Hortus botanicus

R. Academiae Monacensis,

seu

horti botanici, qui Monachii floret, historia breviter enarrata,
et praesens conditio descripta.

Programma

quo

Praelectiones de re herbaria per semestre aestivum habendas

indicit

Dr. C. F. Ph. de Martius ,

R. Ord. Cor. Civ. Equ. Acad. Reg. Liter. Monae. Soc. Horti Condirector et

Conservator secundus .

Monachii,

1. Maji MDCCCXXV.

TABULAE EXPLICATAE

Tab. I. A, Areae herbarum.

a.

b. —

e.

d.

perennium.

annuarum.

biennium.

perennium e Compositarum familia.

1. 2. 3. Semitae.

4. Margines arearum gramine consiti,

B. Areae arboreti.

a. Saxa pro plantis petrophilis.

C. a. Canales lignei pro plantis aquaticis.

C. b. Areae pro plantis palustribus.

D. Pelves aquae advectitiae.

E. Putei.

F. Platea, quae Elisenstrasse dicitur.

G. Aedes horti ducalis.

H. Platea, quae Sophienstrasse dicitur.

I. Hortus secundarius.

a. Porta horti secundarii.

b. — ad loca, ubi terrae miscentur.

c. Areae vaporariae.

d. Aediculae vaporariae.

e. Loca , ubi aestate plantae frigidarii reponuntur.

K. Hybernaculum.

L. M.Loca aedibus Botanici et Hortulani designata.

N. Propylaeum.

O. Porta horti australis.

P — horti occidentalis.

Tabulae Explicatae.

Tab; II. Fig. 1. Propylaeum.

Fig. 2. Hybernaculum.

Fig. 3. Sectio hybernaculi perpendicularis ad oeci cujusdam divisionem, ita
Ut et laquearis curvatura et cavaedii porta appareat.
pi„ 4. Sectio perpendicularis oeci primi s. caldarii, cum annexa sectione
aedis pro Botanico, qualem b. de Sckell designaverat.

Fig. 3- a. Auditorium.

b. Caldaria.

c. Areae vaporariae.

d. Tepidarium.

e. Frigidaria.

f. Fornaces.

g. Dolia aquae.

h. Cavaedium.

i. k. Cubicula pro laboribus hortulani.

1. Porta hybernaculi posterior.

Fig. 6. 7. Descriptio fundamenti aedium Botanici et Hortulani, quales b. de
Sckell designaverat.

Ingenium humanum quanta sit fortitudine praeditum quanta nohilitaie nil est quo doce¬
amur evidentius quam literarum historia. In omnibus enim generis humani proferendorum
scientiae finium conatibus divini quid non sine admiratione agnoscimus et animum, qui
sapientia magis quam alio quovis commodo gaudeat atque commoveatur, tamquam summo
creatore dignam imaginem laeti veneramur, sive per sublimes Philosophiae semitas rerum
summas notiones, sive, experientia duce, internam Naturae indolem consectelur. Flures
tamen sunt, qui de rerum naturalium cognitione augenda satagant, nec immerito, quippe
qua vitae nostrae fundamentum atque conditiones et quasi corpus rimantur. Nec diffi¬
tendum, in ea scientia, quam Historiae naturalis nomine complectimur, genus
humanum monumentum exegisse eximiae sollertiae, sensus acerrimi, judicii subtilissimi,
eo quo moies quoque, veritatis studium, animi fidem, perseverantiam mirum in modum
exerceat laude dignius atque, uti ipsa Natura, quam pertractat, nunquam moriturum. Ac
in rerum quidem naturalium disquisitione animum generis humani a principio quasi in
plantas conversum fuisse constat; nec mirum, nam plantae non solum multiplici usu ac
emolumento primis hominibus se commendabant, sed singulari quoque gratia ac venustate
eoium mentem delectabant atque demulcebant. Ita factum est, ut jam prima aetate homines
vegetabilia circa ipsorum domicilia colerent non commodi solum causa, sed quod deo¬
rum donum et rem ipsis amicam haberent, quin animum illis atque amoris sensum attri¬
buerent, quam ob causam et singulorum hominum et universarum gentiurn mores et con¬
ditiones plantarum cultura tamquam in imagine interdum exhiberi credere fas est. Ita sane, si
hortorum historiam et qualia inde a priscis temporibus ad nostram aetatem usque incremen¬
ta ceperint accurate cognita haberemus non solum Botanices fata dijudicare possemus, sed
ipsarum gentium ingenium conditionemque luculentius inde perspiceremus. Primos omnium
hortos eum in finem condiderant, ut vegetabilia usui domestico et aegrotorum medelae acco-
modata aut sensibus grata ibi colerent, quum vero, disjecta medii aevi caligine, per Europam
Universitates exurgerent, hortos, quos medicos vel botanicos nominant, in pub¬
licam disciplinam instruxerunt. Quo plura vero, literarum studiis ubique faustissimo
omine divulgatis atque excultis, plantarum genera innotescerent, quae Deus divina
lege efiormata atque per orbem terrarum sparsa humano generi exhibuisset, eo nobiliores

1

atque ampliores horti botanici evaserunt. Missa igitur eorum consuetudine, qui hortos
botanicos plantis solummodo medicinalibus aliive commodo domestico destinatis instruen¬
dos censebant, eo omnem operam dirigere visum est, ut quantum fieri posset

plurima vegetabilium genera mirabilis, quas alma mater Natura pro-
creasset, varietatis formas earumque diversissimos nexus rationes¬
que exhibentia, tamquam totius regni vegetabilis imaginem atque

rationes-

exemplar continerent atque rite disposita colerent. Hac de causa per
saeculum nuper elapsum plures eosque nobilissimos hortos botanicos conditos quum cer¬
neret REX noster augustissimus MAXIM1L1ANUS JOSEPHUS, intellecto quantum utilitatis

inde in doctrinam plantarum redundaturum esset, quamque id dignum foret saluberrimis

Suis pro populo curis, condere hortum botanicum Monacensem decrevit; quod regium
consilium quomodo effectum fuerit, et quaenam sit praesens illius conditio, hisce pagellis
describere in nos suscepimus, partim ut scientiae amici inde cognoscerent, quid Regio Florae
Amico deberent, ac quae studiorum facilitas inde ipsis proveniret, partim vero etiam ne ob
nimiam viri, cui summa hujus horti instruendi cura delata fuit. Botanicorum germanicorum
Nestoris, Perill. Equ. deScuRANK, modestiam de re sileretur eximia inque patriae ipsiusque
ornamentum perfecta; denique, ut, quae huic horto imminerent discrimina
in digita re mus, et aequalibus ejus} necessitates, posteris gratum erga ejus conditores
animum commendaremus; cui quidem negotio eo lubentius nos praestamus, quod fere ab
ipso principio muniendo huic horto instruendoque interfuimus. Nec t,amen est, quod
vereamur, ne nimis nostro huic horto indulgere videamur; bonis enim rebus et liberali
studio dignis nunquam nimis favere possumus.

I. Horti Historia.

ullus prioribus temporibus Monachii extitit hortus botanicus, et vel hortum medicum
ibidem, desiderabas, si paucula eaque exilia, quae botanophili plantis medicinalibus mu¬

nierant, exciperes viridaria ; nec Academiae anno MDCGLIXa MAXIMILIANO JOSEPHO III.
Electore conditae, quae parum Botanicae operae navavit, datum fuit, hortum instruere.
MAXIMILIANUS I. vero IOSEPHUS, REX, quum, instaurata MDCCCV1I R. Academia
boica, pro eximia sua liberalitale quarumvis literarum studio consuleret, hortum bota-

3

nicum, tamquam nobile et necessarium ornamentum se fundaturum est pollicitus*). Agi¬
tabatur res eodem anno in Academiae senatu atque b. Giithe, Regi a rerum medicarum
consiliis, instruendi horti descriptionem, quam hortorum Regiorum Praefectus b. Eques de
Sckell designaverat, in medium protulit, qua probata, ager quidam ante portamCaro-
linam (Carlsthor) et a Septentrione horti ducalis (Herzoggarten) aedibus propinquus,
cui camporum ^dieAenger) nomen erat, electus est, in quo hortus botamcus instituere¬
tur. Cujus dimidia fere pars, jugera YI et MMMDCCCXVC **) pedes quadratos metiens
jam publica erat; altera mediocri pretio comparata est, ita ut Academia die XXI. Martii
MDCCCIX totius fundi, cui XIII cum dimidio jugerum et VIII millia DCCLXLI pedum
quadratorum erat dimensio, in possessionem immitteretur. Ager Lhic in occidentali suburbio
Monachii, regni capitis, situs ante duodecim lustra extrahendae arenae fossiciae destinatus,
postea ruinis valli impletus, in hortos arvaque mutatus sensim sensimque in prata transi¬
erat. Terra ei fuit macra, quippe quae constaret glareis saxi calcarei attritis atque margae
calcareae rariori mixtis, qualis omnem agrum Monacensem explet, superimposito tenui
quinque aut sex solummodo pollicum altitudine glebae putris nigraeque tegmine. Cujus
agri major pars XII jugera cum dimidio metiens, forma literae D longiusculae, pro ipso
horto botanico demensa, stipitibus circum munita est, ita ut fronte longissima ^ecta ae¬
dibus horti ducalis parallela plateam, cui ab Elisa regis filia (Elisenstrasse) nomen est, effor-
maret, plantarum hibernaculo ex adverso in curvaturae fundo construendo. Mediam aream
ellipseos forma DCCCXXXV1 pedum longitudine et CD pedum latitudine herbis quae sub
dio coli possent, occupari, extremam versus Orientem et Occidentem arboribus fruticibusque
conseri placuit, perducta arboreti plantatione versus hybernaculi angulos eum in finem ut,
si adolevissent arbores objectu ramorum Libonotum, Caurum et Euronotum, inimicos
ventos, arcerent. Alia territorii pars, ab ipso horto platea quae a Sophia et ipsa regis
filia (Saphienstrasse) dicitur, diremta, versus Occasum hybernum sita ad praeparanda et pro¬
movenda quae horti botanici disciplina sibi flagitaret, demensa est, ita ut hortus secunda-
rius (Nebengarten) jugerum et triginta sex millia, CCCXXVII. pedes quadratos, aliusque
locus temperandis et miscendis variis terris idoneus undecim millia CDXXIV pedum quadrato¬
rum occuparet, reliqua area ad exstruendum in vicinia laboratorium chymicum (quod nunc
jam exstructum est) reservata.

Prima horum laborum cura a summo Regimine delata est Equiti de Sckell,
optimo viro , rerum , quae ad hortorum culturam pertinent experientissimo, qui tot
tamque egregia in Bavaria praestitit, ut memoriam sibi reliquerit sempervirentem et quot¬
annis Florae dotibus renovatam. Res gestas vero apnd Academiam b. Giithe renuncia-
bat, qui tunc temporis Botanici vices gessit. Omnis horti area muro trium pedum altitu-

) Leges Academiae boicae. 1807. XXV.

) Jugerum boicum quadraginta millia pedunt quadratorum Loicoruro aequat.

