; kraj, u kome se Golubačke mu- 
šice razvijaju, svuda je gorovit i šumovit, pak su Golubačke 
muhe time zapriječene da bi u velikim rojevima naprijed prodi- 
rale, stoga i putuju u manjim skupovima, koji se istom na Du- 
navu sastajati mogu u veće rojeve i onda dalje polaziti uz vodu. 
Osim toga se žitelji onih predjela još za vremena late nuždne 
obrane, koja je ondje općenita protiv Golubačkih muha. Tako 
su oni žitelji već pripravni protiv pojave neprijateljske. (O obran- 
benim načinima govorit će se više u 6. dijelu ove knjižice). 


5. Na koji su način Golubačke muhe škodljive ? 

Općenito je rašireno mnijenje, da Golubačke muhe na nos 
i na usta prodru u dušnik napadnutih životinja, pak da ih tako 
upravo uduše ; da, njeki misle dapače, da mušice prodiru na oči 
i uši i u mozak životinjski. Oba su mnijenja kriva i nemaju ni- 
kakve podloge, (kao što ćemo kasnije vidjeti), jer sve životinje 
podlegnu pošljedicama istovremenih i bezbrojnih uboda. 

Izmedju Golubačkih muha, kao što i izmedju komaraca bodu 
ili bolje kazavši, sišu samo ženke krv toplokrvnih živih živolinja 
i hrane se njome, dočim mužjaci ostaju neškodljivo u svojim 
leglima i brinu se sa preostalim ženkama za budući naraštaj. 
I na ptice napadaju Golubačke muhe,ali su plice svojim perjem 
bolje zaštićene, a mogu se i svojim kljunom na sve strane lako 
branili. 

!) Nu ovi podatci ni izdaleka ne kažu cijele štete, jer veči dio štete nije 
ni prijavljen oblastima. 


197 


Vjetrom dalje nošene mušice. koje — kako već rekosmo — 
jesu same ženke, proletavaju pašnjake i napadaju hrpimice na 
rogatu stoku, konje, ovce i svinje, na kojih ih put nanese. 

Golubačke muhe napadnu na sve dijelove tijela živolinj- 
skoga, no osobito na one dijelove, koje može životinja manje 
braniti i koji su slabije obrasli dlakom : n. pr. glava, vrat, nos, 
trbuh i spolni organi. Najradje si potraže mušice kožne nabore 
životinje i svaka od njih nastoji, ako ikako može, da se u ta- 
kom kožnom naboru čvrsto usiše. Ne trpe sve životinje jednako 
od napadaja Golubačke muhe ; najopasnija je dobroćudnomu bi- 
volu, kojega je koža slabo pokrita dlakom i koji se u opće ne 
kuša ni braniti od svoga mučitelja ; za njim strada najviše gotovo 
sasvim gola Englezka svinja; onda obično govedo, jerbo se i 
ono može slabo braniti od Golubačkih muha; najbolje se brani 
konj, što svojim lako gibivim kožnim mišičjem,a što svojim du- 
gim repom ili se pak valjanjem nastoji osloboditi od svojih mu- 
čitelja. 

Ubodi Golubačkih muha i čovjeku su opasni, ali se svrša- 
vaju — posto se na cijelom tijelu lako možemo braniti — rietko 
kada smrću; ipak ima slučajeva, kojih ispripovjedise vjerodo- 
stojni !) svjedoci (Schönbauer pripovijeda takodjer), da su Golu- 
bačke muhe ubile djecu od sise, koja bijahu na polju dulje vre- 
mena sama sebi prepuštena. 

U Tamiškom Banatu dogodilo se, da je jednu kratko odje- 
venu ženu bila tako na nogu izbola Golubačka muha, da je ona 
od ozleda umrla. Ima ljudih, kojima je jedan jedini ubod učinio 
na ozledjenom mjestu nateklinu, poput oraha veliku, a srbjela je 
neugodno i pratila ju je groznica. 

Posto su Golubačke muhe navalile na stado, kad pase, da 
svoju žedju za krvi utalože, uvuku se medju životinjsku dlaku 
do kože, i utrvši si jedna mušica put, podje ih za njom sve više 
i više, tako, da na jednom mjestu čine gomilu od 40—60 mu- 

1) Dr. Josip Antun Schönbauer piše u svojoj „Geschichte der schädlichen 
Kolumbatcer Mücken im Bannat; als ein Beytrag zur Naturgeschichte von Ungarn 
(Stampanoj u Alberta Antuna Patzowszkoga, Be@ 1795.) na strani 77. doslovce 
ovo: Ima dapače primjera, da su ove mušice ubile malu djecu; to biva osobito 
onda, kada matere podju na polje raditi, pak svoju naprščad polože tu i tamo 
po travi (kaki je već to običaj u tamošnjega seljactva), ili ako ju polože na 
nečemu da vise sa grane drveća, pak se onda odmaknu od njih“. 

Primjedba njemačkoga prevodioca. 


198 


sica. Onda mušice stanu svojim jakim oštrim žalcem bušiti epi- 
derum životinje i dopiru do usmine, koja je pod epidermom i 
obilata je krvlju; iz nje onda, budući da ih je mnogo zajedno, sišu 
znatnu množinu krvi. Na mjestu, gdje je takya množina mušica 
probušila kožu, postanu 1—15 cm. visoki, a 3—4 em. široki 
otoci, a pošto takvih otoka na površini kože znade katkada bili 
1-5, to lako pojmimo, koliki bol ima da pretrpi životinja. 

Ako čovjek po mjestu, gdje mušice sišu, protare rukom i 
razmrska ondje mušice, to će se ruka zacrvenjeti od životinjske 
krvi; krv brizne iz rane i tim pokaže ono mjesto kože, koje su 
mušice probušile da dopru do donjega, krvnoga sloja kože, iz 
kojega su si mušice crple krv za hranu. 

Mušica prodre toliko duboko u kožu napadnutih životinja, 
da joj je glava sasma nevidljiva, pak se svojim ustima tako pri- 
kvači u kožu, da ju čovjek samo mrtvu ili razmrskanu odanle 
može maknuti. 

Ako li je Golubačka muha mirno svojoj požudi za krvlju 
udovoljila i potpuno se nasisala, tada padne sama od sebe bez 
snage na zemlju. 

Poznato je u opće, kako neugodno stijenice i komarci kožu 
podražuju, i da poslije uboda ono mjesto na koži nabubri, u jed- 
nog jače, a u drugog slabije, isto tako znademo, da bol upale 
bude to veći, što nas je ubolo više životinjica. Isti su učinci i 
pojavi i u naših Zivotinjah od uboda Golubačke muhe ; množi- 
nom napadaja nastane silna razdraženost toliko, da više podnesti 
ne može, pak onda životinje podlegnu živčanome bolu. 

Svaki stočar znade, da je vrlo lako opaziti nastale bolesti 
u domaćih životinja, ali da ih je vrlo težko uklonili, to isto vri- 
jedi i za bolest, nastalu od Golubačke muhe, nju ćeš lako pri- 
mjetiti i u kratko će se vrieme razvili svi stadiji bolesti: životi- 
nja od mušice isisana, bude mlitava, ne jede, ne pije, klone joj 
glava i uši, njezine u početku grozničavo svijetle oči, postanu 
kasnije sumorne i mutne; onda stane trepetati, a hladan joj 
znoj probije tijelo; naskoro se groznica domogne tolike visine, 
da bilo mjesto običnih 80-—100 udaraca čini 150—160 u času ; 
poslije biva bilo sve slabije ; izlučivanje ekskremenata, prestane 
sasma. Tako oboljela živolinja ne može više stojati, ona se sruši 
bez snage na zemlju, baci glavu natražke, ruči ili stenje od 
muke, dok na posljedku bolnim stenjanjem ne svrši. 


199 


Smrt od napadaja Golubačkih muha dodje već u njekoliko 
sati,!) premda dobra dvorba produži život na neko vrieme, ali ga 
ne spase. Novi znaci i simptomi vide se samo na tijelu napad- 
nute i time jako ozledjene životinje. 

Pita se, koji uzroci ovdje zajedno djeluju, da smrt dodje 
tako brzo, gotovo naprasito. 

Uzrok smrti dade se najbolje protumačiti ovima uzrocima : 

1. Velika množina mušica, koje životinju napadnu, oduzmu 
joj i veliku množinu krvi, i tako ona pogine od nagle nestašice 
krvi. — 

2. Pošto je koža u isto vrieme na mnoga mjesta ranjena, 
nastane toliki refleksni živčani podražak, da ubije životinju. 

3. Životinja bude otrovana. Iz žlijezda na ime slinovnica 
Golubačkih muha izlučuje se relativno velika množina otrovne 
sline, koja ima da krv na ranjenom mjestu razrijedi, da bi ju 
mušica tim lakše usisala, tim se krv okuži i bude u tome uzrok 
brze smrti. 

Po ovome se dakle pita, koji od tih uzroka zbilja ubije ži- 
votinju ? 

Za cijelo ne ćemo pogriješiti, ako ustvrdimo, da je svaki od 
tih triju uzroka dovoljan, da životinju ubije, no buduči sva tri 
uzroka djeluju na jedared, tim je smrt mnogo brža. Dodaš li još 
i to, da Golubačke muhe napadaju ponajviše za vrućih dneva, 
za kojih se bolest mnogo brže razvije i mnogo jača bude i to će 
se dakako pojaviti i mnogo brža smrt. 


6. Kako se može Golubačkim mušicam na put stati. 


Da se čovjek očuva štete — koja je više puta znatna — 
od Golubačke muhe, ili da bi ju što više umanjio, kušahu kom- 
petentne oblasti od konca prošloga stoljeća, pa do polovice sa- 
dašnjeg, da različitim načinom izkorijene ili da unište ove mu- 
šice. Ali buduć da se onda načina života ni razvoja te mušice 
nisu poznavali, pak zato na nj nisu ni osvrtali, to ostadoše svi 
pokusi bezuspješni. 

Ovakim pokusima spada i ono zazidavanje i začepljivanje 
pećina, iskadjivanje njihovo puščanim prahom, sumporom itd. 


!) Primjer je tomu onaj slučaj u Kubinu, gdje no je godine 1880. od 
uboda Golubačke muhe parnulo za 4 sata: 400 svinja, 80 konja i 40 goveda, 


200 


Sada pak, gdje znamo postanak i razvoj Golubackih muha 
vrlo nam je lako ustvrditi, da bezbrojnoga pojavljivanja tih mu- 
Sica ne možeš zaprieciti, pa da ih nije nikako moguće podpuno 
iskorijeniti. Kako bi i bilo moguće njeku životinju izkorijeniti ili 
njezino silno pojavljanje zapriječili, kad su joj ličinke i čaure 
jedva njekoliko mm. velike, pak ih ima u tri županije Banata i 
prijeko u jednome dijelu Srbije na površini po pr. od 20—22 
[ Ikm.? — a ima uvijek u svakom gorskom potoku. Ili zar može 
čovjek sve pritoke Dunava Černu, Karaš, Neru, Begu i Tamiš, u 
kojima mušice njeko vrijeme svoga života sprovedu, očistiti od 
jaja, ličinaka i čaura Golubačkih muha? Da nam za takvu ti- 
tansku radnju nema ni nuždnih radnih sila i da je takva radnja 
svakako stvar nemoguća, jamačno je svakomu jasno i pojmljivo. 
Promislimo li sve ovo ljudski, to nam zaista ne preostaje nego 
da uzprkos Golubačke muhe nastojimo našu marvu uzdrzati. To 
ćemo polučiti najbolje tim, ako ne nastojimo izkorijeniti Golu- 
bačku muhu, nego ako nastojimo, da svoju marvu očuvamo i 
obranimo od napadaja mušica, koliko god možemo. 


Kako već gore rekosmo, to mušice u blizini svojih legla ži- 
votinjama dosadjuju, manje, nego što na udaljenim mjestima. 
Razlog toj pojavi tražiti nam je, osim u onom što već prije re- 
kosmo, još i u tome, što žitelji onih krajeva, posto su opazili po- 
jedine mušice, budu oprezni i tako se još u zgodno vrijeme po- 
brinu za nuždnu obranu, dočim gospodari udaljenih krajeva ne 
očekuju silno pojavljivanje mušica, pa se i nisu pripravili, da bi 
svoje blago od mušica očuvali. Vjetrom ovamo donešene mušice 
napadnu bez zapreke stada na paši, pak onda eto često velikih 
šteta. — 

Da štetu otklonimo, imamo dva načina : 

1. Zivotinju očuvamo preservativnim i drugim načinima od 
napadaja mušica, koliko igda možemo. 

2. Nastojimo, da napadnutu životinju, koja je već u opas- 
nosti izliečimo razložitim postupanjem. 

Najbolje i najzgodnije je svakako prvo postupanje, kojim 
nastojimo da svoju marvu očuvamo od napadaja Golubackih 
muha ; to biva najbolje ovako : 

a) Kada se stanu pokazivati pojedine mušice, tada valja 
stado puštati na pašu samo na veče po sunčanom zahodu, a 
kući ga na svaki način valja dogonili prije sunčana izhoda. 


201 


b) Preko dana neka bude marva u staji, a pred vratima 
staje dobro je zapalili djubra i mokroga drva tako, da sporo gori 
i da se jako puši; to će za cijelo zaustavili mušice da ne prodru 
u staju. i 

c) Trebas li Zivotinje svakako za obradjivanje polja, to je 
najbolje da ona mjesta, koja su slabo obrasla dlakom, ili na ko- 
jima dlaka slabije prianja uz kožu, n. pr. glava, vrat, noge, nos, 
trbuh i spolni organi, namažeš dobrom ili pokvarenom mašću, 
uljem ili kao što je u Banatu opća navada, katranom. 

Izgoniš li blago i danju na pašu, to valja da podješ na 
livade i pašnjake, koji su uz vodu; a treba nam naslojali i na 
lo pazili, da životinje nisu na okupu, nego da pasu više raztr- 
kano, nu ne valja ni to propustiti, da na više mjesta pališ vatru, 
koja se jako dimi, pak će životinje onda od vremena do vremena 
same nekim nagonom nukane potražiti ove vatre; ali mazanje 
životinja ipak ne smiješ na nijedan način propustiti!) 

Ova sredstva upotrebljavaju u svim onim predjelima, gdje 
se Golubačka muha svake godine pojavljuje s vrlo dobrim uspjehom 
— kako iskustvo uči. 

Vrieme, u koje se upotrebljuju ova sredstva, traje od 20. 
travnja pa do 10.—15. lipnja, i sudara se tako sa životom ovih 
musica. 

U odaljenim krajevima kuda mušice sa vjetrom dospiju, 
trebalo bi upotrebljavati ova sredstva od 20. travnja pa do 15. 
svibnja, pošto najviše rojeva izlijeta u to vrieme. 

Siromašniji seljaci. koji si ova sredstva ne mogu nabaviti, 
rabe zgodno ili sam sok ili varivo otrovnoga bilja (kao crnu bu- 
niku, bajalicu, duhan, ili devesin); njim onda namažu najpristu- 
pačnije mušicama dijelove domaće životinje; ipak ovo sredstvo 
nije tako rašireno koliko ona, koja prije rekosmo. 

Ova preservativna sredstva i ovo postupanje pokazase se 
— osim onoga otrovnoga soka — protiv Golubačkih muba vrlo 
shodna, a osobito mast, jer ona osim svih drugih buba odvraća 
od tijela životinjskoga i samu Golubačku muhu. 

Od svih kazanih sredstava katran je najškodljiviji; premda 


!) To je preporučilo ministarstvo za ratarstvo, industriju i trgovinu go 
dine 18580. žiteljima onih triju županija, koje najvećma stradaju, i to otpisom 
br. 12401 od 4. svibnja 1880. 


202 


i ako ne namažeš cijelu kožu marve, nego samo njeka mjesta, to 
ipak djelovanje kože, a uz to i izparivanje tiela zapriječiše mje- 
stimice, pak se može lako dogoditi, da živolinja pogine ne od 
uboda Golubačkih muha, nego od prekomjernoga katrana. 

Drugo velevažno pitanje za stočare onih krajeva, koji su 
odaljeniji od legla Golubačke muhe, i gdje manje upotrebljavaju 
netom kazana sredstva, jest to, kako bi se napadnuta i jako ozle- 
djena životinja mogla spasti od smrti; ovo je zaista najteži dio 
borbe protiv Golubačkih muhah. 

Na selu obično se napadnuta i Golubačkom muhom ozle- 
djena životinja namaže octom (sirćetom) i kalom ili mekinjama, 
češće s uspjehom — i to onda, kada ozlede nisu veoma jake ; 
živinari obično još odredjuju i arsenik i sumpornu kiselinu i daju 
marvi da pije, ali je to ponajviše i bez uspjeha. 

Budući da nemamo specifičnih sredstava za liječenje od 
uboda muha, to stručnjaci savjetuju postupak sa životinjom ovim 
i jednostavnim i jeftinim sredstvom, a uz to si ga lako nabaviš: 
ono djeluje ne samo protiv zapali, nego u isti mah i štiti od 
škodljive sunčane žege. To je svježa i čista voda, koja bilo 
oblogama, bilo kao obično kupanje djeluje najbolje. 

Na dalje preporučuju svježa i čista nepokvarena, bilo živo- 
tinjska bilo bilinska ulja ili masti. Njih valja pomiješati sa 1—2% 
rastopinom karbolne ili salicilne kiseline i njima dobro natirati 
tijelo životinje, osobito pak na ozledjenim mjestima. 

Izvrstno djeluje i smjesa ulja i vapnene vode u jednakoj 
mjeri, tu smjesu onda upotrebljuješ onako, kako i prije rekosmo 
za druga sredstva. 

Bolestnoj životinji podaj dosta hranjive i zdrave krme i do- 
nosi joj često svježe, čiste i što hladnije vode. 

Na ovaj način može se muku ranjene životinje umanjiti, a 
možeš i do nekle svladati neprijatelja, kojega ima na milijune i 
milijune. Ta, život i nije drugo no neprestana borba, koja biva 
to upornija, što ga više hoćemo da osiguramo od neprijatelja. A 
boj dovodi k cilju samo onda, ako u obzir uzmemo one prirodne 
uzroke, koji stvaraju ovu bijedu, i ako razloZno upotrebljavamo 
ono oružje, koje nam pribavlja znanost, a nudi iskustvo. 


Slika 


(ofo) 


10. 


Tumač tablice. 


Golubačka muha povećana, a ticalo. 

Golubačka muha u prirodnoj veličini. 

Glava ženske Golubačke muhe, povećana, 4 ticalo, 0 
oko. 

Glava muške Golubačke muhe, povećana, @ ticalo, 0 
oko. 


.b. Jaje Golubačke muhe, vrlo povećano. 
. Ličinka u prirodnoj veličini. 


Ličinka, izlazeći iz jajeta, povećana i gledana odozgor ; 
or organ, nalik na mlinski točak, kojim si dotjera 
hranu k ustima: s organ-hvatac, kojim se prihvata 
kamenja ili drugih tjelesa. 

Ličinka, povećana i gledana sa strane; a ticalo; or 
organ, nalik na mlinski točak ; ps panoge; tr dihalo ; 
s organ-hvatac. | 

Glava ličinke, vrlo povećana, gledana odozdol; or or: 
gan, nalik na točak; onaj je na desnoj strani pruzen 
i radi, a onaj na lievoj strani miruje, md; mx; pma; 
la; dijelovi ustijuh (organi za žvakanje, donja laloka, 
gornja laloka, donja ustna). 
Golubačka muha čaurom s oblakom, vrlo povećana i 
gledana odozgor; tr dihala čaure ; I svučena koža čaure. 
Čaura, gledana odozdol i vrlo povećana, bez oblake ; 
tr dihalo. 

Travni vlat, na kojem vidiš oblake, velike poput zrna 
riže (pirinča); tu su: što čaure 2, što već muhe 2, 
koje su se već izčaurile i podpuno razvile, i to u pri- 
rodnoj veličini. 


Dodatak 


Dubrovačkoj nomenklaturi i fauni riba. 


Sakupio 


B. Kosić. 


P. n. mnogoučenomu gospodinu prof. S. Brusini. Zagreb. 


Veleučeni gosp. profesore! 


Evo Vam njeke popravke i dodatke mojoj ,Gragji za Du- 
brovačku nomenklaturu i faunu riba“) — Moja želja i 
nada bijaše, pridodati svake godine po štogodj ovoj prvoj radnji, 
ali eto za nesreću u ovo posljednje vrijeme nenadne i svakovrsne 
okolnosti zapriječile me, svaku, mogu reći, radnju na ovom polju, 
tako da se vas moj rad, otkad pisah rečenu ,Gragju“ do sada, 
ograničio na ovo, što vam šaljem. 

Zaludu je! nije fajde! . . . bilo ma koliko mu drago dobre 
volje, ako izmegju drugih stvari čovjek nije slobodan i miran *), 
može malo ili nimalo doprinijeti ovoj struci, pa bio baš na poslu 
i strukovnjak, a kamo li ja! 

Kako Vam već i onda rekoh *), Dubrovačka riblja imena, 
(to jest što se govore u Dubrovniku i bližnjoj okolici) koliko mi 
je poznato, sva su u rečenoj „Gradji“, osim njeka što sad na- 
vagjam, kako naime Menula od Lalijanskoga Menola i Bato- 
glav (Batokljun), koje vrste uzprkos molbe i preporuka, ne do- 
padoše mi još ruku. 


1) Vidi ,Glasnik hrv. naravoslovnoga druztva god. 1589.“ str. 278. 

2) Ja podučavam na nedjelju 28 sali, ništa manje! — Na ovo dodaj 
druge poslove : muzej, obitelj, itd. Sto mi slobodna vremena preostaje ? 

3) Glasnik — Gragja itd.“. — Pismo prof. Brusini, str. 273. 


Njeke stamparne pogreske i primjestenja, sto se nalaze u 
pismu spomenute moje „Gradje“ ne popravljam, jer cijenim da 
čitalac mora se težih lako sjetiti. 

Sto se pako tiče ortografije dubrovačkih ribljieh imena „Gra- 
gje“ 1), rado primam sve popravke glasovitoga našega gragjanina 
prof. Pera Budmana ?), a posto sam ja sve drugo nego filolog, 
sreći ću prinijeti, ako težih popravka ne bude trebalo učiniti ve-. 
ćemu broju imena. 

Napokon mi je da rečem, da će mi bili posve milo vidjeli 
te popravke štampane u ,Glasniku hrvatskoga naravoslovnoga 
družtva“ zajedno s ovim mojim prilogom ?), na obéu korist i 
nauku. 


Dubrovnik, dne 28. maja 1891. 


Baldo Kosić. 


1) Ima izmegju njih, cijenim, koja štamparna pogreška. 
*) Pismo dne 5. februara 1891. gosp. prof. Brusine. 
5) Pismo prof. Brusine dne 15. aprila ove god. (1891.). 


‘ 


Acanthias vulgaris, Bp. — Čuo sam tvrditi od njekoliko 
ribara, da se ova vrsta nazivlje Kučak, a ne Pena, kako ja 
rekoh u svojoj ,Gradji za Dubrovačku nomenklaturu riba“, a 
obratno: Pena da je ona vrsta, koju sam ja nazvao Kučak (Mu- 
stelus). Ja ib tada upitah: „Koja je od ovijeh riba ukusnijega 
mesa?“ Odgovore mi: , Pena“. Po tome Pena bi bila jedna vrsta 
Acanthias, a ne Mustelus, jer je poznato, da meso Acanthias 
vulgaris najveće je cijenjeno izmegju Plagiostoma (izuzamši kod 
nas ,hadžu“ (Dasybatis clavata Lin.) dapače u njekoliko drugih 
mjesta, kao na priliku u Mlecima, ova se vrsta ribe drži kao 
oblizak, dočim riblje meso roda Mustelus nije ma u nikakvoj 
Cijeni. — Mnogo puta čuo sam tako imenovati, koju riblju vrstu 
od jednih ribara na jedan, a od drugih na drugi način. 


Oxyrhina Spallanzanii, Raf. — Kanja. — Dne 22. jula pro- 
šaste godine (1890.) bijaše uhvaćen od Sipanjana jedan pri- 
mjerak rečene vrste. Riba upade, te se zapute u mrežu, koju 
staviše rečeni ribari, da love srdjele na zapadnoj glavi Šipana. — 
Ženska je i ima 2 metra duljine. — Prilika je, da ona hodjase 
za srdjelama ili za kakvom drugom ribom, te zajedno s njome 
pogine. — Eksemplar kazivaše gore rečeni ribari za novac na 
»porporeli“. Napokon bi kupljen i nadjeven za htiologišku zbirku 
našega muzeja. 


Mustelus equestris, Bp. — Znao sam odavna za jednu vrstu 
ribe divlje (plagjostomi) koju ribari naši nazivlju „Kanigula“ 
ali po opisu, što mi od nje činjahu, ne mogoh se sjetiti, koja bi 
to upravo vrsta bila, premda razumjeh da mora biti pod redu 
Squalini. Kad na sreću, došavši jedan dan na ribaonicu, ribar 
opazivši me, reče mi: „Evo vam Kanigule!“ i pokaže jedan 
veliki eksemplar gore rečene vrste; (1:50 m. duljine; dakle Ka- 
nigula bio bi veliki primjerak M. equestris, a jamačno i M. ple- 
bejus, jer sam siguran da naši ribari ne razlikuju ovih dviju 
vrsta. 


207 


Labrus turdus, Bl. i L. estivus, Risso. od njekoliko ribara na- 
zvani su Groz, Grozd. 


Labrus merula, Lin. — Mijerla. — Ovu vrstu čuo sam od 
jednoga ribara zvali Vranica; i zbilja, bas je ova vrsta mrke 
boje kao naime Vrana. 


Crenilabrus mediterraneus, L. Obična vrsta, koju nehotice 
izpustih u svojoj prvoj radnji. Imena joj upravo ne znadem ; 
od ribara čuh je zvati ,lombračić“, ,zadjevač“ itd. 


Serranus scriba, Lin. — Pijerka. 


Serranus cabrilla, Lin. — Kanjac. — U mojoj „Gradji za 
Dubrovačku nomenklaturu i faunu riba“ imena ove dvije vrste 
bijahu njekako nehotice zamijenjena, to jest: Serranus scriba bi- 
jaše nazvan Kanjac, a S. cabrilla: Pijerka. Tomu se jeilako 
sjetiti, jer na vrstu S. cabrilla (kojoj je pogrešno, kao rekoh 
rečeno ime (Pijerka) dodato je: Ljeti se kanjaca hvata naj- 
više itd.) ') 


Plectropoma fasciatum, Lac. — Pod ovijem imenom, ali sa 
upitnom tačkom, donio sam bio u rečenoj ,Gradji“, našu Kü- 
jernu galinaču. Kijerna galinača nije gore rečena vrsta, nego 
je po mome slabome mnijenju, Kijerna obična (Serranus gigas) 
ili najviše možda jedna varijeteta ove vrste. Jednake su obedvije 
Kijerne, koliko se tiče forme i peraja, tamo rek bi da K. gali- 
nača ima tijelo kao nješto produgovastije. Sto se paka boje tiče, 
tu imade ne male razlike: K. prava mnogo je mrkija, sa velikim 
pjegama, dočim je galinača plava (mrko-rusasto-plava). U mla- 
dih eksemplara ima tijelo njeke mrke horizontalne pasove, glava 
ima takogjer dva kosa uska pasa. Ti pasovi sasvim fale na ve- 
likim individuima. One živu pako u različitim mjestima: X. prava 
izmegju hridi, kod kraja, druga u dubinama. Ako Serranus gi- 
gas (Kijerna prava) prebiva (što ja ne znadem) koli kod kraja, 
toli u dubinama, tada obe naše Kijerne, bez razlike, jednake su 
vrste, pošto bi boja ovdje mogla biti bez vrijednosti, buduć da 
su, kako je poznato, sve dubinske ribe plave, a obratno su mrke 
one koje živu kod kraja i u malim dubinama izmegju voge. Na- 
pokon mi je da rečem, da se ne razlikuju rečene Kijerne (kako 


1) „Glasnik hrvatskoga naravoslovnoga družtva god. 1889.“. 