1 *

4

<3ine cingebatur , quem versas Orientem et Meridiem virgae ferreae reliquo ambitu ligneae
muniunt, Primum tunc fuit, egestati terrae succurrere, praesertim iis -in locis, qui ad ex¬
cipiendas plantas destinabantur, quam ob causam in medio horto areolae (Tab.l. aa) triginta
herbis assignata, semitis quatuor (ibidem1) m longitudinem, septemque (ibid.*) in latitudinem
perductis, ad latera vero pro arboriW fruticibusque (ibid.B») quatuordecim areae deverti¬
culis (ibid.*) discernebantur. Efossa areolarum terra sterili, humum pinguem, quam e
plateis per prata ibidem *'n nova suburbia mutanda ductis deraserant; cribro a lapillis mun¬
datam quinque p<?Jum altitudine, addito sufficiente laetamine, implebant; lapides vero inde
extractos fcrramque macram in elevandas muniendasque semitas, quae IV — X pedes latitu¬
dine aequant, adhibebant; opus sane diuturnum, fere annuum et, nisi militaris vectura in
auxilium vocata fuisset, sumptuosissimum. Onera enim octoginta M. plaustrorum invecta
numerata sunt. Eodem quoque tempore aquaeductus fundamenta jacta sunt, ex aquario no¬
socomii in canalibus ligneis aquam devehentis, tribus in horto cisternis rotundis, viginti
pedes diametro aequantibus quatuor pedum altitudine, tunc quarta in horto accessorio et
sex minoribus in hybernaculo collocatis recipiendam. Nec bellum gravissimum
tunc temporis exortum ab incoepto opere deterrebat, immo quum sub anni MDCCCX
principio in Cl. de Schrank, Equitem, e cathedra Landishulana in Academiam nostram
vocatum Botanici munus deferreretur , tanto ardore in capessendis hisce negotiis usus est
vir optimus, ut mirum in modum ea accelerata prosperrimum eventum eumque quam ma¬
xime propinquum pollicerentur. Attamen non defuerunt, qui dum opus ingenti auctu
cresceret , vel ignorantia moti vel invidia vel reprehensionis pruritu de horti loco male
electo deque territorio nimiis sumptibus emendando varios rumores spargerent, eo praecipue,
quod tantam humi molem (non sine pauperum, quos cultura occupabat, insigni levamine)
ingeri viderent, deterriti. Ita enim est comparatus hominum animus, ut mediocria quaeque
eximio studio prosequatur, digna vero et magni momenti opera dum adyersis pericliten-
tur, male interpretans vituperatione calumniisque proscindat. Quam ob causam primo
vere anni MDGGGXI Academia a summo Regimine iterum interrogata, quid sibi de loci
opportunitate atque de humi ingestae bonitate videatur, eum omnibus, quae in muniendo
horto botanico considerandae essent, rationibus respondere praeclare demonstrans, invi-
diae aggressum repulit. Regiminis in incoeptum opus studium provocavit, auxit, corro¬
boravit. Argumenta, quibus Academia innitebatur, erant: aream jam antea ex parte Rei
publicae fuisse, pauco sumptu in circuitum pro horti botanici conditione suffecturum
auctam, hortum vero urbem novam hic exaedificandam mirum in modum ornaturum,
haud dissitum ab urbe facili negotio ab omni populo, praesertim a Botanophilis visitari
posse, in solis cursum undique probe patere, humum illatam optimam esse pro loci
conditione, aquam abundare, nec tamen unquam inundationes minitari, quae, si, ut
nonnullis placitum esset , in viridario deambulationi publicae dicato ( der englische
Garten dicto), profundius juxta Jsarae fluvii canales sito, hortus instrueretur, quotannis
ibidem rediturae magnum plantationibus detrimentum afferre debuissent. His igitur com-

te ,

5

positis, novas operi additus est impetus; approbatur die XXIII. Aprilis MDCCCXI. ScKELtU
de exstruendo hybernaculo designatio, struuntur propylaei (Tab. II. f. l.) in latere Orientem
spectante fundamenta, et tanta festinatione agitur, ut vix elapso anni spatio, die XXIII. Maii
anni MDCCCXII Academia hortum in areas plantationi idoneas rite dispositum, quinqem
millibus et DCCXIV arborum fruticumque consitum, hybernaculo eximio instructum ca¬
pessere posset*). Botanici et hortulani domicilia, e consilio Sckellii hybernaculo a tergo
subjungenda (qualia Tab. II. f. 6. 7. exhibent) quum de iis melius collocandis variae obortae
essent disceptationes, in posterum exstruenda remanebant, neque nostro quidem tempore
non sine magno sane rei herbariae incommodo et detrimento sunt perfecta.

Hortulani munus datum est Guilielmo Sckell, ejus, quem saepius laudavimus,
filio, viro probo, dexteritate et strenua industria insigni. Perill. de Schrank, quum totum
opus capesseret, praeter arbores, quas Sckeleius plantandas curaverat, ne unicam quidem
plantam in area ad minimum quatuor millibus occupanda habuit, nil tunc temporis vi¬
rescente, nisi in finibus arearum pulvinulis sex pedes latis, quae molli gramine herbesce-
bant. Eodem igitur anno jam nimis provecto, quo minus totius areae plantatio incipi
posset, maximam horti partem curae Societatis agrariae boicae demandavit, quae satis
nonnullis Nicotianae speciebus. Reseda luteola, Jsati tinctona. Papavere somnifero
aliisque plantis annuis biennibusve magnam seminum messem tulit, diversis patriae ru¬
sticis distribuendam, quarum herbarum cultura id praecipue spectatum est, ne ager per
totum annum cessans nimium zizaniorum procrearet , solisve radiis exureretur et ne irri¬
gatio, in illis plantis minus necessaria, sumptuosa fieret. Prima vero vegetabilia a Perill.
de Schrank in horti augmentum collecta alia e viridario mercede conducto, ubi servave¬
rat, alia ex agro Monacensi plantis rarioribus conspicuo vel ex itineribus variis per Ba-
variam una cum amico L. B. de Lerchenfeld - Aham institutis transtulit; quibus de patria
Flora studiis admonitus egregium illud opus, cui Florae Monacensi**) titulus est
inchoavit, praeclaris observationibus ditissimum atque eximii iconographi Mayerhoffer
arte mirifice dotatum octo annorum spatio in scientiae ornamentum perfectum.

Anni insequentis MDCCCXXII. hieme totius horti plantationi omnia sunt praeparata
atque composita. Seminum plantarum jam numerum collegerat Schrankius haud sper¬
nendum , diversorum Botanicorum liberalitate adjutus: pannonica ultra C cl. Kitaibee,
C alpina cl. Hoffe, CCC, quae in Italia Galliaque iter faciens collegerat Maffei, Bo-

*) Quibus rationibus innixus b. Eq. de Sckell in condendo hoc horto egerit, ipse enarrat in libro, cui titulus t
Eeytrage zur bildenden Gartenkunst, Monach. 1818. p. 194 seq.

) Flora Moaacensis , seu plantae sponte circa Monachium nascentes , quas pinxit Joannes Nep. Mayerhoffer , cora-
mentanum perpetuum addidit Franciscus de Paula Schrank Monachii 1811 — 1818. IV. vol. ia fol. german. et
latin.

lanophilus Monacensis, CC varia ex horlo Halensi cl. Sprexgel, CCC eaucasica, davurica
et ruthenica cl. Ficher Gorenkio miserant, CCC a nobis ipsis ex horto Erlangensi, cujus
catalogum praeparavimus, communicata habuit, parem numerum Landishuto attulerat j
neque defuerunt qui plantis vivis introducendis operam navarent: rev. ScHMidt, Benef,
Bosenhemensis, cl. Voith, rerum mctallurgicarum Regi a consiliis, cl. Kraus, Geometra,
L. B. de Lercheneeld-Aiiaiv, b. L. B. Georgius de Stengeg, b. Duras, b. Beber, hor¬
tulanus Monacensis, guos omnes grato animo commemorare decet. Eodem tempore,
quum hortus Comitis de Sternberg Ratisbonae a Bege emferetur, ejus plantae complures
rariores «* nostrum deferebantur, atque quia magnam colendarum stirpium alpinarum
opportunitatem nostrum viridarium alferre videbatur, cl. HorrE, per octo jam lustra
alpes noricas vegetabilium gratia perlustranti, ut quotannis rariores inde mittere posset,
viatico academico honorato itinera instituenda esse a summo Regimine decretum esu

Hic adjutus vegetabilium copiis adminiculisque ineunte anno MDCCCXIII optimus
Schrankius stirpibus libero aere colendis areas distribuit, e i ratione, ut distinctis iis, quae
annuo, bienni perennive gauderent vitae curriculo, secundum systema Linnaeanum,
quale a Thunbergio emendatum est, annuas in quatuor septentrionalibus (Tab. I. A.c.A. cQ,
biennes in duabus occidentalibus (ibid. A.b. A. b.), perennes (ibid. A. a. A. a.) in reliquis col¬
locaret. Areae duae magnae (ibid. A. d. A.d. ) prima fronte hybernaculo oppositae genera
nonnulla speciebus ditiora e Compositarum familia, e. g. Solidaminis, Centaureae, Asteris
exceperunt. Arbusta simul plurima aut dono data aut emta arboreto accesserunt, conge¬
neribus in vicinia addita. Quam plantarum dispositionem nonnulli quidem reprehende¬
bant, familiarum naturalium qualis systema Jussieuanum haberet imaginem exhiberi
debere contendentes, quos Schrankius noster his praefertim argumentis : quod nullo
omnino systemate plantae in horto pertractari possent , ita ut omnes inde familiarum
nexus rationesque paterent, Linnaeanum vero et doctrinae facilitate memoriae mire
opitulante et eo commendaretur, quod complures easque luculentiores familias eodem
modo ac sic dictum naturale componeret, refutavit. Neque negari posse, insuper
addidit, certas plantas ita locum quem in systemate occuparent respuere, ut potius dissi¬
tum aut in palude fossave aut in arboreti umbra vel in rupibus sibi postularent. Quam
ob causam, ut talibus stirpibus peculiaria habitacula conciliaret a summo Regimine im¬
petravit , atque vere anni MDCCCXIII sat magnam saxorum e glarea compactorum
(Nagelfluhe) tophique calcarei copiam invehi jussit, quae ad hybernaculi angulos arbo¬
reti arboribus obumbrata in plantarum petrophilarum habitationes erigerentur. Anno
post pro aquaticis et paludosis receptacula ingeniose condebantur, de quibus infra nobis
sermo erit. Dum haec omnia, quae ad plantandam aream conserendumque arboretum per¬
tinerent, summa cum diligentia moliretur, hybernaculi aedificatio ad finem est perducta,
quod ne vel ipso principio plantarum ornamento careret , Regis munificentia magnam

7

MDCCCX stirpium copiam ex hibernaculis Nymphopolitanis transferendam mandavit,
quo praeclaro dono hortus noster CCC speciebus e diversis orbis terrarum regionibus
ditatus est. Alia eaque partim rarissima vegetabilia hortulanus experta manu in vapo¬
rariis educaverat, quae inter praesertim nominanda, quorum semina Perill. de Schrank
e seminario herherii Schreberiani depromta, licet ex parte jam triginta annos numerarent,
felici successu germinare non sine admiratione expertus est. Heic quum phytophylacii
illius mentionem fecerimus, bistoriam ejus paucis enarrare eo magis videtur idoneum,
quod in summum Botanices auxilium atque egregium horti ornamentum Academiae nostrae
sit comparatum. Schreberus igitur, ultimus quem Germania habuit magni Linnaei dis¬
cipulum, et quem primum nostrum praeceptorem gloriamur, quum die X. Decembris
MDCCCXT, Erlangae hacce vita decessisset, emtis Regia liberalitate ejus Museo, Biblio¬
theca ac toto apparatu literario partimque Universitati Erlangensi partim nostrae Acade¬
miae donatis, herbarium Monachium pervenit. Constat vero non solum Schreberi collec¬
tionibus, quas ipse in multis per Sueciam Germaniamque itineribus sibi comparaverat,
vel dum Erlangae resideret octo lustrorum spatio ex omnibus orbis terrarum partibus
missas coegerat, sed integris praeterea diversorum Botanicorum herbariis e. g. Gulden-
staedtii in australioribus imperii rutbenici provinciis, Cktjdii, M. D. Erlangensis, in insula
S. Luciae aliisque Indiae occidentalis insulis collecto, atque Schuiiedelii, quod praesertim
-Nic. ;Laur. Bbrmann tot plantis capensibus atque zeilonensibus ditaverat, ut iis adjutus
Perill- de Schrank novam eamque multo locupletiorem Linnaeanae Florae Zeilanicae
editionem suscipere posset, nondum publici juris factam. Praeterea Swartzius Schrebero
amico, qui de edendis illius libris optime meruit, plantarum Florae Indiae occidentali*
specimina miserat quam plurima; Pallasius rossica et sibirica, Vahlitjs arabica a Fors-
holeo relata, Rottlerus tranquebarica, Konigius indica dederunt haud pauca; alia quo¬
que ex herbario Wulfenii, Gundelsheimeri, Gleditschii, Boccomi aliorumque tulit.
Quod quidem opulentissimum phytophylacium , quum semina quoque horto obtulisset,
plantas nonnullas raras e. g. Bombaca Ceiba, Cassiam alatam, Guilandinam Bonduc et
Bonducellam, Bixam Orellanum, quae ab eo inde tempore in magnas arbores adoleve¬
runt, obtinuimus.