208 


prije eijenih) ni težinom, posto su lani na „parangö“ Cavtaćani 
suproć Moluntu, ali njekoliko milja daleko od kraja i dakako u 
mnogo dubine uhvatili jedan primjerak K. mandaljenače, ga- 
linače, koji na svačije čudo dopiraše do blizu 30 k. težine. To 
bi jedan krasni eksemplar stara individua, kojega glavu žudih 
sačuvati za muzej, ali me prevariše ribari, pak je izjedoše. — 
Meso ove Kijerne bješe sasvim likavo i bez slasti — kušao sam 
ga! I ovu vrstu, kao i onu L. merula jedan Sipanjski ribar 
nazva Vranica; ali ako je ovo ime zgodno za Mzjerlu, nije 
nipošto za ovu Kijernu, jer je nje boja posve plava. — Evo i 
ovdje slučaja, koji tvrdi ono što i prije rekoh, t. j. da se katkad 
čuju imenovati jednim imenom dvie vrste ribe. 


Anthias sacer, Bl. Ovu ribu nagjoh mjeseca maja prosaste 
godine (1890.) izmedju inih vrstah ribe. To je lijepi eksemplar 
0:155 mm. duljine. Ribari mu dakako ne znadoše imena, kako biva 
u opće za svake neobične i ne velike vrste ribe, kako je baš i 
ova, koju nijesam nikad opazio prije na ribljem trgu, premda će 
se biti ulovila, cijenim, više puta. 


Maena maurii, Bp. — Ovu vrstu Gere našao sam katkad 
na našoj ribaonici, ali je nehotice ispustih iz Gragje. Lani, fe- 
bruara mjeseca, nagjoh je nanovo i nanovo je proučih; riba mi 
se u proporcijama slaže s rečenom vrstom bolje nego s ikakvom 
drugom ovoga roda, koli djela Moreau-a 1), toli djela Canestrini-a *). 
Ne znadem, koliko je obična, jer našim ribarima sve su Gere 
jedne jedine vrste. Ovaj posljednji naravoslovac navagja još jednu 
vrstu Gere koja žive u Jadranskome moru (M. jusculum, G. V.). 
Imade li je u nas? Ne znadem; možda da ima i da je obična, a 
meni fali vremena da iztraživam. Ovo velim u opće za sve ribe. 


Maena ....? — Batoglav, Batokljun, — Po opisu, što 
mi činjahu gradski ribari, ova riba za sigurno biti roda Maena, 
te je za to ovdje i nosim. Govore mi, da je ulove katkad zimi u 
gradskoj luci, ali uzprkos svih preporuka, još mi ne dopade do 
ruku, i tako mi fali vrsta ove ribe. 


Maena ....? Menula. — Tova riba, sasvim da je obična, 
ne dodje do mene otkad se stavih pisati ,Gragju“, zbog česa ne 


1) Poissons de la France 1881. 
?) Fauna d’ Italia ,Pesci“ 1872. 


"= 


209 


mogoh joj opredijeliti vrsno ime. Kako gore re@eni Batoglav, ci- 
jenim da i Menula ima biti roda Maena. 


Trigla lyra, Lin. — Kokot. — Treba da kažem sada ono, 
što sam propustio reći u gore rečenoj ,Gragji“; to jest: da iz- 
megju vrsta roda Trigla kod nas je najobičnija rečena 7. lyra. 
Zimi, navlaš u Cavtatskih ribara, bude je mnogo, ulovljene ,pa- 
rangalom“ Ostale vrste rečenoga roda, osim 7. lineata Lin. i T. 
corax Bp., nijesu veoma obične, što se meni do sada čini, da- 
pače ni malo, pošto ih ja vidjeh samo sasvim u rijetko na 
našem ribljem trgu: ali mi je dodati, da ne dopirući ove vrste 
do znatne veličine, lako izmedju inih vrsta ribe izbjegnu opazu. 
— Po našemu imenu ovih riba: Kokot, Lastovica Lac. prozvaše 
vrstu 7. lineata: Trigla lastoviza, dočim Lin. i Gm. nazvase je 
Tr. adriatica '). Dosta je kako rekoh u nas obična, i ova vrsta! 
(Delbon, Lastovica) ?). 


Thynnus vulgaris, Cuv. — Trup. — Mnogo trupa uhvatise 
seplembra mjeseca prošle godine (1890.) i to najviše u Ston- 
skome konalu. U ono malo dana (2—5) donijelo se na našu ri- 
baonicu za preko 1500 kl. ove ribe, sve lijepih individua od 7 
do 8 kil. težine. — Ovdje se veli, da je ukusnost mesa ove ribe,u 
u upravnome razmjerju s težinom individua i biće tako donjekle, 
ali ja znadem da meso velikih komada (80—100 kil.) vrlo je ri- 
jetko kada tečno kao primjeraka, koji nepremašuju 30 kl. Ovih 
posliednjih meso je, ja bih rekao, delikatnije. 


Pelamis sarda, Blain. — Polanda. — I ove vrste bilo je 
izobilja ove zime. — Sve individui od 2—2//, kil. 


Temnodon saltator, L. — Sera. — Sera je, i ja cijenim, 7. 
saltator, kako veli uredničtvo ,Hrv. narav. Družtva“ %). — Kad 
pisah prošaste godine ,Gragju“, došavši mi do ruka eksemplar 
Sere (lijepi individui od 2 kl. i 30 dk. težine) cijenih na prvu da 
bi mogla biti ova riba 7. saltator L., iliti Lichia vadigo*), ali 
formule peraja obiju ovih vrsta, ne saudarajući se sa onima 
mojeg eksemplara, odbiše me od prvoga mnienja. Analnoj peraji 


1) Canestrini. — Fauna italica, Pesci. 
*) Glasnik, 1889. — Gragja itd. 
3) Glasnik, 1889. — Gragja itd. — Primjedba uredničtva. 


*) Ja to poslije i pisah prof. Brusini. 


14 


210 


primjerka mi na ruci, fališe ona jedna ili dvije prve drače, koje 
se moraju, cijenim, smatrati kao karakteristične ovih rodova. — 
Ove godine paka dne 5. januara namjerih se na drugi eksemplar 
naše Sere ulovljen kod Slanoga i formula rečene analne peraje 
njegove slagahu se s onom, sto Canestrini navodi za. vrstu 7. 
saltator i za vrstu L. vadigo. ali, recimo, s malim izuzetkom 
mekih trakova (raggi molli), U Canestrini-a ovo je naime formula 
1 


1 
analne peraje prve vrste: 1 — 2 + 5 ag druge: 2 + 93 94 
MIETE (è 2) “E 


9 


dočim ja nagjoh u ove druge Sere 2 + -—.—; razlika dakle 
E .) 


jednoga traka, koja ne vrijedi ništa. 

Pitam sada: kako u prvome eksemplaru Sere, da ne nagjoh 
prve drače analne peraje? Zaista ih tražih sa svom pomnjom, 
te mi se čudo čini, da bi se bile izmakle mojoj pažnji, kad ne 
izbjegoše drače ovog drugog eksemplara, uzprkos njegove znatno 
manje veličine, ne dopiravši mu težina ni do jednoga kila? — 
Možda da se rečene dvije drače nalaziše u, tako da rečem, rudi- 
mentalnome stanju, te da ih ne vidjeh, iliti, (a jeli to moguće?) 
da sasvim fališe? 

Bilo to kako bilo, ajdemo sada da usporedimo formule 
ostalih peraja 7. saltator i L. vadigo sa onima naše Sere: prva 
je dorsalna peraja ove ribe sa 7 trakova (raggi) i to kako i u 
Lichia, dočim u 7. saltator ima ih 8. Druga dorsalna peraja u Sere 
sastavljena je od jednoga dračnoga traka (raggio spinoso) i 25 
mekih (r. molli); u L. vadigo ovih ima od 29 do 32, a u 7. 
saltator od 24 do 26, dakle: nema glede ovih peraja razlike iz- 
megju Sere i rečenoga 7. saltator osim samo u jednome traku 
prve dorsalne peraje. Izmedju analnih peraja sve tri ribe ima, 
kako se je gore vidjelo samo sasvim male razlike, kao što i nema 
n znatne izmegju broja trakova, njihovih ostalih peraja; ali ve- 
lika razlika izmegju peraja Sere i L. vadigo stoji u tome, što u 
prve vrsle prva dorsalna jest sa perutnicom, a u ove druge vrste 
trakovi nemaju perutnica, ili postoje samo, kako u svijeh Lichia, 
na temelju rečenih trakova u neznatoj širini; karakter je ovo po- 
stojani, koji isključuje svaku sumnju, da bi nasa Sera mogla biti 
roda Lichia. — Uz to priložit je, da koli i forma rečene dorsalne 
peraje, sa prvom dračom (u Lichia) naprijed okrenutom, toli i njeki 
razmjeri tijela u ove se dvije ribe ne saudaraju, pošto se, po 


211 


Moreau, duljina glave L. vadigo sadrži u duljini nje tijela 5 
puta i četvrtinu, dočim u Sere stoji, kako rekoh u ,Gradji“, 4 
puta i jedan peti dio, itd. 

Pošto sada u 7. saltator prva je dorsalna sa perutnicom !) 
kao u Sere, posto se i njeki drugi glavni karakteri saudaraju, kao 
naime oni preoperkula, koji su u obje ribe sa kutom i dolnjim 
rubom (ne čitavim) lako kao sitnim iregularnim zubcima nakre- 
sani ?); tijelo, koje je je jednake boje, bez pijega itd. treba za- 
ključiti, da naša Sera mora biti Linne-ov 7. saltator, kako na 
početak rekoh i kako mnije štovano uredničtvo „Glasnika“ °). 

Evo dakle jedne vrste, koju ne nalazim u popisima riba Ja- 
dranskoga mora Trois-a, Perugia-e, Stossich-a?, Botteri-a 
itd. Je li se koji drugi istraživalac naše morske faune na Seru, u 
ovo novo doba namjerio? nije mi poznato, jer pri ruci nemam 
u dovoljnoj mjeri ibtioložke literature; čemu pak nedopirem, jest 
kako u Moreau-ovu djelu (Poiss. de la France 1881.) fali ova 
vrsta? — 7. saltator kosmopolitska! je riba, i premda i po 
Canestrini-u rijetka, ipak u Jadranskome moru ulove se katkad, 
kako baš mi reče i jedan Lloydski kapetan. Na čudo mi dakle 
pada, da se nije nikad približila krajima Francuzke, niti vidjela 
na ribljim trzima Francuzkih gradova, jer inače, mislim, ne bi bila 
ispuštena. i 

Dodat mi je napokon, da na novo trazih od ribara kakovo 
drugo ime Sere, posto je ovo talijansko: ne bi li bilo narodnoga 
imena za ovu vrstu u nas? sve u zalud! nepoznadu drugo do 
kazano ovdje ime. Cuh samo od njekoga „Sjera“, ali to bi bilo 
kao Spanjolski. 


Trutta....? — Salamun. — Rekoh u svojoj „Gragji“ 
da se ulovi katkad u Rijeci Salamun *), ali da nikad ne dogje 
ta riba do mene, zbog tesa da ne znadem reći, koja bi ta vrsta 
bila. Kada lani (1889.) eto sreće! baš iza kako poslah za štampu 
rukopis rečene ,Gragje“, stigne mi jedan eksemplar iz spomenu- 


1) Canestrini, Fauna italica — 7. saltator. 

*) Nehotice izpustih ovaj karakter u Gragji. 

3) Canestrini nakon sasvim kratka opisa 7. saltator svraća čitaoca 
na sliku ove ribe Guv-Val. — Ja žalibože ne imam toga djela, kako i ne 
imam drugog opisa ove vrste do li samo rečenoga Canestrini-a. 

*) Velim ,Salamun“, kako u nas zovu ovu ribu, premda nije Salamun 


(Salmo). 
* 


212 


toga mjesta. — Stanem odmah da ga proučim, ali bas, koli u 
Moreau-ovu djelu, toli u Canestrini ovu uprav ne nagjoh vrstu, 
koja bi se podpuno slagala s mojim eksemplarom. — Moreau-ova 
Trutta marina, koja cijenih da bi mogao biti nas Salamun, pri- 
liéi mnogo, ali ima njekih razlikà, osobito u njekim razmjerima. 
Jesu li te male razlike dostatne za tvrdnju, da nasa riba nije 
rečena Trutta ? — Moj eksemplar, 0'365 m. duljine, ima glavu 
kao tupastu, a nje duljina, koja je jednaka Sirini ribe, stoji u du- 
ljini tijela, t. j. od početka gubice do konca srednjih repnih tra- 
kovah, gotovo 5 puta (fali */, dio glave). — Obodnica oka uda- 
ljena je od početka šunke 1! njegov osovni promjer; taj, u du- 
ljini glave, sadrži se gotovo 6 puta. — Gornja čeljust ne pre- 
mašuje donje, traje do ispod zadnjega ruba obodnice oka i nao- 
ružana je, kao i donja, oštrim razregjenim zubima, ali su na 
ovoj posljednjoj česti malo veći, i tako su istonaoružane unutarnje 
vile (palatine). — Ralo (vomere) nosi na prednjoj strani njeke 
male zube s jednim povećim, nazad ukrivljenim zubom, te niz 
dolje 8 zubi u dva iregularna retka. U opće su svi zubi nazad 


okrenuti. — Operkularne ploče, zuba malo svinuta, zaobljuju se 
na donjem zadnjem kutu. — Brankiostegnih trakova ima 11. (U 
T. marina ima ih 10—12). — Pobočna crta (linea laterale) po- 


čevši za jedan promjer oka niže gornjega početka proreza oper- 
kula (taj prorez odgovara gornjemu rubu obodnice oka) svija se 
slazeći put trbuha, i držeći se gornjega ruba ribe malo više, nego 
što dolnjega, traje pravcem, ali istim kosim smjerom prama oso- 
vini tijela, tako da će se vrh analne peraje slagati sa sredinom ribe, 
a držeći ovaj smjer do temelja repa sve u jedan put se svine 
i svrši izmedju srednjih repnih trakova. 


Duljina podnice dorsalne peraje kraća je od pektoralne pe- 
raje, a ova premašuje ventralnu za '/, dio duljine, početak se ove 
peraje slaže sa sredinom gore spominjane dorsalne i nalazi se 
takodjer gotovo na sredini ribe, t. j. od počelka šunke gubice do 
svršetka pobočne erte. — Mesna peraja (pinna adiposa) sa usa- 
dom više svršetka analne ima 1 promjer i, duljine oka. — Na- 
pokon, uzeh repne peraje mjeri bolje od 1 promjera oka, itd. — 
Evo formule peraja Salamuna : 


D. 9; AL; VO: KO: P18. (u T. morima, DOTE 
ug: A, da SIR P: 13—14; Vi sai 


213 


Gornja strana ribe modre je, ali malo kao zelenkaste boje, 
sa njekim prelazima i metalickim osjecima. Donja strana, sa oper- 
kulima, srebrnkasta. — Tijelo do ispod poboène crte posuto je 
ernim iregularnim pjegama izmegju kojih mnoge se razlikuju 
(osobito na prednjoj polovini ribe), koje naliče njesto glede ob- 
lika na slovo X. 1). Operkuli imadu okrugle crne pjege, a tako i 
dorsalna peraja, koja je poslije modručaste boje sa mrkim svr- 
šecima trakova. Pektoralna peraja modra je, ali kao malo naze- 
lena i mrkih krajeva. — Ventralna i analna peraja jesu mlje- 
kasto-bijele. 