Hoc viridario nostro Sperandum in posterum ornamentum egregie auxit cI.Ruheano,
Academiae Adjunctus, qui Parisiis redux MDCCC seminum species attulit; praesens
nos ipsi addidimus ex horto, qui quondam Altorfii floruerat CD plantas perennes fruticesque
afferentes, quas inter rariora quaedam Euphprbiarum , Aloes, Cactorum Agaves que
exempla tam aetate quam magnitudine eminebant. Quibus omnibus instructus aug¬
mentis anno MDCCCXIV ultra tria M et D vegetabilia bene distincta atque nominibus
rite instructa horti auctor numeravit, emissisque variis catalogis studium Botanicorum
et germanicorum et exterorum recenti adhucdum horto expetere coepit, tam felici suc¬
cessu, ut paucorum annorum spatio numerum ad septem fere millia usque produceret. Vi-

- — 8 -

ros celeberrimos, amplissimos de horto nostro augendo ornandoque bene meritos grato ani¬
mo commemorare debemus sequentes: TownsAiton, horti Kewensis Praef., Erasm. Baueh
sacra Tittmoningae cur., de Braune, Botanicus t. t. Salisburgensis, BiROli, prof. Tauri-
nensis. Bonato, Prof. Patavinus, Besser, Prof- Ceremimensis, Boos, Praef. horti Schoenbrun-
nensis' De Candoele, Prof. Gencvensis, Deeile, Prof. Monspessulanus, Fischer Praef.
horti Gorenhiensis, nunc Pctropolitani, Hartwig, Hortulanus Carisruhanus, Heeeer,
Hortulanus Herbipoli^nus, Hornemann, Prof. Havniensis, Hornschuch, Prof. Gryphicus,
L B deJacot'**» Prof. Vindobonensis, de Rieemfyer Cons. int. Stuttgardiae, Kitaibel,
Prof t t. Pesthiensis, la Gasca, Prof. t. t. Matritensis, de Langsdorff, Rer. Kossicarum
Sebastianopoli Consul, Ledebour, Prof. Dorpatensis, Leiimann, Prof. Hamburgensis ,
Lee, Loddiges et Kennedy , Hortulani Londinenses, Mikan, prof. Pragensis, Nocca,
Prof. Ticinencis , Link et Otto, Praef. horti Berolinenses , Panzer M. D. Hersbrucensis.
Reichenbach, Prof. Dresdensis, b. Roemer , Prof. 1. 1. Turicensis, Sandifort, Praef. t. t,
horti Lugdunensis, Schrader, Prof. Goltingensis, Schuebler, Prof. Tubingensis, Schwae-
grichen , Prof. Lipsiensis, Sciiweigger, t. t. Regiomontanus, Sckell, Praef. horti Vina-
riensis, Sckell, Praef. horti Nymphopolitani, Seitz, Hortulanus Schoenbuschensis,
Sfrengel, Prof. Halensis , Tenore, Prof. Neapolitanus, Thouin, Praef. horti Pa-
risiensis, Thunberg, Prof. Upsaliensis , Wenderoth, Prof. Marburgensis , Wolf Hor¬
tulanus Herbipolitanus , Weinmann, Hortulanus Paulows hianus , Zeyfier, Praef. horti
Schwetzingensis rei. Tot Botanici tanto quum favore nostrum hortum, ut adjuvarent con¬
tenderent, haud mirum affluentium undiquaque vegitabilium culturam disciplinamque in
dies difficiliorem fuisse redditam, quam ob rem et Perill. de Schranck et nos ipsi, ut Bota-
nicae operam daremus in Academiam recepti, toto die in examinandis, ordinandis dirigendisque
plantis occupati sumus, illo praesertim de plantis inhybernaculo cultis, nobis de reliquis, quae
coelum ferrent, definiendis illustrandisque satagentibus. Quas quidem de magna vegetabi¬
lium copia observationes in succincta horti enumeratione jam inde a prima, quo funda¬
menta jacta sunt, die inchoata publici juris facere vir optimus molitur.

Jam nunc plantarum cultura certis legibus instructa atque ordinata fuit, horto accesso¬
rio areis stercorariis atque hypocaustis minoribus munito , quae quotannis et plantarum
tropicarum et earum semina educarent, quae, dum adoleverint, territorio sub dio commit¬
tendae essent. Aquaeductus quoque est perfectus; nec praeter extruenda domicilia quid
faciendum restabat , quo felici tamen successu hortulanus haud diu perfruebatur , quippe
qui phthisi correptus ejusdem anni autumno diem obiit supremum. Ejus munus principio
anni MDCCCXV demandatum est Car. Lud. Seitz, Aschaffenburgensi , viro plantarum
colendarum arte experientissimo , variis per Germaniam Galliamque itineribus erudito, cujus
sollertiam, fidem atque de promovendo horto acerrimum studium non possumus, quin ea,
qua meruit, laude commemoremus. Ab hinc rapido incremento vegetabilium adauctus est
numerus, ut hortus, quotannis circiter CD accedentibus speciebus, egregiam jam forma-

9

rum diversitatem perscrutantium oculis subjiciens, frequentantium majorem numerum al¬
liceret, favorem in dies magis sibi conciliaret, interque Monacenses mirum in modum con¬
citaret rei herbariae operae navandae studium, quod, aperta eodem anno Botanices schola,
e variis ordinibus disciplinam sectantium multitudo comprobavit. Anno insequente iter
nobis evenit cum Spixio, collega amicissimo, in Brasiliam suscipiendum, cujus opportuni¬
tate usi tam semina complura, quam plantas nonnullas vivas in Europa australi Brasilia-
que collectas introduximus. Seminum quidem, quorum ultra MMDC misimus species,
plurima spem nostram fefellerunt aut in longinquo itinere emortua, aut licet terrae com¬
missa primas radiculas promerent postea tamen subito languescentia, at nihilosecius
multas plantas easque rarissimas, ad mutuum hortorum commercium aptas educavimus.
His omnibus, quos recensuimus, proventibus factum est, ut hortus noster sensim sensim-
que in decem M specierum usque augeretur, quarum e numero C Perill. de Schrank in
opere: Plantae rariores horti Monacensis dicto*) publici juris fecit, alias de¬
nique nos ipsi, diis faventibus, delineandas describendasque curabimus.

Haec sunt, quae de horti nostri historia breviter enarranda videbantur, quibus
demonstrasse velimus, nos non gloriari, si factis hucusque summi Regiminis curis Regioque
in institutum opus animo responsum fuisse praedicaverimus. Magnam sane pecuniae vim
impensam esse nemo mirabitur, qui quibus quotque difficultatibus occurri debuisset cog¬
nosceret. Primis post rem conditam annis nil certae pecuniae pro administrando horto
constitutum est; postea vero, quum quae sibi necessaria viderentur b. de Sckell interro¬
gatus, quinque florenorum millia et quingentos quotannis in tuendo augendoque consumi
debere renuntiasset, die XXX. Iunii MDCCCXIX hae pecuniae destinatae sunt, quam qui¬
dem provariis hortorum culturae in agro Monacensi obstaculis summam haud nimiam quisque
judicabit. Nuper quidem, necessitate urgente, pecuniae impensis destinatae pars haud
levis derogata est, quam tamen diminutionem, ne majus inde hortus noster detrimentum
capiat, perennem non fore Regiae liber ali tati confidimus.

His de horti historia traditis ad describendum eum, qualis hoc ipso tempore compara¬
tus sit, me converto, additis simul nonnullis de cultura observationibus, quae quidem
quum aeris, aquae terraeque indole innitatur, pauca de agri Monacensis natura praemo¬
nenda visa sunt, addendis tunc (ut, qualia de cultura agentes Palladius (1.2.)et Varro(I.5.)
distinxerunt quatuor capita, sequamur) in fine pauculis de horti industria atque disciplina.

*) Plantae rariores horti Monacensis descriptae, et observationibus illustratae a Franc. de Paula de Schiunk.

I8I9. II. Volum. Fol. Genuan. ct latine.

o

Mouacltii

10

II. Agri Monacensis situs coelique temperies.

Monae hi um, Regni boici caput, ex observationibus barometricis ab. Imhof, olim Aca¬
demiae nostrae collega, per IX annos institutis et aci. Soldner, Academiae Astronomo meri¬
tissimo, ad calculum revocatis 1626, 6 pedum altitudine supra Adrium mare in vasta planitie
subalpina siium est, quae ex summis alpium jugis Bavariam Tirolinque dirimentibus, in Sep¬
tentrionem declivis, collibus per latera molliter inclinatis undulata varlegaiaque ad Danu¬
bium flumen vero magis magisque aequata, inter Lycum et Oenum fluvios patet. Isara
fluvius, variis amnibus e. g. Riss , Walchenach , Loisach aliisque ex alpibus calcareis
oriundis adauctus rapido cursu ampluipque alveum glareis huc illuc jactatis implente moe¬
nia urbis alluit. Ager igitur Monacensis in Septentrionem apertior, solis radios oblique ex¬
cipiens, a parte meridionali reclusus, quindecim ad viginti ab alpibus leucis distans ideo-
que vix illarum objectu quadam moderatione fotus, tam ob elevationem supra mare quam
ob varias, quas alpes vicinae experiuntur aeris vicissitudines, — refrigeria, candescendam, im¬
brem, nubium accumulationem, nivem, grandinem, ventos, ingentes coeli tumultus — •
iniqua, procellosa, aspera frigidioreque exercetur coeli temperie. j

Calorem aeris medium annuum, quem, secundum observationes b. Imhof per XIII
annos (MDCCLXXXI — MDCCXCIV,)LX pedum supra solum altitudine institutas cI.Soldner
_ 7 ^T5 R. invenit, cl. deYEUN, collega,vero secundum tabulam benevole communicatam at¬
que subjunctam= 7, 87° R. sistit, inferiorem esse aliorumlocorum eadem sub latitudine bor.
sitorum hisce de causis rite explicatur, ita ut vix miraturi simus , si Parisiis, in latit.48°, 50',
14" calorem medium annuum .= 8°, 48° R., Vindobonae latitudinis 48*, 12', 40" =8, 24° R-,
Manhemii latitudinis 49°, 29*, 18" — 8, 08° R- ideoque quam Monachii sat conspicua diffe¬
rentia majorem invenerimus..

Calor medius annuus fontium, plerumque XVIII ad XX pedum altitudine inter
glareae calcareae strata clivo fallente subductorum versus Isarae obruentis ripas subsidentium
ex observationibus cl. de Yelin, Equ. = 7. 4° R. perhibetur, quem sane terrae quoque calori
proximum rite habemus.

11

Calor medius mensium et anni, et yenti.

j Calor medius e calore an¬
nuo maximo et minimo
deductus.

Secundum

obs. in Ephemeridib.
Soft. Manhem. hor. 7.
ante mer. , h. 2 et Q.
post merid. institutas.

Secundum
obs. a cl. de
Yelin sole occidente
institutas.

Medium men¬
sium

Noctu.*) Inter d.

Venti

f requen-
tius spi

r antes.

Annis

1788 |

1790 1 1791 1

1822

1823

1824

**>

R9

R«

1\P

RO

R9

R9

Ro

I R

Januario

-0,20

0,53

1,71

0,02

-2,29

-1,05

-0,05

|-2,00

w.sw.o.

Februario

2,20

2,63

-0,46

2,06

3,67

1,31

1,90

-0,50

w. 0.

Martio

4, 06

3,87

4,23

7,61

4,88

2,87

4,59

0,14*

0. N. W.

Aprili

7,03

6,62

9,59

9,07

7,02

5,30

7,44

2,50 *

W. N W.

Maio

11,78

12,42

11,18

13,25

11,97

9,10

11,62

6,35 *

SW. O.N.

Junio

14,40

14,52

13,00

12,50

12,31

1 1,00

12,96

8,15 *

W.SW.N.

Julio

16,55

13,01

13,98

15,16

13,49

13,59

14,29

11,00*

S W.

Augusto-

13,23

14,25

16,20

14,44

16,37

12,98

14,58

9,50

W.SW.N.

Septembri

12,84

9,97

11,06

12,46

14,34

12,69.

12,09

7,50

NW.W '0.

Octobri

6,00

9,28

7,62

10,84

8,76

8,16

8,44

3,00

N. W. O.

Novembri

0,88

2,82

1,52

7,29

3,88

5,70

3,68

0,00

O. N W.

Decembri

-0,68

0,93

0,60

-0,23

2,53

4,58

1/29

-0,75

O. N O

N W.