Došavši mi napokon do ruku ,Glasnik hrv. narav. družtva“, 
prošle godine u njemu nagjoh opis što gosp. prof. Kolombatović 
čini o Truti ulovljenoj u Vranjickim vodama ?). Ja taj opis, ne- 
tom mi pade članak pod oko, prispodobim koli mome Salamunu, 
(koji imam sačuvan za zbirke muzeja) toli opisu šta ja na brzu 
ruku učinih netom mi lani riba stigla, te dodjem do zaključka 
da se opis Vranjičke ribe tačnije slaže s nasim Salamunom 
(ako baš i u maloj mjeri) nego opis Moreau-ove Trutta marina; 
Duham.; o tom će se, mislim uvjeriti i čitaoci , Glasnika“. Za tu 
svrhu priopćujem ovdje svoj opis rečenoga Salamuna, a on je 
većim dijelom prepis onoga, što na brzu ruku sastavih, kad se 
ribe dostadoh, kako gore rekoh 5). — Poonom gornjem mnijenju 
ja bih rekao, da bi se ovaj Riječki Salamun i Vranjička Truta 
mogle smatrati kao ribe iste vrste. 

Sad bi postalo pitanje: ulovi li se u Rijeci kada koja druga 
vrsta rijetkoga Salamuna?*) Nasa Rijeka izvire ispod temelja us- 
pravnih velikih hridi visokoga brda. Kotlina (bacino) izvora, ne 
velika prostora, govore da je bez dna, to jest, mjereći mu vrlo 
duga uzica dubinu, kako čuh, ne mogaše mu do dna doprijeli. 
Otkle dolazi ova voda? Je li ovo produženje kakve rijeke, koja 
iza kako bješe na vigjelu, podzemnim putem do nas traje, kako, 
recimo naime, Trebišnjica, koja se gubi u dnu Popova i koja, 
kako se cijeni ovdje, u Župi iliti baš u Rijeci da no novo izvire ? 


1) Glasnik 1870. — Trutta adriatica Kolombatović. — U opisu ribe str. 
166. 

*) Glasnik hrv. nar. druZtva. — Trutta adriatica, Kolombatović, str. 165. 

#) U opisu rečene ribe profesor Kolombatović navodi razmjere 7. ma- 
rina, Duh. 

*) Kako rekoh, ribari zovu Salamun Truttu, što se u Rijeci ulove. 


214 


— To vele njeki i tvrde paka, da je Salamun, koji se u Rijeci 
uhvati, prosta vodena riba, koja dopre u Rijeku izbačena kroz 
Riječki izvor. Ali je li moguće da, slučajno zanesena kroz jazove, 
koja mu drago vrsta ovih riba nakon ko znade koliko duga i 
kakva puta,“a Bog znade i iz kojih dubina — da bude, velim, 
izbačena živa na vidjelo? Meni se to čini kao veoma trudno, a 
moram usprkos toga izpovidjeti, da po svoj prilici, to se katkad 
i dogodilo bilo paka i sasvim u rijetko, pošto jedan moj prija- 
telj koji mnogo doba prebivase u Rijeci i uprav u Mlinima kod 
vrela, kazao mi, da se slučajno kadkad ljeti (u 10—15 godina 
možda jedan put) kad je u kotlini voda niska i ne premašuje 
drvene zatvore kotline!) znalo naći i ostimama ubiti Pastrvu, 
t. j. vodenu Trutu, (Trutta fario L.?) uprav kod rečenih drvenih 
zatvora kojih riba hotijaše, ali ne mogaše preskočiti; fakt je ovo 
koji očito tvrdi da je Pastrva kroz jaz vrela u kotao došla, te se 
izmegju zatvora izgubila ?). 

Ovo te vodi paka da rečeš: a da nije u kotlini izvora bila 
niska voda, što bi se bilo od ribe dogodilo? Bila bi, naravski, 
preko zatvora preskočila te sišla niz rijeku, i ako prosta vodena 
Truta, za sigurno poginula bi radi mora, što se miješa sa vodom 
tja do samoga vrela i tako ne bi nitko bio za nju, možda ni 
obaznao. Inače bi bilo, ako riba bijaše vrste koja živi, koli u 
moru, toli u vodi, kako je lako razumjeli. 

Po svoj prilici dakle, vodena Truta nije možda u Rijeci ni 
tako paka sasvim rijetka kako se misli, neg, rekao bih da ju je 
trudno uloviti, jer nije lako da ti to sve ugodi: riba u vrelu, 
niska voda u kotlini, itd. Sto se paka tiče vrstà Salamund 
(Trutta) mora se reći na temelju svegj ovoga, što sam gore rekao, 


da se nasoj Rijeci, ako i baš u rijetko, može naći i ulovit. 


više od jedne vrste rečene Trute, iliti Salamuna, kako rekoh, da 

Riječani ovu ribu u opće zovu 8). 
Dotaknuti mi je na svrhu, da bi slučaji Trute ulovljene u 

kotlini izvora vodili na zaključak druge naravi, to jest: da naše 


1) U ovo zadnje doba bijahu mlini na vrelu posve na novo prečinj ni- 

2) Sve ovo, što velim unaprijed, osnovano je, kako se razumije, na te- 
melju slučaja javljenih mi od prijatelja. 

%) Canestrini navodi dvije vrste Trute, koje da žive u Dalmaciji t. j. 
Trutta obtusirostris Heck. i T. dentex Heck. — Obje su ove vrste s crvenim 
pjegama; izmegju mrkih pjega u prve, a izmegju crnih u druge vrste. 


215 


Riječko vrelo nije izvor na novo Trebišnjice, kako čuh da govore 
njeki, nego je možda koje druge rijeke, koja traje podzemnim 
putem iza kako bješe na vidjelu, jer u Trebišnjici, kako mi jav- 
ljaju neima pastrve od nikakve vrste. — Isti spominjani slučaji 
izključili bi i sumnju, da u Rijeci izvire kakva voda, koja bi tekla 
samo pod zemljom. 


* 
* * 


Narodna imena, koja su u prvom članku krivo štampana ili 
inače pogriešna : 


Laeviraja macrorhynchus, Bp. — U Dubrovniku ne govori 
se vol nego vo. 

Raja miraletus, Lac. — Radža a ne raža. 

Heliastes chromis, Lin. — Crnijelj a ne ernjel). 

Labrus merula, Lin. — Mijerla a ne mjerla. 

Crenilabrus Roissali, Risso. — Zadjevač a ne zadjevac. 

Serranus cabrilla, Lin. — Pijerka a ne prerka. 

Mullus surmuletus, Lin. | — Ima se pisati trigljica a ne 

Mullus barbatus, Lin. f triglica. 

Sargus annularis, Lin. — Pravo mu je ime u Dubrovniku 
sparam a ne spar. 

Charax puntazzo, Lin. — Spic a ne spic, 

Auxis Rochei, Risso. — Trupad a ne trupac. 

Alosa sardina, Risso. — Srdjela a ne srgjela. 

Engraulis encrasicholus, Lin. — Ančuga, incun a ne an- 
Cjuga, inčun. 

Hippocampus guttulatus, Cuv. | — Zovu Dubrovčani ko- 

Hippocampus brevirostris, Cuv. | njic a ne konjić. 

Gobius paganellus, Lin. — Nocnas a ne nočnaš. 

Trachypterus taenia, Bl. Sch. — Mač a ne mac. 


Ujedno se ima opazili, da se ime mreZe frongjala na str. 
252. (10) ima pisati frondžata. 


Nuova Serie 


di 


Elminti Veneti raccolti 


dal Dr. P. Alessandro Conte Ninni. 
e descritti da 
Michele Stossich 
Professore in Trieste. 


Con una tav. (III.). 


Distomum retroflexum Molin. 
Intestino di Belone vulgaris (5 imaggio 1591). 


Distomum hispidum Abildg. 
Intestino di Acipenser sturio (13 marzo 1891). 
Distomum tereticolle Rudolphi. 
Esofago e stomaco di Esox lucius (6 marzo 1891). 
Distomum bilobum Rudolphi. 
Intestino di Platalea leucorodia (24 marzo 1891). 
Holostomum bursigerum Brandes. 
Nell’ intestino della Xema ridibundus (1% aprile 1891). 
Holostomum longicolle Dujardin. 
Nell’ intestino del Botaurus stellaris (23 marzo 1891). 
Ascaris spiculigera Rudolphi. 
Nello stomaco di Mergus merganser (14 febbraio 1891). 


Ascaris acus Bloch. 
Nell’ intestino di Belone vulgaris (5 maggio 1891) e di 
Esox lucius (6 marzo 1891). 
Heterakis inflexa Rudolphi. 
Nell’ intestino di Meleagris gallopavo (23 febbraio 1891) 


SUE 


Heterakis vesicularis Fröhlich. 
Negli intestini ciechi di Meleagris gallopavo (23 febbraio 
1991) e di Numida meleagris (12 febbraio 1591). 


Filaria foveolata Molin. 
Pleure polmonari di Falco communis (1 dicembre 1890) e 
cavità addominale di Falco peregrinus (16 dicembre 1890). 


Filaria attenuata Rudolphi. 
Dalla cavità addominale di un Garrulus glandarius (5 
gennaio 1590). 


Filaria Ninnii Stossich. 
(Tav. IH. fig 1-2). 

Nella cavità addominale del Corvus cornix (25 gennaio 
1891). 

‘Corpo lunghissimo, cilindrico, rotondato alle due estremità 
c con la superficie striata per traverso. Bocca inerme, priva di 
labbra, priva di vestibolo e priva di papille; il principio del 
l’ esofago sostenuto da due pezzi chitinosi a tre rami claviformi 
irregolari. Vulva vicinissima alla bocca; ova numerosissime, pic- 
cole, di forma elittica e contenenti l'embrione. Estremila codale 
del maschio rotondata, priva di una borsa genitale e priva di 
papille; due cirri lunghi e disuguali. 

Questa specie assomiglia molto alla Faria Monticelliana, 
ma ne differisce, oltre che nelle dimensioni, nella forma dei due 
pezzi chitinosi, che servono di sostegno al principio dell’ eso- | 
fago. Nella F. Monticelliana questi pezzi sono più lunghi ed i 
rami claviformi regolari; nella F. Ninnöi invece hanno una lun- 
chezza minore ed i rami sono irregolari con intagli all’ estre- 
mila claviforme. 

oO lunghezza 62 mm. 

lunghezza di alcuni frantumi 100—130 mm. 


Hystrichis tricolor Dujardin. 
(Tav. III. fig. 3—5). : 
Nello stomaco dell’ Anas domestica (29 dicembre 1890). 
Gli esemplari esaminati erano tutti femminili; avevano il capo 
poco distinto, arrontodato ed aculeato e così pure aculeata era 
la parte anteriore del corpo. Gli aculei piccoli, unciniformi, a 


218 


base larga discoidale, erano sostenuti da una papilla, la quale 
attraversando la cute penetrava alquanto nell’ aculeo. Bocca cir- 
condata da quattro piccole protuberanze, ognuna delle quali ter- 
minante in punta. 

Ova a guscio molto grosso, di forma elittica allungata e 
con la superficie coperta intieramente di minutissime impressioni 
triangolari. 

Ai 3 di marzo 1891 l’egregio naturalista veneto rinvenne 
nello stomaco di un’ anitra una cisti contenente una sola fem- 
mina di questo nematode. 


Dispharagus anthuris Rudolphi. 
Nella parete esterna dello stomaco di un Corvus cornia 
(25 gennaio 1891); constatai la presenza del paio di papille all’ 
estremità codale della femmina. 


Dispharagus spiralis Molin. 
(Tav. HI. fig. 6—8). 

Ha il corpo attortigliato a spira tanto nel maschio quanto. 
nella fermmina. I cordoni cutanei sono fortemente ondulati, striati 
e dopo brevissimo percorso si ripiegano anteriormente senza con- 
fluire; manca una papilla ‘cervicale. Labbra due triangolari ap- 
puntite. pone 

La membrana formante la bursa maris presenta una densa 
ed esilissima striatura trasversale e viene inoltre sostenuta da pa- 
recchi raggi rigidi. Papille postanali in numero di 5 paia, delle 
quali due anteriori, due posteriori ed un paio all’ apice caudale. 
Estremità caudale della femmina ottusa conica. 

Raccolta nel proventricolo della Numida meleagris (12 feb- 
braio 1891). 

Taenia crassirostris Krabbe. 

Molto caratteristico per questa specie è lo sviluppo colcs- 
sale dei suoi cirri; questi sono di forma cilindrica, verso |’ apice 
alquanto assottigliati, troncati e fittamente coperti di minutissime 
punte disposte in spira regolare. Intestino di Charadrius cantia- 
nus (29 agosto 1890). ip: 

Taenia multistriata Rudolphi. 
Nell’ intestino del Podiceps nigricollis (31 marzo 1891). 


4 


919 


Bothriocephalus Belones Diesing. 


Neil’ intestino di Belone vulgaris (5 maggio 1591). 
Echinorhynchus striatus Goeze. 
Raccolto del Signor A. Valle nell’ intestino di un Ardea 
cinerea di Udine (25 gennaio 1891). 
Echinorhynchus Frassonii Molin. 
Nell’ intestino di un Numenius pheopus (28 marzo 1891) 


Echinorhynchus glohocaudatus Zeder. 
Nell’ intestino del Syrnium aluco (2 marzo 1891). 


.Echinorhynchus polymorphus Bremser. 
Nell’ intestino del Mergus merganser (22 febbraio 1591) e 
dell’ Anas domestica (3 maggio 1891). 


Echinorhynchus lateralis Molin. 
Nell’ intestino di Belone vulgaris (5 maggio 1891). 


Echinorhynchus lanceolatus Linstow. 