Medium

anni

+*

7,58 | 7,51

Correctum :

8,70

9,00

8,07

8,37

7,18
7,48 1

7,87

3,74

W. N W.

Sw- L

His ex observationibus cl. deYELm calorem medium diurnum “ -|- 7,870;
R. , nocturnum ZT 3 ; 74^ R. exhibet; utriusque vero medium ZZ — J— 5 , 80° R.J
Cl. de Haeberl XX annorum observationibus calorem inter — J— 25 0 et i
24° R. fuisse compertum habet. Julio tamen 1811 calor fuit ZZ — 26° R.J
Calores minimi et summi mensibus Januario et Julio ingruunt.

•18,0

+ 24,0
28,0
24,0
25,0
24,0
23,3

24.5

27,0

30,0

25,7

23.2

21.5

26,0

24.2
24,9

7,00

6,00

6.55
5,60
3,25
5,00

3,25

10,45

9,75

9.30
2,85"

7.30
5,6 5
4,85

7.55

Medium. -12,44

-j- 25,02

* ) Calores medii nocturni sunt media ex singulis observationibus hora nona p. ra.

noctis ope thermometri Rutherfordiani invento. Signo asterici notati ex interpolatione inscripti
** ) Yenti idiomate germanico notati sunt.

+6,29119

Barometri altitudo media annua ex b. Imhofii observationibus XXXVI pedum
supra solum elevatione per novem annos institutis, sub aeris calore decem graduum Reau-
niureanorum 2= 317, 325 lineas parisienses inventa est. Lunae syzygias barometri

conditiones mutare, expertum habemus. Cl. Ecju. de Haebehi,, Regi a Cons. med. rer. int. , vigin-
ti annorum observationibus barometrum inter 306 et 325 lin. par. variare et summos gradus
petere mensibus Jan. Martio statuit. Ventosa regio est, ventis ut plurimum ab Occi¬
dente spirantibus . Libonoto omnium frequentissimo , qui ut Auster Vulturnusque e'
summo montium gelidorum tractu descendens saepe frigidior est atque plantis valde noxius,
quibus praecipue tribuenda videtur mira in thermometro diversitas, mercurio saepe quin¬
decim ad viginti gradus unius< diei spatio transeunte. Venti, quales singulis mensibus com¬
muniter flare solent, tabulae thermometricae adscripti sunt. Calidissimus et valetudini
valde infestus autumnali tempore passim ex alpibus a Meridie ad nos pervenit, ma-

£ *

12

m

ae obortus calidior, versus decimam horam plerumque segnior frigidiorque, paulo post de¬
ficiens aut rarius ad noctem usque spirans, quem, vento alpino trans Sirocco similem,
rustici Sonnenwind aut F b n appellant. Notus vero dum aestate flat pluvias vel tempe¬
states afferre solet, autumno serenum coelum pollicetur; Caurus quoque aestivo tempore in-
temperiem minatur. Eurus id solemne habet, ut noctu plerumqne sileat, mane Insurgat ,
iam nona decimave ante meridiem hora deficiens, dum vero cum jipso sole exordiatur
coeli sudi praenuntius- Omni fere anni tempore, frequentius tamen vere et autumno
ma coeli pars gravibus extensisque tegitur nubibus, quas Howarth stratas cumulosque
vocavit' hieme omnis coeli ambitus saepissime nubibus vel turbido aere velatur, quibus
tamen aut imbre aut nive dejectis, profundum coeli colore limpido cyaneo, qualem iu
Hesperia pictores celebrant, tingitur. Eumdem coeli aestivo tempore pulcherrimum colorem
et serenitatem tabulis suis conciliavit, naturam aemulans, egregius, qui plures annos no¬
strae urbis in vicinia degit, pictor Claudius Lauranus. Sunt vero coeli vicissitudines
quam maxime subitaneae atque versatiles; ubes nimirum derepente augentur comminuun-
turve, ventis rapide buc illuc agitatae; fulgura ingentibus concomitata tonitribus frequenter,
praesertim Iulio, Augusto et Septembri profunde ruunt. Libonoto vel Austro spirantibus,
aut coelum [tonitrua parturiens extemplo grandinibus * *) ex Occasu hiberno furentibus
infestat. Aeris calor , dum talia accidunt, plerumque mirum in modum dejicitur, ita ut
ipsis aestivis mensibus algorem quasi experiamur , thermometro a vigesimo Reaumuriano
gradu ad quartum quintumve delabente. Hieme vero eodem modo caloris vices sunt valde
conspicuae, quam ob causam nivem nonnunquam sat gravem quinque mensium spatio
quinquies aut sexies liquescere videmus, non sine magno segetum detrimento. Haec omnia
pendent ab agro versus Septentrionem inclinato , multum supra mare elevato et ab alpium
objectu.

A,

III. Terra.

— .Ager Monacensis quum plantis spontaneis nonnullis , quas proprias sibi alit, atque uni¬
versa vegetationis quam exhibet physiognomia , peculiarem naturam prodat, haud mirum,
eum multum valere in plantas horto cultas , quam ob causam nonnulla de eo in genere af-

.) Memoratu est dignissimum, grandines in omni Bovaria alpibus subjecta certis tractibus agros sylvasque devastare, qui-
bus ob hanc ipsam causam minora tributa imponuntur. Primus grandinum tractus ( Schauerlinie , Schauerstrich )
}uxta summa alpium cacumina Tirolensibus confinia procurrens in frigidas, procellosas et incultas regiones extenditur ;
secundus alpium pedes sequutus] in planiora descendit, inde a Lyco flumine et a pago Schwabsoyen ad pagos Uffing

*t Sindelsdorf porrectus , agros versus Meridiem a Tolz oppidulo sitos devastat, unde ad pagum HolzkircheIS pro¬
gressus , Mangfall fluvium sequitur ac Rosenhemum oppidulum lacusque Sirassee et Chiemsee infestat ; tertius prope
montem Peissenberg incipit, agro Weilhemensi et lacui Wurmsee ingruit , tunc Loisach fluvium sequens ad Wolf-
rathshausen oppidulum usque pervenit indeque Isaram fluvium transgressus versus saltum , quem Griinwalder Forst
dieuot, atque agrum Monaceasem defertur.

- 15

fere a consilio nostro haud alienum videtur. Pars igitur Bavariae australis, quae planio*
collibusve inaequalis inter Lycum ad Occasum interque Oenum et Salzach ad Orientem pa¬
tet, priscis alluvionibus debetur, quae detrita montium calcareorum, regnum ad Meridiem
finientium, saxa advexerunt, admistis aliis ad formationem quamdam arenariam et marga-
ceam pertinentibus, quam nostrates ad Werneri mentem inter saxum arenarium quadratum
(Quadersandstein) et varium ( buntem Sandstein ) intermediam esse existimaverunt, recenti-
ores autem, monente cl.de Wagner, nostratium Geologorum principe, omnino pro eadem
formatione habent, quae novo vocabulo Melasse nuncupatur. In efformando vero agro
Monacensi quatuor praecipue flumina viciniora egisse censendum est, Wiirm, Ambronem,
Loisach et Isaram. Haec enim ultima in ipsis alpibus calcareis oriunda saxa calcarea adve¬
xit, Loisach suo in itinere magnas margae induratae cum saxo calcareo alternantes moles
cum roderet, margacea quoque strata^ a situ horizontali parum declinata condidit, vel
elotam margam per attritas calcareas glareas sparsit. In majori altissimorum montium vi¬
cinia lapilli margae ope in saxum conglomerati sunt , quod Helveti Nagelfluhe dicunt,
passimque terra calcarea e vehentibns aquis praecipitata in ampla tophi strata induruit.
Ita igitur omnem regionem hodie Monachio adjacentem horum montium ruderatione, cui
praeter inmensam calcareorum fragmentorum pauca lapidis cornei, cornei-spatosi(Hornblend-
schiefer) saxi micacei ( Glimmerschiefer) et Quarzi immixta inveniuntur specimina, con¬
textam fuisse credere fas est. Quibus alluviis humus admodum pauca atque tenuis est
superimposita sex vel octo pollices alta. Ripa Isarae dextra altior est, et passim strata ar¬
gillae ferruginosae plurium pedum altitudine continet. Altera Isarae ripa minus foecunda
versus Caurum in vastas paludes subturfosas, Dachauer Moos dictas, excurrit, altero in
fluvii latere similibus ( das Erdinger Moos) excipiendas, quarum quidem limites atque
fluviorum, quos nominavimus, alveos quondam latiores si quis bene perspexerit olim
hic aquas in vastum lacum collectas fuisse pro certo habebit. Neque hodie omne in regionem
imperium hos fluvios perdidisse iis paludibus confirmatur; ita ut agrum hic nimia humidi-
tale laborare, illic (in editioribus) nimia siccitatejobservari possit, nam glareae paucaque in¬
strata humus retinendis pluviis aquis parum sunt aptae easque celeriter transmittentes mox
ad priorem siccitatem redeunt. Haec siccior agri pars ab urbe versus Meridiem extollitur
et passim vastis , nec tamen laeti incrementi, frondescit saltibus, quos amisso sensim
sensimque arborum frondosarum ornamento , succrescentibus solummodo pinis, mutari
saltuarii dolent. Terra igitur, quae vegetabilibus nutrimento esse posset, quum exilis sit,
haud mirum in agro nostro avenam ter, secale sexies, triticum et hordeum quinquies so¬
lummodo sementem reddere, quam tamen sterilitatem non nisi in cerealium aliorumque, quae
aratri ope terrae obtrudimus, proventu experimur ; ea enim hujus agri indoles est, ut cultura
vacuus quam citissime denso graminum aliarumque stirpium pratensium tegmine vestiatut
atque radicibus arcte contextis in unita et aequabilia prata virescat, quam ob causam
non silvis sed campis originitus hanc regionem obsessam fuisse existimare licet. Huic autem
naturali in procreandis stirpibus legi culturae ratio in alpibus ac in territorio subalpino solem-

14

-■ i — —

nis, quam nostri nomine Ehegartenwirthschaft nuncupant, innititur, agro post du¬
orum annorum messem cessante atque tanta celeritate in efformandum pratum ruente,
ut anno post jam eximiam foeni copiam largiatur. Hanc quidem industriam agri Mo-
nacensis rustici sequi non solent trium annorum spatio sementem mutantes, quarto
quintoque cessantes, attamen similis jam agri in efformando prato protervitas inque pro¬
creandis iis, quae aratrum praeparat, segnities cernitur. Horti vero nostri, qui antea eodem
solo naturali, quod omniBavariae subalpinae commune diximus, gaudebat ager ob magnam
glebae putris laetamine emendatae illatam copiam nunc est valde pinguis atque fertilis,
ita ut, damvaeat, in gignendum pratum pronissimus, cuivis, quae fertilitatem solummo¬
do sibi poscit, culturae, quam horti botanici magis sit idoneus. Quum enim in tali horto
stirpes diversissimae indolis coli debeant, terra , quae diversa nullo discrimine excipiat, fo¬
veat, variaque mixtione singulis adaptari possit, qualis arenosa est, reliquis omnibus prae¬
ferenda. Est vero nostra terra dum recens et humidiuscula nigri caloris, exsiccata cine-
rascit, linguae parum adhaeret, sapore et odore argillaceo vix ullo, corporis aliquatenus
rari, in glebulas glutinosa, retorrida scabriuscula, affusam aquam cito haurit. Levi igne
usta cinereum colorem induit, fortiori rufum. Acidis haud multum effervescit. Eam, ex¬
pulsa aqua, sequentibus constare cl. Ruiiland IVI. D. invenit:

Materie vegetabili et extractibili 6, 77

Terra silicea 16, 34

Terra argillacea g, g6

Calce carbonica 43, 4Q

Ferro et Manganesio oxydulatis 15, 52 (?)

Salibus sulphuricis et muriaticis 7, 30

Q7, 28

Dispendium 2, 72

100.

Qua disquisitione chemiea terrae siliceae et argillaceae quantitates justo minores, cal-
eareae nimium inesse probatur. Silicem praecipue aegre desideramus, cujus rei emendan¬
dae difficultas ( saxo arenareo in agro Monacensi omnino deficiente, nec nisi XII ab urbe leu¬
cis obvio) in admiscendo , quem fossa suburbana vehit limo, terra calcarea et argillacea
constante, adquiescere jubet. Neque haec solummodo terrae conditio fundo nostro adver¬
satur, aliud malum enim idque aerumnosius est, quod dulcedinis expers atque magna
aquae subacidulae copia gravida sit a pluribus stirpibus, praesertim iis , quae humum dulcem
arena mixtam sibi flagitant, uti Eucalypti, Metrosideri , Ericae , Proleae , Hakeae
rei. male ferenda. Tales enim stirpes postquam trium quatuorve mensium spatio in terra
omni qua par est diligentia praeparata plantatae fuissent, languescere observamus. Pari
damno terra nostra plantas e seminibus educandas afficit, quae quidem radiculas laete
emittunt , dum vero humum acidulam iis tetigerint cito collabantur, quam ob causam e
plus quam C Melastomeurum Rhexiarurmiue speciebus a nobis e Brasilia allatis

15

vix unam ad firmiorem aetatem perducere nolis contigit. Caeterum tamen monendum est
horti terram, nisi stirpium certa natura et, ut ita dicam, renitatur, laute eas

nutrire inque eximiam proceritatem evehere, ita ut non rarum sit, quotannis complures
Aconiti vel Delphinii caules fasciatos notare florumque varios ahortus atque Pelorias.
Cujus luxuriei causa quoque in agri soluti raritate quaerenda videtur, quod nigro colore
praeditus atque multa materie organica onustus solis calorem cito recipit, tardius demittit.
Hieme vero eamdem oh causam nisi nive tectus sit saepe derepente algore rigescens valde
contrahitur atque liyhernantium stirpium rhizomata denudat, stramentis ideo summa cum
industria tuendarum.

IV. Aqua.

A

-liquae, qua in horto utimur , triplex est genus , pluviatilis, fontinalis, quam e Nosoco¬
mio regio lignei canales subterranei advehunt, et duorum puteorum, octodecim pedes pro¬
fundorum in arboreti margine efossorum. Advectitia autem in puteo prope Isaram fluvium
efosso *) colligitur, indeque machinae hydraulicae ope levata in rivo, cui Glockenhach
nomen estNosocomio adducitur. Ejus LX modi unius horae spatio cisternis tribus, uni horti
accessorii atque sex hyhernaculi doliis immittuntur, ita ut, nisi canales alicubi forte hiant rimis,
sufficientem quantitatem accipimus. Est autem haec aqua diversis salibus ditissima ; Unciae
enim illius MDCacl. Vogel, Academiae Chemico, evaporatae duas drachmas pulveris fusco-
flavescentis largitae sunt, quas ille chemico examini subjectas Kali nitrico, Natro sulphuri-
co, Natro muriatico, Magnesia muriatica, Magnesia carhonica , Calce carbonica , Calce
sulphurica , Ferro oxydulato carhonico et humi partibus extraclivis constare, benevole nos
certioras fecit, quibus elementis tribuendum est, illam quibusdam plantis enutriendis, prae¬
sertim iis, quae terram quoque acidulam aspernantur, haud aptam esse, quam oh rem stir¬
pes e Nova Hollandia oriundas vel capenses teneriores nos aqua pluviatili rigare oportet.
Contra iis, quae terra suhsalina gaudent, uti maritimae plures, videtur exoptatissima , quod
inter alia Palmae quaedam, uti Cocos nucifera et Diplothemium maritimum heic laetissimum
incrementum capientes, probant; generandis quoque muscis, diversorum hortorum
calamitati, probe adversatur. Irrigandis vero plantis novellis , mox e semine educatis mi¬
nime convenit, propterea quod teneram e salibus crustam in terrae superficie relinquit et
plantulas, quo minus augeantur, secluso aeris aditu, impedit. Aestivo tempore, dum plan¬
tae sub dio cultae hac aqua rigantur, calor ei in horto medius est = -j- g6 Reaum. ; doli¬
orum in hyhernacnlo hyberno tempore est = -f- 5° Reaum. , £quem ut augeamus atque uf
simul deponat , trium dierum spatio priusquam ea utimur servamus. Aqua puteorum no¬
strorum advectitia inferior est, nec nisi irrigando arboreto inservit.

Plurimi in agro Monacenji fontes in Isarae ripa promanant , propterea quod aquae subterraneae subhorizontalia
glareae margaeque strata permeantes locis omnium profundissimis solummodo, quos flumen aperuit, emergere
possunt.

16 «

V. Plantae sub dio cultae.

IT, de vitae vegetabilium conditionibus praemonitis, ad stirpes nobis libero aere cultas me
converto, quas quidem in tanta aeris intemperie numero pauciores esse debere, quam non-
nullorum’ hortorum, licet arctico polo viciniorum, attamen mitiore sibique magis constan¬
te sub coelo sitorum, e. g- Berolinensis, Gottingensis , nemo erit, qui dubitet. Quas igitur
Germania, Helvetia. Pannonia septentrionalis, Scandinavia, Russia frigidior, Sibiria ac
America septentrionalis inde a gradu 4& latit. septentrionalis versus Arcturum nutriunt,
nos q&idem in genere sub dio servare possumus; contra Europae meridionalis cives, prae¬
sertim quae maris mediterranei in ambitu crescunt, immo germanicas quasdam mitiore
coeli temperie adsuetas ad hybernacula relegare debemus. Arboretum a b. de Sckell
ita plantatum est, ut minoribus versus aream herbis destinatam, allioribus in horti ambitu
dispositis frondescentis quasi amphitheatri gradus exhibeat, foliorum diversis formis colo-
busque de proposito variegatos. Cujusvis generis species consociatae sunt, singulis stirpi¬
bus, ne artificiosae series offendant, absque ordine collocatis. Ita Botanophilum , si per
magnam portam intraverit, Rhoum fruticetum , foliorum panicularumque inusitatis formis
conspicuum excipit, quod tamen frigore tactum quotannis fere strictius recidendum esse do¬
lemus. Inde versus hybernaculum converso ad dextram sunt variae Robiniae, Fraxini,
Populi, Acera, Platani, ad sinistram humiliores Coluteae, Corni, Lonicerae frutices,
quas inter Liriodendra eminent; Cytisi, Rosae, Spiraeae, Ribes, Ccrcides, Celtides ad sinistram
magnae portae sunt dispositae. Ad Caurum in horti ambitu Tilias , Ostryas , Ulmos, Be¬
tulas inv enies , hisce in interiore area oppositas PrunoS et Pyros. Coniferae atque Galbu-
\iferae finem versus Occasum, Salices aliaeque angulum ad Occasum hybernum ,
occupant. Hae vero arbores licet iisdem sub conditionibus enatae , varium ta¬
men ceperunt incrementum; nonnullis, uti Populis Fraxinisque in XL et ultra
pedum, aliis, uti Quercubus et Pinis vix in dimidiam altitudinem evectis, id quod
ei rei tribuendum videtur , quod hae non ex semente educatae sed dum arbuscu¬
lae jam essent terrae mandatae sunt; quam incrementi segnitiem eo magis lugemus, quod in
eo ipso loco plantatae fuerunt, quo adultae Libonotum, inimicum ventum, arcere debu¬
issent. Neque in his solummodo coeli nostri intemperiem experimur, nam hyems iniqua
nivis aerisque tepidi vicissitudine , ver tardo algore infestant, ita ut Ailanthus glandulosa,
Gleditschiae , Fraxini plures, Catalpa cordifolia, Elaeagnus angustifolia , Platani,
Amygdali aliaeque saepenumero gelu gemmas perdant. Specierum, quas arboretum
alit, jam ultra D, e. g. Ulmos Q, Betulas 15, Salices QO, Acera 20, Robinias 18,
Prunos 24, Cornos 14, Loniceras 15, Spiraeas 18 rei. numeramus. Arboreti plan¬
tatione jam absoluta arbores pomiferas in arearum margine posuimus , duplici sco¬
po, ut Pomonae studio inde aliquid utilitatis afferamus utque herbis umbram spar.
gerent, quas ex horto Koppiano Eichstatio huc delatas hilare cepisse incrementum
atque optimos jam produxisse fructus eo luhenlius notamus , quod de agri nostri sterilitate

17

opinionem justo iniquiorem esse comprobaverunt. Quod autem ad herbaceas stirpes
attinet, in ellipseos areis cultae MMMM, licet noverca Natura , prosperrime vegetant, qua¬
rum e numero Veronicae genus 50, Salviae 30, Valerianae 18 , Iridis 30, Caricis 70, Poae
zo, Scabiosae 36, Primulae 18, Campanulae 40, Gentianae 18, Allii 40,

Lilii 20 , Saxifragae §0 , lJianttii 41, Setfl is, xuccnnuac ou , xaconiae tct, — ,
Aconiti 20, Anemones 23, Thalictri 37 , Ranunculi 35 , Nepetae 18, Arabis 24, Astragali
41, Hieracii 56, Solida ginis 25, Asteris 62, Centaureae 57 rei. species exhibet. Eas tamen,
quae vitae peculiares conditiones sibi poscerent, ex area removendas atque aliis locis co¬
lendas curavimus. Umbram diligentibus s. sylvaticis in margine arboreti loca quaedam ar¬
boribus obumbrata vel ad murum versus Occasum hybernum designata sunt, aliis e. g.
Orchideis atque Muscis area propter murum meridionalem, quam pauci solummodo solis
radii exhilarant, praeparata est. Multum enim erraret, qui certas plantas absque umbrae
beneficio educandasin se susciperet, nam sunt plurimae uti e. g. Vaccinium Myrtillus, Circaeae,
Impatiens Noli tangere , Trientalis europaea, Paris quadrifolia , Dentariae rei., quae dum
a sole non defendantur brevi tempore emoriuntur. Peculiari enim erga lucem sensu viden¬
tur praeditae, ita ut diutius illa irritatae, succis nimia celeritate vectis et transpiratione dere¬
pente adaucta , immodico vitae stimulo succumbant. Aliae sunt, uti Polygala Chamaebu-
xus , Gratiola ojficinalis , Adoxa Moscatellina , Rhododendra, Daphne C neor um. , quae
perpendiculares solis radios aegre ferunt, matutino autem vel vespertino sole delectantur.
Parem culturae diligentiam sibi vindicant, quae locos lapidosos frigidiusculos habitantes
parvam caloris algorisque vicissitudinem, neque humiditatem neque siccitatem nimiam tole¬
rant. Optima his est habitatio in saxorum umbrosorum rimis humo repletis; saxa enim di¬
versas caloris vices innatis stirpibus tardius communicant easque toto anno caloris certa
fovent mediocritate, quae instrato musco augeri potest ; nutrimenti simul tam aquosi quam
terrei eam solummodo copiam praebent, qua nec luxuries et putredo nec emaciatio oriatur.
Hoc modo igitur plures stirpes alpinas pertractare fas est, eas praesertim, quae in subalpi¬
nis regionibus et in alpibus humilioribus frequentius nascuntur , uti Moehringia muscosa,
Silene' quadrifida, alpina, Arenariabifiora, saxatilis, Ranunculus aconitifolius , montanus ,
Cherleria sedoides , Rhododendra, Gentianae , Primulae, Salix retusa, serpyllifolia, Saxi¬
fraga mutata, longifolia, Aizoon rei. Violabiflora, arenaria, Antirrhinum Cymb alaria, Ly¬
simachia nemorum, Nummularia, Phyteuma comosum et alia. Harum plantarum plures,
praesertim succulentae, uti Semperviva , Seda, Rhodiola rei. in orientali hybernaculi limite ,
ut sole occidente gauderent, saxis imponebantur. Filices in opposito latere. Ulmorum
quod fovetur umbra , vel intra saxa calcarea vel in truncis arborum vetustis plantatae, aqua
ex aquaeductu ope canalis advecta, aperto epistomio quovis tempore rigari possunt indeque
laetissimum capiunlincrementum. Sunt vero aliae plantae alpinae, summorum montium incolae,
quae trium quatuorve solummodo mensium vere ac aestate gaudent, reliquum anni tempus in
profunda nive vacantes ; has igitur alio loco colere debemus. Stirpes enim annuas nostro
sub coelo sex mensium spatio, a vernali aequinoctio ad autumnale usque, vitam transigere,

3

18

perennes vero, quasi ex annuis pluribus, rhizomali perenni insertis compositas, aliam post ali¬
am partem annuam , solis semestri decursu, evolvere , inpromtuest. Quodsi vero inde a Ger¬
mania versus Arcturum processeris, ver atque aestatem breviores, hyememlongiorem, etplnn-
tarum annuarum ideo vitae terminos sibi magis approximatos invenies. Alpinae
quomTVTtae conditiones surit similes, na ui uuuuia prae omnibus aliis certaehyemis et

aestatis rationi attendere debeat, ne protracta nimis hyeme algore, neve aestate emaciatione
corrumpantur. Quisquis igitur plantarum alpinarum culturae operam dederit, earum prae¬
cocem sub vere evolutionem retardare esse difficillimum probe cognoscit. Saxifragae, Tri¬
mulae, Drabae , Ranunculi plures , Braya alpina et aliae glaciale frigus diligentes, quas
in ipsa patria profunda nive neque nisi circa solstitium deliquescente obruit Natura, ibidem
in ortu caniculae defloratae fructus perficere- incipiunt, in hortis vero jam inde a Mar¬
tio mense floridae et fructiferae per reliquam aestatem vitae EVEQYEIOCV impendentes cito
languescunt. Eadem quoque irritabilitate fit , ut dum solutis primo veris calore succis nu¬
tritiis germinent, tardum algorem aegerrime ferant atque, decompositis partibus tam
liquidis quam solidis, putredine corripiantur. Tanti igitur quum intersit , ut idoneum
aestatis cursum adipiscantur, eas non saxis sed ollis commisimus, intraque tabulata quae
Septentrionem spectant, servamus ineunte hyeme magna nivis moletectas, sero vere denudan¬
das immo tunc iterum sarmentorum tegmine a solis radiis defendendas et omni aestate sub fri¬
gore et umbra quantum fieri potest tuendas. Qua ratione, victis quae coeli nostri pa¬
rat vicissitudo obstaculis , egregiam earum copiam e Soldanellae , Cortusae, Androsaces,
Aretiae, Ramondae, Primulae, Drabae, Brayae, Ranunculi, Poientillae , Dianthi , Sile -
nes, Asteris, Senecionis, Saxifragae , Anemones , Hier acii , Pedicularis, rei. generibus
colimus.