Acantocefalo a corpo bianco, inerme, lanceolato anterior- 
mente alquanto ingrossato, lungo 65 mm. La proboscide è lunga 
I mm., di forma cilindrica ad apice troncato e coperta di mol- 
lissimi uncinetti fra loro eguali; guaina corta. I lemnisci si pre- 
sentano sottili, di colore bruno nerastro e si estendono all’ in- 
giù fino ai testicoli per ripiegarsi di poi anteriormente. 

tinvenuto in due esemplari nell’ intestino di un Charadrius 
hiaticula (27 marzo 1891). 


Echinorhynchus pristis Rudolphi. 
Nell’ intestino di Belone vulgaris (3 maggio 1891). 


0 pauku: Uloborus Walkenaeri (Latr.). 


napisao 
N. Damin. 
(Sa tab. IV.). 


O životu ovoga pauka veoma je malo poznato. Neki arahno- 
lozi tvrde, da je veoma riedak i da živi na grmlju!). Otto Her- 
man primjećuje: Iz života Uloborus-a poznato je samo, da ra- 
zapinje mrežu u kamenitim hrpama: ana drugom mjestu: ,Nelz 
verzogen, mangelhaft, mit vielen Rahmengewebe; in tiefster màs- 
sig feuchter Lage“. 

To je gotovo sve, sto se znade o Uloborus-ovu Zivotu. I ja 
sam ovu Zivotinjicu samo nekoliko puta s onizkog grma, udara- 
jući štapom, u suncobran slučajno ulovio i to Bakru u šumici 
pod kamenitim Šrebraćem duž ceste na sv. Kuzmu. Ali prošle 
godine bjeh iznenadjen, kadno ga nadjoh u dosta velikom broju 
na Kalvariji kod Bakra. Taj obronak okrenut je k jugo-zapadu, 
kamenit je, a izmedju stienja raste dosta ogusto Helichrisum an- 
gustifolium, Salvia officinalis, Paliurus australis, po koji grm 
Pistacia Terebinthus, Juniperus Osxcycedrus, Fraxinus ornus, 
Coronilla emeroides, Prunus Mahaleb, Rubus, Rosa itd., a ima 
po škrapama dosta ubave trave; ali ja ga ne nadjoh ni na jed- 
nom grmu. — Kad si na tom mjestu, udaraju ti u oči vapnene 
orušine, hrpe krupna, bielo-siva vapnenca suha, vruća i izpr- 
žena od žarkoga sunca. Izmedju toga kamenja nad škuljama uvje- 
žbano će oko opaziti razapelih tankih niti, a nas gdjekojoj ti 
se nešto bieli — prisegao bi: to je odebljala, loše zasukana pau- 
čina. I jest donekle; nu podloži oprezno ruku, naglo ju digni, i 
li imaš — životinju, dakle uz odebljalu nit bijaše i Uloborus. 

Ovim je odgovoreno arahnologu Herman-u, tomu izvrstnomu 


a} 


1) Magyarorszag pok-fauna, Budapest. 1877/79. 3 sv. 


991 


motriocu, na njegovo pitanje 1): „Ob auch bei Uloborus die Lauer- 
stellung mit spannendem ersten Fusspaar sei?“ Jest, živolinja 
pruži uza svoje dosta vitko tielo četiri prve noge napried, a če- 
tire stražnje natrag, prvi, najjači par nogu pruži ravno i tiesno 
pravcem tiela tako, da se čaporci sastanu; drugi par pruži isto 
tako, ali da doaju pod prve noge; treći par najslabiji, skući pod 
abdomen, a četvrti uz abdomen postrance — životinja dakle visi 
na čaporcima prvih i stražnjih dvijuh nogu. Tako vreba ona po- 
put Hyptiotes-a nepomično na horizontalnoj mreži u horizontal- 
nom položaju, s dolje okrenutim ledjima. Dvie radialne niti, naj- 
češće u jednom suprotnom pravcu t. j. ona pred njim i ona za 
njim odebele su, višestruke. (sl. 1.). Po ovom se vidi, da je mi- 
mikrisam u ovoga pauka i bojom i oblikom do krajnosti dostignut ; 
nevješto oko i ne vidi bielo-sive, pustenjaste životinjice nad onini 
bielo-sivim grukljem, a kad bi ju i naslutio, mnije: nije li to 
okrupnije spredena paućina? 

Taj dan nahvatah za jedan sat 12 komada! Uzeh jednoga 
kući živa, da mu život motrim: U oširoku caklenku nametah ka 
menja onako po prilici kako vidjeh vani. Već na Kalvariji ne 
sumnjivo razabrah, da Uloborus spada, ako mu i oblik i oči 
ne pokazuju tipičnih forama ovoga razreda, medju Epeiroidae, 
budući da pojedine niti njegove mreže polaze već u posve ne- 
zrelih individua od jedne središnje točke. Nagledah se i dosta 
savršenih mreža i vani i kod kuće, pa da konštatujem nesum- 
njivo, da je ovo Orbitelaria, prerisah mrežu posve vjerno i pri- 
lažem ju pola manju od naravne veličine (sl. 2.) i to od jednoga 
mužjaka, što no ga hranjah od 9./4. do 30./6. 

Uloborus dakle vreba mirno, spružen na jednoj od radial- 
nih niti, bliza središta. Padne li mušica, leti onamo naglo, ali 
sveudilj titrajući. I na mjestu, navieke tako živo vibrirajući, 
omotava paučinom žrtvu, pa kad je to za nekoliko hipova oba- 
vio, vrati se obično sa žrtvom na prijašnje mjesto, puzajuć nešto 
polaganije, ali uvjek litrajući cielim tielom, kao što običavaju 
Epeirinae, imenice Argiope Brünnichi, Epeira Circe i dr., kad 
hoće da zavaraju neprijatelja; čim dodje na prijašnje mjesto, 
naglo se pruži i umiri. Ako li je ostavio lovinu, vrati se za kratko 
po nju vukući ju do središta. 


MDAC SRS vn 


Lo 
DO 
Lo 


Žrtvu dakle odmah na mjestu, gdje je pala, omata tako, da 
dvjema prvim razkrečenim nogama viseći na niti, uhvati musicu 
četirima srednjim nogama, pa dočim ju vrti njima neprestance, 
vodi stražnjim dvijema nitima (sl. 3.). 

Zanimljivo je pogledati kroz povećalo omotanu žrtvu: pravi 
poluprozirni kokon, na kom ne razabireš niti; kao jajce tanke 
eladke korice, u kojem leži sgurena lovina. 

Kad ju je Uloborus omotao, vrati se, te ju izsiše okrenuvši 
se ledjima dolje, a razkrečenih prvih nogu i držeći 4 stražnje uz 
tielo (sl. 4.) Na mreži ne trpi nikakovih ostanaka, već ih odgriza i 
baca svesto nije zanj, a.i cielih zapredenih musica, kad ih ne treba. 

Ništa ljepše nego gledati životinjicu od ozgor, kad ulovljeni 
plien opredava — pravi mlin (sl. 5.). 


Oplodba biva svršetskom svibnja. I moj  olilio se posljdnji 
put zadnjih danah mjeseca svibnja, preko noći, ne na mreži, već 
izpod kamena. Buduć da n: imadjah 9 u caklenki, nisam mogo 
motriti kopulacije, ali mi je pošlo za rukom 22. lipnja o. m. na 
istom staništu na Kalvariji naći opredak (cocon) s jaji. Kad spa- 
zih Uloborus-ovu mrežu izmedju kamenja, a ne vidjeh životinje 
već nešto odugo, kao da je suhi sgužvani listić kuša, približih se 
oprezno, jer u istinu ne razabirah, što je. Osvjedočih se na brzo 
na svoju osobitu radost, da je kokon! Ponesem ga oprezno kući; 
razporim mu dosta žilavu membranu, iz kokona mi izpanu dva 
jajca, jedno ozledih, drugo bilo cielo, a druga ostavim u kokonu. 
Ovo jajce motrah kroz dobru lupu svaki dan: već 24. lipnja opa- 
zih na jajcu dosta odieljeni žutkasti abdomen i biele, prozirne 
nožice, a 26. lipnja u jutro pukla je embriju kožica, koja se na 
vrh abdomena sgužvala u hrpicu. Tielo bilo već spruženo, a em- 
brio — živ: micaše kadkad nožicami, nu stojaše još uvjek na 
istom mjestu. Tako ostade do 28. lipnja. U jutro 29. nadjoh ga 
bez one biele skupljene kožice nad preljkama, gdje se živo penje 
po svojoj niti. Životinjica bijaše sva bliedo-žutkasta, abdomen 
nešto žući, noge još prozirne, doljni dio tiela ernkast, na glavi 
razabirale se crne točke, oči. Nili razapinjaše taj dan uz kamen 
duž kakve Skrapice; pa ja, akoprem sam znao, gdje je po prilici 
ne mogoh ga nači kadkad po nekoliko časova. — Već 30. u jutro 
nadjoh ga spružena medju kamenjem usred mreže. Mreža se sa- 
stojase od mnogih diametralnih nili i nekoliko spiralnih segme- 


223 


nata. Nit spreda nit straga u produženju tiela odebljale su, dakle 
kao u dozrelih. 

Tek 1. srpnja poslije podne izadjoše iz kokona ostali. Pro- 
bušili su luknjicu, pa jedan za drugim van — do 80 njih, spuš- 
tajući se i penjući po svojih nitih, kao mornar po svojih uzetih. 

Kokon mjeri 22 mm. u dužini, 5 mm. u širinu, na brkovih 
je šiljast, dakle je sav sličan vretenu, kožnat, pusten; temeljna 
mu je boja siva kao sto je siv kamen, medju kojim visijaše, a 
izprutan po dužini tamnimi nepravilnimi prugami, kao što su 
pruge na kokonu Argiope. Učvršćen je na mreži i ozgor i ozdol 
nekolikim nitima. Jajca su sahranjena u sredini, suha su, t. |. 
nije se jedno s drugim sliepilo. Moja slika povećava kokon dva puta 


BIBLIOGRAFIJA. 


Der Edelfasan (Phasianus colchicus). Seine Naturge- 
schichte, Aufzucht und Hege, Jagd und Benutzung. Mit einem 
Titelbilde und 22 dem Texte beigegebenen erläuternden Abbil- 
dungen. Von Paul Wittmann, gräfl. Bombelles’scher Oberförster 
in Komar. Wien. 1891. | 

Tako pise naslov djelu, koje je netom ugledalo sviet. Prem 
njemačkim jezikom pisano, imade hrane zooložke i lovačke, za 
nas u Hrvatskoj još i osobitu vriednost. Pisac mu se već kojih 
dvadesetak godina trudi oko njegovanja i uredjivanja lovištnih 
prilika na posjedu grofa Bombellesa ml. i obćine Petrijanečke i 
Viničke. U potonje doba izašla su ta lovišta na velik glas sa 
svoga bogatstva divljači, osobito gnjetelima. Sa svih strana do- 
laze amo prijatelji lova, da love i proučavaju lovske prilike. Čla- 
novi carske kuće počastiše više puta gospodara lova svojim po- 
sjelom. Nu divljač se je zbilja i čudnovato pomnožalo. G. 1872. 
ustrijeljeno je 63 komada, a 1890. do 4000 gnjetela. (Svega od 
1872—1890. ustrieljeno je 30.729, a prodano živih 14.000). 

Stvaratelj lovištnih prilika valja da je dobar poznavalac 
gnjetela i valja da si je stekao obilnoga izkustva Da je pak u 
prvom redu pozvan, da to svoje izkustvo i drugima saobći, da 
ih podučava i da ih na kušanje ponuka. A tako je g. W. i htio, 
kad nam je duševni plod svoga mnogo godišnjega rada na po- 
rabu predao. On je u nazočnoj knjizi pisao kao lovac lovcima, 
da im predoči prirodopis i gajenje te plemenite ptice, gajenje na 
slobodnu u božjoj prirodi kano prave divljadi. 

S toga je najprije crpao, kake vidimo iz one ,velike i bo- 
gate knjige“, mimo koje nije nijedan pravi lovac ne prolazi, a da 
u nju duboko ne zaviri. Pa tekar, gdje mu liénoga izkustva do- 
seglo nije, potražio je i drugih valjanih pisaca. 

Da i ove korjenito poznaje i da jih znade krilično upotrie- 
bili čitamo u svakoj glavi obsežne te monografije. A i način mu 
je pisanja izvrstan, kratak i jasan i na zgodnim mjestima ima 
dobrih dosjetaka. Izmedju ostalih nam je iztaknuti glave: Uvjeti 
za obstanak. Tjelesne i duševne sposobnosti. Zadružni 
život. Neprijatelji gnjetelovi. Gajenje u prostoj pri- 
rodi. U ovime je pisac najoriginalniji i najzanimiviji. 


misi so 


225 


Citava pako knjiga pisana je veoma pomnjivo, te ée ju 
svaki prijatelj prirode, a to je i svaki pravi lovac, s velikim za- 
ovoljstvom pročitati. 

Piscu zato hvala i čast! Bio mu mar oko lovstva u Hrvat- 
skoj i nadalje plodonosan, a prirodopisnoj književnosti poklonio 
još više ovakovih čeda svoga rada! 

Na Vinici, 19. svibnja 1891. 

Dr, Lujo Harazim. 


15 


Lo 
to 
er) 


RAZLIČITE VIJESTI. 


at? 
Nov dokaz za obrazac s = 3 


Ako tvarna tačka izvodi u isto vrijeme dvoje gibanje: jedno- 
lično-pospješno i jednolično-zakašnjeno, od kojih bi svako za se 
u vremenu £ provalilo put s; provalit će u istom vremenu # put 
2s i gibat će se jednolično. 

Da to dokažemo, pomišljajmo vrijeme # podijeljeno na 92 jed- 


nakih česti 7, gdje je t == nr, a neka je a brzinom iza jedinice 
vremena; onda će biti konačne brzine iza vremena : 

Os AH ....m — dr, (nm — 1), nr uz jednake 

0, .ra, 2ra (n — 2)ra, (n — 1)ra, nra kod pospjesna, 
a nra, (n — 1)ra, (n — Dra ....2ra, ru, 0 kod zakašnjenja 


gibanja. Zbroj tih brzina bit će svaki put zra; a buduć da jen 
uzeto po volji i može biti koji mu drago broj, to mora da je zbroj br- 
zina u kojem mu drago vremenu postojanom količinom nra =at 


‚+2 
= v; dakle cio provaljeni put 28 = vt = (al)! = af? ili s= ke 


Pokazuje li # broj sekunda, onda znači a akceleraciju t. j. 
prirast brzine u svakoj sekundi. 
Vinkovci, 3. siječnja 1891. 
Stanko Miholić. 