Denique plantis paludosis et aquaticis proprium sibi locum atque industriam deside¬
rantibus provisum est instituto quodam , in quo describendo eo breviores esse possumus,
quod b. de Sckell et cl. de Schrank *) jam fusius de illo egerunt. Reputatis igitur aqua¬
riorum , qualia pluribus in hortis exstructa sunt, vitiis: plantarum, quas alunt, confusa
luxurie, observationum difficultate, Lemnarum aliusque colluviei et coeni conspurcatione ,
aestuante sub sidere pestifera exhalatione rei., illas in angusto potius canali absque incom¬
modo detergendo atque aditu facili, non calce et caemento, quippe quod subacidulae radi¬
cularum exhalationes corroderent, exstruendo, sed e tabulis compingendo plantare ratum est.
Hi canales sesquipedem alti latique ex asseribus quernis fabricati per plures series sex pedum
distantia parallele dispositi et utroque fine similibus transversis conjuncti areae, quae supre¬
mae horti pelvi vicina est, infra illius aequor pedis altitudine ita immittebantur, ut aquam
inde subterraneo tubulo perductam reciperent. Haec autem ob canales in ligneo funda¬
mento parumper inclinatos, pigro lapsu per gyros repit, plantasque vel in ollis vel in sub-

*) Cfr. Screlx., Beitrage zur bildenden G&rtenkunst ct Schrank, Transaet. of the hortie. Society. Toua. IV-

19 -

sfrata terra plantatas atque ne inordinate intricentur •valvulis transversis separatas irrigat.
Areolae rectangulae inter aquaeductus canales immissa pro lubito aqua pro recipiendis plan¬
tis palustribus aptari possunt. Hac industriae ratione contigit, ut plurimas easque raras
stirpes hygrobiase. g. Stratioien aloiden, ISajademmonospermam, Littorellamlacustrem, Zcin-
nichelliam palustrem, Malaxin Loeselii, Polamogetones plures, Marsileam quadrifoliam rei.
per plures annos conservaremus. Neque multam sibi curam postulant praeter arcendum
algorem, quamob causam ineunte hyeme tabulis teguntur, superposito stercore equino, aqua
tunc temporis quidem frigidiore at nunquam congelascente.

V. Hybernaculum et plantae ibidem cultae.

M.

agno horti ornamento est plantarum hybernaculum , in quo exstruendo non omnibus
solummodo, quae ad tuendas stirpes secundum coeli temperiem necessaria videbantur, sed
formae quoque elegantiae consulium est. Totum igitur CDLX11 pedes longitudine, XXXVI
in medio altitudine metiens , in VIII oecos dividitur, sex pro plantis conservandis, altero in
fine Occasum spectante pro seminum collectione ethortulanorum operibus, altero orientali pro
auditorio botanico destinato. Plantae heic cultae miro incremento et laetissima viriditate se com¬
mendant, quod praesertim fenestrarum modo atque directioni debemus. In exstruendo enim
hoc hybernaculo id prae omnibus spectavit b. de Sckell, ut vegetabilia certa caloris medio¬
critate foveantur, magis ne solis radiis nimis exposita immodico aestu calefiant, neve
subitaneo sub frigore male exerceantur, veritus, quam de concilianda magna caloris lucis¬
que vi sollicitus. In nostri enim coeli vicissitudine subitaneae caloris mutationes vel in solito
majorem vel in frigus quam maxime pertimescendae sunt quam ob causam fenestras hyberna-
culi XVII pedum altitudine in situ adhorizontem fere normali erexit, neque versus tecta incli¬
navit, quia tales aestatis tempore, dum sol altus sit, radios recipientes calorem nimis auxis¬
sent. Illae autem quovis sub solis statu litci perviae hybernaculum eo melius hilarant,
quod nullum in pariete angulum, tanquam umbrae recessum, esse sivit, sed lacunar
parabolico circulo a meridiana facie in septentrionalem perduxit. Quum vero aedibus
horti ducalis ex opposito aedificatum sit, haud in ipso circulo parallelo collocatur, sed an¬
gulo 25° 20' ab illo versus Caurum declinatur, et meridianum circulum 115° 2o' angulo se¬
cat, quam quidem positionem, licet aliis hybernaculis minus conformem, nostro ob coeli
conditionem non noxiam esse comprobatum habemus, nam orientem solem saepissime den¬
sae nubes tegunt, matutinos radios arcentes, vespertinum contra magis serenum atque cali¬
diorem usque dum occidit adspicimus. *) Hybernaculum non canalibus sed fornacibus fer¬
reis calefacimus, propterea quod conciliando necessario calori, uti subitaneae temperiei vi¬
ces imperant, quocunque temporis momento quam illi sunt aptiores. Canalis enim si in

) Dies longissima hybernaculo est VI Maji-; ejus* longitudo enim aequat 10 horas 18 min.; hac die hybernaculo
sol oritur hora 9, - min., occidit hora 7, 20min. Dies vero brevissima est XXIII Decembris, sole oriente hora 7,
51 min. et' occidente hora 4, 9' i longitudo est — 8 hor. 1 Oh Die anni longissima, i. e. XX1I1 Junii,, sol in hy¬
bernaculo 9 horas et 27 min. consumit, oritur illi hora 9 et 27' , oecidit hora 6 et 54 minut..

3 *

20

liyhernaculo tantae longitudinis ignem receperint, calorem effundunt magis diuturnum, neque, si,
addito solis incitamento, in nimium augeretur, facili negotio, msx fenestris apertis, dimi¬
nuendum. Porro canales plantis emisso per rimas fumo minantur, atque si fuligine illos
purgari necesse sit, per nonnullas dies calefieri non possunt. Contra fornacum moderatum
cHorem etiam vicinis plantis haud noxium esse nos quidem experientia edocuit. Gaeterum

hvbernaculum neque nimia humiditate neque frigore infestatur, tam oh materiei bonitatem,

quam oh cavaedium quod pro curandis fornacibus in septentrionali latere decurrit. Calda-
via tria sunt in orientali aedis latere, quae calore 15* Reaum. fomentamus, interdum in 12»

vel 11° descendente absque stirpium detrimento, quarum duriores solummodo, uti Lilia,
Gramina Cyperaceae , Succulentae, ad fenestras collocatae sunt, reliquis omnibus vapo¬
rariis immersis. Vaporaria cortice implemus coriario , cujus effervescentia in 48» - 50» Reaum.
calorem augere possumus; fatigatum corticem addita recentis sufficiente copia emendamus,
nec stercus admiscemus propter nimiam, quam creat vermium al.orumque ammalculorum
pestem ; attamen impedire non possumus, quo minus subinde Aethalu flavi , Caprinorum
et aliorum vegetabilium succedaneorum vasta agmina appareant. Cocci hespendum atque
Jphidum generatio, praesertim hyeme et primo vere, dum diutius aerem purum
intromittere nequimus, nimis foecunda est; quam folia abluendo atque adspergendo
aquam, ob salia, quae continet, uti videtur, iis adversam, delemus. Species in caldariis cul¬
tas MDCCC numeramus, quas secundum patriam disponere, ut visitantes,, quae cuivis or¬
bis terrarum parti sit peculiaris vis ac pbysiognomia dispicere possint, nobis in votis .est ; a
quo nos tamen consilio hucusque exiguus specierum in Asia et Nova Hollandia oriunda¬
rum numerus detinuit. Americanas quidem, praesertim flrasilienses , plures habemus,
easque ex parte rarissimas. Parasiticas, uti Fothi, Ari, Caladii, Bromeliae species, qua¬
rum eximium numerum possidemus, truncis arborum subputridis adnascentes servamus ;
aquaticas et palustres, uti Aponogetones, Nymphaeas, JSelumbium, Oryzam, Hydroleam
spinosam, Sagittarias, Philydrum , Thaliam, Acaciam pellitam, Mimosam semitnp teram
Desmanthum natantem rei. in vasis fictilibus limo et aqua repletis colimus. Has in¬
ter tropicarum regionum stirpes Palmarum plura genera in egregium horti ornamentum emi¬
nent: Elaeis guin e ensis , Cocos nucif era L., flexuosa et coronata Mait., Aci ocomia scie
rocarpa Mart. , Attalea compta Mart. , Chamaerops humilis et var. arborescensy CaHota
urens, mitis, Diplothemiam maritimum Mart. Phoenix dactylifera , sylvestris ( species affinis )
pusilla, Latania rubra, Hyphaene crinita, Khapis Jiabelliformis , Sabal Adansonii , Co-
rypha Hystrix, Calamus Draco ; quibus e Cycadearnm familia accedunt: Zamia horrida,
intermedia, longifolia rei. Praeterea multa caldariis insunt specimina et raritate et magnitu¬
dine conspicua ; quorum, ne nimis prolixi simus, solummodo enumeranda censemus.
Guilandinam Bondiic et Bonducellam , Ochroma lagopus , Guaream Irichihoidem , ion-
siam ventricosam , Liiheam speciosam. Laurum Cassiam, Cinnamomum, Anaca
dentale , Spatheliam simplicem, Andam brasiliensem , Tectonam grandem, Aemiliam Ea-
langhas, foetidam, Lecythidem Ollariam, Blakeam trinerviam, WitteUbachiam insignem.

21

Acaciam peregrinam , laxam, malacocentram Schrank, Triplaridemamericanam, Malpi-
glxiam argenteam, glanduliferam , F an darium humilem, Fici et Mimosae species
plures, quarum multae e Brasilia allatae nondum floruere ideoque nominibus adhuc-
dum carent. Proximum caldariis est Tepidarium, quod stirpes recipit in terris extra Tropi¬
cos sitis, attamen calidioribus oriundas. Hic igitur Succulentarum : Cacti, Euphorbiae, Aloes ,
Mesembryanthemi , Crassulaerel. singulares formas invenies, quarum CCCC numero laetissi¬
mum juxta fenestras capiunt incrementum et solo nostro calcareo gaudere videntur.
Eucalypti , Metrosidet-i , Banksiae , Froteae re 1. Novae Hollandiae et Capitis b. S. stirpes
teneriores, quas eodem loco colimus, tam ob terrae defectum, uti supra monuimus, (cui
tamen advecta ex agro Kitzingensi gleba putri succurrimus ) quam ob caritatem adhucdum de¬
biliores atque numero pauciores sunt, si forte Ericas excipias , quarum LXX species nume¬
ramus , vel Acacias aphyllas, quas ex parte heic robustiores atque frondosiores , quam
in ipsa patria inveniri cl. Ferd. Batjer, Iconographus Vindobonensis , qui cum Navarcho
Flinders terram australem visitavit, nobis auctor fuit. Praeclarum tepidarii ornamentum
exhibet bulborum capensium collectio , Cyrtanthi, Brunsvigiae, Amaryllidis, Watsoniae
Ixiae, Lachenaliae et Haemanthi speciosas species complectens, quam liberalitati cl. Bkehm,
Bambergensis, in colonia Albany Cap. b. S. Pharmacopolae debemus. Calor tepidarii me¬
dius est a gradu -j- 6. ad 8. Reaum. Versus Occasum hoc excipitur Frigidario in duos oecos
diviso, quibus MDCCC species ex Europa australi. Promontorio b. Sp., America septentri-
nali , Asia minore rei. insunt. Felar goniorum, scandali Botanicorum, magnum agmen est,
quorum tamen species hybridas sensim aufferre, legitimas ex semente educare studemus , opus
jam sane difficillimum , quum in ipsa patria tanta varietate ludant, ac Dianthi Rosaeve in
hortis Europae. Stirpes frigidariorum uti tepidarii, ut lucis beneficio, quantum possit fieri,
exhilarentur, sustentaculis ligneis versus oeci fundum pyramidis in modum surgentibus sunt
impositae. Calor medius -f- 4 vel 5° R. est , quem ob veris diuturnitatem augere non debemus,
ne stirpes aegre ferant, dum, exeunte Maio , in horto secundario libero sub aere collocan¬
tur, nam vel media aestate hic nocturnum frigus subinde patiuntur, quod non facili nego¬
tio circumvolvendis undique linteamentis ac fumum ciendo arceri potest. Caeterum ae¬
stuante sub sidere linteis tectis eas tuendaS curamus.

Hortum secundarium variis, quae horti industria sibi postulat negotiis accommoda¬
tum magna exparte areae occupant , in quibus stirpes educamus, usque dum eam adipis¬
cantur magnitudinem , qua liberum aerem ferant vel hybernaculo possint committi. Cali¬
darum igitur regionum incolas cortici coriario stercorato immissas colimus in duabus aedi¬
culis vaporariis, fenestris inclinatis hilaratis, quarum altera canalis ope l6, altera for¬
nacis ope 14 graduum R. calorem praebet. Plantarum vero in frigidario conservandarum satio fit
intra areolas ligneas stercoris effervescentia sub vitro calefactas, earum denique, quae libero sub
aere vegetant, aut in ollis, autin magnis areis noctu tabulato tegendis. Arbores et frutices in arbo¬
reto conserendae vel mutuo cum aliis botanicae cultoribus commercio destinatae , usque dum

- 22

adoleverint, proprio in plantario , in aliis plantae oeconomicae coluntur. Proximus huic horto
secundario locus est, in quo pro diversarum plantarum necessitate varias terras praeparamus at¬
que miscemus. 1.) Stirpibus ex Europa australi oriundis, tropicis haud paucis et capensibus duri¬
oribus, uti: Lavandulis , Teucviis , Phlomidibus , Cistis ,: Solariis ,T olhameriis , Pelargoniis ,
Hermanniis , Arctotidibus rei. tres partes humis, glebae nigrae putris et unam ar&\Uae cum
arena mobili fluviatili mixtae componimus, 2.) bulbis vero capensibus et tuberibus e. g.
Gladiolorum, Ixiarum, Amaryllidum, OxalidumreL glebam nigram putrem cum tertia parte
arenae fluviatilis. 3.) Plantae succulentae e. g. Stapeliae , Mesembryanthema , Aloae et
reliquae omnes hujus indolis, quae in tepidario vel in caldariis servantur , humi purae
quatuor octavas, arenae fluviatilis duas, unam argillae et unam calcis caementiciae ex anti¬
quis muris sibi postulant. 4.) Novae Hollandiae incolae et capenses teneriores, uti
Proteae, Eucalypti, Melaleucae rei. vel plantae tropicae, quae loca palustria dulcia di¬
ligunt, uti Melastomae, Rhexiae, rei., tum Ericae complures in humo acidi cujusvis
experte arena pauca silicea mixta coluntur. 5.) Plantis parasiticis, nisi ipsis truncis quer¬
neis aut betulinis radices immiserint, humum paramus arenae mobili atque frustulis ligni
putridi corticisve mixtam. 0.) Filices humum e foliis putridis ortam cum aequali terrae
subturfosae copia sibi expetunt, cui interdum corticem subputridum admiscemus. 7.) Plan¬
tas aquaticas exoticas in humo e foliis putridis parata cum argilla fluviatili mixta colimus.

VI. Horti industria ac disciplina.

el ex rudi hac horti nostratis ejusque rationum descriptione facile patet, quantum
operis tam coeli injuriae quam aliae causae hortulano imponant, qui dicto illi Palladii
obtemperans: „ praesentia domini agri provectus" quavis diei noctisve hora
cultui plantarum, quae in hybernaculo aluntur invigilare, ac ingentem in libero horto
crescentium numerum ob oculos habere debet; et grati testamur, nihil ab ejus industria
in hac re desiderari posse. Ut autem labores, quos hortus requirit dijudicare
aliquo modo queant lectores , juvat illos, qui quovis mense praecipui sunt, breviter
enumerare. Januario et Februario semina messis postremae, et quae missa sunt,
in ordinem rediguntur et commercium literarum seminumque cum hortis exteris ab¬
solvitur. Plantae iri tepidario et frigidariis cultae transplantantur, et quas caldarium
nutrit ah insectis et mucedine ita sollicite purgantur, ut singula folia, petioli, caulesque
singuli abluantur; nomina plantarum lignis illarum singulis apponendis inscribuntur;
storeae reliquaque integumenta tam fenestris quam areis vaporariis tegendis necessaria

23

rc curatur, aut, ubi opus est, novae construuntur. Martio operae mensium priorum
continuantur ; humi, quae per annum necessariae videntur, species variae formantur
vaporariorum scobes corticina vertitur, augetur, et quae computruit in humi, quam
augeat cumulos amandatur. Aprili seminaria instruuntur; plantae aeri libero expositae

Srr- a:^6SqUe *° frUtiCCS PaliS denU0 alHSantur’ purgantur, arbores

aduhioies inutilibus ramentis liberantur; solum in arboreto vertitur; aquae tam in cana.

hbus quam in pelvibus libero aeri exponuntur; demum etiam arearum in quibus plantae
perennes collocatae sunt, terra refoditur. Maio continuatur arearum refossio; semitae
per hortum purgantur; sparguntur semina per hyemem disposita partim in hortulo se-
eundario in ollis, partim in horti principis areis; annuarum plantarum semina in ollis
ne mature germinantes plantulae inopino frigore enecentur, fenestris obteguntur; areae
pro biennibus et perennibus parantur, fodiuntur, stercorantur; quae stirpes caules pe¬
rennantes habent aut sat longos novos produxerant, religantur; ubi nominum indices
tituli, desunt, apponuntur; emortuae rejiciuntur et si fieri potest novis supplentur,
lunio annuae ex horto secundario in principem transplantantur; in illo amphithea¬
trum pro plantis zonae calidioris extruitur; plantae capenses et regionum similium in
hoc amphitheatrum transferuntur. Julio vaporaria caldarii refodiuntur; areae horti
liberi sarculantur, et in illis emendanda curantur; semitae purgantur; quando rigatione
opus est, adhibetur; laesiones in arboreto, quas ventorum impetus grandove forte crea¬
verint, curantur. Augusto plantae regionum tropicis vicinarum, ut adhuc libero aeri
expositae sunt in alias ollas transplantantur ; irrigatio per hujus mensis aestus sollicite
continuatur; praedatrix herba in areis tollitur; praecocium semina leguntur. Septem¬
bri collectio seminum continuatur; plantae regionum calidiorum ex hortulo secundario
in frigidariis et tepidario reponuntur; plantae caldarii examinantur, quae purgatione
indigent, purgantur. O ctobri seminum collectio continuatur. Areae in horto semitae¬
que purgantur; marcida folia m sylvis leguntur, stirpes per hyemem tectura; plantae illis
teguntur, teguntur etiam asseribus et fimo equino aquarii canales, pelves tabulato; am¬
phitheatrum pro plantis calidiorum regionum structum solvitur et sub tectum reponitur-
arbores fruticesque teneriores stramine involvuntur. Novembri et Decembri refo¬
ditur scobes vaporariorum in caldariis; plantae ipsae caldarii iterum lotione ab aphidibus,
coccis, mucedine rei. purgantur; quaedam transplantantur , quod opus in mensem sequentem
continuatur. Per hiemales menses lignum pro calefaciendis fornacibus finditur. Omnes
hae operae perficiuntur adjutoribus horticulturae peritis tribus, discipulis duoduis, opera-
liis octo ad quinquedecim et femina, quae munditiem hybernacali curet, una et ubi
opus est, altera.

YII. Botanices ex horto fructus, et desideria.

usi

a

Caeterum triplex horti notri lex est atque conditio, primum, ut ejus opportunitate
et Academici et quic.mque historiae naturalis studiis sese dederint de augenda ips
Botanica satagant, tum ut civium eruditioni inserviat, denique ut agri hortorumque
culturae scientiam et exemplo et doctrina ornet atque amplificet. Quae vero in horto
ad promovenda Botanices studia collata sint, orbi literario varus scriptis demandata,
me quidem hic referre non decet; id solum repetere fas est, Monacensium in amabilem
scientiam amorem eo multum accensum fuisse et in dies augeri. Si autem de amplificanda
ipsa scientia agitur ex quocunque horto botanico fructus duplici modo percipiendos esse
in promtu est; primum enim variarum, quas alit, plantarum formas Botanici oculis et
ingenio, tum vero secundum ejus in terra situm et quoad diversarum, quae in stirpium
proventum vim habent, externarum rerum rationes, vegetationis phaenomena, qualia
certa temporis sub lege atque successione sese excipiunt, exhibet. Quodsi quisquam
in orbe terrarum hortus bolanicus ita esse posset comparatus , ut omnes globi
terraquei nostri stirpes in propriis diversorum locorum ipsisque a Creatore destinatis
vitae conditionibus collocatas comprehenderet, omni ratione praestaret, quod propylaei innuit
inscriptio*), essehortum botanicum quasi totius regni vegetabis exemplar
in uno terrae angulo collecti. Hujus tamen rei efficiendae nulla est ratio , nam

plantas certa sub lege, licet nobis hucusque abscondita, super orbem terrarum genitrix Na¬
tura disseminavit, ita ut o rganico quodam modo ac nexu cum tellure ipsa co¬
haerere atque universae planeta» nostri vitae participes esse videantur,
quam ob causam in horto vel remotissimo a patria formas quidem ipsis innatas
nec tamen reliquas vi t a e vices nec eodem, quo in patria solent, ordine, nec eadem
vi as praestantia exhibere possunt. Quo facium est, ut Botanici hortorum studio dediti po¬
tius in examinandis formis plantarum, quam in augenda de vita earum scientia s. de Phy¬
siologia desudarent. Neque summam ex hac studiorum ratione redundare utilitatem
inficias ibit , quicunque cognoscat, quanto hodie indagationis acumine quantaque industria
vel in res quam maxime absconditas attenta opus sit, quo finem atque summum bonum
sientiae consequamur. Hoc enim in vera de diversarum plantarum organico nexu cogni¬
tione positum esse arbitramur, quae singularum partibus bene exploratis inniteris, et pio-
babilia lege Morphologiae, quam dicimus, sequens, si perfecta fuerit, totius legni
vegetabilis imaginem, non solum secundum formas sed etiam secundum vires, vices

FLORUM DAEDALAE TELLURIS GENTES DISSITAE
MAXIMILIANI JOS. R. NUMINE CONSOCIATAE MDCCCXII.

afqne rationes, quae plantis tam cum tellure, quam cum sole intercedunt exhihsrefc.
Quid igitur, quantum ad haec faciat hortorum opportunitas ulterius demonstrem? Quid
observationes summi momenti e. g. de calycis, corollae staminumque aestivatione, de
gemmatione, de pollinis et seminum natura, quas tamquam maxime necessarias hodierna
doctrina sibi postulat, adducam? lis ideo et quae ad tractationem doctrinae de planta¬
rum formis pertinent reliquis omnibus omni diligentia est incumbendum, et speramus,
plantarum horti nostri epitomen, quam colligi jam commemoravimus, si quando in
lucem prodierit, nonnulla allaturam esse observata, quae in scientiae usum converti
possint. Quod autem ad evolutionum, quibus plantae subjectae sunt, historiam attinet,
nonnulla huc spectantia jam in horto observata sunt atque literis mandata, quae suo
tempore in secundo de horti conditione libello publici juris fient. Ita quovis vere
in satis seminibus quaenam sit eorum germinatio, quaenam cotyledonum forma, directio
atque dispositio ac quantum temporis in illis evolvendis consumatur, arboribus quae
gemmarum sit conditio atque dum frondescunt successio notamus. Eae de physiologia
observationes atque experimenta, quibus Duhamel et Knight, summi viri, scientiam
ornaverunt atque illustraverunt, ex parte in horto nostro iterum institutae sunt, e. g. de
gemmarum formatione in tuberibus, caulibus et arborum ramis, de plantarum parasitica¬
rum insertione, de virgarum terrae apicibus commissarum successu et vegetatione rei.
Porro earum quoque rerum indagationi operam dederunt Botanici Monacenses , quae
nimia exilitate, quominus facile perspiciantur , absconditae, iteratis atque microscopio ad¬
jutis indigent disquisitionibus. Ita in Salviniae fructificationes per plures annos cl. de
Schrank animum intendit, nos in Marchantiae polymorphae apparatum sporarum
earumque evolutionem, in plantarum aquatilium e. g. Hippuridis et Najadis monosper-
mae structuram, in seminum incrementa indagavimus; cl. Zuccarini, Academiae Ad¬
junctus, stipularum anatomiam atque physiologiam persequendas sibi sumsit.