Kyuak Mo,py.p, Carcharius glaucus, Lin. ns Poroxmmne 7. o. 
mjecema pmöapıı Poro3HITET y.10BMMe MOPCKOT KyuKa, KOjer OHI, 110 
cBoj pun psxehu su mpagy IIcmuy, ompemmume 0Boj IL. Kp. IOMOp- 
CKOj Ba), Haajyhu ce KAKBOj Harpazı. 

Ilonenyra je puća myxjak Bpere Carcharias glaucus Lin. ; 
Bper je osa NPIMIMYHO pmjerka y Jaxpanckome Mopy, a ja je y OBIm 
Boama 10 cana ne Burhex. 

T'pexora mro je ekcemmrap mame, Te 3majyhu a oBa pidja Bpera 
Moe orukir 10 muoro Behmjex omjepa, Halasıım YMjecHo, ra 0nx Ha 
OBOM IpuNjepky onpenmjenmo pasnjepja mehy pasıamunmın mjeroBnma 
ieropa mera. Illro nmak ynapa y ou, INTO je MBBanpenna yJbuHa 
rpyranjex Mepaja 1 ryOMKe € OKPYTIHM BPXOM. 3y0H LOBO BINMIKE IIPIL- 
Ka3y]y CAMO Ha OCHOBM MAJEHNjEX ypesa, JOUNM y TPOpIBOj Gy BNL 
3yOII, OCHM Bpxa, ypesan Ha okpajuuma, a ypesu Mocrajy cre ro Belu 
ITpIr OCHOBI. 


227 


Iljerokynna ayxıma ope puoe um 93 nm. Janna ox roper 
yCHOr okpajka zo Bpxa ryömme erojir roroBo 10 myra y 1jexoKymaoj 
VIKNE; a JIyKIma TPyAHIjex mepaja caıpıkama je 5, nyra y 1y- 
INI puoe. 

OBaj excemmap NOKIOHNX Kp. šarpe6aukom My36]Y. 


Jalap, 31. jauyapa 1891. 
IIpop. M. Rarypuh. 


Domaće pasmine vukova i ježa. Godine 1856. obratilo se je 
slavno uredničtvo u „Glasniku“ (br. 4, str. 181.) na rodoljube, 
osobito na učitelje, šumare i lovce s molbom, da mu priobće što 
znadu o ,bosanskom vuku“, ,o planinskom i ritskom 


vuku“. 
Da doprinesemo štogod k tačnijem poznavanju pasmina vu- 


kova i ježa, priobćujemo ono, što smo u Lepoglavskoj kaznioni 
od ljudih iz različitih krajeva domovine (bivši tamo učiteljem), 
zabilježili. 

U Hrvatskoj i Slavoniji razlikuje naš narod planinskoga vuka 
od podoljskoga, kao sto n. pr. pozna u Gorskom kotaru dvie pa- 
smine medvjeda, od kojega manju (oko Fužine) zove ,mravi- 
čar“. Kod Otočana u Djakovštini poznaju seljaci dvije pasmine 
vučje; „luzni kurjak“ ili lužnjak“ mrke je dlake ili po selja- 
kovu opisu čitavo mrk, bušastiji t. j. krupniji, i debljega je vrata, 
nego ,planinski kurjak“ ili ,srnad“, koji je žućkaste dlake 
i podkasast (tanak). Pripoviedaju za njega, da rado lovi srne. 
Oko istoga sela poznaju i ,gušćara“, koji je velik kao pseto, 
drži se rado oko sela i davi guske. Po opisu bi to mogao biti 
čagalj. 

Oko Nove Gradiške zovu planinskoga vuka ,konjušar“, 
jer hvata konje, volove, dočim manjega lužnjaka imenuju „ov- 
čarski kurjak“, a kod Krivaje, u županiji Bjelovarskoj „pra- 
šćar“, koji je takodjer velik kao pseto. Oko Severina bjelovar- 
skoga pričaju za planinskoga vuka, da mu vise lampe t. j. dolnja 
čeljust. 

Oko Bajnog sela kod Popovca zovu lužnjaka ,berečar“, 
jer se drži u bereku (u busiji i draču) i ne će da spava u grmlju. 
On je u proljeću plavušast, na jesen rdjast. 

sSumski kurjak“ s proljeća je zelenkaste dlake, na jesen 
kestenjave, puno je veći od berečara, živi u šumah i ide na veliko 
blago (Bajno selo kod Popovca). 


298 


I u jeza razlikuje narod vise pasmina. U Ravnici kod Veli- 
koga Trgovista (u Zagorju) poznaju tri pasmine: ,vološak“ ima 
gubicu kao vol, ,svinšćak“ ili ,prašćak“ (oko Brihova kod 
Netrelića) kao svinja; ,pješak“ ili ,pajsjak“ (oko Brihova) ili 
»pesjak“ (oko Rieke kod Križevaca) ima gubicu kao pas, i na- 
rod tvrdi, da nije za jelo. Bodlje u ježa zovu u Ivankovu kod 
Vinkovaca ,bodljivice“, kod Borilovića ,šešarice“ i ,igle“ ; 
oko Brihova kod Netretića ,pikalj“. Jež se ,sklupči“ (Slunj), 
sprikvréi“ (Rieka-Križevci), ,sguri se“ (Ivankovo), „sfrknc 
se“ (Brihovo), ,smota se“ (Pašijan kod Garešnice). 

O ježu priobćujemo još dvie, tri. Mast od ježa dobra je za 
rane (Rieka-Križevci). Da vol ne izgoni drugoga vola iz brazde, 
metne se ježeva koža na osnu rudu, a jer ga bode, onda se vol 
ne naliega (Brihovo, Ravnica, Rieka). Ježeva koža meće se i teletu 
na glavu, kad mu je godina dana, pa bi rado sisati; koža bode 
kravu u vimena, a onda tele nogom odbija i tako odbije (Rav- 
nica, Brihovo i drugdje). 

Smolić Somo iz Slunja vidio u Slunjskom gaju ježa, koji 
se valjao po jabukah, nekoliko ih nabo i otišao. 

Padovski Stjepan iz Rieke kod Križevaca pripoviedao mi, 
kako su njegovi psi našli ježa, koji je na sebi imao dvie jabuke, 
a neki je seljak iz Ivankova vidio ježa, kako se valjao po šljivah 
i nabadao ih. 

D, Hirc. 


Dragutin pl. Sostarié. 
name KOLKO SNI TERZI 


Prihvatam se evo žalostne dužnosti, da progovorim koju o 
preminulom nam drugu i prijatelju. Ali ne! nije ova dužnost ža- 
lostna; samo to je žalostno, što nam ga nemila smrt tako rano 
ote. Svetu uspomenu na dragoga našega pokojnika rado ćemo 
sačuvati, a mimo to nas veže i dužnost, da o njegovu životu i 
radu progovorimo širom cijele mu drage Hrvatske domovine, da 
znade kakva je sina u pokojniku izgubila. 

Dragutin Ljudevit Šoštarić pl. Letovanićki potječe od stare 
hrvatske porodice, koja je zadobila plemstvo g. 1602. od cara i 
kralja Rudolfa Il. Otac mu, Žiga pl. Šoštarić, bio je profesor pri- 
rodopisa na kr. gimnaziji riječkoj, a poslije ravnatelj kr. realke 
rakovačke. — Dragutin Šoštarić rodio se na Rijeci 18. ožujka 
g. 1862. Normalne škole polazio je u Rakovcu i prva 4 razreda 
realke svršio je ondje; poslije smrti očeve nastavio je ostala 3 
razreda u Zagrebu, gdje je i g. 1879. položio ispit zrelosti. Iza 
realke studirao je na hrv. sveučilištu prirodne nauke i pripravljao 
se za učiteljstvo srednjih škola. 

Svršiv sveučilištne nauke bude skoro iza toga od ravnatelj- 
stva imenovan 25. srpnja 1882. za asistenta na zoološkom na- 
rodnom muzeju, pak ondje ostane na potpuno zadovoljstvo rav- 
natelja do konca travnja 1883. Godine 1554. položi Dragutin u 
oktobarskom roku ispit za profesora srednjih škola. Iste još godine 
dne 23. prosinca položi s odličnim uspjehom i ispit za učitelja 
gombanja. Od novembra školske godine 1884/85. podučavao je 
kao pomoćni učitelj prirodopis i račun na zagr. kr. vel. realci. 
Na to bude 30. ožujka g. 1885. imenovan namjestnim učiteljem 
na kr. velikoj gimnaziji u Varaždinu, gdje je sproveo cijeli ljetni 
semestar. Iz Varaždina bude premješten opet u Zagreb, bivši 
23. rujna g. 1585. imenovan suplentom na zagr. realci i s njom 
spojenoj trgovačkoj školi. 


230 


Već. g. 1884. počeo se Dragutin baviti racima, dolazeći u 
prostim časovima, osobito nedjeljom i četvrtkom, u zoološki muzej, 
gdje mu je s dozvolom ravnateljstva stajalo na razpolaganje sve, 
što treba za mikroskopiranje, isto tako i literatura ove struke. 
Za svojega kratkoga boravka u Varaždinu ondje je osobito sa- 
kupljao karcinološki materijal, koji je on čim se natrag u Zagreb 
povratio, stao dalje obradjivali, ali opet samo u vrijeme, koje je 
inače svakomu učitelju namijenjeno za odmor. 

U to doba zateče ga bolest, koja se je prvi put pojavila 
silnom provalom krvi, i tako bude slomljena njegova dosadašnja 
izvanredna tjelesna kriepost i upravo divska jakost; nu duh mu 
na sreću jošte nije podlegao. Iza poduljega oporavljenja, opet se 
donjekle uzpostavi njegovo narušeno zdravlje, koje je siromak 
kasnije kušao, ne bi ga i posve zadobio u Gleichenbergu. Nu 
biljeg smrtne bolesti više ga ne ostavi, i svi njegovi dragi i mili 
zamjetiše žalibože sa stravom, kakav zlokobni udes lebdi nad 
glavom toga vrloga i čestitoga mladića. Ipak se on naskoro opet 
lati svoje službe i prihvati se opet svojega obljubljenoga rada, 
proučavajući s najvećom ljubavlju i istim marom, kojim i prije, 
faunu hrvatskih korepnjaka. Godine 1890., kada je već jače stao 
poboljevati, bude 16. rujna imenovan pravim učiteljem na osječkoj 
realci i dobije riješenje od službe na dosadašnjem zavodu od 
ravnateljstva realke zagrebačke uz vrlo laskavo priznanje za 
njegovu dosadašnju službu na zagreb. realci i trgovačkoj školi. 
"Tako ode on u oktobru u Osijek, da položi prisegu, nu službe 
nije više ni nastupio, jer od sušice umre već 4. studenoga iste 
godine u 28. godini svojoj. 

O karakteru i radu pokojnika nije mi teško govoriti liepo, 
sve ne laskajući njegovoj uspomeni iz ličnoga prijateljstva, jer 
su svi, koji su ga poznavali, svjedoci njegovih vrlina. Predobro 
je poznato, da je bio mladić bogato nadaren i umom i srcem, 
a uz to ga je resila upravo izvanredna čednost i nesebičnost. 

Posvetiv se prirodnim naukama, za rana već zavolje osobito 
zoologiju, s kojom se je specijalno i bavio. Ipak se nije na nju 
ograničio, već je s velikim interesom pratio i gorostasni razvitak 
svih grana prirodoslovlja. Pri tom ga pak nije vodilo samo nje- 
govo zvanje, po kojem je bio prisiljen, kao svaki prirodoslovac 
na srednjim školama, proučavali i zoologiju, botaniku i minera- 
logiju, nego i fiziku i kemiju, a i matematiku. Velim proučavali, 


231 


jer sve te prirodne nauke nisu takve, da bi dostojalo jednom ih 
u nekom obsegu proučiti, da se zatim može mirovati i onda prema 
potrebi dalje upotrebljavati samo to znanje, već je potrebno, da 
se po mogućnosti ogromni njihov napredak i dalje prati, jer ako 
se lo ne čini, čovjek o njima gotovo i ne zna ništa, one napre- 
duju sa silnom hitrinom. 

On je ne samo vršio tu, kako vidimo, tešku zadaću, jer mu 
je to bila dužnost (što je i samo sobom liepo i hvale vriedno), 
nego što više, on je svojim bogato nadarenim silama uza sve te 
divne tečevine ljudskoga duha prianjao iz vlastite ljubavi i ličnoga 
mara i zanešenosti za samu stvar. 

Mogu sa zahvalnošću prema njegovoj uspomeni sada izpo- 
vjediti, da sam mnoge i mnoge poduke tražio i dobio u njega, 
a i ostali njegovi prijatelji mogli bi mi potvrditi, da im je u 
mnogočem pomogao, što ga je i žrtava stojalo; pri svem tome 
ipak nije znala ljevica, što bi radila desnica. Bio je tako bistra 
uma, da su si njegovi drugovi već na sveučilištu, a i poslije još 
davali od njega razjašnjivati i najteže stvari iz prirodnih nauka, 
a on bi im sve to činio rado i snajvećom pripravnošću. Mogu 
dapače za sigurno ustvrditi, da bi on bio i većih stvari styorio, 
čime bi se njegovo ime i jače još proslavilo, da ga nije uzdrža- 
vala prevelika čednost ili upravo neka apatija, nastavši od nje- 
gove dugotrajne smrtne bolesti, koja lako oduzimlje čovjeku 
svaku energiju. Upravo radi toga, što je i uz ove teške pri- 
like ipak ostavio i trajnih spomena u znanstvenom svijetu, pak 
naročito u znanosti, koja je u nas još tako slabo obradjena, 
držasmo da smo obvezani, da mu se sa ovo nekoliko toplih ri- 
ječi zahvalimo. 