Quum vero jam eo nunc perventum est , ut certa vitae vegetabilis et quidem
universa praecipue phaenomena in aliarum doctrinarum usum converteremus, id quoque
in quovis horto botanico mihi spectandum videtur, ut pro situs et reliquarum huc faci¬
entium conditionum indole geographia physica , atque quam Climatologiam dicunt,
illustretur atque amplificetur. Tantum emm abest, ut vegetabilium certae periodi, e.g. fron¬
descentia, efflorescentia, grossificatio nullius momenti pro designanda cujusvis loci physica
natura sint existimandae, ut nos potius eas dignissimas, quibus regionis descriptio natura¬
lis innitatur, arbitremur, praesertim dummodo simul tam in elementorum vicissi¬
tudines, calorem nempe, et aeris densitatem, nubium formationem, pluvias rei., quam
in coaetanea animantium phaenomena, avium adventus et recessus, insectorum metamor¬
phoses rei. animum intendamus. Vegetatio enim, quum conjuncta solis atque telluris,
tamquam moderatorum ducumque, vi excitetur, suis phaenomenis alia illustrat atque
dilucidat, quae, majora atque universo mundo quasi communia, cosmica vocamus.

4

26

Neque dicam de varia utilitate, quam e talibus observationibus et agricultura et
coeli prognosis percipere possunt. Hac vero ratione Florae quoque calendaria,
qualia jam immortalis Linnaeus commendavit, magni sunt momenti, atque quovis in
horto instruenda videntur , siquidem Botanico ibidem plantarum in vicinia habitare atque
quavis hora observationes instituere licuerit. In frondescentiae autem, efflorescendae et
fructificationis periodos duo quam maxime vim habere videntur : calor anni medius
et polaris altitudo. Aeris enim atque terrae insitus calor toto anno materiem plantarum
exercet, afque vel eo ipso tempore, quo stirpes hybernando quiescere dicimus, certo
intrinsecus vitae stimulo aguntur, quam ob causam summa vegetationis capita finesque,
quos supra enumeravimus, jam ipsa hyeme praeparari et clandestine formari, dum
provectiore aetate in conspectum edantur, arbitramur. Id vero quoque probatur eo,
quod non ex medio veris vel aestatis sed ex totius anni calore illorum phaenomenorum
introitus atque decursus pendere videatur. Quodsi enim quamcunque plantam Europae
aeque ac Americae boreali communem sub eadem latitudine comparaverimus , in
europaea omnes vegetationis periodos citius ac in americana ingruere inveniemus;
licet calor medius aestatis in occidentali hemisphaerio superior quam in orientali dicatnr,
quum tamen totius anni inferior sit. Praeterea calor medius annuus, quum et regionis
cujusdam latitudini et elevationi supra mare et topicis praeterea conditionibus, quales sunt
venti, lacuum, maris, fluviorum vicinia vel saltuum atque montium objectus, debeatur,
verum modum atque rationem caloris, quem stirpes ibidem experiuntur, illo indicari
existimandum est. Luminis vero, quod certo quodam loco vegetabilia a sole accipiunt,
mensura item polari altitudine indicatur, quippe quae et angulum, quo radii incidant, et
in dierum incremento ae decremento rationem explicat. Quibus de causis periodos in
cujuscunque loci vegetabilibus observandas cum tabula, cui dierum vicissitudo, eorum
nempe per totum annum auctus et diminutio, inscripta atque delineata est, comparandas
commendamus. Ejusmodi observationes si variis*) Europae locis per nonnullos annos
continuarentur, multum lucis et Physiologiae plantarum et Climatologiae addere possent.
Quam ob causam tot hortos botanicos inde a Panormo sub 38°, 6', 44", lal. sita ad
Upsaliam usque in lat. 59°, 51/, 50",' diversis in regionibus, e. g. Neapoli, Romae, Ticini,
Patavii, Monachii, Vindobonae, Landishutae, Erlangae , Herbipoli, Halae Saxonum,
Vratislaviae , Gottingae, Bonnae, Berolini, Regio Monte, Hamburgi, Havniae, Lundae,
Holmiae, constitutos quum videamus, non possumus, quin viros doctissimos, ibidem
plantarum studium promoventes his pagellis rogatos esse velimus, ut velint conjuncta
opera talibus observationibus animum intendere, observata vero literis mandare, quae

") Dierum accretionem si e. g. Monachii , Berolini et Havniae consideres , magnam sane differentiam invenies , quae
vegetationis periodos diverso tempore debere ingruere (vel absque computato calore annuo medio) indicare videatur.
Ita, urbium, uti nominavimus, ordinem sequentes, diem brevissimum bor. 8 et 18', lior. 7 et 37', bor. 6 et
i longissimum vero hor. 1§ et 2', bor. et 47', hor, 17 et 26' absolvi constat.

”■ 27

tunc m communem utilitatem ope Ephemeridum a Societate R. Botanica Eatisboncnsi
editarum vel aliarum novellarum literariarum publicari possent. In quo viros amplis¬
simos nobis defuturos eo minus diffitemur, quod jam Anglo-Americani similis rei
praeclarum dederunt exemplum. Monente enim cl. Bigeloyv*) undecim locis inde
a Monte Regio (Montreal) in Canada sub 45°, 35' lat. sito ad Castellum Clairborne
usque in territorio Alabamensi, 35°, 50' sub latit. situm, Amygdali persicae efflores-
centiam observarunt atque cujuscunque gradus dimensionem si versus Aequatorem
numeres quatuor dierum spatio florum emissionem accelerare, si versus Arcturum toti¬
dem retardare comprobaverunt. Stirpes vero utrique hemisphaerio communes aut cultas
sequentes hisce observationibus crediderim aptissimas: Salicem albam, Helicem, Populum
fastigiatam, Alnum glutinosam, Betulam albam. Corylum Avellanam, Quercum Robur,
Fi axinum exaelsioi em, , Aesculum Hippocastanum , Ribes rubi'um, Gvossudariam, Acev
campestre, rubrum, saccharinum, Negundo, Prunum Cerasum, spinosam, domesticam,
Padum, Armeniacam, Amygdalum persicam, Robiniam Pseudoacaciam, Cytisum
Laburnum , Spii aeas plures et Tilias, ac, si velis, ex herbarum genere Leucojum
vernum, Galanthum nivalem. Bellidem perennem. Lamium purpureum et ample-
xicaule, Solidaginem Virgauream , Linum usitatissimum, Cassiam marilandicam , Ce¬
realia rei. Neque in talibus observationibus Botanico adquiescendum erit, si communem
nexum inter vegetabilium phaenomena atque solis tellurisque vices ulterius rimatur. Quid
enim ? non coeli conversiones, non commutationes temporum quadripartitas, quales extra
tropicos circulos sunt, vel bipartitas, quales intra, non coelestium rerum sub Aequatore
constantiam, omnia, quae planeta noster fovet , tam animalia quam vegetabilia mirum in
modum temperare et maturare videmus? Nonne materiae quaedam intra certos parallelos
circulos ex universis stirpibus eadem aetate ac simultaneo quasi motu excretae (e g. materies
illa viridis, quam novo vocabulo Chlorophyllum nuncupant, vernali tempore dum prata
virescunt etsylvae frondescunt, vel pollinis masculini ingens vis, quam postea flores generant,
vel denique hydrogenium elementum sub fructuum maturatione enatum), occultam, quae stirpi¬
bus cum corporibus coelestibus intercedit necessitatem demonstrant? Haec magna sane sunt
atque eo magis admirabilia, quod sempiterno motu quotannis redeant, atque dignissima,
in quae Botanici et observationum acumen et ingenii profunditatem intendant. Pari vero
dignitate sibi et plantarum vigiliae somniaque et lucis emissio, quam phosphorescentiam di¬
cunt, et electricitatis et magnetismi phaenomena, et irritabilitas partium et internae fabricae
in absconditis partibus evolutio atque incrementa (e. g. embryonum vices) Botanicorum stu¬
dium hortorumque botanicorum auxilium sibi flagitant.

Neque tamen his solummodo, quae summa scientiae bona dicere possemus, ut hor¬
tus opportunitatem subministret necesse est; nam eae quoque artes ibidem excoli debent.

*) Bigelow on tlie comparative forwardness of tlie Spring in different parts ©f the United States, iu 1817, in SillimajH
american Journ. I. p. 7 6.

4 *

28

qtiae ad hortorum agrique culturam faciunt. Hac ratione primum est, stirpes diver¬
so sub coelo oriundas nostro accommodare atque adsuesoere, in quo negotio, licet pluribus
quae enumeravimus, obstaculis impediti, haud omnem operam perdidimus. Adsuelu autem
faciles nostri coeli temperiei in vemmns : Alnum cordij oiiu ni, Acerheterophyllum , Aesculum
macrostachyam, Caly canthum floridum cum variett. , Diospyrum virginianam, Gymnocla-
dum canadensem, T nviodendi on \L i il t,p ‘ cr a m , Salisburiain adicintij olimn, Thujcnn occiden-
talem , Fraxinos delicatiores et rei.; contra difficiles: Cercides, Diospyrum Lotum, Chi-
onanthjxm^virginicam, Koelreuteram paniculatam , Viticem Agnum castum, Amorpham
fruticosam, Elaeagnum angustifoliam, Baccharidem ivaefoliam, Broussonetiam papyri¬
feram, Paliurum australem, Celtides et plurimas alias. Arborum Americae septen¬
trionali indigenarum interdum plura specimina nobis communicavit Societas agraria
boica, de capessendo omni bono sollicita, cujus erga hortum nostrum studia summa
laude gratoque animo commemoramus. Phormii tenacis, plantae liniferae ex Nova
Seelandia aFoRSTERis, Cookio navarcho, in Europam allatae plures caespites jam ante
tres annos sub libero aere terrae commisimus , ubi laetum incrementem capientes , post
nonnullorum annorum spatium, messem haud ita ignobilem pollicentur. Madiam viscosam
quoque, e cujus seminibus in chilensi regjone oleum exprimitur limpidum usuique
domestico aptissimum, majori copia plantare coepimus, ac stirpem utilissimam seminum
distributione Bavariae agro donatum iri speramus. Phaseoli generis ultra CC species et
varietates colimus , quas L. B. de Jacquin horto dono dedit, quarum historia et cultura
pertractata, nonnullas res scitu dignissimas doctrinae de plantis edulibus accessuras esse
confidimus. Porro variarum arborum novellas stirpes in horti secundarii plantario
colimus eum in finem, ut horti culturae curiosi ibidem insitionis artes et putandi rationes
queant ediscere. Jis autem, qui horti opportunitate usi, rei herbariae operam navare
velint, inde ab hora VI. ad XI. a. M. usque, et a medio die ad horam VI. p. M. usque pa¬
tet. Heic igitur cuicunque, sive omnium, quas alit, plantarum sive earum solummodo ,
quas tamquam aegrotorum medelae accommodatas in propria area distinximus, formas
velit examinare, singularum adscripto titulo et universarum secundum systema Linnaeanum
dispositione consuluimus, et si specimina in herbario conservanda cupiat, hortulanus non
deerit. Quotquot igitur virentis florentisque Naturae amicos , admiratores, indigatores hesc
a negotiorum curis se recreare, vel ad ardua corroborare, vel omniparae matris scientiaimbui
velint salvos esse jubemus; introeant atque Regia Munificentia gaudeant, dum horum
itudiorum jucunditate nobiscum fruantur.

'Z.oU - S S6

juwmrrf

A

\r

cT 3 j

uEffiS

R

!

1

i —