Čim je Š. položio svoj ispit za profesora srednjih škola i 
time se riješio poglavile brige, podao se posve proučavanju Cru- 
stacea Hrvatske, pak je tu svoju radnju ponajviše izvodio na 
ovdašnjem zoološkom zavodu. S velikom marljivošću stao je uz 
dosta nepovoljne prilike već tim sto je kao učitelj bio upravo 
preopterećen satovima, sakupljati materijal u cijeloj okolini za- 
grebačkoj, varaždinskoj, a i u nekim drugim krajevima Hrvatske, 
osobito pako u našim divnim Plitvičkim jezerima. O teškoći toga 
posla ne ću ovdje da mnogo govorim. Spominjem samo, da su 
golovo svi ti račići, koje je Š. proučavao, mikroskopski malene 
životinje; njih je težko i naći i loviti, a po gotovo je mučan 


232 


posao takve sitne račiće razuditi pod mikroskopom i tad im tek 
opredieliti mjesto u sistemu i ime. Nadalje neizmjerno množtvo 
različitih vrsta tih životinjica i opsežna literatura, koja je osim 
toga pisana još u različitim jezicima, ište zbilja mnogo rada i 
strpljivosti. Uza sve to valja držali na umu, da ako se gdje može 
govoriti o skroz neobradjenom vrtu, da to vrijedi za ovaj slučaj. 
Gotovo nijedno specijalno djelo, koje bi se ticalo hrvatskih Oru- 
stacea, nije imao Šoštarić. A ipak ga kod toga mučnoga posla 
nije vodio ni tračak kakve ambicije bilo za moralnim, bilo za 
materijalnim dobitkom. 

Nakon trogodišnjega rada u svojim laznim časovima, koji 
je uz to bio isprekidan i bolešću i izbivanjem iz Zagreba, izadje 
napokon njegova rasprava ,Prilog poznavanju faune slatkovodnih 
korepnjaka Hrvatske“, u Radu jugoslav. akademije, knj. XCII. 
god. 1588. 

U tom dijelu odredio je S. 61 vrstu hrvatskih sladkovodnih 
Crustacea, od kojih su prije njega bile poznate možda samo 
3—4 vrste, a jedna u opće i nije bila poznata, jer ju je prvi put 
našao Šoštarić u Plitvičkim jezerima i opisao kao novu vrstu 
imenom , Daphnia plitvicensis“. 

Ovo djelo Šoštarićevo, prem da je samo sistematsko, ima 
ipak kao takvo osobitu vrijednost; s toga sam slobodan te se 
ovdje potanje obzirem na njega. 

Obradjujući Crustacea Hrvatske služio se Š. gotovo pot- 
punom literaturom ove struke, kako vidimo i iz popisa upotreb- 
ljavanih djela, gdje navodi ne manje od 48 karcinoloških, što 
povećih monografija, što manjih rasprava. Ali se tu nije na 
prosto vadilo sad nješto iz ove, sad nješto iz one knjige, pak 
možda na taj način stvorila 49. knjiga, već je sva ta literatura 
upotrebljena upravo kritički, kako ćemo se umah uvjeriti. 

Poznato je, da se valja odredjujući svaku životinju ili bilinu 
služiti baš cijelom literaturom te ruke, hoćeš li da ti rad bude 
znanstveno dovršen i izradjen krilički. Treba na ime iz opisa i 
slika različitih autora dokazati, nisu li autori možda imali pred 
sobom istu vrstu, pak ju zbog nepoznanja cijele literature možda 
opisaše pod raznim imenima. Tu treba odrediti sinonimiju, koja 
je često vrlo zamršena, jer često valja i na novo izpravljati već 
po drugih ustanovljenu sinonimiju, ili ipak dijeliti neke vrste, 
kojih drugi držaše identiénima. Sve te pogreške potječu koje od 


233 


nepotpunoga opisa, koje od slaboće slika, čemu je opet uzrok ili 
površenost autora ili još češće nepotpunost materijala. Šoštarić 
je kod svih ovih 61 vrsta veoma pomno proučio opis i eventualne 
slike u drugih autora, koji se baviše njima. Evo kod mnoge vrste 
navodi do 30 i više sinonima, a da tu sinonimiju nije svuda na 
prosto prepisao, kažu nam mnoge korekcije, kojih je učinio. Baš 
ovim kritičkim postupkom njegovo djelo i dobiva osobitu vrijednost. 

Da bih potkriepio, što sam spomenuo, navodim ćvo samo 
nekoliko primjera: 

Za vrstu Daphnia Atkinsonii Baird. spominje navod Hel- 
lichov, da duljina bodlje na stražnjem kraju ljušture čini 1 do 
1:42 mm., i dodaje, da toga nije opazio kod nijednog individua. 

Kod Daphnia pennata O. Fr. Miller ističe razliku veličine 
svojih eksemplara od eksemplara Hellich-ovih; potonji mjeriše 
2:38 mm., bijahu dakle veći od D. pule, dočim su Šoštarićevi 
svi osim trojice bili dugački ispod 2 mm., po tom mnogo manji. 

Daphnia obtusa Kurz opisao je Šoštarić mnogo tačnije nego 
koji prijašnji autor. On opisuje na osnovi plivaćih uzika (antennae) 
dvie dlačice za opip, od kojih je prva dulja a druga kraća. Osim 
što su plivaće uzike pokrite ljuštičavim dlakama, nose na zadnjem 
članku tročlane grane i mnoge dlačice. Te dlačice sakupljene su 
u snopiće. Plivaće uzike pokrite su cijelom duljinom tankim dla- 
kama i sastoje od tri članka, od kojih je pošljednji najkraći. Za 
urezak izmedju glave i kućice veli, da mu jedva ima traga. Post- 
abdomen ima 13 zubića itd. 

Kod Simocephalus expinosus De Geer veli, da bi se ovoj 
vrsti po njegovu mnijenju imala svakako privaliti i Kochova vrsta 
Daphnia conger, jer se obje po opisu slažu gotovo posvema. 
Razlika bi postojala samo u duljini, jer Koch navodi duljinu od 
1:75 mm. Da pak veličina iste vrste u različitim udaljenim loka- 
litetima i dosta znatno variira, dokazao je Šoštarić, kako gore 
spomenuh, kod D. pennata. 

Kod Candona detecta Müller veli, da Jurine navodi u „Hist. 
Monocl.“, da je C. detecta Müller isto to Monoculus concha- 
ceus, što po S. ne stoji. 

Kod Cyclops fuscus Jurine daje Š. vrlo tačnu sliku antene 
(Tab. I. sl. 12.) i spominje, da u te vrste ima različitih boja. 
Najčešće su boje zelenkasta, modrasta, a dosta često i crvena. 


234 


Osobito krasno bojadisan je mužjak kod spolovnih zjala, i to 
liepo crvenom bojom koja prelazi u zelenkastu. I noge su mu 
liepo bojadisane 

Za Cyclops albidus Jurine veli, da Brady o njemu u svom 
djelu „British Copepoda 1878“ daje prilično dobru sliku, ali koja 
ipak nije potpuna, te ju valja izpraviti. S. prilaže sliku 3. i 4. 
na Tab. I. Izrično još navodi, da drugi članak prednjih antena 
ima uz unutarnju čekinju polukružno poredjane zubiće, dočim 
Brady riše samo jedan zubić. Nadalje spominje Claus-a, koji kaže, 
da su čekinje furke manje peraste od čekinja u €. coronatus-a, 
što ne stoji, nego je upravo protivno. 

Cyclops quadricornis Linnaeus, ovaj najobičniji nu i najvari- 
jantniji Gyelops zadavao je, odredjujući ga, golemih neprilika radi 
varijantnosti i po tom različitoga opisa i slika u različitih autora. 
S. daje jedino tačan opis i sliku 5-te ili rudimentarne noge Tab. 
I, sl. 5. (ne i sl. 6., kako je pogrešno tiskano). Na slici Brady-a i 
Claus-a nema zubića uz bodlju na drugom članku rudimentarne 
noge, a tako isto ni onih zubića uz gornju čekinju, premda su 
baš ti zubići vrlo značajni za tu vrstu. O boji te vrsti veli S 
ovo: ,Ova vrst je obično narančasto crvena, s iznimkom drugoga 
torakalnoga segmenta, koji je biel. Osim onako bojadisanih dolaze 
jošte i takovi, kojim je drugi spomenuti segment umjesto biel, 
liepo ružičast. Ova odlika bila bi onaj tipični Jurine-ov C. qua- 
dricornis rubens“. Od poglavite je pako praktične znamenitosti 
to, što je S. našao, da je najkonstantniji znak za ovu toliko vari- 
jantnu vrstu, sto je drugi torakalni segment bijel ili bojadisan 
inače. Po tom znaku dade se sada ta vrsta bez ikakve muke 
sigurno i brzo odredili. Sam sam se naknadno više puta uvjerio 
o konstantnosli toga karaktera. 

Pod ©. quadricornis uvršćuje Š. vrstu C. brevicaudatus, 
koju je i Claus opisao kao novu. Po Linné-u (Fauna Suecica 
1746), O. Fr. Müller-u, Ramdohr-u i drugim starijim autorima ta 
je vrsta doduše dosta nejasno opisana i naslikana, tako da se uz 
njezinu promjenljivost i teško dade odrediti. Nu posto je istu 
vrstu Fischer, premda opet drugim imenom, na ime C. strenuus 
tačno opisao i naslikao, ne da se nikako opravdati postupak 
Clausa, poslavljajući opet drugu vrstu ©. brevicaudatus, koja je 
skroz identična s tačno opisanim strenuus-om Fischer-a a taj 
opet nije ništa drugo nego Linné-ov quadricornis. Barem dakle 


259 


s potonjom od Fischer-a imav bi bio Claus identificirati svoj 
brevicaudatus, tim više što nije vjerojatno, da mu Fischer-ovo 
djelo ne bi bilo poznato. Taj se postupak dade, kako S. veli, 
tumačiti suno potpunom ignorancijom. — Claus je profesor 200- 
logije u Beču i čuveni stručnjak i baš specijalista za Copepoda, 
a ipak nije neopravdan taj Šoštarićev prigovor, jer su već i mnogi 
drugi Claus u dokazali krupnih pogrešaka. 

Sa Oyclops viridis Jurine prisiljen je S. identificirati opet 
jednu tobože novu Claus-ovu vrstu C. gigas. S. veli kod C. viri- 
dis-a ovo: ,Amo valja nam uvrstiti svakako i Claus-ovu vrst, 
koju je on opisao kao novu i to €. gigas, a moraš se čuditi 
Claus-u, sto je uz ©. viridis Jur. mogao postaviti novu vrst, koja 
sasma odgovara Jurine-ovoj. Brady spominje tu vrst kao €. gigas, 
a ne navadja C. viridis, pa to daje slutili, da ih i on uzimlje 
pod jednu.“ Claus sam veli (die frei lebenden Copepoden) ovo: 
„Eine dem C. brevicornis (opet sinonim sa C. viridis Jur.) nahe 
stehende Art. Das rudimentäre Füsschen gleicht dem der er- 
wähnten Art, ist aber schlanker und beginnt mit enger Basis.“ 
Š. veli, da nema zbilja nikakve druge razlike od C. viridis Jur., 
samo je C. gigas Cl. mnogo veći. Dosegne obično 5:5 mm. $ 
odjeluje zbog te razlike u veličini i gore spomenute, koju je Claus 
izlaknuo ©. gigas kao varijetetu od C. viridis Jur. 

Za Cyclops pulchellus Koch daje S. tačne slike Tab. I. 
sl. 8—9 i veli, da Brady-jev ni opis ni slika ne odgovara ni naj- 
manje Koch-ovoj vrsti, s kojom ipak Brady svoj €. pulchellus 
identificira. Š. primjećuje, da je najvjerojatnije, da je ta Brady-eva 
vrsta ona, koju Lubbock opisuje kao vrstu C. Clausti, nu veli 
takodjer, da se svom sigurnošću to ne može potvrdili, posto te 
Lubbock-ove vrste nije do sada našao. 

Nu da ne duljim s ovim Šoštarićevim ispravcima, pošlo su 
oni i onako zanimljivi i razumljivi samo za onoga, koji se racima 
specijalno bavi; spominjem samo još, da bi iz Sostariceva djela 
mogao navesti barem još tri puta toliko ispravka. Mislim pak, 
da sam već ovime dovoljno dokazao, da je Š. zbilja radio kritički. 

Šoštarićev prilog k fauni Crustacea Hrvatske dobiva i po 
tom osobitu praktičnu vrijednost, što je svuda pridodao sinop- 
ličke tablice, pak će po tom svatko moći po njegovoj knjizi od- 
redjivali kojeg raka, pak baš i onoga, kojega ni S. nenavodi, 
jer su njegove sinoptičke tablice potpune, a morao ih je često 


236 


sam s velikim trudom sastavljati, ili je pak već postojeće nado- 
punio novim, poslije nadjenim vrstama. 

Nadalje mu pripada zasluga, da je i terminologiju hrvatsku 
za rake donekle obradio, upotrebljujući vrlo zgodne izraze iz bogate 
ruske karcinološke literature, tako n. pr. uzima izraz glavogrud 
za cephalotorax, zalim uzike za antennae itd. 

Po tome se evo svatko može dovoljno uvjerili, kakova z00- 
loga u Šoštarića izgubismo, a taj rani gubitak mnogo znači po 
gotovo za Hrvatsku zemlju; i to tim više što se on i iza one 
* radnje dalje bavio racima, a i dosta sakupio daljega materijala. 

Nu da se uzmogne znamenovanje Šoštarićeve radnje što 
bolje ocjeniti, spomenuti mi je još nekoliko riječi. Pitat će možda 
iko, čemu su u opće takve radnje? 

Ponajprije je ne samo vrijedno, već i potrebno, da znademo 
što imamo u zemlji: da uz geu poznamo u najtanje tančine i 
floru i faunu našu. Napokon su i svi drugi kulturni narodi svoje 
faune ispitali, a naša hrvatska još je vrlo slabo poznata. Pri tom 
smo opet dužni a i častno je po naš narod, da to sami činimo, 
— Specijalno pak što se tiče Crustacea, ovi su vrlo znameniti. 
jer je njihov studium poglavito od dvojake vrijednosti. 

Od koje su znamenitosti Crustacei, napose već sam studium 
njihove vanjske organizacije za morfologiju, dokazuje nam Arnold 
Lang u svojoj komparativnoj anatomiji — najboljoj koju sada 
imamo. On veli doslovce ovo: „Nirgends im Thierreich bietet das 
Studium der äusseren Organisation ein grösseres vergleichend 
anatomisches Interesse als bei den Arthropoden (kamo spadaju 
i Crustacei). Die den Körper mit allen seinen Gliedmassen äusser- 
lich überziehende mehr oder weniger harte Chitinhülle dient nicht 
nur den innern Organen zum Schutz, sondern stellt zugleich auch 
das Skelet dar. an welchem sich die Musculatur von innen an- 
heftet. Hierin liegt der Hauptgrund der bei den Arthropoden so 
ganz besonders engen Beziehungen zwischen äusserer und innerer 
Organisalion.“ 

S druge su strane Grustacei zanimljivi radi njihove vele- 
vazne uloge, koju imaju u ekonomiji prirode. S toga je njihov 
studij i od praktične vrijednosti. Zamjenični odnosaj svih bilina i 
životinja vrlo je zapleten; sa stotinu i stotinu kuka zahvata jedan 
organizam u druge. Nu baš taj komplicirani odnošaj u organskom 
svijetu nije još do sada dovoljno ispitan. Ponajprije je napokon 


237 


potrebno, da upoznamo sve te organizme; odatle se je razvila 
sistematika. A kako je organski svijet po nuždnoj divergenciji 
karaktera mnogobrojan i mnogoličan, bilo je dosta posla, dok su 
se ispitale sve te živolinje i biline, što ih danas poznajemo. Uz 
to, kad se već bavilo oblikom, stalo se prodirati sve dublje i u 
druge pojave oblika: u nutarnju organizaciju — anatomiju i hi- 
stologiju — i napokon se stao istraživati način postanka toga 
oblika ili embriologija. Morfologija je dakle direktno došla poslije 
sistematike, a ovo nam oboje daje još dosta posla, pak se s toga 
nije imalo još ni pravo vremena, da se dublje prodre i u druge 
pojave organske prirode; s toga je i biologija gotovo najmanje 
obradjena. A od nje upravo očekujemo najveće praktične koristi. 
Ipak već i danas naziremo, kakva je velevazna zadaća zapala 
Grustaceje u biologiji, respektive u bilanciji ekonomije prirodne. 

Zbog toga, što se Crustacei poglavito hrane organskim sub- 
stancijama, zatiru sav gnjilez i smrad u vodama, vrše oni pre- 
težno službu javnoga saniteta. Oni čiste sve naše i slane i 
slatke vode; pri tome biju boj s drugim kužnim substancijama 
ili s drugim organizmima, koji živu na račun toga smrada, a 
bivaju opasni i upravo otrovni za više životinje, na pose pak i 
za čovjeka. Raci sami nisu nikada nigdje škodljivi; medju njima 
nema otrovnika, a kako ih je sva sila i gotovo na svakom mjestu, 
a uz to se i plode kao možda nijedna druga viša životinja, to 
su nam dobro došli pomagači u čišćenju cijele prirode. — Sjećam 
samo što bi bilo u lukama primorskih gradova, kamo utječu svi 
kanali i kamo se sav smrad i otpatci grada bacaju, da tu nema 
mnoštvo raka, koji u kratko vrijeme raztvore sav taj gad. Mnogi 
morski račići upravo su prozvani sanitetskom policijom, jer su 
njihovi ispitatelji rano već uvidjeli, koja im je zadaća. Boraveći 
na moru imao sam sam sgode uvjeriti se o tom. A mogu spo- 
menuti i primjera, kako njihova nazočnost u sladkim pitkim vo- 
dama ni najmanje ne smeta, nego po svoj prilici djeluje samo 
koristno. Tako smo pili na otoku Hvaru u franjevačkom samo- 
stanu vodu iz cisterne, u kojoj je sve vrvjelo od Daphnia, kao 
da si ih šakom u bocu sasuo. Pijući vodu hrustasmo zubima. 
crvene male račiće, a ipak nije ta voda nikomu naudila. Na suprot 
se cijeli otok, na kom se ljeti pije samo takva voda, može upravo 
ponositi svojim zdravstvenim stanjem i premda nisam vještak, 
usudio bih se tvrditi, da Hvar u zdravstvenom obziru ni naj- 


238 


manje ne zaostaje za slavljenom Opatijom, Losinjem i drugim 
zdravim hrvatskim predjelima. 

Nu čemu sizati i tako daleko? Pokojni S. pretražio je za- 
grebačke zdence, i one, kojih se voda pije, te je i posve dobra, 
pak je baš u svakom zdencu našao malenih račića, koji ni naj- 
manje ne smetaju pitkosti vode. Evo n. pr. vrstu Typhlocypris 
eremita od Vejdovsky-a našao je Š. samo u zdencima, i to u 
Demetrovoj ulici br. 7 i Pivarskoj ulici br. 3. Za ove zdence pak 
naročito kaže: ,Oba ova zdenca odlikuju se svojom dubljinom 
od preko 30 met. i čistom vodom.“ Gammarus pulex-a našao 
je Š. osim u drugim nalazištima i u Kraljičinom zdencu i Plit- 
vičkim jezerima. Niphargus Kochianus-a našao je u zdencu 
Demetrove ulice br. 7. Dubljina je toga zdenca od površine 32.65 m. 
a vode je bilo 13:20 m. Dno bijaše pokrito sićušnim Zutkastim 
pjeskom, u kom ima malo organskih tvari. Astacus saxatilis Koch 
našao je Š. u Plitvičkim jezerima, i to u dosta velikom broju. 
Kao drugi mu poznati lokalitet navodi Š. potok Medvešćak počevši 
od Šestina pa sve do više Kraljičina zdenca. 

Kako vidimo, ima raka i u najbistrijim vodama i u naj- 
čišćim vrelima, koja upravo slove sa svoje vrstnoće. Odašta se 
dakle hrane? I to pitanje nastojao si je Š. odgonetnuti. Pa 
kako nije žalibože dospio ni da dovrši preduzetu si zadaću: da 
ispita svu našu karcinoložku faunu, a još manje da objelodani 
dedukcije, do kojih ga je taj studij doveo, smatram posve umje- 
stnim, da ovdje spomenem zaključke, do kojih smo došli radeći 
zajedno. Poznato je na ime, da i u najčišće vrelo dopru klice od. 
bakterija, sičušnjih infusoria i drugih mikroskopskih organizma, 
jer svako vrelo, kako to već od njegova pojma potječe, komuni - 
cira s vanjštinom. — Ako pak ondje ima račića, oni izjedu te 
malene organizme skoro čim se isti pojave, pak upravo su raci uzrok, 
da voda nije još više onečišćena, da se taj mikroskopski svijet 
dalje ne umnoža. — A da i u posve čistoj ili barem u gotovo 
posve čistoj vodi ima raka, dade se tako tumačiti, što oni kako 
su već brzonogi, brzo svu vodu pretraže i baš sve ono unište, 
što bi se gdje pojavilo; ili je hrana upravo svaki čas iserpljena 
i ravnoteža izmedju nazočnih individua raka i njihove hrane 
upravo je gotovo uvijek uspostavljena, a do viška hrane, barem 
znatnijega, i ne dolazi. — Da nema dakle račića, ne bi mi imali 
ni tako bistrih i čistih voda, kakvih imamo — absolutno čistih, 
kako je poznato, i nema. 


Nu nije to jedina zadaća raka. Uz ovo aktivno zasezanje u 
ekonomiju prirode, pripada im još i druga, pasivna zadaća. Raci 
služe za hranu osim nekih drugih životinja još poglavito ribama. 
Budući da su pak ribe hrana naša, to bivaju osim onih koje 
direktno jedemo, još i ostali raci znameniti za našu hranu, koliko 
najme pospješuju umnažanje i rastenje riba. Mnoge se ribe hrane 
poglavito racima, koji su maleni i koji se lako množe na miljarde. 
Dakako da amo vrstamo i one ribe, koje se hrane od drugih 
rakožderih riba, jer oboje je za nas isto. Treba dakle na umu 
imali, od koje su znamenitosti za nas raci sto budući neposredna. 
a što opet posredna hrana kroz drugu ili treću ruku, 

Toliko evo o racima, da se umije bolje ocijeniti rad Šošta- 
rićev na tom polju. Nu da se osvrnemo i na drugo djelovanje 
premiloga našega pokojnika. 

Poznato je, s kojom je ljubavlju Š. prigrlio gombanje i kako 
je u gombalačkom družtvu ,Hrvatskom sokolu“ slovio sa svoje 
izvanredne jakosti i vještine. On je bio prvi hrvatski gombalac 
i prvi izmedju prednjaka u ,Sokolu“. A svakako je vrijedno i to 
spomenuti, da je on prvi Hrvat, koji je položio ispit za učitelja 
gombanja. Jedne čilave godine radio je s osobitom marljivošću 
kojega poznavanje toliko je znamenito za teoretsku naobrazbu 
gombalaca. Gotovo sav materijal u tu svrhu sam bi si nabavljao, 
a osim toga je baš one godine secirano 14 majmuna na zoološkom 
zavodu, čime mu je bila dakako pružena lijepa prilika, da se dobro 
uvježba u čovječjoj anatomiji, koja je toli slična majmunskoj. Sko- 
likom je ljubavju prianjao uz družtvo ,Sokol“ dokazao je i time, 
što je, fizički težkom svojom bolešću već posve slomljen, ipak još 
sudjelovao kod jedne javne vježbe, koju je ,Sokol“ priredio. Nu 
i društvo ,Sokol“ odlikovalo ga je za to kod svake sgode. 

Drugovi njegovi mogu mi takodjer posvjedočiti. da je on 
bio jedan od najboljih poznavalaca naše flore i da je sastavio 
upravo prebogati herbarij. 

Da je takov daroviti i marljivi mladić bio i uzoran profesor, 
samo se sobom razumije, i ja ne bih o tom ni spominjao, da 
nemam i s le strane istaknuli neke lijepe crte njegova karaktera. 

Namjestenu za suplenta na kr. zagrebačkoj velikoj realci i 
s njom spojenoj trgovačkoj školi, bude mu još napose namie- 
njena zadaća predavati poznavanje robe i trg. aritmetiku na po- 


240 


tonjem zavodu. Sad mu se valjalo uputiti u ovu do sada za njega 
novu disciplinu. Nu uza svoj dar i živi interes svlada i tu zadaću, 
što je za njega dosta nezahvalan posao bio s toga, jer je sve to 
bilo samo provizorno, kako je u opće svaki hrvalski prirodoslovac 
u tom neugodnom položaju, da mora nakon mnogogodišnjega 
teskog studija i nakon ispita iz predmeta, koji nisu njegova prava 
struka, poslije kad sve to svrši, predavati tek nešto treće i to 
opet provizorno. Š. je sada ne samo prigrlio i tu novu nauku, 
već mu je uz to valjalo još stvarati tek zbirku za poznavanje 
robe. S velikim trudom i dopisivanjem, obraćajuć se molbama na 
različite tvornice, podje mu za rukom, da je mnoge i mnoge 
predmete bez novaca namaknuo tomu zavodu. Podučavajući svoje 
trgovačke pitomce u računstvu, kad je vidio da slabo napreduju, 
nije se zadovoljio, da im popiše druge redove, već ih je četvrtkom 
i nedeljom na pose još podučavao, davajuć tako cijelomu razredu 
bezplatne instrukcije. Sve je to radio satovima obterećeni bo- 
lestni i siromašni suplent. Komentara tomu valjda ne treba. 

Pak kako je taj čovjek svršio? 

Sušicom izmučen, napativši se osim toga i fizički i duševno, 
napokon poslije mnogododišnjega suplentovanja podlegne svojoj 
smrtnoj bolesti i pane u krevet. Sada bude — o gorka ironija 
sudbine! — imenovan za pravoga učitelja na kr. vel. realci u 
Osijeku. On 1 podje u oktobru god. 1890. s velikom mukom u 
Osijek, da se za koji dan već vrati u Zagreb, ali se skoro iza 
loga u naručju svoje premile majke rastavi s ovim svijetom 


za uvijek. 
L. ©. 


Tab. I: 


Glasnik hrv. nar. druztva. God. VI. 


'OPIBN BIBOUNIJ BIUEZUBH 


Table 


Glasnik hrv. nar. druztva. God. VI. 


Tiskom 0. Albrechta u Zagrebu. 


cri mR 


Tiskom O, Albrechta u Zagrebu. 


Glasnik hrv. nar. druztva. God. VI, Tab. IV: 


Uloborus Walkenaeri. 


N, Damin del, Tiskom O, Albrechta u Zagrebu. 


ANTI RE 


N OR VNN Opaska 


i 
) 


| 


Potkrale su se u ,Glasniku“ njeke pogrjeske, za koje urednistvo moli 
za obzir, te se ovdje ispravljaju samo krupnije pogrjeske t. j. samo onakove, 


koje kvare smisao stvari: 
ona strani 4. redak 17. ozgor mjesto: m u čitaj: nu x; 


SN RO ZA dio » ( Noé je. Divov — čitaj: Noć je. Srećom nije. 


Divov —; 


Pigi odi € AA 2. ozdol ,  Zadanilo čitaj: Zadocnilo. 


| 


Ova prva knjiga ima 15 štampanih araka 't. j: 5. br. vrijedi, pak od 


siječnja do studenoga 1891.; osim toga ima 4 tablice. 


S obzirom na to što kod nas nema, a još i ne može biti obilja ni radnika 
ni gradje, zaključilo je ravnateljstvo društva još god. 1888., da će ,Glasnik“ 
izdavati prema mogućnosti, «U. sjednici pak. ravnateljstva od 6. srpnja 0. g, 
ponovno je odlučeno „da društvo ne_može biti vezano na dvomjesečne rokove. 
dakle na 6 godišnjih sveščića, već da se izdadu jedna ili dvije knjige, kad se 
sakupi dovoljno materijala, kako to i druga slična društva obično čine“, 

Još jednom molimo onu g8. članove, osobito vanjske, koji još nijesu 
zadovoljili svojoj dužnosti za god. 1886., 1887., 1888., 1889., 1890. i 1891., da 
Di imali dobrotu požuriti se i poslati članarinu ravno blagajniku g. 
Mavru Vrabeu, oficijalu državne glavne blagajne u Zagrebu, a 
"pošto društvenomu predsjedniku i uredniku, jer bi se ovim načinom samo 
v eščavala uprava. i 

Slijedeća knjiga donijeti će opis botaničkoga vrta 
od prof. dra. A. Heinza sa trostrukom tablicom. 

Nadamo se od većine gg. članova, koji su dosele ostali vjerni našemu 
‚oladomu društvu, da će nastojati te društvu Pribaviti novih, postojanih 
“lanova, e da bi se ovo prvo i jedino hrvatsko prirodoslovno društvo moglo 
uelržavati u korist nauke i na čast domovine. 


U Zagrebu 15. kolovoza 1891. 
Uprava. 


ue. 
KA 


Ko 
SRI 


i i 
(i a I BR 


AMNH Li 


LU